Transcript

श्री� गणे�शा�य नमः�ब्रा�ह्मी� तु� भा�रतु� भा�षा�..

Muralisham.HResearch Scholar

Rashtriya Sanskrit Vidyapeetha Tirupatiब्रा�ह्मी� तु� भा�रतु� भा�षा� ग�र्वा��ग्र्वा�णे� सरस्र्वातु� इतितु अमःरका�र� भा�षा�य�मः� आलो चयतु।

सहस्रर्वाषा��त्मि&मःका� इतितुह�समःय� भा�षा�ऽस्मिस्मःन� ऋषाय� मः�नय� स्र्वातुपस� य गशाक्&य� ज्ञा�न- स-रक्षि/तुर्वान्तु�। तिर्वागतु� मः�स� घटन3का� घटिटतु�। स-स्का5 तु- तिर्वाज्ञा�नमः� इतितु तिर्वाषाय� बहर्वा चिचन्तुका�� पति8का�स� जनसम्पका� स�धन�षा� चच��मः� अका� र्वा�न्तु। भा�षा�य�मः� अस्य� न का� र्वालो- तिर्वाज्ञा�न- स�तिह&य- व्या�कारणेमः� अतिप च दशा�न- ओषाधिःध� स�मः�जशा�स्8- भा@ग चिलोकातिर्वाज्ञा�नमः� एर्वा- तिर्वाध�� अन�का� तिर्वाषाय�� चर्चिचCतु�� सन्तिन्तु। यस्मः�तु� एषा� खलो� जनभा�षा� आस�तु�। स�म्प्रतु- य�ग� आङ्� ग्लो- यथा� जनसञ्चरशा�धन�षा� उपय�ज्यमः�न भा�षा� भार्वातितु तुथा3र्वा स-स्का5 तुमः� आस�तु�। तुथा� भा�र्वा�न� का�लो� स-स्का5 तु- जनसञ्च�रस�धनभा�षा� भा�व्या- च। प्रबन्धे�ऽस्मिस्मःन� स-स्का5 तु� तिर्वाद्यमः�न द�शा�तिनकातुत्त्र्वा�तिन, ओषाधय� भा@गचिलोकातिर्वाज्ञा�न�टिद तिर्वाच�र�णे�मः� अ-शा�� दर्श्यय�न्तु�। अनन्तुशा�स्8- बहर्वा� तिर्वाद्य�� एर्वा- उक्&य�न�स�र- तिबन्दुशा� का� चनतिर्वाषाय�� एर्वा प्रस्तुRयन्तु�।

अतिर्वाद्यय� मः5&य�- तु�&र्वा�� तिर्वाद्यय� अमः5तुमःश्नु�तु� इतितु नन� भा�रतु�य चिचन्तुनमः�, अतु एर्वा भा�रतु�य3� आ&मःसम्बन्धे� तु&र्वाज्ञा�नमः� आद@ अन्तिन्र्वाष्टर्वान्तु�। एर्वामः� आ&मःतिर्वाषाय�, ज�र्वातिर्वाषाय� च तिर्वाच�रिरतुर्वान्तु�। स&य- तिकामः�? किंकाC मःRल्यमः�? इ&य�टिद। एर्वा- स5धिःष्टतिर्वाषाय� चिचन्तिन्तुतुर्वान्तु�। यथा�-

यथो�र्ण�ना�भिः सृ जते� गृ ह्णते� च।यथो� पृ थिथोव्या�म्� ओषधय सृम्भवन्ति ते। यथो� सृते पृ!रुष�ते� के� शलो�म्�निना तेथो�क्षरा�ते� सृम्भव ते)ह निवश्वम्�।।1

एर्वा- तिर्वाश्वमः� अ/र�तु� सम्भर्वान्तु�तितु तिर्वाज्ञा�य प�न� तुपस� भारतु�य�� चतु�द�शातिर्वाद्य�न� अन्तिन्र्वाष्ट��। अथा�तु धमः�जिजज्ञा�स� इतितु ज3धिःमःतिनन� धमः\ जिजज्ञा�चिसतुव्याधिःमःतितु। तु8 का र्वा� धमः�? इतितु प5च्छे� स&य�- तुद�ह य�ग�टिदर�र्वा धमः� इतितु। अतु� य�ग�द^न�- स�समःय� का5 तु� स�फल्यतु� तुधिः`धिःमःत्तं- प्र�रब्धं- शा�स्8- ज्य तितुषामः�। तुदुक्तं- लोगधप्रणे�तुर्वा�द�ङ्गज्य तितुषा� यथा�-

ज्य तितुषा�मःयन- प�ण्य- प्रर्वाक्ष्य�म्यन�पRर्वा�शा�। सम्मःतु- ब्राह्मीणे�न्द्रा�णे�- यज्ञाका�लो�था�चिसद्दय�।। 2

