№2 (217) 2014 март – апрель

Индекс 75298

Йылд

ыз

№

2 (2

17) 2

014

мар

т – а

прел

ь

Ðóñòåì ÑêèáèíРустем Скибин 1976 сенеси Самаркъанд-

да додюньягъа кельди. 1996 сенеси Ватаны Къырымгъа къайтты. 1996-2000 сенелери Акъмесджитте «Таврика-K» кирамет ишхане-синде баш рессам вазифесинде чалышты.

Устазы Мамут Чурлу тарафындан то-плангъан ве огренильген къырымтатар на-гъыш орьнеклери эсасында къырымтатар аньаневий медениет чизгилерини акс эттирген кирамет эшьяларыны сюслендирювнинъ янъы услюбини яратаракъ, озь иджадына хас уникаль усул тапты.

2000 сенеси Р. Скибин «Эль-Чебер» иджадий устаханесини тешкиль этерек, оны акъикъий иджадий меркезге чевирди..

Рустем Скибин чешит севиеде сергилернинъ фааль иштиракчиси ола.

Меджмуанынъ ог къапында: Миллий орьнекли панно.Р. Скибин

Меджмуанынъ арт къапында: Р. Скибиннинъ кирамет эшьялары.

Шамиль Токътаргъазы

(1881 – 1913, сентябрь 17)Ялта уездининъ Коккозь коюнде догъды, яш

экенде бабадан оксюз къалды. 16 яшында Ялта уезди Аутка коюнде оджалыкъ япты. Сонъра «Та-тарская школа»ны битирди. 1902-1904 сенелери Керчь уезди Сараймен коюнде оджалыкъ япты. Сонъра Кефе уездининъ Харджибие коюнде оджалыкъ япа. Онынъ та о вакъытта «Нале-и Къы-рым» адлы шиирлер китабы басылып чыкъты. Шаир 1913 сенеси Харджибиеде фанатиклер тарафындан вахшиане ольдюриле.

Асан Чергеев

(1879 – 1946)Къырымнынъ Ор уездиндеки Ачикеч коюнде

дюньягъа кельди. Акъмесджитте «Татарская школа»ны битирди. Бутюн омюри оджалыкънен багълы олды. 1906 сенеси Перекоп уезди зем-ствосынынъ азасы олды. Озюнинъ «Аджи Ислям молла», «Эшит, мевта не сёйлеюр, «Такъдир» поэмаларынен танылды. Эсерлери «Эдебият хрестоматиясы»нда, «Саадет ичюн» адлы джыйын-тыкъта басылды. 1946 сенеси Андижан шеэринде вефат этти.

Ильяс Борагъанский

(1852 – 1942) Багъчасарайда догъды. 1867 сенеси Тюркиеге

кетип, анда шаркъ уснихатыны (чешит арап язы-ларыны) темелинден огрене. 1882 сенеси Петер-бурггъа бара, университетте тюрк тилинден дерс бере. Сонъ анда шахсий басмаханесини ача. Бу басмаханеде тюркий тиллерде пек чокъ китаплар нешир эте. 1920 сенеси Къазахистаннынъ Стер-литамакъ шеэрине коче ве анда да басмахане ачып, нешриятчылыкъ ишини ёлуна къоя. 1942 се-неси Уфада, докъсан яшында вефат эте

Бахадыр Герай хан

(…?–1641)I Бахадыр Герай хан (эдебий тахаллюсы «Рез-

мий») – 1637-1641 сенелери Къырым тахтында булунгъан Къырым ханы. Шаир оларакъ да о, орта асырлар къырымтатар шиириетинде белли из къалдырды. О, намлы Борагъазы Герай ханнынъ къызы, шаире Хан-заде ханымгъа эвлене. Онынъ эсерлери Истанбулнынъ чешит китапханелеринде сакъланмакъта.

Исмаил бей Гаспринский

(1851, март 21 – 1914 – сентябрь 11)Ялта уездининъ Багъчасарай тарафындаки

Авджыкойде догъды. 1883 сенеси бутюн тюрк дю-ньясыны уянткъан «Терджиман» газетасыны чыкъа-рып башлай. Тюрк дюньясында биринджи роман олгъан «Дар-ур-рахат мусульманлары» романыны, «Арслан къыз» повестини ве дигер эсерлерини яза. Мектеплерде савтий окъув усулыны тешкиль этти. Къырымтатар маарифчилигине, журналистикасы-на, публицистикасына темель къойгъан инсандыр. И.Гаспринский бутюн тюрк халкъларынынъ атасы намына наиль олды.

Решид Медиев

(1880 – 1912)Ор шеэринде фукъаре аиледе догъды. Он

яшында бабадан оксюз къалды. О, оджалар азырлагъан мешур «Татарская школа»ны би-тире. Къарасувбазарда оджалыкъ япа. Сонъра Къарасувнынъ головасы оларакъ сайлана. Къа-расувда «Ветан хадими» газетасыны чыкъара. Къырымдан Русие Девлет Думасынынъ делегаты олып сайлана. Публицист, журналист оларакъ Къырымнынъ ичтимаий-медений аятында джид-дий из къалдырды.

№2 (217) 2014 март – апрель«Йылдыз» 1976 с. чыкъып башлады

КЪЫРЫМ МУХТАР ДЖУМХУРИЕТИИНФОРМАЦИЯ БОЮНДЖА КОМИТЕТИНИНЪ ИЧТИМАИЙ-СИЯСИЙ,

ЭДЕБИЙ-БЕДИИЙ МЕДЖМУАСЫ

«ЙЫЛДЫЗ» меджмуасынынъ муарририети

Къырымтатар тилинде эки айда бир кере нешир этилеБаш муаррирДилявер ОСМАН

Муарририет эйети:Иса АБДУРАМАНАблязиз ВЕлИЕВПеват ЗЕТИРемзи ИлЬЯСОВИсмаил КЕРИМОВАйше КОКИЕВАТимур УСЕИНОВРиза ФАЗЫлУрие ЭДЕМОВА

М Е Д Ж М У А С Ы

Мундеридже

МУАРРИР МИНБЕРИДилявер ОСМАН. Эсас вазифемиз – миллетимизни сакълап къалмакъ ..................3

ЭДЕБИЙ, МЕДЕНИЙ ТЕДБИРЛЕР«Ильхам чокърагъы» сергиси ..........................................................................................5Багъчасарайда къырымтатар матбуаты куню къайд этильди .........................................8

НЕСИРСейяре МЕДЖИТОВА. Ана такъдири. Икяе ..................................................................9Лентара ХАЛИЛОВА. Ана багърында. Икяе ...............................................................19

НАзМАмди ГЕРАЙБАЙ. Иджрет. Тинтюв. Шиирлер .................................................................28Мемет НИязИЙ. Эшитемен. Шиир .......................................................................31

ДРАМАТУРГИяНеджип Аджи ФАзЫЛ. Къырым. Пьеса ......................................................................32

КЪАДИМИЙ ЭДЕБИяТЫМЫзДАНХалил огълу АЛИ. Къысса-и Юсуф. Дестан. Девамы ...............................................51

2013-НДЖИ ЙЫЛНЫНЪ ЭДЕБИЙ МАХСУЛЫИса АБДУРАМАН. Дюльбер, араретли, тесирли алем .............................................60Гульнара УСЕИНОВА. Аятий, джошкъун, земаневий икяелер ..................................68

ТАРИХИЙ САИФЕЛЕРЭдиге КЪЫРЫМАЛ. Къырым тюрклерининъ миллий куреши. Китаптан парчалар. Девамы ...................................................................................73

яНЪЫ АДЛАРНайле-Шерфе БЕКИРОВА. Омюр ёлум. Куньделик ..................................................85

ОКЪУЙЫДЖЫЛАР ИДЖАДЫНДАНзельфира Муталупова. Шиирлер ...............................................................................90

ЭДЕБИЙ ТАКЪВИМЯзыджы, драматург, икяелер устасы. (Юсуф Болатнынъ 105 йыллыгъы мунасебетинен) ......................................94Дженкявер шаир (Риза Халиднинъ 95 йыллыгъына) ..................................................96Риза ХАлИД. Танъда. Шиир ..........................................................................................97Аблязиз ВЕлИЕВ. Энишли-ёкъушлы, тикенли-чечекли иджат ёлу. (Риза Фазылнынъ 85 йыллыгъына) ...........................................98Риза ФАзЫЛ. Эй, мухтерем ватандашлар, токътанъыз! .........................................107Языджы, шаир, миллий курешчи. (Певат Зетининъ (Аджирединов) 75 йыллыгъына даир) ............................104Певат зЕТИ. Теслим олмаймыз. Шиир ................................................................107

МИЛЛИЙ ТАСИЛЬ ОДЖАКЪЛАРЫАйше АКИЕВА. Богъурча миллий мектеби ................................................................109

БАЛАЛАР ИЧЮНЙЫлДЫЗЧЫКЪ №2 (17) .............................................................................................113

ВАТАН ВЕ ХАЛКЪСервер КАКУРА. Тюшюндже. Такъдир. Йырлар ........................................................125

3

Ìуаррир ìинбери

Äилявер ОСÌАН,

баш муаррир

эсас ВаЗиФеМиЗ – МиллеТиМиЗни сакълаÏ къалМакъ

Къырымда, Украинада олгъан сонъ-ки вакъиалар дюньяны теляшкъа

къойды. Кучюк Къырымнынъ белли олмагъ-ан такъдири исе кене де бутюндюнья дикъ-

къатыны джельп этти. Бу вакъиалардан сонъ къырымтатар меселеси кимни не къадар «раатсызлагъаны» да даа бир кере анълашылды. Бундан тек бир хуляса чыкъармакъ мумкюн: биз, къырымтатарлар хаялаттан, яни бизге о я да бу девлет, падиша ярдым этеджек, биз-ни эшитеджек, киби хаялперестликтен вазгечмек керекмиз. 23 йыл девамында къырымтатарларны эшитмеген Украина Къырымда къырымтатарларны пекитмек ичюн бир къанун къабул этмеди, чюнки, энди буны ачыкъ-айдын къайд этмек мумкюн – онынъ бу халкъкъа ишанчы олмагъан олса керек. Албуки, Къырымда сонъки дакъкъагъадже Украинагъа даима къолтуткъан эки кучь – къырым-татарлар ве украин арбийлери эди. Арбийлер энди Къырымдан чыкъып кетти, къырымтатарлар исе озьлери озьлерине таянч олып къалдылар. Къырым запт этильген сонъ даа бир «уйкен агъамыз»нынъ сеси, яни Тюркиенинъ сеси де бир кереден тынды, онынъ бизге белли бу мемлекетнен икътисадий менфаатлары бар эмиш… Русие президенти исе къырымтатар тилине девлет статусы бери-леджек деди, амма къырымтатар девлетчилиги тикленмек керек, деген сёз ондан да эшитильмеди… Ерли Къырым акимлери исе баса-бас Къырымны янъы низамгъа кетирелер. Къыскъасы, тарих къырымтатарларгъа даа бир кере шуны косьтерди ки, мемлекетлер девирилир, заманлар, падишалар денъишир, амма Къырым да-

№2 2014 март – апрель

4

васы, къырымтатар халкъынынъ меселеси асырларнен насыл давалы олгъан олса, бугунь де айны, чизильмей девам этмек-те. Эм бу давада къырымтатар халкъынынъ Къырымда барлыгъы эр бир тараф ичюн муим бир меселе олып турса да, эписи озь менфаатларыны козьде тутып иш коре, Къырымны къузгъунлар-дай пайлашалар.

Бойле вазиетте не япмалы?Эгер де бугунь Къырымда

къырымтатар халкъы олмагъан олса, Къырымнынъ меселеси тамамен аль этиледжек киби эди. Буны, истейми-истемейми, эр кес анълай. Къырымны «джой-гъан» ве Къырымны «алгъан» сла-вянлар да, Къара денъизнинъ о бир тарафындаки «агъамыз» да буны пек яхшы анълай. Амма буны, биринджи невбетте, къы-рымтатарлар озьлери яхшы этип анъламакъ кереклер. Къырым-татарлар Къырымда бар экен, оларны бир вакъыт инкяр этмек мумкюн олмайджакъ. Демек, Къырымнынъ такъдири, шубе-сиз, оларгъа багълы оладжакъ. Халкънынъ барлыгъы исе онынъ миллий анъы, тили, эдебияты, медениети, маарифи, санаты, дини, илери инсанларына ве, эльбетте, онынъ демографик джеэттен осювине багълы олып тургъаныны сонъки вакъиалар ачыкъ-айдын косьтерди. Демек, бизим эсас вазифемиз халкъ-ны сакълап къалмакъ ичюн бу сааларгъа даима мукъайт олмакътыр. Эльбет, эр вакъытта олгъаны киби, сиясий-укъукъий талапларымыз биринджи ерде тургъаны киби турмакъ керек,

амма тек сиясий талапларнен сынъырлансакъ, ярын «яхшы» бир падиша келеджек, бутюн меселелерни бирден чезеджек деп, отургъан халкъ бир кунь ёкъ олув хавфына огърай биле. Энъ муими исе шуны анъламалы-мыз: эндиден сонъ къырымтатар халкъы, энъ эвеля, анги меселеде олса олсун, биринджи невбетте озь миллий менфаатыны, келе-джегини къайгъырмакъ керек эм тек озь кучь-такъатына таянып иш корьмели. Сиясетчилеримиз, халкънынъ огюнде тургъан айдын-ларымыз бу шейлерни озьлери ичюн къанун-къаиде оларакъ къабул этмелилер. 23 йыл дева-мында Украинадан яхшы бир кунь беклеген халкъымыз янъы бир девлетте де алданмагъа акъ-къы ёкъ. XXI асырда къырымтатар халкъы, бельки де, энъ буюк бир енъишке иришкендир – халкъ озь кучюнен Ватанына къайтты. Бугунь бу Ватан къайсы бир укюмдар-нынъ къолунда олмасын, шимди-лик бу вазиетни денъиштирмеге кучюмиз етишмейджек, амма къырымтатарлар шу топракъта яшайджакъ, кучь топлайджакъ, Къырымдан ич бир вакъыт айы-рылмайджакъ, кене де озь ку-чюнен аякъкъа тураджакълар. Бугунь Къырымнынъ, халкъымыз-нынъ даа савушмагъан яралары, агърылары янъыдан къозгъалды, бу азиз топракъта кене де эд-ждатларымызнынъ руху инълей. Биз сёз беремиз – Къырымны ич бир вакъыт быракъмайджакъ-мыз! Миллетимизни сакълап къаладжакъмыз! Халкъмызнынъ йылдызы тек бойле такъдирде сёнмейджек!

5

Ýäебиé, ìеäениé теäбирлер

«ильÕаМ чОкърагъы» сергиси

Къырымтатарларнынъ улу тарихыны, урф-адетлерини, медениетини джанландыргъан ресим, миллий урба,

эскиден къалгъан савут-саба, текрарланмаз чалгъы алетлерни биз шимди къайдан тапа билемиз? Аджеба, бизни кене кечми-шимизнинъ алемине алып баргъан чокъракъ анги диярда булуна экен? Шу дияр – Къырым санат музейидир. Бу музей керчектен де «Ильхам чокърагъы»дыр. Шимди анда ачылгъан серги де «Ильхам чокърагъы» деп адландырылгъан.

Сергиде XIX-XX асырларгъа аит олгъан чанакъ-чёльмек, нагъыш, токъумаджылыкъ нумюнелери, чалгъы алетлеримизнинъ чешит-лери, белли алман рессамы Август Вильгельм Кизеветтернинъ ресимлери, миллий медениетимизнинъ парлакъ темсильджиси Хайри Эмир-заде акъкъында уникаль малюматлар нумайыш этильмекте.

Вилüãелüм кизеветтернинъ къырым ñеяатыВильгельм Кизеветтер Бер-

лин шеэринде дюньягъа ке-лип, балалыкътан рессамлыкъ меаретине авеслене. Яш рес-сам даима янъы уфукъларны ачмагъа ынтыла ве 1838-1853 сенелери Авропа мемлекет-лерини кезип, озь иджадий хазинесини зенгинлештире. 1845-1847 сенелери зарфында о, Къырымда булуна. Мында о Багъчасарай шеэринде къы-рымтатарларнынъ эвлеринде яшай, тилимизнинъ, яшайы-шымызнынъ инджеликлерини огрене, ислям динини къабул этип, Абдуллах адыны ала.

№2 2014 март – апрель

6

Чет мемлекеттен кельген инсан Къырымгъа башкъа мунасебетте даврана, онынъ тасавурында ве япкъан эсерлеринде Къырым-нынъ ве къырымтатарларнынъ хусусиетлери озь аксини тапалар. Иште, биз буны сергиде нумай-ыш этильген онынъ эсерлеринде коремиз.

Музейнинъ хадими Айше Ме-метова рессамнынъ эсерлери акъкъында айткъанда, оларнынъ арасында миллий тойларгъа буюк ер айырылгъаныны да къайд этип кече.

«Бу, менимдже, айретте къалдыраджакъ шей дегиль. Чюнки халкъымыз ичюн той меселеси эр заман муим эди. О заманда тойлар афталарнен кечириле, ашлар къазанларнен пишириле. чалгъыджыларнынъ давул ве саз сеслери эр бир якъта эшитиле эди. Кизеветтер де бу адетлерге озюне хас олгъан нокътаий-назарнен бакъып, кенди дуйгъуларыны бир сыра ресимлерде акс этмеге тырыша», – дей Айше Меметова.

Той адетлерининъ къыйметиКизеветтернинъ эсерлеринде айдынла-

тылгъан той мевзусыны сергиде нумайыш этильген келин урбалары, феслери, джи-езлери тамамлай.

«Къыз – бешикте, джиези – сандыкъта», дениле аталар сёзюнде, – деп девам эте Айше ханым. – Акъикъатен, эвельде къыз

7

догъгъанынен онъа эвджиярлар азырла-магъа башлай эди-лер. Той куню кель-генде исе, шу эвджи-ярларнынъ сайысы 250-300-ге ете эди. Оларнынъ хусусиети шундадыр ки, нагъыш орьнеги эки тараф-тан да айныдыр. Яни эвджиярны алгъанда, терс тарафыны тап-мазсынъыз».

Эвждиярларны огренип, дикъкъатымызны мор тюстеки антер джельп эте. Келин антери экен. Эвель-эзельден тойларда беяз антер кийильмеген. Эм де антерлернинъ нагъышы саде, амма бунынънен берабер пек назик олгъан. Шу ерде марамаларнынъ, феслернинъ де чешитлери гъает чокъ. Чюнки о заманларда къадыннынъ фесине бакъып, онынъ статусыны, бала сайысыны, балалары насыл джы-ныста олгъаныны бильмек мумкюн экен.

Õайри эмир-заде – аллаõтан берилüãен иñтидат ñаибиСерги залыны доланыр экенмиз, театр афишаларыны растке-

тирдик. Афишалардан бизге дюльбер, ачыкъ юзьнен бир йигит бакъ-макъта. Къырымнынъ халкъ артисти Хайри Эмир-заде олгъаныны анълаймыз. Сана ичюн догъгъан инсан, кинода нидже роллер ойна-ды, нидже образлар яратты. Факъат аятынынъ сонъу пек мушкюль

оды. Амма онынъ халкъ медениети ичюн япкъан ишлери унутылмады, бизге ондан къалгъан зен-гин мирас гъайып олмады. Эминмиз ки, о, буны бильген олса, дюньянынъ энъ бай мырзаларындан да бахтлы олур эди.

Къырым санат му-зейи, даима олгъаны киби, мусафирлер-

ни озь аджайип алеминде кездире. «Ильхам чокърагъы» сергиси исе сейирджилерге акъикъий бир ильхам багъышлай.

№2 2014 март – апрель

8

Багъчасарайда къырыМТаТар МаТБуаТы куню къайд эТильди

Якуб Аппазов Тюрксойнынъ эдиесинен

10 апрельде Багъчасарай-да И.Гаспринскийнинъ эв-музейинде къырымтатар мат-буаты кунюне багъышлангъан тёгерек масса отькерильди. Тедбирде И.Гаспринский эв-музейининъ хадимлери, къы-рымтатар журналистлери иш-тирак эттилер.

Сёзге чыкъкъан «Къырым» газе-тасынынъ баш муаррири Бекир Мамут эр кунь нешир этильген девирий бир газетамыз биле ёкъ, деди.

«Йылдыз»нынъ баш муарри-ри Дилявер Осман исе: «Бугунь Къырымда олгъан денъишювлер этрафында Русие, Украина мат-буаты арасында информацион дженк кете. Бу дженкни эр бир тараф озь менфаатларына коре алып бара. Къырымтатар матбуаты, журналистлери де халкъымызнынъ менфаатлары-на коре чалышмакъ кереклер», – деди.

Бу мевзуны девам эткен АТР телеканалынынъ мудир муави-ни Шевкет Меметов къырымта-тар матбуатына интернетте озь саифе ве сайтларыны ишлеп чыкъармагъа вакъыт кельгенини къайд этти.

И.Гаспринский эв-музейининъ ильмий хадими Эльмира Аби-буллаева: «Меним фикирим-дже «Тильде, фикирде, иште бирлик!» шиарыны Гаспринский башта озь-озюне макъсад этип къойды, оны беджерди, ондан сонъ бу шиар тюркий дюньясы-на кениш даркъалып башлады. Бундан эвель тарихта кимсе

бойле шиарны тюшюнип чыкъ-армады ве къулланмады. Бу И.Гаспринскийнинъ шиарыдыр»,-деди.

Къырым башкъа бир шараит-лерде яшап башлагъаны матбу-атта цензурагъа кетире билед-жеги къайд этильди. Бу мевзу бо-юнджа миллий арекет ветераны Айдер Адаманов, шаир Рустем Джелилов ве башкъалары озь фикирлеринен пайлаштылар.

Сонъунда И. Гаспринский эв-музейининъ мудири Якъ-уб Аппазовкъа Тюркиеден Тюрксой тешкиляты адындан И.Гаспринскийнинъ ресими япылгъан эдие такъдим этильди. Белли олгъаны киби, бу сене И.Гаспринскийнинъ олюмининъ 100 йыллыгъы мунасебетинен ЮНЕСКО 2014 сенесини И. Га-спринскийнинъ йылы деп илян этти.

9

Сеéяре ÌЕÄÆИТОВА

ана ТакъдириÓйдурылмагъан икÿе

Бизим аиле Озьбекистаннынъ ири санайы шеэрлеринден би-

ринде яшай эди. Анам, бабам алий малюматлы олып, истисалда бабам

муэндис, анам хастаханеде эким вазифесинде чалыша эдилер. Догърусыны айтсам, топракънен алып береджегимиз ёкъ, дост-эшлернинъ шеэр четинде уфакъ эвчиклери, бостанлары бар эди, амма биз эр шейни базардан ташый эдик.

Бабам кяде-бир айта тургъан:– Эмине, акъыз, мен чалышкъан лейхаджылыкъ болюгинде баягъы

адамларнынъ топракълары бар, авес этем, Ватангъа къайтсакъ, анда иш олурмы, олмазмы, бельки бостанджылыкънен огърашмакъ керек олур, деп тюшюнем.

– Осман, сен ярын бир кунь Къырымгъа кетеджегинъ ёкъ да, ба-лалар даа кичкене, мектепте башлангъыч сыныфларда окъуйлар. Бир парча оссюнлер, буюсинлер. Эдие къызымыз, эльбетте, бойгъа етсин, ишке ярасын, ярдымджы олсун.

– Э-э, джаным, Эмине, оларны кичкене экенде алып кетмек ке-рек, деп ойланам. Оларгъа Ватан дуйгъусыны, топракъ къокъусыны яшлыкътан ашламакъ, синъдирмек лязим. Мында шеэрде осселер, салкъын сувгъа эллери тиймей, тура кельди олып осьмесинлер. Эмине, мен бир-эки йыл ичинде ябанджы ерлерден кетмекни козьде тутам, яшмыз, кучь-къуветимиз еринде, илле, къысмет этсе, кетиледжек. Халкъ котерилип башласа, эвлер уджуз олур, бизим

Неñир

№2 2014 март – апрель

10

мына санъа шахсий эвимиз де ёкъ, девлет эвини чокъ адам исте-мей. Озьбек халкъы озюнъ билесинъ, «ховли» – «азбар», деп козюне бакъмай, сатын алалар.

– Осман! Ватангъа кетмек ичюн баягъы пара керек. Кетеджек олсакъ, пара джыймакъ лязим.

– Эмине, раатсыз олма! Мен иштен сонъ къалып, баягъы сы-марыш лейхалары яптым. Бир парча акъча топладым. Ватангъа къайтсакъ, Хансарайлар алмагъа парамыз етмесе де, бир къарар эвчик сатын алмагъа етер.

– Вай, Осман, къувандырдынъ, къалемнен баягъы иш беджер-генсинъ.

Мен энди о вакъытта учюнджи сыныфта окъуй эдим, 10 яшындам. Эвде олгъан лафларны къулагъыма сыргъа киби илем, эльбетте, ба-ягъы шейлерге акълым ете, амма къардашым Амет яш, биринджи сыныфта окъуй, оюнджакътан гъайры башкъа шей бильмей. Экимиз де яхшы окъумагъа ынтыламыз. Мен къыз бала олып, анама савут-саба ювмагъа ярдым этем, чюнки анам хастаханеде невбетчилик япса, аш азырлап кете. Ювмакъ, софра азырламакъ, софра джый-ыштырмакъ манъа къала. Бабам акъшам дерслеримизни яптыра, тешкере, догърусы, эвимизде къавгъа-шамата чокъ олмай. Бабам къызматабан, пыр этип къабына бир кереден, беш дакъкъадан шайтан тою эсип кече. Анам пек сабырлы, о къозгъалгъан вакъытта индемей, лякин, керек олса, озь фикирини бильдире. Мен буюген сайын оларнынъ бир-бирини догъру сайлагъанларыны, фикирдеш олгъанларыны анълап башладым.

1980-нджи йыллар. Бабам къышта, яни кучюк айда (февральде) эвимизни сатлыкъкъа чыкъарды. Бизден авлакъча ерде къартбабам ве къартанам кендже огъуллары – Сейран эмджем аилесинен азбарлы эвде яшайлар.

– Осман, сен эрте ярыкъ эвни сатлыкъкъа чыкъардынъ, мектеп тап майыс 25-те битеджек. Мен балаларнен къайда отураджагъым, – деп орьселенип башлады анам. Бабам кечкен сене яз татилинде Къырымгъа барып кельди. Джанкойге якъын койчикте сыныфдашы олгъан ерден кичкене эвчик бакъып, атта пей ташлап кельген.

Бабам эрте баарьде Ватангъа авдет олмакънынъ къасеветини чеке, анам исе мында бир къач ай къайда отураджагъымызны тю-шюне, чюнки онынъ ана-бабасы, догъмушлары Ташкент виляетинде дегиль, тап Андижан тарафта яшайлар.

– Эмине, бир шей тюшюнме, ана-бабамнынъ эвинде мектеп биткендже отурарсыз, – деп тынчландыра бабам.

– Осман, эвель-эзельден айткъанлар: кой ичине кой сыгъар, эв ичине эв сыгъмаз.

– Акъыз, айыптыр, ана-бабамнынъ буюк эвлери олып да, сен биревлернинъ эвинде отурсанъ, даянырсынъ, сен эпсинен тиль тапасынъ да!

11

– Осман, олар мусафирликке келип кетелер, биз барып къай-тамыз. Биз эвленген сонъ, берабер, эльбетте, бир къач ай отурдыкъ, амма мен яш келин, эр шейге даяндым. Шимди, не ичюндир, козь батырамайым.

–- Эмине, вазгеч, бойле олмайджакъ лафларнен гонълюмни къыр-маса. Мен раат кетейим де, даа эвимиз сатылмай, сен энди бош ерде бурчалап башладынъ. Мени севип-сайсанъ, эр шейге даянмакъ борджлусынъ. Медине келиндешинънен тиль тап. Сейран къардышым, сени енгепче, деп къол устюнде алып юре. Санъа даа не керек? Сен оларнен йыллар девамында отурмайджакъсынъ да!

Бир-эки афта кечер-кечмез, чингене фалында тюшкен киби, эви-миз сатылды. Бабам контейнерге дост-эш, сой-сопнен шейлерни юклеп, сыныфдашынынъ адына ёллады, озю Къырымгъа кетти. Биз къартбабам-къартанамнынъ эвинде къалдыкъ. Анам эки куннинъ биринде невбетчилик япты, энди дерслеримизни Вели къартбабам тешкерип башлады. Айше къартанам усть-башымызны, аш-сувны бакъты. Догърусы, анам ишке берилип, дикъкъат айырмагъа вакъты къалмады. Март айында авалар исип башлады, амма ягъмурлар да шу йылы чокъ олды.

Мектептен сонъ Амет дост аякъдашларынен баса-бас ойнап, ча-мыргъа батып, былашып келе. Къартанам гедже-куньдюз чалышкъан анамны аджып, онъа эвде бир шей эттиртмеди. Анам бойле мунасе-бетни къайнанадан ич беклемеген эди. Бабамдан биринджи мектюп кельди. О анда бутюн вазиетни анълатты. Топракънен огърашмагъан адам бостан сачкъан трактор айдавджысы олып, зар-зорнен ишке кирген, эвни де тамирлеп азырлаяткъаныны язгъан.

Къартбабам эпимизге бакъып: – Ана коресизми, такъие башынъны сыкъса, керек олса, баш-

макъчы олурсынъ. Къолунда курек, сенек тутмагъан адам Къырым-гъа барып бостан сачкъан.

Къартанам да бизге бакъып:– Э-э-э, Вели, биревнинъ девлетинде падиша олгъандже, озь

Ватанынъда чобан олгъанынъ яхшы, деп нафиле айтылмагъан. Ис-танбул бирден къурулмагъан, япча-япча ясалгъан, – анамны къучакъ-лап: – Ана, къызым, Эмине, барып ерлешсенъиз, биз де яваш-яваш янынъызгъа барып, къонармыз, – деп, не ичюндир, пештмалынынъ уджунен козьяшыны сильди.

Къартбабам онъа бакъып:– Айше, гонъюллерни таштырмаса, къуванмакъ керексинъ. Огъ-

лунъ анда баягъы иш беджере.– Эбет, Вели, эм къуванам, эм эфкярланам, я болюнемиз де.

Мектеп, ярын-бир кунь битер. Эмине торунларны алып кетеджек, я биз мында Эдие ве Аметнинъ осюп буюгенини корьмейджекмиз де.

№2 2014 март – апрель

12

Анам:– Раатсыз олманъыз, сизни мында къалдырмамыз, бир чаре этип

янымызгъа алырмыз, – деп солгъун гонъюллерине баягъы теселли берген киби олды.

Язда биз де Ватангъа авдет олдыкъ. Къартбабам, къартанам, Сей-ран эмджем арабасынен бизни Ташкент меркезий трен дурагъына озгъардылар. Эр кес агълай, тек Амет къувана, чюнки онынъ акъылы чокъ шейге етмей, я кичкене де даа. Ёл азабы, гор азабы, деп озьбек халкъы нафиле айтмагъан.

Къартанам «ёлда ашарсыз», деп шейлер пиширди, янымызгъа къойды. Пара да берди, анам алмайджакъ олды, лякин кестирип айтты, анама агъыз ачмагъа лаф къалмады.

Учь кунь ёлда юрип, болдырып, ниает, Джанкойге келип чыкътыкъ. Бабам сыныфдашы Мустафа агъанынъ джарты арабасынен биз-ни къаршылап, койге, алынгъан эвге алып кеттилер. Койде бизим халкъ баягъы бар, амма руслар да чокъ.

Тамирленген эвни корип шаштыкъ. Бабам алгъанда, насыл алда экен, деген суаль догъа. Бабамнынъ тасвирлегенине коре, бир кумес экен. Баягъы вакъыт, пара масраф этип, бир алгъа кетирген. Койде мектеп ёкъ, тек янаша койде, арасы 1,5-2 кило-метрни тешкиль эте. Анама иш ёкъ, не олса да, койде хасталарны девалап турды. Мектеп олгъан койде першал чалышкъан ода бар. Анда да руслардан ичмеге авес, ракъысыз, шарапсыз юрмеген, айныкъ вакъты олмагъан бир першал чалышты. Эвельде айтылгъан: «Агъызы къыйыш олса да, бай бикеси сёйленсин». Першал да не къадар ичсе де, чалыша, къырымтатар олса, чокътан иштен къу-вып, алып ташлар эдилер. Лякин онъа кимсе токъунмай, бурны да къанамай. Я о къазакътыр, бизим халкъ олса, чокътан эки аягъыны бир папичке сокъар эдилер. Бутюн кой онынъ салланып юргенини коре, тек, не ичюндир, иштен чыкъармайлар. Шукюр Аллагъа, эвни баягъы ясап бир алгъа кетирдилер, къышта агъач, комюр якъмакъ ичюн соба да ясалды.

Анам да озюне иш тапты: чипче алып, асрап, семиртип, Джан-койге кетип сатып келе.

Вакъыт тез кете. Бизни янаша койге мектепке зар-зорнен окъу-магъа алдылар. Чевре-чет балчыкъ, асфальт ёллары ёкъ. Озь-бекистанда аягъымыз чамургъа тиймей эди. Бабам кене яхшы контейнерге эпимизге резина чызмалар къойып кетирди.

Усние апте деген къомшумыз бар эди. Онынъ омюр аркъадашы Самаркъанд шеэринде кечинген, о бизден эки-учь йыл эвель эки огълунен келип, гузельдже эв алып, ерлешкен.

Бу эмексевер, къырмыскъа киби, чалышкъан къадын, азбарда буюк парникте фиде осьтюрип, огъланлары Джанкойге, Акъмес-джитке барып, сатып келе. Буюги Айдер, кучюги Дилявер. Биз олар-гъа агъа, деп айта тургъанмыз. Усние апте меним ана-бабамдан баягъы буюк.

13

Йыллар кечкен сайын бизим халкъ Къырымгъа кутьлевий сурет-те кочьмеге башлады. Коюмизге газ кельди, джами къурулмагъа башланды. Меракълысы шунда ки, талакъа япып джамини баягъы котердилер. Къазакълар бизим халкънынъ темизлигини, таснакъ-лыгъыны, эмексеверлигини корип, олар да пусюр азбарларыны баягъы тертипке, темизликке кетирмеге урундылар. Биревлери бизим халкъкъа эвлерини сатып Русиеге кетти. Мен къардашым Аметнен янаша койге къатнап мектепнинъ юкъары сыныфларында окъугъанда анамны Джанкой хастаханесине экимликке чагъыр-дылар. Усние апте бош вакъыт тапса бизге кире тургъан. Олар азбарларында янъы эв къурмагъа башлады. Башта озьлери тола кестилер, сонъ пычма таш алдылар. Усние аптенинъ буюк огълу – Айдер агъа демирёл окъув юртуна кирип, гъиябий болюгинде окъуды, эм де Джанкойде демирёлда чалышып башлады. Ана бу йылларда тынчлыкъ, раатлыкъ бильмей. Фиделерни экинджи огъ-лу – Дилявернен озю сатып башлады. Олар эвни учь йылда гузель этип къурдылар. Онынъ тышы-ичи шар киби йылтырай. Янъы эвге янъы земаневий эшьялар да алынды, донатылды.

Куньлернинъ биринде Усние апте бизге келип:– Эмине, Айдерни эвлендиреджек олам. Бир ырызлы, намуслы,

саф виджданлы, озюме ошагъан беджерикли къыз тапылса яхшы олур эди, – деди.

– Эльбетте, Усние апте, эвинъиз къокъла киби гузель олып, койни яраштырып тура! Келин алсанъыз, фиденен о къадар чокъ огъраш-мазсынъыз.

– Оны айт да, оны айт, мен де шай тюшюнем. Койнинъ о бир четинде Диляверге де битмеген эв алып къойдым. Шимдики ке-линлер бир къазан къайнатып, бир ерде отурып оламазлар, деп ойланам. Не дейсинъ, Эмине?

Анам омузларыны къысып:– Озюнъиз билесиз, Усние апте. Догъмушларынъыз эписи энди

Къырымда. Бир афта къошулып келип чалышсалар, не бермеген Алла, чокъ ишлер япылыр, дейим.

– Осман, къардашым, сен муэндиссинъ, эвнинъ лейихасыны япсанъ, яхшы олур эди, Айдернинъ эвини пек гузель сызып бердинъ, сизинъ балалар да ана-мына мектеп битирселер, окъутырсынъыз, эльбет. Тойлар олса, мен элекнен сув ташып, тоюнъызгъа ярдым этерим, – деп озь фикирлерини бильдирди Усние апте.

Бабам онъа бакъып:– Усние апте, сиз бугунь-ярын той япаджакъсыз, сув акъар да

къум къалыр. Бойле джыйын-тойларда къомшулар ярдым эте тур-гъан, бири-биримизде къалмаз. Алла къысмет этсе, Дилявернинъ эвини сызып берерим. Эки-учь куньде азыр олур.

– Вай, не яхшы япарсынъ, джаным, Осман. Халкъымыз нафиле айтмагъан: «Эв алма, къомшу ал!».

№2 2014 март – апрель

14

Бойле этип, башта Айдер огълунынъ тою олды. Мына санъа эмшире келин тюшти. Бир-къач йылдан Усние апте кене парни-клерде чалышып, Дилявернинъ эвини битирди. Мен орта мектепни битиргенде экинджи огълу Диляверни де балабан той япып, келин алды. Мен де шу йылы Вернадский адына Таврия миллий универ-ситетининъ журналистика шубесине окъумагъа кирдим.

Эвлер къурулды, огъланлар эвленди. Эвли-баркълы, балалы-чагъалы олдылар. Тек Усние апте баягъы къартайды, бельден кучь-къувет кетип башлады. Эвелькиси киби чалышып оламай, амма ыдырына, фиде осьтюре. Огъланлар сатып келелер, тек парасы анагъа дегиль де, келинлерге бериле. Шу йыллары Усние апте Озьбекистанда чалышкъаны ичюн нефакъагъа чыкъып, пара алып башлады. Бакъа-коре келинлер фидеге къол урмайлар, тек эвде отурып, къытыр-къытыр ашамагъа билелер, даа аз олса тиллери де бир къарыш. Усние апте де фидени ташлады. Я, гъарип ана чалышып болдурды. Эки огълангъа эв къурды, эвлендирди, аналыкъ боюн-борджуны юкъары севиеде эда этти. Энди янъы эвде отурып ферагъыны сюреджек вакъты кельди.

Теэссюф ки, ана эки эвнинъ бирисине де сыгъмады. Келинлер къавгъа-дава, шамата котерип, ананынъ гонълюни къырдылар, юре-гини сызлаттылар. Огъланлар къадынларынынъ лафларына бакъып, анасына къулакъ асмадылар. Ана огъланларына акъсызлыкъны айтып анълатаджакъ олды, лякин оны кимсе динълемеди. Бакъ сен, не къадар аджыныкълы ал! Бу эки огъланны да ана докъуз ай къар-нында ташыды, чекишип, къыйналып, дюньягъа кетирди, ана сютюнен бакъып осьтюрди, окъутты, зенаат саиплери япты, бабасыз къалгъан балаларыны Ватангъа кетирип, манълай терини тёкип адам-асыл япты, кокке аралашкъан дюльбер эвлер къурды.

Элял сют эмген, озюне коре, экисине ляйыкъ, гузель къызлар та-пып, кимседен эксик олмагъан сёз кесим, агъыр нишан, никях дуа, кимседен эксик олмагъан, арткъач этип тойлар япты. Чагъыртувлар да той киби чалгъы-чагъананен кечирди. Эр шей унутылды, къасыр тюбюне кетти. Эки эвинъ олсын да, яшамагъа еринъ олмасын.

