หวขอท ๗ กรงศรอยธยา

ภมหลงของอาณาจกร สมเดจพระรามาธบดท ๑ ทรงสถาปนาอาณาจกรอยธยาขนในป พ.ศ. ๑๘๙๓ หากพจารณาจากปทกอตงจะเหนไดวาอยธยาเกดหลงอาณาจกรไทยอน ๆ ทกอตงขนในชวงระยะปลายพทธศตวรรษท ๑๘ – ๑๙ คอ อาณาจกรสโขทย (พ.ศ. ๑๗๘๑) และอาณาจกรลานนา (พ.ศ. ๑๘๓๙) แตอยธยากลบเปนอาณาจกรทมอ านาจ มความเจรญรงเรอง และมอายยนนานกวาอาณาจกรไทยอนใด นอกจากนนอยธยายงไดมอบมรดกทางดานวฒนธรรมมากมายไมวาจะเปน ดานการเมอง เศรษฐกจ และสงคมแกอาณาจกรไทยในสมยหลง อยางไรกตามกอนทจะศกษาสภาพการเมองการปกครองของสมยกรงศรอยธยานน เพอเปนพนฐานความเขาใจทดขน เราควรจะรวา สมเดจพระรามาธบดท ๑ (พ.ศ. ๑๘๙๓ – ๑๙๑๒) หรอทเรยกกนในอกพระนามหนงวา พระเจาอทองทรงเปนใครและทรงครองเมองใดกอนทจะทรงกอตงอาณาจกรอยธยา หรอมปจจยอะไรทเกอหนนใหพระองคทรงสามารถสถาปนาอาณาจกรนไดส าเรจ และอาณาจกรอยธยามพนฐานทดในดานใดจงสามารถพฒนาความเจรญรงเรองสรางความเปนปกแผนไดอยางรวดเรว จนกาวขนมาเปนศนยอ านาจทางการเมองในลมแมน าเจาพระยาทงตอนบนและตอนลางไดส าเรจ การสถาปนากรงศรอยธยา การศกษาจนถงขณะน เรองราวเกยวกบก าเนดของอาณาจกรอยธยา และพระราชประวตของสมเดจพระรามาธบดท ๑ ผกอตงอาณาจกรนยงเปนเรองคลมเครอ หาขอยตไมได และเปนปญหาทถกเถยงกนอยางมากในหมนกประวตศาสตร หลกฐานเทาทมอยซงมขอขดแยงกนอยมากซงสามารถสรปประเดนทเหมอนกนไดเพยงแตวา สมเดจพระรามาธบดท ๑ ทรงประสตในราว พ.ศ. ๑๘๕๗ ตอมาทรงอภเษกสมรสกบเจาหญงแหงแควนสพรรณบร ซงในขณะนน (พทธศตวรรษท ๑๙) เปนแควนทมอ านาจทางการทหาร และเปนคแขงทางการเมองของแควนละโว (แควนลพบร) พระองคทรงสรางเมองอยธยาเมอ ป พ.ศ. ๑๘๙๓ ขณะททรงมพระชนมายได ๓๖ พรรษา สวนปญหาทวาสมเดจพระรามาธบดท ๑ เสดจมาจากเมองไหนนน เดมเคยเชอกนวาพระองคทรงครองราชยอยท เมองอทองกอนทจะทรงอพยพมาสรางเมองใหมทอยธยา เนองจากเมองอทองเกดกนดารน า อหวาตกโรคระบาด ผคนลมตายไปเปนจ านวนมาก พระเจาอทองจงทรงพาไพรพลอพยพมากอตงเมองอยธยาเมอป พ.ศ. ๑๘๙๓ แตจาการขดคนหลกฐานทางโบราณคดใน ป พ.ศ. ๒๕๐๖ พบวาเมองอทองไดสลายตวกลายเปนเมองรางประมาณ ๒๐๐ – ๓๐๐ ปกอนการกอตงอยธยา สมมตฐานดงกลาวจงถกลมลางไป และไดเกดสมมตฐานใหมอกหลายประการดงน คอ ๑. พระเจาอทองเสดจมาจากเมองเพชรบร โดยอางหลกฐานจากค าใหการชาวกรงเกา และจดหมายเหตลาลแบร ๒. พระเจาอทองทรงอพยพมาจากแถบเมองสพรรณบร และทรงเปนพระราชบตรเขยของเจาเมองน โดยอางหลกฐานค าวา อทอง – สพรรณบร เปนค าทมความหมายเหมอนกน เปนหลกฐานยนยนวาคงเปนสถานทแหงเดยวกน คอ แถบเมองสพรรณบร ๓. พระเจาอทองเสดจมาจากเมองกมโพช โดยอางหลกฐานจากหนงสอเรองชนกาลมาลปกรณ และพระราชพงศาวดารกรงสยาม ฉบบบรตชมวเซยม เมองกมโพชนนกประวตศาสตรสนนษฐานวานาจะหมายถงเมองศนยกลางในลมแมน าเจาพระยาทเคยอยใตอทธพลของเขมร คอ เมองละโวหรอลพบร ๔. พระเจาอทองทรงมถนฐานดงเดมอยแถวอยธยา แถบวดพนญเชง ทางฝงตะวนออกของแมน า ตอมาเกดโรคอหวาตระบาด จงทรงอพยพผคนขามฝากมาสรางเมองใหมทางฝงตรงขามและขนานนามเมองทตงใหมนวา “กรงเทพทวารวดศรอยธยา” สมมตฐานนอางองหลกฐานจากหลายแหลงทงศลาจารก ต านาน พงศาวดาร รวมทงอางองหลกฐานทางดานโบราณสถานและโบราณวตถตาง ๆ ดวย เชน วดพนญเชง วดโสมณโกษ วดกฏดาว วดอโยธยา และพระพทธรปพระเจาพแนงเชง (พระพทธไตรรตนนายก) โบราณสถานและโบราณวตถเหลานอยทางฟากฝงตะวนออก และลวนแลวแตสรางขนกอนการกอตงกรงศรอยธยา สมมตฐานทงสประการน ขอสามและขอสเปนสมมตฐานทไดรบการเชอถอกนมาก อยางไรกตามเมอพจารณาจากการทสมเดจพระรามาธบดท ๑ ทรงแตงตงใหพระราเมศวร พระราชโอรสเสดจไปครองเมองลพบรหลงการกอตงอยธยาแลว ประกอบกบการทสมเดจพระราเมศวรเสดจกลบมาประทบทเมองลพบร เมอทรงถกขนหลวงพะงวแยงราชสมบตเมอป พ.ศ. ๑๙๑๓ ท าใหสมมตฐานทวา สมเดจพระรามาธบดท ๑ เสดจมาจากเมองลพบรนาจะเปนจรง กลาวคอ พระองคคงจะทรงเปนพระราชโอรสของเจาผครองแควนละโวซงขณะนน (พทธศตวรรษท ๑๙) เปนอาณาจกรไทยในลมแมน าเจาพระยาตอนลางทางดานตะวนออกทตงตนเปนอสระจากเขมร ตอมาพระองคทรงอภเษกสมรสกบเจาหญงแหงแควนสพรรณบร ซงเปนแควนส าคญของชาวไทยในลมแมน าเจาพระยาตอนลางทางดานตะวนตก แควน

๒

สพรรณบรมอ านาจทางการทหาร และเปนคแขงทางการเมองของแควนละโว จากพนธะทางดานการแตงงาน ท าใหเกดการเชอมโยงทางการเมองระหวางแควนส าคญทงสองในลมแมน าเจาพระยาตอนลาง หลงจากทพระราชบดาเสดจสวรรคตแลว สมเดจพระรามาธบดท ๑ ไดทรงครองราชยสมบตทลพบรสบตอมา และไดทรงยายมาสรางเมองใหมทอยธยาในป พ.ศ. ๑๘๙๓ การทพระองคทรงตดสนพระราชหฤทยสรางศนยอ านาจทางการเมองแหงใหมทอยธยานน คงเปนเพราะวาอยธยามท าเลทเหมาะสมกวาลพบรทงในดานยทธศาสตรและในดานท าเลการคากบตางประเทศ อกทงยงมความอดมสมบรณในดานการเกษตรจงเหมาะทจะเปนศนยอ านาจทางการเมองแหงใหมในลมแมน าเจาพระยาตอนลาง ทเชอมโยงแควนละโวและสพรรณบรเขาดวยกน สวนปจจยทเกอหนนใหสมเดจพระรามาธบดท ๑ ทรงสามารถกอตงอาณาจกรอยธยานน นอกจากปจจยทางดานเศรษฐกจ ความเจรญทางดานวฒนธรรม และก าลงทหารทไดจากแควนละโวและแควนสพรรณบรแลว คอ ปจจยทางดานชองวางอ านาจทางการเมอง ขณะนนอาณาจกรสโขทยซงอยทางเหนอและอาณาจกรเขมรซงอยทางตะวนออกก าลงเสอมอ านาจลงมาก จงเปดโอกาสใหอยธยาซงอยตรงกลางกอตวขนไดในชองวางแหงอ านาจน พนฐานของอาณาจกรอยธยา กรงศรอยธยาทสมเดจพระรามาธบดท ๑ ทรงกอตงในป พ.ศ. ๑๘๙๓ นน มท าเลทตงทดทงในดานยทธศาสตรและในดานการคา กลาวคอ ตวเมองอยธยาอยในบรเวณทลม มแมน าลอมรอบ ๓ ดาน ไดแก แมน าลพบรทางดานเหนอ แมน าเจาพระยาทางดานตะวนตกและดานใต ดงนนเพยงแตขดล าคลองทางดานตะวนออกเชอมแมน าเหลานนอยธยากกลายเปนเมองเกาะทมล าน าลอมรอบทง ๔ ดาน ลกษณะเชนนนบเปนปราการธรรมชาตอนมนคง ชวยปองกนการโจมตของขาศกไดเปนอยางด นอกจากนนการตงอยในบรเวณทลม ท าใหชวงระยะระหวางเดอนกนยายน – ธนวาคมของทกป จะมน าหลากทวมรอบกรงศรอยธยาเปนบรเวณกวาง เทากบเปนการบงคบใหฝายขาศกมโอกาสมาลอมโจมตกรงศรอยธยาไดเพยงปละ ๘ เดอนเทานน และเมอลอมอยถงหนาน าหลากแลว กจ าตองยกทพกลบไปโดยปรยาย ท าเลทตงเชนน นอกจากจะใหผลดในดานยทธศาสตรแลว ยงท าใหอยธยาสามารถตดตอคาขายกบอาณาจกรทอยลกเขาไป เชน สโขทย ไดสะดวก โดยอาศยแมน าเจาพระยาและสาขา นอกจากนนการทอยธยาตงอยบนฝงแมน าทลกเขาไปในผนแผนดนแตกไมไกลจากปากน าจนเกนไป ท าใหอยธยาสามารถตดตอคาขายทางเรอกบตางประเทศไดอยางสะดวก รวมทงสามารถท าหนาทเปนพอคาคนกลางในการตดตอคาขายระหวางพอคาตางชาตกบอาณาจกรทอยลกเขาไปหรอท าหนาทเปนพอคาคนกลางตดตอคาขายระหวางพอคาจน ญปน กบพวกพอคาตางชาตอน ๆ อยธยาจงเปนศนยกลางการคาทส าคญ นอกจากท าเลทตงทเหมาะสมทงในดานยทธศาสตรและในดานการคาแลว มขอนาสงเกตวา ตงแตแรกกอตงอาณาจกร อยธยามพนฐานทดทงทางดานเศรษฐกจ วฒนธรรม และดานก าลงทหาร ซงพนฐานทดทง ๓ ประการนมสวนอยางมากในการชวยเกอหนนใหอยธยาสามารถพฒนาความเจรญรงเรองไดอยางรวดเรว จนกาวขนมาเปนศนยอ านาจทางการเมองในลมแมน าเจาพระยาทงตอนบนและตอนลาง ดงน ๑. พนฐานทางเศรษฐกจ การศกษาหลกฐานทางดานโบราณคดและประวตศาสตรพบวา บรเวณทตงของอยธยาเปนดนแดนทเคยมเมองเกาซงเรยกกนวาเมองอโยธยา ตงอยทางฟากฝงตะวนออกแถบวดพนญเชง เมองอโยธยานสนนษฐานวาตงขนกอนการสถาปนากรงศรอยธยาประมาณ ๒๐๐ ป เคยเปนชมชนทมผคนอาศยอยหนาแนน มความอดมสมบรณทางเศรษฐกจ มความเจรญรงเรองในการตดตอคาขายกบจน โดยอโยธยาสงพรกไทย ไมฝาง ของปาไปขายทจน และซอสนคาพวกเครองเคลอบ แพร ไหม กลบมา อยางไรกตาม ในชวงระยะกอนการกอตงอยธยานน เมองอโยธยาไดซบเซาลงจนเกอบเปนเมองราง โดยไมมหลกฐานใดบงบอกไวอยางชดเจนวาเหตใดจงเปนเชนนน แมวาอโยธยาจะเสอมสลายไป แตกไดมอบมรดกทางเศรษฐกจในดานการตดตอคาขายกบจนใหแกอยธยา ดวยเหตนอยธยาจงมพนฐานทางเศรษฐกจทดในดานการคาขายกบตางประเทศ และยงมความอดมสมบรณทางการเกษตรอกดวย เพราะอยธยาตงอยในบรเวณทราบลมแมน าเจาพระยาตอนลาง พนดนมความอดมสมบรณ เหมาะแกการเพาะปลกเปนอยางยง และพชทปลกกนมากกคอ ขาว ความอดมสมบรณทางการเกษตร ท าใหอยธยาสามารถผลตอาหารเลยงผคนไดเปนจ านวนมาก ซงนบวามความส าคญมากตออยธยา เพราะในสมยกอน ก าลงคนเปนทรพยากรทมคายง และเปนพนฐานส าคญอยางหนงในการสรางและแผขยายอาณาจกร ในค าใหการชาวกรงเกากลาวถงความอดมสมบรณของอยธยาวา ทตงของอยธยาซงเรยกกนวาหนองโสนนน “...ประกอบดวยพรรณมจฉาชาตบรบรณ...” และในอกตอนหนงกลาววา “…ในกรงทสรางใหมในต าบลหนองโสนนน ปราศจากภยพบตคอ ขาวแพง และอหวาตกโรค เปนตน ฝงชนพลเมองรท ามาหากน มการกสกรรมท าไรนา ท าพาณชยกรรมแลกเปลยนคาขาย ท าการชางหตถกรรม เปนตนวา จกสาน ท าหมอไห ตม โอง ใชใสขาว ใสน ามากมล ซอขายแกกน พวกราษฎรกมทรพยสนมงคง เจรญสขสมบรณขนทกท...”

๓

๒. พนฐานทางดานวฒนธรรม อยธยาไดรบมรดกทางดานศลปะ วทยาการ และศาสนา ไมวาจะเปนศาสนาพทธ พราหมณและฮนดจากลพบร ซงเปนดนแดนเกาแกทสดแหงหนงในตอนกลางของประเทศไทย ตามต านานกลาววาเมองละโวหรอลพบรนสรางเมอ พ.ศ. ๑๐๐๒ และเชอกนวาในสมยอาณาจกรทวารวด ละโวเปนเมองหลวงทางดานตะวนออกของอาณาจกร ในขณะทนครปฐม อทอง และสพรรณบร ตามล าดบเปนเมองหลวงทางดานตะวนตก นบตงแตสมยอาณาจกรทวารวดเปนตนมาจนถงสมยทอาณาจกรเขมรแผอ านาจเขามาในลมแมน าเจาพระยา ละโวมบทบาทส าคญในฐานะศนยกลางความเจรญรงเรองทางดานวฒนธรรมไมวาจะเปนวฒนธรรมทมพนฐานมาจากศาสนาพทธ พราหมณ หรอฮนด หลกฐานทแสดงความเจรญรงเรองทางศลปวทยาการน มทงโบราณสถาน โบราณวตถ และเอกสารพวกต านานพงศาวดาร หลกฐานจากเอกสารม อาทเชน ในตนพทธศตวรรษท ๑๓ พระนางจามเทว เจาหญงละโวซงจะเสดจขนไปครองเมองหรภญไชย (เมองล าพน) ไดทรงน าเอาพทธศาสนา บณฑต หมอยา และชางฝมอจากละโวขนไปดวย ในป พ.ศ. ๑๔๐๔ เจาชายญปน ผทรงมจตศรทธาในศาสนา ไดเสดจแสวงหาคมภรพทธศาสนาระหวางจนและอนเดย ไดทรงแวะมาคนหาทละโวดวย และสนพระชนมทน นอกจากนนมหลกฐานวาปลายพทธศตวรรษท ๑๘ พอขนรามค าแหง พอขนเมงราย และ พระยาง าเมองเสดจมาทรงศกษาทละโว จากหลกฐานทกลาวมาน จะเหนไดวาละโวหรอลพบรเปนศนยกลางความเจรญรงเรองทางวฒนธรรมและไดถายทอดมรดกทางวฒนธรรมของตนไมวาจะเปนศลปะ ศาสนา และวทยาการตาง ๆ แกอยธยา พนฐานทางดานวฒนธรรมทอยธยาไดรบมรดกมาน เปนปจจยส าคญประการหนงทชวยเสรมสรางความเจรญรงเรองและความเปนปกแผนแกอาณาจกรตอไป ๓. พนฐานทางดานก าลงทหาร ตงแตแรกกอตงอาณาจกรอยธยานบวามพนฐานทางดานก าลงทหารทมนคงพอสมควรเนองจากไดรบการสนบสนนจากแควนสพรรณบร ซงขณะนนเปนศนยอ านาจทางการทหารในเขตลมแมน าเจาพระยาตอนลางทางดานตะวนตก ความเขมแขงในดานก าลงทหารของแควนสพรรณบร จะเหนไดจากเหตการณในป พ.ศ. ๑๙๑๒ เมอสมเดจพระรามาธบดท ๑ โปรดเกลาฯ ใหพระราเมศวรผครองเมองลพบร เสดจไปตนครธมเมองหลวงของเขมร แตพระราเมศวรกลบทรงพายแพแกกองทพเขมร สมเดจพระรามาธบดท ๑ จงโปรดเกลาฯ ใหขนหลวงพะงว เจาเมองสพรรณบร ทรงยกกองทพเมองสพรรณไปชวย ปรากฏวาขนหลวงพะงวทรงสามารถตนครธมไดส าเรจ เหตการณนสะทอนใหเหนวาสพรรณบรเปนเมองทมความเขมแขงในดานก าลงทหาร จากหลกฐานทางประวตศาสตรและโบราณคด สพรรณบรเปนเมองเกาแกเมองหนงในเขตทราบลมแมน าเจาพระยาตอนลางทางดานตะวนตก เปนเมองทพนดนมความอดมสมบรณเหมาะแกการเพาะปลกมากนอกจากนนยงเปนเมองทมความเจรญทางดานการคา เชอกนวาเมอเมองนครปฐมและเมองอทองซงเปนเมองส าคญของอาณาจกรทวารวด ถกทงรางไปเมอประมาณพทธศตวรรษท ๑๖ สพรรณบรไดเจรญขนมาแทนทเมองทงสอง กลายเปนศนยอ านาจทางการคาและการทหารในเขตลมแมน าเจาพระยาตอนลางทางดานตะวนตก และยงท าหนาทเปนเมองหลวงทางดานตะวนตกของอาณาจกรดวย สพรรณบรพยายามขยายอ านาจทางการทหารของตนอยเสมอ ดงจะเหนไดจากการทสพรรณบรยกกองทพไปโจมตรเมองนครศรธรรมราชเมอประมาณปลายพทธศตวรรษท ๑๘ ไดกลาวมาแลววาพนธะจากการแตงงานท าใหเกดการเชอมโยงทางการเมองระหวางแควนสพรรณบรและแควนละโวในปลายพทธศตวรรษท ๑๙ และตอมาสมเดจพระรามาธบดท ๑ ไดทรงยายมาสรางศนยอ านาจทางการเมองแหงใหมทอยธยา ดงนน อาณาจกรอยธยาจงมพนฐานทางดานก าลงทหารทมนคงพอสมควรตงแตระยะเรมแรก เพราะไดรบการสนบสนนจากแควนสพรรณบร การทอยธยามพนฐานทดทงทางดานเศรษฐกจ วฒนธรรม และดานก าลงทหารตงแตแรกกอตงอาณาจกร ท าใหอยธยาสามารถสรางความเปนปกแผน และแผขยายอาณาจกรออกไปไดอยางรวดเรว ดงจะเหนไดวาเพยงชวระยะเวลาประมาณ ๙๐ ป หลงจากการกอตง อยธยาสามารถท าลายศนยอ านาจทางการเมองทส าคญในขณะนนใหหมดอ านาจไป ๒ อาณาจกร คอ อาณาจกรเขมร (พ.ศ. ๑๙๗๔) และอาณาจกรสโขทย (พ.ศ. ๑๙๘๑) อกทงยงไดกาวขนมาเปนศนยอ านาจทางการเมองของคนไทยในแถบลมแมน าเจาพระยาทงตอนบนและตอนลาง นบจากนนเปนตนมา (ปลายพทธศตวรรษท ๒๐) อยธยากไดครองความเปนผน าของโลกคนไทยมาจนถงป พ.ศ. ๒๓๑๐ จงลมสลายไปจากเสยกรงแกพมา นบเปนการสนสดของอาณาจกรอยธยาทมอายยนนานถง ๔๑๗ ป (พ.ศ. ๑๘๙๓ – ๒๓๑๐)

๔

สภาพทางการเมอง เศรษฐกจ และสงคมชวง พ.ศ. ๑๘๙๓ – ๑๙๙๑ ลกษณะทางการเมองการปกครอง ๑. ฐานะและอ านาจหนาทของพระมหากษตรย อาณาจกรอยธยาปกครองดวยระบอบราชาธปไตยเชนเดยวกบอาณาจกรสโขทย ในระบอบน พระมหากษตรยทรงเปนผน าสงสดของอาณาจกร และทรงไวซงพระราชอ านาจอยางเดดขาดแตพระองคเดยวในการปกครองทงในยามสงบและในยามสงคราม แมวาสโขทยและอยธยาจะใชระบอบการปกครองแบบเดยวกน แตกมความแตกตางกนในดานคตหรอแนวคดทใชเปนหลกในการก าหนดฐานะและอ านาจหนาทของพระมหากษตรย ในสมยสโขทยแนวคดหลกทใชในการก าหนดคอคตทวา “พระมหากษตรยทรงเปนประดจบดาของประชาชน” แตในสมยอยธยาใชคตทวา “พระมหากษตรยทรงมใชมนษยธรรมดา หากทรงเปนองคอวตารของพระเปนเจา” แนวคดแบบนเรยกอกอยางหนงวา เทวราชา โดยรบแนวคดมาจากเขมร ซงเขมรเองกไดรบจากอนเดยอกตอหนง คตเรองเทวราชามพนฐานมาจากลทธพราหมณโดยมความเชอวาพระมหากษตรยทรงเปนองคอวตารของพระเปนเจาในศาสนาพราหมณซงอาจจะเปนพระศวะหรอพระวษณองคใดองคหนง ความเชอนจะปรากฏในพธบรมราชาภเษก ในพธนพราหมณซงถอกนวาเปนชนกลมเดยวทสามารถตดตอกบพระเปนเจาไดโดยตรงจะเปนผสาธยายมนตอญเชญพระเปนเจาใหเสดจลงมาสถตในองคพระมหากษตรย นอกจากนนในระหวางประกอบพธ พราหมณจะใชค าพดกบพระมหากษตรยเหมอนดงเชนพดกบพระศวะหรอพระวษณ และจะถวายสญลกษณของพระเปนเจาแดพระมหากษตรยดวย เชน พระสงวายธร า พระแสงราชาวธ และพระบรมนามาภไธยทมค าวา “ทพยเทพาวตาร” ซงแปลวา “อวตารของพระเปนเจาบนสวรรค” สงประกอบในพธบรมราชาภเษกเชนนแสดงใหเหนวา องคพระมหากษตรย ไดทรงกลายเปนพระเปนเจาแลว เมอพระมหากษตรยทรงอยในฐานะเปนเทพเจา กตองมการสรางระเบยบแบบแผนและกฎเกณฑเพอใหสอดคลองกบฐานะและความยงใหญของพระองค สถาบนพระมหากษตรยในสมยอยธยาจงมลกษณะเฉพาะทเปนแบบแผนกวาสมยสโขทย กฎเกณฑทสรางขนมอยหลายประการพอจะสรปไดดงนคอ ประการแรก มกฎขอบงคบวา พระมหากษตรยจะตองทรงอยในทสงเหนอผอนใดทงสน การตงทประทบของพระมหากษตรยจงตองอยเหนอคนอน ๆ จะอยต ากวาหรอจะอยเสมอกนไมได กฎขอบงคบนตอมาไดกลายเปนขนบประเพณท าใหทกคนตองลดตนใหต าลงไปเมออยตอหนาองคพระมหากษตรย เพราะพระองคทรงเปนเทพเจา จ าตองทรงอยเหนอมนษยทงปวง ประการทสอง พระมหากษตรยจะตองทรงแยกพระองคตางหากออกจากมนษยคนอน เพราะเมอพระองคทรงเปนเทพเจาแลว จะทรงคลกคลกบคนธรรมดาสามญไมได จะท าใหขาดความเคารพ และท าใหเสอมในคตความเชอ กฎเกณฑขอนท าใหพระมหากษตรยทรงอยในฐานะสงสงและลลบ จนกระทงราษฎรธรรมดาไมสามารถจะเขาถงไดอกตอไป ประการทสาม ทประทบของพระมหากษตรย คอ พระบรมมหาราชวงนน จะไดรบการสรางขนโดยเจตนาใหมกฎเกณฑและมพธการเหมอนดงเปนเทวสถานในศาสนาพราหมณ โดยปกตในเทวสถานจะมเทวทาส คอ ทาสหญงของพระเปนเจาอยเปนจ านวนมาก ท าหนาทปรนนบตรบใชพระเปนเจา ในพระบรมมหาราชวงกจะมนางสนมก านลอยเปนจ านวนมากเพอปรนนบตรบใชองคพระมหากษตรย นอกจากนนจะมพราหมณประจ าราชส านกมหนาทประกอบพธกรรมเพอบชาพระมหากษตรยซงทรงมฐานะเปนเทพเจา ประการทส มการสรางราชาศพทขนส าหรบใชกบองคพระมหากษตรยและพระราชวงศ ประการสดทาย การออกกฎขอบงคบหรอขอหามตาง ๆ เกยวกบองคพระมหากษตรย เชน หามจบตององคพระมหากษตรย หามมองพระมหากษตรย หามถามอาการพระประชวร หามเอยพระนามจรง และ หามขนนางววาทชกตกนในเขตพระราชฐาน เปนตน ผท าผดกฎขอบงคบเหลานจะไดรบโทษ กลาวไดวา พระมหากษตรยในสมยอยธยาทรงอยในฐานะเทพเจาตามคตความเชอของลทธพราหมณ และสถาบนพระมหากษตรยในสมยนมหลกการและแบบแผนทแนนอนในดานพระราชอ านาจ เนองจากพระมหากษตรยทรงมฐานะสงสง เปนอวตารของพระเปนเจา พระราชอ านาจจงมไดเกดจาก “สญญาประชาคม” แตไดจากการททรงเปนพระมหากษตรย และทรงมความสงสง ศกดสทธ ในสวนของภาระหนาท พระมหากษตรยทรงมหนาทในการท าสงครามปองกนราชอาณาจกรใหพนจากภยของอรราชศตร รกษาความสงบเรยบรอยของสงคม คมครองชวตและทรพยสนของอาณาประชาราษฎร ท านบ ารงสงเสรมศาสนา ศลปวฒนธรรม และประกอบพธตาง ๆ ส าหรบพระนคร แมวาพระมหากษตรยในสมยอยธยาจะทรงไดรบคตเทวราชาจากเขมร แตความเปนเทวราชาของพระองคกมไดมลกษณะเดดขาดและสมบรณเหมอนเชนประเทศตนเคาคตความเชอ ดงจะเหนไดวาพระมหากษตรยอยธยาไมเคยทรงเกณฑแรงงานคนไปสรางปราสาทหนขนาดใหญเพอเกบพระบรมศพดงเชนทกระท ากนในอาณาจกรเขมรทเปนเชนนเพราะพระมหากษตรยไทยทรงไดรบอทธพลจากศาสนาพทธ ซง

๕

เนนวาผปกครองจะตองยดมนใน ทศพธราชธรรม ราชจรรยานวตร และจกรวรรดวตร เทวราชาของอยธยาจงมลกษณะปานกลางกลาวคอ ไมเปนเทพเจาทสงสงมากอยางเขมร แตในขณะเดยวกนกมไดเปนคนธรรมดาอยางสโขทย อกเรองหนงทควรจะน ามาพจารณากคอ เพราะเหตใดอาณาจกรอยธยาจงรบคตเทวราชาจากเขมรมาเปนหลกในการก าหนดฐานะและอ านาจหนาทของพระมหากษตรยทเปนเชนน เพราะตงแตแรกกอตง อยธยามนโยบายทจะแผขยายอาณาจกรออกไปอยางกวางขวาง และท าลายศนยอ านาจทางการเมองอน ๆ เชน อาณาจกรสโขทย อาณาจกรเขมร ดงนนอยธยาจงจ าเปนตองสรางสถาบนพระมหากษตรยทมความศกดสทธ สงสง และมอ านาจเดดขาดนาเกรงขาม เพอใหการปกครองด าเนนไปอยางมประสทธภาพ และเพอใหมอ านาจเดดขาดนาเกรงขาม เพอใหการปกครองด าเนนไปอยางมประสทธภาพ และเพอใหอาณาจกรทก าลงแผขยายออกไปอยางไพศาลด ารงคงอยได ปรากฎวาอยธยาประสบความส าเรจในการเอาคตเทวราชามาใช สามารถสรางสถาบนพระมหากษตรยใหมคณลกษณะตามทกลาวมาขางตน สถาบนพระมหากษตรยทมความศกดสทธ สงสง และมอ านาจเดดขาดนาเกรงขามนไดมสวนอยางมากในการชวยสนบสนนใหอาณาจกรอยธยาทกวางใหญไพศาลสามารถด ารงอยไดหลายรอยป แมเมอเผชญกบคามผนผวนทางการเมอง เชน การมพระมหากษตรยทออนแอ การแยงชงราชสมบตทเกดขนหลายครง และการสงครามทท ากบพมา เปนตน เดวด เค วายอตต ไดกลาวถงสถาบนพระมหากษตรยตามคตเทวราชาไวตอนหนงวา “…ลทธพราหมณท าใหสถาบนพระมหากษตรยเปนสถาบนทเปลงรศมอนงดงาม มหศจรรย เปนสถาบนทตงอยในชนจกรวาล ซงค าจนพระราชอ านาจของพระมหากษตรยในการปกครองไพรฟาประชาราษฎรทวทกสารทศ…”

๒. การเมองภายใน ไดกลาวมาแลววา อาณาจกรอยธยาเกดจากการรวมตวทางการเมองของลพบรและสพรรณบร ซงเปนแควนส าคญในแถบลมแมน าเจาพระยาตอนลาง ดงนนการเมองภายในอาณาจกรอยธยาในชวงตน จงเปนการแยงอ านาจทางการเมองระหวางเจานายจากลพบรและเจานายจากสพรรณบร เปนการเมองซงจ ากดอยเฉพาะในกลมชนชนสงอนเปนชนกลมนอยของสงคม ในรชสมยสมเดจพระรามาธบดท ๑ (พ.ศ. ๑๘๙๓ – ๑๙๑๒) การแยงชงอ านาจมไดเกดขน เนองจากพระองคทรงเปนนกปกครองทมความสามารถมาก ไดทรงประนประนอมใหกลมการเมองทงสองอยรวมกนได แตเมอพระองคเสดจสวรรคตแลว การแยงอ านาจทางการเมองระหวางเจานายลพบร หรอราชวงศอทอง และเจานายสพรรณบรหรอราชวงศสพรรณภม กไดอบตขน และไดด าเนนอยนานประมาณ ๔๐ ป (พ.ศ. ๑๙๑๓ – ๑๙๕๒) จงไดยตลง โดยราชวงศสพรรณภมไดครองอ านาจทางการเมองอยางเดดขาด สวนราชวงศอทองนนหมดบทบาทไปจากการเมองอยธยา เมอสมเดจพระรามาธบดท ๑ เสดจสวรรคตในป พ.ศ. ๑๙๑๒ พระราเมศวร พระราชโอรสซงขณะนนครองเมองลพบรไดเสดจมาครองราชยสมบตทกรงศรอยธยาสบตอมา แตพระองคทรงครองราชยไดเพยงปเดยว (พ.ศ. ๑๙๑๒ – ๑๙๑๓) ขนหลวงพะงวซงมศกดเปนพระปตลา (ลง) และครองเมองสพรรณบร ไดยกกองทพมาแยงราชสมบตจากสมเดจพระราเมศวร ทอยธยา เมอ พ.ศ. ๑๙๑๓ สมเดจพระราเมศวรมไดทรงสรบ ทรงยอมแพแตโดยด และเสดจกลบไปประทบทลพบรถนเดมของพระองค เมอขนหลวงพะงวหรอสมเดจพระบรมราชาธราชท ๑ ทรงขนครองราชยทอยธยาแลวทางเมองสพรรณบรเจานายราชวงศสพรรณภมไดครองเมองนสบตอมา ขนหลวงพะงวครองราชยสมบตระหวางป พ.ศ. ๑๙๑๓ – ๑๙๓๑ เมอพระองคเสดจสวรรคตแลว พระราชโอรสซงมพระชนมเพยง ๑๕ พรรษา ทรงพระนามวา เจาทองลน เสดจขนครองราชยสบตอไดเพยง ๗ วน สมเดจพระราเมศวรไดเสดจยกกองทพจากลพบรมาชงราชสมบตจากพระเจาทองลน และโปรดใหส าเรจโทษทวดโคกพระยา การแยงอ านาจทางการเมองครงทสองนเปนการตอสระหวางลกพ – ลกนอง และราชวงศอทองกไดกลบขนมามอ านาจทอยธยาอกครงหนง ระหวางทราชวงศอทองมอ านาจทอยธยานนทเมองสพรรณบรซงเปนสวนหนงของอาณาจกรอยธยา เจานายราชวงศสพรรณภมยงคงมอ านาจอย และด าเนนการเคลอนไหวทางการเมองจากฐานทมนของตนเพอชวงชงอ านาจคนเชนกน หลงจากทสมเดจพระราเมศวร (พ.ศ. ๑๙๓๑ – ๑๙๓๘) เสดจสวรรคตแลว สมเดจพระรามราชา พระราชโอรส (พ.ศ. ๑๙๓๘ – ๑๙๕๒) ครองราชยอยทอยธยาได ๑๔ ป กหมดอ านาจและหมดบทบาทไปจากการเมองอยธยา กลาวคอ ในป พ.ศ. ๑๙๕๒ สมเดจพระรามราชาทรงมเรองทะเลาะววาทกบเจาเสนาบดซงเปนขนนางผใหญ เจาเสนาบดจงหนจากอยธยาไปเชญ พระอนทราชา เจาเมองสพรรณบร ซงเปนพระราชนดดาของขนหลวงพะงว (พระโอรสของพระอนชาขนหลวงพะงว) เสดจยกกองทพลงมายดกรงศรอยธยาจากสมเดจพระรามราชา และเนรเทศพระองคไปอยทปทาคจาม ซงปจจบนเรากยงไมทราบวาคอสถานทใด

นบจากป พ.ศ. ๑๙๕๒ ปญหาการแยงชงอ านาจทางการเมองระหวางราชวงศอทองและสพรรณภมไดยตลง โดยราชวงศอทองเปนฝายพายแพ และราชวงศสพรรณภมไดครองอ านาจทางการเมองอยางเดดขาด มาจนถงชวงเสยกรงศรอยธยาครงท ๑ ในป พ.ศ. ๒๑๑๒

๖

เมอพจารณาจากการแยงชงอ านาจทางการเมองระหวางราชวงศทงสองแลว กลาวไดวาการจะไดอ านาจทางการเมองในสมยอยธยาตอนตนนน จะตองอาศยก าลงทหารเปนพนฐานส าคญ เหนไดวา ราชวงศสพรรณภมซงมความเขมแขงทางการทหารจงเปนฝายประสบชยชนะในทสด อยางไรกตาม นอกจากการตอสโดยอาศยก าลงทหารแลว ราชวงศอทองและราชวงศสพรรณภมยงตอสโดยการแสวงหาการรบรองทางการทตจากจน ซงเปนมหาอ านาจทางการเมองในดนแดนแถบน เชน ในชวงทสมเดจพระบรมราชาธราชท ๑ (ขนหลวงพะงว) ทรงครองราชยโดยแยงมาจากสมเดจพระราเมศวรนน พระราชมารดาของสมเดจพระราเมศวร (พระขนษฐาของขนหลวงพะงว) ไดสงคณะทตน าเครองบรรณาการไปถวายพระมเหสของพระจกรพรรดจนถง ๒ ครงในป พ.ศ. ๑๙๑๖ และทลฟองวาพระราชโอรสถกแยงราชสมบตแตกถกปฏเสธไมรบรองคณะทตจากลพบร ในปเดยวกนนน (พ.ศ. ๑๙๑๖) สมเดจพระบรมราชาธราชท ๑ ไดทรงสงคณะทตไปจนถง ๒ ครงเชนกน และไดสรางความสมพนธทางการทตกบจนแนนแฟนกวาทางฝายลพบร อยางไรกตาม การทจะไดมาซงอ านาจทางการเมองในอยธยาจะตองอาศยก าลงทหารเปนปจจยหลกทส าคญทสดสวนการแสวงการรบรองทางการทตจากจนเปนเพยงปจจยรองทมาประกอบเทานน ๓. การจดรปแบบการปกครอง หลกฐานตาง ๆ เทาทมอยในปจจบนเกยวกบการจดรปแบบการปกครองของอาณาจกรอยธยาในระยะเรมแรกมอยไมมาก เราจงไมคอยทราบรายละเอยดเกยวกบการจดรปแบบการปกครองในสมยอยธยาตอนตน ทราบเพยงแตวา ในระยะแรก การบรหารราชการสวนกลาง คอ ในเขตเมองหลวงและบรเวณโดยรอบเมองหลวง มกรมส าคญอย ๔ กรม คอ เวยง วง คลง นา ซงรวมเรยกวา “จตสดมภ” แปลวา “หลกทง ๔” สมเดจพระเจาบรมวงศเธอกรมพระยาด ารงราชานภาพทรงสนนษฐานวา การจดระเบยบการปกครองสวนกลางในลกษณะนคงจะไดแบบอยางมาจากอนเดย เพราะอาณาจกรอน ๆ ในเอเชยตะวนออกเฉยงใตทไดรบวฒนธรรมอนเดย เชน อาณาจกรพมา อาณาจกรเขมร อาณาจกรชวา และอาณาจกรในมลาย ลวนแตจดรปแบบการปกครองสวนกลางเปน ๔ กรมส าคญเชนเดยวกบอาณาจกรอยธยา