र्वा�द�� तिह यज्ञा�था�मःक्षिभाप्रर्वा5त्तं� का�लो�न�पRर्वा�तिर्वातिहतु�श्च यज्ञा��।तुस्मः�टिदद- का�लोतिर्वाध�नशा�स्8- य ज्य तितुषा- स र्वा�दयज्ञामः�।3

ज्ञा�न- मःन�ष्य�णे�- तिर्वाशा�षातुय� र्वातु�तु� एर्वा। ज्ञा�तिनन� स्र्वातुप बलो�न चतु�द�शातिर्वाद्य�� प्रध�नतुय� अन्तिन्र्वाष्टर्वान्तु�। ब्राह्मी�ण्डे� य�� घटन�� घट्यन्तु� तु�� सRक्ष्णेरूप�णे तिपण्डे�ण्डे�ऽतिप घट्यन्तु�। यद� ब्राह्मी�ण्डे� सRय�ग्रहणे�दय� ज�यन्तु� तुद� तिपण्डे�ण्डे�ऽतिप सRय�ग्रहणे�दय ज�यन्तु�। एर्वा- ब्राह्मी�ण्डेतिपण्डे�ण्डेय � अन्य न्यसम्बन्धे� र्वातु�तु�। स च ज�ब लो पतिनषाटिद उल्लिल्लोखिखतु�। तिपण्डे�ण्डे� का�लोतिर्वाच�र�-

ब्राह्मी�ण्डे� तिर्वाचरन्तु� ग्रह�णे�- तिपण्डे�ण्डे�न�- च अदृर्श्ययसम्बन्धे� र्वातु�तु�। का� र्वालो- तिपण्डे�ण्डे�न�- ज्ञा�न� ब्राह्मी�ण्डेस्य ज्ञा�न- सम्भर्वातितु। व्या�&क्रमः�णे�तिप ब्राह्मी�ण्डेज्ञा�न�न तिपण्डे�ण्डेज्ञा�नमःतिप सम्भर्वातितु। तिपण्डे�ण्डेर्वाशा�तु� का�लोज्ञा�नतिर्वाधिःधमः� अ8 प्रस्तुRयतु�। इडे� तिपङ्गलो� च�तितु न�डे�द्वय- शार�र� र्वाहतितु। 1 मः�ण्डेका पतिनषातु� 1.1.72 य�ज�षाज्य तितुषामः� 23 य�ज�षाज्य तितुषामः� 3

[Author Name] 1

र्वा�मःन�चिसका�य�- यटिद र्वा�य�� सञ्चरतितु तुर्हिहC इडे� न�डे� भार्वातितु। दक्षि/णेन�चिसका�य�मः� उच्छ्र्वा�स तिनच्छ्र्वा�स ज�यतु� तुर्हिहC तिपङ्गलो� न�डे� भार्वातितु। तुथा� तिह- “इडे�य�- चन्द्रामः� तिन&य- चर&य�र्वा मःह�मः�न�। तिपङ्गलो�य�- रतिर्वा� तुद्वतु� मःह�मः�न�।“ उत्तंर�यणे- दक्षि/णे�यनमः� अतिप अस्मः�का- शार�र� भार्वा&य�र्वा। तुद्यथा� काचिथातु-- “निपृङ्गलो�य�म्� इडा�य�/ ते! व�य� सृङ्� क्रम्र्ण/ ते! यते�। तेदुत्तरा�य�र्ण/ प्रो�क्तं/ म्!ना� व�दा� तेव�दिदाभिः। इडा�य�/ निपृङ्गलो�य�/ ते! प्रो�र्णसृङ्� क्रम्र्ण/ म्!ना�। दाभिःक्षर्णय�नामिम्त्य!�क्तं/ निपृङ्गलो�य�मिम्निते श्रु!निते।।4

42”अस्मः�का- शार�र� एर्वा प्रतितुपतु� आटिदतितुथाय� ज्ञा�तु�- शाक्यन्तु�। तुद्यथा� तिर्वार्वा5तुमः�-“इडा�निपृङ्गलोय� सृन्धिं<= यदा� प्रो�र्ण सृम्�गृते। अम्�व�स्य� तेदा� प्रो�क्तं� दा�ह� दा�ह ते�/ वरा।5“

तिर्वाषा�र्वातु� सङ्� क्रमःणे�न दक्षि/णेद�शा�षा� स-र्वा&सरगणे�न�रम्भ� तिक्रयतु�। तिर्वाषा�र्वा&सङ्� क्रमःणेमः� अस्मः�का- शार�र�ऽतिप भार्वातितु। तुद्यथा� काचिथातु--म्Aलो�ध�रा/ यदा� प्रो�र्ण प्रोनिवष्टः पृण्डिDडाते�त्तम्। तेदा�द्यं/ निवष!व/ प्रो�क्तं/ ते�पृसृF ते�पृसृ�त्तम्।। प्रो�र्णसृ/ज्ञो� म्!निनाश्रु�ष्ठ म्Aध��ना/ प्रोनिवशद्यंदा�।तेदा त्य/ निवष!वत्प्रो�क्तं/ ते�पृसृF तेत्त्वथिच तेकेF ।।निनाश्व�सृ�च्छ्व�सृना/ सृवL म्�सृ�ना�/ सृङ्� क्रम्� व�ते�। 6