Акъикъатен агъыр вазиет. Бойле бакъсанъ, гузель огъланлар осьтюрди. Ичмейлер, чекмейлер, чалышкъырлар, эвлерини, бала-чагъасыны эр тарафтан темин этелер, тек анагъа ер тапылмады. Усние апте акъшам олса, анама келип сырдаша тургъан, юрек аизарыны тёке:

– Эмине, айтчы манъа, не ерде янълыштым, келинлерге къайна-налыкъ япып, кейфимни аратып отурмадым, торунларымны бакъ-магъа ярдым эттим. Экиси де пан киби яшай, я бойле тербиели, намуслы, эдепли акъайларынъызны, балаларынынъ бабаларыны ким осьтюрген экен? Огъланлары яхшы, амма оларны догъургъан анасы керек дегиль экен де! Бельким, огъланларны юваш этип

15

осьтюргендирим? Анълап оламадым, не ерде ве насыл янълыш, хата яптым? Тельбевни къачыргъаным, гъалиба. Къартлар догъру айткъанлар: къыркъ огълунъ олгъандже, бир къартынъ олсун. Омюр аркъадашым бу фаний дюньяны терк этип кетти. Мидат сагъ ол-гъанда бойле агъыр куньлерге къалмаз эдим. Огъланлар эвленген сонъ аналар пек тез унутыла. Кене яхшы, Эмине, бир къызынъ бар. Османнынъ да Алла сагълыгъыны берсин. Санъа о дагъ киби аркъа, ташдай юректир, – дей тургъан. – Бир ярамаз къуру агъачкъа къан якъкъан, орталыкъны ифтира, фитненен толдургъан, арсыз къадын олсам, янмаз эдим. Ойле башкъа, ойле траш демеге тиль бармай. Бутюн анълы аятымны эвлятларым бахтлы, бир шейге мухтадж ол-май яшасын, деп озюмни къурбан эттим. Мисли корюльмейджек дереджеде озюмни оларгъа багъышладым, санки омрюм янымдан кечип кетти. Аятнынъ зевкъыны, сефасыны сюрмедим, къартлыгъым-да яйрап-джайрап, тоя-тоя яшарым, десем анагъа севги-сайгъы, мерхамет ерине, нефрет иле бакъалар. Бутюн омюр къайгъырып, мерхамет иле осьтюрген эвлятларым манъа шимдилик алымда, шу япкъан эйиликлернинъ, юкъусыз геджелер оларнынъ башы узе-ринде, меляикелер киби къорчалагъаным, атта бир геджемни, бир файызыны къайтарсалар не ола экен? Я аналар эр зорлукъкъа, къыйынчылыкъкъа, кедер, маниагъа даяналар, тек эвлятлары раат, бахтлы олсун. Ананынъ къадри, къыймети ич билинмей экен, онъа бу дюньяда дженнет яшайышы корюнмей, – деп кокюс кечирди.

Шашыладжакъ шей, эки къоджаман эвге янъгъыз ана сыгъ-мады…

Бизим койде, тек башкъа сокъакъта Али агъа ве Сафие аптенинъ аилеси яшай. Оларнынъ фельч (паралич) хасталыгъына огърагъан Эдем огъуллары бар, оны мунтазам суретте бакъмакъ ичюн янына дая керек. Усние апте оларгъа барып, вазиетни анълата:

– Сафие, сиз манъа эвинъизде ятып турмагъа бир коше бер-сенъиз, Эдемни элимден кельгенине коре бакъарым. Белимде, аягъымда такъатым даа бар, козьлерим коре, – деп ялварды.

Али агъа оны тынчландырмакъ макъсадынен:– Сиз киби алидженап ананы кимсе кокрегинден итемез. Биз

сизге тек коше дегиль де, бир ода берермиз. Эдемни бакъмагъа Сафиеге ярдым этсенъиз олгъан. Истесенъиз, бугунь шейлеринъ-изни кетирип, ерлешинъиз, –дей. Оларнынъ буюк огълу Рустем Акъмесджитте эв къура. О, агъач, орманджылыкънен огърашып, яш олса да иш адамына чевирильди. Вакъты мусааде эткенине коре, ана-бабасыны, хаста къардашыны унутмайып, ёкълап тура. Джами къурулгъанда да Рустем агъа баягъы пара берген эди. Ачылыш ме-расиминде къурбан чалдырып, ашлар пиширткени койлюлернинъ акълында къалды.

Эдемнинъ арабачыгъыны сюйреп, Усние апте эр вакъыт бизим эвимизге келип кете тургъан. Анама бакъып:

№2 2014 март – апрель

16

– Эмине, бакъ сен бу омюрге. Эвлери бизим киби буюк олмаса да, коше дегиль де, бир ода бердилер. Шейлерим де бир богъча олды. Сагъ олсун, Сафие, тёшек, ястыкъ – эр шейнен теминледи. Эки огълум, келинлер, торунларым олып, манъа ят адамлар гонъ-люме мельэм багъышлагъан энъ якъын инсанларыма чевирильди. Меним де оларгъа файдам тие. Инсанларгъа керек олгъанынъны бильсенъ, яшамагъа умют догъа, омюр леззетини башкъа тюрлю ис этесинъ, – деп къуванып айта тургъан.

Шай этип, Усние апте бир къач йыл Эдемни бакъып, Али агъанынъ эвинде отурды. Куньлернинъ биринде Рустем огъуллары эв къурып, ана-бабасыны Акъмесджит шеэрине кочюрди. Олар эвлерини сатып кетти.

Не олса да, Айдер огълу анасыны эвине алмайып, азбарда башта тавукъ кумеси олгъан бир одачыкъкъа крават къойып, анда яшата, озю аш кетире, келин, торунлар – бириси корюнмей. Ана ашкъа да чагъырылмай.

Анам я да башкъа къомшулар яхшы аш пиширселер, Усние аптеге алып кирелер, такъаты олса озю де пишире. О бизге энди сийрек кире:

– Эмине, бодененинъ эви ёкъ, къайда барса – пипилдакъ, деп айтылгъан. Мен де энди шу боденеге ошап къалдым. Мени энди бир шей къувандырмай. Эки огъланнынъ мунасебети якъып-йыкъты. Кет-кете джисманий дегиль, рухий эзилем, къуветим бар, гонълюм солгъан. Юректе савушмайджакъ яра ачылды, оны айтып анълатмакънынъ чареси ёкъ. Анавы яра мени ольдюрмек истей. Атта утангъанымдан кимсени корьмеге истемейим. Бугунь ольсем – пешман этмез эдим. Бир тешик мезар тапсам, барып онынъ ичине ятар эдим. Кене эки огълумны тюшюнем. Халкъкъа масхара олмасынлар, дейим. Кене намус этем, бу къадар агъыр куньлер кечиргенимден патлап оледжегим. Догърусы, Алла-Таалянынъ огюнде, бельким, гуняхларым бардыр, яшлыкъта биревлернинъ джаныны агъырткъандырым, деп ойларгъа далам. Бу вазиетни анъ-ламакънынъ чаресини тапмайым. Не олса да, бир озюм чекишип отурам. Мына коресиз, иште, – деп кумесине кете тургъан.

Усние апте кеткен сонъ бабам:– Эмине, кой сакинлери Айдер ве Дилявер аналарыны хорлагъ-

анларыны корип, джамиде оларны къаралайлар, терс корелер, утандыралар. Эки огълан исе озюни сыкъмай. О къадар инат ол-макъ, санки ташлар. О къадар айтылгъан лафтан сонъ мермер ирийджек, бакъса сен, я оларгъа айт, я диваргъа айт – эписи бир. Къадынларынынъ лафына бу къадар бакъмакъ. Ана бир дане ола, Ана-Юрт, Ана-Ватан, деп айтыла. Анадан да гъайры, омюрде мукъаддес, энъ якъын инсан бар экенми? Не ичюн базы адамлар ананы ынджыталар, мугъайталар. Дженнет аналарнынъ аякълары тюбюнде де! Ананынъ джаныны агъырткъан адам илле бир зер-

17

ресин чекер, дува ерде къалмаз! Бу эки огъланнынъ кореджек куню даа бардыр. Мен беллесем, анасыны къайгъырмагъан, оны акъаретлеген, кереги киби севги-сайгъы, урьмет косьтермеген, рухуны эзген, гонълюни къыргъан, татлы сёзлер айтып юрегини охшамагъан эвлятлар илле бир кунь келип, джезаланаджакълар. Аналарнынъ эксериети эвлятлары ичюн джан бермеге азырлар. Не ичюн эвлятлар ананынъ къыйметини бильмейлер? – деп озь фикирини беян этти.

Эки йыл кечер-кечмез Усние апте къаарь-къасевет ичине батып-чомып, омюрнинъ ферагъыны корьмей, эвлятларым сефасыны сюрсюн, деп кумес ичинде ярыкъ кунь корьмей, кечинди.

Кой сакинлери эписи келип, дженазе мерасимини гузель кечирдилер. Дуалары, джемаат къолтутып, джамиде бол-сал со-фраларнен отькерильди. Огъуллары ве келинлеринден кимсе бир шей сорамады. Эвельде айткъанлар: «Джемаатым – рахметим». Акъмесджиттен Али агъа, Сафие апте, Рустем агъа дженазеге келип етиштилер. Рустем агъа атта учю, едисининъ дуа кечирмек ичюн парасыны ташлап кетти. Койде къазакълар, миллетнинъ бир якъадан баш чыкъарып, бирлик олгъанына шашып, къалдылар…

Бизим Амет де къуруджы муэндис олып, янъы ширкетте чалыш-магъа башлады. Акъмесджитте эв къурды. Мен де журналист зенаатыны менимсеп, миллий матбуатта чалышам.

Бир йылдан сонъ эпимиз Акъмесджитке кочьтик. Осюп-буюген коюмизнен мунтазам суретте багъ тутамыз. Эгер биз яшагъан койден бирев Акъмесджитке кельсе, мытлакъкъа бизге мусафир-ликке кирип чыкъа. Якъынларда эвимизге шу койден Талят агъа тешриф буюрды ве меракълы бир хабер айтты:

– Ярым йыл эвельси, Усние апте ольгенине энди эки йыл ол-гъан эди, буюк огълу Айдер агъыр хасталанды. Башта Джанкой хастаханесинде ятты, хасталыгъы джиддий олгъанындан себеп, оны Акъмесджитке ёлладылар. Айтувлы экимлер оны баш урып бакъты, амма шифасыны тапмадылар. Айдерни чешит ырымлар япып биле бакътылар, тек дердине дева булунмады. Айдер са-рарды, солды, мына санъа мазаллы эриф кичкене олып къалды, азды-тозды, богъазындан аш кетмеди, чюнки мидесинде шишик пейда олгъан.

Пек чекишти, джан берип оламады. Экимлер келелер, вазиет эп агъырлаша, бир шей япмагъа чаресини тапмадылар. Кой сакинлери, эпимиз барып хатрини сорадыкъ. О, узангъан алда ята, тири адам демейджексинъ, яваштан сезилир-сезильмез, зар-зорнен, нефес ала, аджыдым гъарипни. Къолумдан бир шей кельмей. Алла-Тааля азретлери не десе, шай оладжакъ. О, бу дюньяны терк этип оламай, о бир дюнья да къабул этмей тура. Эмшире, къадыны Сюндюс санчма япа. Онынъ тени инени биле къабул этмей, илядж къайтып чыкъа.

№2 2014 март – апрель

18

Джамиде имам, анасындан афу сораса, джан береджек, деп айткъан, амма Усние апте кечинди де. Ойле олса бир урбасыны тапынъыз, дегенде, келинлер озь эвлеринде къайнананынъ бир шейини тапмагъан. Усние апте джыйылгъан сонъ Сюндюс кели-ни, Айдернен экиси анасы яшагъан кумесни бозып, оны ернен ексан эттилер, бир шей къалдырмадылар да.

Дилявер огълу Алинен Сафиенинъ эвине барып, анасынынъ шейлерини сорагъан. Сафие: «Усние апте бизим эвимизге бир богъчанен кельген эди. О богъчанен де биз оны Айдернинъ эвине алып кеттик. Мен онъа бир пештмал берген эдим, тек о къалгъан. О да энди чул-чубургъа айланды, къазан, тава тутмагъа ишлетем. Эльбетте, оны алып кетинъиз», – деп пештмалны берген.

Шу чулны кетирип, Айдернинъ сараргъан, къуругъан, терек пы-тагъыны анъдыргъан джансыз элине туттыргъанда, козьяшлары озь башына акъып башлагъан. О, бар кучюни топлап, шу чулчукътан афу сорагъан.

Бир къач дакъкъа кечер-кечмез бирден терен нефес алды да, джан берди. Сабасына анасынынъ къабрине якъын ерге джыйыл-ды, – деп икяесини екюнлеп, бизни айретте къалдырды…

Икяемнинъ сонъунда Ана акъкъында бир риваетни эслетмеге истейим. Бала догъмасына бир кунь къалгъанда Алладан сорай:

– Мен бу дюньягъа не ичюн келем? Манъа не япмакъ керек? Алла онъа джевап бере: – Мен санъа мелек багъышлайджакъ олам, о эр вакъыт сенинъ

янынъда олур, о санъа эр шейни анълатыр.– Лякин мен оны насыл тапарым? Мен онынъ тилини бильмей-

им де. – Мелек санъа озь тилини огретеджек. О сени бутюн белялардан

сакълап къорчалайджакъ.– Насыл этип ве не вакъыт мен санъа къайтмакъ кереким?– Сенинъ мелегинъ санъа эр шейни айтыр.– Я меним мелегимнинъ ады не?– Ады не олгъанынынъ эмиети ёкъ. Онынъ адлары чокътыр. Амма

сен онъа «Ана» дейджексинъ… Мелек киби аналарымыз бир вакъыт ынджынмасын, бу мукъ-

аддес инсанларны эвнинъ тёрюне отуртып, гонълюне мельэм олайыкъ. Аналарнынъ черелеринде эр вакъыт тебессюм олма-сына шараит яратайыкъ.

19

Лентара ÕАЛИЛОВА

ана БагърындаАкъикъий вакъиалар

ýсасында икÿе

Баланы анадан да яõøы анълаãъан ¸къ

Баланынъ тили чыкъкъанда ильки айткъан сёзю – ана. Шубесиз, ана – эр биримиз ичюн энъ улу ве мукъаддес инсан. Дюньяджа

белли алим ве языджылар, бестекяр ве йырджылар озь иджатла-рында ана мевзусына мураджаат этерек, юксек къазанчларгъа эксериет озь аналары саесинде иришкенлерини къайд этелер, оларны миннетдарлыкъ иле анъалар. Бу инсанларнынъ къальпле-рине мерхаметлик дуйгъулары ашлагъан, кемликни енъеджек бу эйилик дуйгъуларыны башкъалар арасында серпмеге огреткен де анадыр. Анагъа бесленген севги ве итибарны вакъыт да силип оламай. Ана – буюк сабыр ве мерхаметликнинъ битмез-тюкенмез чокърагъы. Онынъ джан-юректен къайгъырувы эвлядыны эр вакъыт къорчалай, онынъ акъыл-идраки, ферасети, ишкирлиги ве феда-кярлыгъы инсанлыкъны айретте къалдыра. Огъулларына кучь-къувет ве эминлик, къызларына турмуш ферасетини берген анджакъ аналардыр. Эр анги къараманлыкъ ве джесюрликнинъ башында тургъанлар да аналардыр. Анагъа багъышлап не къадар роман, поэма ве башкъа эсерлер язылса да, эписи азлыкъ этеджек. Биз хатырлап оламасакъ да, пек яхшы билемиз ки, биз бу тылсымлы ве янъы алемге кельгенде, бизни бутюн къаарь-къасеветлерден, тю-шюнджелерден къорчалап, сыджакъ багърына баскъан ильк сезген шейимиз бу – ананынъ эллери. Осип буюген сонъ да, озь къасе-ветлеримизнен кене де анамызгъа чапамыз, о эр вакъыт динълер, тынчландырыр, меслеат берир. Онынъ севгиси ве федакярлыгъын-дан да мукъаддес шей ёкътыр! Ана баласы ичюн джаныны къурбан этмеге азыр. Ашагъыдаки вакъиа бунынъ делили ола биле.

Бу икяе къырымтатарлар озь Ватанларына авдет олаяткъан 1990-нджы йылларда юзь берген фаджиалы бир вакъиа эсасында язылгъандыр.

№2 2014 март – апрель

20

Муаббет къорантаУчь бала оськен Дилявер ве Гульнар Селимовларнынъ къоранта-

сы Озьбекистанда яшай эди. Бу, аллы-такъатлы, муаббет къоранта эди – балаларнынъ уйкенлери – Сервернен Диляра мектепте окъуй, кендже Сабри балалар багъчасына бара. Халкъ баба-деделер топрагъына кутьлевий суретте къайтып башлагъан куньлерде къо-рантанынъ башы Къырымгъа янъгъыз кельди. Дилявер Акъмесджит шеэри дживарындаки бир койде ерлешти, эски танышларынынъ меслеатынен бир къуруджылыкъ тешкилятына ишке кирди, анда онъа тез арада квартира ишандырдылар, шимдилик исе бирев-лернинъ азбарында мувакъкъат эвчикни кирагъа тута. О тек хаялла-рында арз эткен Ватанында яшагъаны ичюн такъдирине шукюр эте. Тюкянлардаки мал-махсулатнынъ мамюрлиги башта оны айретте къалдырды, бу малларнынъ кейфиети баягъы эйидже эди, хусусан татлылыкълар ве сют махсулатыны пек бегене. Озьбекистаннынъ исе тек татлы юзюми ве къавунларыны хатырлай. Къуруджылыкъта берабер чалышкъан досту Рустемнен Къырым ве онынъ сакинлери акъкъында теэссуратларынен сыкъ-сыкъ пайлашалар.

– Автобуста къартлар аякъ устюнде тургъанда, яшлар ясланып отургъанына шашам! – дей Дилявер. – Къартларгъа эксериет би-зимкилер ер бере. Уйкенлерге сайгъы-итибар косьтермек миллий тербиемизнинъ эсас чизгилеринден биридир.

– Догъру айтасынъ. Амма меним къанымны даа зияде къай-наткъан шей, бу автобус, троллейбусларда, олар топлангъан даа башкъа ерлерде къырымтатарлар акъкъында айтылгъан чешит ифтиралар, пусюр лафлар, чыдап оламайым, аман давалаш-магъа башлайым, – дей афакъанлангъан Рустем. – Асырларнен гъыдалап багъ-багъчалар етиштирген топрагъындан, эвлятларыны осьтюрген, эдждатлары комюльген топрагъындан къувулгъан инсан-ны анъламагъа акъыллары етмей, эм истемейлер… Яхшы да девир денъишти, бутюн бир империя, Совет иттифакъы, озь мефкуреси, тарихы, хусусий совет тили, медениети, къанунлары олгъан буюк бир къыта дагъылды да, биз де миллий куреш нетиджесинде озь Ватанымызгъа къайтмакъ имкяныны таптыкъ…

Эки дост емектен сонъ бир фильджан къаве я да чай софрасы башында оларны чокъусы кедерлендирген ве базыда къувандыр-гъан шейлер акъкъында субетлернен акъшамларыны кечире. Ракъы-шарапны агъызларына алмайлар, ичкенлернинъ алы-чулуны корелер де, Алла сакъласын! Бираз вакъыттан сонъ Рустем эвельден таныгъан ве бегенген сыныфдаш къызны расткетирип, онен баш къошты. Дилявер энди пайн озю, тездже къорантасына къавушмакъ арзусынен яшай. Гульнарнен насыл таныш олгъаныны хатырлай. Анасы онъа: «Къадынынъ эвджюмен олсун, акъыллы, ферасетли олсун. Дюльбери козь ичюн, акъллысы къальп ичюн, деп нафиле айтмагъанлар», – дей тургъан. Амма онынъ Гульнары эм гузель, эм акъыллы. Эвлятлары да ана-бабаларындан къалышмай.

21

Дилявер турмуш къыйынлыкъларына сабыр этти, эзильсе де, рухтан тюшмеди, догъмушларынен къавушаджакъ кунни тезлеш-тирмеге чалышты. Онынъ танышлары арасында чешит тазыйыкъ ве акъсызлыкъларгъа къаршы турып оламай, янларында къадын ве балалары олмагъанындан себеп ичкиджиликке берильген яхут озьлерине «вакъытынджа къоранта» булгъанлар да олды я. Базар куньлери Акъмесджитнинъ баш почтасына къатнады. Мында шеэр дживарларында ерлешеяткъан семетдешлернинъ чокъусынен таныш олды. Телефон кабиналары огюнде невбет беклеп тургъан-лар, андан эшитильген лафларгъа озьлери де къошула: кимдир эв сатын алгъан, кимгедир топракъ участкасы бергенлер, кимдир иш тапкъан… кедерленгенлер де аз дегиль.

Баõтлы девирБойле телефон лакъырдыларындан биринде Дилявер онъа квар-

тира береджеклерини бильдирди. Бу къуванчлы хаберни эшиткен Гульнар аман контейнер ёллап, балаларнен ёлгъа чыкъаджагъыны айтты. Ниает, бутюн къоранта бирлешеджек кунь де кельди. Дилявер къувангъанындан учаджакъ – бахшышлар азырлай, торба-торба ашайт ташый, акъшамдан пиляв пиширди, софра донатты. Геджени шырын хаяллар ичинде кечирди.

Ава лиманына эртедже кельди, бакъса, адам чокъ. Анда бир сюрю, мында бир сюрю, эр бир кошеден тувгъан тиль янъгъырай. Дилявер танышларыны корип, оларнынъ янына барды.

– Участка алып олдынъмы? – деп сорады Халил. – Я да энди янъы эвге де кочьтинъми? – деп шакъалашты Амет.– Ёкъ. Участкам да ёкъ, эвим де ёкъ, – деди Дилявер кокюс

кечирип.– Я ишинъ бармы?– Аллагъа шукюр, ишим бар. Достлар ярдым этти, къуруджылыкъ-

та чалышам. Къураяткъан эвлеринъизде башта озюнъизге квартира берирмиз, деп ваде эттилер. Базы бир ерлерде къуруджыларны алдаткъанлар. Биз де алданмамакъ ичюн белли бир чарелер ко-ремиз…

– Адалетсизликнинъ огюни алып, пек яхшы япкъансынъыз. Эшитке-ниме коре, бир-эки йылдан берли чалышасынъ, оджалыкъ зенаа-тынъны ташлап адий ишчи олмагъа разы олгъан сонъ, квартираны башта сен кибилерине бермек кереклер, – разы олды Халил ве берчли эллерини узатаракъ: – Скальпель ерине шимди бу эллер таш, тола, чакъыл, цемент котере. Къавгъа-котекнен участка ал-дым, къорантамны тездже кочюрейим деп, гедже-куньдюз къуруд-жылыкънен огърашам. Аллагъа чокъ шукюр, магъазнынъ дамыны къапаттым, шимдилик анда яшайджакъмыз. Озюнъиз билесинъиз, яман хирург дегиль эдим, амма Ватанда да якъын йыллар ичинде озь зенаатым боюнджа чалышмагъа имкян оладжагъына сакъалым чокъ къыджымай…

№2 2014 март – апрель

22

Шу арада чокъ бекленильген учакъ Къырым топрагъына къонгъа-ныны илян эттилер. Эр кеснен берабер Дилявер де терминалгъа таба ашыкъты. Кельгенлернен къаршылагъанлар бири-биринен къарышып, эр кес зий-чув: кимиси агълай, кимиси куле. Къартлар козьяшларыны сюрте-сюрте дуа эте, кимдир тиз чёкип, Ватан то-прагъыны опе, яшлар кокюс керип джесюрлене, кучюк балалар исе не олаяткъаныны чокъ анъламай, де оларгъа бакъа, де буларгъа.

– Я Къырым къайда? Бабам къайда? – деп къычыргъан 4-5 яшында огъланчыкънынъ суали эр кеснинъ дикъкъатыны онъа джельп этти.

– Сабри, огълум! Мен мындам, Къырым да мында, – сесленди Дилявер кенджесини котерип.

– Селям алейкум, баба! – деп Сервер огълу да бабасына са-рылды. Онынъ артындан къызы Диляра ве омюр аркъадашы да етип кельдилер.

– Аллагъа чокъ шукюр, ниает, эпимиз бир ердемиз. Къырымда-мыз, – деди къуванч козьяшларыны сюрткен ана.

Баба исе эвлятларына бакъып тоялмай:– Ресимлеринъизни алып турмагъан олсам, сизни аслы да таны-

маз эдим. Машалла, машалла! Ананъыз исе даа да гузеллешкен, козь тиймесин!

– Баба, я денъиз корюнмей де! – деген Сабри эп къартана-къартбабалары тарифлеген Къырымны корьмеге истей.

– Огълум, денъизни мен де даа корьмедим. Денъиге берабер барырмыз, деп сизни бекледим, – деген баба огълуны тынчландыр-магъа тырышты.

Эвде оларны байрам софрасы беклей эди. Къоранта башы махсус Акъмесджит тюкянларына барып, энъ тансыкъ балыкъ джы-нысларындан алды, Озьбекистанда олмагъан чешит мейвалар, татлылыкълар алды. Балалар да бабаларыны унутмагъан, о севген къавун, юзюм джынысларыны алып кельгенлер. Къары-къоджа гед-женинъ дер маалинедже лаф этип чыкъты, планлар къурды, хаял сюрди.

Бир къач куньден сонъ контейнер де кельди. Оны къомшуларнен берабер бошаттылар. Табиий ки, бир одагъа шейлернинъ эписи сыгъмады, оларны къомшулар сагъ олсун, пайлаштырып озь эвле-рине алды. Гульнар аман эр шейнинъ озю ерини тапып, озьлери ве балаларгъа айры-айры коше донатты, одада ойле бир шырныкълыкъ асыл олды ки, мында дюньяда энъ бахтлы, энъ муаббет къоранта яшагъаны шубесиз эди. Эв бикеси чыкъышы корюнмеген вазиетлер-де адий чыкъыш тапа бильгени къоранта башыны айретте къалдыра эди. Акъшамлары къоранта миллий емеклер софрасы башында топланып, кечкен кунь акъкъында икяе эте, янъылыкъларнен пайла-ша, шакъа эте, кулюшелер. Бу бахт ве къуванчкъа ич бир шей: не электрик ярыгъы сыкъ-сыкъ сёндюрильгени, не сув, газ, умумен адий турмуш шараитлери олмагъаны, – санки ич бир шей кедер этмей. Энъ эсасы, олар берабер, Къырымда озь топракъларында яшайлар, къуванч, эйи арзу-истеклернен ашлангъан бу балалыкъ чагълары

23

эвлятларыны бутюн омюр исиндиреджегине ана эминлик беслей… Квартира алгъанда исе къорантанынъ къуванчы сынъырсыз эди.

Ерлешкен сонъ Гульнар да чалышып башлады. О, зенааты бо-юнджа оджа, амма тюкянда сатыджы олып чалышмагъа меджбур олды. Эр бир иштен зевкъ алмагъа алышкъан Гульнар бу ишни де севди. Табиаты боюнджа сыджакъкъанлы оларакъ, тез арада янъы дост, таныш арттырды. Эр кестен зияде эки баланен якъында тул къалгъан Мерьем ханым ве бойдакъ огълунен яшагъан Фатиме къартийни пек якъын корьди.

– Мерьем де, Фатиме битай да пек яхшы инсанлар. Къартлар: «Эв алма, къомшу ал», деп нафиле айтмагъан, – деп къувана Гульнар ве балаларына: – Мерьем аптенъизнинъ балаларына мукъайт олунъыз, Фатиме битайнынъ ал-хитирини соранъыз, – деп миллетимизге хас чизгилер ашлай. Балаларнен ана тилинде лаф этип, къырымтатар тилинде журнал ве газеталарны окъумагъа алыштырды.

– Къырымда «Йылдыз» меджмуасы чыкъкъаны, газеталарымыз чокъ-лашкъаны халкъымызнынъ медений севиесини косьтере. Балалар ичюн китаплар да бар, окъурсынъыз деп алдым. Бир де-биринъиз къырымтатар тили ве эдебияты факультетине окъумагъа кирсе, яхшы олур эди. Диляра, къызым, сен оджа олмагъа истейсинъ де. Огъланларымыз да мектепни яхшы битирип, Алла къысмет этсе, ис-теген зенаатлары боюнджа алий тасиль алырлар, мунасип зенаат саиплери олурлар, «зенаат – алтын билезлик» олгъаныны унутманъыз, – деп тенбилеп турды.

Кельген йылларынынъ биринджи язында Гульнар балаларны чокътан арз этильген Къара денъизге, Ялтагъа алып барды. Бу джен-нет кошесининъ гузеллиги, сонъсыз денъиз, юксек дагълар буюк ве кучюклерни айретте къалдырды. Ондан сонъ балалар эр яз де ана-бабаларынен, де янъы достларынен, де мектеп оджаларынен берабер денъизге бардылар, Къырымнынъ чешит кошелерине сея-атларда булундылар, цирк, концертлер де четте къалмады. Баба чалыша, къорантаны бакъмакъ ичюн акъча къазана. Къыскъасы, эвде не бар, не ёкъ, балаларнынъ къайгъы-къасевети, кереги – эписи ана-нынъ бойнуна къалды. Гульнар, балаларым кимседен эксик олма-сын, эр шейни корьсин, бильсин, эр джеэттен инкишаф этсинлер деп, базыда озю ашамады, ичмеди, киймеди… Энди чокъ шейни анълагъан Диляра, анасынынъ федаийлигини корип:

– Ана, тек бабамны, бизни тюшюнесинъ, озюнъе къулакъ асмай-сынъ. Не боянъ бар, не пудранъ. Акъча бермейим деп, сачларынъны къомшу къадынгъа барып кестиресинъ. Янъы бир антер биле алма-дынъ, – дегенде, анасы элини саллап:

– Меним эр шейим етерли, – деп кестирди.Диляра энъ якъын сыныфдашы Заремагъа:– Мен ичюн энъ къыйметли шей – бу меним къорантам, меним

анам. Эр анги вазиетте меним къорантам меним дурагъым, мекя-ным оладжагъына, мени мында къорчалайджакъларына эминим, – деп озь тюшюнджелеринен гъурурнен пайлаша эди.

№2 2014 март – апрель

24

Селимовларнынъ къорантасы пек мусафирчен олып, бу эв бош олмады. Бу эвни кулькю ве шакъа терк эткен вакъытлар пек сийрек эди. Къорантанынъ къавий таянчы, негизи, эбет, ана эди…

къаза-беля корюнмей келеКъаза-беля, адетиндже, умют этильмегенде башынъа тарс этип

ура. Язнынъ сонъки куньлеринден биринде Гульнар Алушта джива-рында яшагъан янъгъыз ве хаста тизесини ёкълайджакъ олды. Ана-лары эр вакъыт эвде олгъанына алышкъан бабалар оны ёлламагъа истемеди, илле десенъ Сабри бойнуна сарылып агълады.

– Бельки кетмезсинъ, ярын шиддетли ягъмур оладжакъ дейлер. Не ичюндир теляшланам, сени ёллайджагъым кельмей, я сонъ барсанъ олмаймы? – деп ялварды Дилявер.

– Меним юрегимде де насылдыр раатсызлыкъ бар. Амма Эмине тизем чокътан берли хаста, балалары десенъ, эписи тараф-тараф. Мен де бармасам – масхаралыкъ. Афталарнен отураджагъым ёкъ, ишке бармакъ керек, эки куньден къайтарым, сагъынып етиш-рамазсынъыз, – деп кулюмсиреди Гульнар.

Эки кунь кечти, афта кечти, лякин Гульнардан хабер-тебер ёкъ. Эмине тизенинъ эвинде телефон ёкъ, кимден сорайджанъ. Бир кунь акъшам Дилявер телевидение хаберлеринде Акъмесджит-Алушта ёлунда бир къадыннынъ джеседи тапылгъаныны эшитти. Башына кельген къоркъунчлы фикирлерни къувмагъа тырышса да, бутюн гедже козь юммады. Танъда Алуштагъа ёл алды. Гульнар Эмине тизесине аслы да кельмегенини билип, аман милициягъа мурад-жаат этти. Бир къач куньден сонъ оны олюханеге давет эттилер. Анда корьгенлерини анъламагъа акъылы етмей, санки дешетли тюш, айынып оламай: онынъ джандан азиз севимли Гульнарыны анъдыргъан насылдыр къадыннынъ джесети, насылдыр манасыз суаллер, арекетлер… Онынъ козьлери огюнде къаранлыкъ чёкип, дюнья баткъан киби олды…

Эвде пейда олгъан бабаларынынъ бир кереден азгъан, къа-раргъан бетинден балалар огъурсыз бир шей юзь бергенини анълады.

– Балалар, анасыз, оксюз къалдыкъ… Дилявер бу дешетни къувмакъ ичюн о акъшам ильк кере ичти,

лякин ракъы ярдым этмеди. Баба эвлятларынынъ козьлерине бакъ-ып оламай. Бала къальплери исе аналары бу дюньяда артыкъ ёкъ олгъаныны къабул этип оламай.

Кендже Сабрини аман къомшуларгъа алып кеттилер, дженазе куню исе тувгъанларына ёлладылар. Эвге къайтып кельген сонъ онынъ ери педжере къаршысына авушты, онынъ козьлери даима ёлда олып, эп анасы келеджегини бекледи. Буюклер де муджизе юзь береджегини хаял этип яшадылар.

Селимовларнынъ къорантасында къара куньлер башланды. Таянч ола биледжек къартана-къартбалалар узакъта яшай, бунынъ

25

устюне Гульнарнынъ анасы да эвлят яныгъына даяналмай кечинди. Якъын этрафта яшагъан сой-акъраба ве чокъусы къолум-къомшулар эллеринден кельген къадар ярдым этип турдылар. Анасы акъча ве вакъыт тапып балаларыны къатнаткъан чешит студия, тёгереклер, эгленджелер, сеяатлар унутылды, китаплар четке ташланды, окъув-лары зайыфлашты… Дилявер башына тюшкен белягъа даяналмай, ичкиджиликке берильди. Санки дерсинъ негизи чатлап, ичинде бош-лукъ пейда олды, бойле агъыр куньлерде онынъ имаесине мухтадж эвлятлары оны эвде беклегенлерини унутты. Маддий тарафтан да вазиет агъырлашты, эвнинъ берекети кесильди. Дилявернинъ айлыгъы аш-сувгъа биле зорнен ете. Базыда эвельки киби, акъча алгъанда балаларны къувандырмагъа тырышты, денъизге алып барды, севген шейлерини алып берди. Лякин акъча сув киби акъып кете, биткенини дуймай къаласынъ…

Къорантанынъ бутюн агъырлыгъы Диляранынъ омузларына тюшти. Бунъа бакъмадан, анасынынъ васиетини ерине кетиререк, инсти-тутнынъ гъиябий болюгине окъумагъа кирди. Къардашларына баш-къулакъ олып, оларнынъ талим-тербиесини къатты незарет этмеге тырышты. Сабыкъ сыныфдашлары оны унутмай, ал-хатир сорап кирип турдылар. Бир кунь энъ якъын досту Зарема:

– Институткъа киргенинъни эшитип, джан-юректен къувандым. Хайырлайым. Я не ичюн гъиябий болюкке кирдинъ, куньдюзки бо-люкте окъумакъ пек зевкълы, авушмагъа истемейсинъми? – деди.

– Пек истер эдим амма, куньдюз чалышмакъ керек, – деди Диляра.

Акъшамлары къызлар Диляра анасындан огренип пиширген татлылыкъларнен чай ичип лаф эттилер.Табиий ки, инсан бойле вакъытта гъайып эткен якъынларыны хатырлай. Диляра да тек севим-ли анасы, онынъ тылсымлы къальби ве эллери акъкъында айта:

– Анам бизни адден-тыш бир де-бир шейнен айретлендирмеген кунь олмаса керек. Босагъадан атлап эвге киргенимизнен бур-нумызгъа лезетли къокъулар ура эди. Софрада бувланып тургъан сыджакъ ашлар, чешит салатлар. Онынъ чиберек, кобете, бурма-ларынынъ лезетини хатырлайсынъмы? Я торт, къурабиелери? Насыл етиштире эди, акъылым етмей. Мен онынъ агъзындан «иштен болду-рып кельдим», «башым агъыра», «бездим», «истемейим», «акъча ёкъ» деген сёзлерни ич эшитмедим. Мен исе онъа ярдым этмеге вакъыт тапалмай эдим. Балалыкъ… яшлыкъ, иште… ана-баба багърында гъамсыз-кедерсиз, бахтлы бир девир экен. Дерс япамыз, китап окъуймыз, телевизордан кино бакъамыз, достларымызнен къону-шамыз, къайдан кельгенини тюшюнмей ашай-ичемиз, акъшам олса азыр тёшекке кирип ятамыз. Саба исе эр шей ерли-еринде, софрада сабалыкъ. Биз татлы юкъуда олгъанда эртеси кунюмиз гъамсыз башланмасы ичюн анамыз бутюн шараитлер яраткъан. Онынъ омузларында не къадар юк олгъанына энди акъылым етип башлады. Тюневин мен кедерли бир ривает окъудым… Сыджакъ

№2 2014 март – апрель

26

куньлернинъ биринде ана Къаз озь балаларыны кезинмеге чыкъара. Ана балаларына алемни ильк кере косьтере. Бу алем къоджаман, парлакъ ве къуванчлы: мына санъа татлы от сабакълары, кунеш, балкъуртлар, кобелеклер. Къаз балачыкълары къуванып, отлакъта чешит тарафкъа даркъайлар. Ана Къаз оларны чагъыра, амма ба-лалар онъа къулакъ асмай. Бирден къара булутлар кокни къаплап, ерге ягъмур тамчылары тюшип башлай. Къаз балалары алем пек о къадар шырныкълы ве гъамсыз олмагъаныны анълай. Аналары чагъыргъаныны тек шимди хатырлайлар. Башларыны котерип онъа таба ашыкъалар. Ана Къаз исе озь балаларыны ягъмур ве ельден сакълап, къанатларыны котерип оларны сарып ала. Я къанатлар, энъ эвеля, балаларны сакъламакъ ве тек бундан сонъ учмакъ ичюн керек де. Ананынъ къанатлары астында сыджакъ, эм къоркъу да ёкъ, узакътан исе кок гудюрдиси ве ель улувы эшитиле. Аналарынынъ къа-натлары астында сыджакъ ве шырныкълы олып, тышта исе сувукъ ве хавфлы олгъаны балаларнынъ акъылларына биле кельмей. Ягъмур токътагъанынен, балалар тышкъа чыкъаджакъ олып, сабырсызлыкъ-нен чивильдешип башлай. Ана Къаз къанатларыны мукъайтлыкънен ача ве къаз балалары тараф-тараф чапып кете. Аналарынынъ къанатлары исе яралангъан, сынгъан, къопып тюшкен. Ана Къазнынъ нефеси токътап къала… Лякин балалары буны абайламай, олар кене де бахтлы… Керчектен де, биз бахтлы олмамыз ичюн, ана озь эвлятларыны къорчалаяракъ, аятнынъ бутюн аджджылары, яралары, аяз ве сыджакъларыны озьлерине алалар. Сагъ экенде анамызнынъ къадрине етмедик, – деп агъыр кокюс кечирди Диляра.

– Озь-озюнъни ашама, сен ананъны къайгъыргъан ве севген къыз эдинъ, – деп Зарема достуны тынчландырмагъа тырыша ве озь ана-сына дикъкъатлыджа олмагъа озь-озюне сёз бере...

Арадан 3 йыл кечер-кечмез къадынынынъ яныгъына даяналмай, къоранта бышы сайылгъан баба да бу дюньяны терк этти. Диляра бабасынынъ ичкенини корип:

– Баба ичкенинъден файда ёкъ да, ичме, – дегенде, Дилявер:– Ичим яна. Ичимдеки янгъынны кимсе ве бир шей сёндюрип

оламайджакъ. Ананъ олмагъан дюнья манъа тарлыкъ эте, – деп озюни акълай эди. Нетиджеде балалар янъгъыз къалды.

Диляра эм чалыша, эм эв ишлеринен огъраша. Сабри кене тюшюнджелерге къапылып, озь къабугъы ичинде сакъланды. Сер-вер яшлыгъына барып, бахтсыз такъдирине ачувлангъанындан ят улькелерге къысмет къыдырып кетти. Ве о куньден берли ондан ич бир тюрлю хабер ёкъ.

Омюр девам эте– Диляра тата, мен окъушкъа кирдим! Анам да, бабам да къува-

ныр эди, э! – деп къычыргъан Сабри Диляранынъ бойнуна сарылды. Мектепни яхшы ишаретлернен битирген Сабри бугунь техникумгъа кирип кельди де.

27

Диляра къардашы окъушкъа киреджегине ич де шубеленмегени ичюн, оны байрам софрасы ве мужденен къаршылап алды. Онъа азырлагъан бахшышы – ноутбукны узатаракъ:

– Акълынъдамы, анамыз, компьютерлер энди пейда олып баш-лагъанда, акъча топласакъ, мытлакъа алырмыз, дей эди. Бу бах-шышны анамдан, деп саярсынъ, – деди ве девам этти: – Анамыз сагъ олгъан олса, бутюн къорантамызнынъ такъдири башкъаджа оладжакъ эди. О, омюрнинъ чытырман ёлларында адашмамыз ичюн, бизге догъру ёл косьтерди. Ана балагъа омюр багъышла-макътан гъайры, онынъ биринджи дакъкъсындан айбетлеп осьтю-ре. Бизим къазанчларымызгъа анадан зияде кимсе къуванмады, магълюбиетлеримизге исе ондан да зияде кедерленген олмады. Биз анамыз огюнде эвлятлыкъ борджумызны омюр билля эда этип оламамыз…

Такъдирнинъ аджджы сынавлары даа битмей экен. Диляра къар-дашынынъ эвде, сокъакъта, окъушта эр адымыны незарет этмеге тырыша. Бугунь де къайтып келеджек вакъты олды, лякин Сабри ко-рюнмей. Диляра эр беш-он дакъкъада ёлгъы чыкъып бакъа. Бир саат кечти, эки саат кечти – Сабри ёкъ. Озюне ер тапалмагъан Диляра эвге кирмей къаранлыкъ сокъакъ бойлап о якъкъа, бу якъкъа юре. Янында джийкъылдап токътагъан машина оны абдыратты. Къомшу-лары Осман агъа экен.