สวนนกประวตศาสตรชาวตางประเทศใหเหตผลวา การทอนเดยและอาณาจกรตาง ๆ ในเอเชยตะวนออกเฉยงใตจดรปแบบการปกครองสวนกลางเปน ๔ กรมใหญนน เพราะตองการจดระเบยบบรหารราชการสวนกลางใหเปนไปตามคตความเชอเกยวกบระเบยบของจกรวาล กลาวคอ จกรวาลมทศส าคญอย ๔ ทศ ทศเหนอ ทศใต ทศตะวนออก และทศตะวนตก แตละทศมยกษรกษาประจ าอยรวมทงหมด ๔ ตน เรยกวา “โลกบาล” การจดใหมขนนางส าคญ ๔ คนกเพอใหเปนตวแทนของโลกบาลทง ๔ นนเอง เชอกนวา หากจดระเบยบในโลกมนษยใหสอดคลองกบระเบยบของจกรวาลแลว อาณาจกรจะมความเจรญรงเรอง ส าหรบขนนางทเปนผบงคบบญชากรมใหญทง ๔ น สนนษฐานวา เปนพวกขนนางทมยศ “ขน” ซงเปนยศสงสดของขนนางในสมยแรกกอตงอาณาจกรอยธยา สวนขอบเขตอ านาจของขนนางเหลานจะมมากแคไหนไมมหลกฐานใดบงบอกอยางแนชด แตเนองจากเปนระยะเรมตนของอาณาจกรอ านาจทมอยจงนาจะมในเขตเมองหลวงและบรเวณโดยรอบเทานน คงไมขยายออกไปเหมอนในชวงสมยหลงการปฏรปการปกครองของสมเดจพระบรมไตรโลกนาถ ในดานหนาทความรบผดชอบจตสดมภมอ านาจหนาทพอสรปไดดงน คอ กรมเวยง เปนพนกงานปกครองทองท รกษาความสงบภายในเขตเมองหลวงและบรเวณใกลเคยง กรมวง เปนหวหนาในพระราชส านก และดแลรบผดชอบเรองความยตธรรมดวย กรมคลง เปนพนกงานรบจายและเกบรกษาพระราชทรพย ทไดมากจากภาษอากร กรมนา เปนพนกงานตรวจตราการท าไรนา ออกหนงสอแสดงกรรมสทธในทนาแกชาวนา รวมทงมหนาทเกบหางขาวขนฉางหลวงส าหรบเกบไวใชในราชการ นอกจากกรมส าคญทง ๔ กรมนแลว ในเมองหลวงจะมกรมยอยลดหลนกนลงมาอก แตไมมหลกฐานใดบงบอกไวอยางชดวามกรมใดบาง ตอมาจ านวนกรมยอยหรอกรมขนาดเลกคงเพมมากขน จนกระทงในสมยสมเดจพระบรมไตรโลกนาถ (พ.ศ. ๑๙๙๑ – ๒๐๓๑) ปรากฎวามกรมขนาดเลกอยหลายสบกรม การบรหารราชการสวนภมภาค อาณาจกรอยธยาในสมยตน (พ.ศ. ๑๘๙๓ – ๑๙๙๑) ม เมองอยธยา ลพบรและสพรรณบรเปนเมองส าคญ ทางทศใตมเมองนครปฐม ราชบร เพชรบร และอาจมเมองนครศรธรรมราชไวในอาณาจกรดวย ทางดานตะวนตกจดเทอกเขาทกนแดนระหวางตะนาวศรกบไทย ทศตะวนออกคงจะจดกบเขมร แถวดงพญาเยน และลมน าบางปะกง ทางทศเหนอถงเมองชยนาท ตดกบอาณาเขตของอาณาจกรสโขทยซงลงมาถงเมองนครสวรรค จนถงสมยสมเดจพระบรมราชาธราชท ๒ (เจาสามพระยา พ.ศ. ๑๙๖๗ – ๑๙๙๑) อยธยาจงสามารถครอบครองดนแดนทเดมเคยเปนอาณาจกรสโขทยไดอยางแทจรง

หวเมองทอยในอาณาบรเวณทกลาวมาขางตนน ถาเปนเมองเลกทไมคอยมความส าคญ และอยใกลอยธยา จะสงขนนางไปปกครอง และขนตรงตอเมองหลวง แตถาเปนเมองใหญทมความส าคญไมวาจะเปนดานเศรษฐกจหรอดานก าลงทหาร อยธยาจะสงเจานายชนสงไป

๗

ปกครองซงเมองทเจานายเปนเจาเมอง เรยกกนวาเมองลกหลวง หรอเมองหลานหลวง แลวแตยศศกดของเจานายผด ารงต าแหนงเจาเมอง เมองลกหลวงและเมองหลานหลวงจะมเมองเลก ๆ เปนเมองบรวารมาขนอยดวย เทาทปรากฏในหลกฐานทกลาวถงการสงเจานายไปครองเมองนน เมองลกหลวงในสมยอยธยาตอนตนม เมองสพรรณบร เมองลพบร เมองแพรกศรราชาหรอเมองสรรค และเมองชยนาท สวนเมองหลานหลวงไดแก เมองอนทบร เจานายทไปครองเมองเหลาน เชน ขนหลวงพะงว พระอนทราชา และเจาอายพระยา ทรงครองเมองสพรรณบร สมเดจพระราเมศวรเคยทรงครองเมองลพบร เจายพระยาเคยทรงครองเมองแพรกศรราชา เจาสามพระยาเคยทรงครองเมองชยนาทกอนขนเสวยราชย และสนนษฐานวาพระอนทราชาคงจะเคยทรงครองเมองอนทบรกอนทจะมาเปนเจาเมองสพรรณบร เมองลกหลวงและเมองหลานหลวงเหลานจะมอ านาจในการปกครองตนเองคอนขางมากจนเกอบเปนอสระ ทงในการเกบภาษอากร การควบคมก าลงไพรพล การพจารณาไตสวน ตดสนคดความทเกดขนภายในเมอง และการตงต าแหนงขนนางชนผนอยเพอชวยบรหารราชการ การทเมองหลวงใหเมองลกหลวง และเมองหลานหลวงปกครองตนเองเกอบจะเปนเอกเทศนน ท าใหความสมพนธทางการปกครองระหวางเมองหลวงกบเมองเหลานยงเปนโครงสรางทางการปกครองแบบหลวม ทกอใหเกดการแยงชงอ านาจทางการเมองขนบอยครง “… เพราะการทพระมหากษตรยทรงกระจายอ านาจการปกครองใหแกเจานายในพระราชวงศไปปกครองเมองลกหลวงหลานหลวงอยางกงอสระ โดยไมสามารถควบคมดแลไดอยางใกลชดอยางหนง และไววางพระราชหฤทยเกนไปวาเปนเครอญาตเดยวกนอกอยางหนง ท าใหคดไปวา คงจะไมทรยศ กบฎตอ“พระคณ” เปนแน อนทจรงการใช “พระคณ” มากกวา “พระเดช” ในลกษณะนกเปนผลดอยเหมอนกนแตกเปนเพยงชวระยะหนงทพวกนนจะจงรกภกดตอพระองค ตอเมอสนรชกาลผมพระคณแลวนนแหละกจะเกดความวนวายขนเพราะจะตองมเจาผครองนครเมองลกหลวงเมองใดเมองหนงซงเปนรชทายาทเสวยราชสมบตตอ บรรดาเจาเมองทงหลายทเคยด ารงต าแหนงฐานะเทาเทยมกนมากอน กสนความจงรกภกด เพราะบางคนกคดอยากเปนใหญเปนโต ปญหาการเมองขอน อาจลลวงไปดวยด หากพระมหากษตรยองคใหมทรงเขมแขง เดดขาด และมฝไมลายมอเปนทเชอถอกนมากอนเสวยราชย แตถาพระมหากษตรยพระองคใดทรงออนแอ เมองลกหลวงหลานหลวงทงหลายกอาจจะกระดางกระเดอง คดแยกตวเปนอสระ หรอเตรยมพรอมทจะชวงชงราชบลลงก…” ถดจากเขตเมองลกหลวงเมองหลานหลวงออกไป คอ หวเมองประเทศราช ซงในสมยอยธยาตอนตนนาจะไดแก สโขทย นครศรธรรมราช หวเมองเหลานอยธยาจะใหเจานายเชอสายเจาเมองเดมเปนผปกครองอยางอสระตามประเพณการปกครองของแตละเมอง อยธยาจะไมเขาแทรกแซงแตประการใด โดยหวเมองประเทศราชจะตองสงเครองราชบรรณาการมาใหอยธยาตามเวลาทก าหนดไว ๔. การควบคมก าลงคน ในสมยอยธยา ก าลงคนหรอแรงงานไพรนบเปนทรพยากรทมคายงอยางหนงของอาณาจกรทงในดานการเมองและเศรษฐกจ ค าวา “ไพร” หมายถง ราษฎรธรรมดาทเปนเสรชน หรอ กลาวอกนยหนงกคอ ประชาชนทวไป คนสวนใหญของสงคมประมาณรอยละ ๘๐ – ๙๐ จะเปนไพร จากหลกฐานพบวาก าลงคนมความส าคญอยางมากตอการเสรมสรางและแผขยายอาณาจกร ในดานเศรษฐกจก าลงคนเปนบอเกดของผลผลตซงยงความมงคงสมบรณใหแกรฐ ในขณะเดยวกนก าลงคนกเปนพนฐานส าคญประการหนงของการสรางอ านาจทางการเมอง เปนกองทพในยามเกดศกสงคราม อกทงยงเปนแรงงานโยธาในการกอสราง เชน การสรางปอมปราการ ก าแพงเมอง ขดอางเกบน า คเมอง สรางถนนหนทาง และวดวาอารามตาง ๆ ดงนนแตละอาณาจกรจงตองสรางวธการหรอระบบทมประสทธภาพในการควบคมก าลงคน เพอใหสามารถเกณฑแรงงานไพรมาใชไดอยางรวดเรวในยามทเกดความตองการ อาณาจกรอยธยาในชวงตนจะมการจดระบบการควบคมก าลงคนหรอแรงงานไพรเปนอยางไรนน ไมมหลกฐานใดบงบอกไวอยางละเอยด สนนษฐานวาคงจะมวธการควบคมอยางงาย ๆ โดยแบงบคคลในสงคมออกเปน ๒ พวก คอ พวกทควบคมบงคบบญชาไพร เรยกวา มลนาย ซงไดแกเจานายและขนนาง สวนอกพวกหนงเปนผถกควบคมไดแก พวกไพรหรอประชาชน สวนวธการควบคมนน ศาสตราจารยขจร สขพานช ไดเสนอขอคดเหนวา คงจะมการรวบรวมไพรใหรวมเขาดวยกนเปนกลมกอน ไพรในกลมเหลานเรยกวา ลกหม แลวมเจาหมเปนหวหนาคอยควบคมดแลหลาย ๆ หมรวมเปนแขวง มหวแขวงเปนหวหนา และเพอความสะดวกในการเรยกเกณฑไพรพลจงมกฎขอบงคบวา ไพรตองลงทะเบยนกบหวหนาของตนดงปรากฏในมาตรา ๑๐ ของกฎหมายลกษณะรบฟอง พ.ศ. ๑๘๙๙ ทระบวา “...ราษฎรมารองฟองดวยคดประการใด ๆ แลมไดตงสงกดมลนาย อยาพงรบไวบงคบบญชาโดยอนขาดทเดยว ใหสงตวหาสงกดมลนายมไดนนแกสสดเอาเปนคนหลวง…”

๘

นอกจากทไดกลาวมาขางตนแลว เราไมทราบรายละเอยดอนทเกยวกบวธการควบคมก าลงคนในสมยอยธยาตอนตน ในดานความรบผดชอบ มลนายมหนาทปกครองดแลไพรในสงกดของตนใหอยอยางเรยบรอย รวมทงควบคมดแลความประพฤตของไพรในบงคบ และรบผดชอบเกณฑไพรพลมาใหแกรฐ เมอรฐมความตองการก าลงคนไปใช ลกษณะทางเศรษฐกจ อยธยามพนฐานทางเศรษฐกจทดตงแตแรกกอตงอาณาจกร และพนฐานทางเศรษฐกจทดนเปนปจจยส าคญทชวยใหอยธยาสามารถพฒนาความเจรญรงเรอง และสรางความเปนปกแผนไดอยางรวดเรว เศรษฐกจของอาณาจกรอยธยามพนฐานอยทการเกษตรและการคากบตางประเทศ ๑. การเกษตร อาณาจกรอยธยาตงอยในบรเวณทราบลมแมน าเจาพระยาตอนลางซงมอาณาบรเวณตงแตนครสวรรคลงมาถงอาวไทย ทราบลมแมน านเกดจากการทบถมของโคลนตม เนอดนจงมความอดมสมบรณ เปนดนตะกอนทมทรายปนเพยงเลกนอย และสามารถเกบกกน าไดเปนอยางด จงเปนดนทเหมาะแกการเพาะปลกมาก โดยเฉพาะอยางยงการปลกขาวนาลม ความเหมาะสมทางสภาพภมศาสตร ท าใหอยธยาเปนแหลงเพาะปลกทส าคญแหงหนงในดนแดนแถบน พชส าคญทปลกกนมากในอาณาจกรอยธยาจนกลายเปนพชหลก คอ ขาว รองลงมาไดแก พรกไทย ฝาย หมาก มะพราว เปนตน แมวาสภาพภมศาสตรจะเอออ านวยตอการเพาะปลกเปนอยางมาก แตการเกษตรของอยธยากยงเปนการเกษตรแบบพอยงชพ กลาวคอ ใชเทคนคการผลตแบบดงเดมทตองพงพาธรรมชาตเปนหลกใหญ หากสภาพดนฟาอากาศไมอ านวยอนเนองมาจากเกดภาวะฝนแลงหรอน าทวม ผลผลตทางการเกษตรกจะตกต าจนน าไปสภาวะขาดแคลนอาหาร นอกจากนนยงมวตถประสงคในการผลตเพยงเพอการบรโภคภายในอาณาจกรเทานนมไดผลตเพอขาย สนคาทางการเกษตรทอยธยาสงไปขายตางประเทศนาจะเปนผลผลตทไมไดบรโภคในอาณาจกร

ในดานรฐบาลดแลการเพาะปลกของราษฎรเพยงแคออกกฎหมายคมครองการท านาบางสวน ดงปรากฏในกฎหมายลกษณะเบดเสรจ เชน ใหเจาของชาง มา โค กระบอ ระวงสตวเลยงของตนใหด ไมใหไปกนตนขาวในนาของผอน มฉะนนจะถกลงโทษ และ หามมใหลกแอก ไถ และคราดของชาวนา เปนตน นอกจากนนรฐบาลไดสงเสรมและใหสทธแกราษฎรในการบกเบกทดนแหลงใหมเพอใชเพาะปลก ดงปรากฏในกฎหมายลกษณะเบดเสรจมาตราท ๔๕ ระบวา “...ถาผใดกนสรางเลกสรางทไรนาเรอกสวนนน ใหไปบอกแกเสนานายระวาง นายอากร ไปดทไรนาเรอกสวนทกนสรางนนใหรมากแลนอย ใหเสนานายระวางนายอากรเขยนโฉนด ใหไวแกผเลกรางกนสรางนน ใหรวาผนนอยบานนน กนสรางเลกรางต าบลนนขนในปนนเทานนไวเปนส าคญ...” และ ปรากฏในมาตรา ๕๔ กลาวไวตอนหนงวา “..อนงทนอกเมองช ารดอยนานกด และมนผหนงลอมเอาทนนเปนไร เปนสวนมน มนไดปลกตนไมสรรพอะยะมานในทนนไว ใหลดอากรไวแกมนปหนงพนกวานนเปนอากรหลวงแล..” สวนในดานการชลประทานนนรฐบาลไมไดสงเสรมแตอยางใด การขดคลองทเกดขนกเพอสนองความตองการทางดานยทธศาสตร การคมนาคม และการระบายน าททวมตอนหนาน าเทานน มไดขดเพอผลประโยชนทางดานเกษตรกรรมโดยตรง แมวารฐบาลในสมยอยธยาตอนตนจะไมไดสงเสรมการเกษตรมากนก แตสภาพภมศาสตรทเหมาะสมและความอดมสมบรณของพนดน ท าใหอยธยาสามารถผลตอาหารเลยงดผคนไดเปนจ านวนมาก ซงนบเปนรากฐานส าคญอยางหนงของการเสรมสรางและแผขยายอาณาจกร การเกษตรจงเปนพนฐานส าคญของเศรษฐกจอยธยามาตลอดระยะเวลา ๔๑๗ ป ๒. การคากบตางประเทศ ท าเลทตงของอยธยามสวนอยางมากในการสงเสรมใหอาณาจกรอยธยามความเจรญรงเรองทางการคา กลาวคอ อยธยาตงอยบนฝงแมน าทลกเขาไปในผนแผนดน แตกไมไกลจากปากน า (ทะเล) จนเกนไป ท าใหอยธยาสามารถตดตอคาขายทางเรอกบตางประเทศไดอยางสะดวก รวมทงสามารถท าหนาทเปนพอคาคนกลางในการตดตอคาขายระหวางพอคาตางชาตกบอาณาจกรทอยลกเขาไป เชน สโขทย ลานนา หรอ เปนการท าหนาทเปนพอคาคนกลางตดตอคาขายระหวางพอคาจน ญปน กบพวกพอคาตางชาตอน ๆ อยธยาจงเปนศนยกลางการคาทส าคญและการคากบตางประเทศนจงเปนพนฐานทางเศรษฐกจทส าคญอกอยางหนงของอาณาจกรอยธยาตลอดระยะเวลา ๔๑๗ ป แตการคาในแตละชวงกมลกษณะแตกตางกนออกไปตามสภาพแวดลอมในแตละชวงเวลา ในสมยอยธยาตอนตน (พ.ศ. ๑๘๙๓ – ๑๙๙๑) การคากบตางประเทศทมอยเปนการคาส าเภากบจน ญปน อาหรบ มลาย

๙

อนเดย ชวา และฟลปปนส โดยอยธยาตดตอคาขายกบจนมากทสดสวนชาตอนนนมเพยงเลกนอย การคาส าเภาสวนใหญในสมยนด าเนนการโดยพระมหากษตรย เจานาย และขนนาง มการคาของเอกชนทด าเนนการโดยพวกพอคาชาวจนบาง แตไมปรากฏการคาส าเภาของพอคาชาวไทยทเปนสามญชน ดงนนการคากบตางประเทศในสมยอยธยาตอนตนจงเปนการผกขาดของชนชนสง แตระดบของการผกขาดยงไมมากเพราะยงพบการคาเสรอยบาง เชน พอคาตางชาตยงสามารถตดตอคาขายกบราษฎรและพอคาชาตอนทอยในอยธยาไดโดยตรง ไมตองผานองคกรของรฐบาล คอ พระคลงสนคา เหมอนดงเชนในสมยหลง

ในดานสนคาทซอขายกนจากเอกสารและบนทก สนคาขาออกประกอบดวย อ าพน ไมกฤษณา ไมแกนด า ไมฝาง กระวาน กานพล พรกไทย ทองค า เงน พลอย ตะกว งาขาง นอระมาด หอระดาน ชะมด เครองเคลอบ เครองปนดนเผา ฝาย น าตาล ขาว ชาง มา นกยง และนกแกวหาส สวนสนคาขาเขาม แพรมวน แพรดอก แพรโล ผามวน ผาลายทอง เครองถวยชาม เครองกระเบอง ดาบ หอก เกราะ ทองแดง ก ามะถน พด ฉากญปน เครองรก และสารสม กลาวโดยสรป การคากบตางประเทศนบเปนพนฐานทางเศรษฐกจทส าคญอกอยางหนงของอาณาจกรอยธยา และเปนแหลงรายไดส าคญของรฐ กลาวคอ หากรฐบาลเปนผประกอบการคาเองกจะไดผลตอบแทนเปนผลก าไรโดยตรง แตถาไมไดคาขายเองกจะไดภาษซงเรยกเกบจากสนคาขาเขาและสนคาขาออก ๓. รายไดของรฐ สนนษฐานวาในสมยอยธยาตอนตน รฐบาลคงมรายไดประเภทตาง ๆ ดงตอไปน ๓.๑ จงกอบ คอ คาผานดานขนอน ทางบกทางน า เรยกเกบจากสนคาของราษฎร โดยเกบชกสวนสนคาไวในอตรา ๑๐ ชก ๑ หรอเกบเปนเงนตามอตราขนาดยานพาหนะทขนสนคาผานดาน ๓.๒ อากร คอ การเกบชกสวนผลประโยชนทราษฎรไดจากการประกอบอาชพอน ๆ ทไมใชการคาขายโดยตรง เชน การท านา ท าสวน ท าไร ผทท านาจะเสย “หางขาว” ใหแกรฐ และจะตองน ามาสงเอง สวนการจบปลาในน า และตมกลนสรา อตราทเกบคงประมาณ ๑ ใน ๑๐ ของผลประโยชนทราษฎรท ามาหาได ๓.๓ สวย คอ เครองราชบรรณาการทไดจากประเทศราช ๓.๔ ฤชา คอ เงนคาธรรมเนยมทรฐเรยกเกบจากราษฎรเฉพาะราย ในกจการททางราชการจดท าให เชน การออกโฉนดตราสาร หรอเงนปรบไหมทฝายแพคดจะตองชดใชใหแกฝายชนะ รฐบาลจะเกบไปครงหนงเปนคาฤชา ซงเรยกกนอกชอหนงวา “เงนพนยหลวง” ๓.๕ รายไดจากการคากบตางประเทศ ไดแก ผลก าไร ภาษสนคาขาเขา และภาษสนคาขาออก ลกษณะทางสงคม ลกษณะทางสงคมของสงคมอยธยาประกอบดวยชนชนตาง ๆ ทมอ านาจ สทธ และหนาททแตกตางกน โดยประกอบดวย ชนชน ๖ ชน ดงน คอ ๑. พระมหากษตรย ในทางการเมอง พระมหากษตรยทรงเปนประมขของอาณาจกร ทรงเปนเจาชวต คอ ทรงมพระราชอ านาจเหนอชวตของคนทกคนในสงคม ไมวาบคคลนนจะอยในฐานะสงต าเพยงใด และยงทรงเปนทรวมและทมาแหงอ านาจ พระองคทรงปกครองอาณาจกรโดยมเจานายและขนนางเปนผชวยในการบรหาร นอกจากนนยงทรงด ารงต าแหนงจอมทพของราชอาณาจกร บงคบบญชาทหารและทรงมหนาทในการปองกนราชอาณาจกรใหพนภยจากอรราชศตร และทรงเปนเจาของทดนทงหมดในอาณาจกรท าใหบางครงจงเรยกพระองควา “พระเจาแผนดน” ในทางสงคม พระองคทรงเปนจดสงสดของสงคม ทรงเปนองคอปถมภของศาสนาพทธซงเปนศาสนาหลกทของสงคมอยธยา รวทงเปนสายใยทเชอมระหวางชนชนปกครองและผอยใตปกครองของสงคม ในแงสถาบน สถาบนพระมหากษตรยเปนหลกส าคญในการปกครองอาณาจกร สถาบนพระมหากษตรยในสมยอยธยามฐานะทแตกตางจากสโขทยทผปกครองและผอยใตปกครองมความใกลชดกน พระมหากษตรยในสมยอยธยาทรงไมสามารถจะด ารงอยในฐานะแบบเดยวกบพระมหากษตรยสโขทย ทงนเพราะอยธยาเปนอาณาจกรทกวางใหญกวาจงตองสรางสถาบนพระมหากษตรยใหเขมแขงเปนทเกรงขามของประชาชน อยธยาจงรบคตเทวราชาแบบฮนดจากเขมร พระมหากษตรยทรงอยในฐานะเทพเจา และคตเทวราชา (ลทธเทวราช) ไดสรางใหพระมหากษตรยทรงมพระราชอ านาจอยางมหาศาล

๑๐

๒. เจานาย กลมเจานาย คอ พระญาตรวมทงพระราชโอรส พระราชธดาของพระมหากษตรย เปนชนชนทมการสบทางสายเลอด พวกเจานายเปนชนชนทไดรบเกยรตยศและอภสทธมาตงแตก าเนด แตอ านาจของเจานายแตละพระองคจะไมเทาเทยมกน จะมอ านาจมากหรอนอยขนอยกบต าแหนงงานทางราชการ ก าลงคนในความควบคม และความโปรดปรานทพระมหากษตรยทรงมตอเจานายพระองคนน ยศของพวกเจานายแบงไดเปน ๒ ประเภท คอ สกลยศ เปนยศทเจานายแตละพระองคไดรบตงแตก าเนด ในสมยอยธยาตอนตนการแบงสกลยศยงไมมกฏเกณฑมากนก สมเดจพระเจาบรมวงศเธอกรมพระยาด ารงราชานภาพทรงสนนษฐานวาคงเรยกพวกเจานายวา “เจา” เชน เจาอายพระยา เจาย เจาสามพระยา เปนตน สวนยศอกประเภทหนง คอ อสรยยศ เปนยศทไดรบพระราชทานจากการไดรบราชการแผนดนชวยเหลอพระมหากษตรย โดยตงแตสมยสมเดจพระรามาธบดท ๑ จนถงสมยสมเดจพระเจาปราสาททองอสรยยศทเจานายไดรบพระราชทานจะขนตนดวยค าวา “พระ” เชน พระราเมศวร และ พระบรมราชา ในสมยอยธยาม พระราเมศวร และพระบรมราชาอยหลายพระองค เชน พระราเมศวร พระราชโอรสของสมเดจพระรามาธบดท ๑ พระราเมศวรผซงตอมาเสดจขนครองราชยเปนสมเดจพระบรมไตรโลกนาถ หรอ พระราเมศวร พระราชโอรสของสมเดจพระมหาจกรพรรด เปนตน สวนพระบรมราชานนม พระบรมราชาขนหลวงพะงว และพระบรมราชาซงเปนพระราชโอรสของสมเดจพระบรมไตรโลกนาถ เปนตน สวนเจานายฝายชายทไดรบพระราชทานอสรยยศ “พระ” จะไดรบพระราชทานเมอถกสงไปครองเมอง แมวาตงแตแตสมยสมเดจพระนเรศวรเปนตนมาจะเลกประเพณการสงเจานายไปครองเมอง แตอสรยยศ “พระ” กยงคงมใชกนอยมาจนถงสมยสมเดจพระเจาปราสาททอง เชน พระมหนทร เปนตน ๓ ขนนาง ขนนางเปนอกชนชนทมทงอ านาจ อภสทธและเกยรตยศ เปนชนชนทมโอกาสเขารบราชการและใกลชดศนยอ านาจทางการเมอง มสวนรวมในการชวยพระมหากษตรยปกครองอาณาจกร หรอกลาวอกนยหนงกคอ เปนตวจกรกลในการบรหารราชการ พวกขนนางจงมอ านาจและบทบาทในการเมองอยธยา ในทางสงคมขนนางอยในฐานะชนชนสง ไดรบการยกยองและมขาทาสบรวาร สวนในทางเศรษฐกจขนนางไดประโยชนจากพวกไพรทอยในความควบคมในการเพมพนโภคทรพยทงทางดานการเกษตรและการคา พวกขนนางจงมฐานะมงคง อยางไรกตามแมต าแหนงขนนางไทยจะไมมการสบสกล เปนเพยงต าแหนงเฉพาะตว เมอคนทด ารงต าแหนงขนนางเดมนนสนสดลงกจะมคนใหมมาด ารงต าแหนงแทน อยางไรกตามเงอนไขนเปนเพยงขอก าหนดทางทฤษฎเทานนเพราะในทางปฏบตแลว พวกขนนางมกจะวนเวยนกนอยในกลมของตนเอง กลาวคอ ใครทเกดมาในตระกลขนนางกจะรบราชการเหมอนกบบรรพบรษ ไมคอยมชนชนอนอยางพวกไพรเขามาเปนขนนาง เนองจากไมมโอกาสทจะถวายตวเปนมหาดเลก ซงเปนชองทางแรกของการเปนขนนางโดยไตเตาจากขนนางต าแหนงเลกไปจนถงขนนางชนผใหญ สงคมของพวกขนนางจงเปนสงคมทคอนขางปดและขนนางกมวธรกษาอ านาจและต าแหนงใหสบทอดจากคนรนหนงไปยงอกรนหนงไดหลายวธ คอ ๑ การถวายลกชายใหเปนมหาดเลกซงเปนขนตอนแรกทจะกาวเขาไปรบราชการ ๒ การถวายลกสาวในตระกลใหเปนบาทบรจารกาของพระมหากษตรย ๓ การจดใหมการสมรสระหวางบตรธดาของตระกลขนนางดวยกน เพอใหเปนพวกเดยวกน แตถาเปนตระกลขนนางทแกงแยงอ านาจกน กจะใหแตงงานกนเพอสบความลบหรอเพอเปนตวประกนหรอเปนการถวงดลอ านาจซงกนและกนดวย การไดมาซงอ านาจ อภสทธ และเกยรตยศทขนนางจงไดมาเพราะต าแหนงราชการ เมอออกจากต าแหนง กจะหมดทงอ านาจ อภสทธ และเกยรตยศ ดวยเหตนจงไมมขนนางคนใดตองการจะออกจากต าแหนง โดยปกตใครเปนขนนางจะพยายามอยในต าแหนงตอไปจนกวาจะเสยชวต ขนนางจะออกจากต าแหนงกตอเมอท าความผดอยางรายแรงจนพระมหากษตรยทรงถอดออกจากต าแหนง แหลงทมาของอ านาจขนนาง คอ ก าลงคนทอยในความควบคม ซงเรยกกนวา “ไพร” ขนนางผไดคมไพรเพราะไดรบมอบหมายจากพระเจาแผนดน ไพรเปนสมบตของหลวงไมไดเปนของขนนาง แตเนองจากขนนางเปนผควบคมไพร พวกไพรจงมความเกรงกลวและปฏบตตามความตองการของขนนาง เชน เปนแรงงานในการท าการเกษตรในทดนของขนนาง รวมทงชวยท างานโยธาอน ๆ ไมวาจะเปนการสรางบานใหขนนาง ขดสระน า ตลอดจนใหขาวของตาง ๆ กบขนนางเปนของก านล ๔. พระสงฆ คณะสงฆเปนคนอกกลมหนงทมความส าคญตอสงคมอยธยา ทงในดานการอบรมศลปะวทยาการ และการเขามาท าหนาทเปนตวกลางเชอมระหวางชนชนปกครอง (พระมหากษตรย เจานาย ขนนาง) กบ พวกไพรหรอสามญชน คณะสงฆประกอบดวยสมาชก ๒ พวก คอ พวกทบวชตลอดชวต ซงนบเปนแกนหลกของคณะสงฆและมบทบาทส าคญ กบอกพวกหนงทมาบวชอยชวคราวซงอาจจะเปนกลมทบวชเพอทดแทนบญคณแกบพการร หรอพวกไพรทหนจากขนนางหรอมลนายทกดขมาบวชเปน

๑๑

พระเพอใหพนจากภยอนตราย ซงพวกนนบเปนสวนตอเตมทไมคงท คณะสงฆจะเปนกลมมสามารถตดตอทงกบชนชนปกครองและชนชนไพร ท าใหไดทราบความคดเหนและความตองการของทงสองฝาย คณะสงฆจงเขามาท าหนาทเปนตวกลางเชอมโยงระหวางชนชนทงสอง ชนชนพระสงฆเปนกลมคนในสงคมทแตกตางจากสามชนชนแรก แมวาไมใชชนชนทมการสบทอดทางสายเลอดแตกมฐานะทสงกวาราษฎรธรรมดา และกระจายไปอยตามทองถนทวพระราชอาณาจกร จงมสวนในการชวยเหลอสงเคราะหประชาชนในดานตาง ๆ ตลอดจนเปนผอบรมศลปวทยาการ วดจงเปนศนยกลางของประชาชนในชนบท และพระสงฆกมฐานะเปนผน าสงคมทางออมทส าคญ ๕. ไพร ไพร คอ ราษฎรธรรมดาทเปนเสรชน หรอกลาวอกนยหนง คอ ประชาชนทวไปนนเอง คนสวนใหญในสงคมประมาณรอยละ ๘๐ - ๙๐ จะเปนไพร ชนชนไพรซงมจ านวนคนอยมากนบเปนพนฐานของสงคมอยธยา และเปนฐานอ านาจทส าคญยงของชนชนปกครองทงในดานเศรษฐกจ การเมอง และสงคม ในดานเศรษฐกจ พวกไพรนบเปนแรงงานส าคญในการผลตพชผลทางการเกษตร และการเกบหาของปาทมราคาเพอสงไปขายตางประเทศซงเปนพนฐานทางเศรษฐกจของอยธยา ดงนนหากชนชนปกครองคนใดมไพรอยในความควบคมมากกจะมฐานะมงคง และเมอมพลงทางเศรษฐกจยอมจะน ามาซงอ านาจทางการเมอง ก าลงคนหรอแรงงานไพรจงมความส าคญท าใหเกดก าลงและดลอ านาจทางการเมอง ดงจะเหนไดจากวา เมอมการแยงชงราชสมบตมกใชวธการชองสมก าลงคนรวบรวมไวเปนฐานอ านาจทางการเมอง ในทางสงคม ชนชนปกครองทมไพรอยในความควบคมมากยอมเปนผมหนามตา ไดรบการยกยอง และมฐานะสงในสงคม พวกไพรนอกจากจะมความส าคญตอชนชนปกครองหรอมลนายในดานเศรษฐกจ การเมอง และสงคมแลว พวกไพรยงเปนแรงงานโยธาในการกอสรางและซอมแซมอาคารสถานทตาง ๆ รวมทงเปนกองก าลงในยามศกสงคราม ชนชนไพรจงมความส าคญและเปนทรพยากรทมคายงของอาณาจกรจนมค ากลาววา “ทาวพระยาครองเมองไดกดวยไพร” แมวาพวกไพรจะแบกรบภาระตอสงคมไวมากแตกลบเปนชนชนทไมมอภสทธ ไมมอ านาจ และไมมเกยรตยศเลย สวนผหญงสามญชนนนจะตองขนทะเบยนเปนไพรดวย แตสวนใหญจะไมถกเกณฑมาใชงาน นอกจากเวลาทจ าเปน และงานทถกเกณฑมาท ามกจะหนกนอยกวางานทไพรชายตองท า ๖. ทาส นกประวตศาสตรบางกลมเชอวา สงคมไทยมทาสมาตงแตสมยสโขทย โดยในระยะเรมแรกคงเปนทาสเชลยศก การรบทเกดขนฝายทรบชนะกจะเอาทรพยสมบตและกวาดตอนผคนมาเปนทาสเรยกวา “ทาสเชลยศก”โดยทาสในสมยอยธยาสามารถแบงอยางกวาง ๆ ไดเปน ๒ ประเภท คอ ๖.๑ ทาสทสามารถซออสรภาพของตนเองคนได เรยกวา “ทาสสนไถ” ทาสสนไถนแททจรงแลวก คอ พวกไพรทยากจนทไปกเงนจากพวกเจานายหรอขนนางมาใชจาย เมอไมสามารถจะหาเงนไปคนตามเวลาทก าหนด กตองขายตนเอง หรอขายบตร หรอภรรยาไปเปนทาสเมอมเงนจงไปไถถอนอสรภาพกลบคนมา ทาสสนไถจงอยในฐานะไพรบาง ทาสบาง แลวแตโอกาส กฎหมายในสมยอยธยาไดใหสทธตาง ๆ แกทาสประเภทนมากพอควร ๖.๒ ทาสทซออสรภาพของตนเองไมได ไดแก ทาสเชลยศกและลกเชลย ทาสพวกนไมมสทธใด ๆ การปฏรปการปกครองสมยสมเดจพระบรมไตรโลกนาถ (พ.ศ. ๑๙๙๑ – ๒๐๓๑) สาเหตของการปฏรปการปกครอง ในสมยสมเดจพระบรมไตรโลกนาถ (พ.ศ. ๑๙๙๑ – ๒๐๓๑) ไดมการปรบปรงรปแบบการปกครองทใชกนอยในสมยอยธยาตอนตนใหมประสทธภาพยงขนกวาเดม การปฏรปการปกครองครงนมความส าคญตอประวตศาสตรการเมองการปกครองของไทยเปนอยางมาก เพราะรปแบบการปกครองทปรบปรงขนใหมไดใชเปนหลกในการปกครองอาณาจกร มาจนถงกลางรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวแหงกรงรตนโกสนทร สาเหตทท าใหสมเดจพระบรมไตรโลกนาถทรงปฏรปการปกครองมอย ๒ ประการ คอ ๑. การปกครองหวเมองทใชระบบเมองลกหลวง เมองหลานหลวงนนมจดออนอยมาก เนองจากเจาผครองเมองเหลานซงลวนแลวแตเปนเจานายชนสง มอ านาจในการปกครองคอนขางอสระจนเกอบจะเปนเอกเทศ สวนกลางแทบจะไมไดเขาไปควบคมการบรหารงานเลย เพราะความสมพนธทางเครอญาตท าใหพระมหากษตรยทรงไววางพระราชหฤทย จงเปดโอกาสใหเจาเมองลกหลวงเมองหลานหลวงซองสมก าลงคนสรางฐานอ านาจทางการเมองไดอยางมาก จนสามารถคกคามความปลอดภยของราชบลลงก ดงจะเหนไดจากเหตการณทางการเมองทเกดขนหลายครงกอนการปฏรปการปกครอง เชน ขนหลวงพะงว เจาเมองสพรรณบร แยงชงราชบลลงกจากสมเดจพระราเมศวรในป พ.ศ. ๑๙๑๓ พระราเมศวร เจาเมองลพบรแยงราชสมบตจากพระเจาทองลน (พ.ศ. ๑๙๓๑) พระอนทราชา เจาเมองสพรรณบรแยง