ग्रह�णे�- चलोन� ग्रह�णे�टिद सम्भर्वा&य�र्वा। तुदन�मः� अस्मः�का- शार�र�ऽतिप ग्रहणेस्य प्रभा�र्वा र्वातु�तु�। तुद्यथा�-“इडा�य� के! Dडालो)स्था�ना/ यदा� प्रो�र्ण सृम्�गृते। सृ�म्ग्रहर्णमिम्त्य!क्तं/ तेदा� तेत्त्वनिवदा�/

वरा।। यदा� निपृङ्गलोय� प्रो�र्ण के! Dडालो)स्था�नाम्�गृते। तेदा� तेदा� व�त्सृAय�ग्रहर्ण/ म्!निनापृ!ङ्गव।7

47“तिपण्डे�ण्डे� द�शातिर्वाच�र�-

अस्मः�का- प�ञ्चभा@तितुका� शार�र� एर्वा तु�था�/�8�क्षिणे र्वातु�न्तु�। तु�तिन चिशारचिस श्री�पर्वा�तु- लोलो�ट� का� द�र- भ्रु�र्वा � घ्रा�णेस्य मःध्यमः� स्था�न� र्वा�र�णेस� भार्वातितु। का� चस्था�न� का� रु/�8- प्रय�ग- हृ&सरचिस भार्वातितु। हन्मःध्य� चिचदम्बर- भार्वातितु। तुदुक्तं- यथा�-

4 ज�ब�लोदशा�न पतिनषातु�-5 ज�ब�लोदशा�न पतिनषातु�6 ज�ब�लोदशा�न पतिनषातु�7 ज�ब�लोदशा�न पतिनषातु� चतु�था�खण्डे�

[Author Name] 2

श्रु)पृव�ते/ भिःशरास्था�ना� के� दा�रा/ ते! लोलो�टके� । व�रा�र्णसृ) म्ह�प्रो�ज्ञो� भ्रु!व�र्घ्रा��र्णस्य म्ध्यम्�। के! रुक्ष�त्रं/ के! चस्था�ना� प्रोय�गृ/ हृत्सृरा�रुह�।48 थिचदाम्बरा/ ते! हृ म्ध्य� आध�रा� केम्लो�लोयम्�। आत्म्ते)थोL सृम्!त्सृ ज्य बनिहस्ते)थो��निना य� व्रज�ते�। केरास्था/ म्ह�रा�त्ना/ त्यक्त्व� के�च/ निवम्�गृ�ते�।50।8

एर्वामः�रब्धंशा�स्8�ऽस्मिस्मःन� न3का�� तिर्वादुषा�� का5 तुभाRरिरपरिरश्रीधिःमःणे� स्र्वातुपस� प्रभा�र्वा�न अन�का�न� तिर्वाषाय�न� स्र्वाग्रन्थे�षा� चिलोखिखतुर्वान्तु�। स�म्प्रतुधिःमःद- शा�स्8- ति8षा� स्कान्धे�षा� तिर्वाभाक्तंमः�। ति8षा� स्कान्धे�षा� आध�तिनकातिर्वाज्ञा�नपरिरप्र�क्ष्य शा�द्धतिर्वाज्ञा�न- र्वातु�तु�। बहर्वा अ-शा�� अज्ञा�तु�� च। आद@ मःनस� एर्वा- चन्द्रास्य सम्बन्धेमः�क्तं- र्वा�द�ङ्गज्य तितुषा�-

“चन्द्रा� शातुग�णे� प्र क्तंस्तुमःस्मः�तु� चन्द्राबलो�बलोमः�। समः�क्ष्य चन्द्रास्य बलो�बलो�तिन ग्रह�� प्रयच्छेन्तिन्तु शा�भा�शा�भा�तिन।मःन� समः�तु�तिन यथा�न्द्राय�क्षिणे कामः�ण्यथा� य�न्तिन्तु न का� र्वालो�तिन।।”9

जन्मःसमःय� चन्द्रास्य बलो�बलो- र्वा�क्ष्यफलोकाथा�न�टिदका- प्र क्तंव्यामः�। मःन बलो&र्वा� एर्वा का�य�स�फल्य�टिदका- जनयतितु। अतिप च तिर्वार्वा�हटिदषा� र�चिशाकाR ट-तु�र�काR ट�टिदकामः� अस्य सम्बन्धे एर्वा र्वातु�तु�। लोगधस्य नन्तुर� आय�भाट्टः� स्र्वा�य� आय�भाट^य� प5चिथाव्या�� गतितुतिर्वाच�रमःब्रार्वा�तु�। यथा�-“प्र�णे3न�तितु कालो�- भाR�“। तुदनन्तुरका�लो�न� र्वार�हधिःमःतिहर�च�य�� प5चिथाव्या� आकाषा�णेशाचिक्तंतिर्वाच�रमःतिप अब्रार्वा�तु�।