– Диляра, къардашым, Сабрини ёлда машина къакъкъан… ха-стаханеде, – деди о, къызны машинагъа отуртып.

– Сагъмы? Сагъдыр, иншалла, сагъдыр, – деди Диляра умютнен Осман агъанынъ эллерини сыкъып…

Къардашынынъ дженазеси, ондан сонъки дуалары насыл кечке-нини Диляра аля даа хатырлап оламай. Омюринде чокъ шей корь-ген ве бильген мерхаметли Фатиме битай оксюз къалгъан къызнынъ гонълюни котерип турды:

– Диляра, къызым, билем, санъа къолай дегиль. Мен де озь тув-гъанларымдан айрылдым. Мени бу дюньяда не тутып тургъаныны билесинъми? Тасавур эт: эбедийликке дёнгенлернинъ рухлары тёпеден бизге бакъып, бизнен берабер кедерлене, бизнен берабер къуваналар. Оларнынъ рухларыны шад этмеге истесенъ, бахтлы олмагъа тырыш, оларны дуанен анъ…

Куньлер артындан куньлер кечти, гъайып яралары тюзельмеди, лякин Фатиме битайнынъ насиатлары оларны бираз савуштырды. Диляра институтны битиргендже балалар багъчасында чалышты. Сонъ оны чокътан бегенген койдеши Рустем деген яшнен къоранта къурдылар, къызлары олды. Ана олгъан Диляра къадын ичюн бу энъ буюк бахт олгъаныны, къоранта исе буюк аяткъа кириш къапы олгъа-ныны анълады. О да энди ана оларакъ эр анги къыйынлыкъларгъа, къаза-беляларгъа, душманларгъа къаршы тураджакъ къанатларыны яйып, озь ювасыны, бутюн яшайышынынъ манасы олгъан Гульнар къызыны къорчалай…

№2 2014 март – апрель

28

Назì

Аìäи ГЕÐАÉÁАÉ

(1901-1930)

ИДЖРЕТ(Эсерден парча)

Рысак джегип тачанкагъа, азмандайын дувулдап,Бир кунь койге бир кок башлы явур кельди зырылдап.Гъалагъагъа тюшти де, сонъ он башыны чагъырды,Койде болгъан къартны-джашны культобеге чагъырды.– Приставмы..? Урядникми..?– Ким биле оны, бир къазакъ.Кимдир дийсинъ..? Недир дийсинъ..? Я набордыр… Я ясакъ..!– Бу къазакъ да не дей экен? Айдынъыз, ай, барайыкъ.– Къайдан кельген? Неге кельген? Не айтаджакъ шу, къарайыкъ.«Кене набор болмагъайды, я Раббим, сен къуртар!» деп, Къачакъ яшлар тайпындылар: «Бу да бизни тутар», деп.Не де болса, халкънынъ кене къальбине буз къойылды,Алай джемаат беш дакъкъада культобеге джыйылды.Беклетмийик нафле ерде кельген халкъны пек узакъ…Тюкюргенде кози патлап чыкъаджакъдай бир къазакъ.………………………………………………………………

29

Къарт киназнынъ асабасы: «Мен хозяин сизлерге!»Бу бир явур кельмесинми: «Кой меним!» деп бизлерге.Мегердийим, болмаз бурун шайтан нефсин аздыргъан, Джаптамызны,1 акътан къоркъмаз, озь адына яздыргъан.Асабасы кельди кирди койге сарай салдырып,Баба-деде топрагъындан халкъны марум къалдырып.– Айванларны аркъанланъыз, байланъыз, – деп башлады,Орюшке мал джибергенни шыбыркъыман ашлады.Киназнынъ бир земземери2 койни ольчеп джурьгенде,Къуртакъайнынъ къазыкъ чалып къорасына киргенде,Апакъайы Эрзаде къарт къавий басып аягъын,Земземернинъ джерни ольчеп тиккен темир таягъынТартып алып, ачувланып джерлештирген башына;«Мен кимсеге къор болмадым, кельдим алтмыш яшына.Танъры алсын фурсатынъны, ах, явурли-явур, сен,Шимди турнанъ къонгъан ерин косьтерермен санъа мен!»Молла акъай: «Этме, дженъгем, къапатыр!» деп кельсе де,Къазакъ шашып, къолын тутуп: «Постой! Постой!» десе де,«Мен постоймам, озинъ постой! Чыкъ къорамдан, ишинъ ёкъ!Арам къазакъ, сенинъ мында алдатаджакъ кишинъ ёкъ!Ольчемеге джетмегийдинъ!» деп устине атылды,Болмайджагъын дуйып къазакъ, шертин джыйып тартылды.Эрзаде абай бек къаргъанып, озин-ози туталмай,Океленип коп джылады, козин яшын туталмай.Акъшамына волостдагъы казакилер атланып,Приставгъа дёрт букленип, секиз кере къатланып,Койге келип, зеэр сачып: «Татарин!» деп айттылар,«Кене де тиль къайтарсанъыз, къапармыз!» деп айттылар.

ТИНТЮВ (ОБЛАВА)Урядниклер келип койге кирдилер, Эвден-эвге джаш къыдырып джурдилер, Пристав да келип тюшти артындан,Кой итлери къачып кетти къатындан.

Джемаатны куль тёпеге чыкъарды, «Къачакъсынъыз, татарлар», – деп бакъырды. Къартлар, джашлар джыйылды да бардылар, Тюфеклилер тёгереклеп сардылар.

________

1 джапта – кягъыт, весикъа, документ2 земземер – землемер

№2 2014 март – апрель

30

Къападылар бир бош эвге оларны,Биз де барып сейир эттик боларны,Эв къапыны урядниклер чекледи,Пенджереде бир къаравул бекледи.Приставнынъ кельди озю киртледи, Пенджереден ичте къачакъ иртледи,Сёгюнди де татарларны хорлады,Бизге солдат болунъыз, деп зорлады.Сонъ чыкъарып бир сырагъа тиздилер,Джаш котеклеп къамчыларны узьдилер,Ерге йыкъып юзер шомпол урдылар,Акъ сакъаллы къартлар къарап турдылар.Апакъайлар, келинчеклер джылашты, Пештималлар козьяшларгъа булашты,Серт пристав халкъкъа къарап джекирип, Ачувлангъан чал хораздай секирип.

Бакъыршманъыз, сизлерни де алырман, Къоджанъызман бир сырагъа салырман, Ачувлангъан бир айвандай бакъырды,Богъаз къырып, тюкюрди де къакъырды.

Биз озгъардыкъ гъарип солдат яшларны, Джылаттыкъ эм темельдеки ташларны, Джаяв-джалпы айдады да кеттилер,Шайтип бизим койде облав эттилер.

Декабрь 13, 1920.

31

Ìеìет НИßЗИÉ

(1878-1931)

ЭШИТЕМЕНТюшюрильген йылдызларгъа

Эшитемен: шу Къырымда, Къазанда,Оренбургда, Туркистанда, эр янда,Татарлыкъны джойтмакъ ичюн тырышкъан Бир къувет бар!.. Къолу къанлы, къальби таш.Бизден тугуль шу къуветке къарышкъан.Козюнъни ач, джойтылма, эй татар джаш!Абайлап джурь! Авдарылгъан джар болыр,Козюнъни ач!.. Ачыкъ козьлер бар болыр.

Эшитемен: акъмаз болгъан дерелер,Кесек-кесек къангъа толгъан алай джер.Мунълы козьлер тырнакъларман оюлгъан.Татар джашы, ич бунларгъа тёзельмий,Татарлыкънынъ йылдызлары джойылгъан.Джаш болса да, кене умют узюльмий!..Алдынъны корь, чукъур джапкъан къар болыр,Отькюр болсанъ, джуртынъ санъа яр болыр.

Эшитемен, инсанлыкъны багълагъан,Инсанлыкъны инсанларгъа джарлаган.Къара къувет бильгилерни, окъувныЭзгенден сонъ… токътаткъан акъкъан сувны.

№2 2014 март – апрель

32

Неäæиï Аäæи ÔАЗÛЛ

Романиядаки корюмли инсанла-рымыздан бири Неджип Аджи

Фазыл 1862 сенеси Къырымнынъ Джан-кой бетлеринден чыкъып, Добруджа-нынъ (Романия) къыбла ягъына келип, Сарыгольде ерлешкен бир аиленинъ торуныдыр. Бабасы Фазыл Сарыголь коюнде догъгъан, анасы Шерифе исе Къызыл-Мурат коюнден экен. Неджип анасынен бабасы эвленип яшагъан Азаплар коюнде секиз баладан бе-шинджиси олып, 1909 сенеси дюньягъа

кельген. Балалардан дёрти яшлай ольген, Мустеджип, Салиха, Не-джип ве Сейфедин Добру джадаки къырымтатарларнынъ ичтимаий ве медений аятында фааль иширак этип джиддий из къалдыргъан шахслар олып етиштилер. Олардан энъ намлы сою, Мемет Ниязий ве дигерлернен берабер 1930 сенеси ана тилинде «Эмель» журна-лыны чыкъарып башлагъан Мустеджип Улькюсал, къардашы Неджип акъкъында шойле яза:

«Къардашым Неджип койде башлангъыч мектепте тюркче-ромендже окъугъан сонъ, Биринджи дюнья дженки вакътында эки йыл Костенджедеки алман мектебинде окъуды. 1920 сенеси Ме-джидие къасабасындаки мусульман семинариясына кирип, оны 1927 сенеси битирди. Сонъ эки йыл Букрештеки (Бухарест) Халкъ ве кооператив банкаджылыгъы окъув юртында окъуды ве эки йыл Халкъ банкында инспектор олып чалышты. 1931 сенеси Азаплар коюнден Аджи Алимсеит эфендининъ къызы Султангъа эвленип, олар Сююм ве Бора деген эки эвлят осьтюрдилер. (Сююм абла Костенджеде, сагъ-селямет яшай.)

Озюнинъ бутюн аятыны Добруджа джемаатынынъ ичтимаий, медений ве сиясий ишлерине, халкъ менфаатына багъышлагъан Неджип Аджи Фазыл 1948 сенеси Къурбан байрамынынъ учюнджи

Äраìатурãия

33

къырыМПьеса

Къуртвели – фукъаре ишчи, 69 яшында.Аджитотай – Къуртвелининъ апакъайы, 62 яшында.Керимджан – къартларнынъ огълу, 15 яшында.Менсулув – къартларнынъ къызы, 13 яшында.Абдулла оджа – койнинъ имамы, 53 яшында.

БИРИНДЖИ ПЕРДЕ

Сана. Саде тёшенген бир татар эви. Менсулув бир якъта, гир-живасы къолында, башын ашагъа алгъан, эм орер, эм де сакъыз чайнар. Аджитотай эски юнь чорапны кесип-кесип ямар ве яваш сеснен чынъ айтар. («Къырым, Къырым дегени ...»).

Аджитотай – Культобеге куль тёксем, къагъынаман, Кочип кеткен анайымны сагъынаман.

Инджиханий, Мензаде, Земине абам, Садакъадай ташлады Къырымгъа бабам...

(Менсулув башын котерип бираз динълер. Сонъ кене башыны эгер. Аджитотай эп чынъ айтар).

Къафтанынъ парчасын джуртымдан таптым. Сен кеткен сонъ, анайым, бир дерт къаптым

Эдие къызынъ авургъан, энди оледжек, Яшы битип, козинден къан келеджек...

куню Костенджеде коммунистлер тарафындан якъаланып, бир афта эзиетленген сонъ ольдюрильди». (Дженк йылларында Неджип Аджи Фазыл Къырымдан Добруджагъа кельген къырымтатарларны ерлештирюв ишлеринен ограшкъан эди. Онынъ апске алынмасына бу фаалиети де себеп олгъандыр).

Азаплар коюнде, эр бир якътан кельген бинълернен адамларнынъ озгъарувында эбедий ятагъына ерлештирильген Неджип Аджи Фазыл мешур бир къараман, мешур бир курешчен инсан эди. Халкъына ве инсанлыкъкъа эйиликтен башкъа ич бир шей тюшюнмеден хыз-мет эткен бу федакяр инсанны вахшийдже ольдюрген коммунист-лернинъ недай хасид инсанлар олгъаны бунынъне бир кере даа тасдикълангъандыр. О, нурлар ичинде ятаджакъ шахстыр.

№2 2014 март – апрель

34

Менсулув – (башын котерип) Не о сенинъ окъугъанынъ, ненем? Дестанмы шу? Не болгъан бу Эдие къызгъа, э, ненем?

Аджитотай – Тюркю, къызым. Къырым тюркюси. Дестан тувул, эвельден къырымтатарлар мында кочип кельгенде, халкъ тарафын-дан уйдырылгъан тюркюлер, чынълар.

Менсулув – Айса, анда Инджиханий, Мензаде, Эдие деген адлар да бар о чынъларда. Оларнынъ не киришлиги бар онда?

Аджитотай – Алла, Алла, балам! Магъа эски дефтерлерни къоз-гъалтаджакъсынъ. Мени кене билинмеген, анълашылмагъан бир къайгъыгъа саладжакъсынъ...

Менсулув – Айт даа, ненем! Джаным, айтса. Къырымны ве онъа аит меселелерни мен, неден бильмем, бир тюрлю суемен. Бакъ-санъ, оны корьгеным де ёкъ, амма... Айтса, джаным!... Къате экен мен де теран бильсем! (Ишин ташлар, анасынынъ янына барар).

Аджитотай – (элиндеки чорапларны ташлап) Айнанайым, бир дане къызымдан! (дер ве къолларынен къызынынъ башыны сыйпар, къокълар, сонъ джиберир). Бек истийсинъми, эшитмеге?

Менсулув – Эбет, ненем!Аджитотай – Айды, айтайым. Бана айткъан чынъларымнынъ ма-

насы шу… Эвельде Къырымда Керчь халкъы иинде Асан Аджи деген бириси болгъан. Апакъайынынъ ады Шейх-заде экен. Онларнынъ Эдие, Инджиханий, Мензаде, Земине деген етишкен дёрт къызы бар экен. Бу Эдие энъ уйкенлери экен. Сен билесинъми, бильмий-синъми, эскиден татарларда «этек джыртышув» адети бар экен. О да не десенъ, бир тюрлю нишанлав адети. Бир-биримен арув корюшкен, къатнашкъан эки аиленинъ биринде огъул, биринде къыз болса, булар шу эки баланы шайтип нишанлай экенлер. Яни оларнынъ этеклерини йырта экенлер...

Менсулув – (кулип) Вай! Кичкенечик балларны...Аджитотай – (бираз кулер) Огъланнынъ анасы баласыны

кийиндирир-къушандырыр, эвельден анълашылгъан бир куньде до-стынынъ уйине бара. О да къызчыгъыны кийиндирген-къушандыргъан, беклеп отыра. Балаларны бир-бирине къаршы отурталар. Сонъ, огъланнынъ анасы къызнынъ этегини йырта, къызнынъ анасы огъ-ланнынъ этегини йырта эмиш. Бойле этип оларны нишанлай, яни бир-бирине багълай экенлер. Иште, бунъа «этек джыртышув» адети дениле. Шимди бойле ший ёкъ, эбет...

Менсулув – Ээ, бундан не чыгъа сонъ?Аджитотай – Айтаман да, бу бир нишанлав тедбири эмиш. Бойле

этип этек йыртышкъан сонъ, ярын-бир кунь баллар оськенде, о яш шу къызны мытлакъ алмакъ борджлы.

Менсулув – Я, алмаса?Аджитотай – Ийе! Алмаса деген ший боламы? Зорман алды-

ралар.

35

Менсулув – Я яш, я да къыз, бир де бири ольсе?Аджитотай – Э! О такъдир. Онъа къаршы турмакъ боламы?Менсулув – Я, оськен сонъ бир-бирини бегенмеселер, суйме-

селер? Аджитотай – Оларын элиндеми о? Не болгъан суймий? Уйленген

сонъ суюширлер.Менсулув – Сонъ? Анавы Эдие къызны анълатса, ненем!Аджитотай – Къаерде къалдыкъ шу, айт? (Тюшюнир).Менсулув – Бу къыз энъ уйкенлери экен...Аджитотай – (хатырлагъандай) А-а!... Къартлыкъ сени ай... Шу

арада унуткъанман. Дейджегим, Эдие энъ уйкенлери эмиш. Кич-кене экенде онынъ анасы, о вакъытта койнинъ буюги болгъан Де-мирджан акъайнынъ огълы Салемен этек джыртышкъан экен.

Ана, баллар куньден куньге оселер, барабар ойнайлар. Амма Эдиенинъ болсын, Саленинъ болсын, бир-бирине этек джыртыш-къанларындан хаберлери ёкъ. Онынъ ичюн Сале къызны суе, онен ойнамакъ истий, амма къыз истемий. Анълашыла, гъарип магъа ошап, бек бир суюльгендий тувулдыр даа... Я башкъасын сюе, оман ойнай эмиш. Кунь келе, къызнынъ анасыман бабасы къызларыны Салеге береджек болалар. Тойгъа якъын бир арада къыз буны туя ве суйген яшына къачып кете. Къача амма, анадан, бабадан айрыла. Нечюн десенъ, о вакыт анасынен бабасынынъ разылыгъы болмай, суйген яшына къачмакъ бек яман ший сайыла. О, шимди адет сырасына кирген – кимге истесе, онъа баралар къызлар. Бундан сонъ къызнынъ ана-бабасы йылларнен къызларынынъ юзюни биле кормийлер. Шо арада халкъ бу якъкъа, Добруджагъа кочип кетме-ге башлай. Керчьли Асан Аджи деген киши де, болмагъыр Эдие баламыз бизим юзюмизни къарартты, энди бизге бу якъта яшав ёкъ деп, кочьмеге къарар бере ве онда къоджада болгъан Эдие къызына хабер этмеден, къалгъан учь къызыны ала да, Къырымдан Добруджагъа кочьмеге къарар бере. Анавы гъарипчик къала анда, джылай-джылай.

Менсулув – Вай, заваллычыкъ!Аджитотай – Анавы заваллы бир вакъыттан сонъ, бу якъкъа, ана-

сына:

Инджиханий, Мензаде, Земине абам,Саджакъадай ташлады Къырымгъа бабам, – деп мектюп яза.О якъта ич бир къысым-акърабасы къалмагъаны ичюн бу якъны бек

сагъына, гедже-куньдюз джылай. Ичинден къан кельмеге башлай. Насылдыр бир себептен апске тюше. Кене бу якъкъа джиберген мектюбинде гъарипчик:

№2 2014 март – апрель

36

Къафтанынъ парчасын джуртымдан таптым,Сен кеткен сонъ, анайым, джылай да къалдым.Ята-ята апсте джанымдан бездим,Къолымдаки масумым учь кере эздим, – деп яза.

Менсулув – Вай, заваллы! Не къадар языкъ! Не де талийсиз башы бар экен заваллынынъ. Суйгенине къачкъанына бабасы да о къадар къатты дарылмагъайды даа баре... Тев, тев! Шимди яшкъа къачмакъ бек ондай яман ший деп сайылмай, я ненем? Бакъсанъ, не къадар коп! Бу Къырым халкы да базыда бир худжур болгъанмы, не? О къартларнынъ мусаллатлыкълары не, энди?

Аджитотай – О вакытта ойле болмаса да, чаре ёкъ экен. Къа-закълар бек яман чектиргенлер де. Девлет кырымтатарларнынъ арасына махсус татарджа бильген рус йитлерин джибере экен. Шу, ойнап алып къачсын татар къызын да, сонъ къазакълыкъ иине акетип руслаштырсын деп. Айны заманда рус къызларын да татар йигитлерине йибергенлер, оларны къандырсынлар, руслаштыр-сынлар деп. Шунынъчюн бабалар да бойле къатты турмасалар, бунынъ огюни алмакъ къыйын экен.

Менсулув – Шай амма, ненем, бу Эдие меселеси ондай тувул да. О, татар яшына къачкъан да.

Аджитотай – Эбет, бу ондай тувул, амма ондайы да болып тура экен. Бельки эшиткенсинъдир Коккоз баяр меселесин. Ана, бир рус баяры бир татар къызыны салынджакътан алып къача.

Менсулув – А, билемен биле. Бир кере эшиткен эдим. Эм бир Къурбан байрамы куню экен, я? Бейитлери акълымда къалгъаны ёкъ амма.

Аджитотай – Токъта сен, мен биле эдим гъалиба. (Тушунир).Менсулув – Айтса бир эки данесин бильсенъ эгер. (Козюне

къарап беклер).Аджитотай –

«Къурбан байрам геджеси Салынджакъны бастылар. Отуз къызнынъ ичинде Мени алып къачтылар».

Менсулув – Вай... (Башын саллар).Аджитотай – О вакъытта адет – къартлар, яшлар корьмеген-

де, къызлар салынджакъ тепе экенлер. Бир Къурбан байрамы геджеси олар отуз къыз экенлер, не экенлер, салынджакъ тепкен арада къызлардан бирисини алып къачалар. Анда алып баргъан сонъ гъарипчикни: «Я джанынъ бер, я дининъ бер», деп зорлайлар. Оны бек къыйнагъанлар. Алтынын бетине тамгъа этип баскъан-лар, къушагъыны бугъав этип байлагъанлар. Айтаман да, фесини

37

аткъа торба этип ем бергенлер, янъы къумач урбасын джабув эткенлер. Озине десенъ, илля дининъден дёнь, деп не къадар чектиргенлер. (Бираз тынып тургъан сонъ) А, керчек, шимди акъ-лыма кельди. (Кене окъуй):

«Коккоз баяр кильседен Эки папаз кетирди. Къуранымны тептирип, Библиясын опьтирди».

(Менсулув сонъки сатырларын озю сеснен текрарлай). Ад-житотай – Къалгъанын унуткъаман да. Табыштыралмайман. Къызнынъ агъасы ат минип оны къыдырып кете, амма табалмай. Бейитлерде булар эписи бар, амма мен бильмиймен. Бабанъ биледир оларны.

Менсулув – Бабам сенден къач яш буюк шу, ненем ?Аджитотай – Арамызда еди-секиз яш къадар фаркъ болса

керек.Менсулув – Айсе о, Къырым яшларына сенден даа чокъ эвель

къошулгъан экен де. Ондай болса, бельки де биледир.Аджитотай – Биле, биле, эбет. О, бек сергек. Мен затен Къырым

акъкъында не эшиткен болсам, алайын ондан эшиттим. Алайын ондан огрендим. Ким биле, энди къартлыкъман бираз унутмагъан болса... Шимди келир о. Истесенъ, сора ондан. О, Коккоз баярны да, эпсини бир къалдырмай айтар.

Менсулув – Мен не деп айтайым огъа, ненем? Сен айтарсынъ даа. Сагъа ачувланмаз. Амма магъа бельки де ...

Аджитотай – Бек арув. Айтарман бир эбин табып, о кадар ме-ракъсындыр. (Къапы ачылыр. Къуртвели акъай джут курер). Ана, келиятыр, бетин-къолын джувмагъа леген-къуман азырмы?

(Менсулув гирживасына, Аджитотай да чорабына джабышыр-лар. Къуртвели акъай селям берир. Къапы артында отурып чарыгъын чыкъарыр. Менсулув гирживасын ташлап, бабасынынъ чарыкъла-рыны тышкъа алып кетер, леген-къуман кетирир, тестимал (юзьбез) азырлар. Бабасы джувуныр. Бу арада Менсулув анасына къашы-козимен ишмар этип: «Сен айт даа», дер киби ишарет этер. Аджи-тотай кулер, башын эгер. Бабасы джувунып болыр. Тестималны къолына алып сюрьтюнген сонъ, апакъайына къарап айтар).

Къуртвели – Гедже-куньдюз ишинъ-кучюнъ шу ямав. Етер даа. Битмедими шу шийлер? (Менсулув леген-къуманны тышкъа алып кетер. Бираздан сонъ тёкип кетирип ерине салыр. Анасынынъ яны-на якъын отурыр, гирживасын орьмеге башлар. Анасынынъ козине къарап сыкъ-сыкъ кулер, чырайын сытар).

Аджитотай – Эскисин котерип атар эдим, еринде янъысы ёкъ

№2 2014 март – апрель

38

да. Чаре ёкъ. Эльбет шу тешильгенни ямап-ямап къайта баштан киеджексинъ. Кузь джели джавуныман, аджджы къыравыман къыш-тан селям кетире башлады да. Барынъ-джогъынъ къатынъа топлап азыр турмасанъ боламы?

Къуртвели – Я-а. Байнынъ куни энди туваятыр. Онлар энди, къар-пыз шырасы битип, факъыр-фукъаренинъ шашмалайджакъ маа-ли келиятыр деп къуванырлар. Боткъа ашамакъ, семиз бетлерин къызартмакъ ичун кой-койден долашаджакъларын тасавур этмеге башларлар. Биз гъарип чыплакъ баджакълар ярын ушюйджегимизни билип бугуньден къалтырамагъа башлармыз. Къырым къартлары (Менсулув бу сёзни эшиткенимен къуванып анасына бакъар) бек догъру айткъанлар: «Яз – джарлынынъ, къыш – барлынынъ». (Сусар. Эв ичинде бир сюкюнет олыр. Къуртвели пенджереге тирсегин та-ягъан, тюшюнир. Бираздан сонъ). Даа бойле дегенлер:

«Бу дюньяда кими киер алтын тадж, Кими исе бир пулгъа биле мухтадж».

Не къадар догъру сёз! (деп, апакъайына бакъар. Бу арада Менсулув анасына сюйкенип бир шейлер айтаджакъ ола. Буны корип Къуртвели айтар) Не дий, шу?

Аджитотай – Алла… Онынъ балалыгъы къаламы энди? Айтса бабайгъа, Коккоз баярны айтсын, дий.

Къуртвели – Оны къатеджек?Аджитотай – Бана мен анавы Эдие къызгъа уйдурылгъан

чынъны айттым. Лаф-лафтан «Коккоз баяр»ны да анъдым мен. Онен меракъланды да, айтса бейитлерин, деди. Мен байгъуш оны табыштырып айталмадым. Бабанъ айтар деген эдим. Шуны хатырлата магъа. (Менсулув бабасынынъ козине бакъар).

Къуртвели – Бек арув иште. Эшитсин, огренсин я! Бизлер олед-жекмиз, энди олар къаладжакълар. Бабаларымызнынъ кунюнде болгъан шийлерни биз эшитип бильдик, огрендик. Амма яшлар бу шийлерни эшитмедилер. Олар да бильмек кереклер. Оларгъа биз айтмасакъ, кимлер айтаджакъ?

Менсулув – Эбет, биз де бильмек керекмиз...Аджитотай – Алла, оны бильгенде-бильмегенде, не оладжакъ?

Бир вакъытта болып кечкен шийлерден не боладжакъ энди? Ма-сал динълиймен десе, башкъа меселе…

Менсулув – Башкъа масаллар бу къадар дад бермий де, не-нем...

Къуртвели – Догъру, булар даа меракълы. Чюнки булар сенинъ миллий дуйгъунъдан тыш болмагъан масаллардыр. Буларда эм меракъ бар, эм – файда.

Менсулув – Шай болса, айтынъыз даа, бабам!

39

Аджитотай – Айды, сизинъ дегенинъиз болсын.Кыуртвели – Айтайым, къызым. Бу Коккоз баяр меселеси Къы-

рымда бола. Бир заманда Керчь ичинден бир джигит Петрепуркъ-къа – бу Москов падишасынынъ отургъан ерининъ ады – окъумагъа кете. Татиль вакътында, бу джигит уйлерине бир урус аркъадашын алып келе. Олар анда барабар окъуй экенлер. Татар джигитининъ де бек дюльбер къыз къардашы бар экен. Анавы орус джигити къызны корьгенимен огъа ашыкъ бола. Анавы гъарип къызнынъ бундан ич хабери ёкъ. Асла бир мусульман къыз ич християнгъа гонъуль берерми? Бойле шийни о акълына биле кетирмий. Лякин анавы рус баласы буны о къадар сюе ки, тап сонъында оны алып къачмагъа къарар бере. Бир къач куньден Къурбан байрамы экен. Шу байрам куню къыз джойтыла. Аньякътан джоюла. Андан-мындан къыдыралар – къыз ёкъ! Четтен келип бир бричкаман эки къазакъ, алды къачты дийлер.

Менсулув – Вай, гъарипчик!Къуртвели – Къызнынъ агъасы, шу рус аркъадашындан шубеле-

не. Атына мине де, Къазакълыкъ ичине кете. Анавы рус джигитнинъ уйине дуйдырмай бара. Барса, не корьсин – къардашы анда экен. Агъасы шу ерде оны алып къачып, уйлерине кетире. Кетире амма, оны кене келип алырлар деп къоркъалар да, къызны магъ-азгъа къапайлар. Бир кунь бир къомшу апакъай келип, яландан болса да: «Коккоз баяр келеятыр!» дей. Анавы къыз шу ерде юреги къоркъудан патлап оле.

Менсулув – Вай, заваллы! Не къадар языкъ! Анасына-бабасына не къадар яныкъ! Шишип къалгъыр апакъайынъман… Шундай шакъа болсынмы?!

Къуртвели – Къызлары ольген сонъ анасы-бабасы о ерде яшамагъа истемийлер де, Акъ-Топракъ денильген Добруджагъа кочип келелер.

Менсулув – Алла, шу бир рус огъланы балабан бир татар аилесин талкъ эткен, я?

Къуртвели – Гъарип къыз, о якъта экенде агълап-агълап айта экен:

«Къурбан байрам геджеси Салынджакъта бастылар.Отыз къызнынъ ичинден Мени алып къачтылар.

Кишний тургъан дёрт айгъыр Бричкагъа джектилер,Джол джурдилер учь гедже,Петреполкъкъа джеттилер.

№2 2014 март – апрель

40

Устимдеки къафтаным Аткъа джабув эттилер,Башымдаки фесимни Аткъа торба эттилер».

Ондаки къазакълыкъ ичине баргъан сонъ, гъарипни илля христи-ан ол, мусульман дининъден чыкъ, деп зорлайлар, къылыналар. Бу заваллы тирелип тура, амма онъа зорлап Къуранны дегиль де, Библияны опьтирелер. (Шу арада къапыдан, аягъында чарыкъ, Керимджан кирип келе. Къуртвели икяесини токътата ве олар бир-бирине бакъып туралар).

Аджитотай – Отыр, Керимджан. Не ишлеп кельдинъ?Керимджан – Озим кельдим. Сизлерни корьмегеним бир къач

кунь болды да...(Керимджан отурыр, Къуртвели икяесини девам эте).Къуртвели – Къызнынъ къушагъыны бугъав этип асмакъ истий-

лер, алтыныны къыздырып бетине басмакъ истийлер... Ойле этип онъа къылыналар. Бутюн булар онынъ айткъан бейитлеринден де белли. (Къуртвели сесин котерип айта):

«Белимдеки къушагъымБугъав этип астылар.Мойнымдаки алтынымБетиме тамгъа бастылар».

Бир кунь кене, Коккоз баяр папазларны кетире. Буны чокъынды-раджакъ бола. О разы болмай. Айсе сени урарман, дий къылына. Бунынъ акъкъында ойле бейитлер бар:

«Коккоз баяр кильседен Эки папаз кетирди.Къуранымны тептирди,Библиясын опьтирди.

Коккоз баяр къаршымда Мылтыкъкъа сачма тотырды,Эки папаз янымда:«Дининъден дёнь!» деп отырды».

Базыда бир, онда экенде бу якътаки анасы-бабасы я да озимен бир дуйгъугъа саип болгъан севимли нишанлысы акълына тюшкен-де, шу бейитлерни айтып, гонълюни ала экен: (Сесмен айта).

«Ат байлады ахыргъа,Килери толы бакъыргъа,Мевлям къысмет этмедиБайнынъ огълы батыргъа!

41

Кетиринъ геми, кетийим,Мен анама джетийим.Мен анама джеткен сонъ,Козьайдын тойлар этийим!»

Я-а, балам, «Коккоз баяр» деген йыр мына будыр. Боны бугунь татар халкъы, джаш-къарт, эписи биледир. Нечюн десенъ, бойле халкъ тюркюлери, бойле бейитлер, халкъ яратыджылыгъы кишиде бир миллий менлик догъмасына ярдым эте. Ябанджы миллетке баш къошмамагъа, хаким миллет арасында яшар экенмиз, озь менлигимизни джоймамагъа джельп этер. Бундай тюркюлер оль-ген аталарымызман бизлерни ве бизден догъаджакъ балалары-мызны бир-бирине байлагъан бирер бавдырлар. Булар унутулса – бир вакъытлар коп бир миллет болгъан къырымтатарлар дюнья устюнде ич бир парчасы къалмадан джойтылып кетерлер.

Къызым, сен бунъа къыскъааякълы башынъман биле разы бол-ма! Бешиктеки баланъа биле буларны «Ай-ненни» этип айт. О сабийни бойле «Ай-ненни»лермен юкълат, буларман уянт. Тили де буларман чыкъсын. Джуреги буларман бесленсин. Анджакъ о вакъыт бир миллет болып яшамагъа акъ къазанырсынъ. Ондан башкъа мына шимдикиндай болыр, бельки даа бетери... (Къа-севетке далар).

Менсулув – (Тааджипленип ве джиддий) Я, шимдики алымыз-нынъ неси бар, бабай?

Къуртвели – Э-эй, балам, даа акълынъ джетмий. Сен бизим татар халкъымызнынъ эски деврини корьген ёкъсынъ, я да эшит-мегенсинъ. Оларны бильмегенинъ ичюн де сен бугунькисине шукюр этип отурасынъ.

Аджытотай – Бабаларымыз эвельде не арув яшагъанлар!Керимджан – Къартбабаларымыз яхшы, бол-сербест яша-

гъанлар...Къуртвели – Къызым, бизим асыл джуртымыз Къырымдыр. Биз-

лер о ернинъ топрагъындан, о ернинъ сувундан асыл болгъанмыз. О ерлер ичюн тувгъанмыз. Лякин залым такъдир бизлерни та бу якъларгъа даркъаткъан. Бизлерни берекетли топрагъымыздан, татлы сувумыздан айыргъан. Бизим еримизге азиз ерлеримизни, къабирлеримизни хараплагъан яхудийлерни, ичкиджи явурлар-ны кетирип отурткъан. Бизлер шимди, озь къолымызман ясагъан аджайип ювамызны башкъаларына ташлап, ябанджы ерлерде чекишемиз. Аналарымызнынъ, аталарымызнынъ онда кечирген куньлери не къадар татлы экен... Миллет, истегенидай бол яша-гъан. Къыш оладжакъ болса, къомшу-къомшудан юрип, къат-

№2 2014 март – апрель

42

нашып, бир-биринен къонушкъан, бир-бирини сыйлагъанлар... Халкъымыз йылда бир къач кере балабан дервизалар япып, мил-лий курешни, къошуларны сейир этип зевкълангъанлар. Оларда о вакъыт биз киби къаарь-къасевет олмагъан. Яшларымыз да о вакъыт намуслы экен. Бир татар къызына яман козьмен къара-макъ адет олмагъан. Бизим эски юртымызда бир вакъытлар, мына бойле эминлик олгъан... Эй, балам, Къырымнынъ несин айтасынъ сен? ...

Менсулув – Мадамки, бизим Къырымымызда о къадар хаты-рамыз бар экен, нечюн биз анда кетмиймиз? Нечюн биз мында, ябанджы топракъларда ватан асретлиги чекемиз? Я, сизинъ мын-да кочип кельменъизге не себеп олды асла?

Аджитотай – Къатеджексинъ шуны къозгъай берип, Менсулув? Ярын акъшамгъа да къалсын. (Акъайы Къуртвелиге бакъа) Башкъа вакъыт айтарман, дечи шунъа, эв!

Керимджан – Шимди айтсын даа, ненем !Аджитотай – Керимджан, бар кет сен, балам, еринъе. Сени

шимди тапмаса, ачувланыр анавы Иван шорбаджынъ. Бар, ба-лам, ят айды, эрте турмакъ керексинъ. Олмайджакъ шийлер ичюн юкъусыз къалма. Айды, Менсулув, бар кет ят сен де.

Менсулув – Не болгъан шимдиден ятмагъа? Ятсам биле, юкъ-лаялмам.

Къуртвели – Айды, балам, бар раатланынъыз. О ягъыны къоз-гъамайыкъ. Бу чокъкъа сюрер. Башкъа куню иншалла, оларны да анълатырмыз. Ярын, къолы тийсе, ананъ да айтып бере биле санъа. Мен онъа айткъан, анълаткъан эдим, унутмагъандыр.

Менсулув – Айтарсынъмы, ненем?Аджитотай – Алла, балам! Айтарман айтар, айды ят. Ярынгъа

сав болып чыкъайыкъ да.... (Менсулув чыкъа).Менсулув – Хайырлы геджеде къалынъыз! (Керимджан да

чыкъар).Аджитотай – Керимджан, къара, атларнынъ тюбюне бек кир-

ме, тепип отырмасынлар! (Къоджасына айланып) Кишини къар-тайткъан асыл мына бу балалар. Эбет, оларнынъ къаарьлери ёкъ. (Башын саллар, курсюнир. Турар, сибирткини алып уйни сипирмеге башлар).

Къуртвели – (Аякъ устине турар) Апакъай, бугунь устимде бир яман агъырлыкъ туяман. Асыл олип кетермен деп къоркъам. Яшым да аз тувул. 69 яштыр бу.

Аджитотай – Къартлар: «Къарар козьге, къарт олер. Сырасы кельсе, яш да олер», дегенлер. Не къоркъасынъ энди? Даа яшар-сынъ, иншаллах. Меним, балаларынъ бахтлары болса, бир къач йыл даа яшарсынъ.

43

Къуртвели – Къана! Алла берип бир секиз-он йыл даа яша-гъайдым. Балаларымызнынъ ийгиликлерини де бельки корермиз. Биринджи балаларымызгъа да Алла омюр бермеди де асыл. Алланынъ бахытсыз къулы болып тувгъанмыз да....

(Аджитотай тёшекни ерге салыр. Бу арада перде къапаныр. Лампанынъ къаршысында урба ташлангъан бир эки кольге ко-рюнир. Бираз сонъ лампа да сёнер).

ЭКИНДЖИ ПЕРДЕ

Сана: (Къуртвели акъайнынъ эви. Дувар бойында тахтадан къурул-гъан сет, устинде башястыкъ. Аджитотайнынъ алдында эки савут, о, къартоп артлар. Менсулув, бир лампа шишеси янында, биреви де къолында, ичине уфлеп сюртер. Вакъыт экинди-акъшам арасы).

Аджитотай – (Менсулувгъа айланып) Айсе… О вакъытта татар байлары, мырзалар коп экенлер, эм бай экенлер. Беш-он кой-нинъ саиби бола экенлер. Эм энъ зенгинлери Карашайскийлер экен. Адий халкъ исе урь-сербест болсалар да, фукъаре яшай экенлер. Олар балаларыны да башкъа ерге йиберип окъуталмай экенлер.

Менсулув – Э-э, бу байлар тавабасы халкъкъа ярдым этмийлер-ми?

Аджитотай – Къайда этеджек? Этселер, халкъ джуртын ташлап озь башына башкъа якъкъа чыкъып кетерми? Отырыр эдилер джыллы джуртларында! Бу якъта да о халкъ бир онъгъанлыкъ корьдими? Гъа-рип халкъ бунынъ бундай боладжагъыны бильмий эдими? Бек биле эдилер. Эм татарларнынъ Къырымдан кочип кетмесине о вакъытта юрексиз байлар, мырзалар да себеп болгъандырлар!

Менсулув – Не къадар видждансыз кишилер, я! Текаран тушюн-мийми? Беш-он пара койнинъ халкъынынъ чалышмасынен зенгин олгъанлар да... Бу халкъкъа текаран ярдым этселер олмаймы эди? Ярдым этселер нелери эксиледжек эди? Алла онынъ ерине къат-къат этип берир эди. Эм бизлер де бу якъта сурюсин джойткъан тувардай шашмалап юрмез эдик.

Аджитотай – Ай-ай, ондай темиз юрекли, юксек рухлы кишилер болса эди! Бойле сойы бармы асла ичлеринде? О байлыкълар асла манънай теримен къазанылгъан шийлер тувул. Бу оларгъа укюметнинъ, Московнынъ берген бахшышларыдыр.

Менсулув – Москва бергенми? Демек, къазакълар татарны суе экенлер де…

Аджитотай – Я, суеджек… Татарны суймий амма, къара, къызым, бу оларгъа Московнынъ дегенини эткенлери ичюн берильген.