๑๒

อ านาจทางการเมองจากสมเดจพระรามราชา(พ.ศ. ๑๙๕๒) และเจาอายพระยา แยงชงราชสมบตกบเจายพระยา หลงการสวรรคตของสมเดจพระอนทราธราชในป พ.ศ. ๑๙๖๗ เปนตน ดวยเหตน สมเดจพระบรมไตรโลกนาถจงทรงปฏรประบบการปกครองใหดมประสทธภาพยงขนกวาเดม เพอใหอาณาจกรอยธยามความมนคงปลอดภย สามารถควบคมเมองลกหลวงเมองหลานหลวงเหลานได ๒. ในสมยสมเดจพระบรมไตรโลกนาถ อาณาเขตของอาณาจกรอยธยาไดแผขยายกวางขวางกวาเมอแรกกอตงมาก เนองจากอยธยาประสบความส าเรจในการรวมอาณาจกรสโขทยเขาไวเปนสวนหนงของอยธยาตงแตป พ.ศ. ๑๙๘๑ ในสมยสมเดจพระบรมราชาธราชท ๒ (เจาสามพระยา) จงเกดความจ าเปนทจะตองปรบปรงระบบการปกครองใหมประสทธภาพยงขนกวาเดม เพอใหสามารถควบคมอาณาจกรสโขทยซงเพมจะรวมเขามานไวไดอยางมนคงปลอดภย ไมใหสโขทยกอปญหาแยกตวออกจากอยธยา ซงอาจจะท าใหสโขทยตกอยภายใตอทธพลของอาณาจกรลานนา ซงขณะนนเปนคแขงทางการเมองของอาณาจกรอยธยา และก าลงแผขยายอ านาจลงมาทางใต สาเหตส าคญทง ๒ ประการนท าให สมเดจพระบรมไตรโลกนาถทรงปฏรประบบการปกครองใหมประสทธภาพยงขนกวาเดม สวนแนวคดตาง ๆ ทน ามาใชเปนหลกในการปฏรปนนสนนษฐานวาคงจะน าเอาขอดทางการปกครองทงของอาณาจกรอยธยา อาณาจกรสโขทย และอาณาจกรเขมรมาผสมผสานกน ในสมยสมเดจพระบรมราชาธราชท ๒ (เจาสามพระยา) ซงทรงเปนพระราชบดาของสมเดจพระบรมไตรโลกนาถอยธยาสามารถตไดนครธม เมองหลวงของอาณาจกรเขมรในป พ.ศ. ๑๙๗๔ เปนการโจมตเมองนเปนครงท ๓ และประสบความส าเรจในการผนวกอาณาจกรสโขทยเขาเปนสวนหนงของอยธยาในป พ.ศ. ๑๙๘๑ เหตการณทางการเมองทเกดขนทง ๒ ครงนมสวนท าใหอยธยาไดรบแนวคดทางการปกครองทดบางประการจากอาณาจกรทงสองมาปรบปรงรปแบบการปกครองของตนใหดขนกวาเดม ลกษณะของการปฏรปการปกครอง สมเดจพระบรมไตรโลกนาถทรงใชหลก ๓ ประการในการปฏรปการปกครอง หลกการขอแรก คอ การขยายอ านาจสวนกลางออกควบคมหวเมองตาง ๆ หรอกลาวอกนยหนงกคอ การดงอ านาจเขาสศนยกลาง หลกการขอทสอง คอ หลกการแบงแยกหนาท หมายความวา จะมการแบงหนวยงานราชการออกเปน ๒ ฝาย คอ กรมฝายทหารและกรมฝายพลเรอน รวมทงมการแบงพลเมองหรอไพรในอาณาจกรออกเปน ๒ กลม คอ ไพรฝายทหาร ไพรฝายพลเรอน สวนหลกการขอสดทาย คอ หลกการถวงดลอ านาจ หมายความวา จะแบงแยกอ านาจของขนนางออกเปนสองฝาย แลวใหถวงดลซงกนและกน เพอปองกนมใหขนนางผใหญรวมก าลงกนโคนราชบลลงก จากหลก ๓ ขอน สมเดจพระบรมไตรโลกนาถไดทรงจดรปแบบการปกครองใหมในป พ.ศ. ๑๙๙๘ ดงตอไป ๑. การปกครองสวนกลาง สมเดจพระบรมไตรโลกนาถไดทรงปรบปรงระบบจตสดมภในสมยอยธยาตอนตน โดยตงกรมใหญขนอก ๒ กรม คอ กรมกลาโหม และกรมมหาดไทย กรมกลาโหมมอครมหาเสนาบดต าแหนง “สมหพระกลาโหม” เปนผบงคบบญชา กรมมหาดไทยมอครมหาเสนาบดต าแหนง “สมหนายก” เปนผบงคบบญชา ต าแหนงอครมหาเสนาบดทงสองต าแหนงทตงขนใหมนมอ านาจเหนอเสนาบดจตสดมภ เวยง วง คลง นา และมขอบเขตอ านาจหนาทแตกตางกนดงน ๑.๑ สมหพระกลาโหม เปนหวหนาราชการฝายทหาร และมหนาทตรวจตราวาการฝายทหารทงภายในเมองราชธานและหวเมอง ซงเทากบวาเมองหลวงหรอสวนกลางไดแผอ านาจออกควบคมงานฝายทหารทวทงราชอาณาจกรตามหลกการดงอ านาจเขาสศนยกลาง นอกจากนน สมหพระกลาโหมยงมหนาทควบคมไพรพลทสงกดฝายทหารในทกหวเมอง และควบคมดแลกรมทเปนกรมฝายทหาร กรมยอยเหลานมอาท กรมอาสาซาย กรมอาสาขวา กรมแขนทองขวา กรมแขนทองซาย กรมทวนทองขวา กรมทวนทองซาย เปนตน ผทด ารงต าแหนงสมหพระกลมโหมจะไดรบพระราชทานยศและราชทนนามวา “เจาพระยามหาเสนาบดวรยะภกดบดนทร-สรนทรฤาไชย” มกเรยกกนสน ๆวา “เจาพระยามหาเสนา” ศกดนา ๑๐,๐๐๐ ไร ตราประจ าต าแหนง คอ ตราพระคชสห ถดจากสมหพระกลาโหมลงมาจะเปนต าแหนงแมทพใหญซงมอย ๒ ต าแหนง คอ ต าแหนง “เดโช” มยศและราชทนนามในท าเนยบขนนาง วา “พระยาศรราชเตโชชย”(พระยาสหราชเดโชชย) ศกดนา ๑๐,๐๐๐ ไร สวนอกต าแหนงหนง คอ ต าแหนง “ทายน า” มยศและราชทนนามวา “พระยาศรราชเดชชยทายน า” (พระยาทายน า) ศกดนา ๑๐,๐๐๐ ไรเชนกน

๑.๒ สมหนายก เปนหวหนาราชการฝายพลเรอน ดแลกจการพลเรอนในหวเมองทกเมอง ควบคมไพรพลทสงกดฝายพลเรอน ทวทงราชอาณาจกร และรบผดชอบควบคมดแลกรมตางๆ ทเปนกรมฝายพลเรอนทงกรมขนาดใหญและกรมขนาดเลก กรมใหญทส าคญ คอ กรมจตสดมภ เวยง วง คลง นา นอกจากนนกมกรมยอย เชน กรมมหาดไทยฝายเหนอ กรมมหาดไทยฝายพะล าพง กรมมหาดไทยต ารวจภธร และกรมมหาดไทยต ารวจภบาล เปนตน ต าแหนงสมหนายกมยศและราชทนนามในท าเนยบขนนางวา “เจาพระยาจกรศรองครกษสมหนายก-อครมหาเสนาธบด” มกเรยกกนสน ๆ วา “เจาพระยาจกร” ศกดนา ๑๐,๐๐๐ ไร ตราประจ าต าแหนง คอ ตราพระราชสห

๑๓

นอกจากควบคมดแลราชการฝายทหารและฝายพบเรอนแลว สมหพระกลาโหมและสมหนายกยงเปนประธานในคณะลกขนฝายทหารและฝายพลเรอน ซงมหนาทประชมกนเพอปรกษาวนจฉยขอราชการกอนจะน าขนกราบบงคมทลพระเจาแผนดนเพอทรงวนจฉยและด ารสสง การแบงงานราชการออกเปนฝายทหารและฝายพลเรอนน เมอมาถงสมยอยธยาตอนปลายไดเกดมการเปลยนแปลง กลาวคอ ขอบขายอ านาจหนาทของอครมหาเสนาบดทงสองไดเปลยนไปจากเดมโดยสมหพระกลาโหมไดเขาควบคมดแลกจการทงทางดานการทหารและการพลเรอนในหวเมองฝายใต สวนสมหนายกกมอ านาจหนาททงทางดานการทหารและการพลเรอนเชนเดยวกบสมหพระกลาโหม เพยงแตเปลยนมาควบคมหวเมองฝายเหนอ ราชการฝายทหารและฝายพลเรอนจงเรมปะปนกนอก ทเปนเชนนอาจเปนเพราะวาอยธยาตองเผชญภยสงครามจนประชาชนไมวาจะสงกดอยฝายทหารหรอฝายพลเรอนตองถกเกณฑเปนทหารทกคน ขนนางผใหญทกต าแหนงจงตองท าหนาทดแลรบผดชอบงานฝายทหารดวย ยงผลใหไมสามารถแยกงานฝายทหารและฝายพลเรอนออกจากกนได สวนกรมจตสดมภนนมการปรบปรงขอบเขตอ านาจหนาทความรบผดชอบใหเพมมากขนกวาเดม เพอใหเหมาะกบสภาพบานเมองทไดแผกวางออกไปโดย กรมเวยง หรอทเรยกกนในชอใหมวา กรมนครบาล มหนาทในการปกครองทองท ปราบปรามโจรผราย รกษาความสงบภายใน ดแลรบผดชอบการดบเพลงในเขตเมองหลวงและเมองใกลเคยงราชธาน รวมทงพจารณาตดสนคดความทเปนมหนตโทษ และควบคมดแลกรมเลก ๆ ทขนกบกรมนครบาล เชน กรมกองตระเวนขวา และกรมกองตระเวนซาย เปนตน เสนาบดผบงคบบญชากรมนครบาลไดรบพระราชทานยศและราชทนนามวา “พระยายมราชอนทราธบดศรวชยบรรกษโลกากร” มกเรยกกนสน ๆ วา “พระยายมราช” ศกดนา ๑๐,๐๐๐ ไร ตราประจ าต าแหนง คอ ตราพระยายมราชขสงห กรมวง หรอทเรยกกนในชอใหมวา ธรรมมาธกรณ ดแลรบผดชอบงานทงหมดในพระราชส านก ทงงานดานธรการและงานพระราชพธ รวมทงมหนาทดแลงานทางดานยตธรรมดวย นอกจากนนกรมวงหรอธรรมาธกรณยงมหนาทแตงตงขนนางต าแหนงยกระบตรหรอยกกระบตรไปประจ าตามหวเมองทวราชอาณาจกร ยกระบตรมหนาทคอยสอดสองดแลการปฏบตราชการของเจาเมอง เปนสายสบของพระเจาแผนดน และคอยรายงานเรองราวมาใหทราบ สวนกรมยอยทขนกบกรมวง เชน กรมชาวทพระบรรทม กรมภษามาลา กรมฉางขาวบาตร กรมสวนหลวง กรมธรรมการ และกรมสงฆการ เปนตน เสนาบดไดรบพระราชทานยศและราชทนนามวา “พระยาธรรมาธบดศรวรยพงษวงษภกดบดนทรเดโช-ชยมไหสรยาธบดศรรตนมนเทยรบาล” มกเรยกกนสน ๆ วา “พระยาธรรมาธบด” ศกดนา ๑๐,๐๐๐ ไร ตราประจ าต าแหนง คอ ตราเทพยดาทรงพระโค กรมคลง หรอทเรยกกนในชอใหมวา โกษาธบด มหนาทเกบ จาย และรกษาพระราชทรพยทไดจากภาษอากร รบผดชอบดแลการคาส าเภาของพระมหากษตรย ตอมาเมออยธยามการตดตอคาขายกบตางประเทศมากขน รวมทงมความสมพนธกบชาตตะวนตกหลายชาต กรมคลงหรอโกษาธบดกมหนาทเพมขนในดานการดแลรบรองคณะทตจากตางประเทศ และควบคมดแลชาวตางชาตทเขามาอาศยในอยธยา สวนกรมยอยทขนกบกรมคลง ไดแก กรมพระคลงสนคา กรมทาซาย และกรมทาขวา เปนตน เสนาบดกรมคลงไดรบพระราชทานยศและราชทนนามวา “พระยาศรธรรมราชเดชชาตอ ามาตยานชตพพธรตนราช-โกษาธบด” มกเรยกกนสน ๆ วา “พระยาศรธรรมราช หรอ พระยาโกษาธบด หรอ พระยาพระคลง” ศกดนา ๑๐,๐๐๐ ไร ตราประจ าต าแหนง คอ ตราบวแกว กรมนา หรอทเรยกกนในชอใหมวาเกษตราธการ มหนาทตรวจตราและสงเสรมการท านาของประชาชน เกบหางขาว อกโฉนดทนา จดซอขาวขนฉางหลวง และตดสนคดพพาทเกยวกบทนา ผลตผลในนา และโคกระบอ สวนกรมยอยในสงกด เชน กรมฉาง เสนาบดกรมนาไดรบพระราชทานยศและราชทนนามวา “พระยาพลเทพราชเสนาบดศรไชยนพรตนเกษตราธบด” มกเรยกกนสน ๆ วา “พระยาพลเทพราชเสนา” ศกดดา ๑๐,๐๐๐ ไร ตราประจ าต าแหนงม ทงหมด ๙ ดวง ใชในโอกาสตาง ๆ กน กรมตาง ๆ ทงหมดน ผทบงคบบญชาบรหารงานในกรมสวนใหญจะเปนพวกขนนางจงเรยกกรมพวกนวา “กรมขนนาง” กรมขนนางในสมยอยธยาไมวาจะเปนกรมขนาดเลกหรอกรมขนาดใหญจะมความส าคญในฐานะทเปนหนวยงานควบคมก าลงคนหรอแรงงานไพร ซงเปนทรพยากรทมคายงของอาณาจกร และราษฎรทกคนทมอายอยในวยตงแตประมาณ ๑๘ หรอ ๒๐ ปขนไปจะตองมอบแรงงานใหแกรฐ เมอรฐบาลเรยกเกณฑมาเพอท างานโยธาหรอเพอเปนกองก าลงในยามศกสงคราม ราษฎรพวกนถกเรยกวา “ไพรหลวง” ไพรหลวงทกคนจะตองขนสงกดกบกรมขนนางกรมใดกรมหนงซงอาจจะเปนกรมฝายทหารหรอกรมฝายพลเรอน ในกรมขนนางแตละกรมจะมการแบงไพรหลวงในกรมตนออกเปนหม ๆ แตละหมมเจาหมเปนผควบคมดแล ขนตรงตอขนนางผเปนเจากรม นอกจากนนในกรมตาง ๆ จะมขนนางต าแหนง “สมหบญช” ท าหนาทเกบรายชอและทอยของไพรหลวงแตละคนในกรมของตนไว เราเรยกบญชรายชอนวา “บญชหางวาว” สมหบญชของกรมขนนางทกกรมจะตองสงบญชหางวาวใหสมหพระกลาโหมหรอสมหนายก ขนอยกบวาเปนกรมฝายทหารหรอกรมฝายพลเรอน สวนหนวยงานกลางซงท าหนาทประสานงานในเรองทะเบยนไพรพลน คอ กรมสรสวด (กรมสสด) มพระราชสภาวดเปนเจากรม

๑๔

พระราชสภาวดจงเปนสมหบญชใหญทรบผดชอบดแลบญชไพรพลทวทงราชอาณาจกร สนนษฐานวา กรมสรสวดคงตงขนใน สมยสมเดจพระรามาธบดท ๒ (พ.ศ. ๒๐๓๔-๒๐๗๒) และขนโดยตรงตอองคพระมหากษตรย ๒. การปกครองหวเมอง สมเดจพระบรมไตรโลกนาถไดทรงจดการการปกครองหวเมองในรปแบบใหม ดงน ๒.๑ หวเมองชนใน พระองคทรงลดฐานะเมองลกหลวงและเมองหลานหลวงในสมยอยธยาตอนตนลงมาเปนเมองชนจตวา อยภายใตการปกครองของราชธาน กลาวคอ ทางสวนกลางจะสงขนนางไปดแลและใหขนโดยตรงตอเมองหลวง ขนนางทดแลหวเมองชนในน เรยกวา “ผรง” ไมเรยกวาเจาเมอง เพราะมอ านาจนอยกวาเจาเมอง เขตทจดเปนหวเมองชนในนนมอาณาบรเวณดงน ทศเหนอจดเมองชยนาท ทศตะวนออกจดเมองปราจนบร ทศตะวนตกจดเมองสพรรณบร และทศใตจดเมองกยบร อยในระยะการเดนทางจากราชธานประมาณ ๒ วน ๒.๒ หวเมองชนนอก อยถดจากเขตหวเมองชนในออกไป โดยหวเมองชนนอกหรอเมองพระยามหานครนสมเดจพระบรมไตรโลกนาถทรงผนวกหวเมองประเทศราชในสมยอยธยาตอนตน เชน พษณโลกนครศรธรรมราช เขามาเปนสวนหนงของอาณาจกรอยธยา โดยใหอยในฐานะหวเมองชนนอก หวเมองชนนอกเหลานจะแบงเปนหวเมองชนเอก ชนโท และชนตร ตามขนาดและความส าคญของเมอง หวเมองชนนอกทส าคญทสด คอ เมองพษณโลก รองลงมา คอ เมองนครศรธรรมราช หวเมองพระยามหานครอน ๆ เชน เมองศรสชนาลย เมองสโขทย และเมองก าแพงเพชร หวเมองชนนอกเหลานไมวาจะเปนหวเมองชนเอก ชนโท หรอชนตร จะมเมองบรวารมาขนอยกบตนดวย ในดานการปกครอง ทางสวนกลางจะสงเจานายหรอขนนางจากอยธยาไปปกครอง หรอบางครงกใหเจานายเชอสายของเจาเมองเดมเปนผปกครองตอไป ลกษณะการปกครองจะจ าลองรปกรอบการปกครองในราชธานไปใช กลาวคอ จะมต าแหนง “ขนพล” ซงท าหนาทคลายสมหพระกลาโหม นอกจากนนจะมต าแหนงหลวงมหาดไทย หลวงเมอง หลวงวง หลวงคลง หลวงนา และหลวงสสด รวมทงมการแบงประชาชนหรอไพรในหวเมองเปนฝายทหารและฝายพลเรอนดวย หวเมองชนนอกหรอหวเมองพระยามหานครจะมอ านาจอสระในการปกครองภายในเมองของตนมากพอสมควร แตตองอยในความควบคมของราชธาน รวมทงตองใชระเบยบแบบแผนและกฎหมายของสวนกลางดวย ทางราชธานจะสงขนนางจากสวนกลางต าแหนง ยกระบตร หรอ ยกกระบตร ไปสอดสองดแลการปฏบตราชการของเจาเมอง นอกจากนนยกกระบตรยงมหนาทสอดสองการพจารณาตดสนคดในหวเมองดวย ถาเหนวาพพากษาตดสนคดผด ยกกระบตรมสทธทกทวง รวมทงมสทธพจารณาค าอทธรณของราษฎรดวย ๒.๓ หวเมองประเทศราช เชน ปตตาน เปนตน อยธยาไมไดเขาไปควบคมปกครอง ยงคงใหเจานายเชอสายเจาเมองเดมเปนผปกครองอยางอสระตามประเพณการปกครองของแตละเมอง หวเมองประเทศราชจะตองสงเครองราชบรรณาการมาใหอยธยาตามเวลาทก าหนดไว ๓. ระบบศกดนา นอกจากทางปฏรปการปกครองสวนกลางและการปกครองหวเมองแลว สมเดจพระบรมไตรโลกนาถไดทรงจดระเบยบระบบศกดนาดวย การทพระองคทรงวางระเบยบระบบศกดนานนจะดวยทรงมประราชประสงคประการใด ยงไมมหลกฐานใดบงบอกไว ดงนนเรองระบบศกดนาจงเปนแนวคดหนงทนกวชาการไดศกษาคนควาและตความจากหลกฐานขางเคยงอน ๆ เทาทมอย เรองระบบศกดนาจงเปนเรองทยงไมมขอสรปทแนนอนแตเปนทเชอกนโดยทวไปวา ระบบศกดนานาจะเปนระบบในสงคมอยธยาทมขนเพอก าหนดหนาท ขอบขายความรบผดชอบ สทธ แหลงอ านาจ และฐานะของชนทกชนในสงคมอยธยา ตงแตเจานาย ขนนาง พระสงฆ ไพรและทาส ไมใชอ านาจในการครอบครองทนา เชน การทพระมหาอปราชมศกดนา ๑๐๐,๐๐๐ ไร พระอนชาธราชศกดนา ๒๐,๐๐๐ ไร พระเจาลกเธอศกดนา ๑๕,๐๐๐ ไร เจาพระยามหาเสนา(สมหพระกลาโหม) ศกดนา ๑๐,๐๐๐ ไร เจาพระยาจกร (สมหนายก) ศกดนา ๑๐,๐๐๐ ไร พระราชสภาวด (เจากรมสรสวด) ศกดนา ๕,๐๐๐ ไร ขนนางชนผนอยมศกดนาระหวาง ๕๐ – ๔๐๐ ไร พระภกษรธรรม เสมอนา ๖๐๐ ไร พระภกษไมรธรรม เสมอนา ๔๐๐ ไร พระครรธรรม เสมอนา ๒,๔๐๐ ไร พระครไมรธรรม เสมอนา ๑,๐๐๐ ไร ไพรศกดนา ๑๐ – ๒๕ ไร และทาสศกดนา ๕ ไร เปนตน การทน ามาตรวดทดน (ไร) มาเปนเครองก าหนดอ านาจหนาท สทธ และฐานะของคนในสงคมนน อาจเพราะพนฐานทางเศรษฐกจของสงคมอยธยาอยทการเกษตร จงมความผกพนกบทดนเปนอยางมาก ฉะนนเมอจะคดระบบขนมาเพอก าหนดอ านาจหนาท สทธ และฐานะของคนในสงคม จงเอามาตราวดทดนมาเปนเครองก าหนด โดยทมไดมการครอบครองทดนจรง ๆ และเรยกระบบทคดขนวา “ศกดนา” แยกตามค าศพท “ศกด” แปลวา อ านาจ “นา” หมายถงทดนทใชท าการเพาะปลก ศกดนา จงมความหมายวา นาแหงอ านาจ หรอ นา

๑๕

แหงศกด เพอใหเหนแตกตางจากนาทเปนเนอทดนส าหรบปลกขาว หรอประกอบการกสกรรมอยางอน การก าหนดใหชนชนตาง ๆ ในสงคมมศกดนาประจ าตน จะเรมกระท ากนตงแตเมอไรยงไมมหลกฐานใดระบเวลาทแนชดไว สนนษฐานวาอาจจะเรมตงแตสมยสมเดจพระรามาธบดท ๑ แตคงเปนระบบทมการจดระเบยบอยางงาย ๆ แลวมววฒนาการมาเรอย ๆ จนกระทงถงสมยสมเดจพระบรมไตรโลกนาถ พระองคไดทรงวางระเบยบ กฎเกณฑ และเสรมสรางระบบศกดนาใหมนคงดวยการออกกฎหมายเกยวกบศกดนาทเรยกกนวา “พระอยการต าแหนงนาพลเรอนนาทหารหวเมอง” ในป พ.ศ. ๑๙๙๘ การก าหนดศกดนาของบคคลตาง ๆ ในแตละชนชน จะก าหนดจากยศ ต าแหนง หนาทความรบผดชอบในงานราชการ หรอก าหนดจากงานอาชพ หากบคคลนนมไดเปนเจานายหรอขนนาง เชน ขนนางทมยศสง มต าแหนงส าคญ และงานในความรบผดชอบมความส าคญมาก ขนนางผนนกจะมศกดนาสง สวนผทมไดรบราชการแผนดน กจะมศกดนาตามความส าคญของอาชพ เชน พระสงฆมศกดนาระหวาง ๔๐๐ – ๒,๔๐๐ ไร คนกวาดส าเภา ศกดนา ๒๕ ไร ไพรศกดนา ๑๐ – ๒๕ ไร ยาจก วณพก ทาส และลกทาส ศกดนา ๕ ไร เปนตน ดวยเหตน เมอเหนศกดนาของผใดกจะรอ านาจหนาทและฐานะในสงคมของบคคลนนไดทนท สนนษฐานวา การทสมเดจพระบรมไตรโลกนาถทรงปรบปรงวางระเบยบระบบศกดนานน คงเปนเพราะพระองคทรงมความมงหมายทจะใชศกดนาเปนเครองมอในการจดวางระเบยบหลกปฏบตระหวางชนชนตาง ๆ ในสงคม เชน การเขาเฝาพระมหากษตรย การไปแกตางคดความในศาล รวมทงการด าเนนคดและการลงโทษ ทเรยกวาปรบไหมตามศกด ซงจะมการระบวาการท าความผดชนดเดยวกน ผมศกดนาสงต าตางกน จะไดรบโทษตางกนตามศกดและฐานะของแตละบคคล หลกเกณฑตาง ๆ เหลานบญญตขนดวยจดมงหมายเพอประสทธภาพในการปกครองและความเรยบรอยของสงคม พลโทด าเนร เลขะกล ไดกลาวสรปความส าคญของระบบศกดนาในสงคมอยธยาไววา “...ในสมยโบราณนน บรรดาศกด พระ หลวง ขน ไมส าคญเทากบศกดนา เพราะการบงคบบญชา การใหบ าเหนจความดความชอบ การปรบไหมในโรงศาล และการเรยกรองสทธตาง ๆ ยอมวดเทยบดวยจ านวนศกดนา...เปนการสะดวกตอการพจารณามาก…”

ปจจบนไดมผเสนอความคดเหนทแตกตางจากการตความน โดยเสนอแนวคดใหมวา ระบบศกดนา คอ อ านาจในการครอบครองทดน ซงเปนปจจยส าคญในการผลตและเปนแหลงทมาของความมงคง ระบบศกดนาเปนระบบทจดตงขนเพอการขดรดระหวางชนชน โดยทชนชนสงนอกจากจะไดครอบครองทดนแล ยงไดผลประโยชนจากภาษอากรตาง ๆ คาเชาทนา ดอกเบย และการผกขาดภาษ ระบบศกดนายงมอทธพลและผลสะทอนตอการเมอง สงคม และวฒนธรรมดวย อยางไรกตาม แนวความคดใหมทเสนอมาน ยงไมเปนทยอมรบกนเทาใด เพราะการตความมขอขดแยงกบหลกฐานตาง ๆ ทปรากฏในกฎหมายสมยอยธยาอยหลายประการ ดวยเหตน การศกษาคนควาเรองระบบศกดนาจงยงไมสามารถหาขอสรปทแนชดไดในปจจบน ผลของการปฏรปตอการเมองการปกครอง การปฏรปการปกครอง และลกษณะของการปฏรปการปกครองทงในสวนกลางและหวเมอง รวมทงการจดระบบศกดนาในสมยสมเดจพระบรมไตรโลกนาถไดกอใหเกดผลตอระบบการเมองการปกครองในสมยอยธยาตอนตนอยางนอย ๒ ประการ คอ ท าใหการปกครองสวนกลางมอ านาจเพมขนกวาเดม และ ระบบขนนางมความเปนปกแผนมากขน ๑. การดงอ านาจเขาสศนยกลาง การปฏรปการปกครองทงในสวนกลางและหวเมองทไดบรรยายมาจะเหนไดวา รปแบบการปกครองทจดขนใหมมลกษณะผดแผกไปจากเดม กลาวคอ กอนการปฏรปการปกครอง หวเมองมอ านาจคอนขางอสระ แตหลงการปฏรปการปกครองมการดงอ านาจเขาสศนยกลาง หวเมองถกลดอ านาจใหนอยลงกวาเดมจงเปนประเดนทนาสนใจวา รฐบาลมมาตรการหรอเครองมออะไรบางในการท าใหหวเมองทงหลายยอมรบการถกควบคมลดอ านาจใหนอยลง ซงสงผลใหการดงอ านาจเขาสศนยกลางประสบความส าเรจมากพอควร กลาวไดวาสวนกลางไดใชเครองมอหรอมาตรการถง ๔ ประการ คอ การใชก าลงทางทหาร การคมอ านาจทางเศรษฐกจ การตงต าแหนงยกระบตร หรอยกกระบตร และการออกกฎหมายควบคมพฤตกรรมของเจาเมอง ๑.๑ การใชก าลงทางทหาร นบตงแตกอตงอาณาจกรอยธยาไดแผขยายอ านาจทางการทหารของตนอยตลอดเวลา เพอครองความเปนผน าทางการเมองในแถบลมแมน าเจาพระยาทงตอนบนและตอนลาง จนกระทงถงสมยสมเดจพระบรมไตรโลกนาถก าลงทหารของอยธยานบวามความเขมแขงมาก ดงจะเหนไดวาในรชสมยสมเดจพระบรมราชาธราชท ๒ (เจาสามพระยา) ซงทรงเปนพระราชบดาของสมเดจพระบรมไตรโลกนาถนน ในป พ.ศ. ๑๙๗๔ อยธยาสามารถตนครธมเมองหลวงของเขมรแตกเปนครงท ๓ ท าใหเขมรไมสามารถตงเมองหลวงอยทนครธมไดอกตอไปตองยายเมองหลวงหนการรกรานของอยธยาไปหลายเมอง จนในทสดไดมาตงเมองหลวงใหมอยทเมองละแวก เมอประมาณปลายรชสมยสมเดจพระรามาธบดท ๒ (พ.ศ. ๒๐๓๔ – ๒๐๗๒)

๑๖

๑.๒ การคมอ านาจทางเศรษฐกจของหวเมอง ความมงคงนบเปนฐานส าคญประการหนงในการสรางอ านาจทางการเมอง อยธยาจงพยายามคมอ านาจทางเศรษฐกจของหวเมองไมใหมมากจนเกนไป และพยายามดงความมงคงของหวเมองทงมวลมาไวทราชธาน ดวยการควบคม การเกณฑสวยจากหวเมอง โดยทสวยสงของเหลานมกเปนสนคาทพอคาตางประเทศตองการซอ นอกจากนน การทอยธยามท าเลทตงทเหมาะสมกบการตดตอคาขายกบตางประเทศท าใหอยธยาสามารถควบคมการตดตอคาขายกบตางประเทศของหวเมองไวภายใตอ านาจของตน โดยเฉพาะอยางยงการตดตอคาขายกบจน ซงเปนการคาทจะน าผลก าไรอยางมากมาใหแกผประกอบการ การควบคมทอยธยากระท าตอหวเมองจะอยในลกษณะทวาอยธยาจะท าหนาทเปนพอคาคนกลางและหวเมองทตองการคาขายกบตางประเทศตองขายผานอยธยา การคมทางเศรษฐกจในรปแบบเชนนเปนมาตรการส าคญในการชวยลดอ านาจของหวเมองใหนอยลงกวาเดม และเออตอการดงอ านาจมาไวทศนยกลางหรอราชธาน ๑.๓ การตงต าแหนงยกระบตรหรอยกกระบตร ยกระบตรหรอยกกระบตรเปนขนนางทสวนกลางสงไปประจ าตามหวเมองตาง ๆ ทกเมอง เพอสอดสงการปฏบตราชการของเจาเมอง คอยรายงานพฤตกรรมมาใหราชธานทราบ ตลอดจนสอดสองดแลการตดสนคดความในหวเมองวาเปนไปอยางยตธรรมหรอไม ยกระบตรมอ านาจอสระไมขนตอเจาเมอง แตสงกดกบกรมวงหรอพระยาธรรมาธบดในราชธาน นอกจากนยงมกฎหมายบญญตใหเจาเมองตองใหยกระบตรทราบงานราชการทกอยางของตน การตงต าแหนงยกระบตรจงเปนอกมาตรการทสวนกลางใชควบคมใหหวเมองยอมรบอ านาจของราชธาน ไมกลาตงตนเปนอสระแขงอ านาจกบเมองหลวง อ านาจทงมวลจงรวมศนยมาอยทราชธาน ในกฎหมายตราสามดวงลกษณะอาญาหลวง มาตรา ๑๓๙ ไดกลาวถง การแตงตงยกระบตรไวตอนหนงวา “…ถาจะตงยกระบตรใหตงผมตระกลอนเปนราชการ รขนบธรรมเนยมในเมองหลวงออกไป แลผเปนยกระบตร อยาใหมใจโลภหลง... จงมใจกรณาแกราษฎร คอยดผดแลขอบแหงเจาเมอง...” และในอกตอนหนงไดระบวา “…ถาพระเปนเจาอยหวตรสสงเจาเมองประการใด ใหยกระบตรรดวย อนงเมอเจาเมองจะไปราชการสงครามไซร ใหยกระบตรไปดวยเจาเมอง อนงเจาเมองใชคนไปนอกดานนอกทางไปราชการอนใด เจาเมองจะใหไปคาขายประเทศใดใดกด....ใหยกระบตรรดวยเจาเมองหนงผเปนยกระบตรจะไปถวายบงคมแกสมเดจบรมบพตรพระเจาอยหวเมอใด ๆ กด อยาใหเจาเมองหาม…” นอกจากนน ยกระบตรจะตองเขามาดมน าพพฒนสตยาถวายความจงรกภกดตอพระมหากษตรยเปนประจ าทกป ๑.๔ การออกกฎหมายควบคมพฤตกรรมของเจาเมอง นอกจากมาตรการทง ๓ ขอทไดกลาวมาแลว ยงมการออกกฎหมายควบคมพฤตกรรมของพวกเจาเมองไวอยางเครงครด เพอปองกนมใหพวกเจาเมองมโอกาสตงตนเปนอสระ และเพอควบคมใหเจาเมองยอมรบอ านาจของสวนกลาง เชน กฎมณเฑยรบาล มาตรา ๗๗ ไดระบวา หามมใหเจาเมองคบคาไปมาหาสกน หากละเมดขอหามจะถกลงโทษถงตาย ดงน “…อนงหวเมองหนงกน เจาเมองหนงกนไปหาเมองหนง โทษถงตาย...” นอกจากนน หากพระมหากษตรยทรงมไดมพระราชโองการใหเจาเมองมาเขาเฝา เจาเมองจะออกจากเมองของตนมายงเมองหลวงไมไดโดยเดดขาด ถาละเมดขอหามจะถกลงโทษอยางหนก (กฎมณเทยรบาล มาตรา ๙๗) ๒. การสรางระบบขนนาง กอนการปฏรปการปกครอง เจานายและขนนางเปนผชวยพระมหากษตรยในการบรหารราชการ และพวกเจานายจะมอ านาจมากกวาพวกขนนาง ดงจะเหนไดวาเจานายชนผใหญไดรบการแตงตงใหเปนเจาเมองปกครองเมองลกหลวง เมองหลานหลวง และมอ านาจคอนขางอสระในการปกครองหวเมองของตน อยางไรกตาม รปแบบการปกครองในสมยอยธยาตอนตนมลกษณะเปนแบบงาย ๆ และยงไมมการจดระเบยบระบบขนนางแตอยางใด การปฏรปการปกครองของสมเดจพระบรมไตรโลกนาถไดกอใหเกดการจดตงระบบขนนาง มการจดระเบยบเกยวกบต าแหนงขนนางในกรมตาง ๆ ทงกรมขนาดใหญและกรมขนาดเลก ดงปรากฏในพระอยการต าแหนงนาพลเรอน นาทหารหวเมอง ซงเปนกฎหมายทบญญตขนเมอประมาณ พ.ศ. ๑๙๙๘ นอกจากจดตงระบบขนนางแลว สมเดจพระบรมไตรโลกนาถยงไดทรงลดอ านาจของพวกเจานายใหนอยลงกวาเดม โดยทรงลดฐานะเมองลกหลวง เมองหลานหลวงลงมาเปนหวเมองชนจตวา ภายใตอ านาจของราชธาน หวเมองชนในเหลานมขนนางเปนผปกครอง เรยกวา ผรง สวนการสงเจานายไปครองเมองนนยงมอยบาง แตไมมากเทาชวงสมยกอนการปฏรปการปกครอง และจะสงไปเปนเจาเมองเฉพาะหวเมองชนนอกทอยหางไกลจากราชธาน โดยทางสวนกลางจะเขาไปควบคมในระดบหนง การทสมเดจพระบรมไตรโลกนาถทรงลดอ านาจของพวกเจานายใหนอยลงกวาเดมนน เพราะพวกเจานายสบเชอสายความเปนเทวราชจากพระมหากษตรย ท าใหพวกเจานายสามารถใชจดเดนขอนเปนทางหนงในการอางสทธในราชบลลงก และซองสมผคนแยงชงราชสมบตไดงาย เหตการณทางการเมองเชนนไดเกดขนหลายครงกอนการปฏรปการปกครอง สมเดจพระบรมไตรโลกนาถจงทรงแกไขปญหานดวยการไมใหเจานายมอ านาจมากเกนไปจนเปนภยตอราชบลลงก