यथा�-“पञ्चमःह�भाRतुमःयस्तु�र�गणेपञ्जर� मःह�ग लो�।। ख�ऽयस्का�न्तुस्था लो ह इर्वाऽर्वा ल्लिस्थातु र्वा5त्तं�।।”

8 ज�ब�लोदशा�न पतिनषातु� चतु�था�खण्डे�9 आथार्वा�ज्य�तितुषामः�92।

[Author Name] 3

अतिप च तु�न3र्वा स्र्वाब5ह&स-तिहतु�न�मःकाग्रन्थे� चन्द्रा� सचिलोलोमःय�तितु अचिलोखतु�। सRय�प्रका�शास्य प्रतितुफलोन�न एर्वा चन्द्रास्य प्रका�शा� र्वातु�तु�। चन्द्रा� सRय�रर्श्यमः�न� एर्वा प्रतितुफलोतितु इतितु। यथा� मःजिन्दरस्य�न्तु� तिर्वाद्यमः�न दप�णे� सRय�रर्श्यमःय� प्रतितुफलोन्तिन्तु तुथा3र्वा चन्द्रा ऽतिप प्रतितुफलोतितु इतितु अर्वादतु�। तुदुक्तं- यथा�-

“सचिलोलोमःय� शाचिशातिन ख�द�धिःधतुय मःRर्चि�Cतु�स्तुमःय न3शामः�। पर्श्ययन्तिन्तु दप�णे दरतिनतिहतु� इर्वा मःजिन्दरस्यन्तु�।।”

तुदनन्तुरका�लो�न� भा�स्कार�चय�� स्र्वा�यग्रन्थे� प5चिथाव्या� आकाषा�णेशाचिक्तंस्पष्टमःकार तु�।"आका5 ष्टशाचिक्तंश्च मःह� तुय� यतु� खस्था- ग�रुस्र्वा�क्षिभामः�ख� स्र्वाशाक्&य�।आका5 ष्ट्यतु� तु&पतुतु�र्वा भा�तितु समः�समः�न्तु�न� क्र्वा पतुन्ति&र्वाय- ख�॥"  

ग्रह�� द�र्वातु�-शाका� इतितु पर�शारर्वाचनमः�। पRर्वा�जन्मःन� कामः�फलोमःतिप ज्य तितुरूपग्रहर्वाशा�तु� तिर्वाचिचन्&यतु�। शा�स्8�ऽस्मिस्मःन� स5धिःष्टतिर्वाज्ञा�नमः�रभ्य ज�र्वानकालो� पय�न्तु- र्वार्णिणेCतुमःस्मिस्तु। तु8�द@ आप� तिर्वाच�र� प्रस्तुRयतु�।जलोतिर्वाच�र�-

“जलो/ निह प्रो�भिःर्णना प्रो�र्ण� जलो/ सृस्यस्य ज)वनाम्�। ना जलो�ना निवना� लो�के� सृस्यब)ज/ प्रोज�यते�।“ सRय� एर्वा तु� र्वा5ष्ट�न�- स्8ष्ट� समः�प�टिदर्श्ययतु�।10

मः�घतिनमः��णेस्य प्र�का5 तितुका� प्रतिक्रय� स@रमःण्डेलो� ध्रु�र्वा- का� न्द्रा^का5 &य भार्वातितु। सRय�� सर्वा�भाRतु�न�- शार�र�षा� ल्लिस्थातु� आप� ध्रु�र्वा�द� ग5ह�&र्वा� आक्षिश्वजमः�सतु� र्वा@शा�खपय�न्तुमः�ष्ट@ मः�स�न� गभा�र्वाद� दध�तितु सRय�स-सग�णे जङ्गमःस्था�र्वार�षा� दह्यमः�न- जलो- धRमःभाRतु- तिनष्क्र�म्यतु� तु3न3र्वा मः�घ- भार्वातितु। ध्रु�र्वा�णे अधिःधधिः�तु� च�प� सRय� र्वा3ग5ह्य तितु�तितु। तुथा� तिह- “सृव�Aतेशरा)रा�ष! त्व�पृ� ह्यना!भिःश्रुते� निह य�। दाह्यम्�ना�ष! ते�ष्व�व जङ्गम्स्था�वरा�ष! च।

धAम्Aते�स्ते! ते� ह्य�पृ� निनाष्क्रम् ते)हसृव�ज्ञो�। ते�ना च�भ्रु�भिःर्ण ज�य ते� स्था�म्नाभ्रु�म्य/ स्म् तेम्�। 11”वष�म्�पृनाय त्रंम्�-