№2 2014 март – апрель

44

(Бу арада, джылап, Керимджан кирер).Аджитотай – Не джылайсынъ? Не болды? Не ишлеп джуресинъ

бу маальде?Керимджа – Шорбаджым котеклеп, къувып джиберди.Аджитотай – Я не ичюн?Керимджан – Беслияткъан бир къач дане чочкъасы бар. Оларны

бугунь биринджи кере ахыргъа тыкъаджакъ олдыкъ. (Бу арада иль-кильдеп, солкъылдап джылар).

Менсулув – Сонъ?Керимджан – Сонъ, о иманы ёкъ айванлар да алышмагъанлары

ичюн кирмийлер, къапысынадже баралар, айлана да къачалар. Шорбаджы да магъа, тут къолынъман да, уйте ичке, деп зор эте. Мен оларны къатип тутайым? Онынъ чочкъалары ичюн мен къолларымны арамлап, бинъ откъа янайыммы? Тутмам, дедим. Бизим динимиз бунъа разы болмай... Шу ерде джувырып кельди магъа, бир-эки шамар, бир-эки шамар. «Айди кет. Кельме бугуньден сонъ мын-да, арам татар! Сен болмасанъ санке мен чалыштырмагъа киши тапмайджакъман? Паранъ болсын, ананъны биле сатып алырман!» деди де, мени къувып джиберди. (Агълар).

Аджитотай – Ах, балам! Бир кере къолгъа тюшме. Тюшкеннинъ Танърысы ёкътыр, дегенлер. Не куньлерге къалдыкъ, ах, Аллахым! Шимди нишлийджексинъ?

Керимджан – Не билийим мен нишлейджегим?Менсулув – Отур, агъай, уйде. Бир тилим отьмек ичюн эшитме-

генинъ шу Иваннынъ тазирими?Аджитотай – (тюшюнип тургъан сонъ) Бизим озюмизнинъ байла-

рымыз ондан даа яман болгъан сонъ, бу къазакъларгъа мана да табылмаз я. Не къадар этсенъ башкъа динден, башкъа миллеттен олар. Отур айсе, Керимджан. Бабанъ келир, сонъ бир къолайыны табармыз.

Менсулув – Сонъ, ненем, Москов нечюн бахшыш берген бизим-килерине?

Аджитотай – Ха... (Теран тюшюнир). Бизим къартларнынъ бир сёзи бардыр, «Юрек ёлы ютукътан кечер». Башта шуны айтайым: Эвельде, бизим татарлар Москов, девлетимен коп дженклешкен-лер. Бизимкилер оларны къач кере енъелер. Енъелер амма, бунынъ сонъы чыкъмай. Олар коплер. Копке топракъ сачылмаз. Онынъ ичюн татарлар бугунь оларны не къадар енъселер де, келеджек ичюн къоркъа экенлер.

Менсулув – Я, енъгенден сонъ нечюн къоркъа экенлер?Аджитотай – Билесинъми, о вакъытта Къырымда татарларнынъ

Менъли Герай деген айтувлы ханы бар экен. О турк султанына хабер йибере: «Бизим тёбемизде эр вакъыт къарталдай къанатын джайып

45

тургъан рус девлети бизлерни чокъуйджакъ болса, бизге ярдымгъа келинъиз. Биз де сизге керек олгъанда аскер берермиз, не десенъ-из, оны япармыз ве сизмен бир олмакъ истеймиз», дий. Турк султаны бунен разы ола, олар бирлешелер. О да кучлю девлет экен.

Московлар бу анълашманы дуялар ве къоркъалар. Нечюн десенъ, энди татарларны котеклеп оламайджакълар. Йыллар кече, сонъ къатеджек, булар бир ярамазлыкъ тюшюнелер. Олар, Къырымны басмакъ ичюн башта оны турк падишасынынъ къолы астындан чыгъарайыкъ, ондан сонъ озимиз къолайлыкъман оны ютармыз, дейлер. Бунынъ ичюн къара, къызым, къателер: Бана ады анъылгъан Къарашайский кибилери озьлери анълап я анъламайып, русларнынъ бу макъсадына къол туталар. Мына шунынъчюн Къы-рымны Тюркиеден айыргъан сонъ оларгъа бахшыш этип буюк-буюк топракълар бериле. Даа десенъ оларны аскерлер устине баяр этип тайинлейлер. Иште, олардан бирининъ ады Коккоз баяр бола.

Коресинъми, къызым, орус падышасы бу койлерни, бу топракъны оларгъа нечюн бергенини? Чюнки олар: «Къамчы бойы къзакъкъа хор болырмыз, хангъа хызмет этмемиз!» деп бакъыргъанлар. Сонъ айт, ондайлардан миллетке насыл файда ола билир? Булар миллетке о къадар зарар кетиргенден башкъа, сонъындан халкънынъ тырым-тырым олмасына себеп болдылар. Анъладынъмы энди?

Менсулув – Демек, Къырымдан халкънынъ мында кочьмесине себеп болгъан къазакъларнынъ баскъысы экен де?..

Аджитотай – Эбет, къызым. Бутюн топракълар оларгъа берильген. Заваллы татар ишлемеге топракъ тапмагъан. Эгер топракъ озинъки болгъайды, ич къыбырдар эдими гъарип татар еринден?

Не исе, татарнынъ Къырымдан кочьмесине себеп тек бу топракъ меселеси тувул. Я, орус укюметининъ къырымтатарларгъа насыл къылынгъаныны, акъаретлегенини, динини таптагъаныны айтмай-сынъмы?

Менсулув – Демек, асылында татарнынъ Къырымдан кочьмесине Москов укюмети себеп болгъан экен де…

Аджитотай – Айсе! Не дийсинъ сен? Эбет о динсизлер себеп болдылар.

Керимджан – Я насыл бола о, ненем?Аджитотай – Къайсы бирисин айтайым онынъ, балам? Коп о.

Аскерликке алгъанларынымы? Ханлыкъ меселесиними? Ёкъса мектеп, джами ишлерини? Къайсын къарасанъ, илля Московнынъ къолы бар.

Аджитотай – Я.Менсулув – Ана, татар аскерлеримен дженк этелер даа...Аджитотай – Ёкъ, къызым! Олар Къырымда татарлардан да рус

ордусына аскер алмакъ ичюн къанун чыкъаралар. Иште, олар

№2 2014 март – апрель

46

яваш-яваш халкънынъ барын-джогъын, алайын сувурып алгъан сонъ, энди къырымтатарлардан салдат алып башлагъанлар. Даа десенъ мектеплерде энди орусча окъутаджакъ экенлер. Иште, бутюн бу шийлерге даянмагъан халкъ Къырымны терк этмеге муджбур олгъан.

Керимджан – Юз кишиден бир аскер, бек коп тувул да, ненем.Аджитотай – Эсап этчи сен, балам! Коп болмагъаны не? Бала-

бан Къырым, дёрт-беш уезд бар. Эр уездде не къадар кой. О кой-лерде не къадар бинъ джан. О къадар бинъ джандан да бу къадар бинъ аскер. Бу аз шийми? Я буны айтмайсынъмы? Бугунь сен татар, тюневинки душманынъ болгъан Московгъа хызмет этеджексинъ? Ким ичюн?

Тюшюнип бакъсанъ, сенинъ девлетинъни, юртынъны талкъ эткен асыл шу оруслар да. Сенинъ баба-деде къабринъни бозып, азизли-клерни харап эткен, халкъынъа къан къустыргъан кене олар да. Ойле экен, сенинъ онда аскерлик этип, онынъ файдасы ичюн къуршун аткъанынъ себеби не? Сен озинъ буны къабул этерсинъми?

Къан душманынъа, миллетинъе зорбалыкъ япкъанларгъа ярдым этмекни сен озь шанынъа сыгъдырырсынъмы? Эльбет, сыгъдырмаз-сынъ. Мына бундан себеп халкъ мугъая, агълай.

Сонъ, бир ший даа бар. Эгер къырымтатарлар бу шейлерге разы болмай, баш котереджек болсалар, о вакъыт Москов девлети олар-гъа дейджек: Эй, татарлар, отырынъыз еринъизде! Коресизми сизден алынгъан бу аскерлерни? Буларнынъ бир такъымы сизинъ баланъыз, бир такъымы да агъаларынъыз. Эгер магъа къаршы баш котермек истесенъиз, мен буларнынъ эписини къылычтан кечирирмен!

Иште, буны эшиткен гъарип татар не япаджакъ? Истер-истемей еринде отыраджакъ, бойнын эгеджек. Бойнын эгалмагъан сойы, миллетимнинъ чеккенини баре къулагъым эшитмесин, козим корь-месин, деп о ерлерден къачаджакъ. Демек кочеджек. Мына татар-ларнынъ Къырымдан кочкенлерининъ бир себеби даа. Аскерлик!

Менсулув – (Керимджангъа къарап) Я, татарлар озьлери аскер топласалар...

Керимджан – (Менсулувгъа къарап) Мен биле гонюлли язылыр эдим, манъа да бир туфек берир эдилер я, ненем?

Аджитотай – Я, балам. Эм о вакъытнынъ аскерлиги недай, я! Ки-шининъ яры омюри онда кече экен. Бир гвардия аскерлиги он-он беш йыл ола эмиш. Джумазие деген бир къыз:

«Къуванаман, къувнайман, асабам кельди... Ольген агъам тирильди, он йылдан бери», –

деп чынълай экен гъарип. Не десенъ, агъасы гвардиягъа алынгъан экен де, он йылдан сонъ къуртулып къайтып кельген. Къувангъанын-дан, гъарип шу йырны айта...

47

Менсулув – Не дединъ шу чынъны? «Къуванаман...» (Аджитотай бир даа айтар, артындан Менсулув да айтар).

Керимджан – Бабам да базыда бир «Къырым, Къырым яшлары ...», деп йырлай эди. Девамы недай шунынъ?

Аджитотай – (хатырлагандай) Э-э... (Сессиз айтар):

«Къырым, Къырым яшлары, Сыкътырмасын киялмай. Давай салдат дегенде, Козь джашларын тыялмай».

(Бу арада тышарыдан Къуртвелининъ гурюльтиси эшитилир).Аджитотай – Вай, бабанъ келиятыр! Бизлер даа аш да бакъма-

дыкъ, отырдыкъ анълатып. (Аякъ устине турар. Къапыны ачып бакъар. Сонъ бир кереден) Вай, балалар, не болды шу бабанъа? А-ай…

Къуртвели – (башы тобен, ичке кирер. Къолын кокюсине басып, терен-терен инълер. Балларына манасыз-манасыз бакъар).

Тез тёшегим азирле! Мен оледжекмен. Озь юртымдан узакъ болса да, баре уйимде олийим. Ай, ай! (Керимджаннен Менсулув бир ерге келип къоркъушып турарлар. Аджитотай сет устине тёшек азырлай. Къуртвели сет устинде созылып ята. Апакъайы, баллары онынъ янына якълашырлар.)

Аджитотай – Не болаятыр шо сагъа, эв?Менсулув – Нишлиятыр шу, ненем? (Бираздан сонъ Къуртвели

айтар, тутулып-тутулып). Къуртвели – Бир къач куньден бери мен затен устимде бир агъ-

ырлыкъ дуя эдим. Ай, ай! (деп инълер). Къартлыкъ. Такъат ёкълыгъы. Аджитотай, мен оледжекмен. Чакъыр балларым къатыма. Къайда Керимджан? (Аджитотай агъламагъа башлар).

Керимджан – Не, бабай? Мен мындаман, кельдим....Къуртвели – (Башын айландырып баштан ашагъа Керимджан-

ны сюзер) Балам! (Инълер). Меним бу къарт дюньягъа кельгеним текмиль етмиш йыл болаята. Балалыгъымда коп сенелер гъамсыз, кедерсиз ойнап-кульдим, сонъра дюньяны быраз анълагъан сонъ, Аллахынъ бахытсыз къулы болгъаныма иман эттим. Чалыштым. Гедже-куньдюз дегендай, зевкъ-сефа сюрмеден чалыштым. Кене шунынъ озинде биримни эки эталмадым. Бу фукъареликтен бир тюрлю къуртулалмадым. Бунъа себеп не эди? Янъгъыз олгъаным эди. Къартлар: «Янъгъызнынъ яйы керильмез, атса да окъу тиймез», дегенлер.

Мен янъгъыз эдим. Тёгерек четте кишилер коп эдилер, лякин олар манъа ошагъан, бир такъым заваллылар, юртларындан къувулгъан культобесизлер. Бизлерни мында идаре этеджек, алымызны анъ-лайджакъ, бизлерге иш береджек ич бир инсан ёкъ эди. Аксине,

№2 2014 март – апрель

48

артымызда къоркъу, алдымызда да гунах бар эди. Бондан себеп бизлер дюньягъа кельгенимизнинъ манасыны анълаялмадыкъ. Оны ялынъыз бир чекишювден ибарет деп бильдик. Мегер, янълышкъан экенмиз! Мен буларны анъладым, амма бек кеч, къолдан къувет кеткен сонъ анъладым. Языкъ! Балам, мен шимди бельки сонъ са-атлерим яшайман. Бунынъ ичюн васиетим айтайым. (Керимджан ве анасы агълайлар).

Аджитотай – Шай демесе, эв! (Джылай, Менсулув да джылай).Къуртвели – Керимджан, джылама, огълум. Сюрт козинъ яшын.

Апай тувулсынъ. Эркексинъ, йигитсинъ. Дюньянынъ бойле аджджы-лары къаршысында эгильмеге алышма. Биль ки, сенинъ джианны титреткен, дюньяны айдап джурьген намлы эдждадынъ, парлакъ кечмишинъ бар. Сен джылама. Бундай зорлы дакъкъаларда тюшюн. Бойле куньлерде тамырынъда татар къаны акъкъанын озюнъ сез ве алемге де сездир.

Керимджан, мен оледжекмен. Ериме сени ташлап кетеятырман. Сен бу уйде бирден-бир акъайсынъ. Онынъ шерефин, намусын къорчалыйджакъ, огъа ябанджы аякъларын сокътырмайджакъ, атай намазлыгъын чайнатмайджакъ бирден-бир кишисинъ. Сен, устинъе юкленген бу вазифени биль, оны намуснен эда этмеге бакъ. Ан-джакъ о вакъыт мен де яткъан еримде, сен де отыргъан уйинъде, миллетинъ де онъгъан джуртында раат олур. Мына меним сагъа васиетим. Анъладынъмы? Бир якътан озинъ ишлеринъни ёлуна къой, бир якътан да миллетни унутма. Онынъ ичюн чалыш, онынънен яша. Онынъ яшагъаны – сенинъ де яшагъанынъ, онынъ ольгени – сенинъ де ольгенинъ экенини биль! Шунынъ ичюн миллетни яшат ки, о яшаса, сен де яшая билирсинъ.

Аджитотай – Бираз раатлан даа, эв. Озинъни зорлай бергенинъ не шу? Къараса, Менсулув да къоркъмагъа башлады.

Къуртвели – Кель, кель, дуйгъылы къызым! Кель, менден къачма. Менден къоркъма. Къоркъсанъ да айтарман. Чюнки меним са-атлерим энди саювлы. Мен бу саатлерни бошкъа къачырмакъ истемем.

Къызым, къыскъааякълы башынъман бугунъ бабасыз, бельки ярын да анасыз, ят къолларда къалырсынъ. Заманнынъ талийсизлиги къаршысында сакъын мугъайма. Намусынъ, иффетинъ сакъла-магъа, онларны къан душманын болгъан ябанджылардан, тогерек четинъдеки юзьсизлерден къорумагъа бакъ. Сакъын ёлсызлыкълар этип де, шанлы кечмишинъ алтын йылдызлары устине къара леке-лер урма.

Мен оледжекмен, сен къаладжакъсынъ. Сакъын бу сёзлеримни акълынъдан чыкъарма. (Бу арада Аджитотай джылап, Керимджангъа бир шийлер айтар. Керимджан да козин сюрте-сюрте, чыкъып ке-тер) Бу дюньяда яшамакъ къолайдыр. Лякин намусынъ, иффетинъ,

49

миллетнинъ де шерефин, сакълап яшамакъ зордыр. Зор болгъа-ны ичюн де, бек татлыдыр. Сен, мына бу зорлыкълы, амма татлы джолны тут. Сыкъынтылардан къачып, иффети нефсин сатма. Бир тилим отьмек ичюн менлигинъ къырма. Ятсанъ да, турсанъ да, бир татар къызы болып къал. Бу намны сен кирлетме. (Къуртвелининъ козьлеринден яш тыгъырыр. Бираз тюшюнген сонъ). Оф, языкъ, языкъ! Бек артта къалдыкъ! Сув! (деп дудагъын бурер. Аджитотай, джылап, къолыман къызын уйтер).

Аджитотай – Бир де къавекъашыкъ! (Джерге отырып джыламагъа башлар).

Къуртвели – Аджитотай, къыркъ беш сенедир бир ерде омюр кечиргенимиз. Дарылштыкъ, акълаштыкъ, суюштик. Бугунь де джы-лаштыкъ. Чюнки бир-биримизден энди айрылаятырмыз. Бакъ, мен ольген сонъ сакъын балларым ынджытма. Оларны этегинъ астына ал. Оларгъа аятнынъ фельсефе тегенекли ёлларын косьтер. Къый-ынлыкълардан къоркъмамакъ кереклигини анълат (Менсулув бир фильджаннен сув ве бир де къавекъашыкъ кетирир).

Аджитотай – (Аякъ устине турар, къолында сув ве къашыкъ, къод-жасына эгилип) Текаран раатлан даа. Нечюн озинъни къыйнайсынъ? Мени аджы. Сабийлер джылашалар. Мына сув кетирдим. Ич тека-ран, тамагъынъ къуругъандыр. (Аджитотай агъзына бираз сув тамы-зыр. Къуртвели дудакъларын къыбырдатып бир-эки джалманыр. Бу арада койнинъ имамы Абдулла оджа кирип келир).

Абдулла оджа – (Яваштан) Селям алейкум. Недай Къуртвели акъ-айнынъ кейфи? (Хастанынъ баш уджуна келир. Аджитотай бираз кенаргъа чекилир).

Аджитотай – Арув. Джата, иште. Бир къарар.Абдулла ходжа – (Бираз сес чыкъарып) Недайсынъ, Къуртвели

акъам, арувсынъмы? Кефсизлендинъми шу? (Къуртвели бир ший демез. Козьлерин юкъары тикер. Оджа къолыны хастанынъ кокреги-не салыр. Аджитотайнынъ козине бакъып, «кетеята» дер киби баш саллар. Хастагъа даа зияде якълашып) Къуртвели акъай! Алланынъ ризасынен, бир иманынъ уйирийик де. Айды, Бисмиллахи-Рахмани-Рахим. Мен айтайым, сен де меним артымдан айт... (Окъуй, Къурт-вели текрарлай) «Ля иляхе илляллах Мухаммедур-ресульуллах. Эшшеду эн ля иляхе илляллах ве эшшеду энне Мухаммедун абдуху ве ресулюх».

Къуртвели – Оджа! (Бираз инълер). Оджа! Меним иманым къавий. Мен эльхамдюлиллах, мусульманым. Мен савлыгъымда Аллахнынъ бирлигине, Пейгъамбернинъ хакъ Ресуль болгъанына шаадет эткен, инангъан кишимен. Аллагъа инам менде ич бир вакъыт зайыфла-мады, эскирмеди. Эбет, шимди де янъыламакъ кереким… (Инълер, бираз вакъыт сыкъ-сыкъ нефес алыр)... Мадемки меним эйилигим тюшюнген бир кишисинъ, огрет магъа, бу дакъкъаларымда татар

№2 2014 март – апрель

50

миллетиме, озь халкъыма недай эйиликлер япайым? Онынъ яша-масы ичюн мен, ольген сонъ, къаерлерге баш урайым?

Абдулла оджа – (Аджитотайгъа бакъып) Невбет кельди. Озини джояятыр. (Апакъай джылар).

Къуртвели – Я-я! Динълемийсинъ. Бу ярамай. Ах, сизлер дуйгъусыз эрифлерсиз! (Бакъырып). Сизге бир бувмакънен, бир де ювмакъ болса!.. Адамларгъа хайыр болмай, миллетнинъ башын да сиз джувдынъыз. Эр вакъыт татарны джойтмакъ макъсадын козеткен Рускъа масум халкъны, сиз саттынъыз!

Бу къара нефис сизнинъ Алланъыз, о зеэрли пара да сизнинъ Ресулинъиздир! Сизлер мына бо эки ший ичюн чалышасыз! Ватан, миллет недир, буларнынъ мукъаддес экенлерини, сизлер бу гъа-рип миллетке анълатмадынъыз. Чалышмакъ, къазанмакъ недир, буларнынъ элял болгъанларыны, сизлер бу ёкъсул халкъкъа бильдир-мединъиз. Дюнья бу явурнынъ, ахрет мусульманнынъ деген янълыш сёзни агъзынъыздан тюшюрмединъиз. Уф-ф!... (Инълер).

Билесинъми, оджам, сизлер бу итикъаднен, бу сёзлермен мил-летнинъ не къадар гунахыны устинъизге алдынъыз? Фаркъ этесизми? Бу миллет сизден не беклий? Эбет, джесюрлик, дейджексинъ. Мен, хайыр, котерильмек керек, дермен. Сенинъ вазифенъ, мына бу сёз ичинде. Миллетни котер, ахрет ве дюньягъа котер. Миллетнинъ алдында юр. Онъа догъры джол косьтер. Онъа етекчи болып, оны тегенексиз, тюз джоллардан юрсет. Онъа бир миллет, бир джемаат олып яшамагъа акъ къазандыр. Мына сенинъ борджынъ будыр… Сен бу борджны таны. Анълайсынъмы, вайымсыз оджа?

Сув, сув! Мен олиятырман!.. (Сыкъ-сыкъ токъталыр)... Ах, омрюм битти. Языкъ!.. (Сув иче)... Бу къадар аятымда бир куньчик халкъым-нынъ юзи кульгенин коралмадым. Баре эндиден сонъ кульгейди, я Раббим!.. Мен коралмасам да, балларым, торунларым корер. (Бакъырып) Мен, тек бир татар олейим, лякин сен яша, эй, къырым-татар халкъы!..

(Сыкъ-сыкъ нефес алыр, янбашына айланыр, джанын теслим этер. Абдулла оджа къолын джайып дуа этер. Аджитотай эки баласы эки ягъында, оданынъ ортасында отурып джылайлар. Оджа дуасын битирип, къолынен бетини сыйпаяткъанда перде тюшер).

Сонъы.

Неширге азырлагъан Риза Фазыл

51

Êúаäиìиé êúûрûìтатар ýäебиятûнäан

Неширге азырлагъан Риза Фазыл

Õалиль îãúлу АЛИ

къысса-и юсуФдеñтан

(Эсернинъ ÿзылгъан тарихы Хиджрий 609 (Милÿдий 1212 с.).

(Äевамы. Áашы 1-нджи санда)

II фасыл

юсуФ къуюсынынъ сыФаТлары

108.Ол къую къадимден къалмыш иди,Аны ушал Гъад кяфир къазмыш иди,Дюби дерен, сувы яйлакъ аджджы иди, –Анынъ сувын ич кимсе ичмез имди.109.Сонъра дура анынъ сувы устюн кельмиш,Йылан-чаян джумле анда макъам дутмыш,Ашератлар джумле анда меджмугъ олмыш, –Чешит дюрлю ашератлар анда имди.

№2 2014 март – апрель

52

110.Ол заманда бир захид34 къопмыш иди,Китаб ичре Юсуф васфын бильмиш иди,Къамулара аны малюм къылмыш иди, –Ишиденлер гъаджаибе къалурлар имди.111.Ол захид бу ахвалы аян бильди,Халикъындан утенди35, дуа къылды,Юсуфы корьмекликке арзулады, –Халикъдан узун омюр тилер имди.111-1.Омюр ичинде Юсуфы арзулады,Ол захиднинъ дуасы къабул олды,Халикъ анъа узун омюр рузи къылды, –Ол захиде Яхузе дирлер имди.111-2.Омюр ичинде Юсуфы арзулады,Ол захиднинъ дуасы къабул олды,Халикъ онъа узун омюр рузи къылды, –Ол захиде Яхузе дирлер имди.112.Халикъ анъа вахи-ильхам вирюб иди,«Варып Гъаджнынъ къуюсына киргиль, диди,Сыддыкъ Юсуф джемалын корьгиль, диди, –Юсуф анда кельгендже кутьгиль имди.113.Кельди-тюшти ол захид ол къуюя,Токътамадан седжде къылды ол Мевляе,Седжде ичре дуа къылды ол Мевляе, –Юсуфы корьмекликке айяр имди.114.Эр гидже рызкъы анынъ бир нар иди,Онъында нурдан къандиль янар иди,Анынъ омрю бинъ эки юз йыл иди,Акъибет ол Юсуфы корьди имди.

* * *

115.Юсуфынъ белине йип такътылар,Кендилеринъ михрине от якътылар,

______34 Захид – дюньвий ишлерден вазгечип, янъгъызлыкъта омюр кечирген киши35 Халикъындан утенди – Алласындан къоркъты, сакъынды

53

Къую ичре салмагъа къасд къылдылар, –Ангисине ялварырса, бошар имди.116.Анлар Юсуфынъ зарына бакъмадылар,Асретиле ялвардыгъын тутмадылар,Яхуданынъ пендине эм бакъмадылар, –Джумлелери дарыгъубен бушар имди.116-1.Юсуфы сюйрею кельтурдилер,«Ад» къуюсы башыгъа текурдилер,Ярлы Юсуф бакъа къалды, къанлы агълар, –Къардешлери ич неснее бакъмазлар имди.117.Юсуф айтур: «Эй, къардешлер, банъа къылманъ,Шайтан сёзин гумрах къылыб анъа уйманъа,Беним теним айран къылыб, тунум суйманъа, –Ата акъкъын, къардеш михрин сакъланъ имди.118.Бу кунь ольсем, къана манъа кефин керек,Имди банъа кефин олсун ушбу кольмек,Захи аджеп, сувукъ багъры, къатты юрек, –Кольмекни устюнден суярлар36 имди.118-1.Анлар айтыр: «Бу сёзни банъа айтмагъыл,Эй-я, Юсуф, сен бизден рахим уммагъыл,Ай, кунь, он бир йылдызларгъа айтгъыл, –Ана (шулар ярдым этсин)» – дирлер имди. 119.Белине бир йип тагъып кондердилер,Юсуфы ол дар къуюе индирдилер,Шефкъат этмей юзьлерин дёндирдилер, –Бирев келип оракънен кесер имди.120.Юсуф айтур: «Я иляхе, керим-Ханнан,Бичарелер умюди Сен рахим-Меннан,Ич умюдим къалмады ихванемден,37

Банъа медед Сен укъ къылгъыл!» – деюр имди.121.Аны ишидиб къардешлери агълаштылар,Джумлелери Халикъкъа чугълаштылар,Джемгъулубен чокъ мунаджат дейуштилер:«Ля иляхе, медед сенден!» – дирлер имди.

______

36 суярлар – союндырырлар37 ихванемден – тувгъанларымдан

№2 2014 март – апрель

54

122.Дерманделер дестгире малик-Рахман,Фазлы бирле Джебраиле къылды ферман,«Я, Джебраиль, Юсуфа къылгъыл дерман, –Эм рисалет бешаретин къавушыр имди».123.Ол мелеклер тависи мухбир азрет,Танъры анъа ойле къылгъан къатты къувет,Къавушты Юсуфа ол шу саат, –Юсуфы сувгъа етмезден тутар имди.124.Бес, Джебраиль айтыр: «Эй-я, Юсуф сыддыкъ,Мевля санъа селям-деруд изде тахкъикъ;38

Муджделернен рузи къылды пейгъамберлик, –Рисалетинъ мубарек олсун имди.125.Джебраиль Юсуфа кельди исе,Ол Джебраиль олгъанын бильди исе,Хакъ селямы-деруди кельди исе, –Махзун гонълю шадуман олур имди.126.Къуюнынъ тюбинде бир таш вар иди,Джебраиль ол ташны устьке чыкъарды,Сув узьре таш батмайып мухкем турды, –Юсуф келип ол таш узьре отурыр имди.127.Таш Юсуфа харирден юмушакъ олды,Халикъдан инает шефкъат етти,Юсуфынъ нуры бирле къую толды, –Тышары эм нуры балкъып чыкъар имди.128.Джелильден Джебраиле дестур олды,Ол Джебраиль уджмах таба сефер къылды,Уджмахтан кийим, ашайт алып кельди, –Кийимлерни кийип Юсуф ашар имди.129.Ол кийинди, таам еди, шукюр къылды,Джемалына хезар-ченден нурлар кельди,Джебраиль нуры анъа мехлюд олды, –Ерден кокке нурдан дирек олур имди.

______

38 селям-деруд изде тахкъикъ – селям-макътав ёллады, айтынъ деди

55

130.Бес, ол захид макъамындан уре турды,Юсуфынъ джемалыны кози корьди,Чокъ йыллардыр мурадына о кунь ирди, –Корюшюбен шукюр-сена айтур имди.131.Айтыр анъа: «Эй-я, Юсуф, къайгъырмагъыл,Къардешлерден конъюлинъни айырмагъыл,Анлара явуз дуа эм къылмагъыл…», –Юсуф айтыр: «Алынъ игълям къылынъ имди».132.Захид айтыр: «Китаб ичре васфынъ корьдим,Къурубен эм юзьлеринъе ашыкъ олдым,Бинъ ики юз йыл тамам дуа къылдым, –Мурадым бу кунь асыл олды имди.133.Ол захид Юсуфа огют верди,Юсуф анынъ огютини рева корьди,Шу асирде ол Захидге эджель кельди, –Юсуф анда къайгъылу къалур имди.134.Бес, буюрды Джебраиле Мевля Джелиль,«Юсуфа кене варгъыл, я, Джебраиль!Селям-деруд еткиз онъа, огютлегиль, –Хатыринден гъам-къайгъысын ювсын имди.135.Къубдан чыкъарубен сатыладжакъ,Андан сонъра анъа тохмет чокъ оладжакъ,Эм йине зиндан ичре салынаджакъ, –Эр хал ичре бен бойле къылам имди.136.Андан сонъра шиддетлерден бен къуртарам,Атасына акъикъатны бен косьтерем,Девлетин эм мулькетин бен арттырам, –Тадж ве тахт, султанат вирем имди.137.Хасудлери39 хызметине келеджеклер,Хор оладжакъ эм уяткъа къаладжакълар,Пешиманлыкъ нидамет оладжакълар, –Юсуф шадлыкъ тапар, олар гирян6 олур имди».138.Улукъ саат Джебраиль хазыр кельди,Бу ахвалы эм селямы захир къылды,

_______39 хасудлери – куньлегенлер

№2 2014 март – апрель

56

Юсуф аны анълаб рахметлер бильдирди, –Къазасына риза элин верди имди.40

III Фасыл

юсуФнынъ Янындан агъаларынынъ къайТуВы

139.Юсуфынъ къардешлери эве дёньди,Бириси бир улакъ тутып бугъазлады,Къанын Юсуф кольмегине булаштырды, –Джумлелери агълашу варырлар имди.140.Ёл устинде бир янъгъыз агъач турар иди,Якъуб анынъ тюбинде отурыр миди,Хаядан, инъизден онъа бир унь (сес) кельди, –Дынъласа: «Себгъина» (етмиш) – деюр имди.141.Якъуб айтыр: «Ах, етмиш куньми экен?Ах, диригъа, ёкъса етмиш аймы экен?Ах, ёкъса етмиш йылмы экенЮсуфымнынъ кечигюви?» – деюр имди.142.Мугъайып о йыгълай-йыгълай эве кирди,Байыкъ огъланларындан о эп шекленди,Юсуфа къасд итдиклерин беян бильди, –Намаз къылса, агълаю къылур имди.143.Огъланлары агъламагъа антлаштылар,Эве якъын келе явлакъ чугълаштылар,«Ах, диригъа, Юсуф! – дею агълаштылар, –Юсуфы биз алдырдыкъ!» – дирлери имди.144.Якъуб ятсы намазын къылур иди,Огъланлары агълаю анда кельди,Къулагъына агъламакъ сеси кирди, –Уре турыб, таджиль къаршу варыр имди.145.Аны корип эвделери бетер олды,Джумлелери тонын йыртып, сачын юлды,Эр бириси Юсуф ичюн зары къылды, –«Ю,суфы биз алдырдыкъ» – дирлер имди.

_________40 Зорлукъларгъа разы олгъаныны айтты

57

146.Аны ишидуб Якъубынъ акълы шашты,Бир чагъырды, окюнди, ере тюшти,Аны корип огъланлары къазгъырышты:«Ах, диригъа, хата къылдыкъ!» – дирлер имди.147.Ол тюнь кечти, ярындасы эрте олды,Якъубынъ эм башына акълы кельди,Огъланларын ундеюбен кене сорды:«Къани беним Юсуфым?!» – деюр имди.148.Огъланлары агълаю джевап вирди,«Джумлемиз берер окъы атдыкъ иди,Окъларымыз алмагъа вардыкъ иди, –Юсуф о бирлерин сакълап къалды имди.149.Биз келиндже байыкъ анъа къаза ирмиш,Ах, ол ерде бир явуз къурд юрер юрер имиш,Акъикъат Юсуфы ол къурд емиш, –Факъалехе-эз-зибу», анъа дирлер имди.150.Якъуб айтур: «Эгер ойле олур исе,Юсуфы къурд йеюб эляк къылды исе,Агъзасындан бирер несне къалды исе, –Ол агъзаны банъа алуб келинъ имди.151.Мен аны кефин сарыб гур къылсам-мен,Устине бир менеккеш дар къылсам-мен,Кенди озим Юсуфы яр олсам-мен, –Бакъи омрюм анынъ узьре кечсюн имди.152.Анлар айтыр: «Я, баба, чокъ арадыкъ,Унулмаз ол арада чокъ истедик,Агъзасындан ич несне булумадыкъ, –Къамусыны ол къурд йемиш», – дирлер имди.153.Къанлы коньлек къуйынындан чыкъардылар,Якъуб савчы алдыгъа кельтурдилер,Къаны бирле Исраиле косьтердилер, –Аны корип, би-худ олыб тюшер имди.154.Акълы кельгеч комлеки элине алды,Опе-къуча йыгълаю назар къылды,

№2 2014 март – апрель

58

Комлекинде ич йыртылмыш булунмады, –«Не михрибан къурд йемиш?» – деюр имди.154-1.«Юсуфынъ этини йесе, къанын ичсе,Юсуфымдан бени махрум-махзун къойса,Кольмегини ич йыртмаса, бутюн къойса, –Бу арада бир икмет вар», – деюр имди.155.Якъуб айтыр: «Сизлернинъ мурадынъыз,Юсуфы сизлер бенден дилединъиз,Алыб илтеб анда эляк эйлединъиз, –Ялан ерде агълашурсыз!..» – деюр имди.156.«Варынъ сиз ол къурды излеп тутынъ,Тутубен ол къурды алып келинъ,Ушбу сёзе джумленъиз разы олынъ, –Бу ахвалы биз анъа соралым имди.157.Ёкъса бен седжуд ичре къылам зары,Сизге азим афат бере изим бары,Мустеджеб ол къыйлабарча дуалары, –Мазлумларынъ дуасындан къоркъынъ имди.158.Буны ишитюб анлар джумле дирнештилер,Дагъгъа варып бир гунасыз къурд туттылар,Фильхал ичре Якъуба кетюрдиолер:«Юсуфы йиен къурд бу!» – дирлер имди.159.Ярлы Якъуб ол къурды корьди исе,Асретиле анъа къаршу варды исе:«Юсуфы неге йедин?!» делди исе, –Нечюн йединъ, гизлемейип айтгъыл имди?160.Я, къурд, айтгъыл,Юсуфым неге йедин,Комлекини ич йыртмадынъ, бутюн къойдынъ,Не манадан Халикъдан къорыкъмадынъ, –Пейгъамбери махрум-махзун къойдын имди?»161.Ушал саат къурда Хакътан ферман кельди:«Исраиле сёйле!» – дею эмир къылды,Тильге келип Якъуба къурд сёзледи, –Ялынубен темелинден сёйлер имди.162.Айтыр: «Валлах, Юсуфы бен корьмедим,Эм дахи къандалыгъын бильмедим,

59

Магъаз Аллах, Хакъ билюр, бен ич корьмедим, –Би-гунахман, байыкъ билен!41» – деюр имди.163.«Озинъ эм пейгъамбер, Хакъ ресули сен,Небуввет изеси эм исраиль сен,Халикъ санъа бильдирир, эм билюрсинъ, –Пейгъамберлер эти бизе арам имди.163-1Дилер исенъ, сен буюргъыл – бен барайын,Ушбу ернинъ къурдларыны эм дирейин,Къамуларын табугъынъа кетирейин, –Азретинъде ишанчыкълыкъ къылсынлар имди.163-2.Анлар дахи ич Юсуфы корьмедилер, Хаше-лиллях, Юсуфа къасд къылмадылар,Танърия – Хакъ, сизе уятлу олмадылар, –Пейгъамберлер эти бизге арам имди!164.Бен озим Мысырдан янъы кельдим,Бир фарзандым вар иди, анда джойдым,Он еди кунь олды, ич бир шей йемедим, –Асретимден агъзыма аш китмез имди.165.Аджиз идуб, бир дагъда уш туттылар,Кендилери агъызыма къан сюрттилер,Зорлыкъ иле азретинъе кельтурдилер, –Би-гунахман, сен муайен бильгиль имди».166.Якъуб савчы къурдынъ сёзин керчек бильди,Кенди элиле къурда аш йедирди,Айтур: «Банъа бу къазаны танъры вирди», –Дуа къылып, къурда дестур верир имди.167.«Бу къазаны банъа вирди Мевля-Джелиль,Сабырсызлыкъ азизлерни къылур зелиль,Бен къылурман имди бунда сабыр джемиль, –Сабыр бирле мурад асыл олур имди».168.Яхуда ол языйле эр кунь чыкъар,Сарубен ол къуюйа эр кунь бакъар,Юсуф бирле хаберлешир, сёзин окъур, –Ахвалын джумлесин бильдирюр имди.

(Äевамы бар)______41 байыкъ билен – ишанч иле (ишанынъыз)

№2 2014 март – апрель

60

2013-нäæи éûлнûнú ýäебиé ìаõñулû

Иñа АÁÄУÐАÌАН

дюльБер, арареТли, Тесирли алеМ

2013 сенеси назмиетине бир назар

Озь коюмиз, шеэримиз я да узакъ бир ерде козьни, акъылны шашыргъан гузелликни коремиз, аджайип адиселер, муд-

жизелернинъ шааты оламыз. Олар бизге эйи теэссуратлар, зевкъ багъышлайлар, дуйгъуларымызны джоштыралар. Инсан акъылы, ис-тидаты, эмегинен яратылгъан неснелер арасында шиириет алеми айрыджа ер ала. О – энъ дюльбер, энъ незакетли, энъ аэнкли, энъ араретли, энъ тесирли алем. Онъа кирген, онъа далгъан адам ич де чыкъмагъа истемей. Бойле алемни ялынъыз къальби даима сыджакъ, джошкъун, акъылы гъает кескин, ирадеси къавий, сабыры кучьли ве, ниает, истидатлы инсан ярата биле. Къыркъ, элли, юз бинъ адамнынъ бириси бойле хусусиетлерге малик олмасы мумкюн. Башкъалары сатыр тизмеге, бейит уйдурмагъа, яни элинден кельмеген ишни яп-магъа арекет этелер, озьлерини де, этрафындакилерни де, окъуй-ыджыларны да къыйнайлар. Чокълары буны – къыйналгъанларыны ве къыйнагъанларыны билип турып, «иджат»ларыны исрарлыкънен девам эттирелер.

Бойле адамларны «шаир», «эдип» демезсинъ, эбет. Я не демек керек? Озьбеклерде «къаламкаш» деген сёз бар. «Къалем тар-

61

тыджы», «къалемнен сызыджы» деген мананы бильдирген бу сёзни эсасен оны-буны язып, джумледен сатыр, бейит уйдурып, матбуат-къа ёллап тургъан, язгъанлары патта-сатта басылгъан адамларгъа нисбетен къулланалар. Оларнынъ эксериети къолуна къалем алып, акъылына не кельсе беяз кягъыт устюне тюшюрген, язгъанларын-дан, сызгъанларындан озьлери зевкъ алгъан, башкъа бир шейни тюшюнмеген балагъа бенъзейлер. Бизде шиир язмагъа авеслиги олгъанлар, «къаламкашлар» чокъ, шаирлер исе пек аз. Буны 2013 сенесининъ эдебий екюнлери тасдикълай.