๑๗

เมอพระองคทรงลดอ านาจของพวกเจานายแลว กไดทรงมอบอ านาจการปกครองนนใหแกพวกขนนาง ดวยเหตนรปแบบการปกครองทพระองคทรงปฏรปจดขนใหมจงใชระบบขนนางเปนเครองมอในการบรหาร การปฏรปการปกครองจงกอใหเกดการสรางระบบขนนาง อยางไรกตาม สมเดจพระบรมไตรโลกนาถกมไดทรงไววางพระราชหฤทยพวกขนนางมากนก ไดมการออกกฎหมายควบคมพฤตกรรมของพวกขนนางไวอยางเครงครด เชน หามมใหขนนางศกดนาตงแต ๘๐๐ – ๑๐,๐๐๐ ไร ตดตอคบหากบพระราชบตรพระราชนดดา และยงไดหามไมใหขนนางศกดนาตงแต ๑,๖๐๐ – ๑๐,๐๐๐ ไร ไปมาหาสกนถงบานพก หรอเจรจากนในทสงดหรอนงในศาลาลกขน แลวกระซบเจรจากนสองตอสอง หากฝาฝนขอหามเหลานจะถกลงโทษถงตาย การมขอหามเชนนเพราะเกรงวาพวกขนนางจะรวมกนคดรายแยงพระราชอ านาจจากองคพระมหากษตรย นอกจากนนในกฎหมายลกษณะอาญาหลวงมาตรา ๘๓ ไดระบวา หากผใดทราบวามผคดแผนรายตอองคพระมหากษตรย จะตองรบน าความขนกราบบงคมทลทนท หากละเมดไมปฏบตตามกฎขอน จะไดรบการลงโทษอยางหนก กฎหมายลกษณะอาญาหลวงมาตรา ๘๓ จงกอใหเกดระบบสอดแนมกนเองในหมขนนาง อยางไรกตาม ระบบขนนางทไดรบการสรางขนในสมยสมเดจพระบรมไตรโลกนาถ ยงไมมการจ าแนกความรความช านาญเฉพาะทางเหมอนระบบขาราชการในปจจบนทมการเนนความรความช านาญเฉพาะสาขาวชา ความรทจ าเปนส าหรบพวกขนนางในสมยอยธยา คอ ความรเกยวกบขนมธรรมเนยมประเพณ จารตการปกครองทใชสบตอกนมา ซงความรเหลานพวกขนนางไดรบการฝกอบรมจากบรรพบรษในตระกลตลอดจนเรยนรจากประสบการณในการท างาน แมวาต าแหนงขนนางของอยธยาจะไมมการสบสกลเปนเพยงต าแหนงเฉพาะตว แตผทจะเขามาอยในระบบขนนางได สวนใหญมเพยงบตรหลานของขนนางเทานน ระบบขนนางในลกษณะเชนน ไดเปนเครองมอในการบรหารราชการแผนดนมาจนถงกลางรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว แหงกรงรตนโกสนทร จงไดมการปรบปรงเปลยนแปลงเปนระบบขาราชการแบบสมยใหมดงทเปนอยในปจจบน กลาวโดยสรป การปฏรปการปกครองของสมเดจพระบรมไตรโลกไดสรางความเปนปกแผนและความเปนระเบยบแกระบบการปกครองในสมยอยธยาตอนตน ยงผลใหอาณาจกรอยธยาสามารถอยยงยนนานตอมาอกหลายรอยป แมเมอตองเผชญกบความผนผวนทางการเมองหลายครง เชน การท าสงครามกบอาณาจกรเพอนบานการแยงชงอ านาจทางการเมองในหมชนชนปกครอง (เจานายและขนนาง) อยางไรกตาม เจานายบางพระองคทถกลดอ านาจใหนอยลงกวาเดมไดตอตานการปฏรปการปกครองครงน เชน ในป พ.ศ. ๒๐๐๓ พระยายทธษฐระ หรอพระยาเปลยง เจานายเชอพระวงศสโขทย ซงไดรบการแตงตงจากอยธยาใหเปนเจาเมองศรสชนาลย ไดกอกบฏตออยธยาโดยไปฝกใฝกบพระเจาตโลกราชแหงอาณาจกรลานนา พระยายทธษฐระไดพาไพรพลศรสชนาลยไปอยทเชยงใหม และในปตอมา (พ.ศ. ๒๐๐๔) ไดชกน าพระเจาตโลกราชเสดจยกกองทพลงมาตเมองพษณโลกและเมองก าแพงเพชรแตตไมได การสงครามระหวางลานนาและอยธยามไดยตเพยงแคน ไดยดเยอตอมาอกหลายป จนในปพ.ศ. ๒๐๐๖ สมเดจพระบรมไตรโลกนาถตองทรงอพยพเมองหลวงมาอยทพษณโลกชวคราวเพอท าศกกบลานนา อยธยาและลานนาไดสรบกนอยางยดเยอเปนเวลานานสบกวาป จงยตการรบไดในป พ.ศ. ๒๐๑๗ แมวาการปฏรปการปกครองครงนจะถกตอตานบาง แตในทสดกประสบผลส าเรจ สามารถจดการปกครองตามรปแบบทไดปรบปรงขนใหม ศรศกร วลลโภดม ไดสรปผลของการปฏรปการปกครองสมยสมเดจพระบรมไตรโลกนาถไววา “ผลของการปฏรปการปกครองการบรหารราชการแผนดนการออกกฎหมายและการก าหนดศกดนาในรชกาลของ สมเดจพระบรมไตรโลกนาถ ท าใหกรงศรอยธยากลายเปนราชอาณาจกรทมระเบยบแบบแผนในการปกครองเปนปกแผน อ านาจในการปกครองถกรวมมาไวทองคพระมหากษตรย ซงประทบอย ณ เมองหลวง คอ พระนครศรอยธยา เปนรปแบบทเรยกวา สมบรณาญาสทธราชย ทสมบรณแบบทสดในระบบการปกครองทมพระมหากษตรยเปนประมข” การเปลยนแปลงทางเศรษฐกจ การเมอง และสงคมหลงการปฏรปการปกครอง การเปลยนแปลงทางเศรษฐกจ หลงสมยสมเดจพระบรมไตรโลกนาถมาจนถงชวงเสยกรงศรอยธยาครงท ๑ ในป พ.ศ. ๒๑๑๒ นนเศรษฐกจของอยธยายงคงขนอยกบการเกษตรและการคากบตางประเทศ เศรษฐกจอยธยายงไมไดเปลยนแปลงจากชวงกอนการปฏรปการปกครองไปมากนก อยางไรกตามความเปลยนแปลงทเกดขนในชวงนคอการทอยธยาเรมมการตดตอคาขายกบประเทศตะวนตก นอกเหนอไปจากการคากบจน ญปน อาหรบ มลาย อนเดย ชวา และฟลปปนส ซงไดมการตดตอคาขายกนมาตงแตสมยอยธยาตอนตนแลว นอกจากการคากบตางประเทศทเรมมคคากลมใหมแลว การปฏรปการปกครองทชวยท าใหอยธยาสามารถควบคมหวเมองไดรดกมและดขนกวาเดม จงสามารถเกณฑสวยสงของจากบรรดาหวเมองไดเพมมากขนกวาแตกอน โดยทสวยสงของเหลานสวนใหญมกจะเปน

๑๘

สนคาทพอคาตางชาตตองการซอ เชน ดบก หนงสตว งาชาง พรกไทย เครองเทศ ไมฝาง และไมหอมตาง ๆ เมอเกณฑสวยไดมากกสงผลใหปรมาณสนคา และการคากบตางประเทศเพมมากขนดวย ประเทศตะวนตกทเขามาตดตอคาขายกบอยธยานน โปรตเกสเปนตะวนตกชาตแรกทสงทตเขามาเจรญสมพนธไมตรทางดานการคากบอยธยาในป พ.ศ. ๒๐๕๔ ตรงกบรชสมยสมเดจพระรามาธบดท ๒ ตอมาในป พ.ศ. ๒๐๕๙ อยธยาและโปรตเกสไดลงนามในสนธสญญาทางพระราชไมตรและการคา นบเปนสนธสญญาฉบบแรกทอยธยาท ากบประเทศตะวนตก ตามสนธสญญาฉบบนนอกจากการคาแลวโปรตเกสจะตองจดหาปนและกระสนดนด ามาขายใหแกอยธยาเมอใดกตามทอยธยามความตองการจะซอ รวมทงจะอ านวยความสะดวกใหแกเรออยธยาทจะไปคาขายทมะละกาของโปรตเกสดวย สวนทางฝายอยธยานนสญญาวาจะใหความสะดวกใหแกเรอโปรตเกสทมาคาขาย การอนญาตใหตงบานเรอน และเผยแพรศาสนาครสตไดโดยเสรในอาณาจกรอยธยา นอกจากนสมเดจพระรามาธบดท ๒ ไดพระราชทานพระบรมราชานญาตใหโปรตเกสตงสถานการคาไดท นครศรธรรมราช ปตตาน และมะรด นอกเหนอจากทกรงศรอยธยาดวย การคากบตางประเทศนจะเจรญรงเรองทสดในสมยสมเดจพระมหาจกรพรรด (พ.ศ. ๒๐๙๑ – ๒๑๑๑) ท าใหมการตรากฎหมายหลายฉบบทเกยวกบการคา เพอจดวางระเบยบการคาขายและการจดเกบภาษอากรใหรดกมดขนกวาเดม รวมทงเรมมการจดระบบผกขาดทางการคา กลาวคอ ไดมการออกกฎหมายเกยวกบสนคาตองหาม ซงเปนสนคาทรฐบาลโดยพระคลงในฐานะผด าเนนการใหแกรฐจะเปนผผกขาดซอขายแตผเดยว พอคาชาตใดทจะขายสนคาตองหามกตองขายใหแกพระคลง หรอถาจะซอกตองซอจากพระคลงเชนกน สนคาตองหามเหลานมทงทเปนสนคาเขาและสนคาออก โดยสนคาเขา ไดแก ปนไฟ กระสนดนด า และก ามะถน สวนสนคาออก ไดแก กฤษณา นอระมาด งาชาง ไมจนทน ไมหอม และไมฝาง การผกขาดทางการคาซงเรมขนในสมยสมเดจพระมหาจกรพรรดนเมอถงอยธยาตอนปลายการผกขาดจะเรมทวมากยงขน โดยรฐบาลจะเขาไปผกขาดแมกระทงสนคาธรรมดาทใชในชวตประจ าวน เชน ถวยชาม ผาแดง และมการจดตงหนวยงานทางการคาของรฐบาลทเรยกวา “พระคลงสนคา” ในสมยพระเจาปราสาททองรบผดชอบด าเนนการคาผกขาดของรฐบาล การขยายตวทางการคาท าใหอยธยาเจรญรงเรองขนมาเปนศนยการคาทส าคญในดนแดนแถบน และยงท าหนาทเปนพอคาคนกลางในการตดตอขายระหวาง จน ญปนกบพอคาชาตอน ๆ นอกจากนนการคาตางประเทศยงสรางความมงคงร ารวยใหแกพระมหากษตรย เจานาย และขนนาง ซงเปนผประกอบการคา อยางไรกตามการทรฐบาลไดพงรายไดจากการคากบตางประเทศมากกวาในชวงกอนการปฏรปการปกครอง ผลกระทบทเกดขนคอเมอการคากบตางประเทศไมดเศรษฐกจของอยธยากจะพลอยตกต าไปดวยเชน เมอความรงเรองทางการคากบตางประเทศไดเสอมลงในชวงทเสยกรงศรอยธยาแกพมา ในป พ.ศ. ๒๑๑๒ รฐบาลตองขาดรายไดจนตองฟนฟการคากบตางประเทศขนมาใหม การคากบตางประเทศจงเจรญรงเรองขนมาอก และเจรญถงขดสงสดในแผนดนสมเดจพระเอกาทศรถ (พ.ศ. ๒๑๔๘ – ๒๑๕๓) การเปลยนแปลงทางการเมอง หลงการปฏรปการปกครอง มการเปลยนแปลงทางการเมองทส าคญ ๒ ประการ คอ การปรบปรงจดระเบยบระบบไพร และการท าสงครามกบพมา ๑ การจดระเบยบระบบไพร หลงการปฏรปการปกครอง ไดมการปรบปรงจดระเบยบระบบไพรในรชสมยสมเดจพระรามาธบดท ๒ แตเปนทนาเสยดายวา ไมมหลกฐานทบอกรายละเอยดการจดระเบยบระบบไพรครงนเหลอตกทอดมาจนถงปจจบนจงไมทราบเรองราวเกยวกบระบบไพรในสมยอยธยาตอนตนมากนก ในพระราชพงศาวดารฉบบหลวงประเสรฐอกษรนตบนทกการปรบปรงจดระเบยบระบบไพรครงนไววา “ศกราช ๘๘๐ ขาลศก (พ.ศ. ๒๐๖๑) แรกท าต าราพชยสงครามแลแรกท าสารบาญช พระราชสมฤทธทกเมอง” สวนพระราชพงศาวดารฉบบพระราชหตถเลขากเขยนไวอยางสงเขปเชนกนวา “...สมเดจพระรามาธบดแรกใหท าต าราพชยสงคราม และแรกท าสารบญช พระราชพธทกเมอง...” สนนษฐานวาในรชสมยสมเดจพระรามาธบดท ๒ คงจะมการส ารวจส ามะโนครวทวอาณาจกรอยธยาเพอตรวจสอบจดท าบญชไพรพลใหถกตอง การส ารวจครงนอาจเปนการส ารวจส ามะโนครวครงแรกนบตงแตกอตงอาณาจกรอยธยา นอกจากนนคงจะมการจดตง กรมสรสวด หรอ กรมสสด เพอใหกรมนเปนหนวยงานกลางประสานงานกบกรมตาง ๆ ในราชธานและบรรดาหวเมองทวทงราชอาณาจกรในเรองทะเบยนไพรพล กรมสรสวด จงเปนนายทะเบยนใหญรบผดชอบดแลบญชไพรพลทงหมด กรมสรสวดม พระราชสภาวด เปนเจากรม และจะขนโดยตรงตอองคพระมหากษตรย พระราชสภาวดมศกดนา ๕,๐๐๐ ไร ตราประจ าต าแหนง คอ ตราพระสภาวดถอสมดยนบนแทน การทสมเดจพระรามาธบดท ๒ โปรดใหมการส ารวจส ามะโนครวท าบญชไพรพลนนคงเปนเพราะวาในสมย สมเดจพระบรมไตรโลกนาถ อยธยาและลานนาไดท าสงครามกนนานถง ๑๐ กวาป ไพรพลของอยธยาคงจะลมตายไปเปนจ านวนไมนอย และบญชไพรพลกคงจะยงเหยงกระจดกระจายไป พระองคจงทรงจดการปรบปรงระบบไพรใหเปนระเบยบเรยบรอยเพอความมนคงของ

๑๙

อาณาจกรซงไดแผไพศาลออกไปมาก ระเบยบทพระองคทรงปรบปรงขนมาใหมนคงจะใชเปนหลกในการควบคมระบบไพรตอมาอกนบรอยป จงไดมการปรบปรงใหมอกครงหนงในสมยสมเดจพระเอกาทศรถ นอกจากส ารวจส ามะโนครวแลว มหลกฐานวาในป พ.ศ. ๒๐๗๐ สมเดจพระรามาธบดท ๒ ไดทรงออกกฎหมายระบใหพวกไพรอาศยอยในภมล าเนาเดมของตน และอยคงทในกรมหรอหนวยงานทตนสงกดหามโยกยายไปไหน หมายความวาถาเปนไพรทสงกดกบกรมตาง ๆ ในราชธาน ลกหลานของไพรคนนจะตองสงกดกบกรมนน ๆ ทกรงศรอยธยาตลอดไป ในท านองเดยวกนถาเปนไพรทสงกดกบหนวยงานราชการในเมองนครศรธรรมราช ไพรคนนนและลกหลานจะตองสงกดหนวยงานนน ๆ ในเมองนครศรธรรมราชตลอดไป ถาละเมดขอหามนจะถกลงโทษ แสดงวาอยธยาเรมควบคมไพรพลอยางเครงครดมาก การทลดรอนเสรภาพของพวกไพรในเรองการยายถนทอยอาศยนน เพราะรฐบาลตองการความสะดวกรวดเรวในการเกณฑคนไปใชงานตาง ๆ ในดานประเภทของไพร นอกจากจะแบงเปนไพรฝายพลเรอนและไพรฝายทหารแลว สนนษฐานวาทงไพรฝายพลเรอนและไพรฝายทหารคงจะแบงยอยออกเปนอก ๒ ประเภท คอ ๑.๑ ไพรหลวง เปนไพรของพระมหากษตรย พระองคจะทรงปกครองและควบคมไพรหลวงโดยผานทางขนนาง กลาวคอ จะทรงใหไพรหลวงสงกดกบกรมขนนางตาง ๆ และขนนางผเปนเจากรมจะเปนผดแลควบคมไพรหลวงทสงกดกบกรมของตน ไพรหลวงถอวาเปนสมบตของหลวงไมใชไพรของขนนาง ขนนางเพยงแตไดรบมอบหมายจากพระมหากษตรยใหเปนผควบคมดแทนเทานน ไพรหลวงจะถกเกณฑแรงงานมาท างานโยธาตาง ๆ ใหแกรฐ เชน ขดคลอง สรางก าแพงเมอง ปอมปราการ สรางถนนหนทาง และวดวาอาราม หรอมฉะนนกถกเกณฑเปนกองก าลงในยามศกสงคราม สนนษฐานวาไพรหลวงจะถกน ามาใชงานเมออยในวยฉกรรจแลว คงจะมอายประมาณ ๑๘ หรอ ๒๐ ป และผหญงสามญชนจะตองขนทะเบยนเปนไพรดวย แตสวนใหญจะไมถกเกณฑมาใชงานนอกจากจ าเปนจรง ๆ ในปหนงไพรหลวงจะตองมอบแรงงานใหแกรฐกเดอนนนในสมยอยธยาตอนตนไมมหลกฐานใดบงบอกไวสวนในสมยอยธยาตอนปลายไพรหลวงจะตองท างานใหรฐปละ ๖ เดอน โดยไพรหลวงจะผลดเวรกนมาท างานเดอนเวนเดอน เรยกวา เขาเดอนออกเดอน ๑.๒ ไพรสม เปนไพรสวนตวของพวกมลนาย คอ เจานายและขนนาง โดยพระมหากษตรยจะพระราชทานไพรสมแกพวกมลนายตามศกดนา เพอใหรบใชท างานสวนตวของเจาขนมลนายนน ๆ และเพอเปนเกยรตยศแสดงถงฐานะในสงคมดวย ไพรสมเปนสมบตสวนตวของมลนายแตละคน เมอมลนายถงแกกรรมไพรสมกจะเปนมรดกตกทอดมาถงลกหลาน ๒ การท าสงครามกบพมา หลงการปฏรปการปกครอง อยธยานบเปนอาณาจกรทมความมนคง มความเปนปกแผนทางการปกครอง และมก าลงทหารทเขมแขง จงพรอมทจะแผขยายอ านาจออกไปยงดนแดนอน ๆ ทอยไกลออกไป เพอแสวงหาผลประโยชนทางเศรษฐกจ เชน การเขาครอบครองเมองทาการคาท มะรด ตะนาวศร ทางชายฝงตะวนตกดานทะเลอนดามน การเขาครอบครองดนแดนทอดมสมบรณดวยโภคทรพยตาง ๆ เพอประโยชนทางดานการคาขาย แตในบางครงอยธยากท าสงครามเพยงเพอแผพระเกยรตภมของพระมหากษตรยผทรงเปนประมขของอาณาจกร อาท การแผอ านาจเขาไปในดนแดนมอญทางดานตะวนตก และอาณาจกรลานนาทางดานเหนอ การขยายอาณาเขตออกไปในดนแดนดงกลาวท าใหอยธยาตองเผชญกบพมา ซงขณะนนเปนอาณาจกรทมความเขมแขงทดเทยมกบอาณาจกรอยธยา และก าลงแผอ านาจเขามาในดนแดนมอญและอาณาจกรลานนาเชนกน การแยงชงอ านาจระหวางอยธยาและพมาในดนแดนมอญกอใหเกดสงครามเมองเชยงกรานเมอ พ.ศ. ๒๐๘๑ ตรงกบรชสมยสมเดจพระไชยราชาธราช (พ.ศ. ๒๐๗๗-๒๐๘๙) สนนษฐานวาเมองเชยงกรานหรอเมองเชยงไกรนคงอยใกล ๆ เมองเมาะตะมะ สงครามเมองเชยงกรานเปนสงครามระหวางอยธยาและพมาทอบตขนเปนครงแรก หลงจากสงครามเมองเชยงกราน อยธยาและพมาไดท าสงครามอกหลายครง สงครามส าคญ คอ สงคราม พ.ศ. ๒๐๙๑ ในสมยสมเดจพระมหาจกรพรรด สงครามครงนตองสญเสยวรสตร คอ สมเดจพระศรสรโยทย สงคราม พ.ศ. ๒๑๐๖ หรอ สงครามชางเผอก ซงเกดขนในสมยสมเดจพระมหาจกรพรรดเชนกน และ สงคราม พ.ศ. ๒๑๑๑-๒๑๑๒ หรอ สงครามเสยกรงศรอยธยาครงท ๑ ในแผนดนสมเดจพระมหนทราธราช (พ.ศ. ๒๑๑๑-๒๑๑๒) การเสยกรงศรอยธยาแกพมาในป พ.ศ. ๒๑๑๒ ท าใหราชวงศสพรรณภมซงมอ านาจปกครองอยธยาเปนเวลานานเกอบ ๑๘๐ ป (สมเดจพระบรมราชาธราชท ๑ (ขนหลวงพะงว) ผทรงเปนปฐมกษตรยราชวงศสพรรณภมครองราชยระหวาง พ.ศ.๑๔๑๓-๑๙๓๑ (๑๘ ป) และจากป พ.ศ.๑๙๕๒ เปนตนมาราชวงศสพรรณภมไดปกครองอยธยามาจนถงป พ.ศ.๒๑๑๒ ) ตองหมดอ านาจไป และราชวงศใหมทขนมาครองอ านาจแทนคอ ราชวงศสโขทย ปฐมกษตรยของราชวงศน คอ สมเดจพระมหาธรรมราชา(พ.ศ. ๒๑๑๒-๒๑๓๓) ซงเปนเจานายเชอพระวงศสโขทย และเปนพระราชบตรเขยของสมเดจพระมหาจกรพรรด อยธยาเปนเมองขนของพมาอย ๑๕ ป กสามารถประกาศอสรภาพไดในป พ.ศ. ๒๑๒๗ หลงจากนนกษตรยราชวงศสโขทยไดฟนฟอ านาจทางการเมองและอ านาจทางเศรษฐกจของอยธยาใหเจรญรงเรองเหมอนเดมอกครง

๒๐

การเปลยนแปลงทางสงคม หลงการปฏรปการปกครอง มการเปลยนแปลงทางสงคมทส าคญ ๒ ประการ คอ การขนมามอ านาจของชนชนขนนาง และ การรบวทยาการจากตะวนตก ๑ การขนมามอ านาจของชนชนขนนาง จากการทรปแบบการปกครองทสมเดจพระบรมไตรโลกนาถทรงปฏรปขนใหมนนใชขนนางเปนเครองมอในการบรหาร ดวยเหตน หลงการปฏรปการปกครอง ชนชนขนนางจงมอ านาจทางการเมองเพมมากขนกวาเดม อยางไรกตามนบตงแตหลงการปฏรปการปกครองมาจนถงชวงเสยกรงศรอยธยาแกพมาในป พ.ศ. ๒๑๑๒ แมวาชนชนขนนางจะมอ านาจทางการเมองมากขน แตกยงมไดมอ านาจถงขดสงสด ในสมยสมเดจพระนเรศวรมหาราช (พ.ศ. ๒๑๓๓-๒๑๔๘) ไดมการปรบปรงระบบการปกครองอกครงหนง กลาวคอไดยกเลกการสงเจานายบางพระองคไปปกครองหวเมองชนนอก เชน เมองพษณโลก และใหบรรดาเจานายประทบในเมองหลวง และใหพวกขนนางเปนผรบผดชอบปกครองหวเมองทงหมดแทน การปรบปรงการปกครองครงนท าใหอ านาจของชนชนเจานายลดนอยลงยงกวาเดม สวนอ านาจของชนชนขนนางซงจะมเพมมากขนตงแตหลงการปฏรปการปกครองไดทวมากยงขนถงขดสงสด จนขนนางผใหญทานหนงสามารถตงตนเปนพระมหากษตรยไดในป พ.ศ. ๒๑๗๒ ขนนางผนน คอ เจาพระยากลาโหมสรยวงศ ผซงไดแยงชงราชสมบตจากพระอาทตยวงศ เยาวกษตรยแหงราชวงศสโขทย แลวตงตนเองขนเปนพระมหากษตรย ทรงพระนามวาสมเดจพระเจาปราสาททอง (พ.ศ. ๒๑๗๒-๒๑๙๙) กลาวไดวาตลอดระยะเวลาสรอยปเศษของประวตศาสตรอยธยา ปญหาการเมองขอหนงทอยธยาประสบอยตลอดเวลาคอ การถวงดลอ านาจชนชนเจานายและชนชนขนนางใหอยในดลทเหมาะสม ใหเจานายและขนนางคานอ านาจกนเอง เพอจะไดไมเปนภยตอราชบลลงก ซงเปนสงทกระท าไดยากยง ในสมยอยธยาตอนตน กอนการปฏรปการปกครองเจานายผครองเมองลกหลวงเมองหลานหลวงมอ านาจทางการเมองมาก กไดกอปญหาการแยงชงราชสมบตทกครงทโอกาสอ านวยให เมอแกปญหาดวยการลดอ านาจของเจานายลง ชนชนขนนางกมอ านาจเพมมากขน แตเมอไมมมาตรการการควบคมอ านาจทดกเปดโอกาสใหชนชนขนนางเขามาแยงชงราชสมบตไดเชนกน ๒. การรบวทยาการจากตะวนตก หลงการปฏรปการปกครอง ในสมยสมเดจพระรามาธบดท ๒ โปรตเกสไดเขามาเจรญสมพนธไมตรทางดานการคากบอยธยา ในป พ.ศ. ๒๐๕๔ การเรมตดตอกบชาตตะวนตกท าใหอยธยาไดรบวทยาการสมยใหมหลายดาน อาท การสงครามจากโปรตเกส เชน การท าปนใหญ การหลอกระสนดนด า และการสรางปอมแบบใหม นอกจากนนยงมการจางทหารโปรตเกสเขามาเปนทหารอาสาในกองทพอยธยาดวย อยางไรกตาม มขอนาสงเกตวา อยธยาสนใจทจะรบวทยาการจากตะวนตกเฉพาะในดานการสงครามเทานน ไมสนใจวทยาการทางดานอน ๆ เชน ความรเกยวกบดาราศาสตรเรองโลกกลม เรองระบบสรยจกรวาล ความรทางภมศาสตร เปนตน การมอาวธททนสมยท าใหอยธยามอ านาจทางดานการทหารมากยงขน และพรอมทจะแผขยายอ านาจทางการเมองออกไปในดนแดนอนทอยหางไกลจากอยธยา เชน การยกกองทพไปโจมตมะละกาในแหลมมลาย เปนตน สภาพการณทเปนผลจากสงครามและปญหาการเมองภายใน กอนทจะเสยกรงศรอยธยาใน พ.ศ. ๒๑๑๒ นน อยธยามสงครามเกดขนเปนระยะ ๆ นบตงแตป พ.ศ. ๒๐๙๑ เปนตนมา และหลงการเสยกรงครงนกยงมสงครามเกดขนอกหลายครง จนกระทงถง พ.ศ. ๒๑๔๗ สงครามจงสนสดลงอยางแทจรง รวมระยะเวลาทเกดภาวะสงครามนานถง ๕๗ ป และสงครามเหลานไมใชสงครามระหวางอยธยากบพมาเทานน แตเปนสงครามระหวางศนยอ านาจหลายศนย ไดแก พมา มอญ ลานนาพษณโลก อยธยา ลานชาง และปตตาน โดยทมการรวมกลมเปนพนธมตรกนระหวางศนยอ านาจบางศนยเพอตอสกบฝายตรงขาม และมการเกณฑก าลงคนจากศนยอ านาจทออนแอกวาหรอจากศนยอ านาจทแตละฝายสามารถยดครองได ตลอดจนจากดนแดนทขนกบศนยอ านาจเหลานนมาเปนก าลงคนในการท าสงคราม ดงเชน เมอพมาไดพษณโลกเปนพนธมตรและสามารถยดครองลานนากบหวเมองมอญไดแลว จงสงกองทพจากดนแดนเหลานมาท าสงครามกบอยธยา สวนกองทพจากปตตานซงเปนเมองประเทศราชของอยธยายกก าลงมาชวยในระยะแรกของสงคราม แตในเวลาตอมาหนมาพยายามท าการเพอจะยดราชบลลงกอยธยาเสยเอง จะเหนไดวาดนแดนทอยในราชอาณาจกรอยธยา โดยเฉพาะหวเมองเหนอ หวเมองตะวนตก และหวเมองในภาคกลางทเปนสนามรบทส าคญเพราะตงอยทามกลางศนยอ านาจตาง ๆ ดงกลาวขางตน และผคนจากแถบนกถกเกณฑทงแรงงานและสงของเพอการท าสงคราม จงกลาวไดวา สงครามในชวงนมผลกระทบอยางลกซงตออาณาจกรอยธยาทงในระยะสนและระยะยาว ซงในหวขอนจะกลาวถงเฉพาะผลในระยะสน อนมความสมพนธกบการเมองการปกครองในระยะเดยวกนและในเวลาตอมา

๒๑

การรกรานจากภายนอก อยธยาเผชญกบการรกรานจากสองอาณาจกรคอ พมาและเขมรซงท าใหตองสญเสยก าลงคนอนเปนพนฐานของอ านาจและผลประโยชนไปเปนจ านวนมาก สงครามทวความรนแรงขน นบตงแตป พ.ศ. ๒๑๐๖ เมอพมาไดพษณโลกและเมองฝายเหนอเปนก าลงและยกพลลงมายงกรงศรอยธยา ใน พ.ศ. ๒๑๑๒ กรงศรอยธยากพายแพแกพมา มลนายและไพรจ านวนมากถกกวาดตอนไปเปนเชลย ภายในกรงศรอยธยากษตรยพมาโปรดเกลา ฯ ใหอพยพไพรชายหญงจากทอนจ านวนราวหนงหมนคนเขามาอยแทนคนทถกกวาดตอนไป สวนในเมองชนตรและชนจตวาทรายรอบกรงศรอยธยานอกจากไพรจะถกจบเปนเชลยแลวยง“หนออกอยดงหวยตอนไมไดเปนอนมาก” เมอสมเดจพระมหาธรรมราชาเสดจขนครองราชยกทรงตองประสบปญหา “หมทหาร...หมพลเรองทงปวง...กระจดพลดพราย” นอกจากจะสญเสยก าลงคนไปในสงคราม และก าลงคนทเหลอหนกระจดกระจายไปในทตาง ๆ แลว อยธยายงสญเสยก าลงคนแกเขมรไปอกหลายครง พระราชพงศาวดารกรงศรอยธยาฉบบหลวงประเสรฐฯ ระบถงการรกรานจากเขมรและการสญเสยก าลงคนแกเขมร ดงน พ.ศ. ๒๑๑๓ “...ไดรบพงกน...” พ.ศ. ๒๑๑๘ “พญาละแวกยกทพเรอมายงพระนครศรอยธยา...ไดรบพงกน...จบเอาคน ณ เมองปากใตไปครงนนมาก” พ.ศ. ๒๑๒๑ “พญาละแวกแตงทพใหมาเอาเมองเพชรบรมไดเมอง” พ.ศ. ๒๑๒๔ “พญาละแวกยกพลมาเอาเมองเพชรบร ครงนนเสยเมองเพชรบรแกพญาละแวก” พ.ศ. ๒๑๒๕ “พญาละแวกแตงทพใหมาจบคนปลายดานตะวนออก” พระราชพงศาวดารกรงศรอยธยาฉบบพนจนทนมาศใหรายละเอยดเกยวกบก าลงคนทถกกวาดตอนไปเขมรวาไดแก ขนหมน กรมการ และไพรชายหญงจ านวนมากจากเมองจนทบรณ ระยอง ฉะเชงเทรา นาเรง ธนบร สพรรณบร นครชยศร สาครบร ราชบร เพชรบร แสดงใหเหนวาอาณาบรเวณทไดรบความกระทบกระเทอนจากการรกรานของเขมรนนเปนอาณาบรเวณทกวางขวางมาก และใน ระยะหลงเสยกรงใหม ๆ อยธยาคงออนแออยางยงจนไมสามารถตานทานการรกรานดงกลาวได จนกระทงถงป พ.ศ. ๒๑๒๗ อยธยาจงเรมตานทานการรกรานจากเขมรอยางไดผล เนองจากไดก าลงคนจากหวเมองเหนอ ไดแก พษณโลก สวรรคโลก สโขทย ก าแพงเพชร พจตร และเมองเลกเมองนอยในแถบนนลงมาอยในลมแมน าเจาพระยาตอนลาง เพอทดแทนก าลงคนทสญเสยไปในชวงสองทศวรรษทผานมา ในระหวาง พ.ศ. ๒๑๒๗-๒๑๒๙ อยธยาสามารถโจมตทพพมาทยกมายงกรงศรอยธยาจนแตกพายหนไป ตอมาในป พ.ศ. ๒๑๓๕ สมเดจพระนเรศกทรงไดชยชนะในสงครามยทธหตถ และในชวงเวลาดงกลาวอยธยาไดเปลยนบทบาทมาเปนฝายรกดวย โดยในป พ.ศ. ๒๑๒๙-๒๑๓๖ สมเดจพระนเรศเสดจไปตเขมร พ.ศ. ๒๑๓๗-๒๑๓๘ เสดจไปตพมา พ.ศ. ๒๑๔๒ เสดจไปตพมาอกครง และเมอถงพ.ศ. ๒๑๔๖ อยธยากไดเขมรกลบมาเปนเมองประเทศราช ในชวงทเปลยนมาเปนฝายรกนอยธยาเรมไดก าลงคนจากตางแดนเขามาอยในอาณาจกรเพมขน ดงเชน เมอคราวทสมเดจพระนเรศเสดจไปตเขมรพระราชพงศาวดารกรงศรอยธยา ฉบบหลวงประเสรฐฯ รายงานวา “ครงนนไดชางมาคนมาก” สวนพระราชพงศาวดารกรงศรอยธยา ฉบบสมเดจพระพนรตนกลาววา ไดเชลยเขมรถงสามหมนเศษ และตอมาเมอท าสงครามกบทพพมากไดเชลยพมา มอญ เชยงใหม และไทยใหญ อกหมนเศษ ปญหาการเมองภายใน นอกจากอยธยาจะประสบกบความสญเสยอนเนองมาจากสงครามกบพมาและเขมรแลว ปญหาการเมองภายในกน าความสญเสยอยางมากมาสอยธยาดวย เชน ในรชกาลสมเดจพระมหาจกรพรรดระหวางทพมาถอนทพกลบไป พระศรศลปไดกอการกบฏโดยอาศยความชวยเหลอจากพระพนรตน วดปาแกว และขนนางระดบสงฝายทหารซงตองโทษอย เชน พระยาเดโช พระยาทายน า พระยาพชยรณฤทธ หมนภกดศวร หมนภยนรนทร ปรากฏวา “…ฝายพระราเมศวร พระมหนทราธราช กบเสนาบด พรอมกนเขารบพระศรศลปจนถงตะลมบอน ลมตายเปนอนมากดวยกนทงสองฝาย...” และฝายกบฏถกฆาตายทงหมด ปลายป พ.ศ. ๒๑๐๖ ขณะทพมายกทพกลบมาลอมกรงศรอยธยาอยนน พระยาศรสลตานผครองปตตาน ซงยกก าลงมาชวยราชการสงครามกไดกอการกบฏยกก าลงพลเขาไปในพระราชวง น าเอาชางเผอกมาขยนอย ณ ทองสนาม เมอเกดรบกนขนกมคนตายไปจ านวนมาก หรอ ความขดแยงและการตอสแยงชงอ านาจระหวางพระมหนทราธราชกบพระมหาธรรมราชาแหงพษณโลก กอใหเกดความสญเสยดงปรากฏวาเมอพระมหนทราธราชยกทพไปตพษณโลกนน “เสยเรอและผคนตายเปนอนมาก” ตอมาในปลายป พ.ศ. ๒๑๑๑ กรงศรอยธยากเสยพระเจาลกเธอซงเขมแขงในการศกไปอก ดงความในพระราชพงศาวดาร กรงศรอยธยาฉบบหลวงประเสรฐฯ วา “เดอน ๑๒ พระเจาหงสายกพลมา...สมเดจพระมหาจกรพรรดเจาทรงประชวรนฤพาน และครงนนสมเดจพระเจาลกเธอพระมหนทราธราชตรสมไดน าพาการเศก แตพระเจาลกเธอพระศรเสาวภาคยนนตรสเอาพระทยใสและเสดจไป

๒๒

บญชาการทจะรกษาพระนครทกวน ครนสมเดจพระมหนทราธราชตรสรวาพระเจาลกเธอพระศรเสาวภาคยเสดจไปบญชาการเศกทกวนดงนนกมไวพระทยกใหเอาพระเจาลกเธอพระศรเสาวภาคยนนไปฆาเสย ณ วดพระราม” หลงจากพระเจาลกเธอพระศรเสาวภาคยถกปลงพระชนมประมาณหนงเดอนกรงศรอยธยากเสยแกพมา เมอเสยกรงศรอยธยาและพระมหาธรรมราชาเสดจขนครองราชยสมบตแลว ปญหาการเมองภายในยงคงรนแรง พ.ศ. ๒๑๑๓ พระเพชรรตนซงตองพระราชอาญาตองออกจากราชการไดกอการกบฏซองสมผคนอยนอกกรงศรอยธยา สมเดจพระมหาธรรมราชากทรงหวนเกรงภยจากพระเพชรรตน แมไมพบหลกฐานวาเหตการนสนสดลงอยางไร แตกกลาวไดวาปญหาการเมองภายในมสวนท าใหอาณาจกรแตกแยกและออนแอมากขน สภาพเศรษฐกจภายหลงการเสยกรง การปลกขาวอนเปนรากฐานของเศรษฐกจอยธยาตองชงกจากความปนปวนของสงคมอนเนองจากสงครามยดเยอทกนอาณาบรเวณกวางขวางท าใหประชาชนไมสามารถปลกขาวไดตามปกต ยงกวานนยงมปญหาน ามากหรอนอยเกนไปทท าใหนาขาวเสยหาย พระราชพงศาวดารกรงศรอยธยาฉบบหลวงประเสรฐฯ รายงานถงปญหาทางธรรมชาตในชวงดงกลาวดงน พ.ศ. ๒๑๐๖ “เมองพษณโลกขาวแพง...อนงคนทงปวงเกดเปนทรพษตายกนมาก” พ.ศ. ๒๑๐๗ “น า ณ กรงพระนครศรอยธยานนนอยนก” พ.ศ. ๒๑๑๓ “น า ณ กรงพระนครศรอยธยามาก” พ.ศ. ๒๑๑๔ “น านอย” พ.ศ. ๒๑๑๕ “น านอยนก” พ.ศ. ๒๑๑๖ “น านอยเปนมธยม” พ.ศ. ๒๑๑๗ “น ามากนก” พ.ศ. ๒๑๑๘ “น า ณ กรงพระนครศรอยธยานอย” หลงจากป พ.ศ. ๒๑๑๘ ไมมรายงานเรองน าอก เขาใจวาคงไมเกดปญหาภยธรรมชาตจงไมมรายงานเรองน จนกระทง ถงป พ.ศ. ๒๑๓๒ จงเกดปญหาขาวแพงอกครงหนง ในดานการคา ชวงทสงครามด าเนนอยนนการคาของอยธยาไดรบความกระทบกระเทอนมากเพราะ ส าเภาจนทเขามาคาขายตองกลบไปเนองจากสงคราม แมในรชกาลสมเดจพระนเรศวรการคากยงมจ ากดมากภาวะสงครามซงการปลกขาวไมไดผลดงทกลาวมาน คนในสงคมอยธยาตองประสบกบความเดอนรอนอยางหนก เพราะอดอยากขาดแคลนอาหาร โดยเฉพาะอยางยงไพรทถกเกณฑไปในการสงคราม ซงตองหาอาหารบรโภคเอง ดงเชนใน พ.ศ. ๒๑๔๒ เมอสมเดจพระนเรศวรระบวา “ตงอยทนนสองเดอน ขาดอาหารพนก าลงไพรพลทงปวงตายดวยอดอาหารเปนอนมาก” สวนฉบบสมเดจพระพนรตนบรรยายวา “…ตรสใหพลทหารยกเขาปนก าแพงปลนเอาเมองตองอ...แลพลทหารปวยเจบมาก...ตรสใหแตงไปลาดทกต าบลทวจงหวดเมองตองอจนถงแดนเมององวะ แลไดเสบยงเปนอนนอยนก ขาวแพงเปนทนานละสบสลงบาง สามบาทบาง ไพรพลทงหลายมไดอยเปนมวมลในทพหลวง...กจายยกออกไปลาดหากนทกต าบล อนงไพรหลวงทงหลายขดเสบยงลมตายกมากนก…” หลงจากเสดจกลบจากพมาพระเอกาทศรถเสดจยกทพตอไปยงลานนาเพอระงบเหตซงพระยานาน พระยาฝาง และทาวพระยาใหญนอยทงปวงอนขนแกพระเจาเชยงใหมชวนกนคดรายและจะรบพระเจาเชยงใหมกปรากฏวา “…เมอทพหลวงเสดจแรมทพอยในต าบลทาหวดนนขาวแพงนก…” ส าหรบชนชนมลนายนน ในชวงทการปลกขาวไมไดผล และการคาตางประเทศไมอาจด าเนนไปไดตามปกต กคงประสบปญหาทางเศรษฐกจไมนอยโดยเฉพาะอยางยงในระยะหลงการเสยกรง เมองทาสงออกสนคาส าคญหลายเมองเปนกบฏ เชน ปตตาน เพชรบร หรอ ทะวาย มะรด ตะนาวศรกตกเปนของพมา และแมอยธยาไดเมองทาส าคญเหลานกลบคนมา พระยาศรไสยณรงคซงถกสงออกไปจาก กรงศรอยธยาเพอรงเมองตะนาวศรกยงกอการกบฏอก จนพระเอกาทศรถตองเสดจยกทพจากราชธานพรอมดวยทพจากเมองอนอกหกเมองไปปราบ ดงนน รายไดจากการคาของราชส านกคงตกต าลงมาก สวนรายไดจากการเกบภาษในราชอาณาจกรกคงลดลงมากเชนกน เพราะนอกจากแรงงานทท าการผลตจะลดนอยลงจากการสญเสยก าลงคนแลว ปญหาไรประสทธภาพของระบบไพรในระยะหลงเสยกรงยงเปนอปสรรคตอการเกบภาษดวยเพราะมลนายอาศยกลไกของระบบไพรในการเกบภาษ กลาวไดวาในระยะสงครามเสยกรงครงแรกนเศรษฐกจของอยธยาอยในสภาพเสอมโทรมจนกระทงถงรชกาลสมเดจพระเอกาทศรถ (พ.ศ. ๒๑๔๘-๒๑๖๓) เศรษฐกจจงฟนตวขน