शा�द्धजलोमःRलो- र्वा5धिःष्ट� एर्वा। तुस्य मः�पनतिर्वाध�न- प्र�च�नभा�रतु�य3� ज�नन्तिन्तु स्मः। तुतिद्वध�न- काचिथातुञ्च-“हस्तुतिर्वाशा�लो- का� ण्डेकामःधिःधका5 &य�म्ब�प्रमः�णेतिनद�शा�। पञ्च�शातु�- फलोभा�मः� आढका� न धिःमःन�य�ज्जलो- पतितुतुमः�।12” षा डेशाद्रा णे ज�ङ्गलो�न�- र्वाषा�प्रमः�णे- मःध्यध�मःनRप�न�मः�। द�शार्वा�पमः�मःध�8य दर्श्यमःका�न- 8य किंर्वाCशातितु� अर्वान�न�मः� अपरिरधिःमःतु�पर�न्तु�न�- ह3मःन्य�न�- च का� ल्य�र्वा�य�न�- च का�लोतु�।ब�लोरा�गृ�-

10 मः&स्यप�र�णेमः�124.2711 मः.प� 128-28-3112 ब5.स- प्र-2

[Author Name] 4

“ब�लोग्रहप�डे�” शाब्द� आय�र्वा�दशा�स्8�, ज्य तितुषाशा�स्8� च प्रचिसद्ध र्वातु�तु�। ब�लो�न�- र ग�न�- चिचतिका&स�य�- ग्रहचिचतिका&स� अथार्वा� भाRतुतिर्वाद्य� तिर्वाच�र� अतिप दृर्श्ययन्तु�। प्र�य� ग्रन्थेकातु��� का�लो� ग्रहचिचतिका&स� अतु�र्वाप्रचिसद्ध� स्य�तु�। भा�रतु�यन�- ज्य तितुषाग्रन्थे�षा� ब�लोग्रह�णे�- तिर्वाच�र� न तिर्वाशादतुय� तिर्वार्वा5तु�। परन्तु� द3र्वाज्ञाका�मःध�न�ग्रन्थे� समःग्रतुय� तिर्वाशाटिदतु� स च ग्रन्थे� श्री�लोङ्� का�प्रद�शातु� इ&यस्मः�द� तुस्मिस्मःन� द�शा� ग्रहचिचतिका&स� प्रचिसद्ध� आस�तु� इ&य8 न तिर्वाप्रतितुपक्षित्तं�। चरकास-तिहतु�य�- का�र्श्ययपस-तिहतु�य�- च ब�लोर ग�न�- तिर्वाच�र�� तिर्वार्वा5तु�� र्वातु�न्तु�। प्र&य�कामःतिप ज�र्वा- तिर्वाक्षिभा`तुय� ग्रह�� प्रभा�र्वायन्तिन्तु। सर्वा�षा�- समः�नरूप�णे प्रभा�र्वा� न ज�यतु�। ग्रहतिर्वाज्ञा�न�ध�र�णे स�श्री�तु� र्वा�ग्भाट� हर�तु� च अष्ट�ङ्ग�षा� भाRतुतिर्वाद्य�मः� अथार्वा� ग्रहचिचतिका&स�- च र्वार्णिणेCतुर्वान्तु�।

कास्य�तिप ज�र्वास्य मःरणे�न्तु� तुस्य कामः��न�रूप- द�ह�न्तुरप्र�न्ति�तु� भार्वातु�तितु भा�रतु�य तिहन्दूशा�स्8स्य मः�न्यतु� र्वातु�तु�। यस्य शा�भाका5 &य�तिन न भार्वान्तिन्तु स ज�र्वा� मःरणे�न्तुर- तिकाल्लिञ्चतु� का�लोपय�न्तु- भाRतुय न@ प्रतिर्वाशातु�तितु मः�न्यतु� सर्वा�षा� शा�स्8�षा� दर�दृर्श्ययतु�। अदृर्श्ययरूपगतु� स भाRतु ब�लो�न� प�डेयतु�तितु मःन्यन्तु�। अतु एर्वा भाRतुतिर्वाद्य�य�� तुस्य प्रभा�र्वास्य लो/णे�तिन अन्य�च्च तिर्वार्वा�चन तिक्रयतु� तिर्वातिर्वाधप�र�णे�षा� स्मः5तितुषा� च।ग्रह� ग्रह� च

र्वा�द�षा� ग्रह�णे�- अतितुमः�न�षा&र्वा�न तिर्वार्वा5तु�। तु� ग्रह�� मःन�ज�न� प�डेयन्तिन्तु। तु� ग्रह�� भा@तितुकास्र्वारूपतिर्वाद्यमः�न रव्या�दय� ग्रह�णे�मः� अप�/य� क्षिभा`�� सन्तिन्तु। ब5हद�रण्यका पतिनषाटिद अष्टग्रह�� अष्ट अतितुग्रह�� र्वार्णिणेCतु�। परन्तु� एतु� र गह3तु�काधिःमःतितु न काचिथातु�। अथार्वा�र्वा�द� ग्रह) शाब्द� तिर्वार्वा5तु�। स�य�णे�च�य�� अस्य र�/स� इतितु अथा�मः� उल्लिल्लोखतितु। ऋग्र्वा�द� ग्रह�तु� मः�क्तिंक्तंC प्र��तु�- प्र�था�न�� र्वातु�न्तु�।प�र�णे�षा� ग्रह��-