Бакъынъыз, йыл девамында бир шиирий китап биле дюнья юзюни корьмеди. Бу «Бугуньки эдебиятымыз, шу джемледен шииретимиз насыл вазиетте?» деген суальге ачыкъ-айдын джевап. Гъурбетликте олгъанымызда биле яхшыдыр-ямандыр йылда учь-дёрт шиирий китапчыкъ нешир этиле эди. О заманларда языджылар бирлигине аза олгъанларнынъ сайысы аз, бедиий иджатнен огърашкъанлар исе чокъ эди. Шимди бунынъ тамам терсини коремиз. Иджаткярла-рымыз санки чокъ, олар яраткъан махсулат исе аз. Маъсулатнынъ олгъаны да эксери алларда юксек дегиль, адий талапларгъа биле джевап бермей.

«Адий талаплар», «юксек талаплар», дегенде нелерни козьде тута-мыз? Иджаткярларымызнынъ арасында бельки буны яхшы бильмеген-лер де бардыр. Шуны козь огюне алып, булар хусусында айры-айры токъталмагъа истейим. Башта юксек талаплар не олгъаны акъкъын-да фикир юрсетейик. Юксек талап шу ки, яратылгъан эсер эвеля озьгюн, акъыллы, араретли, айдын ренкли, терен гъаели, хулясасы окъуйыджыда чокъ эйи дуйгъулар я да кучьлю нефрет уянтыджы ол-малы. Бойле эсерлерни классиклеримизден Ашыкъ Умер, Шевкъий Бекторе, Бекир Чобан-заде, Амди Гирайбай, Эшреф Шемьи-заде, Энвер Селямет, сонъки девир эдиплеринден Сеитумер Эмин, Ша-кир Селим, Юнус Къандым, Шерьян Али, Шукри Аппаз кибилернинъ иджат дефтерлеринде корьмек мумкюн. Юкъарыда къайд эттигим юксек талапларгъа толусынен джевап бере биледжек эсерлер 2013 сенеси окъуйджыларгъа такъдим этильген шиирлернинъ арасында бар экенми? Миллий матбуатымыздан бу суальге джевап къыдыр-дым. Дердж олунгъан шиирлерни дикъкъатнен, базыларыны текрар-текрар окъудым. Ве эписи олып бир эсерде токъталдым. Бу – Аблязиз Велиевнинъ «Йылдыз»да (№1) басылгъан «Атларымыз къайда бугунь?» серлевалы шиири. Эсер окъуйыджынынъ дикъкъатыны бир кереден озюне джельп эте ве оны тюшюнджеге далдыраракъ, хаялларыны узакъ-узакъларгъа алып кете.

Къуванчлы вакъиа. Эдебиятымыз мейданында янъы, истидатлы шаир пейда олды. Бу – Эбазер Ускютлю. Онынъ «Къырым» газетасын-да (июнь 12) басылгъан «Ферьядынъ къана?» серлевалы шиири мевзу джеэтинден Аблязиз Велиевнинъ юкъарыда къайд этильген шиирине ошап кете. Муими онда шиир язув къаиделерине толусынен риает

№2 2014 март – апрель

62

этиле ве къоюлгъан макъсаткъа иришиле. Аблязиз Велиевнинъ кене шу журналда (№5) дердж олунгъан «Аят манъа гуль олып бакъты…» деп башлангъан дёртлюги, Шерьян Алининъ «Не гузель ки, сиз бар-сыз» («Йылдыз» №4), Шукри Аппазнынъ «Авдетимнинъ теркибинде гъурбет дады» («Къырым», январь 30) серлевалы шиирлери ве даа бир къач эсер юксек талапларгъа о я да бу дереджеде джевап бере. Эмине Усеиннинъ «Гульзарым» («Йылдыз» №1) деп адлан-дырылгъан циклында дюльбер лирика, гузель фикирлер мевджут, амма мевзу янъы дегиль. Онда озьбек классик поэзиясынынъ аэнки ве тюсю сезилип, корюнип тура.

Энди адий талапларгъа джевап берген шиирлер акъкъында фикир юрсетейик. Элине къалем алып, шиир язмагъа истеген адам бу талапларны бильмеси шарт. Чокъ языкъ ки, арамызда буны яхшы бильмегенлер, билип турып, назар-итибаргъа алмагъанлар да бар. Не исе де башта бу талаплар нелерден ибарет олгъаныны хатырлатмагъа истейим. Иджаткяр эвеля шиирни не макъсатта яза-яткъаныны, окъуйыджыларгъа не айтмагъа истегенини яхшы бильмек керек. Бутюн арекетлер – язылгъан эр бир сатыр, эр бир сёз огге сюрюльген гъаеге бойсундырылмалы. Шиирнинъ везини, къафиеси, турагъы, бутюн ольчюлери еринде олмасы шарт. Шиирнинъ юкю пек агъыр олса, онда фикирлер къайнап, алевленип турса, онынъ «къалып»къа сыгъмайджагъы дуюлса, сербест шекильде де язмакъ мумкюн. Эбет, сербест шиирнинъ де озюне хас къаиделери бар. Онда да везин ола. Бу фикир далгъаларында корюне. «Далгъалар» арасында къафиелер де олмасы лязим. Акс алда о шиирий дегиль, адий сатырларгъа чевириле.

«Адий сатырлар» дедим. Юкъарыда къайд эттигим «къаламкаш-лар» тизген бойле сатырлар пек чокъ. Кимерде миллий неширле-римизде окъуйыджыларгъа шиир сыфатында такъдим этильген материалларнынъ энъ аздан 80-90 файызыны тешкиль этелер. Базы вакъытларда бир саифе материал ичинден эки сатыр акъикъий шиир тапмасы кучь ола. Бойле материалларны окъугъан адамда: «Бу муэллифлер озь фикирлерини адий макъале тарзында беян этселер яхшыджа оладжагъыны анъламай экенлерми?» деген су-аль догъа. Олар бельки бу хусуста дегиль, шиирий сатыр яратып, чокълукъкъа косьтермек акъкъында тюшюнедирлер. Къаиделерге риает этильмесе, гъаеси, мундериджеси, сеси, ильваны акъкъын-да баш ёрулмаса, бойле сатырлар пек къолай тизилелер. Энди окъуйыджылыргъа танылгъан, китабы дюнья юзюни корьген Рустем Джелиль бир дёртлюгинде бу хусуста шай яза («Къырым» газетасы, январь 16):

Назмиет бахчасында рухланып кезем. Толаларны тизгендай сёзлерни тизем.Тизильген сёзлеримден сатырлар ола.Сатырлардан – шиирлер, дефтерлер тола.

63

Дёртлюк шакъа тарзында язылгъанмы, джиддийми, бильмейим, эр алда лирик къараман шиир яратмакъны адий зенааткъа че-вирген инсаннынъ я да «къаламкашнынъ» бедиий иджатнен багълы фикирини пек догъру ифаде эте. Онынъ ичюн шиир язмакъ бир шей дегиль: бильген сёзлерини тола тизгендай тизе бере. Асыл олгъан шейни шиир деп эсап эте ве озю окъумакънен къанаатланмайып, окъуйыджыларгъа да такъдим эте.

Рустем эфендининъ дёртлюги мени ильхамландырды. Нетидже-де эсерлеримнинъ сырасындан «Шиирнинъ догъувы» серлевалы шиирчик де ер алды. Мына о:

Язам…Сызам…Кене язам.Инечикнен Къую къазам.Санки лайдан Ясап алтын,Чекем Азап…Чёкем,Азам…

Шиир догъа.Ташкъан дуйгъу,ЭеджанненБакъам онъа.Олса айдын, Олса гузель,Эм семирем,Эм де осем.

Бедиий иджатны оюн беллемеген, онынънен джиддий огъраш-къан адам, насылдыр зенаат саибинден, «къаламкаштан» фаркълы оларакъ, шай фикир юрсете ве шай да япа. Языкъ ки, бизде бойле иджаткярлар пек аз. Рустем Джелильнинъ дёртлюгиндеки киби фикир юрсеткен инсанлар исе занымджа чокъ. Олар манасыз, мантыкъсыз, къафиесиз, ольчюсиз сатырларны тизе берелер, беяз кягъытны къаралай берелер, газета-журнал муарририетлерине ёллай берелер. Къулакъкъа кимерде «язалармы, бунъа да шукюр этмек керек» деген сёзлер чалына. Бу да халкъымызнынъ башына тюшкен фааджиа акъбетлеринден бири, эбет. Анълаймыз. Амма газетада я да журналда басылып, базыда атта китапчыкъ олып чыкъ-ып, окъугъан адамгъа асыл да тесир этмеген, онда ич бир дуйгъу уянтмагъан, онынъ къыйметли вакъытыны хырсызлагъан сатырлар-

№2 2014 март – апрель

64

нынъ тизильгенине не ичюн шукюр этмек керек экен, мен буны анълап оламайым. Шукюр дегиль, бельки фикир этмек керектир.

Мына сизге окъуйыджыгъа газета вастасынен шиир сыфатында такъдим этильген сатырлардан нумюнелер:

Бирлик эдик о вакъыт бизлер. Бири-биримизге дост эдик.Амма кечти о гузель куньлер. Ёлымызны джойып, денъиштик.

Мен Къырымны пек севем.Джан-юректен яшлыкъкъа тилек этем. Эр бир койде корюшюв байрамлары олсун.Къан-къардашлар бир-биринен таныш олсун!

Къырым эди бизим.Олур кене де.Бирлик олсакъ бизлер, Талап этсек куньде.

Мында не ольчю бар, не къафие. («Бизлер – куньлер», «эдик – денъиштик», «севем – этем» ве иляхрелер къафие олалмай). Эбет, муэллифлерде бир шейлер айтмагъа истек бар. Амма шиир, шиирий сатыр ёкъ. Бизде юзлернен йыллар девамында шекил-ленген, башкъа тюркий тиллердекинден фаркълы олгъан шиир язув къаиделери мевджут. Шиирий сатырлары олмасы ичюн олар башта къаиделерни огренмек кереклер.

Истидатлы яшлар козьге чарпалар. Олар яраткъан сатырларда кучьлю дуйгъу, гузель, базыда терен фикирлерни корьмек, ис эт-мек мумкюн. Амма шииретимиз талапларына толусынен джевап берген эсерни тапмакъ кучь. «Йылдыз»нынъ 4-нджи санында Гуль-сум Халилованынъ шиирлери басылды. «Аят оюнлары» серлевалы шииринде фельсефий фикирлер бар. О шиирини бойле сатыр-ларнен битире:

Энъ адалетли махкеме – бу аят.Джезасыз къалмай ич бир къабаат.Базылары бунъа яшайыш дер.Факъат бу яшайыш олюмден бетер.

Башта ольчюлерини бакъайыкъ. Биринджи сатырда умумен 11 эджа олса, экинджи ве учюнджисинде 10, дертюнджисинде кене 11 эджа. Туракъ деген шей умумен ёкъ. 11 эджалы сатыр учь къы-сымгъа болюнеджек олса, ольчюси 4+4+3, оны дёрт къысымгъа боледжек олсакъ, ольчюлери 3+3+3+2 олмакъ керек. Бу, шиирнинъ

65

техникасынен багълы меселе. Шиирнинъ хулясасыны корьген адам-да «къабаат джезалангъан шараитте яшамакъ не ичюн олюмден бетер экен? Инсан къабаат джезаланмагъан шараитте яшамакъ керек экенми?» деген суаллер догъа. Гульсумнынъ ишбу сечимге кирген «Фикир юрютем» серлевалы ве башкъа шиирлеринде де бойле техникий ве мантыкъий хаталар, нукъсанлар бар. Истидатлы яшларымыздан Заира Зейнетдинова ве Эльмара Мустафаеванынъ «Къырым» газетасында (март 20 ве июль 17) басылгъан манзуме-леринде де тыпкъы шу хаталарны коремиз. Мына Эльмаранынъ «Истанбул» серлевалы шииринден дёрт сатыр:

Беяз къанатлы чагъалагъа айланып,Кечмишнинъ эски саифелерин ачып, Шу кенарсыз ве шенъ, парлакъ ойларымда Мен кене де учам гузель Истанбулда.

Къана мында ольчю, къана мында къафие? Яшларымыз шиир язув къаиделерини огренир ве хаталарыны

тюзетирлер, эбет. Я озьлерини профессионал эдиплер сырасын-да сангъан ве къаиделерни аля даа керекли дереджеде меним-семегенлер не япмакъ керек? Юкъарыда къайд эттим, олар да, къаиделерни билип турып, кимерде назар-итибаргъа алмагъанлар да бар.

Къаиделердеки эсас талап къафиелер, туракълар, везинлер ерли-еринде олмасынен багълы. Бунынъ не олгъаныны анълат-макъ ичюн Шукри Аппазнынъ юкъарыда анъылгъан «Авдетимнинъ теркибинде гъурбет дады» серлевалы шиирини толусынен мисаль тарзында кетирмеге истейим:

Топрагъындан къопарылгъан кельмешеклерКъундагъында богъып намус-арларыны,Ерлештире чешит сахте тунч бешиклерМеним алтын бешигимнинъ янларына.Елькен чокътан парча-парча, чалыш, курек,Авдетимнинъ теркибинде гъурбет дады.Ватан сеси эмир эте – «Къайтмакъ керек»Башкъалыкътан башталыкъкъа адым-адым.

Шукри, иджаткъа даима буюк месулиетнен янашкъаны ичюн, башкъа эсерлериндеки киби мында да эр бир сатыр къырымта-тарджа шиир язув къаиделери эсасында яратылмасыны теминлей. Бакъынъыз, биринджи сатыр 4 эджалы учь къысымдан ибарет (эписи 12 эджа). Бу тертип шиирнинъ сонъки сатырына къадар девам эте, ич бир сатырда бозулмай. Къафиелери толу: «кельмешеклер – бе-шиклер», «арларыны – янларыны», «курек – керек», «дады – адым».

№2 2014 март – апрель

66

Эр шей ерли-еринде. Бундан гъайры, сатырлар, сёзлер толусы-нен огге сюрюльген гъаени ачмагъа, окъуйыджыны тюшюнджеге далдырмагъа, онда янъы фикир, дуйгъу уянтмагъа хызмет этелер. Нетиджеде акъикъий шиир догъа.

Энди Певат Зетининъ «Нечюн сустыкъ» адлы китабына кирген ве «Къырым» газетасынынъ 6-февраль санында басылгъан «Тылсымлы йыр-эзгилер» серлевалы шиирини козьден кечирейик:

Ана-Ватан пак багърында яратылгъан йыр-эзгилер, Эдждатларнынъ къайгъысыны, къуванчыны акс этелер.Юреклерни мефтюн эткен джазибели нагъмелер,Несиллерден-несиллерге бир узьлюксиз етелер.

Ойле назик, ойле йымшакъ тылсымлы йыр-эзгилер,Оны къальптен азап чекип халкъ догъургъан тилинде. Йыллар бою кемалына – къувамына кельгенлер,Джошкъун юрек иджра этип, эп яшаткъан дилинде.

Асырларнен миллетиме шенълик берген хайтарма,Бу ферахлы аэнклернинъ далгъасында учамыз.Севги, эмек яратыджы, биз ильхамджы оламыз,Янъы-янъы йыр-эзгилер эп ярата халкъымыз.

Дикъкъатынъызны сонъки дёртлюкке джельп этмеге истейим. Йыр-эзгилер акъкъындаки сёз бирден «хайтарма»гъа кече. Сонъ кене «бу ферахлы аэнклернинъ далгъасында» учкъанымыз айтыла. Бунъа да итираз бильдирмей турайыкъ. «Севги, эмек яратыджы, биз ильхамджы оламыз» дей муэллиф. Биз кимге ильхамджы ола экенмиз, аджеба? Буны да бир четке къойып, экинджи дёртлюк-нинъ сонъки сатырыны дикъкъатнен окъуйыкъ. Лаф йыр, эзгилер акъкъында кетсе, оларны «джошкъун юрек» насыл иджра эте экен, аджеба? «Джошкъун юрек» иджра эте олса, «эп яшаткъан дилин-де», денильгенини насыл анъламакъ керек? Шиирде къафиелер зайыф. Сонъки дёртлюкте умумен къафие ёкъ, демек мумкюн. Ве, ниает, бу шиир не макъсатта язылды, муэллиф окъуйыджыгъа не айтмагъа истей? Мантыкъсызлыкълар да козьге чарпа. Бунъа бенъзеген къусурларны, окъуйыджыда суаллер догъургъан, ман-тыкъсызлыкъ сезильген сатырларны Рустем Джелиль ве Васфие Къыпчакънынъ «Къырым» газетасында (январь 16, март 20) басыл-гъан шиирлеринде де коремиз. Васфие ханымнынъ «Бойсунмаз» серлевалы шиири «Халкъым – денъиз, халкъым – далгъа» деген сатырнен башлана. Иса Абдураманнынъ бундан элли йыл эвель язгъан «Халкъым, сен – денъизсинъ, далгъалы денъиз. Мен исе

67

сендеки бир тамчы сувум» деген сатырларны хатырлата. Меселе бунда да дегиль. О, шиирини бойле сатырларнен екюнлей:

О хорланыр ве букюлир, лякин сынмаз,Боюн эгмез, мунафыкъкъа сатылмаз.Куреш этсе, халкъны кимсе токътаталмаз. Ольсе де, о душмангъа ич бойсунмаз!

Биринджи сатырдаки ольчюлер 4+4=8 олса, сонъки дёртлюк-те тамамен башкъа ольчюлерни (4+4+4=12; 4+4+3=11; 4+4+4=12; 4+3+4=11) коремиз. Бу дёртлюкте къафие де ёкъ, демек мумкюн.

Аблязиз Велиевде 2013 сенеси иджадий фааллик корюнди. Буны такъдирлемек, онъа «Машалла!» демек керекмиз. Мен юкъарыда онынъ «Атларымыз къайда бугунь» серлевалы шиири юксек тала-пларгъа джевап бергенини къайд эттим. Амма онынъ журналымыз-да шу шиирнен берабер басылгъан «Куль олдылар» серлевалы эсеринде о не айтмагъа истегени яхшы анълашылмай. Шиирнинъ башында лаф айырылув, эки яш аят адлы бахшышны сайлап ола-магъанлары акъкъында кете. «Онынъ (аятнынъ) йылдызы да олмадыкъ бизлер» дениле. Ве шиир ашагъыдаки сатырларнен екюнлене:

Билесиз, къыралы, ханы, реиси, Эписи, эписи ерге дёндилер. Кеттилер бульбульдай сёйленип, сайрап.Ниает куль олды, яни сёндилер.

Окъуйыджыда: «Муэллиф не дейджек ола, насыл гъаени огге сюре», деген суаль догъа.

Акъикъий шиир даа кимсе анълап оламагъан насылдыр иляхий кучьлер тесири алтында яратыла. Шу кучьни сезмеген адам шиир язмакъ макъсадында къолуна къалем алмамакъ, оны сезген адам исе иджадий ишке киришкенде ёлуны шашырмамакъ, шиир язув къаиде-талапларына даима риает этмек керек.

№2 2014 март – апрель

68

Гульнара УСЕИНОВА

аЯТий, джОШкъун, ЗеМанеВий икЯелер

Кечкен сене несиримизге бир назар

Земаневий къырымтатар несири ичюн яваш-яваш къуветлен-меге имкянлар догъаята – йыл-йылдан несирде янъы адлар

пейда ола. 2013 сенеси матбуатта бир сыра янъы несир эсерлер басылды. Яш муэллифлер кет-кете озь теджрибелерини артты-ралар, матбуатта оларнынъ янъы эсерлери пейда ола.

Бу сырада Гульнара Ильясованы ве Айше Акиеваны айрыджа къайд этмек мумкюн. Экиси де ана тилинде язгъан икяелери-нен озьлерини косьтердилер. Оларнынъ бу ишанчлы адымлары илериде несиримизде къавий ер ишгъаль этеджеклерине умют догъура.

Гульнара Ильясованынъ 2013 сенеси «Йылдыз» меджмуасында «Келин» ве «Тынч аятны арзулап» адлы икяелери басылды. «Келин» икяесинде аятий бир мевзуны сечкен муэллиф, шу мевзуны зия-десинен тафсилятлы этип айдынлата. Йигирми саифели икяе, эр бир яш къызнынъ омюринде оладжакъ муим вакъианы – ке-линликни тасвирлей ве икяе къараманы олгъан ишбу къыз ичюн келинликнинъ насыл кедерли олып чыкъкъаныны ачыкъ-айдын косьтере.

Эм тюшюнип-ташынып язгъанына, эм икяе, умумен, яхшы олып чыкъкъанына шубе ёкъ, лякин муэллиф оны пек созмайып, сюслеп язгъан олса, икяе даа джошкъун олып чыкъар эди.

«Тынч аятны арзулап» икяесинде эки апте-къардашнынъ дженк вакътындаки яшайышлары акъкъында сёз юрсетиле. Эки къо-рантанынъ да аяты партизанлыкънен багълы. Гульнара Ильясова икяесинде айдынлаткъан вакъиалар иле къырымтатар къадыны-нынъ миллий адетлерге садыкълыгъыны тасвирлей. Икяенинъ нети-джеси аджджы – халкънен бирге башларына сюргюнлик белясы тюше. Эгер икяе къараманы аяткъа бираз башкъаджа бакъкъан олса, яни рус офицерининъ теклифини къабул этип, онен баш

69

багълагъан олса, бельки озюни эм балаларыны сюргюнликтен къуртара биледжек эди. Лякин ёкъ, Анифе онынъ теклифини ред этип, балаларынен сюргюнликке огърай. Эм Анифенинъ бу арекети, онынъ къатты къарары окъуйыджыда итибар догъу-ра – къырымтатар къадыны озь намусыны, озьгюнлигини, миллий анъыны сакълап къала.

Айше Акиеванынъ «Бизлерге тюш олып корюнген омюр» икяе-си – анасынынъ къадрини бильмегени ичюн балалыкъ омюринде онъмагъаны, эм анасына япкъан бутюн яманлыкъларнынъ акс седасы озюне къайтып кельгени акъкъында. Кедерли мевзугъа даа да кедер къошып язгъан муэллиф, окъуйыджынынъ дикъкъа-тыны тамамиле джельп эте.

Апансыз олюмнен биткен бу икяе зиядесинден мазун олып чыкъа, гонъюллерде гъамлы фикирлер догъура. Менимдже, эр бир муэллиф озь эсеринде бир де-бир ярыкъ, джанлы учкъунны сачып, кедерликлерни зиядесинден къабартмамакъ керек. Чюн-ки аят девам эте. Икяелернинъ гъаелерине бакъмадан, умумен, оларда – рух котериджи, эм ярыкъ бериджи ренклер чокъча ол-макъ керек.

14 яшында Бекир Аблаев эдебияткъа къыскъа, отькюр икяелери-нен адым атаята. О, «Йылдыз»нынъ конкурсында «Бир ютум темиз ава» икяесинен иштирак эткен.

Буюклер тарафындан онъа эвельки Къырым акъкъында, къы-рымтатарларнынъ сюргюнликте, Орта Асияда яшайышлары акъкъында икяе этильген левхаларгъа эсасланып язгъаны эм балалар ичюн, эм буюклер ичюн меракълы, чюнки буюклерни дикъкъатнен динълеген, эм эшиткенлерини къабилиетине коре кягъыткъа алгъан яш муэллиф, ишине джиддий янаша, язмагъа авеслиги эп арткъаны корюнип тура. Бекир энди бир къач китап-чыкънынъ, джыйынтыкъларнынъ муэллифидир.

Даа бир истегим бар. Несирге яш муэллифлер адым аталар. Яшлыкъ – арзулар, хаяллар, гъайрет, янъы енъишлер, чешит макъ-сатларгъа ынтылув, шенълик, шакъа-къората, эм севги чагъыдыр. Яш муэллифлеримиз эдебиятымызда, несирде нурлу, гъайретли сатырларнен ярыкъ образлы эсерлер яратмагъа ынтылмасалар, олардан гъайры бойле шейни бугунь ким япар?

Мен беллесем, зиядесинен козьяшлы мевзуларны усталыкънен айдынлатып косьтермек, эр бир мевзуны джанлы суретте ифа-делемек – бу акъикъий истидатларнынъ арджыдыр.

Эльбет, эр бир муэллиф озю истеген мевзусыны сечип ала, лякин эр бир мевзуны, атта гъам-къасеветлисини де, окъунакъ-лы этип язмакъ борджлу. Окъуйыджылар икяени окъуп, мемнюн къалсынлар деп, яш муэллиф теджрибесини арттырмакъ ичюн, озю чокъча окъумакъ, дюнья классиклерининъ эсерлеринден орьнек алмакъ керек.

№2 2014 март – апрель

70

Окъуйыджыларнынъ иджадындан НАЗИФЕНИНЪ «Омюр, худжур оюнларынъ бар сенинъ» адлы икяеси басылды.

Икяенинъ эсасында – балалыкъта садыкъ дост олгъан эки огъ-лан – бирининъ олюм алында яткъан вакътында олар экиси сой олгъаны анълашыла. Тесирли икяе, къолайлыкънен, бегенилип окъула, муэллиф сёзни усталыкънен къуллана, эм икяенинъ со-нъунда окъуйыджыда насылдыр енгиллик догъа.

Кечкен йыл несиримизде энди белли олгъан муэллифлернинъ де бир сыра янъы икяелери дюнья юзю корьди. Эр бирининъ мевзусы – аятий, мукъайтлыкънен сечильген, эр бир муэллиф-нинъ икяе яратувгъа озь джиддий бакъышы, янашувы, усулы бар. Услюп акъкъында сёз юрсетсек, бугуньки куньде икяе язувда ифадели услюби олгъан муэллифлеримиз аз. Чюнки, кимсе, белли себеплерге бинаэн, мунтазам тарзда икяе яратмакънен мешгъуль дегиль.

Лейля Алядинованынъ «Лагъап алтында» икяеси актуаль мевзу – «танышлыкъны» айдынлата. Аятымызда сыкъ расткельген, эм ки-мер тешкилятларда онсыз адым атылмагъан «танышлыкъ» белясы эп яшай. Сенинъ бир де-бир ерде таныш-билишлеринъ олмаса – чырагъынъ янды – не ярдым этерлер, не невбетке къоярлар, не де эсеринъни басмагъа йиберсенъ, истидатлы язылса биле, бинъ бир хата тапып, къайтарырлар. Лейля ханымнынъ мезкюр икяеси-ни окъур экенсинъ – эр бир персонажны, чизгилерини таныйсынъ, эм де икяенинъ мевзусы зиядесинден аятий эм актуальдир.

Васфие Къыпчакъованынъ «Сынав оюны» икяеси – къадын зийреклигини тасвирлей. Омюр бою эр бир анълашылмагъан вазиетнинъ чаресини тапкъан, эм яш зенаатдашына омюрлик янъ-лышмамагъа ярдым эткен, акъыл огреткен, эсли-башлы къадын акъкъында икяени окъугъанда, севинесинъ – «Знай наших!», деп акъыллы къадынгъа эльчырпмакъ истейсинъ. Керчектен де, икяе окъуйыджыларгъа, хусусан яш къызларгъа акъыл огрете, атта енъ-ишлернинъ ёлуны косьтере, десем, янълышмам. Эм икяе гузель тильнен язылгъан, енгиль окъула, дикъкъатны джельп эте.

Сейяре Меджитованынъ «Акъикъий севги учкъуны эбедий» икяе-си эпимизге акъикъий севги эбедий олгъаныны бир даа бедиий суретте тасдикълай. Гъамлы икяе гонъюльге тесир эте, язылгъан сатырларда, персонажнынъ такъдиринде окъуйыджынынъ гонъю-лине якъын дуйгъулар уянта, аяткъа ишанч догъура.

Икяенинъ шекили бираз публицистик эсерге ошагъанына бакъмадан (бир чокъ тарихлар олгъаны ичюн), эсер гонъюллерде терен из къалдыра.

Эрвин Бекировнынъ «Тюрленюв», «Къаргъыш», «Юректеки яныкъ», «Баба агълагъанда» киби кучюк левхалардан ибарет «Къасаба левхалары» зиядесинден тесирли.

Бу левхалар къырымтатарларнынъ кедерли яшайышынынъ

71

парчаларыдыр. Лякин эписининъ сонъу айдын, ишанч догъургъан нокътада екюнлене, хусусан дёртюнджи икяе. Муэллиф эсер-леринде, русча айтаджакъ олсакъ, тамам: «Краткость – сестра таланта» ибаресине риает этип язгъаны корюнип тура. Эм онынъ икяелери окъунакълы, динамизм иле язылгъан, бу чизги, шубе-сиз, икяеге тирилик къоша, окъуйыджыны джоштура. Менимдже, бизим кимер яш муэллифлеримизнинъ иджадында тамам шу динамизм, отькюрлик деген шей етишмей.

Умумен алсакъ, 2013 сенеси дюнья юзю корьген повесть ве икяелер чешит мевзуларда язылгъанына бакъмадан, эпсини бир ынтылув бирлештире – эр бир муэллиф эдебиятымызда янъы саифелер ачылмасыны арз эте, янъы салмакълы, маналы, огре-тиджи эсерлер язып, эдебиятымыз янъы севиеге кечип, инкишаф этмесини истейлер. Кечмишнен тенъештирсек, эльбет, бугуньки эсерлернинъ тили зайыфча корюне – яш муэллифлерге яхшы муаррирлик керек, эм муаррирлик бугуньки эдебиятнынъ муим меселелеринден бири: теджрибели языджыларымыз, муаррир-леримиз бар исе де, шимдики нешриятларымыз чыкъарылгъан китапларнынъ, кейфиети, бедиий севиеси юксек олмасына эмиет бермейип, оларны муаррирликке джельп этмейлер. Бу меселе Языджылар бирлигимиз, эдебиятшынаслар, джемаатчы-лыкъ тарафындан ортагъа къоюлып мытлакъа чезильмек керек.

Муэллифлеримизден даа да чокъ, гузель, джанлы, истидатлы эсерлер беклеймиз!

«Йылдыз»нынъ «Окъуйыджылар иджадындан» рубрикасы алтын-да Эскендер Люмановнынъ бир къач омюр левхалары басылды. Меракълы, окъунакълы тарзда язылгъан къыскъа икяелер муэл-лифнинъ аятында сюргюнлик йыллары олып кечкен вакъиаларнен багълы.

«Къартлар агъызындан» рубрикасында «Йылдыз» журналынынъ даимий муэллифи олгъан Къадыр Велиев акъкъында айрыджа айтмакъ лязимдир. Къадыр Велиев йыллар девамында халкъ агъыз яратыджылыгъыны джанландырмакъ ичюн кучь-къуветини аямай чалыша. Онынъ Къырымны бойлап, къартлардан язып алгъан ри-ваетлери бизим миллий матбуатымызда айрыджа ер тута.

Халкъ агъыз яратыджылыгъынынъ инджилерини болдурмай то-плап, эм меджмуда, эм газеталарда бастыргъан Къадыр Велиев айрыджа алгъышларгъа ляйыкъ! Къартлардан язылып алынгъан «Учь ёлджу», «Падиша къызы», «Фатих Мемет султаннынъ сучу», «Дагъджынынъ акъыллы къызы» киби риватлер, масаллар окъуй-ыджыларны эвель заманларгъа алып кетип, тилимизнинъ, меде-ниетимизнинъ зенгинлигини, адий халкънынъ акъылданелигини, зийреклигини тасвирлей.

Къырым языджылары бирлигининъ учь тильде нешир этильген «Къырым» адлы янъы меджмуасынынъ 2013 сенеси 1,2,3,4-нджи

№2 2014 март – апрель

72

санларында къырымтатар языджылары ве дигер муэллифлер-нинъ бир сыра эсерлери басылды. Эсерлернинъ эксериети, къырымтатар халкъынынъ Ватангъа авдет олувы акъкъында тесирли эсерлер.

Медиханынъ (Медиха Мамбетова) «Ватанда бир эв къурайыкъ» адлы повести де айны шу мевзуда – къырымтатарнынъ омюри, ынтылувлары акъкъында. Повестьнинъ тили эм язув услюбини яш муэллифлерге дерслик деп танымакъ мумкюн.

Сейяре Меджитованынъ «Янъы антер» эсери ахлякъ мевзусына багъышлангъан. Бутюн омюрини, сагълыгъыны аямай чалышкъан, балаларыны осьтюрген къадынгъа къартайгъанда не балалары, не торунлары урьмет косьтерелер. Торунынынъ оладжакъ тоюнда киймек ичюн атта янъы антерге биле мухтадж гъарип къадыннынъ мерхаметли къомшуларгъа куню къала – олар онъа янъы антер алып берелер. Омюрнинъ аджыныкълы алларыны усталыкънен тасвирлемеге бильген Сейяре Меджитованынъ икяелери эр даим ифадели, джанлы олып чыкъа.

Умумен алсакъ, къырымтатар несир жанрынынъ кет-кете къуветлешмеге, ренклешмеге, инкишаф этмеге имкяны бар. Аятымызда янъы адымлар, енъишлер керчеклеше, халкъ макъ-сатларына иришмеге тырыша. Несир эсерлерде шу ренкли, енишли-ёкъушлы аятны тасвирлемеге, муэллифлернинъ ильхам эм джошкъунлыгъы эп артмакъта. Бу къуванчлы ал эпимизни се-виндире. Эдебиятымызгъа, хусусан несирге илериде даа янъы-янъы муэллифлер къошуладжагъына ишанчымыз буюк.

73

Тариõиé ñаиôелер

Ýäиãе ÊÚÛÐÛÌАЛ

къырыМ Тюрклерининъ Миллий куреШи

(Китаптан парчалар)Девамы. Башы 1-нджи санда.

1909-1916-ндæы йылларда къырымтатарларараñында янъы миллий акъымлар

ХХ асырнынъ башында Къырымдаки умумий муит муим денъиш-мелерге огърады. Хусусан мааллий санайында корюльген икъти-садий инкишаф ве даа зияде кочькен руслар долайысынен шеэр эалисининъ кет-кете артмасы бир чокъ алларда халкънынъ струк-турасыны денъиштирди .

Бу денъишмелерле башта къырымтатарларнынъ 83,7 файызыны тешкиль эткен койлюлернинъ кениш кутьлелери факъырлашты. Даа 1880-нджи йылларда 321.977 гектар топракъ къырымтатар хал-къынынъ хусусий мулькю эди, 4.036 татар 29.986 гектарны ортакъ олып, къошулып ишлей эди. 28.812 татарнынъ исе не хусусий, не де киралыкъ топракълары бар эди. Къырымнынъ умумий колеми 2.616.000 гектар ве хусусий топракънынъ джемиси 1.672.343 гектар олгъанына коре, къырымтатарлар ярымаданынъ 1/8-ине ве хусусий топракънынъ 18 файызына саип эди, чарлыкъ ханеданына, кильсе

№2 2014 март – апрель

74

ве шеэрлилерге аит топрагъы исе 17 файызны тешкиль эте эди. Топракъ гъайып этюв татар койлюлерининъ икътисадий ве ичтима-ий аят шараитлерининъ феналашмасына себеп олды. Бу вазиет Таврия Зираат Даиресининъ Статистика Бюросынынъ араштырма нетиджелеринден де беллидир. Япылгъан тедкъикъатларгъа коре, талиль этильген Къырымнынъ энъ буюк татар койлеринден олгъан Ускютте ве Тувакъта вазиетнинъ гъает фена олгъаны ве аз сайыдаки зенгин чифтликлерден гъайры, Ускютнинъ ве Тувакънынъ бутюн хал-къы фукъаре ве ярынына эмин олмагъаны къайд этиле. Бу тесбит Таврия Виляети Халкъ Догъумы ве Олюм Статистикаларынен де тасдикълана. Бунъа коре, 1897-1913-нджи йылларда ортаджа нуфус артувы ортодоксларда – 2.45%, лютеранларда – 2.34%, яудилерде – 1.62%, мусульманларда исе 0.71% эди.

Укъукъий вазиет де айны шекильде – ич аджыйыджы дегиль эди: Чарлыкъ Русиесине хас олгъан сыныфларгъа айырмадан долайы татар халкъынынъ деерлик бутюн имтиязлары аз олгъан койлю ве кучюк буржуа сынфына киргендир. 1915-нджи йылда рус асылза-делери дин адамларынен бирликте Къырым нуфусынынъ анджакъ 1.54% тешкиль эткен мусульман дин адамларынынъ бир къысмы даа зияде имтиязларгъа саип олабильген эдилер.

Къырымтатар тасиль системи Русие чарлыгъы къанунлары ва-стасынен 1917 сенесине къадар садедже башлангъыч мектеплер, схоластик медреселер, «Рус-Татар мектеби» ве Симферопольдеки лицей севиесиндеки тек бир «Татар оджалар семинария»сына малик эди.

Къырым мусульманларынынъ диний аяты башында Таврия муфти-сининъ булунгъаны Мусульман Улема Идареси тарафындан идаре этилир эди. Диний башлыкъ оларакъ о, 1794 сенеси тайин олунды. 1796 сенеси муминлер арасында ортагъа чыкъкъан укъукъий ме-селелерни шериат эсасларына коре аль этильмесине мусааде олунды ве 1831 сенеси Таврия виляетиндеки ве Русиенинъ баты больгелериндеки бутюн мусульманлар онъа таби этильди. Факъат, векялетликлери акъикъатта садедже лафта къалып, бутюн ролю са-дедже Къырым мусульманларыны темсиль этмек эди. Ерли халкъ тарафындан сайланмай, аксине, Ички ишлер назирининъ теклифи узерине Чар тарафындан тайин олуныр эди. Таврия муфтисининъ асыл иджра органы олмасы керек Мусульман Улемасы Идареси асылында чокъ сынъырлангъан олып, Таврия Виляети Идаресине ве Ички ишлер назирлигине багълы эди. Атта Мусульман Улемасы Идаресининъ кятиплиги киби кучюк бир вазифеге тайинлев биле Ички ишлер назирлигининъ тасдикъыны талап этер. Бу идаренинъ терджиманы биле догърудан-догъру виляет идареси тарафындан тайин олунур. Садедже кучюк дереджели дин адамлары, имам-лар озь джемаатлары тарафындан сайлана билир эди. Факъат бу сечимни де виляет идареси тарафындан тасдикълатмакъ зарур ве виляет идареси имамларны вазифелеринден бошатмакъ векялет-

75

лигине саип эдилер. Имтиязлы ортодокс дин адамлары, аксине. Имамлар девлеттен маллий ярдым корьмей, ихтияджлары тама-мен джемаатлары тарафындан оделенди. Бунынънен бир сырада мусульман дин адамларынынъ буюк бир къысмы дин адамлары сынфына кирсетильмеди. Меселя, 1910 сенеси Къырымдаки 1500 улеманынъ садедже 300-400 къадары дин адамы сынфынынъ имти-язларына малик, къалгъанлар исе койлю ве кучюк буржуа оларакъ къабул олунды. Джемаат имамларынынъ диний меселелердеки баш урув ерлери Мусульман Улемасы Идареси эди. Факъат бу къа-рар нихаий оларакъ къабул этильмеди; Таврия губернаторы ве Ички ишлер назирлигине къадар бармакъ керек олур эди. Назирлик онъа багълы меселелерде нихаий къарар алмакъ акъкъына саиптир. Бу да Мусульман Улемасы Идаресининъ тамамен диний маиетине малик меселелерде биле Рус идаре акимлерине таби олгъаныны исбат эте. Къырым мусульманларынынъ акълары тапталгъанынынъ энъ типик орьнеги вакъыфлар меселесидир. Русие Къырымны запт эткен заман Къырымда бутюн мусульман халкъынынъ джемаат малы оларакъ 457.800 гектар вакъыф топрагъы бар эди. Юкъарыда бахс олунгъан топракъ мусадерелери акъибетинде бу микъдар 1917 сенеси 95.499 гектаргъа тюшти. Факъат кери къалгъан вакъыф топрагъы да Чар тарафындан тасдикълангъан 5/17 июль 1874 сене-си Назирлер шурасынынъ къарарына коре Мусульман Улемасы Идаресини бу топракъ незаретинден къуртармакъ маначыгъы иле улема идаресининъ векялетлигинден алынып, бу векялетлик Девлет Топракъ назирлигине авуштырылды.

Къайд этильген бу топракъ саиплиги, сыныфлар, тасиль систе-ми, диний муэссиселер ве вакъыфлар меселелери 1917 сенеси инкъилябында къырымтатарларнынъ миллий ве сиясий акъ саиби олмамаларынынъ бир сыра миллий акъымларнынъ темель ме-селеси олды. Бу меселелер, эм бу инкъиляпнынъ, эм де ондан эвельки инкъилябий сиясий акъымларнынъ догърудан-догъру се-беби олды.