๒๓

การเมองและการปกครองภายหลงเสยกรง เมอกษตรยพมาไดกรงศรอยธยาแลวทรงสถาปนาพระมหาธรรมราชาเปนเจาประเทศราชครองกรงศรอยธยา ระยะนโครงสรางทางการปกครองของอยธยายงคงเดม กลาวคอยงคงอาศยระบบไพรเปนหลกในการปกครอง จะเหนไดวาการบรหารราชการเพอประโยชนในการเกณฑแรงงาน การเกบภาษ การรกษาความสงบเรยบรอย ตลอดจนการบรหารงานตลาการ อยางไรกตามมความเปลยนแปลงภายในระบบไพรทเกดขน คอ ในชนชนมลนายมการแตงตงมลนายใหมจ านวนมากเพอทดแทนมลนายเกาทหมดอ านาจ เสยชวต หรอถกจบเปนเชลย ขนนางระดบขนและหลวงไดรบการเลอนขนเปนพระและพระยา สวนในชนชนไพรมการกวาดตอนไพรจากทอนเขามาอยในกรงศรอยธยา และในเวลาตอมากมการกวาดตอนชาวเมองเหนอมาอยในลมแมน าเจาพระยาเพอทดแทนแรงงานทสญเสยไป แมวามลนายใหมกบไพรอพยพจะยงคงมความสมพนธทางสงคมในกรอบของระบบไพรเชนเดยวกบในระยะกอนเสยกรง แตเขาใจวาลกษณะของความสมพนธคงเปลยนแปลงไปในทางทมการควบคมบงคบบญชากนเปนล าดบชนอยางเครงครดมากขน เพอประสทธภาพในการฟนฟอาณาจกรขนใหมและประสทธภาพในการท าสงคราม นอกจากนสายสมพนธระหวางมลนายระดบสงรนใหมกบมลนายระดบลางและไพรกเปนสายสมพนธทเกดขนใหม มลกษณะเปนความสมพนธอยางเปนทางการมากกวาจะมรากฐานอยบนความจงรกภกดสวนตว ลกษณะเชนนมผลตอการเมองของอยธยา เพราะเปดโอกาสใหพระมหากษตรยสามารถรวมศนยความจงรกภกดมาไวทพระองค ยงกวานนมลนายระดบสงรนใหมเหลานยงไมไดสงสมอ านาจ ความมนคง และก าลงคนตอเนองมาหลายชวคนดงมลนายรนเกา และมบรรดาศกด อ านาจ ความมงคงขนมาไดดวยการสถาปนา และอปถมภของพระมหากษตรยในชวงเสยกรงนนเอง จงยอมพรอมทจะยอมรบพระราชอ านาจ ส าหรบมลนายรนเกามจ านวนนอยเทานนทจะมอ านาจสบตอมาจนถงชวงหลงเสยกรงครงน ทส าคญ ไดแก พระยาพชยและพระยาสวรรคโลกซงมอ านาจมากมาตงแตชวงกอนเสยกรงเนองจากเคยมสวนส าคญในการชวยเหลอพระมหาจกรพรรด (เมอครงทรงด ารงพระยศเปนพระเทยรราชา) และ พระมหาธรรมราชา(เมอครงทรงเปนขนพเรนทรเทพ) ในการยดอ านาจจากขนวรวงศาธราชและแมอยหวศรสดาจนทร กบพระยาศรใสยณรงคซงไดรบเลอนบรรดาศกดและไดรบแตงตงเปนเจาเมองตะนาวศร เพราะความดความชอบในการสงคราม ปรากฏวาในเวลาตอมาขนนางทงสามเปนกบฏ แตสมเดจพระนเรศวรทรงเสดจยกทพไปปราบพระยาพชยและพระยาสวรรคโลกส าเรจใน พ.ศ. ๒๑๑๗ และปราบพระยาตะนาวศรส าเรจใน พ.ศ. ๒๑๒๙ ตอแตนไปกไมปรากฏวามขนนางสวนกลางและหวเมองใดเขมแขงพอทจะทาทายพระราชอ านาจ เวนแตหวเมองมอญ เชน เมาะตะมะ ละเคง พะสน และเมองขลก ซงถกพมาบบบงคบใหขนตอพมา ในสภาพการณเชนนสมเดจพระนเรศ (พ.ศ. ๒๑๓๓-๒๑๔๘) และสมเดจพระเอกาทศรถ (พ.ศ. ๒๑๔๘-๒๑๖๓) จงทรงมพระราชอ านาจสงยง ตงแตชวงกอนครองราชยจนกระทงเสดจสวรรคต เอกสารจนกลาวไวอยางชดเจนวาหลงจากสงครามยทธหตถแลว อาณาจกรอยธยา “มอ านาจมาก แตครงนน...ตงแตนนตอไป...ยกกองทพไปเทยวท าสงครามทก ๆ ป จนมอ านาจแผไพศาลไปตลอดถงประเทศใกลเคยง” การปกครองตงแตรชกาลสมเดจพระนเรศจนถงรชกาลสมเดจพระนารายณ (พ.ศ. ๒๑๒๓-๒๒๓๑) การปกครองในรชกาลสมเดจพระนเรศ รชกาลสมเดจพระนเรศเปนชวงเวลาของการตอตานการรกรานของพมาและเขมรควบคไปกบการฟนฟอาณาจกรใหมความมนคงขน สถานการณอนคบขนในชวงนท าใหสมเดจพระนเรศทรงด าเนนนโยบายการปกครองโดยเนนระเบยบวนยทเขมงวด ใชวธการลงโทษทรนแรง เชนครงหนงเมอ พ.ศ. ๒๑๓๖ “…ครงนนทรงพระโกรธแกมอญ ใหเอามอญเผาเสยประมาณรอย...” พงศาวดารกรงศรอยธยา ฉบบวนวลตบนทกวา “รชสมยของพระองคเปนสมยทปกครองแบบทหารและเขมงวดมากทสดเทาทเคยมมาในสยาม” ในหวเมองเหนอสมเดจพระนเรศทรงโปรดเกลาฯ แตงตงขนนางจากสวนกลางไปปกครองหวเมองตาง ๆ ทเคยเปนเมองส าคญมากอน เพอรวบรวมผคนทแตฉานซานเซนอยในแถบนนใหกลบเขามาท ามาหากน พระราชพงศาวดารกรงศรอยธยา ฉบบพนจนทนมาศ กลาววา “ใหพระยาชยบรณเปนเจาพระยาสรศรครองเมองพษณโลก ใหพระศรเสาวราชไปรกษาเมองสโขทย ใหพระองคไปรกษาเมองพชย ใหหลวงจาไปรกษาเมองสวรรคโลก บรรดาหวเมองฝายเหนอทงปวงกใหเจาเมองกรมการ แตงไปเรยกรองรวบรวมไพรพลซงแตกฉานซานเซนอยปาดงนนทกหวเมอง” สวนลานนานนทรงขยายอ านาจเขาไปแทนพมาและทรงควบคมโดยสงขนนางมาปกครองแลวน าเจานายลานนามาเปนตวประกนทกรงศรอยธยา ในหวเมองภาคใตสมเดจพระนเรศและพระมหากษตรยองคตอ ๆ มา ทรงพยายามแผขยายอ านาจออกไปควบคมและดงผลประโยชนมาสสวนกลางมากขน จะเหนไดวาในระยะกอนเสยกรงนนเมอมเหตจ าเปนเกดขนพระมหากษตรยทรงเรยกเกณฑก าลงพลและสงของจากหวเมองเหนอเสมอ แตหลงจากเสยกรงครงแรกแลวมการเรยกเกณฑจากหวเมองทางใตอยางมาก โดยเฉพาะอยางยงในภาวะท หวเมองทางเหนอยงอยในสภาพทรดโทรม สมเดจพระนเรศทรงพยายามควบคมขนนางทองถนโดยอาศยวดและพระสงฆ นอกเหนอจากการใช

๒๔

อ านาจโดยตรง ทงนโดยการมพระราชโองการใหเจาเมองนครศรธรรมราชหามกรมการเมองเกบเงนภาษจากขาพระซงเทากบเปนการสรางความสมพนธอนดกบวดและพระสงฆซงเปนผน าในทองถนและลดรายไดของขนนางทองถน การปรบปรงการปกครองในรชกาลสมเดจพระเอกาทศรถ เมอพระเอกาทศรถเสดจขนครองราชยใน พ.ศ. ๒๑๔๘ นน อาณาจกรอยธยามความปลอดภยจากสงครามแลว พระองคจงทรงเรมด าเนนการจดระเบยบการปกครองและควบคมสงคมใหมประสทธภาพยงขน ทงนทรงฟนฟและปรบปรงทางดานกฎหมาย ระบบภาษอากร และพทธศาสนา ดงมความในพระราชพงศาวดารกรงศรอยธยา ฉบบพนจนทนมาศวา “ทรงพระกรณาตงพระราชก าหนดกฎหมายพระอยการและสวยสดพฒนากรขนอนตลาด และพระกลปนาถวายเปน นตยภตรแกสงคารามคามวาสอรญวาสบรบรณ” ในดานกฎหมายซงเปนหลกส าคญในการปกครองนน กฎหมายส าคญทสมเดจพระเอกาทศรถทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหมขนเปนกฎหมายเกยวกบระบบไพร ในพงศาวดารกรงศรอยธยา ฉบบวนวลต พ.ศ. ๒๑๘๒ กลาววา ระบบไพรเกดขนอยางมนคงในรชกาลนและเปนระบบไพรขนาดใหญทรวมเอามลนายและไพรในหวเมองเขามาอยภายในระบบนอยางแทจรงเปนครงแรกดงความวา “พระองคทรงจ าแนกบคคลทเกดและผเขามาตงรกรากในแผนดนออกภายใตหวหนา (ภาษาไทยเรยกวานาย) ผลกคอท าใหเกดระบบขาทาสอยางมนคงตงแตนนมาไมมบคคลใดทเกดมาแลวจะมอสระ ไมตองอยใตอ านาจนาย ไมวานายจะสงอะไรกตองท าตามหรอมฉะนนจะตองน าสงของมาชดใชแทน” “ทรงมพระกระแสรบสงใหประชาชนในแผนดนและเมองขนทงหลายของสยามสงรายชอทาสของตนจากนนพระองคใหมการส ารวจจ านวนขาทาสในเมองและประเทศในบงคบบญชา (ยกเวนรฐปตตานซงเจาผปกครองไมปรารถนาจะท าตาม) หากผใดมทาสมากกวาทแจงไวแลว ทาสทไมไดแจงจะตองถวายแกพระเจาแผนดน ดงนนพระองคจงทรงมขาทาสมากหลายซงเปนสวนใหญทชวยใหประเทศสยามรงมชอเสยงขจรไกล” พระราชอ านาจทแผขยายออกไปกวางขวางและมนคงขน เปดโอกาสใหทรงดงไพรสวนตว (ไพรสม) ของมลนายในหวเมองหรอขนนางทองถนมาเปนไพรหลวงมากขน เปนการดงผลประโยชนจากแรงงานเกณฑ และสวยจากไพรเหลานมาสสวนกลาง เปนทนาสงเกตวาการตราพระไอยการต าแหนงนาพลเรอน นายทหาร และนาหวเมองในรชกาลสมเดจพระบรมไตรโลกนาถนนเนนระเบยบการบงคบบญชาในระดบมลนาย แตในรชกาลสมเดจพระเอกาทศรถเนนอ านาจรฐเหนอตวไพรโดยตรง มลนายมลกษณะเปนขาราชการอยางแทจรงท าการบงคบบญชาไพรหลวงซงเปนไพรทขนตอองคพระมหากษตรย สวนในดานภาษอากรทรงปรบปรงการเกบอากรคาสวนโดย “พระองคทรงใหนบผลไมทกตนในราชอาณาจกร และทรงเกบภาษตนไมแตละตนเหลานน...ทก ๆ ป...ซงเกบไดทวประเทศแลวกนบเปนเงนจ านวนไมนอย นอกจากนยงทรงรอฟนภาษมรดกเมอขนนางสนชวตลง...หนงในสามของสมบตจะตองตกเปนของพระเจาแผนดน” สวนความพยายามทจะปกครองหวเมองภาคใตใหมนคงแนนแฟนขนเหนไดชดเจนในรชกาลสมเดจพระเอกาทศรศ ทรงแตงตงเจาเมองนครศรธรรมราช เจาเมองพทลง ตลอดจนขนนางต าแหนงส าคญในเมองทงสองขนใหม เชน ต าแหนงขนคชราชา หวพนสวย ซงท าหนาทเกบสวยหลวงในเมองทงสองกบเมองอนในภาคใตทขนตอเมองทงสองเพอรวบรวมสงเขามายงกรงศรอยธยา นอกจากจะใชอ านาจทางการปกครองโดยตรงในภาคใตแลว สมเดจพระเอกาทศรถยงคงอาศยสถาบนพทธศาสนาเพอประโยชนในการควบคมหวเมองแถบน ในเวลานนในเมองนครศรธรรมราช เมองพทลง และเมองทขนตอเมองทงสองมวดอยทงสน ๒๙๐ วด สะทอนวาวดและพระสงฆมบทบาทและมอทธพลอยางสงในสงคม สมเดจพระเอกาทศรถจงพยายามเสรมสรางความสมพนธกบวดและพระสงฆในแถบนโดยทรงประกนผลประโยชนให กลาวคอ ทรงก าหนดใหขนนางในทองถนทเคยน าก าลงพลของวด เงนสวย และอากรคานา ซงเกบจากทดนของวดใหน ากลบมาคอใหแกวด นอกจากนยงทรงอทศคาสวยหลวงเปนขาพระอนเปนก าลงพลของวดอกดวย แมแตอ านาจในดานการศาลกทรงหามเจาเมอง ปลดเจาเมองและกรมการเมอง มใหรบพจารณาคดความตาง ๆ ทเกดขนในระยะ ๔ วาโดยรอบวด แตใหวดมอ านาจพจารณาตดสนคดเอง เขาใจวาการททรงด าเนนการตาง ๆ ดงกลาวมาน นอกจากจะเปนเพราะทรงเปนพระราชศรทธาในพระพทธศาสนาแลวยงคงมพระราชประสงคจะใหสถาบนพทธศาสนาเปนสอเชอมโยงความสมพนธระหวางหวเมองกบราชธาน และใหสถาบนสงฆชวยคานอ านาจขนนางในหวเมองภาคใตดวย สมเดจพระเอกาทศรถยงทรงหวงจะใหพระสงฆในหวเมองภาคใตชวยปองกนอาณาจกร ทรงมพระราชโองการวา ถาหากมขาศกมารกรานหวเมองแถบนหรอมราชการสงครามใด ๆ ขอใหพระสงฆชวยรวบรวมก าลงพลมาชวยรบ เหนไดวาสมเดจพระเอกาทศรถทรงด าเนนการปรบปรงการปกครองทส าคญ ๆ หลายประการท าใหอาณาจกรอยธยาซงระส าระสายในชวงสงครามกลายเปนอาณาจกรทมนคงสงททรงฟนฟและปรบปรงจะเปนรากฐานของระบบบรหารราชการขนาดใหญในเวลาตอมา

๒๕

การปฏรประบบบรหารราชการ เมออาณาจกรอยธยามความมนคงขนและพระราชอ านาจของพระมหากษตรยแหงกรงศรอยธยาแผออกไปหวเมองกวางขวางขนแลว การปฎรประบบบรหารราชการเพอใหสวนกลางสามารถควบคมดแลหวเมองไดใกลชดยงขนจงถกเรมด าเนนการ การปฏรปทส าคญมากอกครงหนงในประวตศาสตรการปกครองอยธยา ไดแก การขยายอ านาจของอครมหาเสนาบด คอ สมหนายก และสมหพระกลาโหม กบเจาพระคลงในสวนกลางใหมอ านาจบงคบบญชาหวเมองโดยตรง แตเดมในหวเมองชนนอกนนเจาเมองและกรมการเมองมอ านาจปกครองเปนอสระอยางมาก สวนกลางเพยงแตงตงต าแหนงยกกระบตรออกไปดแลและตรวจสอบการบรหารราชการใหเปนไปตามนโยบานของสวนกลาง โดยทยกกระบตรหาไดมอ านาจบงคบบญชาเจาเมองและกรมกลางซงเปนขนนางทองถนไม หลงเสยกรงครงแรกและเมอกรงศรอยธยาสามารถควบคมหวเมองไดมากขนแลว จงเปดโอกาสใหราชการสวนกลางขยายอ านาจออกไปบงคบบญชาหวเมองโดยตรงทวทงอาณาจกรเปนครงแรก ไมพบหลกฐานทจะชวยใหทราบวาการปฏรประบบบรหารราชการเชนนเกดขนในรชกาลใด หลกฐานทเกาแกทสดซงแสดงถงอ านาจการควบคมบงคบบญชาของเหลาเสนาบดสวนกลางเหนอหวเมอง ไดแก “พระธรรมนญ” วาดวยการใชตราประทบประจ าต าแหนง พ.ศ ๒๑๗๘ ในรชกาลสมเดจพระเจาปราสาททอง (พ.ศ ๒๑๗๓-๒๑๙๘) “พระธรรมนญ” นแสดงใหเหนวาสมหนายกมอ านาจบงคบบญชาหวเมอง ฝายเหนอ เชน พษณโลก สวรรคโลก สโขทย ก าแพงเพชร พชย นครสวรรค พจตร ชยนาท อนทรบร พรหมบร สงหบร สรรคบร ลพบร สระบร สพรรณบร นครชยศร ราชบร กาญจนบร เพชรบรณ นครราชสมา เปนตน สวน สมหพระกลาโหม มอ านาจบงคบบญชาหวเมองฝายใต เชน นครศรธรรมราช พทลง สงขลา ไชยา ชมพร เพชรบร เมองกย เมองปราณ ตะนาวศร มะรด ทวาย ถลาง ตะกวทง ตะกวปา เปนตน เจาพระยาคลงมอ านาจบงคบบญชาหวเมองชายทะเล เชน จนทบร ตราด ระยอง นนทบร สมทรปราการ สาครบร เปนตน นอกจากน “พระธรรมนญ” ยงแสดงใหเหนถงการปฏรประบบการบรหารราชการแผนดนในรชสมยของสมเดจพระเจาปราสาททองทางดานอนๆ อยางกวางขวางทส าคญ ไดแก การวางระเบยบเกยวกบการศาลใหชดเจนวาคดความเรองใดตองฟองรองตอศาลใด และการก าหนดขอบเขตอ านาจหนาทของขาราชการระดบสงในสวนกลาง เชน สมหนายกมอ านาจหนาทในการพจารณาอรรถคดในหวเมองฝายเหนอทมผอทธรณวา ตระลาการมเปนธรรม และมหนาทสนองพระบรมราชโองการใหขาราชการผมความชอบไปรงเมอง หรอครองเมองฝายเหนอ และมหนาทแตงตงปลด รองปลด กรมการ และนายอากรขนอน (เจาพนกงานเกบภาษ) ในหวเมองทงปวงทขนกบมหาดไทย สมหพระกลาโหมมอ านาจหนาทในการพจารณาคดเกยวกบการขมเหงแยงชงทรพยสน มหนาทรบสนองพระบรมราชโองการใหขาราชการผมความชอบไปรงเมองหรอครองเมองทางฝายใตทขนกบสมหพระกลาโหม รวมทงมหนาทแตงตงปลด รองปลด กรมการ และนายอากร นายขนอน ในหวเมองเหลานน เจาพระยาพระคลงมหนาทรบสนองพระราชโองการใหขาราชการผมความชอบไปรงเมองหรอครองเมองทขนตอเจาพระยาพระคลง แตงตงปลด รองปลด กรมการและนายอากรนายขนอนในหวเมองนนๆ รบผดชอบคดความทเกยวกบภาษอากรตางๆ และรบผดชอบคดความทเกยวกบภาษอากรตางๆ และรบผดชอบคดความเกยวกบชาวตางชาต พระยายมราชฯ แหงกรมเมองหรอกรมเวยง มอ านาจหนาทในการแตงตงขนจาเมอง หมนรอง จาเมองในหวเมองทงปวง รบผดชอบคดความเกยวกบโจรทมโทษถงตาย คดขาหนเจา และเกบสวยจากไพรสวยในหวเมองเลกทงปวง พระยาธรรมนาฯ แหงกรมวงมหนาทเกยวกบคดความซงเกยวของกบพระบรมวงศานวงศ และ วดตาง ๆ คดความเกยวกบพระราชทรพย คดความทราษฎรฟองรองศาลตาง ๆ นอกจากนยงมหนาทตงขนยกกระบตรในหวเมองโท ตร จตวา และหวเมองเลก ตงขนสพมาตรา รองสพมาตรา ขนวง รองวงในเมองตาง ๆ พระยาพลเทพแหงกรมนามอ านาจหนาทในการไปจายนาซงพระมหากษตรยพระราชทานใหผใดผหนงรวมทงทกลปนา มอ านาจหนาทในการแตงตงเจาพนกงานในกรมนาทมหนาทรบผดชอบการวดน าเขานาหรอขดคลองสงน า รบผดชอบการแผวถางปา การเกบอากรคานา(หางขาว) พระยาพระเสดจสเรนทราธบดฯ มหนาทแจงใหกรมการเมองตาง ๆ ทราบเกยวกบการแตงตงพระสงฆใหด ารงด าแหนงในวดตาง ๆ หรอด ารงสมณศกด และรบผดชอบคดความทเกยวของกบพระภกษ พระยาศรราชเดโชชยมอ านาจหนาทในการแตงตงขนพลประจ าหวเมองฝายขวา พระยาทายน ามอ านาจหนาทแตงตง ขนพลประจ าหวเมองฝายซาย ทงเมองเอก เมองโท เมองตร และหวเมองเลก พระศรภรปรชามหนาทเกยวกบงานอาลกษณ พระยาราชภกดฯ รบผดชอบเกยวกบการตงนายอากรสรา บอนบย สมภกษร ขนอน ตลาด อากรน าตาล เรอจาง และเรงเงนตดคางจากนายอากรในหวเมอง พระยาศรพพฒน รบผดชอบเกยวกบการคาของพระคลงสนคา พระราชสภาวด รบผดชอบเกยวกบบญชไพรทวราชอาณาจกร แตงตงสสดประจ าหวเมองตาง ๆ พระศรสเรนทราธบดมหนาทน าพระราชโองการไปมอบหวเมองใหญและมตราไปมอบเมองโท เมองตร และเมองเลก

๒๖

เทาทกลาวมานจะเหนไดวาอ านาจของสวนกลางขยายไปถงหวเมองกวางขวางและลกซงขนมาก ระบบราชการของหวเมองซงเคยเปนอสระอยางมากไดถกรวมเปนอนเดยวกนกบระบบราชการของสวนกลางเกดเปนระบบราชการขนาดใหญทมความซบซอนและมเอกภาพมากกวาในระยะกอนเสยกรงเปนอนมาก ระบบราชการนจะท าหนาทสบตอมาถงรชกาลสมเดจพระนารายณ และหลงจากนนดวย โดยมการปรบปรงในรายละเอยดหลงจากรชกาลสมเดจพระนารายณแลว การเมองระยะหลงเสยกรงครงแรกจนถงรชกาลสมเดจพระนารายณ ปจจยทางการปกครองและเศรษฐกจทมผลตอการเมองระยะหลงเสยกรงครงแรกถงรชกาลสมเดจพระนารายณ การเมองในระยะหลงเสยกรงครงแรกถงรชกาลสมเดจพระนารายณมปฏสมพนธกบความเปลยนแปลงทางการปกครองและเศรษฐกจอยางลกซง ปจจยทางการปกครองและเศรษฐกจทมผลตอการเมองในชวงนอาจสรปไดเปนสองประการทส าคญ คอ การขยายตวของระบบราชการทท าใหขนนางฝายปกครองเขมแขงขนและการคากบญปนและชาตตะวนตกซงท าใหชาวตางชาตเหลานเขามามบทบาทางการเมองสง ๑. การขยายตวของระบบราชการ หลงจากทอาณาจกรอยธยาฟนตวจากสงครามเสยกรงครงแรกกสามารถสรางระบบราชการขนาดใหญและรวมศนยอ านาจมากขน มผลท าใหขนนางและพลงอ านาจของขนนางฝายปกครองโดยเฉพาะขนนางระดบสงในสวนกลางเพมขนอยางรวดเรว ในดานหนงของขนนางเหลานมความส าคญตอการทพระมหากษตรยจะทรงปกครองอาณาจกรไดเขมแขงและมนคงขน หากปราศจากระบบราชการขนาดใหญและขนนางในระบบราชการนซงมการบงคบบญชาเปนล าดบชนลงไปจนกระทงถงไพรทงปวงแลว การบรหารราชการโดยสวนกลางยอมไมสามารถด าเนนไปไดอยางมประสทธภาพ แตในอกดานหนงการทมขนนางจ านวนมากขนและอ านาจการบงคบบญชาขนนางทงในสวนกลางและหวเมองตกอยในมอของขนนางระดบสงสดสามต าแหนง คอ สมหนายก สมหพระกลาโหม และพระยาพระคลง ท าใหขนนางทงสามมอ านาจสงขนอยางมากและรวดเรว เพราะสามารถใชผอยใตบงคบบญชาของตนทงทอยในราชธานและหวเมองเปนฐานอ านาจทางเศรษฐกจและการเมอง โดยเฉพาะอยางยงการทขนนางทงสามต าแหนงไดบงคบบญชาหวเมองท าใหมสวนในการจดสรรและแบงปนผลประโยชนทางเศรษฐกจทมาจากหวเมองมากขน รวมทงมโอกาสในการท าการคามากขนเพราะไดบงคบบญชาหวเมองทเปนแหลงผลตหรอเปนเมองทาโดยตรง ดงนน ขนนางจงกลายเปนผมอ านาจและบทบาททางการเมองสงจนบางครงเปนอนตรายตอพระราชอ านาจ* ๒. การคากบญปนและชาตตะวนตก ในระยะกอนเสยกรง พอคาชาวตางชาตทเขามาคาขายในอยธยามพอคาจน และมสลม ( เชน อนเดย อหราน อาหรบ เตอรก) และมพอคาตะวนตกเพยงชาตเดยว คอ โปรตเกส แตชวงหลงเสยกรงมชาวตางชาตเขามาอกหลายชาต ทส าคญ ไดแก ญปน ฮอลนดา องกฤษ และฝรงเศส ลกษณะพเศษบางประการของชาวตางชาตเหลานท าใหเขามามบทบาททางการเมองอยางมากในชวงหลงเสยกรง จนกระทงสนรชกาลสมเดจพระนารายณ ดงน

*ภายหลงการปฏรปการปกครองในรชกาลสมเดจพระบรมไตรโลกนาถ ระบบราชการของอาณาจกรอยธยากขยายตวและเขมแขงขน แมจะยงไมสามารถกลนระบบราชการเลกๆ ของศนยอ านาจตางๆ ทคอนขางเปนอสระใหเขามาเปนอนหนงอนเดยวกนกบระบบราชการของอยธยาอยางแทจรงกตาม แตขนนางเรมเปนกลมทมสถานภาพสงและมบทบาททางการเมอง อยางไรกตามในระยะกอนเสยกรงศรครงแรก เนองจากระบบราชการยงไมใหญโตและมเอกภาพมากพอ ท าใหฐานอ านาจของขนนางยงออนแอจงไมประสบความส าเรจในการตอสเพออ านาจและถกปราบปรามลงทกครง ปรากฏหลกฐานในพระราชพงศาวดารกรงศรอยธยา ฉบบหลวงประเสรฐฯ วาใน พ.ศ ๒๐๖๗ รชกาลสมเดจพระรามาธบดท ๒ “ในเดอน ๗ นน คนทอดบตรสนเทห ครงนนใหฆาขนนางเสยมาก พ.ศ ๒๐๘๑ รชกาลสมเดจพระไชยราชาธราช “เมอเสดจมาแตเมองก าแพงเพชรนนวาพระยานารายณคดเปนขบถ และใหกมพระยานารายณนนฆาเสยในเมองก าแพงเพชร” ตอมาในป ๒๐๙๑ เมอพวกขนนาง เชน ขนอนทราเทพ หลวงศรยศ หมนราชเสนหา และขนพเรนทรเทพ คดจะโคนลมขนวรวงศาธราชกไมกลาด าเนนการตามล าพง ตองไปอญเชญพระเฑยรราชาซงเปนเชอพระวงศใหเปนผน า อนท าใหพระเฑยรราชาไดเสดจขนครองราชยเปนสมเดจพระมหาจกรพรรด และในรชกาลสมเดจพระมหาจกรพรรดนเมอขนนางระดบสง คอ พระยาสหราชเดโชและขนนางอนๆ รวมมอกบพระศรศลปและพระสงฆราช วดปาแกว จะชงราชสมบตกท าการไมส าเรจ พวกขนนางตองถกประหารชวตเปนจ านวนมาก จนกระทงหลงเสยกรงครงแรกขนนางจงสรางฐานอ านาจไดเขมแขงขน และมสวนส าคญในการจดสรรและแยงชงอ านาจ ขนนางบางคนถงกบสามารถยดครองราชยบลลงกไดส าเรจ คอ พระยากลาโหมสรยวงศ ซงกาวขนมาเปนสมเดจพระเจาปราสาททอง และพระเพทราชาขนนางกรมชางซงขนมาเปนสมเดจพระเพทราชา

๒๗

๒.๑ ญปน พอคาญปนเขามาคาขายในราชอาณาจกรอยธยามาตงแตตนสมยอยธยา แตจ านวนพอคาชาวญปนทเขามาตงชมชนในกรงศรอยธยาเพมจ านวนขนมากในชวงหลงเสยกรงครงแรก เพราะการคาของญปนในเอเชยตะวนออกเฉยงใตขายตว ชาวญปนเหลานมทงซามไร และพอคา ในรชกาลสมเดจพระเอกาทศรถมชาวญปนในอยธยาประมาณ ๑,๐๐๐ คน ชาวญปนเหลานมทงความสามารถในการรบและการคา และมบทบาททางการเมองอยางสงในระหวางรชกาลสมเดจพระเจาปราสาททอง ๒.๒ ฮอลนดา บรษทอนเดยตะวนออกของฮอลนดาเขามาตงสถานการคาในกรงศรอยธยาในป พ.ศ.๒๑๔๘ บรษทของฮอลนดาสามารถแสวงหาผลก าไรจากการเดนเรอคาขายระหวางเมองทาในโลกตะวนออก โดยเฉพาะระหวางญปน กรงศรอยธยา เมองทาทางภาคใต แหลมมลาย และชวา การคาของฮอลนดาในอาณาจกรอยธยาด าเนนไปอยางตอเนองทสดเมอเทยบกบชาตตะวนตกอนๆ โดยท าการคาสบเนองไปจนถงตนพทธศตวรรษท ๒๓ และผลประโยชนของฮอลนดาในราชอาณาจกรอยธยากมมากกวาพอคาตางชาตคนอนๆ ในชวงน โดยเฉพาะอยางยงฮอลนดาตองการของปาเพอสงไปขายทญปน ตองการขาวไปเลยงพลเมองในมะละกา และชวา และน าเครองเทศและผาจากมะละกามาขายทอยธยา ดวยเหตนฮอลนดาจงเกยวของกบการเมองในอาณาจกรอยธยาตงแตรชกาลสมเดจพระเอกาทศรถ กระทงตนรชกาลสมเดจพระเพทราชา ๒.๓ องกฤษ บรษทอนเดยตะวนออกขององกฤษเขามาตงสถานการคาทปตตาน ซงเปนเมองประเทศราช ของอยธยาในป พ.ศ. ๒๑๕๕ และพยายามท าการคาในกรงศรอยธยาดวยเพราะองกฤษตองการสนคาจากจนและญปนทมขายในกรงศรอยธยาจ านวนมาก แตการคาของบรษทองกฤษในอาณาจกรอยธยาไมประสบความส าเรจเพราะมอปสรรคจากการทมพวกพอคาอสระชาวองกฤษในอาณาจกรอยธยาเขามาลกลอบคาขายแขงกบบรษทอนเดยตะวนออกซงไดรบสทธผกขาดการคาในอยธยา โดยเฉพาะกรณ คอนสแตนตน ฟอลคอน ชาวกรก ในรชกาลสมเดจพระนารายณกรวมมอแสวงหาผลประโยชนกบพอคาเอกชนองกฤษทลกลอบคาขาย และยงถกฮอลนดาทบทบาทมากกวากดกน องกฤษจงถอนตวออกไปแลวกลบมาใหมหลายครงซงเมอบรษทองกฤษไมมผลประโยชนในกรงศรอยธยามากนกเชนน องกฤษจงมบทบาททางการเมองในกรงศรอยธยานอยมาก ๒.๔ ฝรงเศส เรอสนคาของฝรงเศสมาถงอยธยาในป พ.ศ. ๒๒๒๓ ในรชกาลสมเดจพระนารายณ แมจะเขามาในชวเวลาอนสน แตปญหาการเมองภายในของอยธยากเปดโอกาสใหฝรงเศสเขามามบทบาททางการเมองอยางมากในชวงรชกาลน* ชาวฝรงเศสและชาวตะวนตกทเขามาในราชอาณาจกรอยธยาแตละพวกจะกลายเปนกลมการเมองทเขมแขง เพราะนอกจากจะมความมนคงจากการคาแลว ยงมความเขมแขงดานการทหารเปนพเศษ เชน ชาวญปนนนสวนหนงเปนซามไร มความสามารถและความคลองตวในการรบสง กองทหารญปนมบทบาทในสงครามยทธหตถ และในสงครามอนๆ อกหลายครง เชน สงครามกบลานชาง เชยงใหม เชยงแสน จ าปาศกด นครศรธรรมราช ไชยา ตาน พทลง สงขลา สวนบรษทการคาของชาตตะวนตกกมกองก าลงรบทเขมแขงเพอคมครองการคาทางทะเลของตนทงในการตอสกบโจรสลด ในการตอสกบคแขงทางการคา และในการขมขตลอดจนการตอรองกบผปกครองดนแดนทเขาไปคาขาย เนองจากมการฝกฝน มยทธวธและมอาวธดกวากองทพไพรทมาจากการเกณฑแรงงานหรอการ “เขาเดอน” ของราชอาณาจกรอยธยาและมความคลองตวสงกวา กองก าลงตางชาตเหลานมความส าคญในการตอสทางการเมองทงในสวนกลาง ในหวเมองและในสงครามกบอาณาจกรอน พระมหากษตรยอยธยาในชวงนใชประโยชนจากกองก าลงตางชาตมากเปนพเศษ โดยเฉพาะในรปของการน ากองก าลงตางชาตมาเปนทหารอาสาสมครและทหารรกษาพระองค นอกจากจะเปนเพราะชาวตางชาตมคณสมบตพเศษดงกลาวแลว ยงเนองมาจากเหตผลส าคญอกประการหนง คอ ชาวตางชาตไมมฐานอ านาจทฝงลกในประเทศน ฐานะต าแหนงในราชการกขนอยกบพระมหากรณาธคณอยางสมบรณ กองอาสาไมไดรบอนญาตใหไดคมไพรพลทเปนชาวพนเมอง โอกาสทจะขยายอทธพลลงในหมชาวพนเมองถงขนาดทจะใชเปนก าลงทางการเมองจงท าไดยาก “อยางไรกตาม กองอาสาตางชาตนอาจกอใหเกดปญหาขนไดเหมอนกน เนองจากความคลองตวของหนวย ฉะนนถาในกลมตางชาตใดมจ านวนมากเกนไปและมความกลมเกลยวสง กอาจปฏบตทางการเมองเปนอสระจากพระราชประสงคได” ดงนนการขยายตวของระบบราชการและการเขามาของญปนกบชาตตะวนตกดงกลาวมานจงยงผลใหการเมองของอยธยา เปลยนโฉมหนาไป กลาวคอ นบตงแตรชกาลสมเดจพระเอกาทศรถเปนตนมา ขนนางชาวตางชาตจะเขามามบทบาทส าคญในการจดสรรอ านาจและการตอสทางการเมองรวมกบชนชนน าทางการเมองระดบสงทครองอ านาจมาแตเดม คอ พระมหากษตรยและเจานาย

* แตเดมเคยเชอวาความขดแยงกบฮอลนดา ท าใหสมเดจพระนารายณพยายามดงฝรงเศสเขามาคานอ านาจฮอลนดา แตผลการศกษาประวตศาสตรในระยะหลงแสดงใหเหนวาเหตทพระนารายณดงฝรงเศสเขามานนเปนเพราะความขดแยงหรอปญหาการเมองภายในอยธยาเอง