प�र�णे�षा� इतितुह�स�षा� भा�गर्वातु�टिदषा� च ग्रह�� ग्रह�णे�- च र्वाणे�न- र्वातु�तु�। ब�लो�षा� ग्रह�णे�- प�डे� च प�र�णे�षा� दृर्श्ययन्तु�। स्कान्दस्य जन्मःसमःय� सर्वा�ग्रह�� ब�लोस्य स-र/णेर्वाणे�न- मःह�भा�रतु� र्वानपर्वा�क्षिणे र्वार्णिणेCतुमः� अस्मिस्तु। ग्रह�णे�- ति8द षा�षा� प्रभा�र्वा� ब5ह&स-तिहतु�य�- तिर्वार्वा5तुमः� अस्मिस्तु। ति8द षा�षा� ज�यमः�न र्वा3पर�&य�न शार�र� ज�यतु� व्या�धिःध� इतितु सर्वा�� तिर्वाटिदतुतिर्वाषाय�।आय�र्वा�दशा�स्8�-

आच�य�चरका� णे ग्रह�णे�- तिर्वाच�र� न र्वार्णिणेCतु�। परन्तु� र/स�� तिपशा�च�टिदब�ध�तिर्वाच�र� चर्चिचCतु�। स�श्री�तु� नर्वाब�लोग्रह�णे�- तिर्वाच�रिरतु�। स्र्वा�य� ग्रन्थे� अगक्षिणेतु ग्रह�णे�- तिर्वाच�र� अतिप अर्वाणे�यतु। र्वा�ग्भाट� स्र्वाग्रह�, तिपतु5ग्रह�, शा�ष्कार�र्वातु� एर्वा- द्व�दशाग्रह�णे�- न�मः�तिन अर्वा�द^तु�।

का�र्श्ययपस-तिहतु�य�- ब�लोग्रह�णे�मः� अपरिरपRणे�� एर्वामः� अन�कातिर्वाच�र�� तिर्वार्वा5तु दृर्श्ययतु�। इजिन्द्रायस्था�न� अरिरष्टलो/णे�षा� न3का�� ग्रह�� तिर्वाशाटिदतु��। स्कान्धे�, स्कान्द�, अपस्मः�र�, र�र्वातु�,

[Author Name] 5

शा�ष्कार�र्वातु�, शाका� तिन इ&य�दय� तु�षा� प्रमः�ख�� र्वातु�न्तु�। चिचतिका&स�स्था�न� र�र्वातु� न�मःकाग्रह� किंर्वाCशातितुतिर्वाक्षिभा`र ग�न�- जनयतितु इ&यतिप काचिथातु�।

आद@ दशाटिदन�तिन पक्षि�न�ग्रह�-भा�षाणे�ग्रह�-घण्ट�लो�ग्रह�-का�का लो�ग्रह�-फट�का�रिरग्रह�-मः�क्तंका� शा� ग्र�ह�-ति8दण्डे�ग्रह�-मःह�मःह�स�ग्रह�-र टिदन�ग्रह�-एर्वा- क्रमःशा� ग्रह�नर्वाध� भार्वान्तिन्तु। आद@ द्व�दशामः�स�� क्रमःशा� पRतुन�ग्रह�-मःका� ट�ग्रह�-ग मः�ख�ग्रह�- तिपङ्गलो�ग्रह�-लोलोन�ग्रह�-पङ्� काज�ग्रह�-शा�तुलो�ग्रह�-यमः�न�-का� म्भकाणे�ग्रह�-तु�पस�ग्रह�-र�/स�ग्रह�-चपलो�ग्रह�- एर्वा- न�म्न� ग्रह�द्व�दशाध� ग्रह�णे�- प�डे� ज�यतु�। तिद्वतु�यर्वा&सर�तु� आरभ्य य�तुन�ग्रह�-रा�दाना)ग्रह�-चटका�ग्रह�-चञ्चलो�ग्रह�-ध�र्वातु�ग्रह�-यमः�न�ग्रह�-ज�तुर्वा�द�-का�चिलोन�ग्रह�-कालोह-स@ग्रह�-द�र्वादूतु�ग्रह�-ब�चिलोका�ग्रह�-र्वा�यस�-यक्षि/णे�ग्रह�-मः�ल्लिण्डेका�ग्रह�-र्वा�नर�ग्रह�-प�गन्धे�ग्रह�-का� मः�र�ग्रह�-एर्वामः� अष्ट�दशार्वाषा��क्षिणे ग्रह�णे�- प�डे� भार्वातितु। आह&य अष्टकिं8Cशातु� तिर्वाध� ग्रह� भार्वान्तिन्तु। एषा� ब�लोर ग�षा� उद�हरणेमः�-एका- प्रस्तु�तु�तिक्रयतु�।आध�तिनकातिर्वाज्ञा�न� नर्वाध� ब�लोर ग�� काचिथातु��।