Табиий инкишаф ве Гаспралынынъ фаалиети сонъунда асыр башында къырымтатарларнынъ лидерлигини эльге алгъан ильк генч миллий айдынлар топлумы мейдангъа кельди. Къысмен рус лицей ве университетлеринде ве къысмен де Тюркиеде тасиль алгълан бу айдынлар дюньябакъышларына бир тарафтан Гаспралы тара-фындан темсиль олунгъан кенди озь миллий аньанелерининъ ве уянгъан Догъувнынъ дигер илери акъымларынынъ тесири алтында, къысмен де Батынынъ инкъилябий демократик фикирлериле чар-лыкъ Русиенинъ инкъилябий акъымларынынъ тесири алтында мей-иль бердилер. Бу чокъ тарафлы тесирлер Къырым айдынларынынъ амелий фаалиетлерине догърудан-догъру тесир эткендир. Бу ай-дынларнынъ сафлары арасында амельде бири-бирине чокъ сыкъы багълы олгъанлары ичюн учь чешит мефкуревий акъым бельгилемек мумкюндир. Шойле ки:

№2 2014 март – апрель

76

а) Гаспралынынъ якъын меслекдешлерининъ акъымы, олар онынъ олюминден сонъра «Терджиман»нынъ фикри мирасчылары оларакъ тиклендилер;

б) 1905-1906 сенелери инкъилябы девринде Къырымда муим бир роль ойнагъан Генч татарларнынъ инкъилябий сиясий акъымы;

в) тарафдарлары 1917 сенеси инкъиляп девринде миллий вакъи-аларнынъ асыл реформаторлары олгъан алий тасилли генчликнинъ миллий сиясий акъымы.

Юкъарыда къайд этильген акъымлардан ильки чокълукъле Гаспра-лынынъ энъ къарарлы куреш аркъадашлары тарафындан темсиль олунды. Булар эсас вазифелерини Гаспралынынъ фикирлерининъ амельде керчеклештирильмеси оларакъ корьген педагоглар, языд-жылар ве наширлердир. Бутюн миллий айдынлар меслеклерине коре я къалемлериле, я да тасиль меселелериле олгъан багълары-нен айны саада фаалиет косьтерир эдилер.

Меселя, Гаспралынынъ ичтимаий ве сиясий фикирлерине энъ чокъ къаршы чыкъкъан Генч татарлар акъымынынъ темсильджилери Гаспралынынъ медений исляатларыны ред этмедилер ве онынъ фикирлерининъ бу къысмы керчеклештирильмесине къыймет бичильмез дереджеде къатылдылар. Бу шекильде 1900-1916-нджы йылларда бир чокъ нетиджелерге иришильгендир. Къырымнынъ бир чокъ ерлеринде мектеплернинъ маддий зорлукъларыны ен-гиллештирген хайыр джемиетлери къурулды. Койлюлернинъ малие дурумыны эйилештирмеге ярайджакъ кой ходжалыгъы коопера-тивлери къурулувына киришильди. Кой ве шеэр идарелерининъ фаалиетлерине къатылып, бюджетнинъ бир къысмы садедже къырымтатарларнынъ маддий ярдымы иле аякъта тургъан миллий мектеплерге айырылмасы ичюн чалыштылар. Миллий алий мекте-плер къурулмасына муваффакъ олунды, факъат булар къыскъа бир девирден сонъ мааллий акимлер тарафындан къапатылды. Кене айны сыраларда къыз ве огъланлар окъугъан мектеплер къурулды. Ниает, къырымтатарлар язы тили оларакъ къуллангъан арап алифебесинде инкъиляп яптылар ве Джафер Сейдаметнинъ фикирине коре, тюрк тилининъ энъ мукеммель арап элифбеси-ни яраттылар. 1917 сенесине къадар Къырымда мевджут олгъан 360 миллий мектеп Къырымдаки ильк мектеплернинъ 52% тешкиль этерек, шу джумледен бу акъымнынъ мувафакъиетидир. Бу девир-де, шу джумледен «Терджиман» газетасы этрафында топлангъан языджыларнынъ фаалиетинден долайы земаневий къырымтатар эдебияты деврини ачкъан бир сыра миллий эсерлер яратылды. Айны заманда эвеллери олдукъча иптидаий олгъан, факъат сонъра муим къазанчлары Къырым сынъырларынынъ чокъ узакъларында да такъдир корьген миллий театр мейдангъа кельди.

Биринджиден, радикализм ве ичтимаий-сиясий программанынъ мевджутлыгъы иле тенкъит олунгъан экинджи акъым Къырымдаки кениш койлю кутьлелерининъ мушкюль икътисадий дурумына

77

языкъсынар ве о замандаки Русиенинъ инкъилябий акъымларынынъ догърудан-догъру тесиринде эди.

Бу акъым, о девирде яшагъанларнынъ анълаткъанларына коре, кечкен асырнынъ сонъларында Шималий Къырымда бир группа оджаларнынъ тешеббюси иле инкъилябий бир ералты арекети оларакъ мейдангъа кельди ве 1905-1907-нджи йылларда юксек нокътасына иришти. Менсюплары чокълукънен чешит табакъалар-гъа менсюп инкъилябий фикирли генчлерден мейдангъа келип, бу арекетке 1905-1906-нджи йылларда «Генч татарлар» ады берильди. Етекчилери шахсий хусусиетлери ве аятий толу, куветли табиатлы ол-гъан башлангъыч мектеп оджасы Абдурешид Мехди (Медиев) эди. Энъ якъын аркъадашлары сырасында мектеп аркъадашы олгъан генч оджа Менсейит Джемиль иле бутюн мирасыны Генч татарлар арекети дестекленмеси ичюн сарфлагъан къарасувбазарлы зен-гин туджджар огълу Сулейман Алимоллаев эдилер. Бу акъымгъа къабилиетли къырымлы эки шаир – Асан Чергеев ве Усеин Шамиль Тохтаргъазы да къатылды. Гаспралынынъ фаалиет саасы олгъан Багъчасарайгъа къаршылыкъ джевап оларакъ, Къарасувбазар Генч татарларнынъ фаалиет меркезине чевирильди. Айны заманда Багъ-часарайда, Кезлевде, Кефеде, ярымаданынъ дженюбий саилинде болюклери ве Къырым койлеринде нокъталары бар эди.

Генч татарлар, Гаспралынынъ аньаневий тактикасыны быракъып, инкъилябий сиясий саада актив фаалиет илян эттилер. Гаспралы-нынъ кениш миллий лейхасынынъ аксине Къырым меселесине мейиллик бердилер: къырымтатарлар бутюн фелякетлерининъ се-бепчиси олгъан чарлыкъ Русиесининъ укюминден фааль куреш иле миллий, ичтимаий ве сиясий урриетлерине къавушмалыдырлар; ичтимаий фикирлерининъ темелини топракъ меселеси тешкиль эте эди. Решид Медиевнинъ ортагъа сюрген «топракъ – оны ишле-генлерге аит олмалы» шиары эсасында, оларнынъ бакъышларына коре, топракъ топракъта чалышкъангъа аит олмалыдыр. Бу бакъышта оларнынъ фикирлери Рус социаль инкъиляпчыларына якъын эди. Генч татарлар ичтимаий ве миллий макъсатларыны шу талапларле бильдирдилер: топракъларны 50.000 топракъсыз татар койлюлерине къайтарув; эр йыл миллионларджа рубле эткен даянылмаз берги-лерни токътатув; вакъыф топракъларынынъ ягъма этювни екюнлев; Рус идаресини шиддетле тенкъит этюв ве зорбалыкъларыны токъта-тув; Генч татарларнынъ бакъышларына коре, «садедже зенгинлерге ярарлы олгъан» кой идарелерини руслаштырув сиясетине къаршы чыкъув ве даа бир чокъ дигер истеклер.

Генч татарлар фаалиетлерини садедже миллий черчиве ичинде сынъырламадылар ве макъсатларына иришмек ичюн Русиедеки бутюн инкъилябий кучьлерден файдаланмагъа гъайрет эттилер. Бу да оларны дигер миллетлерге менсюп инкъиляпчыларнен якъын алякъадар этти.

1905 сенеси январьда (Ст. Петербургда Къанлы Базар) инкъиляп

№2 2014 март – апрель

78

башланувы Къырымда да тесирини косьтерди ве Генч татарларгъа янъы бакъыш ачып, имкянлар олгъаныны нумайыш этти. «Потемкин» зырхлы крейсериндеки аякъкъа къалкъувнен (1905 с. язы) багълы вакъиаларгъа къатылдылар ве ана тиллеринде гизли оларакъ «Терджиман»нынъ матбаасында басылгъан инкъилябий малю-матлар дагъыттылар. «Терджиман»нынъ матбаа ве язы ишлерини де арекет эттирген иш ташлав алларыны башлаттылар, чарлыкъ режимине къаршы дженк илян эткен гизли тешкилятлар тертип эт-тилер. 1905 сенеси Симферопольде къырымтатарларнынъ ильки умумий нумайышына къатылдылар ве ачыкъча ортагъа чыкъаргъан фикирлери о ерде булунгъанларда буюк бир тесир яратты. Генч татарларнынъ сол къанаты даа да илери кетти ве койлюлерни то-пракъ саиплерининъ топракъ ве орманларны алмагъа давет этерек, койлюлернинъ аякъкъа турмасына чалышты. Бу адиселерге къатылув теджрибелерининъ нетиджесинде Копюрлюкой ве Байдар вадий-синде акъикъатен топракъ ишгъаль этюв аллары юзь берди.

Русиеде базы ватандашлыкъ укъукъы ве сербестликни кефалет эткен 1905 сенеси октябрь 17/30 куню Чарлыкъ Хаберлиги Генч та-тарларгъа буюк фаалиет имкянлары берди. Бу девирде Къарасув-базарда олар тарафындан тешкиль этильген «Азм-и умид» адынен илери бир генчлик дернеги къурулды. Даа сонъки йылларда ресмий акимлер ясакъ эткен бу тешкилят, теджрибели шаатларнынъ ифа-десине коре, 1917 сенесининъ инкъилябына къадар фаалиетте булунды.

Генч татарларнынъ мешур фаалиети даа зияде миллий матбуат саасында корюльди. Багъчасарайда «Учкъун» (Къыгъылчым) адынен бир яйын иле иш башладылар, 1906 сенеси Къарасувбазарда афтада эки кере чыкъкъан ве Генч татарларнынъ куреште органы олгъан «Ватан Хадими» газетасыны чыкъармагъа башладылар. «Ва-тан Хадими»нинъ къуруджысы ве идареджиси Абдурешид Медиев эди.

Газетанынъ мефкуревий ёнелишини о тесбит эте эди. Язы иш-лери мудирлигини Къырымнынъ энъ къабилиетли наширлеринден олгъан ве Генч татарларнен берабер чалышкъан Асан Сабри Айваз япты. Онынъ арджында «Ватан Хадими»нинъ язы ишлеринде араларында Нуреддин Агаев, Хафыз Осман Мурасов ве саирелер булунып, бир чокъ нашир ве языджы чалышты. Къырым сынъырлары тышында да бегенильген «Ватан Хадими», 1909 сенесине къадар буюк маддий зорлукъларнен нешир этильди ве мааллий акимлер-нинъ баскъыларындан долайы яйын озь фаалиетини токътатты.

Генч татарларнынъ муим бир къазанчы 1907 сенеси Абдурешид Медиевнинъ Таврия виляети халкъы тарафындан депутат оларакъ II Чарлыкъ Думасына сайлангъаныдыр. Архив материалларындан анълашылгъанына коре, Медиев Думада мусульман депутатлары группасында муим роль ойнагъан ве Думада «Бутюнрусие Мусуль-манлары Бирлиги» фракциясынынъ кятиплигини япкъан. Думада

79

Рус идаре акимлерининъ сиясетине къаршы серт тенкъитлери ве миллий-ичтимаий меселелер акъкъында исляат талапларынен чыкъкъан; Русие мусульманлары арасында мешур инсан оларакъ танылгъан, атта Ленин ве Савинковнынъ биле дикъкъатларыны озюне чеккен. II Дума лягъв этильген сонъ Медиев Къырымгъа къайткъан ве Къарасувбазар шеэр башы векиллигине сайлангъан. 1912 сенеси майыс 11/24 – ольген кунюне къадар бу вазифеде булунгъан.

Бу акъымнынъ муимлиги эр шейден зияде Генч татарларнынъ къы-рымтатарларнынъ миллий тюшюнджесине Гаспралынынъ тюшюн-джелеринде эксик олгъан факъат Къырымда миллий арекетнинъ келишмеси ичюн муим олгъан сиясий ве ичтимаий фикирлерни кирсете бильгенлериндедир.

* * *

Учюнджи миллий акъым бешиги 1908 сенесининъ сонъ бааринде Истанбулда къурулгъан ве Тюркиеде окугъан къырымлы генчлерни бирлештирген Къырым Талебе Джемиети олды. Джемиетнинъ ба-шында оны къургъан талебелер: Номан Челеби Джихан (башы), Джафер Сейдамет (кятип) ве Алимсейит Джемиль (мухасип) бар эди. Джафер Сейдамет 60 талебе оларакъ косьтерген башлан-гъычтаки аза сайысы заманнен артты ве 1910 сенеси Алимсейит Джемильнинъ бильдиргенине коре, бу сайы 250-ге чыкъты. Къырым Талебе Джемиети мешур бир тешкилят олып, 1917 сенесине къа-дар девам этти. Малие менбаларыны азалыкъ тёлевлери тешкиль этти. Чалышма саасына медений ве хайыр гъаесиле япылгъан топлантылар кирди. Джафер Сейдамет берген малюматларгъа коре, джемиетнинъ миллий гъаеси «Къырым генчлигини бир иман этрафында топламакъ ве тюшюнджелерини миллет ве мемлекетке догърултмакътыр».

1909 сенеси Челеби Джихан, Джафер Сейдамет, Абибулла Ти-мурджан Одабаш ве даа бир къач энъ ишанчлы аркъадашлары тер-кибинде «Ватан» адлы гизли бир сиясий тешкилят мейдангъа кельди. Бу тешкиляткъа садедже эр джеэттен сыналгъан кишилер алынды ве бу тарафтан араларында, Джафер Сейдаметнинъ бильхасса бельдиргени киби, «фикирсиз зайыф табиатлылар ве хаинлер ёкъ эди». Кене де онынъ ифадесине коре, Ватан Джемиети 1917 се-несине къадар озь фаалиетини девам этти. Бу девир ичинде гизли сиясий фаалиетнинъ меркезини ве менбасыны тешкиль эткен бу джемиет Къырымдаки миллий арекетнинъ келеджектеки инкишафы ичюн девамлы бир темель тешкиль этти. Эски бир техник алети иле, сонъра исе бир эль басма машинкасы иле гизли бир яйын органы-ны тешкиль эттилер. Эр эки машина да Челеби Джиханнынъ эвинде сакълана эди. Бу шекильде басылгъан ве Джафер Сейдаметнинъ сёйлегенине коре, Чарлыкънынъ истипдатыны, вакъыфларнынъ рус акимлериндже ёнельтильмесини ве махкеме-и шериенинъ бедже-риксизликлерини тенкъит эткен гизли малюматлар, чешит тюрлю

№2 2014 март – апрель

80

ёлларнен Къырымгъа ёлланып, ерли халкъ арасында дагъытылгъан. Дагъытув усуллары акъкъындаки малюматларны Джафер Сейда-меттен алдыкъ. Бу усуллардан бири – гизли бильдирювлерни Къуран ичине джылтлап, бойледже козьге чарпмайджакъ алында, Одесса ве Севастополь лиманларындан ичери ёлланылгъан.

Ватанперверлер гизли топлантыларыны буюк Истанбул джами-лерининъ бир кошесинде ве узакъ мааллелерде япа ве бунынънен Къырымдаки ве бутюн Тюрк дюньясындаки дигер арекетлернинъ темсильджилеринен джанлы бир муит ичинде булуныр эдилер. Ме-селя, 1909 сенеси Гаспралы Истанбулгъа япкъан зияретинде Къырым Талебе Джемиети тарафындан мерасимнен къаршыланды.

Гаспралы джемиет азаларына бир чокъ тевсиелернен мура-джаат этти ве омюр бою джемиетнинъ шерефли башлыгъына сайланды. Бу мунасебетнен Гаспралы, джемиетке о заман ичюн буюк бир пара олгъан 400 рус рублеси багъышлады. 1912 сенеси январь айында Истанбул зияретинде Гаспралы, Русие Ислям Талебе Джемиетининъ азалары арасындан чыкъкъан ве Къырым Талебе Джемиетининъ базы азаларынынъ да къатылгъаны буюк бир анъ-лашувда акимлик япмакъ зорунда къалды. Анълашмакъ мевзусы о заманлар ичюн пек актуаль эди. Джемиет азалары кендилерини татар оларакъ корип, бир татарджылыкъ арекети яратмалылармы? Ёкъса кендилерини тюрк оларакъ ис этип, баш тюркчилик арекети-нинъ ичинде къалмалылармы? Бу чокъ муим бир меселе эди. Чюнки, параллель оларакъ Османлы императорлыгъынынъ бутюн мусуль-ман тебаасыны бир миллетнинъ векиллери оларакъ къабул эткен Османджылыкъ акъымы адлы учюнджи акъым да ортагъа чыкъмагъа башлагъан эди. Русие Ислям Талебе Джемиетининъ 1912 сенеси январь 22-деки топлантысында Гаспралы ве Акъчора огълу Юсуф къарарларыны тюркчилик устюнлигине бердилер ве бу къарар ал-азырда булунгъанлар тарафындан итиразсыз къабул олунды.

Гаспралынен бир сырада, Генч татарларнынъ темсильджиси Аббас Ширинский де Истанбулдаки алий тасиль генчлик иле багъ тута, Истанбул зияретинде 1910 сенеси март айында Алимсейит Джемильнен бирликте 1908-1910-нджы йылларда Тюркиеде ба-сылгъан 200 джылт китапны гизли ёлларнен Къырымгъа ёллады. Бу китапларны Севастопольдеки тюрк къавесинде сакъладылар ве Ширинский сонъра олары Къырым халкъына дагъытты.

1908 сенеси тюркчиликнинъ энъ буюк идеологы олгъан Акъчора огълу Юсуф Истанбулгъа кельди, Тюрк Дернегини къурды, 1911 сенеси декабрь 7-ден итибарен «Тюрк Юрду» неширини чыкъара башлады ве тюркчилик фикри танытылып яйылмасы ичюн, 1912 сенеси март 25-те тарафдарларынен бирликте «Тюрк Оджагъы» джемиетини тешкиль этти. Къырым генчлиги темсильджилери 1909 сенеси Акъчора огълу иле танышып, ондан сонъ да бераберликте чалыштылар.

Генч тюрклер сакълагъан басма урриетинден файдалангъан

81

Ватан векиллери 1911 сенеси миллиетчи-инкъилябий макъалелер язмагъа башладылар. Бунынъ ильк орьнеги Джафер Сейдамет «Йигирминджи асырда татар миллет-и мазлумеси» адлы язысы олды. Бу язы Шахаб Незихи такъма ады иле чыкъты ве 1911 сенеси Истанбулда джиан матбаасында басылды. Тюрк генчлиги арасында бир чокъ окъуйыджы булды ве чокъ нусхасы Къырымгъа ёлланылды. Лякин Русие укюмети вазиеттен хабердар олды ве Истанбулдаки векялетли векиллери васытасынен Тюрк четэль назири Рефат Паша-дан язаджынынъ Русие акимлерине теслим олунмасыны талап этти. «Танин» газетасында Джафер Сейдаметнинъ тевкъиф этильмеси ичюн эмир берильгени акъкъында хабер чыкъты. Бу вазиет онынъ Истанбулдан Парижге кетмесине себеп олды. Анда профессор Сеигнобосун онынъ Русиедеки миллий баскъыны тасвир эткен «Соус ле регне ду кноут» («Къамчы режими алтында») адлы язысыны терджиме этти. Терджиме Истанбулда айны матбаада басылды ве Джафер Сейдаметнинъ ильк язысы киби, вакътынен Къырымдаки окъуйыджыларына барып етти.

Джафер Сейдаметнинъ бильдиргенине коре, 1911-1912-нджи йылларда Ватан векиллери Русиеде янъы бир инкъиляп юзь беред-жегини анълаяракъ, бутюн халкъны тешкилятлап, бунъа азырламакъ къарарыны алдылар. Бунынъ узерине Къырымда гизли сиясий теш-килятлар агъы къурулды ве айны шаатнынъ ифадесине коре, «1917 сенесине къадар Къырымнынъ деерлик эр бир коюнде бир гизли миллий уджейре къурулды».

Бу девирде Истанбул ве Къырымдаки Къырым генчлиги миллий эдебиятнынъ инкишафыны сакълап къалгъан бир сыра язылар не-шир эттилер.

Базы дигер шаатларнынъ ифаделери ве Русие архив весикъа-лары да тасдикъламагъан олсалар, Джафер Сейдаметнинъ ид-диаларынынъ мубалягъалы олгъаны акъкъында тюшюнмек мумкюн олур эди. Меселя, 1910-1915-нджи йылларда Къызылташ кой мектеби генчлиги арасындаки гизли миллий арекет ве Парижде яшагъан Сейдамет девамлы алякъада булунгъаны себебинден, рус полис-лери онынъ эвини там докъуз кере тинтюв япкъанлары акъкъында малюмат берелер. О девирде яшагъанлардан Х.Балич, Б.Акджар ве К.Босгоси хатыраларында инкъиляптан эвельки йылларда Къырымда мевджут олгъан гизли миллий-инкъилябий арекеттен ве менсюпла-рынынъ полис тарафындан огъратылгъан такъибаттан бахс эте. 1913 сенесине къадар шахсен гизли миллий фаалиетнинъ ичинде ер алгъан Абдулазиз Исапов, 1905-1913-нджи йылларда Багъчаса-райда ве бу улькенинъ бир чокъ койлеринде гизли уджейрелернинъ мевджутлыгъыны ифаде эте ве бу уджейрелер Генч татарлар тара-фындан къурулгъаныны айта.

Лякин энъ ачыкъ шекильде малюматларны Таврия виляети жан-дармерия идаресининъ 1911-1916 сенелери архив весикъалары бере. Та 1911 сенеси жандармерия рапортларынынъ биринде

№2 2014 март – апрель

82

«Симферополь рюшдиесинде бир оджа буюкче талебелерге Тюр-кие ве Къырым ханлыгъы тарихыны огреткени ве эски ханлыкънынъ текрар къурулмасы фикринде олгъаны» бильдириле; бу рапортта айрыджа «талебелер бу фикирлерни мектептен сонъра халкъ ара-сында яймагъа истегенлери» де ифаде этиле. Айны девир ичинде жандармерия «Татар халкъынынъ эр табакъасында сайыджа аз гизли уджейрелер къурулгъаны, тешкилятлар тертип этильгени, янъы тарафдарлар пейда олгъаны, пара топлангъаны ве пан-ислямий язылар дагъытылгъаны» къайд этиле. Бунъа бенъзер бир весикъада жандармерия бирлиги «сонъ йылларда макъсады рус халкъыны Къырым ярымадасындан сюрип, кечмиши орьнек аларакъ, му-стакъиль Къырым ханлыгъы къурмакъ олгъан бир тешкиляткъа мен-сюп бир чокъ кишининъ устю аранмасы» акъкъында къарар алгъаны бельдириле. Башкъа бир весикъада да, бу джемиет азаларынынъ «топландыкълары ве татар халкъы арасында малюматлар дагъ-ыткъанлары» акъкъында языла. Жандармерия идаресининъ дигер весикъаларында да бу киби уджейрелер Озенбаш, Чоргъун ве Къы-рымнынъ дигер койлеринде мевджут олдугъанына даир ишаретлер бар. Жандармерия идаресининъ 1916 сенесине аит кягъытларында «1914-1916-нджы йылларда Къырымнынъ чешит ерлеринде бутюн Къырым мусульманларынынъ бирлешип, Тюркиеге ярдым этмеси ичюн арткъан бир шекильде тахрик астында булунгъаны ве укюмет-ке къаршы «магълюбиет малюматлары» азырланып басылгъаны» языла. Бу мевзуда рус акимлери бутюн бу вакъиаларнынъ себеби оларакъ «векиллери вастасынен пан-ислямизм фикрини Къырымда даркъаткъан Тюркиенинъ гизли отькерген сиясетини» таныгъанлары ве досьелерде бу тарзда ифаде ве тахминлернинъ толу олгъанына ишарет этмек лязимдир.

1908-1918-нджи йылларда Тюркиенинъ четэль сиясети акъкъында япылгъан ильмий араштырмалар ве русиели тюрклернен Тюркие-нинъ къаршылыкълы мунасебетлери хусусында язылгъан бир сыра ильмий иш бу сучламаларнынъ тамамиле себепсиз олгъаныны исбат этелер. Рус жандармасынынъ атта 1920 сенеси Османлы императорлыгъы тамамиле йыкъылыр экен биле, Къырымда пан-ислямизм хаялетининъ ортагъа чыкъмасындан себепсиз ерде къоркъуларыны бу мевзунен багълы араштырыджылар Арсаруни ве Габиддулин тюрк къавмларынынъ арасында инкъилябий бир арекет ве я бир миллий къуртулыш арекети бахс олунгъан заман чарлыкъ акимлерининъ деерлик «пан-ислямизм» формуласыны къулланмай изаат этелер.

Бу, бир тарафтан, рус акимлерининъ Къырымда олгъан шейлер-нинъ акъикъий себебинден белли бир ольчюде хаберсиз олгъаны, дигер тарафтан, да бу вакъиаларгъа къарышкъанларнынъ пек эйи гизли фаалиетте булундыкъларыны исбат эте.

Юкъарыдаки ифаделернинъ сентези ве теджрибели шаатлар-нынъ ифаделери къыясланмасы иле бахс олунгъан весикъаларнынъ

83

мундериджеси 1911-1916-нджы йылларда Къырымдаки миллий арекетнинъ акъикъий бир ресмини бере. Бу арекет, къырымтатар-ларнынъ миллий барлыгъынынъ эр зерресине нуфуз этип, оларны там оларакъ анълашылмаяджакъ 1917-нджи йылларнынъ вакъиа-ларына азырлады.

I Дюнья дженки эснасында къырымтатар темсильджилерининъ бейнельмилель саада фаалиетте булундыкълары беллидир. Оларнынъ гъаеси, миллий фикирлерини Авропада, хусусан Русие иле дженклешкен улькелерде попюляр япмакъ эди. Лякин ортагъа чыкъмалары садедже Къырымдакилернинъ дегиль, аксине, бутюн русиели тюрклернинъ тешеббюси алтында олды. Бу сыраларда Истанбулда «Русие мусульман тюрк-татарларнынъ укъукъыны мудафаа комитети» къурулды. Онынъ башы Акъчора огълу Юсуф олды ве анда Къырымны дин профессоры Мехмед Эсад Челеби-заде темсиль этти. Комитет Авропадаки фаалиетини 1915 сенеси декабрь айында башлады. Фаалиетлери комитет азаларынынъ Будапешт, Вияна, Берлин ве Софья баш шеэрлерини зиярет этип, о ерлердеки девлет адамларынен багъ къурмаларындан ве Австрия-Маджаристан, Алман ве Булгъар укюметлерине Къазан, Тюркистан ве къырымтатар темсильджилери имзалагъан мундериджеси айны олгъан бир хатыра кягъыты теслим этмектен ибарет эди. Бу мура-джаатта Русиеде яшагъан тюрклернинъ акълары танылмадыгъын-дан, оларнынъ миллий-сиясий курешлеринден ве Тюрк иллерининъ Русиеден айырылып, мустакъилликлерини текрар тэсис этмек арзусы иле киришкен фаалиеттен бахс олуна эди.

Комитет азалары айны заманда арекетчен улькелернинъ меркез шеэрлеринде конференциялар тешкиль этип, русиели тюрклернинъ миллий арекети акъкъында тешвикъатлар бастырып дагъыттылар. Бу ерде хусусан 1915 сенеси декабрь айында Буда-пештте яйынлангъан ве Волга-Урал, Азербайджан, Тюркистан ве къырымтатар темсильджилери тарафындан имзалангъан хатыра кягъыттан бахс этмек керектир. Бу весикъа тюрклернинъ кечмиши ве шимдики алыны айдынлатаракъ, мустакъиль Тюркистан девлети къурулмасыны эм де Къырым ве Къазан ханлыкъларынынъ текрар тэсисини талап эте эди.

Комитет векиллери 1915 сенеси декабрь 12-де Будапештке бардылар, бир айдан зияде Авропада булунгъан сонъ, 1916 се-неси Истанбулгъа къайтып, бойледже ильк Авропа зияретлерини екюнледилер.

1916 сенесининъ башларында айны мураджаат Алман матбуа-тында да нешир олунды. Айны йыл ичинде Акъчора огълу Юсуфнынъ 1915 сенеси декабрь айында Будапештте Маджар Миллий Акаде-миясы салонларында «Русиели мусульман тюрк-татарларнынъ бу-гуньки дурумы ве гъаелери» мевзусында отькерген конференциясы Исвичреде алман ве франсыз тиллеринде нешир этильди.

Комитет тешвикъат фаалиетини садедже тек арекетчен

№2 2014 март – апрель

84

девлетлерге махсус къылмады, Авропадаки битараф девлет-лерге, итиляф девлетлерине ве Америка Къошма Штатларына да баш урды. Америка Къошма Штатларына рус чарлыгъында эзильген бутюн дигер миллет-лернинъ темсильджилеринен бирликте мура джаат этильди. Бу иште мусульман халкъларынынъ темсильджилери бутюн Русие мусульманларынынъ адындан ортагъа чыкътылар. Темсильджи-лер Русиеде Ябанджы Халкълар бирлигинде топлашкъан эдилер. 1916 сенеси майыс 9-да Сток-гольмден телеграф иле бир му-раджаат ёлладылар ве Русиеде эзильген халкъларнынъ дурумыны ве тилеклерини сеслендирдилер.

Телеграмманы Джафер Сейдаметнен бир сырада даа эки къы-рымтатар – Неби Куку ве Абибулла Тимурджан Озенбаш имзалады. Абибулла Тимурджан Озенбаш Къырым темсильджиси оларакъ, бу Мусульман группасынынъ фаалиетине догърудан-догъру къа-тылып ве бу себептен Истанбулдан Стокгольмге кетти. Сонъра русиели тюрклер темсильджилерининъ «Унион деш Натионали-тес» («Миллетлер Бирлиги») тарафындан тизильген Лозанадаки III Миллетлер Конгрессине (27-29.6.1916) къатылмаларына ишарет этмек керектир. Бу конгресс бутюн Авропа матбуатында буюк бир сесленюв чыкъарды. Бу, русиели тюрклерге бейнельмилель бир форумда миллий акъларынынъ ве гъаелерининъ мудафаасы ве бутюндюнья джемаатчылыгъынынъ дикъкъатыны озьлерине чекмек ичюн бир имкян даа берди. Къырымтатарларнынъ темсильджиси олгъан Челеби-заде иле Одабашнынъ бу конгрсске къатылып я да къатылмагъанлары акъкъында ачыкъ-айдын бир малюмат ёкъ. Бунъа къаршылыкъ исе конгрессте иштирак эткен тюрк темсильджилери-нен сыкъы ишбирликте булунгъанларына шубе этильмей.

Эмин оларакъ айта билемиз ки, Русие тюрклери темсильджиле-рининъ сёз юрсетильген бу фаалиетлери Русиедеки миллий аре-кетлерни Авропагъа танытты ве оларнынъ меселелерини халкъара санагъа чыкъарды.

(Девамы бар)

Багъчасарайда Эдиге Къырымалнынъ мезары

85

ßнúû аäлар

Наéле-Øерôе ÁЕÊИÐОВА,

Акъмесджит шеэриндеки 23-нджи умумтасиль мектепнинъ

10-нджы сыныф талебеси

ОМюр ЁлуМ

Майыс 18. Эр йыл олгъаны киби, бугунь де ана-бабамнен бе-

рабер Акъмесджитнинъ Ленин мейда-нына митингге бардым. Чокъ танышла-рым, сойларымнен корюштим. Корь-ген ве эшиткенлеримден дуйгъуларым

къозгъалды. Митингде сёзге чыкъкъанлар халкъымызнынъ башындан кеч-кен агъыр куньлерни хатырладылар, ольгенлернинъ рухларына дуалар окъулды. Рахметли Меджит къартбабамны хатырлап, козьлерим торлан-ды. Митинг биткенинен аман эвге къайттым. Сандыкътан аилемизнинъ ресимлер альбомыны чыкъарып, сараргъан, амма мен ичюн пек къый-метли саифелерни текрар-текрар козьден кечирдим. Кулюмсиредим... Меджит къартбабамнынъ куньделигини окъумагъа башладым...

* * *1937 сенеси майыс 10Меним адым Меджит. Бугунь мен он бир яшыны толдырдым ве бабам

манъа дюльбер фотоальбом багъышлады. Бизим къорантамыз Текие ко-юнде яшай.

Коюмиз Къарасувбазарнынъ дживарында. Эвеллери бу койде дер-вишлер топлангъан ер экен, онынъ ичюн де койнинъ адыны Текие деп къойгъанлар. Шимди мында 32 аиле яшай. Бизим коюмизде балабан джами бар. Минареси юксек. Джума куньлери аилемиз топланып джума намазына бара. Джамининъ янында бир чокъракъ бар. Бу чокъракънынъ суву адамларнынъ хасталыгъына ве яраларына шифа бере. Койнинъ балчыгъы да пек файдалы. Текиенинъ даа бир гъуруры – медреседир.

№2 2014 март – апрель

86

1937 сенеси июнь 16Мектепте яз татили башланды. Энди альбомны толдырмагъа вакъыт

кельди. Биринджи саифени мен рахметли Хайбулла агъама багъышлай-ым. Ах, агъачыгъым... Сенсиз бизге пек къыйын, абаларым чокъ агъыр ко-зьяшлар тёкти, агъаларымнынъ чырайлары сытылды. Биз энди ойле шенъ дегильмиз. Хатыра оларакъ сенинъ фотоларынъны ерлештирем. Олар чокъ олмаса да, бизлер ичюн пек къыйметлидир. Йигирми учь яшында не ичюн дюньяны терк эттинъ?

1938 сенеси декабрь 21Коюмизни бем-беяз къар къаплады. Тышта сувукъ, амма агъаларым

ве абаларымнен чана тайдыкъ, къарнен ойнадыкъ. Эвде сыджакъ, Кериме анам лезетли чиберек пиширди. Ана, де-

генде, мен озь догъмуш Эмине анамны акъылыма кетирем. Аначыгъым секиз бала тапып, эрте, яни отуз алты яшында ольди. Эпимизден кучюк кадечигимиз Ваит де тек докъуз ай яшады. Биз еди бала къалдыкъ. Бабам сабадан акъшамгъадже чалыша. Балаларны бакъмакъ ичюн онъа эвлен-мек керек олды.

Нишанламагъа баргъанда, Кериме къадын бабамдан: «Сизинъ ба-лаларынъыз бармы?» деп сорагъан. Олгъаныны эшиткен сонъ, бирден разы олгъан, чюнки онынъ акъайы ве балалары фаджиалы къазагъа огъ-рагъанлар. Кериме бизлер ичюн акъикъий ана олды, бизлерни озь бала-лары киби бакъа.

1940 сенеси октябрь 15Ниает, мени Керичнинъ эснаф окъув юртуна къабул эттилер. Окъувны

бегенем, амма якъынларым янымда олмагъаны пек агъыр. Достларым яваш-яваш чокълаша. Бош вакъытта биз денъизге ялдамагъа барамыз.

1941 сенеси майысАля окъугъаным ичюн окъув юртунынъ мудири манъа озь имзасы иле

бизим группамызнынъ фотосуретини топлашувда тантаналы суретте такъдим этти. Мен бунъа пек къувандым ве гъурурландым.

1941 сенеси июнь 22Афатлы дженк башланды. Германия Акъярны ве башкъа шеэрлерни

бомбалап, мемлекетимизде тынч аятны бозды. Эр ерде алекет, чапып-чапкъаламакъ. Мен окъувымны ташлап, койге къайтмагъа меджбур ол-дым. Языкъ. Достларымнен ведалашмакъ пек къыйын. Денъизни ич унут-мам. Эвде мени тувгъанларым беклей.

Амма бахт чокъкъа бармады, Умер агъамны дженкке алдылар. Умер агъам йигирми учь яшында. О, бабамнынъ сагъ къолу киби эди. Даа якъын-ларда о, Кятибе енгеме эвленген эди.

1944 сенеси майыс 18Халкъымызны ватандан сюргюн этелер. Бала-чагъа, къарт-яш – эр кес-

ни саба танъда эвлеринден чыкъарып, машиналаргъа юклеп, демирёл станциясына кетирдилер. Анда халкъны тахта вагонларгъа юкледилер.

87

1944 сенеси майыс 25Поезд токътады. Манъа коре, бундан даа бетер ве къоркъунчлы шей

олмайджакъ, деп тюшюндим. Къартларымызнынъ чокъусы Ватан асрет-лигини чекип, ашсыз-сувсызлыкъкъа даянмагъанларындан оле. Балалары Къырымда яшасын деп, олар къурбан олмагъа азыр эдилер. Амма... Ач-лыкъ, эвсиз-баркъсыз, балалар оксюз къалып, аналар исе балаларыны джойып агълайлар... Бу ёллар, бу чекишювлер халкъымызнынъ вуджудын-да терен яра киби къала.

Сюргюнлик вакътында узакъ иджрет ёлунда Кятибе енгем бала тапты. Амма Умер агъам оны корип оламады, чюнки бу огъланчыкъ чокъкъа бар-майып джан берди.

1945 сенеси сентябрьБиз Озьбекистаннынъ Шахрисябз шеэри янында ерлешкен къышлакъ-

къа тюштик. Ерли сакинлер джаиль. Окъув юртунда эльде эткен бильгим меним табельщик вазифесине таинленмеме имкян берди ки, буны нъен мен къорантамны ачлыкътан къуртардым, башкъаларына бакъкъан-да, пек къыйналмадыкъ. Атта эсли-башлы озьбеклер манъа урьметнен «Маджит ака» деп мураджаат эте ве къорантамызгъа 1-2 кило ерине 5 кило ун бере эдилер.

1945 сенеси ноябрь 17Бугунь биз къара хабер алдыкъ. Эмек ордусында олгъан бабамыз

ольген. 1943 сенесинден берли ондан бир хабер де ёкъ эди.Бабамнынъ ады Къуртмолла. О, Текие коюнде догъды. Арабаджы ве

колхознынъ реиси Джеппар аканынъ ярдымджысы эди. Къарасувбазарда асрагъан ашайт-махсулатларыны Къырымнынъ эр бир кошесине алып бара эди. Пек ишкир ве адалетли адам, онынъ ичюн койнинъ джемааты оны урьмет этип, онен меслеатлашмагъа келе эдилер.

1946 сенесиАбибе абам бизге ана-баба ерине олды. О, пек мераметли ве ада-

летли. Биз оны севемиз ве саямыз.

1954 сенесиХалкъымызнынъ эркеклери трудармиялардан къайтмагъа башла-

гъанларынен, Умер ве Ведут агъаларым да къайып кельдилер. Къоранта-мыз Шахрисябз шеэрине кочьти. Мен бухгалтер олып чалышам. Ара-сыра альбомгъа янъы фотосуретлер къошкъанда, даима бабамны хатырлай-ым. Бу таныш ве юреклеримизге севимли, амма янымызда олмагъан ба-бамнынъ фотосуретиндеки козьлерине сыкъ-сыкъ бакъып тоямаймыз.

1963 сенесиАйше... Сен меним аятымны денъиштирдинъ... Севги – аджайип дуй-

гъудыр.

1965 сенеси март 9Бугунь мен даа да бахтлы олдым. Айше манъа къыз догъурды. Адыны

Зера къоймагъа истеймиз.

№2 2014 март – апрель

88

1968 сенесиСабадан Китаб шеэрининъ халкъы: «Амет-Хан Султан келеджек!»

деп беклей. Бутюн таныш-билишлерни мейданда корьдим, эпимиз са-бырсызлыкънен оны бекледик. Амет-Хан Султан кечикип кельди. Онынъ чыкъышындан эвель учь яшында Зера къызым Къараманнынъ янына ба-рып: «Акъай, акъай, биз къачан Къырымгъа къайтармыз?» – деп, сорады. Амет-Хан кулюмсиреп, онынъ башыны сыйпап: «Къайтармыз, къызчыгъым, къайтармыз!» – деп, джевапланды.

1970 сенеси январь 25Эр йыл мен Ташкентке эсабат бермеге барам. Ярын да ёлгъа чыкъ-

аджам. Алла къысмет этсе, шаир Решид Мураднен корюширим. О ме-ним огей Кериме анамнынъ тувгъаны ола.

Къырымтатар тилинде янъы китаплар чыкъкъаныны эшиттим, оларны да алмагъа истейим. Китап алмакъ – меним адетим. Решид агъа оларны манъа алмагъа ярдым эте.