๒๘

การเมองในรชกาลสมเดจพระเอกาทศรถถงรชกาลพระอาทตยวงศ การเมองในรชกาลสมเดจพระเอกาทศรถ ไดกลาวมาแลววาสถานการณภายในราชอาณาจกร โดยเฉพาะการสญเสยอ านาจของหวเมองและการเขามาแทนทมลนายหรอ ขนนางรนเกาโดยมลนายหรอขนนางรนใหม ท าใหพระมหากษตรย คอ สมเดจพระนเรศวรและในเวลาตอมา คอ สมเดจพระเอกาทศรถมอ านาจสงยง อยางไรกตามในรชกาลสมเดจพระเอกาทศรถขนนางกเขมแขงเชนกนเนองจากระบบราชกาลทใหญโตและมเอกภาพนนไดเกดขนอยางมนคงแลว ดงนนสมเดจพระเอกาทศรถจงตองทรงด าเนนกศโลบายทางการเมองในทางทพยายามจ ากดการขยายอ านาจของขนนางทงในสวนกลางและหวเมอง ในสวนกลางพระองคทรงพยายามควบคมอ านาจของขนนางฝายปกครองดวยวธการหลายอยาง เชน ทรงจ ากดจ านวนขาทาสของขนนาง ทรงก าหนดใหขนนางระดบสง เชน พระยาธรรมา พระยาพษณโลก พระยาพลเทพ พระยาคลง ถวายเงนในนามหนวยงานของตนเพอสรางหรอปฏสงขรณสถานทตางๆ และทรงใชชาวตางประเทศ โดยเฉพาะชาวญปนหลายรอยคนเปนทหารรกษาพระองค ในหวเมองวธการส าคญททรงใช คอ ทรงอปถมถวดและพระสงฆในภาคใตเพอถวงดลอ านาจเจาเมองและกรมการเมองดงทไดกลาวมาแลว ในดานการเมองระหวางประเทศ สมเดจพระเอกาทศรถทรงหวนเกรงภยจากพวกโปรตเกศเนองจากพวกนไดเขายดเมองสเรยมซงเปนหวเมองมอญแหงหนง ท าใหหวเมองมอญอนๆ อนไดแก มะรด ตะนาวศร ซงเปนเมองทาส าคญในเขตอทธพลของอยธยาตกอยในฐานะทไมปลอดภย สมเดจพระเอกาทศรถจงทรงเสนอใหฮอลนดาเขาไปตงสถานการคาทเมองมะรดเพอคานอ านาจพวกโปรตเกส แมวาสมเดจพระเอกาทศรถยงทรงประสบความส าเรจในการรกษาพระราชอ านาจพระองคไวไดตลอดรชกาล อยางไรกตามมหาดเลกคนโปรดซงเปนขนนางส าคญในราชส านก คอ ออกญาพระนายไวย หาไดยอมใหพระราชโอรสของพระองค คอ พระศรเสาวภาคยเสวยราชสมบตโดยราบรนไม ออกญาพระนายไวยไดอาศยทหารอาสาญปนราว ๔๐๐-๕๐๐ คน ท าการชงราชสมบตแตท าไมส าเรจเพราะสมเดจพระศรเสาวภาคยไดรบความชวยเหลอจากฮอลนดา ออกญาพระนายไวยถกประหารชวต สวนญปนกลมนตองหนออกนอกประเทศ อยางไรกตามยงคงมชมชนชาวญปนอยในกรงศรอยธยาเนองจากการคากบญปนมความส าคญตอรายไดของราชส านกอยางมากโดยเฉพาะอยางยงพอคาญปนเปนผผกขาดการสงออกหนงกวาง ในเวลาตอมาญปนยงคงมบทบาทอยางสงในราชอาณาจกรอยธยา กลาวคอ เมอพระเจาทรงธรรมแยงชงราชสมบตจากสมเดจพระศรเสาวภาคยไดส าเรจและเสดจขนครองราชยสมบตนน ชาวญปนจ านวนหนงซงไมพอใจท าการแยงราชสมบตของพระเจาทรงธรรมไดกอการกบฎ แตหลงจากปราบปราบญปนกลมนไดส าเรจกยงทรงแตงตงชาวญปนอกหลายคนใหเปนขนนาง การเมองในรชกาลสมเดจพระเจาทรงธรรม สมเดจพระเจาทรงธรรมซงกอนไดราชสมบตทรงพระนามวา พระศรศลป ทรงเปนพระราชโอรสอกพระองคหนงของสมเดจพระเอกาทศรถ เมอพระศรเสาวภาคยเสดจขนครองราชยพระศรศลปไดเสดจออกผนวชและไดสมณฐานนดรเปนพระพมลธรรม และอาศยความเปนภกษผมความรสงเปนสอในการสรางฐานอ านาจ คอ ท าใหมศษยโดยมากแมแตหมนศรเสาวรกษหวหนามหาดเลกในราชส านกกถวายตวเปนบตรบญธรรม พระราชพงศาวดารกรงศรอยธยา ฉบบพนจนทนมาศ กลาววา “…คนทงหลายนบถอมาก จงคดกบกบหมนเสาวรกษและศษยโยมเปนความลบ ซองสมพรรคพวกไดมาก แลวกปรวตรออกเพลาพลบค า กพากนไปซมพล ณ ปรางค วดพระศรมหาธาต….เขาพระราชวงไดกใหคมเอาพระเจาแผนดน…ส าเรจโทษ” พระศรศลป หรอ พระพมลธรรมกเสดจขนครองราชยเปนสมเดจพระเจาทรงธรรมและสถาปนาหมนศรเสาวรกษเปนพระมหาอปราช อยางไรกตามเพยง ๗ วนหลงจากนนหมนศรเสาวรกษกประชวรดวยสาเหตทไมมหลกฐานใหทราบไดแนชดและอก ๓ วนตอมากสนพระชนม หลงจากทพระมหาอปราชสนพระชนม กลมคนทสรางปญหาทางการเมองใหแกสมเดจพระเจาทรงธรรมในระยะเรมแรกทเสดจขนครองราชย คอ ชาวญปนซงไดรวบรวมก าลงกนจ านวนราว ๕๐๐ คน วางแผนการจะเขาจบกมตวพระองค พระราชพงศาวดารกรงศรอยธยา ฉบบพนจนทนมาศ กลาววา ญปนเหลานไมพอใจทสมเดจพระเจาทรงธรรมแยงชงราชสมบตและปลงพระชนมพระศรเสาวภาคย แตปรากฎวาญปนท าการไมส าเรจ เพราะระหวางเกดเหตพระสงฆวดประดทรงธรรม ๘ รป ไดพาเสดจสมเดจพระเจาทรงธรรมออกไป และพระมหาอ ามาตยกคมก าลงไลรบญปนตายเปนอนมาก ซงท าใหพระมหาอ ามาตยไดเลอนเปนสมหพระกลาโหม อยางไรกตามเนองจากในชวงเวลานนการคาระหวางอยธยากบตางประเทศท าใหสมเดจพระเจาทรงธรรมยงคงตองพงพาชาวญปนทไมเกยวของกบการกบฎตอไป โดยทรงแตงตงชาวญปนเปนขนนางรวมทงเปนเจาหนาทประจ าเมองทาตางๆ เชน ทวาย บางกอก โดยทรงยนยอมใหชาวญปนสามารถหาผลประโยชนโดยการตงดานเกบคาผานทางจากเรอทกล าทผานทางชมชนญปนกอนเขาเทยบทาเรอทกรงศรอยธยา และการสญเสยเมองตะนาวศรอนสะทอนถงการสญเสยอทธพลทางการคาในเมองทาแถบหวเมองมอญซงมการคากบพอคามสลมมากยงท าใหสมเดจพระเจาทรงธรรมตองใหความส าคญแกการคากบญปนมากขน

๒๙

เมอสมเดจพระเจาทรงธรรมทรงมความจ าเปนตองสรางความสมพนธอนดกบญปนเพอประโยชนทางการคาเชนน ท าใหพระองคทรงสนบสนนชาวญปนผหนงใหมอ านาจและด ารงต าแหนงราชการระดบสง เพอใหชมชนญปนในอยธยาเปนพนธมตรของพระองคแทนทจะเปนศตรเหมอนชวงตนรชกาล ชาวญปนผนน คอ ยามาดา นางามาซา ซงกาวขนมาเปนหวหนาชมชนญปนหลงจากเขามายงกรงศรอยธยาเพยง ๙ ป ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหยามาดาไดเลอนบรรดาศกดอยางรวดเรวจาก ขนไชยสนทร เปน หลวงไชยสนทร ใน พ.ศ.๒๑๖๔ และเปน ออกญา หรอ พระยาเสนาภมข เจากรมอาสาญปนใน พ.ศ.๒๑๖๗ เขาสามารถควบคมการคาของญปนในอยธยาไดทงหมด และเขาหนคาขายกบพอคาญปนโดยเฉพาะอยางยงการคาหนงกวางซงเปนสนคาออกส าคญของอยธยา ออกญาเสนาภมขกลายเปนผน าทางการเมองทส าคญมากคนหนงจนถงตนรชกาลสมเดจพระเจาปราสาททอง ในเวลาเดยวกบทสมเดจพระเจาทรงธรรมทรงสนบสนนและเปนพนธมตรกบชาวญปนซงท าใหออกญาเสนาภมขกาวขนมาเปนผน าทางการเมองอยางรวดเรวนน ขนนางไทยกสรางเสรมอ านาจของตนอยเชนกน ไดแก สมหพระกลาโหม พระยาศรวรวงศ พระยาก าแพง พระทายน า หลวงธรรมไตรโลก เปนตน ขนนางเหลานครอบครองก าลงคน และมความมงคงมาก ในจดหมายเหตวนวลตกลาววา “ออกญากลาโหมเปน ๑ ใน ๖ ของขนนางทร ารวยทสดในประเทศ มขาทาสกวา ๒,๐๐๐ คน ชาง ๒๐ เชอก และมางามๆ อกเปนจ านวนมาก ออกพระทายน า แมทพมาเปนออกญาพระคลงมากอนเปนเวลา ๕ ปซงในขณะทด ารงต าแหนงไดสะสมทรพยสนเงนทองไวมาก สวนออกหลวงธรรมไตรโลกเปนเจาเมองตะนาวศรเปนขนนางสงอาย และไดรบความเคารพนบถออยางสงจากบรรดาขนนาง” ส าหรบพระยาศรวรวงศนนมอ านาจเนองจากเปนผดแลกจการตางๆในพระราชวง* และออกญาก าแพง**เปนผมชาตก าเนดสงและมงคงจงเปนทเคารพย าเกรงของคนทงปวง ขนนางเหลานตางกเปนผน าทางการเมองทจะไมยอมเปนเพยงผรบค าสงจากพระมหากษตรยเทานน แตจะเขามามสวนรวมในการจดสรรอ านาจโดยตรง สมเดจพระเจาทรงธรรมทรงรกษาพระราชอ านาจไวไดเชนเดยวกบพระราชบดา เขาใจวาการททรงเนนบทบาทของพระองคเองในการท านบ ารงพระศาสนา เชน ทรงพระกรณาใหสรางมณฑปสวมรอยพระพทธบาท แตงมหาชาตค าหลวง ตลอดจนการสรางพระอโบสถ พระวหาร ศาลาการเปรยญและกฏสงฆ และสรางพระไตรปฎก คงชวยเสรมสรางพระบารมของพระองคอยางมาก อยางไรกตามพระองคไมสามารถแกปญหาการสบราชสมบตได ทนทททรงประชวรและเสดจสวรรคต ขนนางกเขามามบทบาทส าคญในการก าหนดตวผสบราชสมบต เวลานนเจานายซงอยในขายจะไดราชสมบตประกอบดวย พระเชษฐาธราช และพระศรศลป ทงสองพระองคไมมฐานอ านาจเพยงพอทจะเสดจขนครองราชยบลลงกดวยพระองคเอง ขนนางซงไมสามารถจดสรรอ านาจเพอใหไดกษตรยองคใหมโดยสนตและแตกแยกเปนสองฝาย โดยเลอกสนบสนนเจานายพระองคใดพระองคหนงในจ านวน ๒ พระองคน กลาวคอ พระยาศรวรวงศ และออกญาเสนาภมข สนบสนนพระเชษฐาธราช โดยมขอตกลงวาเมอท าการส าเรจทงสองจะผลดกนเปนผส าเรจราชการคนละป และปใดทไมไดอยในต าแหนงกจะออกไปครองเพชรบรเพอรอจนกวาจะถงวาระของตน สวนสมหพระกลาโหม พระทายน า หลวงธรรมไตรโลก พระศรเสาวราช พระจฬามนตร สนบสนนพระศรศลป ปรากฏวาพระยาศรวรวงศและออกญาเสนาภมขชวยใหพระเชษฐาธราชไดครองราชสมบต พระศรศลปตองเสดจไปผนวชภายหลงไดสกออกมาและลอบเดนทางออกจากกรงศรอยธยาไปยงเพชรบร พระสงฆทเมองนไดชวยเหลอพระศรศลปซองสมผคนในวดไวไดเปนก าลงคนถง ๒๐,๐๐๐ คน และประกาศสถาปนาพระองคเองขนเปนกษตรย ทางกรงศรอยธยาจงสงพระยาก าแพงและออกญาเสนาภมขน ากองทพรวมทงกองทหารอาสาญปนรวม ๗๐๐-๘๐๐ คน ไปปราบ ในทสดพระศรศลปพรอมดวยผสนบสนนกถกประหารชวต เมอสมเดจพระเชษฐาธราชเสดจขนครองราชสมบตแลว พระยาศรวรวงศไดเลอนขนขนเปนสมหพระกลาโหม และนองชายขนด ารงต าแหนงพระยาศรวรวงศแทน พรอมด าเนนการยดทรพยสนขนนางฝายตรงขามมาเปนของตนเองและพรรคพวก สวนออกญาเสนาภมขและพระยาก าแพงนนไมพบหลกฐานวาไดรบผลตอบแทนเชนใด อยางไรกตามสมเดจพระเชษฐาธราชและพระราชมารดาเรมเคลอนไหวตดตอกบขนนางบางคนเพอลดอ านาจของสมหพระกลาโหม ท าใหสมหพระกลาโหมตองเรงหาทางก าจดสมเดจพระเชษฐาธราช โดยในชนแรกไดขอความสนบสนนจากกบมขนนาง ปรากฏวาขนนางสวนใหญพากน “สาบานวาจะสนบสนนออกญากลาโหมทกประการ และลงมตวาออกญากลาโหมจะไดรบการสนบสนนจากกองทพของพระเจาแผนดน(ซงสวนใหญอยในมอของออกญากลาโหม) และขนนางแตละคนจะเกณฑสมครพรรคพวกและขาทาสเขารวมดวย” ในขนตอมาสมหพระกลาโหมไดเขาฝากตวเปนบตรบญธรรมของพระยาก าแพงพรอมกบสญญาวา

*เขาใจวาเหตทพระเจาทรงธรรมทรงไววางพระทยพระยาศรวรวงศใหด ารงต าแหนงส าคญในพระราชวงเพราะ พระยาศรวรวงศเปนบตรของพระยาศรธรรมาธราชซงเปนพชายของพระราชมารดาของพระเจาทรงธรรม.(จดหมายเหตวนวลต) **ออกญาก าแพงท าหนาททางดานกลาโหมและกรมเมอง. (พงศาวดารกรงศรอยธยา ฉบบวนวลต)

๓๐

เมอชงราชสมบตไดแลวจะสถาปนาพระยาก าแพงเปนพระมหากษตรย หลงจากนนกยกก าลงบกเขาไปในพระราชวงเมอท าการส าเรจ สมหพระกลาโหมรวมกบออกญาเสนาภมขไดอญเชญพระอาทตยวงศพระอนชาของพระเชษฐาธราชขนครองราชสมบต หลงจากไดเปนผส าเรจราชการแลวสมหพระกลาโหมจงก าจดพระยาก าแพง พรอมกนนนกหาทางก าจดออกญาเสนาภมขดวย และเหตทตระหนกในความเสยเปรยบของตนออกญาเสนาภมขตองยอมถอนก าลงชาวญปนไปยงนครศรธรรมราชและตอมาไมนานกถงแกกรรมดวยยาพษ เมอสนขนนางทเคยมอ านาจเหลานแลว การทจะถอดพระอาทตยวงศกไมใชเรองยากเยนอะไร ในทสดสมหพระกลาโหมกกาวขนสราชบลลงก กลาวไดวาการเถลงอ านาจของสมหกลาโหมจนในทสดขนครองราชยสมบตนน เปนจดสดยอดของอ านาจทางการเมองของขนนางฝายปกครองในระบบขาราชการทผดขนอยางชดเจนหลงสมยพระนเรศวรเปนตนมา การเมองในรชกาลสมเดจพระเจาปราสาททองและสมเดจพระนารายณ การเมองในรชกาลสมเดจพระเจาปราสาททอง หลงจากไดครองราชสมบตแลวสมเดจพระเจาปราสาททองทรงพยายามดงอ านาจสพระองคเองอยางเตมท พรอมกบทรงคอยระวงมใหเจานายและขนนางทงในสวนกลางและหวเมองกาวขนมาทาทายพระราชอ านาจ เพอจะบรรลวตถประสงคดงกลาวนทรงด าเนนการดงน ๑ การสรางเสถยรภาพทางการเมองในระยะแรกของการครองราชย หลงจากราชาภเษกแลวสมเดจพระเจาปราสาททองทรงตอบแทนผใหความชวยเหลอพระองคโดยปนบ าเหนจทงเลอนยศและพระราชทานทรพยสนให อยางไรกตามการปนบ าเหนจนมขอบเขตจ ากด ผสนบสนนพระองคทส าคญคนหนง คอ พระยาพระคลงซงเคยไดรบค ามนสญญาวาถาท าการส าเรจจะไดเปนอปราชกไดรบต าแหนงพระยาพษณโลก แมแตพระอนชาซงมสวนชวยชงราชสมบตกไมไดเปนอปราชโดยทรงพระกรณาตรสวา“นองเราคนนมน าใจกกขฬะหยาบชา มไดมหรโอตตปปะ จะใหเปนอปราชรกษาแผนดนตางพระเนตรพระกรรณมได ใหเปนแตเจาชอ พระศรธรรมราชาตงบานหลวงอยรมวดสธาวาศ” เมอสมเดจพระเจาปราสาททองทรงสวรรคต พระศรสธรรมราชาไดรวมมอกบสมเดจพระนารายณชงราชสมบตจากเจาฟาชย ในเวลาตอมา ส าหรบโอรสทเหลอของสมเดจพระเจาทรงธรรมซงเปนผมสทธธรรมในราชสมบต ในปทสามแหงรชกาลสมเดจพระเจาปราสาททองกโปรดเกลาฯ ใหประหารชวตทงสองพระองค และตอมากโปรดเกลาฯ ใหประหารพระอาทตยวงศพรอมดวยขนนางทถกถอดออกจากราชการจ านวนหนงดวยเหตผลวากอการกบฏ การขจดอทธพลของชาวญปนกเปนสงส าคญในการสรางเสถยรภาพทางการเมอง แมวาออกญาเสนาภมขจะถงแกอสญกรรมตงแตรชกาลสมเดจพระอาทตยวงศแตบตรชาย คอ ขนเสนาภมขไดสถาปนาตนเองเปนกษตรยนครศรธรรมราช และเตรยมยกทพมาตกรงศรอยธยา ชาวญปนในกรงศรอยธยาจ านวนหนงกแสดงความตองการทจะไปสมทบกบขนเสนาภมข ในคนวนท ๒๖ ตลาคม ๒๑๗๕ พระเจาปราสาททองจงสงกองก าลงไปท าลายหมบานญปนในกรงศรอยธยา ชาวญปนจ านวน ๔,๐๐๐ คน ถกขบออกนอกประเทศ สวนทนครศรธรรมราชเจาเมองนครศรธรรมราชคนเกาไดด าเนนจนท าใหชาวญปนเกดความแตกแยกและฆาฟนกนจนทสดตองออกจากนครศรธรรมราช แมจะม ชาวญปนเขามาคาขายในอยธยาอกแตกมจ านวนนอย และไมมอทธพลทางการเมองอยางเดนชดแตอยางใด ๒. การปองกนการขยายอ านาจของขนนาง การทสมเดจพระเจาปราสาททอง คอ จดสงสดของอ านาจทางการเมองของขนนางในระบบขาราชการทประสบความส าเรจจากระบบราชการทมเอกภาพและเออใหขนนางมโอกาสทจะเสรมสรางอ านาจของตน จงทรงด าเนนการหลายประการเพอปองกนการขยายอ านาจของขนนางระดบสง ซงมทงการก าจดขนนางทมอทธพลสงการกดกนไมใหขนนางสามารถสะสมโภคทรพยทางเศรษฐกจอนจะเปนปจจยพนฐานทส าคญอยางหนงในการสรางเสรมอ านาจทางการเมอง และการควบคมขนนางอยางใกลชดและเขมงวดกวดขน การก าจดขนนางทมอทธพล พระองคโปรดเกลาฯ ใหประหารชวตหรอลงโทษขนนางทมอ านาจสงหลายคน เชน พระยาพระคลงซงไดทรงโปรดเกลาฯ แตงตงใหเปนเจาเมองพษณโลกอนเปนเมองส าคญทสดทางภาคเหนอถกประหารชวตในปท ๗ ของรชกาล หลงจากทสามารถตล าปางไดและเรมไดรบความนยมในหมขนนางและประชาชน พงศาวดารกรงศรอยธยาฉบบวนวลต กลาววา “ทรงสงประหารชวตออกญาพษณโลกดวยสาเหตททรงสรางขนเอง ถงแมวาออกญาพษณโลกเปนผชวยเหลอพระองคใหไดขนครองราชยเปนพระเจาแผนดน” พระยายมราชซงไดเลอนขนเปนพระยาจกรและเปนผทไดรบความนยมทงจากชาวไทยและชาวตางประเทศถกประหารชวตดวยขอหากบฏ จดหมายเหตวนวลต กลาววา “ออกญาจกรไดจดเลยงอาหารค าทบานของตนแกออกญา ๓ คน ออกพระ ๓ คน และ ออกหลวง ๒ คน ท าใหถกกลาวหา” ขนนางฝายปกครองระดบสงอกสองคน คอ พระยาธรรมมาและพระยายมราช ถกตดสนใหรบโทษหนก สวนการประหารขนนางครงใหญเกดขนเมอครงททรงท าพระศพพระราชธดา ซงปรากฏในพระราชพงศาวดารและหลกฐานตางประเทศกลาว

๓๑

ตรงกนวา “ไดฆาฟนขนนางเสยมากมาย” ในขณะทขนนางเกาทมอทธพลถกก าจดออกไปกยอมมการแตงตงขนนางใหมขนมาท าหนาทแทน ขนนางใหมเหลานขาดอ านาจซงสงสมมาแตบรรพบรษ ขาดการสงสมฐานอ านาจและการมสายสมพนธทางเครอญาตกบขนนางคนอน จงสะดวกแกการทพระมหากษตรยจะทรงควบคมมากกวา “…ขนนางทยงเหลอรอดอยกไมสามารถเถลงอ านาจมากอยางทเคยเปนมาอกไดเพราะพระเจาปราสาททองทรงระวงทจะท าใหสถานะของขนนางไรเสถยรภาพทสดเทาทจะเปนไปได พระองคทรงเปลยนตวขนนางทมยศศกดสงสงของประเทศบอย ๆ จนไมมขนนางคนใดแนใจในต าแหนงหนาทของตน...” การกดกนไมใหขนนางสงสมโภคทรพย สมเดจพระเจาปราสาททองทรงท าการผกขาดสนคามากชนดขน โดยเฉพาะของปาทถกสงมาจากหวเมองซงก าลงเปนทตองการอยางสงในตลาดตางประเทศ การผกขาดการคามากขนเชนนนอกจากจะเปนไปเพอเพมพน พระราชทรพยแลวยงมผลในทางจ ากดโอกาสของขนนางทจะท าการคาสวนตว นอกจากจะมผลในทางลดแรงจงใจทจะสะสมโภคทรพยของขนนางแลว ยงท าใหบตรของขนนางผนนซงอาจเปนขนนางอยเชนกนไมมโอกาสทจะรบมรดกมาเพมพนโภคทรพยของตน โอกาสของขนนางจงเปนการสงสมโภคทรพยภายใตพระมหากรณาธคณอยางแทจรงเทานน พงศาวดารกรงศรอยธยาฉบบวนวลตชใหเหนวา สมเดจพระเจาปราสาททองดงเอามรดกของขนนางมาเปนของพระองคมากกวาพระมหากษตรยพระองคใดในอดต “...พระเจาแผนดนองคทรงพระนามวาหนอพทธากร ไดน าวธปฏบตทวาเมอขนนางสนชวตลงจะตองจายทองหนกหนงหมนบาทตอทดนทก ๆ สบไรและพระอนชาธราชพระราเมศวร กไดใชวธทวาเมอขนนางสนชวตลงหนงในสามของสมบตสวนตวจะตองตกเปนของพระเจาแผนดน แตพระเจาแผนดนองคนทรงตองการทกสงทกอยางถาหากขนนางสนชวตลง...ขนนางจะลอบสงเกตซงกนและกนวาใครซอนสมบตไวบาง หญงหมายและเดกก าพราจะแสดงความรสกส านกบญคณอยางลนพนเมอพระเจาแผนดนทรงหยบยนทรพยสมบตซงเปนของตนเองใหบางเพยงเลกนอย...” ในดานการควบคมดแลขนนางอยางใกลชดและเขมงวดกวดขนนน “พระองคทรงเปนกษตรยองคแรกทปฏบตตอขนนางเยยงทาส ขนนางจะตองเขาเฝาทกวน และอนญาตใหไปเยยมเยยนซงกนและกนตามบานหรอทรโหฐานได แตไมอนญาตใหพดกนเวนแตในทสาธารณะ” ดานขนนางสวนภมภาคซงเคยแสดงอ านาจใหเหนอยเชนกน พระองคทรงแกไขบงคบใหเจาเมองตองอยประจ าในกรงศรอยธยา ไมสามารถใชหวเมองของตนเพอสรางฐานอ านาจขนคานกบกษตรยได โดยวนวลตรายงานวา “บรรดาขนนางผใหญทงหมด (โดยเฉพาะผทมอ านาจมากทสดและอยในต าแหนงราชราชการ) จงตองอยอยางทาสในกรงศรอยธยา” ๓. การขยายอ านาจทางการเมองและเศรษฐกจ การขยายอ านาจทางการเมองและเศรษฐกจในรชกาลสมเดจพระเจาปราสาททองมความสมพนธซงกนและกนอยางใกลชด ในขณะททรงจ ากดและบนทอนอ านาจของขนนางดวยมาตรการทางเศรษฐกจ พระองคกทรงเพมพนโภคทรพยของพระองคเองอยางจรงจง นอกจากจะทรงผกขาดการคาโดยบงคบใหตองซอขายสนคาเกอบทกชนดแกพระคลงสนคาแลว พระองคยงทรงโปรดเกลาฯ ใหมตวแทนท าการคาทหงสาวด องวะ เชยงใหม ลานชาง ซงในปหนงๆ ไดก าไรจ านวนมาก เนองจากผลประโยชนทางการคามความส าคญตอพระองคเชนนท าใหพระองคทรงพยายามครอบครองแหลงผลตสนคาและเมองทา กลาวคอทรงท าสงครามกบเชยงใหม ลานชางและกมพชา เพอครอบครองดนแดนทอดมดวยของปาและทรงท าสงครามกบพมาเพอแยงชงหวเมองอนเปนเมองทาส าคญทางตะวนตก นอกจากนหวเมองภาคใตและเมองประเทศราชซงเปนเมองทาส าคญหลายเมองพระองคกทรงพยายามอยางมากในการควบคม ทงนดวยอาศยการท าความตกลงรวมมอกบชาตตะวนตก โดยเฉพาะฮอลนดา โดยการควบคมและบงคบเมองเหลาน ใน พ.ศ. ๒๑๗๓ ปตตานเปนกบฏและยงโจมตพทลง และนครศรธรรมราช สมเดจพระเจาปราสาททองทรงไดรบความชวยเหลอจากฮอลนดาในการปราบปราม ตอมาเมอชาวฮอลนดา ๒ คนถกฆาตายทภเกตพระองคกมพระบรมราชโองการใหเจาเมองนครศรธรรมราชและเจาเมองภเกตเขายงกรงศรอยธยา และในการสอบสวนถงกบมการทรมานเจาเมองภเกต เหตการณเหลานท าใหหวเมองใหญทางใตและเมองประเทศราชกอการกบฏแบบปตตาน เชน ใน พ.ศ. ๒๑๗๖ นครศรธรรมราชเปนกบฏ ใน พ.ศ. ๒๑๗๗ ยะโฮรเปนกบฏ ใน พ.ศ. ๒๑๙๑ สงขลาเปนกบฏ เขาใจวาในขณะทเมองทาเหลานมการคาของตนเอง อยธยายงคงตองอาศยระบบราชการทมประสทธภาพดงผลประโยชนจากเมองเหลานมากขนท าใหเมองเหลานตองการเปนอสระ อยางไรกตามราชธานสามารถปราบกบฏเหลานไดส าเรจทกครง กลาวไดวาสมเดจพระเจาปราสาททองทรงประสบความส าเรจในการรกษาและเพมพนพระราชอ านาจ ในรชกาลของพระองคทรงควบคมอ านาจขนนางไดส าเรจและทรงจดการกบปญหาเกยวกบหวเมองไดอยางมประสทธภาพ ชวงปลายรชกาลไมปรากกฎวาเกดปญหาทกระทบกระเทอนตอเสถยรภาพทางการเมองอก อยางไรกตามเนองจากสมเดจพระเจาปราสาททองมไดทรงเปลยนแปลงโครงสรางของอ านาจ

๓๒

ทางการเมอง เพยงแตทรงด าเนนกศโลบายเพอควบคมอ านาจของขนนางและควบคมหวเมองใหอยภายใตพระราชอ านาจของพระองค ดงนนเมอสนรชกาลปญหาในการจดสรรอ านาจและการแยงชงอ านาจจงเกดขนอกในลกษณะทไมตางไปจากเดมมากนก เมอสนรชกาลพระเจาปราสาททองนนไมปรากฏหลกฐานแนชดวามเจานายองคใดอยในฐานะทมสทธในราชสมบตเหนอกวาองคอน เจานายทแสดงความปรารถนาจะไดราชสมบตม เจาฟาไชยราชโอรสองคใหญ พระศรสธรรมราชาพระอนชา พระนารายณราชโอรสซงเกดแตพระมเหสซงเปนราชธดาของพระเจาทรงธรรม และพระไตรภวนาทตยราชโอรสทเกดแตพระสนม ค าใหการชาวกรงเกาสอดคลองกบ พระราชพงศาวดารวา เจาฟาไชยไดรบความโปรดปรานจากพระเจาปราสาททองและไดรบมอบพระราชสมบต แตหลกฐานรวมสมย คอ รายงานของจากปตตาเวยถงบรษทฮอลนดาในยโรป ลงวนท ๓๑ มกราคม ๒๒๐๐ รายงานวาเจาฟาไชย “...ไดใหคนของพระองคถออาวธครบเขาลอมพระราชวงแลวขนเถลงถวลยราชสมบต…” เวลานนขนนางซงถกบบบงคบจากพระเจาปราสาททองมาเปนเวลานาน ยงคงอยในฐานะออนแอ ผทตอตานเจาฟาไชยอยางไดผลจงไดแกเจานาย ปรากฏวาพระศรสธรรมราชารวมกบพระนารายณแยงราชสมบตไดส าเรจ พระศรสธรรมราชากเสดจขนครองราชย แตเพยงสองเดอนเศษตอมาพระนารายณแยงราชสมบตไดส าเรจ โดยอาศยขนนาง กองอาสาตาง ๆ และชาวตางชาตบกเขาจบพระศรสธรรมราชาไปส าเรจโทษ สวนพระไตรภวนาทตยยอมเสดจออกมาถวายบงคมพระนารายณตงแตแรกทเกดเหตรบพงกนขน อยางไรกตามพระไตรภวนาทตยหาไดยอมสวามภกดอยางแมจรงไม หากแตอาศยความสนบสนนจากพระอนชา คอ พระองคทองและขนนางฝายปกครองชนผใหญทงขนนางสวนกลางและเจาเมอง เชน สมหพระกลาโหม พระยาพระคลง พระยาพลเทพ พระยาพทลง พระยาสโขทย พระยาพจตร และเจาพระยามหาอปราชซงเปนต าแหนงขาราชการสงสด เปนตน การกอกบฏเกดขนเมอสมเดจพระนารายณเสวยราชยไดเพยงสองเดอน แมวาการกบฏครงนลมเหลวซงสะทอนวาขนนางยงคงออนแอ โดยสมเดจพระนารายณอาศยกองก าลงตางชาตปราบกบฏไดส าเรจ และนบเปนโอกาสอนดในการลดรอนอ านาจของขนนางฝายปกครองรนเกาเหลานจนสนเชง การเมองในรชกาลสมเดจพระนารายณ เมอเสดจขนครองราชยสมบตและปราบกบฏพระไตรภวนาทตยกบขนนางฝายตรงขามแลว สมเดจพระนารายณซงยงคงมความจ าเปนตองใชระบบขาราชการในการบรหารราชการแผนดนยงคงทรงระวงทจะไมใหขนนางเหลานไดกมอ านาจไวในมอมากเกนไป และถาท าไดกอาจปลอยต าแหนงบางต าแหนงใหวางลงเสย เชน ต าแหนงสมหนายก หรอทรงใหขนนางต าแหนงอนซงทรงไววางพระทยมารกษาราชการแทน เชน ต าแหนงพระคลงซงโปรดใหพระยาพระเสดจเปนผรกษาราชการ บาทหลวงเดอะแบสรายงานวา โปรดใหพระยาธรรมมาเปน พระยาพระคลงดวย และแชรแวสกลาววา พระยาธรรมมาแหงกรมวงผนมอ านาจสทธขาดปกครองหวเมองทางฝงทะเลตงแตเพชรบรไปจนจรดเขตประเทศเขมร แชรแวสยงตงขอสงเกตดวยวา “…ออกพระซงทกวนนมจ านวนมากกวาออกญาเปนอนมากเพราะเหตวาอ านาจหนาทนนดอยกวาออกญา และไมอยในสถานะจะสนบสนนราชบลลงกไดมากนก เมอออกญาคนใดสนไปแลวจงคอยไดทรงพระกรณาแตงตงผอนขนมาแทนท และทรงมอบราชกจใหออกพระท าเปนอยาง ๆ ไป” การทสมเดจพระนารายณทรงมพระราชด ารทตดทอนอ านาจขนนางทควบคมไพรไวจ านวนมากลง ในการบรหารราชการแผนดนทรงท าใหทประชมเสนาบดหมดความส าคญลง การประชมทมความส าคญอยางแทจรงในการบรหารราชการนนเปนทประชมซงจดขนในตอนดกระหวาง ๒๒.๐๐ – ๒.๐๐ น. ผเขาประชมนอกจากพระนารายณแลวมเพยง ๕ คน ซงทรงไววางพระทย ถงแมวาสมเดจพระนารายณจะทรงระมดระวงสกเพยงใดกตาม การตอตานพระองคกยงคงมอยเสมอ บางครงกมความระแวงเกดขนวามผพยายามสนบสนนใหพระอนชาขนเปนกษตรยแทน และยงมหลกฐานแสดงวามขนนางหลายกลมตอตานพระองคดวยวธการหลายอยาง ใน พ.ศ. ๒๒๒๙ เกดการกบฏทรนแรงเรยกวากบฏมกกะสน ซงแมผกระท าการจะเปนชาวมสลมแตกมหลกฐานกลาววา การกบฏครงนเปน “การวางแผนลบทางการเมองมขนนางไทยเขารวมดวย และพวกกบฏด ารจะยกอนชาขนเปนกษตรย” แมสมเดจพระนารายณจะยงไมทรงเพลยงพล าทางการเมอง แตกทรงระแวงภยเปนอยางมากถงกบทรงยายทบรรทมอยเสมอ และทก ๆ ปกเสดจไปประทบอยทลพบรอนเปนฐานทมนทางการเมองของพระองคเปนสวนใหญ เมอไมทรงไววางพระทยขนนางไทย ทางออกทสมเดจพระนารายณทรงเลอกกคอการสนบสนนชาวตางชาตบางกลมททรงเหนวาเปนประโยชนเชนเดยวกบทพระมหากษตรยหลายพระองคกอนหนานไดทรงท า ในระยะแรกทรงเลอกชาวอหรานแทน พวกอหรานนท าประโยชนทางการคาแกพระองคอยางมาก เพราะเปนระยะทการคาระหวางเมองทามะรด ตะนาวศร เพชรบร กบอนเดยเจรญมาก ชาวอหรานและพอคามสลมอน ๆ มบทบาทสงในการคาแถบน ทรงแตงตงชาวอหรานเปนพระยาพระคลงตอเนองกนถง ๒ คน พระคลงชาวอหรานไดอดหนนใหพวกมสลมเปนเจาเมองทส าคญโดยเฉพาะเมองทา เชน ตะนาวศร มะรด เพชรบร ปราณบร กยบร บางกอก ต าแหนงพระคลงนนอกจากจะมความส าคญเกยวกบการคาอนเปนรายไดทส าคญ ยงเปน