ध�वते) न�मःका ग्रह� षा�� र्वा&सर� र्वा&स- ग5ह्णा�तितु। तुस्य�� चिचह्ना�तिन र्वा3र्वाणे\ मः�खशा षाणे- च ब�लो� कार तितु। उद्व�ग�, बहुमःR8स्र�र्वा�, शार�रस्य अङ्ग�षा� क्लो�शा� ज�यतु�। तितुलो द्गर्वा� स�र� मः&स्य पक्र्वामः�-स� दधिःध� कासर- प�यसञ्च एक्षिभा� स�तुर�किं8C य�र्वातु� बक्तिंलोC हर�तु�। पञ्चदलो3� स्न�नपय�तु�। लोशा�न� का� शा� आटिदक्षिभा� धRपय�तु� ।13( अर्श्ययतु� भा�ज्यतु� इतितु। अशा+अशा�लो�शाच उणे� 3-57 इतितु उनन� लोशा�द�शाश्च ध�तु �) 1. रस�न इतितु तु�&पय��। 2. मःह@षाधमः�, 3. ग5ञ्जन�, 4. अरिरष्ट�, 5. मःह�कान्द�, 6. रस नका� इ&यमःर�। 7. रस न� 8. लो�च्छेकान्द� 9. भाRतुघ्न� 10. उग्रगन्धे�.) अस्य ग�णे��-अलोरस�न ऊन&र्वामः�, ग�रु&र्वामः�, उष्णे&र्वामः�, काफर्वा�तुन�चिशा&र्वामः�। अशा�चिच&र्वामः�। तिक्रधिःमःहृद्रा गशा फघ्न&र्वा- रस�यन&र्वाञ्च। इतितु र�जतिनघण्ट��। एर्वा- ब�लोग्रह�णे�- तिनध�न- तु�षा�- चिचतिका&स�� तिर्वाधय� मःन्8�� तिर्वाशाटिदतु�� च।

अथा ज्य तितुषाशा�स्8� समः�जस्य शा�सन पय ग� तिर्वाषाय�� प्रस्तुRयन्तु�। सRय�� प्र&य/द�र्वातु� इतितु शा�स्8�य- र्वाचनमः�। सRय� अस्मः�न� प्रभा�र्वायतितु प�लोयतितु च। सRय�मःण्डेलोर्वाणे�र्वाशा�तु� लो का� ज�यमः�न भा�र्वा� फचिलोतु�तिन अ8 तिर्वाषाटिदतु�तिन। षाडे� ऋतु�षा� सRय�मःण्डेलोर्वाणे�र्वाशा�तु� फलो- काचिथातु�तिन। यटिद अका� � रक्तंर्वाणे�� ग्र�ष्मः� दृष्ट� तुद� लो का� भाय- कार तितु। ह�मःन्तु� कार्णिणेCका�रर्वातु� प�तुर्वाणे�न दृष्ट� र गभाय- कार तितु। र्वाषा��का�लो� चिशार�षाप�ष्पका�न्तिन्तुसदृशा न�लोप�तु इ&यथा��। सद्य र्वा5ष्टिंष्टC कार तितु। मःयRरचजिन्द्राका�का�र द्व�दशार्वाषा��क्षिणे सचिलोलो- न कार तितु अथा��तु� र्वा5धिःष्ट� न ज�यतु�।14 र्श्यय�मःर्वाणे� सRय� सस्य�न�- का5 धिःमःभा�तितु� भार्वातितु। भास्मःर्वाणे� रतिर्वा� दृष्ट परचक्र�द� अन्यन5प�द� भा�तितुमः� उशान्तिन्तु। शाचिशासदृशा� तिर्वारर्श्यमः@ चन्द्रातिनभा@ शा�तुलो� च न5पतु� र�ज्ञा र्वाध भार्वातितु।15

13 द3.का�, अ.स- -24, श्लो .स--6414 द3.का�. अ.स--2, श्लो .स--415 द3.का�. अ.स--2, श्लो .स--5