1976 сенесиЭнвер Шерфединов «Къайтарма» ансамблинен шеэримизге кель-

ди. Концерттен сонъ мен оны эвиме мусафирликке чагъырдым. Софра донаттыкъ, сабагъадже отурдыкъ. Айтувлы кеманеджи Энвер Шерфеди-нов бизим эмен масамызны даре ерине чалды. О, пек шенъ бир инсан экен.

1987 сенеси майысБугунь биз Ведут агъамдан мектюп алдыкъ. Пек къувандыкъ. Агъам

сонъки вакъытларда шиир язмагъа башлады. О, дженктен эвель Багъча-Эли мектебини битирген сонъ, Къарасув-

базарда «Коммунист» район газетасында дженккедже чалышты. Амма дженк вакъиалары иджадынынъ инкишафына кедер этти, иште бу дуйгъу-лар дженктен сонъ текрар ачылды.

Озьбекистанда о да бухгалтер олып чалышты. Анда къоранта къурып, учь бала осьтюрди. Языкълар олсун, о бир озю Озьбекистанда къалды. Мына онынъ шииринден бир къач сатыр:

Тувгъан топракъ – деделер топрагъы,Бизге къыйметли чешмеси, чокърагъы,Юксек дагълары, ташлы къырлары,Юртуна къайтсын Къырымнынъ татары.

1989 сенеси декабрьМына энди бир айдан бери Айше къардашым Къырымгъа барып

келе. Эв алмакъ истеймиз. Лякин шу чуфут къадыныны насыл оплама-санъ да фият эп арта.

1990 сенеси майысАллагъа шукюр, о къадар къыйынлыкълардан сонъ Къырымгъа къайт-

тыкъ. Озь Ватанымызда, Акъмесджитте эв алдыкъ. Къуванчымызнынъ сынъы-ры ёкъ.

89

1993 сенеси Огълум Рустем чокъ пикетлерде турып, озюне участка алды. Эвнинъ

темелини къоямыз. Айшенен биринджи тереклерни отуртамыз.

1998 сенеси январьМааллемизнинъ молласы олып, чокъ балаларнынъ адларыны къой-

дым, амма бугунь мен ичюн пек къуванчлы куньдир, чюнки янъы догъгъан торунымнынъ Найле адыны къоймакъ озюме къысмет олды.

2003 сенеси майысТюркиеде яшагъан джиеним Асан бизим аилемиз акъкъында малю-

мат топлай. Кечмишимиз акъкъында менден ве меним Адавие абам-дан бильмек мумкюн. Абам 81 яшына келип, онынъ башында къалгъан хатырлавларына шашам. Олып кечкен бутюн вакъиаларны ве оларнынъ тарихыны акъылында тута. Машалла!

2004 сенеси апрельКъасеветимден озюме ер тапалмайым. Усние (о, 1929 сенесининъ

баласы. Онынъ беш баласы бар эди, амма бир огъланчыгъы хаста олып чокъ яшамады) кадемнинъ Къуртсеит огълуны апске къапаттылар. Къурт-сеит Абдуллаев «Коттон» барында олып кечкен вакъиаларда иштирак этти. Халкъымыз эр кунь бирлешип митингге чыкъа. Сагъ олсун халкъым, бу къыйынлыкъларда бизлерни янъгъызлыкъта къалдырмады.

* * *2004 сенеси июнь 11 куню Меджит къартбабам кечинди. Алла рах-

мет эйлесин! Яткъан ери нур олсун!.. Юкъарыда язгъанларым куньделик, эбет, амма акъикъатта о ёкъ. Оны мен яздым, амма Меджит къартбабам назарие оларакъ оны алып баргъаныны тасавур этмек мумкюн, чюнки о пек низамлы инсан эди. Онынъ бир меракълы дефтерини манъа би-там косьтерди. Бу дефтерде о эр куннинъ тарихыны, аванынъ араретини ве бостаннен багълы ишлерни язгъан. Меджит къартбабам отурткъан ве ашлагъан тереклернинъ мейваларыны бугунь биз ашаймыз. Къартбабам пек миллетсевер инсан эди. Онынъ арзуларындан бириси мени миллий сыныфта окъутып, мени озь тувгъан тилимде сербест ве гузель лаф эттир-мек эди. Онынъ васиетини анам ерине кетирди.

Бутюн малюматларны топламагъа манъа къартбабамнынъ альбомы ярдым этти. Фотосуретлер аятымызнынъ левхаларыны айдынлаталар. Эр бирининъ тарихы айры дикъкъаткъа ляйыкътыр.

Бита ве къартбаба – бу мераметлик, къайгъырув, назиклик. Бизим хатырамызда олар къокъулы къаве иле субетлер ве тевсиелер. Ана-бабаларымызнынъ ана-бабалары – бизим тарихымыздыр. Олар да генч эдилер ве шимди китаплардан окъуп бильдигимиз вакъиаларнынъ шаат-лары ве къараманлары олалар. Халкъымызнынъ, озь эдждатларымызнынъ тарихыны бильмек – мукъаддес вазифемиздир.

№2 2014 март – апрель

90

Оêúуéûäæûлар иäæаäûнäан

Зельôира ÌУТАЛУПОВА

Ёргъун АкъмесджитАкъмесджит омузларымдан къучакълады,Отуртып шеэрнинъ скемлесине.Лаф эттик. Динъледим, ич бир шей айтмадым.Олайым, дедим, сырдаш гонълюне.

Фенерлер яна бутюн гедже, сёнмейип,Йылларджа саба-акъшам иш къайнай.Сокъакълар бою эп, ёргъунлыкъ бильмейип,Чапкъалай инсанлар, ич токътамай.

Шефкъатсыз йыллар, асырларгъа бакъмадан,Акъмесджит девамлай омюрини.Ичинде нелер бар – кимсе сорамагъан.Озь-озюне йырлай тюркюсини.

Зельфира Муталупова Русие, Украи-на ве Белорусие тарафындан отьке-рильген «Журнальный вариант» адлы халкъара конкурста иштирак этти. Онынъ нетиджелери 2014 сенеси март 30-да Акъмесджит шеэринде илян этильди. Бу ярышта Зельфиранынъ къырымтатар тилинден рус тилине Виктор Красиков терджиме эткен шиирлери 2-нджи ерни

къазанды. Бундан да гъайры, «Публицистика» номинациясында да онынъ ишлери «Доля» (Къырым) ве «Метаморфозы» (Белорусие) меджмуаларынынъ дипломларынен такъдирленди.

91

Акъмесджит ёрулгъан. Ич кейфи ёкъ бугунь.Динълейим онынъ сакин йырыны.Мен де талдым гъалиба. Алым ёкътыр бугунь.Бельки, котерир шу йыр кейфимни?

Меджалсыз япракъларСарарып, япракълар земинге тёкюле.Йылларджа оларнынъ такъдири эп ойле.Сарарып, солугъан.Манасын ким биле?Алтын кузьден соранъыз – бельким о айтар.

Заваллы япракълар тынч, сакин ятарлар,Алларын кимсеге ич дуйдурмай олар.Нелерге огърайлар ве нелер ойлайлар?Алтын кузьден соранъыз – бельким о айтар.

Япракъларны еллер узакъкъа эп айдай.Кедерге кедер эп къата аджымай.Не ичюн оларны тынч, раат къалдырмай?Алтын кузьден соранъыз – бельким о айтар.

Япракълар шувулдай эп сёне умютлер, Къарларнынъ тюбюнде битеджек омюрлер.Бунъа бармы аслы насылдыр чарелер?Алтын кузьден соранъыз – бельким о айтар.

Япракълар меджалсыз, инсанлар меджалсыз:Келелер, кетелер – такъдир шай… ЧаресизЯпракълар тёкюле. Не ичюн, не дерсиз?Алтын кузьден соранъыз – бельким о айтар.

Сенден хатыраГонълюмде солгъан акъ къаранфильДертли къалемиме олды бир тиль – Сенден хатыра.

Апансыз догъгъан козьяшларым,Дюньяны корьген сатырларым – Сенден хатыра.

Къанатсыз къушым – яралым,Бакъ, нелерге къалды алым? – Сенден хатыра.

№2 2014 март – апрель

92

Садыкъ торгъайларКъар ягъып токътады. Бем-беяз этрафлар.Аякъ тюбюнде къар эп гъырчылдай.Авасы тер-темиз – нефесим тутула!Буллюрли бузлар, корем, парылдай.

Торгъайлар къонгъанлар ушюген сокъакъа,Юфкъа тончукълар оларны къыздырмай!Ушюселер де пек, садыкълар мекянгъа – Ят ильде олар раатлыкъ тапмай.

Разылар сувукъкъа, борангъа торгъайлар,Ачлыкъ чекмеге аязлы куньде.Баарь умютинен къызынып яшайларОзь топрагъым деп, тувгъан улькеде.

Яз кечер, къыш келир, ягъар кене къарлар.Алланынъ ишидир – аят ойле.Эпси бир къалалар ватанда торгъайлар,Чекеджеклерини биле-биле…

ЯнъгъызлыкъКозьлеринъ ёл чексе, талсанъ беклемектен,Къапынъны ачкъангъа асрет олсанъ,Эр кунь башынъ къатса сонъсыз тюшюнмектен,Кечмишинъдекилерни сагъынсанъ – Демек янъгъыздырсынъ бу фаний дюньяда,Кимсесиз кунеш киби янъгъызсынъ.Бир озюнъ ялдайсынъ омюр дерьясында,Къайда токътайджагъынъны бильмезсинъ.Алгъан нефесинъ биле эп агъыр келирТарлада янъгъыз олып оськен терекке.Къузгъунлар панджалагъан киби келирЯнъгъызлыкъ чекип яшагъан юрекке.Куньлери битсе, кимсесиз къалгъанларныСонъки ёлуна кимлер озгъарыр?Ведалашыр экен, янъгъыз олгъанларнынъХатрасыны кимлер хатырлатыр?

…Къап-къара кокте йылдызлар – къаранлыкъ.Алланынъ энъ буюк сынавы – янъгъызлыкъ.

93

Земане балаларыЗеманесине коре – кеманеси, Деврине коре – баласы.

Балалыкъ деври кечер шенъ-шерамет.Бала алеминде олурмы къасевет?Олур. Бугуньки бам-башкъа заманда,Чокъ шейлер денъишик олгъан алда,Янъы усулларнен яшай балалар да.Оюнлар ойнайлармы олар аслында?Компьютер, телефон – баш къасеветлери,Кнопка басмакънен кече бутюн куньлери,Интернет, андроид, смартфон, вай-фай. Ноутбук, планшет, блютуз…Вай-вай!Бу киби сёзлернен орталыкъ выджырдай,Уйкенлер огренем деп мийлери къайнай!Амма бу кнопканен къавушкъан балаларСаатлер учып кеткенини дуймайлар.Басалар кнопкагъа, басалар, басалар,Эм эгленелер, эм чалышалар.Бакъайыкъ, не олып чыкъар олардан – Кнопкаджы земане баллардан.

Дёртлюклер

***Тесирли олсун йырларынъ – Гонъюллерни шад эт эм агълат..Бошуна кечмесин йылларынъ – Къыйметли эр дакъкъа, эр саат.

***Кимсени сорамай, кокте ялдай булутлар.Ёллары не ерде башлап, не ерде битеджек?Кимсени сорамай, учып кете шу йыллар.Омюрлер де шай - бир кунь илле екюнленеджек.

***Узун геджелер, сессиз геджелер…Къаранлыкъ ичинде сакълангъан дертлер.Кокте сепильген йылдызлар олар –Гедже догъгъан дертли, сонъсыз ойлар.

№2 2014 март – апрель

94

Ýäебиé таêúвиì

ЯЗыджы, драМаТург, икЯелер усТасы(Þсуф Áолатнынъ 105 йыллыгъы мунасебетинен)

Белли несирджи, драматург, икяелер устасы Юсуф Бо-

лат Алушта шеэринде фукъаре къорантада догъды. 1924 сенеси Ялтада оджалар окъув юртуны би-тирди. Комсомол системасында чалышты. 1931-1935 сенелери Къы-рым педагогика институтынынъ тиль ве эдебият факультетини битирди, аспирантурада окъуды. Сонъра ВКП(б) Меркезий Коми-тет янында марксизм-ленинизм классиклерининъ эсерлерини терджиме этиджилер ичюн теш-киль этильген курста окъуды. 1931 сенеси партия азасы олды, 1937 сенеси СССР Языджылары бир-лигине аза къабул олунды.

1937-1938 сенелери Къырым языджылары бирлигининъ месуль кятиби олды, 1939-1941 сенелери «Совет эдебияты» журналынынъ муаррири вазифесинде чалышты. Дженк вакътында исе Москвада Бутюнсоюз радиокомитетинде къырымтатарджа эшиттирювлер болюгининъ муаррири эди.

Юсуф Болатнынъ эдебий яратыджылыгъы 1929 сенеси «Енъи дюнья» газетасында басылгъан «Чанълар къакъылгъанда» адлы икяесинен башланды. О, къырымтатар эдебиятында Умер Ипчиден сонъ драматургия жанрына буюк иссе къошкъанлардан биридир. Онынъ комедиялары мувафакъиетнен санада ойнала эди. Актуаль мевзуларда язылгъан «Той девам эте» (1936, музыкасы Асан Рефа-товнынъ), «Ишлеген тишлер» (1937, музыкасы Яя Шерфединовнынъ) музыкалы комедияларында муэллиф омюрдеки менфий алларны

95

къамчылай, мусбет адамларнынъ алидженап образларыны кось-тере, янъылыкънынъ эскилик узеринден гъалибиетини тасдикълай. Эдипнинъ «Арзы къыз» (1938, шаир Ибраим Бахшышнен берабер язылды, музыкасы Яя Шерфединовнынъ ве Ильяс Бахшышнынъ), «Денъиз далгъасыз олмаз» (1940) киби драмалары къырымтатар драматургиясында мунасип ер алдылар.

Булардан башкъа, Юсуф Болат «Сонъки гедже» (1936), «Яшамакъ истейим» (1937) пьесаларыны яза. Бу пьесалар Къырым девлет дра-ма театринде дефаларджа ойналды.

Языджынынъ драматик эсерлеринде интернациональ достлукъ гъаелери, ачкозьлик, ялтакълыкъ, экиюзьлилик, намус ве ахлякъ про-блемалары къойылып, олар типик образлар вастасынен догъру чезиле ве янъы омюрнинъ гъалибане ёнелиши косьтериле. Драма, комедия ве дигер пьесаларында образлар терен дуйгъуларынен, кедер ве къуванчларынен тасвир олуна.

Бунынъле бирге Юсуф Болат рус классиклеринден терджимелер япа, Ибраим Бахшышнен берабер «Татар халкъ йырлары» топламы-ны чыкъара, бир къач мектеп дерсликлерининъ муэллифдеши ола. Эбет, Юсуф Болатнынъ ады отузынджы йылларда энъ зияде онынъ драматургиясынен белли олды ве о эсасен драматург оларакъ танылды. Язгъан пьесалары исе къырымтатар драматургиясыны муим дереджеде байыттылар.

Юсуф Болатнынъ дженк вакътында токъталгъан иджадий фаа-лиети сюргюнлик девринде 1957 сенесинден сонъ девам этти.

Дженктен эвель эсасен драматург оларакъ белли олгъан Юсуф Болат къарсанбалы йыллардан сонъ бир сыра буюк несир эсерлер: учь роман, бир чокъ икяелер яратты. Онынъ икяелерининъ эксериети юмористик жанрдадыр. Умумен, онынъ яратыджылыгъында «Саф юреклер» (1962), «Анифе» (1969) ве «Садакъат» (1979) романлары муим ер туталар.

Муэллиф «Саф юреклер» романында чешит миллет ишчиле-рининъ Озьбекистан нефть оджакъларындан биринде дженктен сонъки федакяр эмегини косьтере.

«Садакъат» романында да иштиракчилернинъ сайысы деерлик денъишмей. Оларнынъ куреш даиреси исе эп кенишлей ве кер-гинлеше. Анифе ве онынъ меслекдешлери къыртыш топракъларгъа джесюрликнен уджюм этелер.

1980 сенеси «Йылдыз» журналында онынъ «Алим аткъа минди» адлы эсери дердж олуна. 1983 сенеси айры китап олып чыкъкъан «Алим» романы XIX асырнынъ орталарында бир озю халкънынъ мен-фаатыны къорчалап чыкъкъан ве адалет огърунда курешкен Алим Азамат огълунынъ чешит къыйынлыкъларнен багълы къараманане омюрине багъышлана.

Эдебиятымызда уста икяеджилерден бири олгъан Юсуф Болат «Туфанда къалгъан къой сюрюси» (1972) китабында ве юмористик

№2 2014 март – апрель

96

икяелерден ибарет «Табиатым ойле» (1977) джыйынтыгъында о, за-мандашларынынъ типик характерлерини косьтере бильди.

Озьбекистанда Юсуф Болат чокъ йыллар девамында «Ленин байрагъы» газетасы муаррирининъ муавини олып чалышты. Онынъ эдебий фаалиети шуны косьтере ки, о дженктен сонъки девир эдебиятымызда белли ер алгъан корюмли несирджилеримизден бири олды. Онъа Озьбекистанда нам къазангъан медениет хадими унваны берильди. Языджы 1986 сенеси Ташкентте вефат этти.

дженкЯВер Шаир(Риза Халиднинъ 95 йыллыгъына)

Экинджи джиан дженки-нинъ башындан сонъуна

къадар фааль иштиракчиси ол-гъан дженкявер шаир Риза Халид 1919 сенеси март 5-те Куйбышев районынынъ Багъатыр коюнде догъды. Кой мектебини битирген сонъ Коккозьдеки колхоз яшлары мектебине кирди, сонъра Ялта педагогика окъув юртунда ве Акъ-месджитте Къырым педагогика институтында окъуды, 1941 сенеси къырымтатар тили ве эдебияты факультетини битирди. Онынъ би-ринджи шиирлери де газеталарда о вакъытта басылгъан эди. Шаир дженкке кетти. Дженктен сонъ Ле-нинградда къалды, анда чалышты, анда яшады. Эсасен Ташкентте

булунгъан эдебий алемимизнен багъыны узьмеди, къалемини даима ишлетип турды.

Барлыкъны озюндже къабул этюв ве сезюв чизгилерининъ саиби Риза Халид озь эсерлеринде джошкъун эмек акъкъында, шаирнинъ омюрде ери, Гъалебе кунюни коралмагъан дженкявер достлары акъкъында фикир юрсете, озь лирик къараманынынъ ички дюньясыны ача, онынъ ичюн инсан юрегини зенгинлештирген, гонълюнде эйи из къалдыргъан, онъа джумертлик багъышлагъан эр шей къыйметли.

Ленинград мудафаасынынъ иштиракчиси Риза Халид эм ана тилинде, эм рус тилинде чыкъкъан бир чокъ шиирий джыйынтыкъ-ларнынъ муэллифидир. «Багъчада бульбуллер» (1969), «Эйилик»

97

(1972), «Баарь муждеси» (1974), «Узакъ ялылар» (1981) киби джый-ынтыкълары шу джумледендир. Лякин онынъ шиирий эсерлери-нинъ эсас къысмы 1984 сенеси чыкъкъан ве чешит девирлерде язылгъан шиирлеринден ибарет «Эйилик дуйгъулары» адлы буюк джыйынтыгъында дердж олундылар. Бу шиирлер не акъта? Олар яшап кечирген эр бир кунюнъ ичюн, адамлар ве озюнъ огюнъде, тувгъан топракъ огюнде месулиетли олмакъ кереклиги акъкъында, бутюн башынъдан кечиргенлеринъ ве корьгенлеринъ хусусында фикир этюв акъкъындадыр. Риза Халиднинъ лирикасында инсан къуванчы ве кедери, телюкеси ве умютлери акъта. Онынъ эсерле-рининъ муим бир къысмы арбий-ватанперверлик, Экинджи джиан дженки мевзуларына багъышлангъан олып, оларда публицистик эеджан ве гражданлыкъ нагъмелери айдын ифаделенгендир. Шаир земане шиириети инкишафынынъ умумий джерьянында озюне хас аят ер тута.

Бунен бирге Риза Халид омюрининъ сонъки йыллары несир жанрында да къалем ишлетти. 1980-нджи сенелерде о «Пешраф» романыны язды. Бу роман 1990 сенеси Ленинградда «Прелю-дия» адынен рус тилинде басылып чыкъты. О, СССР Языджылары бирлигининъ, сонъра исе Русие Языджылары бирлигининъ азасы олды.

Ðиза ÕАЛИÄ

ТАНЪДАСыра кельди – мен бир гедже къонакъ олдым Бол авалы серин денъиз ялысында.Ял алмагъан, эп джылышкъан далгъалар да Къучакъ керип къаршылады мени мында.

Орталыкъкъа гонъюль охшар къокъу сачкъан, Чечеклернен безетильген мавы танъда Хатырладым севгилимнинъ козьлерини,Къара денъиз ялысында долангъанда.

Къанатлангъан далгъаларгъа боюн эгип, Сенинъ ичюн йыргъа джоштым, эй, бир данем.– Барсын, – дедим. – Ярем ичюн бахшыш олсун Юрегимден акъып чыкъкъан йыр ве манем.

– Сёйленъ, – дедим, – онынъ ичюн къальбим темизПетросарай чешмесининъ тамчысыдай.

№2 2014 март – апрель

98

Айлар кече... Челиктенми? Кимлер бильсин,Кене олса, корюшкендже юрек чыдай.

Эпкин далгъа савлукълашып сырдашынен Учып кетти, мен исе тек озюм къалдым. Инанмадым, аджеп, селям айтырмы деп, Азапландым, бинъ бир кере ойгъа далдым.

Аблязиз ВЕЛИЕВ

эниШли-ЁкъуШлы, Тикенли-чечекли иджаТ Ёлу(Риза Фазылнынъ 85 йыллыгъына)

Омюрде шойле аллар да ола. Къайдадыр окъуйсынъ, окъувны

битирип я да битирмеден чалышып башлайсынъ. Эм зарарсыз чалыша-сынъ. Япкъан ишинъе кимсе итираз бильдирмей. Бу сенинъ япаджакъ ишинъ дегиль, озинъе башкъа ерден отьмек къыдыр, демейлер. Лякин юректен ойле ис этесинъ ки, бу иш сен ичюн дегиль. Юрек ненидир истей, ненидир арз эте, лякин буны анълатып оламай. Ве ойле бир вакъыт келе ки, юрегинъ чокътан арз эткен, амма анълатып оламагъан шейге растке-лесинъ. Онъа юректен уруласынъ ве шуны пек яхшы анълайсынъ ки, эн-

диден сонъ сен шу шейсиз яшап оламайджакъсынъ. О, сенинъ омюр ёлунъа чевириле. Амма о ёл насыл оладжакъ? Буны кимсе анълатып оламай. Оны девир косьтере.

Риза Фазыл ичюн де эдебият ёлу тыпкъы шай олды. О, иджат ёлуна кеч адым атты. Биринджи шиири басылып чыкъкъанда энди 35 яшында эди. Лякин бу иш онъа чокъ йыллар исрарлыкънен окъуп менимсеген икътисадиятчы зенаатындан вазгечмеге меджбур этти. Бу тесадуфий эдими? Занымджа, тесадуфий дегиль, аксине, къануний, амма кеч расткетирген арзу ёлу эди.

Риза Фазыл Къырымнынъ Багъчасарайдан сонъ экинджи меде-ний ве маариф меркези сайылгъан эм де халкъымызгъа Решид

99

Медиев, Бекир Чобан-заде, Амди Герайбай, Абдуреим Шейх-заде, Джемиль Сейдамет, халкъ къараманы Алим Азамат огълу киби аджайип шахсларны берген айтувлы Къарасувбазар янындаки Барын коюнде (Вишенное) Эмир-Усеин оджанынъ къорантасында догъды.

Мектепке эрте баргъан Риза зеккийлиги саесинде биринджи сыныфта экен, бир йылда экинджи сыныфны да атлап, учюн-джи сыныфкъа кече (о вакъытта бойле мумкюн эди). Он яшында дёртюнджи сыныфны битире ве бешинджи сыныфны Кефедеки интернат-мектепте тамамлай.

Экинджи йылы, койде оджа олып чалышкъан бабасы, Ризаны Кефеде алтынджы сыныфны битирген аптеси Сыдикъанен бера-бер Эски Къырым районындаки Цюрихталь (Золотое поле) деген немсе коюндеки рус орта мектебине ерлештире. Лякин, пек яш деп, Ризаны алтынджы сыныфкъа алмайлар. Шунынъ ичюн о бе-шинджи сыныфны экинджи кере русча битире.

Бу девирде о, буюк авесликнен пек чокъ рус языджыларынынъ эсерлерини, бабасы мудир олгъан мектепнинъ китапханесин-деки китапларнынъ аман-аман эписини окъуп чыкъа. Булар онъа рус тилини яхшы менимсемеге ярдым эте. Бойлеликнен, дженк башлангъан йылы о энди алтынджы сыныфны битирип, единджи сыныфта окъуп башлагъан эди.

1944 сенеси къырымтатар халкъы юртундан сюргюн этильгенде, Риза къорантасынен Кострома виляетининъ дагъларына тюше, сюргюнлик фелякетининъ бутюн фаджиаларыны озь башындан кечире. Яш олса да, сплавда, дагъ ишлеринде чалыша. Сонъра акъшамлыкъ ишчи-яшлар мектебининъ единджи сынфыны бити-рип, Кострома шеэриндеки тиджарет техникумына окъумагъа кире. Шуны къайд этмели ки, о вакъытта, сюргюн олунгъан хал-къымыз къатты комендант незарети алтында булунгъан девирде, эки къызнен берабар Ризаны яшагъан ерлеринден поезд иле Кострома шеэрине конвойнен озгъарып алып барып, анда ко-мендатурагъа теслим этелер ве техникумгъа кирген Риза эр ай имза чекмеге анда бара.

1955 сенеси техникумны имтиязлы дипломнен битирген Риза айны шу йылы Самаркъанддаки Кооператив (тиджарет) институ-тынынъ икътисадият факультетине имтиансыз къабул олуна ве 1959 сенеси оны битирип, элине бухгалтер-икътисадиятчы дипломыны ала.

1957 сенеси майыс 1-де Ташкентте ана тилимизде «Ленин бай-рагъы» газетасы чыкъып башлагъаны Ризанынъ аятына буюк бир бурулыш кирсетти. О, газетаны тек окъумакъ дегиль, айны вакъытта онынъ эдебий тилини кереги киби анъламагъа, огренмеге, ме-нимсемеге тутунды. Озю ичюн махсус къырымтатарджа-русча ве русча-къырымтатарджа лугъатлар тизип барды. Аталар сёзлери ве

№2 2014 март – апрель

100

халкъ агъыз яратыджылыгъынынъ дигер нумюнелерини топлап баш-лады. Буларнынъ онъа эдебий тильни менимсемеге насыл ярдым эткенини мерхум шаиримиз Абдуреим Шейх-заденинъ бир мед-жлисте мисаль кетирип айткъан сёзлери яхшы тасдикълайлар:

– Девирлер ойле олды ки, Риза торунымнен мен ильки кере 1955 сенеси Самаркъандда корюштим. О, меннен корюшип, селямлашкъан сонъ: «Извините, я с вами по-русски буду говорить», деген эди. Мына шимди о эдебий тильни менимсеп, энди озю редакцияда чалыша, – деп сукълангъан эди къарт шаиримиз.

Риза институтны битирип, беш йыл къадар Къыргъызистаннынъ Ош шеэринде тиджарет саасында чалышкъан сонъ, 1965 сене-си Ташкентке кочип келе ве Эльмира ханымгъа эвленип, Эшреф Шемьи-заденинъ къорантасынен догъмушлаша.

«Ленин байрагъы»на чешит хаберлер, макъалелер язып башла-гъан ве 1964 сенеси биринджи шиирлерини бастыргъан Риза Фазыл джебинде тиджарет боюнджа эки дипломы олып, чокъ яхшы иште чалышкъанына бакъмадан, 1965 сенеси «Ленин байрагъы»нынъ колеми буюклешкени мунасебетинен мында чалышмагъа давет этильгенде, айлыгъы чокъ олгъан келирли ишини ташлап, буюк ис-текнен редакциягъа терджиман оларакъ ишке келе.

«Арамтамакъ», «Отьмек», «Койдешиме» киби шиирлеринен эде-бияткъа ильки адым аткъан Ризанынъ газетагъа ишке келюви онынъ озь аятыны бутюнлей эдебият алеминен багъламакъ ичюн экинджи бир басамакъ олды. О, газета ишини тез менимседи. Газета саи-фелеринде янъы-янъы шиирлеринен, терджиме, макъале ве очер-клеринен чыкъышта булунды. Чокъкъа бармай газетада эдебият ве санат болюгининъ мудири олды. Айны вакъытта редакциянынъ джемаат ишлеринде фааль иштирак этти. Ташкентте языджылар алемине къошулгъан сонъ, къырымтатар эдебияты секциясынынъ ишлеринде гъайрет косьтерди. Чокъ йыллар девамында секцияда кятиплик вазифесини алып барды. 1965 сенеси СССР Журналист-лери бирлигине, 1975 сенеси исе СССР Языджылары бирлигине аза кьабул олунды.

Редакциянынъ эдебият болюги о йылларда аит органлар тара-фындан пек джиддий незарет этиле, окъуйыджыгъа Ватан, тувгъан ер, денъиз, Къырым, сербестлик, адалетсизлик, мусавийсизлик акъкъында дуюлыр-дуюлмаз бир шейлер айтыладжакъ киби олса, о шейлерге ёл берген хадимге къаршы пек къатты чаре корюле тургъан. Иште бойле алларгъа азмы-чокъмы ёл бергени ичюн Риза Фазыл аз «сиясий тепме» ашамады. Иса Абдураманнынъ «Къафе-стеки арслан» адлы шиирини басмагъа азырлап бергени ичюн, болюк мудири Риза Фазылнынъ джаныны якъкъан эдилер.

Цензура гъает къатты олгъан етмишинджи сенелери озюмиз язгъан шейлер чыкъмайджагъыны бильген сонъ башкъа миллет-лернинъ эдиплери ватан, ватанперверлик, баскъынджыларгъа

101

нефрет бильдирип язгъан эсерлерини ана тилимизге терджиме этип, газетамызда бастырмагъа ве озь дердимизни бойле ёлнен беян этмеге тырыша эдик. Эр вакъыт олмаса да, кимерде бойле эсерлер дюнья юзю коре тургъан. Лякин ачыкъкозь муаррирлер, цензорлар базы шейлерни токътата тургъанлар. Бир кере Риза Фазылнынъ да бойле ынтылувына сед чекильгени акълымда. О, Алевбер Зиятай деген африкалы муэллифнинъ «Арапнынъ айт-къанлары» деген шиирини ана тилимизге терджиме этти. Онда бойле сатырлар бар эди:

Араптыр адым меним.Арапларнынъ юртудыр догъмуш юртум – мескеним.Мени озь ниметинден Ве озь табиатындан Яратмыштыр бу топракъ.Бу топракътыр, анам, бакъ,Эр кеске озь дияры, манъа да бу ер хоштыр.Меним бабам-дедем деБу топракънынъ озюнден, сувундан ёгърулмыштыр.Къаным, дуйгъум, тюшюнджем от-алев алгъан ондан. Эшкъым арарет алгъан онынъ къайнакъ къумындан.Сен де, сен де озь ватанынънынъ эвлядысынъдыр.Эй, Гъарптан кельген «къонакъ»!Сени де ана киби къадирдир беслемеге Догъма еринъ, о топракъ.Лякин сенинъ нефисхор, ач козьлеринъ тоймады,Келип мени къул эттинъ, топрагъыма къоймадынъ. Сулюкдайын япыштынъ, онынъ вуджудына сен,Сорып, сорып къаныны...

Эбет, козьачыкъ цензор деръал бу шейни токътатып, газета саи-фесинден алып ташлатты. Иш бунынънен битмеди. Риза Фазылны КГБге чагъырып, «анълатув» алдылар, бойле «принципсизлиги», «антисовет рухындаки» эсерлерни газета саифелерине «тыкъыш-тырмагъа» тырышкъаны ичюн чаре корьмек ёлларына кечтилер. Озьбекистан Компартиясы Меркезий Комитети тарафындан 1971 сенеси август 25-те оны ве нешриятта чалышкъан шаир Сеитумер Эминни, экисини де бир куньде иштен чыкъармагъа косьтериш берильди. Сеитумер Эминни шу куню иштен чыкъардылар. Ризаны исе муарриримиз Абселям Ислямов, Меркезий Комитетке барып, онынъ редакцияда гъает кереклигини исбат этип, джезалав иле иште къалдырылмасына риджада булуна. О вакъытта Ризаны болюк му-дирлигинден чыкъарып, айлыгъыны эксильтип, терджиман вазифе-сине авуштыргъан эдилер. Бу тек бир мисаль. Бойле мисаллерни чокъ кетирмек мумкюн.

№2 2014 март – апрель

102

Табиий, бу шейлерден хабери олмагъан базы муэллифлер бо-люк мудирини «эсерлеримизни басмай, кечирмей, къоркъа, яман корюнмеге истемей, чанакъяларлыкъ япа» киби сёзлернен акъарет-лей ве сёге де эдилер. Эки атеш арасында къалгъан болюк мудири ойле эсерлерни, шу джумледен Идрис Асаниннинъ эсерлерини насыл кечиргенини Алланен озю биле эди. Эдебият болюгининъ мудири олып чалышкъан йылларда Риза Фазыл иште бойле экстре-маль вазиетте чалышты ве чокъ сагълыгъыны джойды – инсульт олды, сакъатлыгъы себебинден учь йылгъадже ишке ярамады.

Ниает, 1970 сенеси Риза Фазылнынъ «Наврез» адлы биринджи шиирлер китабы дюнья юзю корьди. О, Ризаны шиириетте де бел-ли бир истидат саиби олгъаныны косьтерди. Умумен о, аз шиир яза. Лякин язса да юрекке яткъан, адамларнынъ ис-дуйгъуларыны уянта бильген шиирлер ярата. Онынъ «Амет-хан», «Акъкъан сувлар», «Байрам йыры», «Чалынсын Къайтарма», «Аналар яш экенде» киби шиирлери халкъымызнынъ севген йырларына чевирильди. Онынъ шиирлерине бестекярларымыздан Яя Шерфединов, Февзи Алиев, Къабул Сеитвелиев, Мемет Арсланов ве дигерлери аджайип му-зыка яздылар.

Риза Фазыл фольклорымызны топлап дердж этюв ишине де озю-нинъ салмакълы иссесини къошты. Чокъ йыллыкъ араштырувлар ве тедкъикъатларнынъ нетиджеси оларакъ эдебиятымызда биринджи кере 1971 сенеси «Къайда бирлик – анда тирилик» адлы аталар сёзлери ве айтымлар джыйынтыгъыны, 1975 сенеси «Манелер ве чынълар» джыйынтыгъыны чыкъарды.

1977 сенеси о «Аналар яш экенде» адлы очерклер джыйынтыгъы-ны азырлап чыкъарды. Гъалебенинъ 30 йыллыгъы мунасебетинен чыкъарылгъан о китапта Экинджи джиан дженкинде, партизанлыкъта, гизли тешкилятларда иштирак этип, джесюрликлер косьтерген элли дёрт къырымтатар къадынлары, къызлары акъкъында язылгъан.

1979 сенеси эдипнинъ 50 йыллыгъына къарарлаштырылгъан ве федакяр адамларымызгъа багъышлангъан «Садыкълыкъ» адлы очерклер джыйынтыгъы дюнья юзю корьди. Бу, адий бир китап дегиль де, тюшюнип-ташынып язылгъан эм де тертип этильген, 100 йыл-лыкъ девирни озь ичине алгъан къыйметли бир йылнамедир. Анда биз сиясий-джемаат эрбаплары, алимлер, багъчеванлар, дженк иштиракчилери ве партизанлар комиссары, эким-алим ве кой хо-джалыгъынынъ етекчиси, бестекяр, рессам ве мимарлар хусусында меракънен язылгъан бедиий очерклерни окъуймыз.

Халкъымызнынъ шанлы огълу, Советлер Бирлигининъ эки дефа Къараманы Амет-Хан Султаннынъ парлакъ аяты ве дженкявер ёлу эдебиятымызда даа озь аксини тапмагъан эди. Бунда да Риза Фа-зыл озюне хас тешеббюс косьтерди ве Москвада яшагъан Лютфие Софунен берабер «Амет-Ханнынъ йылдызы» повестини язып, окъуй-ыджыларгъа еткизди. Ады авиация тарихына алтын арифлер иле язылгъан, энъ мешур учуджылар Чкалов, Громов, Коккинакилернен

103

бир сырада тургъан мисильсиз джесарет саиби Амет-Ханнынъ текрарланмаз омрюне аит олдыкъча толу ве кениш малюматлы бу китапны окъуйыджылар буюк хошнутлыкъ ве гъурурнен къабул эттилер.

Та XVII асырда яшап иджат эткен аджайип саз шаиримиз, эсер-лери китап шекилинде юз йылдан берли чыкъмагъан Ашыкь Умер-нинъ шиирлер джыйынтыгъыны азырлав акъкъында къач йыллардан берли лаф кете эди. Лякин енълерини чырмап, Риза Фазыл ишке киришмегендже о, къуру лаф олып къала берди. Ниает, Ризанынъ гъайретинен 1988 сенеси чокътан бекленильген «Ашыкъ Умер» ки-табынынъ биринджи джылты окъуйыджыларнынъ къолларына барып тюшти. 1990 сенеси исе Ашыкъ Умер эсерлерининъ экинджи китабы да басылып чыкъты. Айтмасы къолай. Лякин бу эки китапнынъ дюнья юзю корьмеси ичюн Риза Фазыл еди-секиз йыл зарфында аз козь нурыны тёкмеди, аз эмек сарф этмеди.

Риза Фазыл чокъ йыллар девамында языджы Сафтер Нага-евнен бирликте «Къырымтатар эдебиятынынъ тарихы. Къыскъа бир назар» эсери узеринде чалышты. Онынъ къыскъа варианты 1989-1990 сенелери «Йылдыз» журналында басылды. Ниает, Риза 2001 сенеси о буюк ишни «Къырымтатар эдебиятынынъ тарихы» адынен айры китап этип чыкъармагъа наиль олды. Бу китапнынъ къолязмасыны нешриятнынъ авалесинен шахсен озюм бакъып чыкъкъанымдан себеп, кестирип айта билем ки, къырымтатар эдебиятынынъ тарихы акъкъында бойле китап даа бир вакъыт чыкъмады ве о гъает къыйметли бир неширдир.

Аман-аман он беш йылгъа якъын «Йылдыз» меджмуасында бо-люк мудири, месуль кятип вазифелеринде чалышкъан языджымыз меджмуада Усеин Куркчининъ къыйметли «Сёз бирикмелери»ни, тедкъикъатчымыз Сеитгъазы Гъафаровнынъ «Исмаил бей Гасприн-ский. Аяты ве фаалиети» серлевалы монографиясыны азырлап дердж эттирди.

Риза Фазыл дин ве урф-адетлеримиз саасында да чокъ иш япмакъта. О, халкъымызнынъ тарихында биринджи олып Къур’ан-ы Керимнинъ къырымтатарджа изаатлы терджимесини япты ве оны 1991-1994 сенелери девамлы суретте «Йылдыз» меджмуасында дердж эттирди. 1998 сенеси исе оны озь эсабына айры китап этип чыкъармагъа наиль олды. 2006 сенеси исе онынъ тюзетильген ве арапча метнинен текмилленген экинджи нешри басылып чыкъты. Риза, Къырымнынъ корюмли имамларындан бири Абдульваит Сахтара иле бирликте 1996 сенеси «Буюрынъыз дуагъа!» китабы-ны ве 1997 сенеси «Иляхийлер», 2001 сенеси «Мевлют шериф ве иляхийлер» китапларыны чыкъарды. Ризанынъ бу мевзуда озюнинъ япкъан бир иши даа – «101 дуа» китабыдыр ки, бу китаплар халкъ арасында сонъ дередже популяр олдылар.

№2 2014 март – апрель

104

2002 сенеси Ризанынъ «Ирмакълар» адлы эдебий макъалелер, очерклер, хатырлавлар китабы, «Татарлыгъым» адлы шиирлер джый-ынтыгъы чыкъты. 2005 сенеси «Алим – Къырым йигити» китабы, 2009 сенеси сайлама эсерлерининъ «Къалем уджундан» адлы 1-нджи джылты басылып чыкъты. Риза чокъ йыл XVII асыр шаиримиз Мустафа Джевхерийнинъ яратыджылыгъы узеринде чалышты ве, ниает, 2008-2010 сенелери онынъ эки джылтлыкъ сайлама эсерлери топламына дюнья юзю косьтермеге наиль олды. Бу иши ичюн о Джумхуриет мукяфатынен такъдирленди. 2010 сенеси исе о, Эшреф Шемьи-заде адына эдебият мукяфатынынъ лауреаты олды.