๓๓

ขนนางผมอ านาจสงสดในการควบคมดแลประชาคมตางชาตทงหมดในราชอาณาจกรทไมไดถกกลนเขามาอยในระบบไพร ซงประชาคมตางชาตเหลานมบทบาททางการเมองทส าคญมากตงแตชวงหลงเสยกรงศรอยธยาครงแรกเปนตนมา ดงนน จงนบไดวาพระคลงเปนเสาเอกเสาหนงของพระราโชบายทางการเมองของพระนารายณในอนทจะบนทอนอ านาจของขนนางไทยฝายปกครอง โดย ลาลแบร กลาวถงเรองนวา “นบตงแตตนรชกาลของกษตรยพระองคนตราบจนถงเมอไมนานมานเองทกจการและคดทส าคญทงหมดของรฐตกอยในมอของพวกอหรานพวกน ซงเปนบอเกดอนแทจรงของพระราชอ านาจ สวนทหารองครกษและทหารประจ าการทสงออกไปประจ าอยตามเมองปอมในเสนทางการคาระหวางอยธยากบมะรดทรงใชชาวตางชาตหลายชาต” นธ เอยวศรวงศ ไดวเคราะหการใชชาวตางชาตในรชกาลสมเดจพระนารายณไวตอนหนงวา “ชาวตางชาตทงทอยในราชการและประชาคมของตนชวยสรางทงทรพยและอ านาจใหแกกษตรยไดอยางมาก ในแผนการเมองเมองทงหมดนชาวอหรานถกเลอกใหเปนแกนกลางในการด าเนนงาน...แตในราวป พ.ศ. ๒๒๒๓ สถานะท “มประโยชน” ของชาวอหรานนกหมดลง สาเหตส าคญกคอ ความแตกราวภายในของประชาคมอหรานเอง ไมมหลกฐานทบงชดถงสาเหตของความแตกราว...เจาหนาทในคณะทตเปอรเชยเลาไวแตวาทหารจางชาวอหรานอพยพจากอนเดยซงถกน าเขามาเปนทหารรกษาพระองคนนเกดแตกคอกบประชาคมอหรานและกบอากามฮมมดพระคลงในขณะนน พระเจาแผนดนจงพโรธและลงโทษพระคลง...กอนหนาทจะสรรหาประชาคมตางดาวอน ๆ ขน มารบหนาทแทน...ยอมหมายถงความขลกขลกของผน าซงจะใชประโยชนจากประชาคมตางดาวเหลานในยามฉกเฉนหรอเพอชงไหวพรบกบขนนางชาวพนเมองฝายปกครอง...สถานทางการเมองของ พระนารายณจงออกจะมอนตรายอยไมนอย เมองสงขลาซงกอการกบฏมาแตตนรชกาลกยงเปนปญหาทแกไมตก ซ ารายในราวป พ.ศ.๒๒๒๓ ยงมททาวาจะเลวรายลงอกเพราะบรษทองกฤษไปชวยซอมสรางปอมปราการใหแกเจาเมองสงขลา ซงเปนกบฏตอพระองค...ความเคลอนไหวของพวกขนนางฝายปกครองรวมกบพระบรมวงศานวงศเปนอรกบพระองคกมไดซบเซาลงนก ในขณะเดยวกนจะหาผน าของประชาคมตางดาวดาวใดทมลกษณะพอเหมาะกบการใชประโยชนทางการเมอง พวกโปรตเกสมมากเกนไปและอยในประเทศมานานเกนไปจนมสายสมพนธโยงใยถงขาราชการฝายปกครองอยไมนอย พวกอนโดนเซยไมมความช านาญพเศษอะไรในการรบ ซ าบางกลมยงตกเปนทาสหรอไพรในสงกดของขนนางฝายปกครองไปเสยแลวเชนเดยวกบมอญและลาว พวกฮอลนดาจะมประโยชนอยางมากถาไมมบรษทหรอฐานก าลงอยใกลประเทศ จนกระทงการตองพงพากษตรยไทย พระนารายณทรงแตกตางจากพระราชบดาในเรองของบรษทฮอลนดากลาวคอ ทรงระวงไมดงบรษทฮอลนดาเขามาในการปราบหวเมองขนทกบฏ เชน ปตตาน ไทรบร สงขลา ในชวงทดจะนากลวแกสถานะทางการเมองนเองทฟอลคอนและฝรงเศส เปดโอกาสใหทรงจด “แนวรวม” ใหม และดดแปลงพระราโชบายทางการเมองใหเหมาะสมกบสถานการณ แมวายงทรงรกษาหลกการในแนวทางเดมไวดวยกตาม” อยางไรกตามในเวลาตอมามความเปนไปไดอยางมากวา การทพระนารายณหนมาเลอกฟอลคอนและฝรงเศสเปนแนวรวมเปน เพราะพวกอหรานเรมสรางอทธพลสงขนมากจนกลบจะเปนอนตรายตอพระองค ดงปรากฏวาราวป พ.ศ. ๒๒๒๓ ผน าของประชาคมอหรานไดแอบตดตอกบพระอนชาท าใหเกดระแวงกนวาพวกอหรานจะยกพระอนชาขนเปนกษตรยแทน สมเดจพระนารายณคงจะทรงหาทางลดอทธพลของพวกน พระคลงทเปนชาวอหรานคนแรกถกถอดและถกจ าคกดวยเหตผลวาเปนคนโหดราย และคนตอมากถกลงโทษเชนเดยวกน เมอฟอลคอนและฝรงเศสกาวขนมามอทธพลโดยอาศยความสนบสนนของพระนารายณนน พวก “แขก” ซงหมายถงอหรานดวย ยงคงมอ านาจอยมากและพวกนเองทสญเสยผลประโยชนมากทสด จดหมายเหตของบาทหลวงฝรงเศสสะทอนสภาพการณดงกลาวนอยางชดเจน ดงในขอความทวา “การททรงรบรองสงฆราชเชนนกระท าใหขาราชการทงหลายพศวงมากและกระท าใหขนนางชาตแขกซงเปนผมอ านาจมาก บนวาการทพระเจาแผนดนทรงรบรองชาวตางประเทศเชนนเปนเกยรตยศซงชาวสยามเองไมเคยไดรบเลย” หรอ “ขาราชการตวโปรดในเวลานเปนคนชาตกรกชอ คอนซตนซ ขาราชการผนมงมดวยความฉบหายของพวกแขกมะหะหมด เพราะพวกแขกตองหาวาฉอโกงและขาราชการผนกไดปรบเอาเงนเปนจ านวนมาก” ใน พ.ศ. ๒๒๓๐ บาทหลวงตาชาดกยงเหนวานอกเหนอจากชาตตะวนตกดวยกน คอ องกฤษและฮอลนดาแลว แขกมวร คอ ศตรคแขงทส าคญของฝรงเศส นอกจากจะทรงขดแยงกบพนธมตรเดมทมความสามารถทางการคาและทางทหาร คอ อหรานแลว สมเดจพระนารายณยงทรงขดแยงกบพระสงฆบางกลม ซงเคยเปนพนธมตรทางการเมองในการชงราชสมบตจากพระศรสธรรมราชาถงกบมการปดวดและสกพระสงฆอกดวย ความสนพระทยและความเอาอกเอาใจบาทหลวงครสเตยนของพระองคคงเพมความตระหนกในหมพระสงฆและความเปนอรกบพระองคยอมรนแรงขน ดวยความขดแยงกบพนธมตรเดมทมอทธพลเชนน ท าใหสมเดจพระนารายณตองทรงยนยอมใหฟอลคอนและฝรงเศสซงเปนพนธมตรใหมเสรมสรางอทธพลทางการเมองและสงสมผลประโยชนทางเศรษฐกจอยางรวดเรว ฟอลคอนเรมบรรจคนของตนเปนขนนางฝายปกครอง หลงจากป พ.ศ. ๒๒๓๐ เจาเมองมะรดเปลยนมาเปนชาวฝรงเศสเชนเดยวกบเจาเมองภเกต กองทหารฝรงเศสถกสงมาประจ าทเมอง

๓๔

บางกอก นอกจากนฟอลคอนยงมแผนการจะขอชนชนสงชาวฝรงเศส ๖๐-๗๐ คน มาเปนเจาเมองของเมองและเปนผบญชาการทหาร และด ารงต าแหนงอน ๆ ในระบบราชการ เขาเขยนจดหมายถงบาทหลวงผหนงวา “…ในหลวงทรงมรบสงใหกระผมแสวงหาทางน าครสตศาสนกชนทมความปรชาสามารถเขารบราชการในต าแหนงเจาเมองตามหวเมองตาง ๆ ใหเขารบราชการเปนทหาร ต ารวจ รกษาพระบรมมหาราชวง และบรรจในต าแหนงส าคญอน ๆ ทงฝายทหารและพลเรอง โดยพระราชทานขออางแกกระผมวาในยามทมเรองยง ๆ กนอยเชนนพระองคไมอาจทรงไวพระทยไพรฟาขาแผนดนของพระองคเองได…” นอกจากสมเดจพระนารายณทรงหวงทจะใชพนธมตรใหมของพระองคแทนขนนางไทยแลว ยงทรงหวงจะใชความรวมมอนในการควบคมหวเมองภาคใตเชนเดยวกบพระราชบดาอกดวย โดยในรชสมยพระนารายณหวเมองภาคใตมความส าคญตอผลประโยชนทางเศรษฐกจของพระนารายณมาก ดงท สารสน วระผล วเคราะหไววา “...พระนารายณโปรดเกลาฯ ใหตงพระคลงสนคาในเมองตาง ๆ เพอรวบรวมสนคาผกขาด เชน เกบรวบรวมดบกจากภาคใตเพอน ากลบไปอยธยาส าหรบเปนสนคาออก และรวบรวมสนคาจากอนเดยดวย ในป พ.ศ. ๒๒๑๑ ทรงใหสทธบรษทองกฤษผกขาดการซอดบกทชมพร และไชยา แตเมอฝรงเศสเขามาในป พ.ศ. ๒๒๒๘ สมเดจพระนารายณกทรงอนญาตใหฝรงเศสผกขาดการคาดบกในเกาะถลางและดนแดนทขนกบเกาะถลาง และยงเสนอยกเมองสงขลาและดนแดนทขนตอเมองนนใหแกฝรงเศสเพอสรางปอมปราการและด าเนนการตาง ๆ ตามตองการ…” พระบรมราโชบายทางการเมองและเศรษฐกจของสมเดจพระนารายณกระทบกระเทอนผลประโยชนของคนหลายกลม และน าความไมพอใจมาสคนในวงกวาง การกระท าเชนนคงท าใหหวเมองภาคใตไมพอใจอยางมากนธ เอยวศรวงศ ไดใชขอมลจากหลกฐานตางประเทศแสดงใหเหนวา การผกขาดการคาทเพมพนขนอกในรชกาลสมเดจพระนารายณคงท าใหขนนางและพอคาเสยผลประโยชนไมนอย ยงกวานนผลประโยชนทางการคาจ านวนมหาศาลยงตกไปอยในมอของฟอลคอนซงคงจะยงเพมความไมพงพอใจอยางสงในหมขนนางไทยและมสลม ในป พ.ศ. ๒๒๒๕ มรายงานวาเขามกจการคามากกวาพอคาทกคนในสยามรวมกน ในระยะหลงแมแตพระราชธดาของสมเดจพระนารายณกถกหามมใหท าการคากบตางชาตซงท าใหพระราชธดาทรงขนเคองพระทยในพระราชบดาเปนอนมาก หลงจากพระยาพระคลง (เหลก) ถงแกอสญกรรมฟอลคอนแนะน าใหทรงผกขาดการคากบตางประเทศโดยเดดขาด ผลของการทไดผกขาดการคาโดยสนเชงน คอ ความตกต าของการคาของอยธยา พอคาตางชาตทเดนทางเขามาคาขายเรมลดจ านวนลง แมแตชาวตางประเทศทเขามาตงภมล าเนาเพอการคาขายกพากนอพยพออกไปจากกรงศรอยธยา เมองทาการคาขนาดใหญของอยธยา เชน ตะนาวศรเรมทรดโทรมลง สวนการคาขนาดยอมถงกบยตลงเนองจากขาดเงนหมนเวยน เวเรต ไดพรรณนาสภาพเสอมโทรมทางการคา เมอ พ.ศ. ๒๒๒๘ ในปลายรชกาลของสมเดจพระนารายณ วา “…ในเวลานจะหาคนทมเงนถง ๕๐ เหรยญเกอบจะไมไดแลว…ในระหวาง ๒ ปมาน ไทยไดกดขขมเหงตาง ๆ และไดท าการขดขวางตอการคาขาย…จนพวกจนและแขกมวร…ตองกลบไปหมด ยงเหลอแตพวกทไมมทนรอนจะคาขายไดเทานน…” สวนบนทกของลาลแบรกลาววา “…การคาภายในมขนาดเลกเสยจนไมมใครสามารถหาก าไรเปนชนเปนอนจากการคาภายในได...” เมอโอกาสทจะแสวงหาประโยชนจากการคาลดลงเชนนขนนางและพอคายอมไมพอใจอยางมาก และการทสมเดจพระนารายณจ าเปนตองทรงพงฟอลคอนโดยเฉพาะในการสรางความเปนพนธมตรกบฝรงเศส ท าใหพระองคทรงบบคนขนนางเพอฟอลคอนอนท าใหพวกขนนางเดอดรอน และไมพอใจยงขน ทรงโปรดเกลาฯ ใหประหารขนนางเพอปองกนฟอลคอนจากความเปนอรของขนนางเหลานน เมอ พระยาพระคลงไดกลาวโทษฟอลคอน “...ในนามแหงบรรดาหวเมองทงปวง...” แตผลทไดรบกคอ ทงตนเองและปลดทลฉลองถกประหารชวต ไมแตเพยงขนนางฝายปกครอง พระสงฆ และผน าในหวเมองเทานนทไดรบความกระทบกระเทอนจากพระบรมราโชบายทางการเมองและเศรษฐกจของสมเดจพระนารายณ ประชาชนกไดรบความกระทบกระเทอนอยางมากดวยเชนกน รชสมยของพระนารายณเปนรชสมยทประเทศตองท าสงครามอยเกอบตลอดเวลาทงสงครามกบเพอนบาน และสงครามปราบกบฏ ประชาชนตองถกเกณฑไปรบพรอมทงตองน าเสบยงและสงของเครองใชตาง ๆ ไปหรอมฉะนนกตองไปหาซอหาในระหวางทาง ในยามปกตประชาชนเหลานกมปญหาทางเศรษฐกจเพมขนเนองจากปจจยส าคญหลายประการ เชน การเกบอากรคานาเปนเงนไรละ ๒๕ สตางค ท าใหชาวนาซงเคยเสยอากรในรปของขาวเปลอกตองประสบกบความเดอดรอนเนองจากตองขายขาวเสยกอนจงจะมเงนมาเสยอากรคานา และการเกบอากรคานาโดยค านวณจากทดนกท าใหชาวนาตองเสยเงนในจ านวนทแนนอนตายตว แมวาบางปการท านาไมไดผล ซงอาจท าใหชาวนาตองกเงนหรอขายตวลงเปนทาสเพอเอาเงนมาเสยอากร ชาวนาบางคนทขายตวเปนทาสในขณะทยงมชออยในบญชไพรกจะตองมาท างานใหทางราชการปละ ๖ เดอน ซงในชวงเวลาดงกลาวนนายทาสกจะไมเลยงดท าใหยงไดรบความล าบากมากยงขน ความเปลยนแปลงทางการคากกระทบกระเทอนประชาชนในวงกวาง นอกจากประชาชนจะถกจ ากดโอกาสในการคาอยางมากแลว ชนดของสนคาออกทเปลยนไปกกระทบตอประชาชน กลาวคอ ในชวงกอนเสยกรงนนกรงศรอยธยามบทบาทเดนในฐานะศนยกลางการคานานาชาตแหงหนงในเอเชยตะวนออกเฉยงใต โดยนอกจากจะมของปาซงเปนผลตผลภายในประเทศเปนสนคาออกแลว กรงศรอยธยายง

๓๕

เปนศนยรวมของสนคาจากตางประเทศ เชน จน ญปน อนเดย ตลอดจนจากประเทศเพอนบาน เชน ลานนา เขมร พมา มะละกา แตในชวงหลงเสยกรงครงแรกรปแบบทางการคาในภมภาคนกเรมเปลยนแปลงจากการทบรษทของชาตตะวนตกโดยเฉพาะฮอลนดาเขามาคาขายในเอเชย ขณะเดยวกนการคาส าเภาของพอคาจนทเดนทางคาขายไปตามเมองทาตาง ๆ กเพมจ านวนขน พระคลงสนคาของกษตรยอยธยาจงไมสามารถแสวงหาก าไรจากการคาขายสนคาจากตางประเทศไดมากดงทเคย เพราะเรอของตางชาตตะวนตกเขามาท าหนาทกระจายสนคาเหลานแทน ดงนนกษตรยอยธยาจงหนมาเนนการสงสนคาทเกดขนภายในประเทศแทน คอ ของปาชนดตาง ๆ และดบกเปนสนคาออกมากขน จากความตองการสนคาเหลานเพมขนมากนท าใหตองหาวธเรยกเกบมาจากประชาชนมากขน นอกจากโดยอาศยการผกขาดการคาอยางเขมงวดแลว ระบบราชการทมประสทธภาพ และสามารถแผขยายออกไปยงหวเมองไดกวางไกลขนกท าใหการเกบสวยจากไพรมประสทธภาพขนดวย ดงนนประชาชนจงไดรบความเดอนรอนจากการทตองสงสวยทเปนของปาและแรธาตทสงเปนสนคาออกเหลานมากขน นอกจากปญหาทางเศรษฐกจดงกลาวมาขางตนนแลว ประชาชนยงตองเผชญกบความตระหนกในเรองทางศาสนาจากการทสมเดจพระนารายณทรงใหความสนบสนนแกบาทหลวงเจซอต ในขณะทพระองคโปรดเกลาฯ ใหสกพระจ านวนมากและมการท าลายวดดวย ทงหมดนท าใหประชาชนจ านวนมากตองการความเปลยนแปลง เมอสมเดจพระนารายณทรงประชวรใกลสวรรคต คนหลายกลมทมความไมพอใจในสภาพการณทเปนอยในเวลานน ไดเขามามสวนรวมในการขบไลฟอลคอนและฝรงเศสโดยมพระเพทราชาเปนผน า พระเพทราชาเปนขนนางฝายปกครองในกรมชางซงไดรบความไววางพระทย และความโปรดปราน เนองจากมารดาเปนพระนมของพระนารายณ นองสาวเปนสนมเอก พระเพทราชาเองกแสดงความกลาหาญในการสงครามและเปนทนบถอของประชาชนจ านวนมาก ฟอรแบงผบญชาการทหารฝรงเศส ณ ปอมเมองบางกอกกลาวถงพระเพทราชาวา “...ขาพเจารจกทานผนด ถงแมวาทานมอายกลางคนแลว กยงมก าลงแขงแรงวองไวเหมอนเมอยงหนมอย มสตปญญารอบคอบและประพฤตตนถกกาลเทศะ ทานไดพระภกษสงฆเปนพรรคพวก แลวกเกลยกลอมขนนางอน…ยงไดเอาใจราษฎรดวย…” นอกจากนพระเพทราชามความสมพนธอนดกบพระภกษสงฆ บาทหลวงเดอะแบส รายงานวา พระภกษรวมมอกบพระเพทราชาปลกปนราษฎรใหลกฮอขนเปนก าลงสนบสนนการปฏวตรฐประหารนน และในวนตอมาพวกพระกประกาศใหราษฎรจบอาวธขนปองกนกษตรยและแผนดน บาทหลวงเดอลยอน กลาวถงสภาพการณในชวงนนวา “...จากลพบรถงอยธยาหนาแนนดวยคนตดอาวธ…พวกฝรงเศสถกกลาวโทษต าหนอยาเปดเผยวาก าลงวางแผนยดครองประเทศ…” กอนทสมเดจพระนารายณจะสวรรคตรวมสองเดอน พระเพทราชากสามารถยดพระราชวง ขจดฟอลคอนตลอดจนเจาฟาอภยทศพระอนชาของสมเดจพระนารายณ และพระปยราชโอรสบญธรรม ไดส าเรจ เทาทกลาวมานจะเหนไดวา การเมองในชวงหลงเสยกรงครงท ๑ จนถงสนรชกาลพระนารายณ เปนการเมองทขนนางมบทบาทอยางสงในระบบการเมองทมขนาดใหญโตซบซอน และมเอกภาพมากกวาเดม มการสรางกลมพนธมตรทงโดยองคพระมหากษตรย เจานาย ขนนางในสวนกลางและหวเมอง และชาวตางชาต เพอชยชนะในการจดสรรและการตอสแยงชงอ านาจ และเมอถงปลายรชกาลพระนารายณประชาชนกเขามามสวนในการตอสทางการเมองเนองจากความกดดนทไดรบท าใหพรอมทจะลกฮอขนเมอไดรบการปลกระดมไมใชฐานะของไพรทถกเกณฑแรงานเชนทเคยเปนมา ผลกระทบของความเปลยนแปลงทางการเมองตอเศรษฐกจและสงคมระยะหลงเสยกรงครงแรกถงรชกาลสมเดจพระนารายณ ในชวงหลงเสยกรงจนถงสนรชกาลสมเดจพระนารายณ ระบบเศรษฐกจของอยธยายงคงมลกษณะไมตางจากระยะกอนหนาน คอ เปนระบบเศรษฐกจทขนอยกบการสงสวยและเกณฑแรงงานทคนสวนใหญในสงคมซงเปนชาวนาท าการผลตแบบพอยงชพแลวน าผลผลตสวนเกนเพอ “สงสวย” ใหแกรฐ และนอกจากจะเสยภาษในรปของสวยแลว ยงเสยภาษในรปของแรงงานโดยจะถกเกณฑแรงงานในระบบไพร อยางไรกตามมความเปลยนแปลงเกดขนภายในระบบเศรษฐกจซงสวนหนงเปนผลมาจากความเปลยนแปลงทางการเมองการปกครอง คอ การเกดความเปลยนแปลงทางการคา เมอเรอของบรษทตะวนตกและจนเขามาแยงบทบาทการคาส าเภาของอยธยาโดยการน าสนคาไปสตลาดโดยตรง กษตรยอยธยาซงขยายอ านาจไดกวางขวางขนโดยอาศยระบบราชการทมประสทธภาพ จงด าเนนนโยบายทางการเมองใหสามารถปรบตวเพอเปลยนแปลงวธการหาก าไรจากการคาทเปลยนแปลงไปน โดยหนมาเนนการสงออกสนคาทมแหลงผลตภายในประเทศแทนการคาแบบเดมซงเปนการคาแบบสงผาน(re-export) ระบบราชการทมประสทธภาพซงท าใหสามารถควบคมมลนายและไพรในหวเมองไดดขนนน ท าใหการเกบภาษทงในรปสวยและแรงงานเกณฑมประสทธภาพขน พระคลงสนคาจงสามารถรวบรวมสนคาปาทไดมาจากสวยและแรงงานเกณฑมากพอทจะตอบสนองนโยบายการคาเชนนได นอกจากนนการลดรอนอ านาจของขนนางและชมชนตางชาตทเคยมบทบาททางการคา กมสวนท าใหพระมหากษตรยทรงสามารถผกขาดการคาไดมากขน อยางไรกตามจากการทพระมหากษตรยทรงรวมมอกบชาตตะวนตกในการบบบงคบหวเมอง โดยเฉพาะในภาคใตและหวเมองมอญกท าใหการผกขาดทงโดยพระคลงสนคาและโดยบรษทตางชาตทไดรบมอบอ านาจ

๓๖

ผกขาดสนคาบางประเภท เชน ดบก หนงกวาง พรกไทย มประสทธภาพขนเชนกน และดวยเหตตาง ๆ ดงกลาวมาขางตนนยอมจะมผลท าใหผลประโยชนจากหวเมองทงทเปนแหลงผลตและทเปนเมองทาถกดงเขามาสสวนกลางมากขนกวาในระยะกอนเสยกรง กลาวโดยสรป ความเปลยนแปลงทางการเมองการปกครองท าใหระบบการเกบภาษและการผกขาดการคาในอาณาจกรอยธยามประสทธภาพยงขน การเปลยนแปลงในชวงนมผลกระทบตอชวตความเปนอยทงของไพรและมลนาย และตอความสมพนธทางสงคม จากการทระบบไพรมระเบยบกฎเกณฑทแนนอนตายตวขน ท าใหความสมพนธระหวางมลนายและไพรมแบบแผนทชดเจนแนนอน ไพรจงถกควบคมเขมงวดขนกวาเดมจากระบบราชการทมประสทธภาพน และดวยเหตนการเสยภาษในรปแบบตาง ๆ จงเปนไปโดยเขมงวดดวย เขาใจวาอ านาจรฐเหนอไพรทเพมพนขนนคงท าใหไพรสวนใหญทงในราชธานและหวเมองไดรบความล าบากมากขน นอกจากนขนนางซงมอ านาจในระบบราชการมากขนแตถกกดกนโอกาสในการคากหนมาแสวงหาผลประโยชนจากไพรมากขน ดงทลาลแบร ราชทตฝรงเศสกลาววา “...รายไดส าคญอนเกดจากต าแหนงหนาทราชการนนอยทการฉอราษฎรบงหลวง...ขนนางเจากรมทบวงการทงปวงกถอยทถอยอาศยรวมใจกนในการปลนราษฎร...” อยางไรกตามลาลแบรไดกลาวถงไพรมงม ซงสามารถเสยเงนแทนการเขาเวรไวดวย เขาใจวาคงเปนไพรสวนหนงซงอยในเมองและสามารถขายผลตผลใหแกพระคลงสนคา จงมเงนตราอยในครอบครองมากพอทจะเสยเงนแทนการเขาเวร ชวตของขนนางเองคงไดรบผลกระทบจากสภาพการเมองการปกครองโดยตรงและรนแรงยงกวาไพร ความสมพนธระหวางขนนางและพระมหากษตรยเปลยนแปลงไปโดยมชองวางระหวางกนมากขน ทงนเนองจากฐานะและอ านาจทสงขนของกษตรย อยางท วนวลตกลาวถงสมเดจพระนเรศวรวา “...พระองคเปนพระเจาแผนดนองคแรกทใหขนนางคลานเขาเฝาเฉพาะพระพกตรและหมอบกมหนาอยกบพน...” และ “...ขนนางทงหลายรบราชการอยดวยความหวาดกลวพระเจาแผนดนเปนอยางยง...” ในดานหนงนนระบบราชการทขยายใหญโตและซบซอนขนกท าใหขนนางไดประโยชนจากระบบไพรมากขน ดงท วนวลตบรรยายถงปรากฎการณในรชกาลสมเดจพระเอกาทศรถซงระบบไพรมนคงและมระเบยบแบบแผนแนนอนวา “…ตงแตนนมาไมมบคคลใดทเกดมาแลวจะมอสระ…ไมตองอยใตอ านาจของนาย ไมวานายจะสงอะไรกตองท าตามหรอมฉะนนจะตองน าสงของมาชดใชแทน การกระท าเชนนท าใหพวกขนนางไดรบผลประโยชนอยางมากในขณะทพวกสามญชนและคนจนตองแบกภาระไว…” แตอยางไรกตามฐานะและอ านาจของขนนางกขนกบพระมหากษตรยมากขน ขนนางขาดฐานอ านาจทางเศรษฐกจและสงคมของตนเอง เมอใดทพระมหากษตรยสนความโปรดปรานหรอใหออกจากราชการ ฐานะและอ านาจอนสงของขนนางกหมดไป ดงท ลาลแบรกลาวถงชนชนผดหรอขนนางวา “…พระเจาแผนดนพระราชทานทอยอาศย เครองอปโภคบรโภค เลกทาส ไพรสม ทดน ฯลฯ ให แตเมอออกจากราชการตองคนกลบเปนของหลวง…และมฐานะและอ านาจอยกดวยมต าแหนงหนาทราชการอยในปจจบน...ถาตองสญเสยต าแหนงหนาทราชการลงเมอไรแลว กไมมอะไรเหลออยเลยทจะแสดงวาตนนนผดแผกไปจากสามญชนคนธรรมดาทว ๆ ไป…” เนองจากพระมหากษตรยทรงหวาดระแวงการทวอ านาจของขนนางท าใหชวตของขนนางไรเสถยรภาพและขาดอสระอยางมากโดยเฉพาะอยางยงในรชสมยสมเดจพระเจาปราสาททองและสมเดจพระนารายณ โดยสมเดจพระเจาปราสาททองทรงเปลยนตวขนนางต าแหนงสงของอยธยาเสมอ จนไมมขนนางคนใดแนใจในต าแหนงหนาทของตน พระองคทรงเปนกษตรยทปฏบตตอขนนางเยยงทาสโดยขนนางจะตองเขาเฝาทกวน และอนญาตใหไปมาหาสซงกนและกนตามบานหรอทรโหฐานได แตไมอนญาตใหพดกนเวนแตในทสาธารณะ ฟอรแบงไดกราบทลพระเจาหลยสถงสถานะของขนนางอยธยาวา “…การใหศกดใหญทท าใหเขามหนามตามากกวาคนสามญนนหาคมครองใหเขาพนจากพระพโรธของพระเจาแผนดนไดไม มกจะถกถอดออกจากบรรดาศกดไดงาย และตองรบพระราชอาญาอยางแสนสาหสดวย…” นอกจากต าแหนงหนาทแลว เสถยรภาพของตระกลยงลดลงไปอกเพราะเมอขนนางถกถอดจากต าแหนงกจะกลายเปนสามญชนไปทนท สทธพเศษทเคยยกเวนแกลกหลานในฐานะของมลนายกสนสดไปดวย ลาลแบรรายงานวาไดพบหลานหรอแมบางครงลกของขนนางชนผใหญปะปนอยในหมฝพาย (หลวง) เสมอ การทชวตของขนนางจะไรเสถยรภาพแลว โอกาสทขนนางจะไดเลอนชนขนเปนขนนางระดบสงกเปนไปไดยาก ขนนางชนสงทเคยมอยมาแตเดมกรอยหรอลงเนองจากตองพระราชอาญาโดยทงแซรแวสและลาลแบรกลาวไวตรงกนวา ขนนางระดบพระยาในสมยพระนารายณมอยนอยมาก การทพระมหากษตรยทรงก าจดขนนางผททรงหวาดระแวงอยเสมอคงท าใหตองมการแตงตงขนนางใหมขน ซงหมายความวามการเคลอนททางสงคมสงขน แตการเคลอนทนคงเกดขนภายในชนชนขนนางระดบลางและระดบกลางมากกวาระดบสง นอกจากนพระมหากษตรยในชวงหลงเสยกรงนยงนยมใชคนตางชาตเปนขนนางทกระดบ ท าใหการเคลอนททางสงคมของขนนางไทยมขอจ ากดมากขนไปดวย อาจกลาวไดในทายทสดนวา การเปลยนแปลงทางการเมองการปกครองตงแตชวงหลงเสยกรงจนถงสนรชกาลสมเดจพระนารายณซงท าใหบรรยากาศทางการเมองตงเครยดอยเสมอน ท าใหชวตทงไพรและขนนางล าบากมากขน ขณะเดยวกนเจานายกไมไดรบการยกยองให

๓๗

มฐานะและอ านาจสงสงเทาใดนกโดยเฉพาะเจานายฝายชาย ในรชกาลสมเดจพระนารายณทรงสถาปนาเจานายสองพระองคเปนเจาทรงกรมซงมอ านาจบงคบบญชาก าลงไพรโดยไมตองขนกบระบบราชการ คอ กรมหลวงโยธาทพ และกรมหลวงโยธาเทพ แตกเหนไดชดวาเปนเจานายฝายในซงไมมสทธในราชสมบต และแมแตพระมหากษตรยซงทรงมพระราชอ านาจสงขนกทรงมปญหามากขนในการรกษาพระราชอ านาจนน กอนจะสนรชกาลสมเดจพระนารายณ เหนไดวามความเปลยนแปลงทางสงคม เศรษฐกจ การปกครองและการเมองหลายประการ โดยความเปลยนแปลงเหลานมปฏสมพนธกน ความเปลยนแปลงทส าคญซงจะมผลสบเนองมาถงสมยปลายอยธยา ไดแก การทมการขยายตวของกลมขนนางในระบบราชการทใหญโตและซบซอนหลงจากเสยกรงครงแรกนน ขนนางเหลานไดขยายบทบาททางการเมองของตนอยางมาก แตถกพระมหากษตรยจ ากดโอกาสในการเสรมสรางความมงคงทางเศรษฐกจและการเลอนชนทางสงคมและการเมอง หลงจากสนรชกาลสมเดจพระนารายณแลว พวกขนนางยงคงพยายามเสรมสรางสถานภาพและบทบาทดานตางๆ ของตนใหสงขน แตพระมหากษตรยทรงเปลยนแปลงวธในการจ ากดการขยายอ านาจของขนนาง เนองจากบรษทของชาตตะวนตกไดถอนตวออกไปจนเกอบหมดเหลอเพยงบรษทของฮอลนดาซงกลดบทบาททางการคาลง พระมหากษตรยในชวงนจงมไดทรงใชวธดงเอาพวกตะวนตกเขามาคานอ านาจขนนางไทยอกตอไป ชาวตางชาตทเขามามอทธพลในชวงนเปลยนเปนชาวจนซงมอทธพลขนมาดวยเหตทมบทบาททางการคาสงเปนส าคญ ไมใชดวยเหตทพระมหากษตรยทรงด าเนนนโยบายดงเอาชาวตางชาตเขามาคานอ านาจขนนางไทยดงเชนในระยะกอนหนาน วธการใหมทพระมหากษตรยในชวงนทรงใชเพอคานอ านาจขนนาง คอ การสงเสรมใหเจานายมฐานอ านาจสถานภาพ และบทบาทสงขน ซงวธการเชนนท าใหเจานายมอ านาจและอทธพลสงขน และมผลกระทบตอเศรษฐกจ สงคม และการเมองในชวงปลายอยธยาอยางลกซง ในระดบประชาชน กอนจะสนรชกาลสมเดจพระนารายณประชากรในลมแมน าเจาพระยาตอนลางหนาแนนขน ผแทนบรษทการคาของฮอลนดาบนทกไวในกลางพทธศตวรรษท ๒๒ วา อาณาจกรอยธยาอดมไปดวยประชาชน โดยเฉพาะแถบตอนลางของอาณาจกรเตมไปดวยหมบานและเมอง เชน กรงศรอยธยา บางกอก ราชบร เพชรบร มะรด ตะนาวศร แมแตบรเวณทสญเสยประชาชนไปมากในชวงสงครามเสยกรงครงแรกกฟนตวเปนเมองทมประชากรหนาแนน ไดแก นครสวรรค ก าแพงเพชร สโขทย สวรรคโลก พษณโลก ในชวงหลงจากป พ.ศ. ๒๑๔๗ ไมมสงครามขนาดใหญเกดขน และไมพบหลกฐานเกยวกบทพภกขภยหรอโรคระบาดรายแรงจงไมมปญหาการสญเสยก าลงคนจ านวนมาก ๆ ตรงกนขามกลบเปนโอกาสทประชากรสามารถเพมพนขนตามธรรมชาต ประชาชนซงมจ านวนมากขนและอยรวมกนหนาแนนในพนทลมแมน าเจาพระยาตอนลางนมบทบาททางการเมองสงในปลายรชกาลสมเดจพระนารายณ และนบแตนไปกจะขยายบทบาททงทางเศรษฐกจและการเมองเชนเดยวกบพวกขนนางและเจานาย นอกจากความเปลยนแปลงทด าเนนสบเนองมาแตชวงหลงเสยกรงครงแรกดงกลาวมานแลว ในระยะปลายอยธยายงมความเปลยนแปลงทส าคญอกประการหนงซงมผลกระทบตอการเมองการปกครองอยางมาก คอ ความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจ อนไดแก การขยายตวของการคา การเปลยนแปลงลกษณะของการคา ชนดของสนคาออก การขยายตวของกลมผประกอบการ และการขยายตวของการผลตเพอขาย ซงท าใหเจานายขนนาง และไพรพยายามแสวงหาผลประโยชนทางเศรษฐกจมากขน จนน าไปสการละเมดระเบยบแบบแผนของความสมพนธทางสงคมทมมาแตเดม ความเปลยนแปลงนกอใหเกดปญหาทงในดานการปกครอง คอ ปญหาในการจดระเบยบและควบคมสงคมซงพระมหากษตรยทางพยายามแกไขดวยวธการตาง ๆ หลายประการ และ ปญหาดานการเมอง คอ ปญหาในการจดสรรและแยงชงอ านาจ ซงท าใหความขดแยงและการตอสทางการเมองด าเนนไปอยางเขมขน ความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจตงแตรชกาลสมเดจพระเพทราชาถงสมยอยธยา พ.ศ. ๒๒๓๑-๒๓๑๐ และผลกระทบตอมลนายและไพร หลงจากรชกาลสมเดจพระนารายณแมการคากบชาตตะวนตกจะเสอมโทรมลง แตการคาตางประเทศกบประเทศจนของอยธยากลบขยายตวมาก หลกฐานญปนซงเขยนขนในกลางพทธศตวรรษท ๒๓ กลาววา อยธยาเปนศนยรวมของเรอสนคาชนดตาง ๆ และมงคงร ารวยอยางยง การคาตางประเทศของอยธยาในชวงนสวนใหญเปนการคากบจน สาเหตส าคญทท าใหการคาระหวางอยธยากบจนขยายตวขนมาก คอ การทเกดปญหาทพภกภยขนภายในประเทศจน ท าใหมความจ าเปนตองซอขาวจากตางประเทศเขาไปเลยงประชากร ความตองการขาวมมากจนจกรพรรดจนตองทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหเปดประเทศคาขายตงแต พ.ศ. ๒๒๒๗ และไดยอมลดหยอนกฎเกณฑการคาทเขมงวดลง พรอมกนนยงยกเวนภาษสนคาขาเขาส าหรบขาวและลดอตราภาษทงขาเขาและขาออกแกเรอสนคาทน าขาวเขามาขายใหแกจน ยงน าขาวเขามามากเพยงใดกจะยงไดรบการลดอตราภาษมากขนเพยงนน ดงปรากฏในพระบรมราชโองการของจกรพรรดจนเมอ พ.ศ. ๒๒๘๖ วา ถาบรรทกขาวมาขายหนงหมนหาบขนไปใหเสยภาษสนคาตาง ๆ เพยงครงหนงของอตราปกต หาพนหาบขนไปแตนอยกวาหนงหมนหาบใหเสยภาษรอยละ ๗๐ ของอตราปกต ดวยเหตนแมจะมรายไดจากการคาขาวไมมากเพราะขาวเปนสนคาทกนระวางสง แตการน าขาวมาขาย