[Author Name] 6

उल्का� आका�शा� तिर्वाचरन्तिन्तु एर्वा। स@रमःण्डेलो� उल्का�य�� प्रभा�र्वा भा�र्वान�ऽतिप र्वातु�तु�। आटिद&यमः� उदय�स्तुस-ल्लिस्थातुमः� यद� उल्का� तिर्वाद्य�तु� र्वा� एतु� हन्य�तु� तुस्मिस्मःन� का�लो� नरपतु�� मःरणे- भार्वातितु। तुतु तिद्वतु�यर�ज्ञा� न5प&र्वा� प्रतितु�� भार्वातितु।16 प्रतितुटिदर्वास- परिरर्वा�षा� सRय�� अथा��तु� मःण्डेलोर्वा�न� अका� � तुद� र�ज�न- तिद्वतु�य- कार तितु। अथा��तु� र�जस्य स्था�न&य�ग�तु� तिद्वतु�य भार्वातितु। लो तिहतुर्वाणे�सदृशा� सRय�ऽतिप र�ज�नमः� अन्य- कार तितु। प्रहरणेसदृशा3 आय�ध�का5 तितुक्षिभा जलोद3 यद� सन्ध्य�द्वय� आच्छे�टिदतु भार्वातितु सRय�� तुद� रणेका�र� भार्वातितु।17 उपृसृ/ह�रा- भा�रतु�य3� तुपस� य गशाक्&य� यतु� ज्ञा�न- प्र��तु- र्वातु�तु� तुतु� ज्ञा�न- यन्8 पकारणे�न उतु पञ्चभा@तितुकाच/�षा� तिर्वामःषा�धिःयतु�- न शाक्यतु�। मः�नय� ऋषाय� समः�ज पय तिगतिर्वाषाय�न� समः�चिचनतुय� प्रतितुप�दतुर्वान्तु�। तु�षा�- प�न� अन�सन्धे�न- का5 &र्वा� आध�तिनकातिर्वाषाय3� स-य ज्य अध्य�तुव्यामः�। तुद्यथा� य8 आध�तिनकार�&य� का5 तिषा�(horticulture) ब ध्यतु� तु8 एका प8- य�र्वातु� आषा�का5 तिषाप8- स-स्का5 तुमः�ध्यमः�न अध्य�तुव्यामः�। य8 आध�तिनकार�&य� तिर्वाद्य�लोय� जलोतिर्वाच�रमः�(geology) अध्ययन- भार्वातितु तु8 एका- प8- स-स्का5 तु- प्रच�नग्रन्थे�षा� काचिथातुजलोतिर्वाच�रमः� अध्य�तुव्यामः�। यथा� प्र�च�न3� भाRग लोतिर्वाच�र� काचिथातुर्वान्तु�। आध�तिनकाभाRग लोशा�स्8�णे(geography) सह प्र�च�नमःतिप अध्ययन- कारणे�यमः�। यथा� भार्वानतिनमः��णे- प्रच�नग्रन्थे�षा� काचिथार्वान्तु� तु� तिर्वाषाय� आध�तिनका3 � अध्य�तुव्या- च। एर्वा- सतितु स-स्का5 तु�� स-र/णे- भार्वातितु। समः�लो चन�&मःका- चिचन्तुन- तिर्वाकाचिसतु- भार्वातितु।एतुदथा\ प�ठ्यप�स्तुका- प8�णे�- लो�खनमः� आय जिजतुव्यामः�। यन्8�द^न�- तिनर्मिमःCतुव्यामः�। तुधिः`धिःमःत्तं- धन�टिदव्याय�टिदका- कातु�व्यामः�। एर्वा- स�मः�जिजका� प�न� रचन� कातु�व्यामः�। य�र्वा &स�ह�न�- मःग�दशा�न- कातु�व्यामः�। एर्वा- नRतुनज्ञा�नस्य अन्र्वा�षाणे- कारणे�यमः�। तु�न शा�र�रका-मः�नचिसका�द्य�� आर्वार्श्ययकातु�� पRर्हितुC� भार्वातितु। एर्वा- भा�रतु- प�न� जगद्ग¥रु- कारर्वा�मः इतितु उक्&र्वा� तिर्वास्तुरभाय�तु� अलोधिःमःतितु तिर्वारम्यतु�। इतितु शामः�। Reference-अथार्वा�ज्य तितुषामः�-आय�भाट^यमः�-आय�भाट्टःतिर्वारचिचतुमः�-–च@खम्ब�स�रभा�रतु� प्रका�शान र्वा�रणेस�।ज�ब�लोदशा�न पतिनषाद�-द3र्वाज्ञाका�मःध�न��- श्री� अनर्वामःदशा�तिर्वारचिचतु�–The Proprietors Messrs.Braj, B.Das&co, 1906

ब5ह&स-तिहतु�-र्वार�हधिःमःतिहरतिर्वारचिचतुमः�-सम्पRणे��नन्द� स-स्का5 तुतिर्वाश्वतिर्वाद्य�लोय� र्वा�रणेस� 221010,1996

मः�ण्डेका पतिनषातु�-च@खम्ब� स�रभा�रतु� प्रका�शान, र्वा�रणेस�।य�ज�षाज्य तितुषामः�-लोगधप्रणे�तुमः�-च@खम्ब� स�रभा�रतु� प्रका�शान र्वा�रणेस�।

16 द3.का�. अ.स--2, श्लो .स--617 द3.का�. अ.स--2, श्लो .स--7

[Author Name] 7