Риза Фазыл йыллар бою фааль джемаатчы олып кельмекте. Озю яшагъан Богъурча (Каменка) къасабасында дин джемиетини тешкиль этип, онынъ реиси олды, 1995 сенеси Къырым мусульман-ларынынъ I Къурултайында тефтиш комиссиясынынъ азасы, 1999 сенеси исе II Къурултайда шу комиссиянынъ реиси олып сайланды. 1999 сенеси Риза эфенди Мекке-и Мединеге аджиликке де барып кельди.

1991 сенеси Риза Фазыл языджылардан Эмиль Амит, Эрвин Умеров ве дигерлернен бир сырада, къырымтатар халкъынынъ II Къурултайынынъ делегаты олды ве шу Къурултайда Эмиль Амитнен берабер Меджлис азасы олып сайланды.

2008 cенеси Ризанынъ шахсен гъайрети ве арекетлери саесинде языджыларымызнынъ ресмий мустакъиль тешкиляты – Къырымтатар языджылар бирлиги тешкиль этильди. Рахметли Шакир Селимнинъ теклифинен о, Языджылар бирлигининъ реиси олып сайланды.

Озьбекистанда нам къазангъан медениет хадими, Къырымда нам къазангъан санат эрбабы унванларына наиль олгъан шаир, несирджи, фольклорджы, терджиман, журналист, дин эрбабы Риза Фазылнынъ энишли-ёкъушлы, тикенли-чечекли иджат ёлу къыскъадан иште бойледир. Алла онъа сагълыкъ ве узун омюр берсин де, даа чокъ йыллар бизни янъы-янъы китапларнен къувандырсын.

Аджи Мухаммед-Риза Фазыл 85 яшында олгъанына бакъмадан, гъает махсулдар чалышкъан эдиплеримизден биридир.

Риза агъа фааль джемаатчы оларакъ, агъымдаки меселелер-ден де ич чет турмай, олып кечкен вакъиаларгъа даима сесленип кельмекте. Актуаль мевзуларгъа багъышлангъан макъале ве публи-кациялары ана тилинде чыкъкъан неширлерден гъайры, рус тилин-де де басыла. Ашагъыда шимдики вазиетимизнен багълы онынъ макъалесини окъуйыджыларгъа теклиф этемиз.

105

Аäæи Ìуõаììеä-Ðиза ÔАЗÛЛ,

языджы, Къырымда нам къазангъан санат эрбабы

эй, МуÕТереМ ВаТандаШлар, ТОкъТанъыЗ!

Сонъки вакъытта Къырымда олып кечмекте олгъан вакъиалар чокъ къарсамбалардан кечип, даа якъын девирде Ватангъа

авдет олгъан, даа ватан авасынен нефес алып, ватан сувуны ичип тоялмагъан халкъымызны янъы бир сынавдан кечмеге меджбур этмекте. Бу вакъиалар хусусында токъталмайым, чюнки буны эр кес коре, эр ерде бу хусуста мунакъашалар, субетлер, давалар олып кечмекте. Бутюн бундан шойле хуляса чыкъара билемиз ки, бу сонъки вакъиалар, телюкели вазиет халкъымызнынъ даа зияде бир-лешмесине, бирлик олмасына себеп олды. Амма шуны да къайд этмели ки, бу вазиетте энъ агъыр юк Меджлисимизнинъ узерине тюше, энъ кескин мунакъашалар анда юзь бермекте.

Лякин ортагъа джемиетимизни кедерлендирген, телюкеге къойгъ-ан дигер бир меселе чыкъты ки, бунъа сесленмемек, бу хусуста да-вуш котермемек мумкюн дегиль. Бу да, матбуаттан, телевидениеден бильгенимизге коре, арамыздан бир чокъ инсанлар къыйынлыкътан я телюкеден къоркъып, бала-чагъасынен Къырымдан чыкъып кете экенлер. Бу шей чокъ адамларны тааджипте къалдырмакъта.

Насыл ола да, нидже зорлукъларнен Ватангъа къайтып кельдик де, энди оны ташлап кетейик?! Ич акъылгъа сыгъаджакъ шей дегиль.

Къырымтатарлардан энди къач бинъ инсан ватанны терк эткенини эшиткенде, бундан тахминен 120 йыл эвель он бинълернен инсан-лар ватанны терк этип «акъ топракъ»къа иджрет эткенлерини ве бу акъта улу атамыз Исмаил Гаспринскийнинъ «Терджиман» газета-сында шу акъынтыгъа къаршы сес котергенини хатырладым.

Шу кеткенлернинъ огюни кесмек, токътатмакъ макъсадынен о, «Терджиман»нынъ 1902 сенеси майыс 15 санында дердж олунгъан «Лязим бир насихат, гъафлет олма!» серлевалы макъалесинде шойле яза: «Бизлерде исе сарармыш ашлыкъларыны, чичек ачмыш бостаныны ташлап китеджек дереджее кельмиш «сархош»лар вардыр. Сархошлыкъ исе истер ракъыдан, афиёндан истер эс-рардан ве яхут бир атеш фикириеден олсун, хайырлы нетидже вермеси пек шубелидир. Айыныкъ баш, сагъ ве сувукъ фикир иле иш корьмели!.. Эй, азиз къардашлар! Сатмакъ къолай, алмакъ кучьтир. Китмек къолай, къайтмакъ кучьтир. Йыкъылмакъ, тюшмек къолай, къалкъмакъ кучьтир».

Кене шу газетада бу меселеге текрар къайтып, Гаспринский «Терджиман»нынъ ноябрь 11 санында дердж эткен «Дост давушы» макъалесинде: «Къардашым, Джафер! Къыш кельди, сув, топракъ бузлады, къар иле орьтюльди. Джумле махлюкъат ерине, ювасына

№2 2014 март – апрель

106

къапалды. Сувукътан, къыштан къачты. Сен исе бир элинъде сабий ве субьянларынъ, о бир элинъде аялынъ – бу земхерире къаршы кокюс керип хиджрет ёлуна тюшесинъ. Къутурмыш дерьяя эманет оласынъ. Къардашым, бу аджеле не лязим?» деп давуш котере. Адамларымызгъа бугунь де айтылмасы лязим олгъан не къадар зарур сёзлер!

Шу вакъытта иджретке къаршы чыкъкъанлардан бири де Сеид Абдулла Озенбашлы олды. Озь фикрини о «Эй, гонъюль!» серлевалы шииринде шойле бильдире:

Эсеф! Аранмаюр халясе чаре!Не керек бу хиджрет къавм-татаре?Гонъюль, не къачарсынъ гъарип дияре?Бу сенинъ иттигинъ мердлик дегильдир!Быракъып миллети къайда къачарсынъ?Зан идерсинъ ёлда азыры тапарсынъ?

Къаланлар юзюне къара якъарсынъ Сенинъ бу иттигинъ севап дегильдир!Бурада къалан эхиле сендинъми эксик?Эй, дердине дермандан умюди кесик!Не сюкют идерсинъ, дилинъми кесик?Ишлеринъ итикъаде уйгъун дегильдир!

(«Эй, гонъюль», «Терджиман», 1902, №20).

Белли ки, 1903 сенеси энди иджретнинъ кесен-кес эксильмесин-де бу мураджаатларнынъ да иссеси аз олмагъандыр.

Бугунь биз де: «Токътанъыз, эй, аркъадашлар, ватандашлар, токъ-танъыз!» демеге меджбурмыз. Токътанъыз, достлар, бир ойланып бакъынъыз, ашыкъманъыз. Эр шей еринде олур. Абул-къубул къарар чыкъарып, кетем деп ёлларгъа тюшменъиз! Халкънен бир олунъыз, эр кестен акъыллы олам деменъиз. «Сюрюден айырылгъанны борю ер», дегенлер. Сюрюден, халкътан айырылманъыз. Иншалла, хал-къымыз бу куньлерни де аман-эсен башындан аткъарыр. Алланынъ козю тюздир.

ЯЗыджы, Шаир, Миллий куреШчи(Певат Зетининъ (Аджирединов) 75 йыллыгъына даир)

Къарасувбазарда белли джемаат эрбабы, шаир Певат Зети 1939

сенеси апрель 12-де Керчь районынынъ Къояш коюнде дареджи Зетининъ къорантасында дюньягъа кельди. Певат, къорантада беш баладан дёртюнджиси эди. 1944 сенеси сюргюнлик вакътында Зети

107

Аджирединовнынъ секиз джандан ибарет къорантасы Самаркъанд виляетине тюшти ве анда «Зараф-шан» ходжалыгъында яшады.

Певат Зети 1954 сенеси озьбек мектебининъ единджи сынфыны битирген сонъ колхозда чалышты. 1958 сенеси Сырдарья шеэрине кочип, анда агъасындан дюльгер-лик зенаатыны огренди ве сонъра 13 йыл мектеплерде эмек дерси берди.

Китап, газета окъумагъа севген Певат озюнде эдебияткъа авеслик сезди ве озьбек газеталарында макъалелер, шиирлер бастырды. Сонъра 1958 сенесинден «Ленин байрагъы» газетасы вастасынен эдебий тильни огренип, шиирлер язмагъа башлады. Озь бильгисини арттырмакъ макъсадынен ме-шур зиялыларымыздан Исмаил Гаспринский, Бекир Чобан-заде, Номан Челебиджиан, Амди Герайбай, Шевкъий Бекторе, Мемет Ниязий, Эшреф Шемьи-заде киби шаирлеримизнинъ эсерлерини язып ала, эзберлей.

Ана тилинде язылгъан базы шиирлерини «Певат Зети» деп им-залагъан яш иджаткярнынъ ильки шиирлери «Ленин байрагьы»нда 1980-нджи сенелерден басылып башланды. 1975 сенеси исе о ана-Ватангъа кочип кельди ве шундан берли Къарасувбазарда яшай.

25 йыл девамында чешит ишлерде чалышкъан Певат Аджирединов 1995 сенесинден йыллар бою «Къырым» газетасынынъ Къарасувба-зар ве Ленин районлары боюнджа озь мухбири олып чалышты.

Певат Зетининъ шиирлери, макъалелери ве очерклери газета-ларда, «Йылдыз» меджмуасында мунтазам суретте басылып тура. Онынъ иджады, хусусан сонъки девирде, Ватанда семерели олды. Озюнинъ шиирий сатырларында о, ватанда, джемиетимизде, халкъ аятында, миллий курешимизде олып кечкен муим вакъиаларгъа сесленмекте. Иджаткярнынъ умумен публицистик рух ташыгъан шиирлерининъ баш мевзулары – ватанперверлик, халкъкъа, Ватан-гъа севги, инсанлар арасында мунасебетлер, юрт къайгъысы ве иляхре. Буны онынъ шиирлерининъ адларында да корьмек мумкюн: «Юрегимде ярам бар», «Сюргюнге огърагъан юртуна тоярмы?!», «Зинданлар ичинден ярыкълар арап», «Элимден къачырдым», «Омюрнинъ кузю бар».

Ватанда чыкъаргъан онынъ китаплары: «Мышычыгъым», «Къырым-ларнынъ такъдири. Биринджи китап» (2003 с.), «Къырымдан седа» (2004 с.), «Хроника крымских событий. 1967-1988 гг.», «Акъкъынъдан вазгечме» (2007 с.), «Къырымларнынъ такъдири. Экинджи китап» (2009

№2 2014 март – апрель

108

с.), «Нечюн сустыкъ?!». Бу сонъки китап ичюн кечкен сене Певат Зети Эшреф Шемьи-заде адына эдебият конкурсы боюнджа рагъбет-лендириджи мукяфаткъа наиль олды.

Певат Зети 1963 сенесинден миллий арекетнинъ фааль ишти-ракчисидир ки, ватанда халкъымызнынъ акъ-укъукъы огърунда куреш девам этер экен, о шимди де сафта, эр бир джемаат тедбирле-ринде, сиясий чыкъышларда фааль иштирак эте. О, къалеминен де бу курешке озь иссесини къоша – миллий арекетнинъ фааль иштиракчилери акъкъында арды-сыра макъалелеринен чыкъышта булуна.

Къарасувбазарнынъ кечмишини, белли эрбапларымызнынъ Къарасувбазарнен багълы аятларыны яхшы огренген ве бу саада джиддий ишлер алып баргъан, озюнинъ шахсий миллий эшьялар музейини тешкиль эткен Певат Зетини айны вакъытта истидатлы улькешынас дей де билемиз. Бу ишлернен мешгъуль олур экен, о Карасувбазарда Бекир Чобан-заденинъ догъгъан эви ве окъугъан мектебини, Решид Медиевнинъ яшагъан эвини, Амди Герайбай-нынъ, белли театр эрбабы Гъани Муратнынъ яшагъан эвлерини араштырып тапты. Ер юзюнден силинген джамилер, мааллелер, керван-сарайлар олгъан ерлерни бельгиледи.

Певат Зети 75 яшында. Амма о тынч отурып оламай, эп аякъта. Юре, араштыра, тапа, яза, иджат эте. Алла онъа сагълыкъ берсин де, озюнинъ эр тарафлы фаалиети ве иджадынен халкъымызгъа даа чокъ файда кетирсин.

Певат ЗЕТИ

Теслим олмаймызАкъикъат бар, – деген сёзлер акъикъаттан пек узакъ,Акъикъатнынъ ёлларына къуралар къапкъан-тузакъ.Халкъымызгъа ана-Юртта тахт тиклемек бу ясакъ,Тахты баргъа тахт тикледи залым, арсыз, пис къазакъ.

Эки асыр афан-туфан халкъымызнынъ ёлдашы,Залымлардан нелер чеке къара такъдирли башы.Къасыргъалы еллер эсе, козюмизни ачырмай,Коктен энген кунеш нуру асла бизни къыздырмай!

Башымыздан Русиенинъ булутлары арынмай,Ёлумызны баскъан туман асырларнен дагъылмай.Акъсызлыкънынъ хышымына текрар-текрар огъраймыз,Афакъанлы ель-борангъа кене теслим олмаймыз!

2014 сене, март.

109

Ìиллиé таñиль îäæаêúларû

БОгъурча Миллий МекТеБиИлим, унер, миллий тильнибунда огренир инсан.Бир миллете кереги деАна тиль, ана лисан.

Якъуб Шакир-Али

Акъмесджит шеэрининъ Богъурча (Каменка) къасабасындаки 42-нджи мектепнинъ къурулышы ичюн темель 1996 сенеси

ноябрь айында къоюлды. Бу иш бир къач мемлекет тарафындан эда этильди. Башта бир къатлы бина къурулды, мында 8 йыл дева-мында ялынъыз башлангъыч сыныфлар тасиль алды. Кет-кете ерли эалининъ сайысы арткъанынен, бир къатлы бина азлыкъ этти. 2002 сенеси мектеп 5 къатлы бинагъа кочьти, реконструкция ишлери алып барылгъан сонъ, 2004 сенеси I-III басамакълы мектеп ачыл-ды. Амма 3 кунь кечер-кечмез, мектепни белли бир себеплерден къапаттылар. Талебелер ве оджалар кене эски бинагъа къайтмагъа меджбур олды.

2005 сенеси бутюн къурулыш меселелери екюнленип, Борчокъ-ракъ миллий мектеби янъы бинада озь ишини девам этти. Ал-азырда мектепте 41 сыныф бар. 16 сыныф украин тилинде тасиль ала, 25 сыныф исе – къырымтатар тилинде.

№2 2014 март – апрель

110

Бугуньде-бугунь мектепни битирген мезунларнынъ 85% алий окъув юртларнынъ студентлери ола. Балалар тек Къырымда дегиль де, Украинанынъ дигер шеэрлеринде де тасиль ала.

Талебелер эр йыл шеэр, джумхуриет олимпиадаларында иш-тирак этип, биринджиликни эльде эте. Икътисадият, джогърафия, къырымтатар тили боюнджа олимпиадаларгъа айрыджа эмиет бериле. Мектеп талебелери эр йыл чешит ярышларгъа къошула, оларнынъ арасында: «Къырым меним Ватаным», «Кенгуру», «Сенинъ эвлятларымыз, Украина» ве дигерлери.

Миллий маариф хызметиндеЭскендер Тархан – мектеп мудири:

– Эскендер Сеитович, сизинъ фикиринъиздже, бугуньки кунь-де миллий тасилимизнинъ энъ муим меселеси недир?

– Менджесине, баш меселе – ана тилимизнинъ сакъланувы ве инкишафыдыр. Эвде ана-бабалар ана тилинде етерли

дереджеде лаф этмейлер. Биз, эльбетте ки, дерслерде оларгъа мумкюн олгъаны къадар къырымтатар тилини огретмеге тырыша-мыз, амма балалар мында 4-5 саат булуна, сонъра мектеп би-насындан чыкъып, кене рус тилине кечелер. Бу, бельки де, сиясий меселедир, бильмейим.

– Бу меселени чезмек ичюн не япмалы?– Билесинъизми, менджесине, балалар мектепке саба келип,

акъшам къайтмалы. Яни, сокъакъларда чокъ юрмесин, телевизор, компьютер къаршысында чокъ отурмасынлар. Бутюн кунь мектепте булунсалар, оджалар оларгъа даа да чокъ вакъыт айырып олур. Амма бойле гъаени амельге кечирмек ичюн, табиий ки, маддий тарафларны да тюшюнмелимиз. Ялынъыз укюметке ишанып, он-

дан пара беклемек к е р е к м е й , а н а -бабалар да озь ба-лаларыны тюшюнип, оларнынъ тасилине ич бир шей къызгъан-мамакъ керек. Ин-сан озь баласына не къадар дикъкъат ве такъат айырса, ба-ласынынъ келеджеги де о къадар огъурлы

111

олур.– Ана-бабаларнынъ ба-

зылары озь балаларыны миллий мектеплерге бер-мектен сакъына. Сиз, му-дир оларакъ, бунъа насыл бакъасынъыз?

– Мен бу меселеге демо-кратик назардан бакъам. Базы ана-бабалар озь бала-ларыны яшагъан ерлерине якъын олгъан мектеплерге бере, чюнки бу онъайтлы ола. Балагъа тувгъан тильни огрет-меге истеген ана-бабалар исе буны мектепсиз де япа биле. Эр шей тек оларгъа багълы, биз исе мында олар-нынъ япкъан ишлерини пе-китип, балаларнынъ дюнья-бакъышларыны даа да арт-тырмагъа, инкишаф этмеге тырышамыз. Бизде тек къырымтатар тили дегиль, бутюн фенлер боюнджа терен бильги бериле ве мезунларымыз дигер мектеплер-нинъ талебелеринден артта къалмайлар, базыда исе аксине, даа да мувафакъиетли олалар.

Элиана Îсманова – мудир муавини:Бизим эсас вазифемиз – ана топрагъы-

мызда къырымтатар тасилини къырымта-тар тилинде девам этмектир. Балаларымыз эр кунь ана тили ве эдебиятны огренелер, бу шимди миллетимизнинъ сакъланувы ичюн пек муим бир меселедир. Шунынъ ичюн биз бу топракънынъ акъикъий ва-тандашларыны тербиелемеге, оларгъа ватанперверлик дуйгъусыны ашламагъа тырышамыз. Мектебимизде бутюн тед-бирлер ялынъыз къырымтатар тилинде кече. Тек бир дердимиз бар – ана-бабалар озь балаларынен тувгъан тильде лаф этмейлер. Шунынъ ичюн балалар мектепке кельгенде, эксери алларда ана тилини бильмейлер. Амма оджаларымыз оларгъа кунь-куньден тилимизге севги ашлайлар ве балаларымыз мектепни битирген-де, халкъымызнынъ мунасип эвлятлары олып, озьлерини энъ гузель тарафтан таныталар.

№2 2014 март – апрель

112

Эльвира Ахманова – талим-тербие ишлери боюнджа мудир муавини:

Оджа озь мезунларынынъ мувафакъиетле-рини корьсе, онъа башкъа бир шей керекмей. Мектебимизде чешит миллетлернинъ векилле-ри тасиль ала, эр йыл «Къырым чокъ миллетли» деген тедбиримиз кече ве бойлеликнен бала-лар озь достларынынъ адетлерини, тарихыны даа да гузельдже огрене. Демек, биз оларгъа толерантлыкъ дуйгъусыны ашламагъа арекет этемиз. Эм де талебелеримиз мектепни бити-рип, мында алгъан тасильни тасдикълайлар.

Яни, балаларымызгъа бутюн фенлер боюнджа кениш бильги бери-ле, шунынъ ичюн олар сайлагъан зенаатларында мувафакъиетлер-ге ирише, бу бизни пек къувандыра. Мектеп ихтияджлары акъкъында айтсакъ, эбет, маддий меселелерге расткелемиз. Мисаль ичюн, бугунь мектеплернинъ чокъусында интерактив тахталар бар. Тале-белерге дерс бермек ичюн бойле васта пек онъайтлы. Биз де бу киби техникий донатувларгъа мухтаджмыз.

Сафие Макъсудова – музыка оджасы:Бизим мектебимиз шеэрде энъ гузель

мектептир. Мен чешит конференцияларда иштирак этем ве буны сизге эминликнен айта билем. Не ичюн десенъиз, бизим мектебимиз-де олгъан сыджакълыкъ, тербие башкъа ич бир ерде ёкътыр. Мен мында энди 10 йылдан зияде чалышам, къапыдан кирип, балачыкълары-мызнынъ янында булунып яшарам. Истидатлы балаларымыз чокъ. Эм йырлайлар, эм ойнай-лар. Оюнджы талебелеримизнен «Къырым»

ансамблининъ артисти Майе Анафиева огъра-ша, «Йылдызчыкълар» группасы бар. Оджала-рымыз да эр бир бала-чыкъкъа айры дикъакъат айырмагъа тырыша. Энъ эсасы – оджа ве телебелер арасындаки мунасебетлер, биз бу меселеге пек мукъайт янашамыз.

Субетлешкен Айше Акиева

113

¹2 (17)

Áалалар и÷þн

«йылдыз÷ыкъ»ны айøе акиева такъдим эте

Боãъур÷а миллий мектебине баãъыøланаБоãъур÷а миллий мектебине баãъыøланаБоãъур÷а миллий мектебине баãъыøлана

×ерêез-АЛИ

Шанлы ёлгъаКитабынъны алдынъ къолгъаЭй, севимли эвлядым,Мектебинъе, шанлы ёлгъаБугунь сени ёлладым.

Урьмет этер оджаларгъа,Ве низамлы окъурсынъ.Умютим бар, эвлят, санъа,Сен козюмнинъ нурусынъ.

Окъуп илим оджагъындаЮксеклерге чыкъарсынъ,Бу улькемнинъ багърында,Бир гуль олып ачарсынъ.

Сув алтында, дерьяларда,Гемилерде ялдарсынъ,Гагариндай, фезаларданБизге селям ёлларсынъ.

Омюримнинъ чечегисинъ,Окъу, эвлят, окъу, сен.Окъув иле оседжексинъУрь Ватанда къокъуп сен.

Ватанымыз шан ве шурет!Сени севип беслейим,Сенден сайгъы, сенден урьмет,Къараманлыкъ беклейим.

эдеБиЯТ алеМиНаджие Мустафаева, 3-нджи сыныф

Мен шиирлерни энди чокътан язам. Энъ севимли мевзум – кузьдир. Шиир язгъанда, бильмеген сёзлеримни къарта-намдан сорайым. О, эр шейни биле.

Алтын кузьКузь пек гузель мевсим, япракълар сарара,бостанларда пише себзе, мейвалар.Ягъмурлы ола авалар, дагъгъа адамларбарып мантар ве джевиз йыгъалар.

Мавиле Зинединова,4-нджи сыныф

Мен язгъан икяелерим даа чокъ де-гиль, амма ойле олмасыны пек истей-им. Икяе ве шиирлеримде ана, бита акъкъында язмагъа севем. Сонъра язгъан шейлеримни оларгъа багъышлайым.

Къырым – меним ВатанымЭр бир адамнынъ озь Ватаны бар. Бу ерде о догъа, осе, яшай. Инсан озюни тек Ватанда тынч ве сербест дуя. Къы-рым – бизим тарихий Ватанымыз, баба-деделеримизнинъ топрагъы. Багъчаларда, орманларда, дагъларда ве денъ-из ялысында ава темиз. Кунеши исе бизим сагълыгъымыз-гъа файда кетире. Кокни опер дагълары,Берекетли багълары.Ем-ешиль орманлары –Будыр меним Ватаным!

акъкъында язмагъа севем. Сонъра язгъан

Къырым – меним ВатанымЭр бир адамнынъ озь Ватаны бар. Бу ерде о догъа, осе,

№2 2014 март – апрель

114

Нияра Реизова, 4-нджи сыныф

Мен, бош вакътым олгъанда, ши-ирлер уйдурмагъа севем. Бизим белли языджыларымыз киби ол-магъа истейим.

Кунеш

Кунеш чыкъты! Кунеш чыкъты!Яз кетти, кузь кельди.Кунеш къыздырмай энди.Эй, балалар, кузь кельди!

КопекКопек – яхшы дост,Копек акъыллы.Эв къаравуллай,Бизлернен ойнай.

АнамАнам, севгили анам,Сенден ич де айрылмам.Сени эр вакъыт анъам.Мен сени севем, анам!

КузьКузь кельди! Кузь кельди!Ягъмурлар ягъа-ягъа.Къушлар да учып кетти,Къырымдан узакъларгъа.Турналар кочелерТурналар кочелер, турналар кочелер!Аскердай кетелер,Токътамай кетелер.Къарада раатланып, Бакъынъыз, балалар, бакъынъыз, балалар!

Токътамай кетелер.

115

№2 2014 март – апрель

116

Т

Р М Е

ЕН

А

ГъДР

Н

Р

Е

Ь

Р

Т

Т

Л

А

Л

Л

А

Ч

Й

Б

Л

Ю

А Н

Т Л

ЛЛ

ТБ

ТенеФФюсТеГульнара Рустемова, 4-нджи сыныф

Мен бу кроссвордны къырым-татар тилине багъышладым. Эгер де сиз бош ерчиклерге келишкен арифлерни язсанъыз, халкъымыз-нынъ энъ къыйметли мирасыны тапарсынъыз.

кроññвордны ÷ез!

Джеваплар: табиат, урьметли, ватан, Чатырдагъ, антер, йылан, татиллер, июль, ляле, баарь. «Тувгъан тиль» татиллер, июль, ляле, баарь. «Тувгъан тиль»

БМ

КДФ

117

гуЗеллер Багъчасы

Сурия Áаирîва, 2-нджи сыныф

Äиана Оêñþз,3-нджи сыныф

Ýìелия Геìеäæи, 3-нäæи ñûнûô

Зуäие ßêубîва,3-нджи сыныф

Ìавиле Ìаìутîва,2-нджи сыныф

№2 2014 март – апрель

118

иджаТ дюньЯсыЭльмаз Велиуллаева,4-нджи сыныфМен тёгерекке къатнайым ве анда бойле ве даа чокъ дюльбер шейчик-лерни япмагъа огренем. Бисернен ишлемеге пек бегенем, чюнки боюнджакълардан истеген шей-имни япа билем. Мына, мисаль ичюн, бойле гульдестелер ола. Мен оларны оджама, анама, тиземе багъышлайым.

Эльвиза Ибраимова, 4-нджи сыныфМен чокъ шейлернен огъраш-магъа севем. Окъуйым, ойнайым, амма буны бугунь сизге косьте-рип оламайджам, шунынъ ичюн «Йылдызчыкъ»къа ресимлеримни кетирдим. Мына мында буюк ве гузель мектепни косьтердим. О, бизим мектебимизге ошамай, амма мен бойле бинада окъу-магъа пек истер эдим.

Сафие Сулейманова,3-нджи сыныфШиир эзберлемек – меним энъ севген ишим. Бизим шаирлери-мизнинъ чокъ гузель шиирлери бар, олар бу шиирлерни бизлер ичюн язалар. Шунынъ ичюн мен де оларны эзберлеп, чешит ме-расимлерде санадан ифадели айтмагъа арекет этем.

Нариман Асанов,3-нджи сыныф

Къырым – бизим Ватанымыз. Шунынъ ичюн мен Ватан иле багълы ресимлер-ни япмагъа севем. Мына бу ресимде бизим топрагъымызнен багълы олгъан бир къач шейчик бар. Биринджи – бу дуа. Бизим халкъымыз эр вакъыт дуа окъуй. Сонъра тамгъа – бу байрагъы-мыздаки тимсальдир. Юкъарыда Номан Челебиджиханнынъ сурети, о, бизим биринджи президентимиз эди, мен де оссем, онъа ошамагъа ис-тейим.

Буны ве эр шейни меним АТР телеканалым косьтере, шунынъ ичюн онынъ адыны да яздым.

119

Амина Алиева,4-нджи сыныф

Бойле шейлерни япмагъа манъа За-рема оджам огретти. Оларны анам ве битама багъышлайым. Бу ишнинъ ады квилинг. Яни чешит ренкте ол-гъан кягъытчыкъларны бири-бирине япыштырып, чечек, ресимлер япмакъ мумкюн. Мен мына бойле дюльбер чечеклер япам.

Эбазер Къуртвелиев,4-нджи сыныф

Мен «Морские дьяволы» киби мешур бир фильмде Хаким адлы огъланнынъ ролюни ойнадым. Амма, эписи бир, актёр олмагъа истемейим, чюнки актёрлар я пек сыджакъ, я пек сувукъ шараитлерде чалышалар.

№2 2014 март – апрель

120

ЗенааТ сайлайМыЗМухаммед Зейдуллаев,3-нджи сыныфМен оссем, шаир ве языджы олмагъа истейим. Чюнки олар пек чокъ язалар ве озюнден сонъ буюк хатыра къалды-ралар. Меним энъ севимли шаирим Номан Челебиджихан. Исмаил Гасприн-ский ве Эшреф Шемьи-заде киби ша-ирлернинъ адларына миллий мектеплер ачылды. Мен буюк олсам, озюм мектеп ачмагъа истейим.

Энвер Велиев,4-нджи сыныфМен буюк олсам, эким оладжам. Чюн-ки экимлер хасталанмай ве башкъа инсанларны да хасталыкълардан къур-тарып, оларгъа ярдым этелер. Мен тув-гъанларыма ярдым этмеге истейим.

Ильяс Алиев,4-нджи сыныфМен юк машиналарынынъ айдавджысы оладжам, къысмет олса. Айдавджы-лар бир мемлекеттен башкъа мем-лекетлерге барып, инсанларгъа чешит шейлерни кетире. Меним къартбабам да айдавыджы эди, онъа ошамагъа ис-тейим.

Адиль Хайбуллаев,4-нджи сыныфМен мектепни битирсем, милиционер оладжам. Милиционерлер не япалар? Олар бандитлерни тутып якъалайлар. Бандитлер хырсызлыкънен огъарашалар. Хырсызламагъа исе мумкюн дегиль.

121

Балалар айТаларАйдер Мамутов,4-нджи сыныф– Сен бу мектепте нени бегенесинъ?– Бу мектеп пек балабан. Эм де гу-зель сыныфдашларым бар: Хатидже, Амина, Алие, Эльвина, Эмине. Амма окъумагъа базыда севмейим, мисаль ичюн, эвде пыч-къынен чокъ чалышсам, болдурсам, дерслеримни япмайым.

Шефикъа Заритдинова,4-нджи сыныф– Сенинъ энъ севимли ишинъ не?– Мен аш пиширмеге севем. Чюнки эгер де къызлар аш пиширмесе, бабалар ве агъалар ишлемейджек. Ишлемеселер, эвге акъча кетирмейд-жеклер. Шунынъ ичюн биз оларны ашатмагъа меджбурмыз.

Хатидже Чолакова,4-нджи сыныф– Сен бу мектепте бир шей денъиштирме-ге истер эдинъми?– Ёкъ, мен мында эр шейни бегенем. Эм оджаларны, эм талебелерни. Амма базы огъланлар пек тербиесиз. Олар эр вакъыт къызларгъа илишелер. Эр кес дегиль, эбет. Мисаль ичюн, Эбазер, Ильяс тербиели, амма тербие-сиз огъланлар пек чокъ.

– Мен аш пиширмеге севем. Чюнки эгер де къызлар аш пиширмесе, бабалар ве агъалар ишлемейджек.

окъумагъа базыда севмейим, мисаль ичюн, эвде пыч-

бабалар ве агъалар ишлемейджек. Ишлемеселер, эвге акъча кетирмейд-жеклер. Шунынъ ичюн биз оларны

Мисаль ичюн, Эбазер, Ильяс тербиели, амма тербие-

Алие Ахманова, 2-нджи сыныфБизим мектебимизде де «Йылдызчыкъ» бар. Бу бизим йыр тёгерегимизнинъ ады. Мен йырламагъа севем ве билем, шу-нынъ ичюн бу группанынъ иштиракчиси олам. Мектебимизде олып кечкен бутюн тедбирлерде чешит йырларны иджра этем. Мен буюк къыз олсам, белли йырджы олурым.

№2 2014 март – апрель

122

Шаирлер Балаларгъа×ерêез-АЛИ

Черкез-Али белли къырымта-тар языджысыдыр. О, Къырым-да Багъчасарай районынынъ Багъатыр коюнде дюньягъа кель-ген. Черкез-Али ильк мектепни, Багъатыр коюнде, орта мек-тепни Гъавр ве Коккозь койле-ринде битирген. 1944 сенеси сюргюн этильгенде, ёлда ана-сыны джойгъан. Озьбекистанда «Ленин байрагъы» газетасында,

Гъафур Гъулам адына нешриятнынъ Къырымтатар эде-бияты болюгинде чалышкъан, «Йылдыз» меджмуасында муаррирлик япкъан. Ташкент университетининъ рус филологиясы болюгини битирген. 1995 сенеси Къырым-гъа къайткъан Черкез-Али озь иджадыны девам эткен. Онынъ иджадында балаларгъа багъышлангъан шиирлер де чокъ.

Айт, къачан ола?

Къар ирип кетти,Сувукълар битти,Сыджакълар кельди,Балалар кульди.

Тазере ерлер, Ача ал гуллер,Айт, къачан ола,Бу зевкълы куньлер?

Онынъ иджадында балаларгъа багъышлангъан шиирлер де чокъ.

123

Чипилерим

Меним дюльбер чипилерим,Чивильдешсе пек северим.Пуфкъа бенъзер чипилерим,Акъшам, саба ем сеперим.

Нечюн меним чипилеримКокке бакъып сув ичелер.Нечюн меним чипилеримТары емез, тюй корьселер.

Ай, сары чипилерим,Вай, сырлы чипилерим,Тез-тез келинъ, чипилерим,Мен сизлерге тюй сеперим.

Меним назик чипилеримАнасыны пек севелер.Юкъу кирсе козьлеринеКъанат тюбюне кирелер.

Ай, сары чипилерим,Вай, сырлы чипилерим,Тез-тез келинъ, чипилерим,Мен сизлерге тюй сеперим.

Сепетли къартий

Саба эрте, ава ачыкъ,Корьдим мектеп ёлунда,Кетеятыр къартанайчыкъСепети бар къолунда.

Мен битайгъа ярдымлашып, Алып бардым эвине.Битай мени алгъышладыПек севине-севине.

Алып къартий сепетинденБерди манъа бир алма.Деди: Джувур, тез-тез,Мектебинъе кеч къалма.

Не ёрулдым, не де талдым.Не дерсиме кеч къалдым.Пек огъурлы къартий экен,Татарджадан беш алдым.

№2 2014 март – апрель

124

Кобелек

Къора бою кеткенде,Корьдим сырлы кобелек.Узандым, къол етмеди,Чюнки юксек бу терек.

Мен: – Амет, – деп къычырдым, –Ярдым эт, – деп чагъырдым.– Кобелекни тутайыкъ,Юва ясап къапайыкъ.

Амет манъа дарылды,Тап чырайы тюрленди.– Ёкъса санъа кобелекТийдими, – деп сёйледи.

Кобелекни тутмайыкъ,Къуртчыкъларны ашасын.Багъчаларда къоркъмайып,Эркин-сербест яшасын.

Эм оны ич урмайыкъ,Олар бизге пек керек.Келинъ, бакъып турмайыкъ,Отуртайыкъ дут терек.

Баарьде къурт чыкъарыр,Дут япрагъы кемирир.Сонъра кирип къозакъкъа,Йипек ясап джан берир.

125

ТюШюндже

Муз. Сервер Какуранынъ Сёз. Шакир Селимнинъ

Ватан ве õалêú

№2 2014 март – апрель

126

Насыл бир куньлерге къалдыкъ, къалдыкъ, къардашлар!Бу узун ёлларда талдыкъ, талдыкъ, къардашлар!Аман-аман янып биттик, яндыкъ, къардашлар!Козюмизнинъ огюнде сабийлер оле.

Багълама:Дюнья бизге бакъып бир козьнен агълай,Дюнья бизге бакъып бир козьнен куле.Дюнья, дюнья – бойле бу дюнья.Дюнья, дюнья – насыл бу дюнья?!

Дюньягъа нам берген бир миллет эдик,Асырларнынъ тюбюнден тирилип кельдик.Ватангъа чокъ асрет олып, къурбанлар бердик,Бизни кене больмектелер бир шына иле.

Багълама:Дюнья бизге бакъып бир козьнен агълай,Дюнья бизге бакъып бир козьнен куле.Дюнья, дюнья – бойле бу дюнья.Дюнья, дюнья – насыл бу дюнья?!

Ёкътыр, ёкътыр арамызда бирлик кенъеши,Шунынъ ичюн ич къыздырмай Ватан кунеши.Шунынъ ичюн oггe кетмей, миллетим, ишинъ,Къырымтатар халкъы чеке ферьяд ве нале.

Багълама:Дюнья бизге бакъып бир козьнен агълай,Дюнья бизге бакъып бир козьнен куле.Дюнья, дюнья – бойле бу дюнья.Дюнья, дюнья – насыл бу дюнья?!

Санки бизлер олдыкъ душман бир-биримизге,Ёкътыр урьмет не олю ве не тиримизге.Не олды я, эй къардашлар, не олды бизге?Сакът олунъыз, бир белялар басмасын кене!

Багълама:Дюнья бизге бакъып бир козьнен агълай,Дюнья бизге бакъып бир козьнен куле.Дюнья, дюнья – бойле бу дюнья.Дюнья, дюнья – насыл бу дюнья?!

127

Такъдир

Муз. Сервер Какуранынъ Сёз. Аблязиз Велиевнинъ

Татарлыгъым, татарлыгъым, дюньялар айдын!Гъурбетликтен къайткъан халкънынъ ким чекер къайдын?Не корьмеди гъарип башынъ, не эшитмединъ?!Комендантлар ат ойнатты, сен эп ишлединъ.

Багълама:Санъа Ватан ясакъ олды, къапалды ёллар,Къырымтатар саткъын дее къоюлды къоллар.Ёкъ, дединъ сен, ёкъ, бу ялан, гъайры корюльсин.Къырымтатар саткъын деген, козю кёр олсун.

Акъикъатнынъ ёлу узакъ, чареси айдын,Сагъ ол айта бугунь татар, чеккенге къайдын.Кетсин, кетсин, кельмез олсун, биз корьген куньлер,Гъурбетликте ольгенлерни унутыр кимлер?

Багълама:Къырым огълу, Къырым къызы, емин этейик,Керек олса, Ватан ичюн къурбан кетейик.Татарлыгъым, татарлыгъым, дюньялар айдын!Гъурбетликтен къайта халкъым, козюнъиз айдын!

Видається кримскотатарською мовою «Йылдыз» №2 (217).

Бир матбаа табагъы колеминден эксик эльязмалар муэллифлерине къайтарылмай. Буюк колемли эсерлернинъ къыскъартылгъан

журнал варианты къабул олуна.Басылувгъа 15.04. 2014 с. рухсет этильди. Форматы 70х108 1/16.

Офсет усулында басылды.Нешрият-эсап табагъы Сымарыш №

1200 нусха басылды.Джедвельге алынгъаны акъкъында шеадетнаме:

Серия КМ №1633-384ПР.

Адресимиз:95007, Акъмесджит шеэри, Вернадский проспекти

эв 155, кв. 3.Телефон – 63-27-13.yıldız1976s@mail.ru

Муневер МеджитоваЗера Акимова

КорректорВёрстка

г. Симферополь, ул. Комунальная/ пер. Промежуточный, 24/3,

www.tipografi a.com.ua/f/Salta

САЙГЪЫЛЫ ОКЪУЙЫДЖЫЛАР!«Йылдыз»гъа абуне олунъыз!

Озюнъизнен берабер къомшуларынъызны, таныш-билишлеринъизни,

достларынъызны да 2014 сенесине яздырмагъа унутманъыз.

«Йылдыз»нынъ абуне индекси 75298.Муэллифлернинъ дикъкъатына!

«Йылдыз» муарририети эсерлер ве макъалелерни къырымтатар тилинде, электрон шекильде къабул эте.