๓๘

ใหจนชวยใหสามารถซอและขายสนคาตาง ๆ โดยเสยภาษในอตราต าและยงท าใหไดรบอภสทธบางประการ ดงนน การขยายตวของการคาขาวกบจนจงท าใหการคาระหวางอยธยากบจนขยายตวขนอยางมาก นอกจากจะคาขายกบจนแลวอยธยายงคาขายกบประเทศอน ๆ เชน ญปน ญวน เขมร ชวา สมาตรา ลงกา อนเดย และการคากบชาตตะวนตกกมไดสนสดลงเสยทเดยว จดหมายเหตคณะทตลงกาซงเขามาเจรญพระราชไมตรในป พ.ศ. ๒๒๙๓ รายงานวา อยธยาเปนศนยกลางการคาทเปนแหลงรวมของสนคาจากเอเชยใต เอเชยตะวนตก เอเชยตะวนออก และเอเชยตะวนออกเฉยงใตเอง นอกจากพอคาจน ชวา มะละกา ปตตาน องวะ เมาะตะมะ และพอคามวร เชน อหรานแลว ราชทตลงกายงพบเหนพอคาชาวตะวนตกอกหลายชาต การขยายตวของการคาตางประเทศ คงมผลท าใหการคาภายในขยายตวตามไปดวย แมสนคาปาทเคยไดจากสวยกคงมปรมาณไมเพยงพอทจะขายออกตางประเทศ ดงปรากฏวาพระคลงสนคาตองจดซอฝางและสนคาอนจากหวเมองเหนอและใตเพอน ามาขาย มการขดคลองลดหลายคลองเพอความสะดวกในการขนสงสนคา เชน คลองโคกขามในรชกาลสมเดจพระเจาเสอ คลองมหาชยและครองเกรดนอยในรชกาลสมเดจพระเจาทายสระ นอกจากจะมการคาขายสงทเปนสนคาออกแลวยงมสนคาอกหลายชนดทผลตขนเพอตอบสนองตลาดภายในประเทศ โดยสวนใหญขายแกคนทอยในเมองทงทเปนพอคาตางชาตและชาวเมอง เกดการผลตสวนหนงทไมไดผลตแบบพอยงชพอกตอไป เปนตนวา ขาว เชอก เครองเหลก เครองทองเหลอง เครองเงน วสดกอสราง เครองเรอน เสอผา เครองประดบ กระบง ตะกรา แห รองเทา สมดด าสมดขาว กระดาษขอย เปนตน รวมทงสนคาประเภทอาหาร และของใชในครวเรอนอกมากมาย การผลตเพอขายทเกดขนนมไดมอยเฉพาะในแถบกรงศรอยธยาเทานน แตมอยตามหวเมองตาง ๆ ดวย ดงปรากฎวามเกวยนและเรอของชาวเมองตาง ๆ บรรทกสนคามาขาย ณ กรงศรอยธยาอยเปนประจ า เชน ชาวเมองพษณโลกน าน าออย ยาสบ ขผง น าผง และสนคาอน ๆ จากทางเหนอมาขาย ชาวเมองนครราชสมาน าน ารก ขผง ผาตาง ๆ ไหม ดบก เนอแผน และของปาตาง ๆ มาขาย ชาวเมองอางทอง เมองลพบร เมองอนทร เมองพรหม เมองสงห เมองสรรค เมองสพรรณบร น าขาวเปลอกมาขาย ชาวเมองระแหงและเมองเพชรบรณน าเหลก ยาสบ และของปามาขายชาวบานยสาร บานแหลม เมองเพชรบร และบานอน ๆ แถบชายทะเลน ากะป น าปลา ปเคมและปลาตาง ๆ มาขาย เปนตน นอกจากจะเปนศนยรวมของสนคาทมแหลงผลตภายในอาณาจกรแลว กรงศรอยธยายงเปนศนยรวมของสนคาจากประเทศอน ๆ ค าใหการของ “ชาวกรงเกา” ซงมชวตอยในปลายอยธยาใหภาพเรอและเกวยนของพอคาชาวมอญ เขมร ชวา มลาย จน มสลม และชาวตะวนตกน าสนคาจากตางแดนเขามาคาขายอยางคกคก ค าใหการบรรยายการคาในฐานะทเปนสวนหนงของความรงเรองในสมยท “บานเมองยงด” เชน กลาวถงรชกาลสมเดจพระเจาบรมโกศวา “…พอคาทงปวงมาตงรานรวงคาขายกน ทงผาผอนแพรพรรณตาง ๆ นานา ทงเครองสงของอนด ๆ ครบครน...” และกลาวถงรชกาลสมเดจพระเจาเอกทศนวา “…ทงเศรษฐคหบดและพอคาพาณชมาตางประเทศ ซองายขายด ทงส าเภาแขกและฝรงองกฤษ จน จาม อะมมมน และสรตพอคามาขาย จอดส าเภาเรยงรายอยทหนาทานนเปนอนมากมายหนกหนา...” แมแตชาวพมาและมอญ ๓๐๐ คนเศษทเจาเมองเมาะตะมะพาอพยพเขามาพงพระบรมโพธสมภาร ในป พ.ศ. ๒๒๘๕ สมเดจพระเจาบรมโกศกหาไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหเขามาสระบบไพรไม แตกลบ “ใหคาขาย” นอกจากนกฎหมายทตราขนใน ป พ.ศ. ๒๒๗๐ กกลาวถงประชาชนจากตางแดนทเดนทางขามแดนเขามาคาขายในอาณาจกรอยธยาดงความวา “…ลาวพมาไทใหญเขมนไปคาขายทางบกทางเรอ...” ดวยเหตทมการคากวางขวางขนเชนน สมเดจพระเจาเอกทศนจงไดทรงตราพระราชบญญตการใชเครองชงตวงวดและพระราชบญญตเงนตรา นอกจากนยงมรองรอยใหเหนวาการเรมตนของกฎหมายพาณชยทแยกออกตางหากจากกฎหมายทวไปไดเกดขนในปลายสมยอยธยาน ดงปรากฏอยในพระอยการเบดเสรจมาตรา ๔๘ ซงบญญตใหตองท าสญญาเปนลายลกษณอกษรตอหนาพยานเพอประมาณราคาสนคาฝากขายและใหระบเรองการแบงปนก าไรไวดวย กลาวไดวาในปลายสมยอยธยาการคามไดเสอมโทรมลง หากแตขยายตวขนและยงผลใหการผลตเพอขายขยายตวดวย จากการขยายตวของการผลตและการคาเชนน ท าใหมคนจ านวนมากขนทเขามามสวนเกยวของกบการคา และดวยเหตนความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจทเกดขนจงมผลกระทบตอคนในวงกวาง โดยเฉพาะอยางยงเมอความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจทเกดขนนเปนความเปลยนแปลงในเชงคณภาพ คอ เปนจดเรมตนของระบบเศรษฐกจแบบเงนตรา (money economy) ในสงคมไทย จากพระราชบญญตตาง ๆ เกยวกบการคาและการเงนดงกลาวขางตนและจากการทเรมมการขอประมลภาษในเมองตาง ๆ เชน ราชบร สมทรสงคราม สมทรปราการ และ กรงศรอยธยา เปนเงนจ านวนมาก แสดงใหเหนอยางชดเจนวาไดเกดพฒนาการของระบบเศรษฐกจแบบเงนตราขนแลว ความเปลยนแปลงดงกลาวนมผลกระทบทงตอชนชนมลนายและชนชนไพร ๑. ผลของความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจตอชนชนมลนาย เมอการคาขยายตวและโอกาสในการคากบจนเปดกวางขนนน เจานายและขนนางคงท าการคากนมากมรองรอยใหเหนวาการผกขาดการคาซงเพมสงขนมากในรชกาลสมเดจพระเจาปราสาททองและสมเดจพระนารายณนนไดลดลงในชวงปลายอยธยาน และมการคาของ

๓๙

เอกชนกวางขวางขนกลาวคอ ในชวงนคนจนไดอพยพมายงอยธยามากขน คนจนเหลานนอกจากจะท าการคาสวนตวแลวยงรวมมอกบพระมหากษตรย และมลนายอน ๆ เพอแสวงหาผลประโยชนทางเศรษฐกจในรปตาง ๆ การเพมจ านวนของคนจนชวยใหพระมหากษตรยและมลนายมผช านาญการชาวจน พอเพยงทจะชวยตอเรอ เดนเรอ ตลอดจนชชองทางทจะท าก าไรในการคากบจน นอกจากนนชาวจนยงชวยเปนพอคาคนกลางรวบรวมสนคาออกในกรณทสงของทไดจากสวยมไมเพยงพอ และชวยกระจายสนคาเขาไปสผบรโภคไดเปนอยางด ในปลายอยธยาพวกขนนางคงมโอกาสท าการคาไดมากขนผดกบชวงกลางอยธยาซงขนนางถกควบคมอยางเขมงวดจากนโยบายทางการเมองของพระมหากษตรยทเขมงวดสองพระองค คอ สมเดจพระเจาปราสาททองและสมเดจพระนารายณ แตปญหาการเมองภายในทเตมไปดวยความขดแยงในปลายอยธยาจะท าใหพระมหากษตรยไมมนโยบายผกขาดการคามากดงเชนในระยะกอนหนานน ท าใหสมหพระกลาโหม สมหนายก เจาพระยาพระคลง และขนนางอน ๆ ในกรมทงสามมโอกาสท าการคามากขน เพราะกรมใหญทงสามไดบงคบบญชาหวเมอง ท าใหไดรบสวนแบงจากสวนทสงมาจากหวเมอง มโอกาสควบคมสนคาทผลตขนในหวเมอง และมโอกาสแสวงหาผลประโยชนหรอไดรบผลประโยชนจากการคาในเมองทาทอยภายใตบงคบบญชาของตนมากขน โดยเฉพาะอยางยง สมหพระกลาโหม และเจาพระยาพระคลง ตลอดจนขนนางระดบสงในกรมทงสาม ซงบงคบบญชาเมองทาชายทะเล ยอมจะมโอกาสแสวงหาผลประโยชนจากการคาตางประเทศไดมากจากการขยายตวของการคา และการขยายตวของผประกอบการคารายใหญดงกลาวขางตนมผลท าใหชนชนมลนายขยายตวและซบซอนขน ชนชนมลนายซงขยายตวจากระบบราชการแบบรวมศนยทใหญโตซบซอนหลงเสยกรงครงแรก ไดขยายตวอกครงโดยรวมเอาคหบดชาวจนเขามาเพมในโครงสรางของตนมากขน นอกจากจะถกดงเขาสระบบราชการมากขนแลวชาวจนยงกลายเปนสมาชกของชนชนมลนายโดยวธอน เชน ราชส านกไดจดทให “เศรษฐคหบดทงปวง” ไดเขาเฝารวมกบเจานายและขนนางในเวลาทพระมหากษตรยเสดจออกวาราชการ พอคาจนบางคนไมเปนขาราชการแตมความสมพนธใกลชดกบมลนายระดบสงจนไดรบอภสทธทางการคา เชน เจสวไซอ เจสวไลอ เจสวซ เจสวไซ ซงเปนบตรชายของหลวงศรสมบต เจาทาเปดระวางส าเภาในรชกาลสมเดจพระเจาทายสระ ไดรบอนญาตจากทางราชการใหเปนผล าเลยงสนคาส าคญ เชน พรกไทย ขาว และเกลอ ตลอดชายฝงอาวไทยลงไปทางใต และคนในตระกลนมบทบาททางเศรษฐกจสบมาจนถงสมยธนบร นอกจากนยงมการสรางสายสมพนธทางเครอญาตระหวางขนนางไทยกบคหบดชาวจนและคหบดเชอสายอนตวอยางทชดเจนคอ สายสมพนธระหวางตระกลขนนางซงเปนบรรพบรษของราชวงศจกรกบคหบดจนและมอญ (*พระมารดาของพระภสดาในกรมสมเดจ พระศรสดารกษอนเปนนองรวมมารดากบภรรยาของเจาพระยาช านาญบรรกษ (อ) ในรชกาลสมเดจพระเจาบรมโกศนนไดสมรสกบมหาเศรษฐซงเปนผสบเชอวงศลงมาแตมหาเสนาบดเมองปกกง(มล.ประมลมาศ อศรางกร พระประวตตนราชสกลวงศทสบตรงจากสมเดจเจาฟากรมพระศรสดารกษ กรงเทพฯ โรงพมพมตรไทย, ๒๕๑๙ หนา ๒) พระอกษรสนทรสาสน พระชนกของสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก อนเปนบตรของพระยาวรวงศาธราชสมรสกบดาวเรองธดาคหบดชาวจน บตรและธดาของพระอกษรสนทรสาสน คอ นายทองดวง ซงตอมาไดเปนปฐมกษตรยแหงราชวงศจกรสมรสกบนากบตรมหาเศรษฐต าบลอมพวา และพสาวชอแกวซงตอมาไดรบสถาปนาเปนสมเดจพระศรสดารกษสมรถกบนายพานชใหญทชาวกรงเกาเรยกวา เศรษฐถนนตาลซงสบเชอสายมาแตมหาเสนาบดเมองปกกง (ร. ๔ ประถมวงศ ๑๐, ๒๔) สายสมพนธทางเครอญาตเชนนท าใหคนในตระกลคหบดตางชาตกลายเปนสมาชกของชนชนมลนายไป นอกจากชนชนมลนายจะขยายตวขนแลว ความสมพนธภายในชนชนมลนายกซบซอนขนดวย ความสมพนธภายในดงกลาว มทงในระบบบรหารราชการแผนดน และในทางเศรษฐกจ ท าใหการจดระเบยบความสมพนธทางสงคมในชนชนมลนายมความซบซอนและยงยากขนและมผลใหความขดแยงในชนชนมลนายสง เมอกลมมลนายขยายตวไปพรอมกบผลประโยชนทางเศรษฐกจทขยายตวนน พบวาความขดแยงเกยวกบผลประโยชนภายในชนชนมลนายสงขน ทงนเพราะการคาท าใหเงนตรามบทบาทสงขนเมอเงนเปนฐานทางเศรษฐกจทส าคญนอกเหนอจากทดนและแรงงาน ท าใหพวกมลนายมงแสวงหาเงนดวยวธการอนหลากหลาย ดงปรากฏในกฎหมายวา “จเอาแตเงนเปนอนาประโยชนเอง” จนเปนการละเมดระเบยบความสมพนธทางสงคมทมอย ซงท าใหความขดแยงภายในชนชนมลนายและชนชนไพรสงขนมาก กฎหมายสมยปลายอยธยาสะทอนใหเหนวา มลนายทงหลายไมวาจะเปนเจานาย ขนนาง หรอคนจน ตางพยายามขยายอทธพลและเพมพนผลประโยชนทางเศรษฐกจของตนจนเกนขอบเขตทพระมหากษตรยจะทรงยอมรบได เรองทเดนชดมาก คอ การแยงชงไพรเพราะไพรยงคงเปนทมาทส าคญของโภคทรพยทางเศรษฐกจ มลนายระดบตาง ๆ พยายามดงเอาไพรหลวงไปเปนไพรสม หรอน าไพรหลวงมาใชงานสวนตว กฎหมายหลายฉบบทตราขนในชวงนสะทอนใหเปนวาความขดแยงในการจดสรรอ านาจในการควบคมและใชประโยชนจากก าลงคนมความรนแรงมาก นอกจากจะเบยดบงไพรแลวมลนายบางคนยงน านกโทษมาท าการผลตเพอผลประโยชนทางเศรษฐกจ เชน น านกโทษมาท าไรนาและเลยงสตวของตน แมแตกรมพระราชวงบวรสถานมงคลในรชกาลสมเดจพระเจาทายสระซงตอมาคอ สมเดจพระเจาบรมโกศกทรงลงโทษกรมหมนราชสทธกรรมซงตองโทษฐานกบฏใหไปท าการตอส าเภาแทนการประหารชวต นอกจากนยงมการตดสนบนอยางกวางขวาง

๔๐

พระราชก าหนดเกา พ.ศ. ๒๒๖๖ กลาวถงการทขนนางระดบผบงคบบญชาทกนสนบนจากผรายวา “...เจากระทรวงความทกวนนเอาอามศละความไว ลกความลมตายหนหาย ความสาบสญไปพนอายความ ผกระท าผดในแผนดนกมไดตว แลพในซศงจะเปนหลวงกสญไปดวย...” การขยายผลประโยชนทางเศรษฐกจจนเกนขอบเขตของเจานาย ขนนาง และคนจน ปรากฏชดเจนยงขนในรชกาลพระเจาบรมโกศ พระราชก าหนดเกา พ.ศ. ๒๒๘๓ กลาวถงการกนสนบนในหมมลนายทกระดบ รวมทงอครหาเสนาบด คอ สมหนายกและสมหพระกลาโหมตลอดจนเจานาย มการซอต าแหนงราชการกนอยางกวางขวางทงในราชธานและหวเมอง เมอไดต าแหนงแลวก “เบยดเบยนอะนาประชาราษฎรขมเหงฉอประบด เอาพสดทองเงนมาใชคาสนบนและเลยงบตรภรรยา” การกนสนบนไมไดจ ากดอยเฉพาะในหมเจานายขนนางในกรมกองตาง ๆ เทานน แตยงเกดขนอยางกวางขวางในหมเจานายฝายใน จดหมายของชาวฝรงเศสซงเขยน ณ กรงศรอยธยาเมอวนท ๑๕ ธนวาคม ๒๓๐๕ กลาววา “…ในบดนเจานายผหญงทกองคกมอ านาจเทากบพระเจาแผนดน และขาราชการกตองเปลยนกนอยเสมอ แตกอน ๆ มาผทมความผดฐานเปนกบฏฆาคนตาย และเอาไฟเผาบานเรอนตองรบพระราชอาญาถงประหารชวต แตมาบดนความโลภของเจานายผหญงไดเปลยนลงโทษความผดชนดนเพยงแตรบทรพย และทรพยทรบไวนนกตกเปนสมบตของเจานายผหญงเหลานทงสน…ฝายพวกขาราชการ…ถาผใดเปนถอยเปนความแลวขาราชการเหลานกคดหาประโยชนจากคความใหไดมากทสด…ถาหางพระเนตรพระกรรณออกไปแลวขาราชการเหลานกลกขโมยอยางไมกลวทเดยว...” กฎหมายในปลายอยธยาสะทอนใหเหนวามการรวมมอระหวางขนนางหรอเจานายกบคนจน เพอแสวงหาผลประโยชนทางเศรษฐกจรวมกน และคนจนมกจะใหสนบนขนนางหรอเจานายเพอใหชวยเหลอในการตาง ๆ อยเสมอ การเพมจ านวนของชาวจนท าใหมลนายมลทางทจะไดประโยชนจากการคาอยางทไมเคยปรากฏมากอน มลนายทมส าเภาสวนตวไดอาศยชาวจนชวยด าเนนการคาบางครงกอาจเปนหนสวนกนหรอพอคาจนอาจแบงปนผลประโยชนแกมลนายทชวยอ านายความสะดวกใหขนนางในกรมพระคลง ซงท าหนาทเกยวของกบการคาโดยตรงรวมมอแสวงหาผลประโยชนจากการคากบพอคาจนมากกวามลนายในกรมอน ๆ ในรชกาลสมเดจพระเจาทายสระ เจาพระยาพระคลงใหความอดหนนแกพอคาจนมากจนกระทงการคาในอาณาจกรตกอยในมอของชาวจนและท าใหพอคาไทยและมสลมไมพอใจมาก ความพยายามทจะขยายผลประโยชนของขนนางและคนจนน บางครงกระทบตอผลประโยชนของพระมหากษตรยมากจนพระองคทรงโปรดเกลาฯ ใหไดรบพระราชอาญา เชน การลงพระราชอาญา “เฆยนและรบราชบาทเอาบตรภรรยาเปนโทษ” แกจนอะปนเตกผเปนขนวเศษวานช ซงได “คดอานฟองใหทราบทลพระกรณาจะใหยกผท าภาษเสมอปละ ๒๙๐ ชง แกขนหมนรทอกษร” ซง “ฟองใหกราบทลพระกรณาจะขอตงบอนเบย ณ แขวงเมองราชบร เมองสมทรสงคราม เมองสมทรปราการ ซงเปนเมองใกลสวนบางชางทเปนอากรสวนขนเสมอปละ ๓๒๗๐ ชง” และแกนายเมองซง “ฟองใหกราบทลพระกรณาจะเรยกภาษปนแกผซอขายปนเสมอปละชง…เปนเงน ๔๑๑ ชง” ทรงเตอนวาหากผใดยงขนประมล “ผดธรรมเนยม” เชนนอก “จะเอาตวผคดอานประมลนนเปนโทษจงหนก ใหรบราชบาทเอาบตรภรรยาทาษชายหญงทรพยสงสนใหสนเชง แลวใหเอาตวผฟองประมลนนเปนโทษถงตาย และใหเอาตวผชกน าใหเอาความมาวากลาวเปนโทษจงหนก” เหนไดวาในชวงปลายอยธยาน ชนชนมลนายมความขดแยงเกยวกบผลประโยชนทางเศรษฐกจสงมาก ซงมผลใหความขดแยงทางการเมองเขมขนขน ดงจะไดกลาวตอไป ๒. ผลของความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจตอชนชนไพร กอนจะถงกลางพทธศตวรรษท ๒๓ หรอกอนจะถงชวงปลายอยธยา การขยายตวของการคามไดมผลใหสถานะทางเศรษฐกจ สงคมของไพรเปลยนแปลงไปมากนก ทงนเพราะบทบาททางการคาทส าคญของกรงศรอยธยาในระยะนน คอ การเปนพอคาคนกลางสงตอสนคาจากจนและญปนใหแกพอคาและเมองทาอน ๆ สนคาพนเมองทสงออกมากขนในชวงหลงเสยกรงศรอยธยาครงแรก ไดแก ของปา อนเปนสนคาทไมผานการปรงแตง และสวนใหญมาจากการสงสวยของไพรมใชผลตขนเพอขายโดยตรง นอกจากนระบบผกขาดการคาทเพมมากขนกมผลใหการคาจ ากดอยในวงแคบ ตามปกตในการเขาเวรรบราชการและการถกหามมใหเคลอนยายไปตางถนโดยมไดรบอนญาตกท าใหโอกาสทไพรจะคาขายมนอยอยแลว เมอมการผกขาดสนคามากขนกยงตดโอกาสทไพรจะคาขายใหนอยลงยกเวนแตจะขายใหแกพระคลงสนคา อยางไรกตามนบแตกลางพทธศตวรรษท ๒๒ ไพรซงอยรวมกนหนาแนนในแถบลมแมน าเจาพระยาตอนลางกเรมไดรบผลกระทบจากการขยายตวของการคาบางแลว เพราะการขายขาวออกตางประเทศในตนพทธศตวรรษท ๒๓ ขาวเปนสนคาออกทขายใหแก ปตตาเวย มะละกา ฟอรโมซา เขมร ญวน มะนลา จน ญปน เขาใจวาหางขาวทพระคลงสนคารวบรวมจากอากรคานาและสวยจากไพรคงไมเพยงพอแกความตองการของตลาดตางประเทศ โดยเฉพาะอยางยงในรชกาลสมเดจพระนารายณซงเปลยนการเกบอากรคานามาเกบเปนเงนตรา ท าใหไพรไดขายขาว ระยะนนขาวมใชสนคาตองหามเวนแตในปทเกดสงครามหรอการท านาไมไดผลดวยเหตใดเหตหนง นอกจากจะขายขาวแลวการคาทขยายตวคงเปดโอกาสใหไพรไดขายสนคาอน ๆ ดวย แมแตผลผลตทเปนสนคาตองหามไพรกคงขายใหแกพระคลงสนคาไดมากขน ความเปลยนแปลงนสงผลให ไพรจ านวนหนงไดกลายเปน “คนมงม” ในสงคมอยธยา อยางนอยกตงแตรชกาลสมเดจพระนารายณ ดงท ซมอง เดอ ลาลเบอร ราชทตฝรงเศส กลาวถงไพรมงม ซงสามารถเสยเงนแทนการเขาเวรกบราชการวา “...การเขาเดอนรบราชการ

๔๑

อยางวานเปลยนเปนใหสงสวยขาวเขาฉางหลวงแทนกม หรอไมกสงสวนไมฝาง…หรอไมกช าระเปนเงนสด และการช าระเปนเงนสดนแลคนมงมไดรบการยกเวนจากการเกณฑเปนเลกสเขาเดอนออกเดอน...” นบวาไพรมงมนไดกลายเปนคนกลมใหมในสงคม มสถานะทางสงคมดขนเนองจากมเงนกลาวไดวาเปนกลมคนทอยกงกลางระหวางไพรกบมลนายโดยมเงนตราเปนตวก าหนดสถานภาพทางสงคม เมอถงปลายอยธยา “ไพรมงม” นาจะเพมจ านวนขนเพราะการผลตเพอขายและการคาขยายตว โดยเฉพาะอยางยงเมอสนคาออกทส าคญทสดในระยะน คอ ขาวซงไพรเปนผผลตโดยตรง การขยายตวของการคาขาวในปลายอยธยาคงท าใหไพรปลกขาวเพอขายมากขน พระราชก าหนดเกาใน พ.ศ. ๒๒๙๑ กลาววาไพรหลวงท านาขนใหมมาก และมเรอบรรทกขาวสาร ขาวเปลอกจากหวเมองมาจอดขายอย ณ กรงศรอยธยาเปนอนมาก นอกจากจะขายขาวแลวการขยายตวของการคาในปลายอยธยายงท าใหไพรมโอกาสผลตสนคาหลากชนดเพอขายดงเหนจากยานสนคาและตลาดจ านวนมากในกรงศรอยธยา การขายแรงงานทงแรงงานฝมอและแรงงานไรฝมอกคงขยายตวในปลายอยธยา เพราะในระยะนมการเสยเงนและสงสวยแทนการเขาเวรกนมาก ท าใหเกดมไพรทเปนแรงงานไรฝมอมารบจางท าราชการแทน ซงมผลใหไดครอบครองเงนตรา พระราชก าหนดเกา พ.ศ. ๒๒๙๑ กลาววาไพรทเปนแรงงานรบจางมรายไดราวปละ ๔ ต าลง ๒ บาทถง ๗ ต าลง ไพรบางคนรบจางสรางบานเรอนและตกทเปนหางคาขายของพอคาตางชาต พระราชก าหนดเกา พ.ศ. ๒๒๗๐ แสดงใหเหนวาในหวเมองกมการเชาและจางอยเปนปกต ดงความวา “ถาจะท าเรอนบตรภรรยาญาตพนองเจาเมองนอกกวาอยางท าเนยม ใหเจาเมองเชาโคและเกวยนตดไม และใหคาจางตามราษฎรเคยจาง” แรงงานรบจางอกประเภทหนงทมรายไดสงกวาแรงงานรบจางอน ๆ คอ ชางฝมอทางประณตศลป ในการสรางบานประตมกพระอโบสถวดบรมพทธาราม พระนครศรอยธยา ใน พ.ศ. ๒๒๙๕ สมเดจพระเจาบรมโกศทรงจางชางถง ๒๐๐ คน ใชเวลา ๖ เดอนเศษ พระราชทานบ าเหนจแกไพรเปนเงน ๓๐ ชงตอบาน ใน พ.ศ. ๒๒๙๖ ทรงจางชาง ๑๘๕ คน สรางบานประตมกวดพระพทธไสยาสนปาโมก ใชเวลา ๒ เดอนเศษ พระราชทานบ าเหนจเปนเงน ๒๕ ชงตอบาน และใน พ.ศ. ๒๒๙๙ ทรงจางชางสรางบานประตมกพระวหารพระชนราช พษณโลก ใชเวลา ๕ เดอนเศษ พระราชทานบ าเหนจเปนเงน ๒๖ ชงตอบาน จะเหนไดวาไพรมโอกาสครอบครองเงนตราจากการขายแรงงาน และการจางไพรดวยเงนตราเชนนกสะทอนใหเหนการขยายตวของเศรษฐกจเงนตราในปลายอยธยาดวย เมอไพรไดขายสนคาและขายแรงงาน ท าใหสามารถบรโภคสนคาทขายกนในทองตลาดทงทผลตภายในอาณาจกรและทมาจากตางประเทศ พอคาฮอลนดารายงานวา ผาชนดตาง ๆ กระจก กระทะเหลก เครองเคลอบคณภาพต าขายไดดมาก จนถงระยะใกลเสยกรงองกฤษกยงน าเรอบรรทกผาจ านวนมากมาจ าหนาย ในชวงปลายอยธยาวถชวตของไพรจงเปลยนแปลงไปกวาเดมมาก โดยเฉพาะไพรในแถบกรงศรอยธยาจะถกดงเขาสระบบไพรโดยอาศยเงนตรา ซงไพรจ านวนหนงกลายเปน “คนมงม” และสามารถปลดเปลองพนธะของระบบไพรโดยอาศยเงนตราทตนครอบครอง อยางไรกตามกมไพรท “ลมละลาย” จ านวนไมนอยทไมสามารถฉกฉวยประโยชนจากระบบเศรษฐกจแบบใหมได เชน ไพรทยงคงผลตสนคาทมมลคาทางเศรษฐกจต า เปนตนวา ขาวหรอของปาทยงคงเปนสนคาทมอปาทานคอนขางสงอกดวย จงอาจกลาวไดวา ไพรซงมเงนอยนอยไดถกดงเขาสระบบเศรษฐกจเงนตรา ซงนาจะท าใหไพรจ านวนมากยากจนลงกวาเดม อกดานหนง เราจะพบวาในทางปฏบตความสมพนธระหวางไพรกบคนกลมอนในสงคมไดเรมเปลยนแปลงไปบางแลว นนคอมความสมพนธทางการคาเกดขน ตลาดกขยายตวส าหรบสนคาหลากชนดและเพมปรมาณมากขน แตปรากฏวาชนชนน ายงคงพยายามรกษาความสมพนธแบบ “ศกดนา” คอ การคงระบบไพรเอาไวตามแบบเดม โดยมระยะเวลาในการเกณฑแรงงานมไดลดหยอนลงและยงคงใชระบบการ “เขาเดอนออกเดอน” ซงท าใหไพรไมสามารถท างานสวนตวอยางตอเนองได นอกจากนเมอออกเวรไปแลวกมกจะถกมลนายเรยกตวไปใชงานตาง ๆ อยเสมอ ท าใหเวลาท ามาหากนลดนอยลงไปอก ในระหวางรชกาลสมเดจพระเจาเสอถงรชกาลสมเดจพระเจาทายสระปรากฏวาไพรในแถบเมองนนทบร สมทรปราการ สมทรสาคร สมทรสงคราม เพชรบร ราชบร และนครชยศร ถกเกณฑแรงานหลายหมนคนเพอขดคลองถงสามคลอง คอ คลองโคกขาม คลองมหาชย และคลองเกรดนอย คลองเหลานขดขนเพอมงประโยชนในการคมนาคมขนสงสนคาเพอตอบสนองตอการคาทขยายตว แสดงใหเหนวาการขยายตวของการคาในชวงนยงท าใหไพรถกเกณฑแรงงานอยางหนก และส าหรบไพรหลวงทยอมเสยเงนแทนการเขาเวรกตองเสยเงนมากกวาไพรสวยราว ๒-๔ เทา พนธะของระบบไพรเชนนไมเออใหไพรหลวงเพมพนผลผลตเพอขาย หรอพฒนาเทคนคการผลตใหกาวหนาขนหรอประดษฐคดคนสนคาใหม ๆ ขนมา กลาวไดวาความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจท าใหไพรตองการอสระมากขน แตพนธะของระบบไพรกลบสงขน ดวยเหตนไพรจงหนออกจากระบบหรอละเมดกฎเกณฑของระบบไพรดวยวธการตาง ๆ เชน หนเขาปาเพอเกบของปามาขาย หนไปเปนทาสหรอเปนไพรสม หรอหนไปเขาสงกดมลนายทมอ านาจและบารมพอทจะใหความคมครองแกตน ซงมลนายทวไปกพยายามจะเบยดบงไพรไวเปนของตนอยแลว เพราะการขยายตวของการสงสนคาทมแหลงผลตภายในประเทศออกไปจ าหนายตางประเทศ ท าใหตองการแรงงานไพรเพอการผลตเพมขน การ “หน” ของไพรเชนนมไดมอยเฉพาะในกรงศรอยธยาเทานน แตเกดขนในหวเมองตาง ๆ อยางกวางขวาง ซงท าใหพระมหากษตรยทรงสญเสยผลประโยชนจากไพรไปมาก

๔๒

อนง ปญหาของระบบไพรทท าใหไพรหนจากระบบดงกลาวมานเปนสงทสมเดจพระเจาบรมโกศเองกทรงยอมรบและทรงตระหนกเปนอยางดจงไดทรงเกลยกลอมวา ถาไพรทงหลายกลบสระบบจะทรงลดระยะเวลาเกณฑแรงงานลงจาก ๖ เดอนเหลอ ๔ เดอนตอป ดงความในพระราชก าหนดวา “ตอเมอใดไพรทองหมมงคงขนทกหมทกกรมแลว จงใหเปนสามผลดจะใหท าราชการเดอนหนงจะใหอยท ากนสองเดอน” แมวาการลดระยะเวลาเกณฑแรงงานมไดเกดขนจนกระทงสนสมยอยธยา นอกเหนอจากปญหาดงกลาวขางตนแลว ไพรยงพบกบความบบคนหนกหนวงจากมลนายในปลายอยธยาซงพยายามจะครอบครองเงนตราใหมากทสด หรอมง “จะเอาแตเงนเปนอนาประโยชนเอง” เปนตนวา “มลนายขมเหงเอาทรพยสงของเงนทองราษฎรทงปวงใหไดความยากแคนเคอง” “ผรกษาเมอง ผรง กรมการมไดเปนใจเจบรอนดวยราชการ เหนแกอามศสนบนนน อายผรายจงไดใจก าเรบท ารายแกอะนาประชาราษฎรไพรพลเมองลกคาพานชมากชมขน” “แลบดนผรายซงปลนสะดมกก าเรบมากชมขนอกนน เหตดวยกรมพระนครบาลเคลอนคลาท าใหอยผรายหนไปไดบาง แลเอาออกใชสรอยท านาเลยงกระบอเลยงชาง เหนแกอามศสนบนปลอยเสยบาง” “แลขาเขาตางกรมถงหนงสอปดตราในกรมออกไปหวเมองกรรโชกเอาพศดเงนทอง” และเมอมคดความเกดขนมลนายทเปนผพพากษาตลาการกมกจะไมตดสนคดอยางยตธรรม มการกนสนบนหรอลอลวงใหโจทกและจ าเลยยอมประนประนอมกนแลวผพพากษาตลาการกเกบเงนคาฟองรองตาง ๆ จากโจทกและจ าเลยตามใจชอบ “ผรกษาเมองผรงกรมการแลขนแขวง หมนแขวง แลนายอ าเพอทงปวงละหยางท าเนยมแตกอนเสยแลบงคบบนชาลงเอาเงนสนไหมพในแกราษฎรแตอ าเพอใจเอง…ราษฎรจงไดความเดอนรอยยากแคนฉบหายเสยดวย เหตฉนทกบางทกต าบลนน” จากการททงมลนายและไพรละเมดระเบยบแบบแผนและกฎเกณฑของระบบไพรหรอละเมดระเบยบของความสมพนธทางสงคมอยางกวางขวางดงกลาวน ท าใหสงคมในปลายอยธยามความปนปวนอยางสงในทกระดบ มความขดแยงเกยวกบผลประโยชนในหมมลนายมากขน มการใชอ านาจเบยดเบยนราษฎรทกวถทางเพอใหไดมาซงทรพยสน ตลอดจนมการซอขายต าแหนงอยางกวางขวางในหมมลนายระดบตาง ๆ ทงในราชธานและหวเมอง ขณะเดยวกน “อายผรายปลนสะดมตชงสมณชพราหมณอนาประชาราษฎรทกต าบลมากชมขน” สงคมมความปนปวนและขดแยงรนแรงถงขนท “คนมชอคมพวกเดกววาดตคาฆาฟนกนเปนอนมาก…ท าจลาจลในแผนดน” แมแต “กฎหมายกฟนเฟอนไป” เนองจากบรรดาเจานายพากนมหมายรบสงใหกระท าการตาง ๆ เหนอกฎหมายหรอพระราชโองการ และพระธรรมนญอนเปนระเบยบเกยวกบการสศลกฟนเฟอนไปเพราะเจานายกาวกายอ านาจทางการศาลอยางกวางขวาง พระภกษรปหนงในปลายอยธยาได “วพากษวจารณ” สภาพของการละเมดระเบยบแบบแผนของสงคมไวโดยละเอยดในหนงสอททานแตงขนดงความตอนหนงวา “…กลบกลายเกดเสยดสอฉอตระบด…บางกแตกไปเปนโจรผราย ชาวบานชาวเมองฉบหายกระจดกระจายไปมากนก…ไมมทพงทพ านก จะพงทานผมยศทานกยงกดไวใหประดง ๆ จะพงทานผมศกดทานกยงเอาหอกมาปกเอาอก จะพงทานผมปกทานกยงฉกเอาเนอกน…ดจไฟมาไหมทงแผนดน ฝงสตวดนระรวทวไปทงพภพ…ไมพบททานจะเมตตา อาณาราษฎรทงหลายไดความยากล าบากกายไปทวหนาอนวาผรอตคาขาย มเขาบาญชผตายนอยาวาใครไดใตรแยงดจแรงแลกา เหตบมรภาษาทจะมรองฟองเขาฉอตระบดกนสนเงนสนทองครนวาจะรองฟองกจะเสยของซ าไป เขาลวงกนสนบน กหนขายตนเอามาให เนอถอยรอยความกไมไดตนทนก าไรกสนเชง อนง จะเรยกสวยสาอากร ทงสมพกศรขนอนใจราย ฉอเอาสดๆ ไมกลวก าหนดกฏหมาย ใครรองใครฟองคารมกลา ทารณวนวาย อนวาคนยากครนวาจะเปนปากกลวจะยากล าบากกาย สเสยสหาย กลวถอยเกลยดความ…ทงนอกเมองในเมองฉบหายตายเปลองทกทกบร เกดเขญเปนหนกหนาทวทงธรณ บมรทจะเอาตวไปปากเนอปากใต ลาวกาวชาวฉไร ทงมอญแลไทยชาวทเล เปนบานรางบานเซทกหมทกกรม…” เราอาจสรปภาพความเปนไปในปลายอยธยาดวยงานเขยนของพระภกษอกรปหนง ดงน “…ในครนนนชาวเมองและชาวชนบท ชาวคามนคมทงหลาย มรเสนาบดและอ ามาตยปนตน กตงอยในอะสจจะธรรม มสนดานเตมไปดวยการทจรตขมเหงเบยดเบยนซงกนและกน และย ายชาวชนบทนคม ใหไดความเดอดรอนชนชาวพระนครทงปวงเหลานนมความทกขมากทโรคอปททวนตรายมาก และมากไปดวยความโทมนสคบแคนใจ…แสดงใหเหนวามหานครจะพนาศ…” ปญหาทางการปกครองตงแตรชกาลสมเดจพระเพทราชาถงสนสมยอยธยา จากความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจทมผลใหมลนายและไพรพากนละเมดระเบยบแบบแผนของความสมพนธทางสงคมจนสงคมปนปวนไรระเบยบ ท าใหการปกครองของอยธยาประสบปญหา พระมหากษตรยในปลายอยธยา ทรงพยายามแกปญหาตางๆเกยวกบการปกครอง เพอใหการจดระเบยบและควบคมสงคมใหมประสทธภาพขน ดงน ๑. การแกปญหาในระบบไพร

๔๓

เนองจากมลนายและไพรพากนละเมดกฎเกณฑของระบบไพรหรอหนจากระบบในลกษณะตางๆ ท าใหระบบไพรซงเปนแกนหลกของระบบการปกครองของอยธยาอยในสภาพสนคลอน พระมหากษตรยในปลายอยธยาจงตรากฎหมายจ านวนมากเพอแกปญหาในระบบไพร ในป พ.ศ.๒๒๓๓ สมเดจพระเพทราชาทรงมพระราชโองการใหมลนายประพฤตปฏบตตามพระราชก าหนดกฎหมายเกยวกบระบบไพรทมมาแตเดม คอ ใหมลนายจดสงบญชรายชอก าลงคนทอยภายใตบงคบบญชาของตนใหแกพระสสดซายหรอขวาใหถกตองและครบถวน และไพรคนใดควรจะขนสงกดหมใด กรมใดกใหพระสสดด าเนนการใหคงอยในหมนนกรมนน อยาใหหลกหนราชการของพระมหากษตรยได นอกจากนนทรงหามวา “อยาใหเจาหมฝายการทหารพลเรอนเอาไพรหลวงซงทานไดใชราชการไปยนวาเปนบาวไพรขาของตน แลอยาใหเจาหมใชไพรท าการของตนดจทาษ” ในรชกาลสมเดจพระเจาทายสระ พ.ศ. ๒๒๖๒ ทรงตรากฎหมายเพอวางระเบยบการใชแรงงานไพรเพอปองกนมใหมลนายเอาไพรมาใชงานสวนตว โดยก าหนดวาถาเจาหมจะออกไปเอาไพรในเมองใดมาใชงานราชการจะตองมตราออกไปถงกรมการตามพระธรรมนญ และทรงหามมใหขมเหงไพรเอาเงน “ใหบงเกดยากแคนเคองแกไพร” พ.ศ. ๒๒๖๕ ทรงมพระราชโองการใหมลนายเรงสบสาวเอาไพรทพอแมอางวาบวชเปนเณรหรอเปนภกษแตความจรงมไดบวชโดยให “พจารณาเอาตวคนมาใหคงหมจงได” และเณรหรอภกษทสกออกมาแลวกใหขนบญชเปนไพรไวเพอจะไดเกณฑแรงงานมาใชในราชการตามระเบยบ ตอมาทรงแกปญหามลนายดงเอาคนทควรเปนไพรหลวงไปเปนไพรสวนตว โดยก าหนดวาถาไพรสมของมลนายแตงงานกบหญงไพรหลวง “เกดลกหญงชายเทาใดใหคงแกเจาหมไพรหลวง” ไมใหมลนายแบงปนเอาไป พ.ศ. ๒๒๖๗ สมเดจพระเจาทายสระทรงผอนปรนแกไพรทยากจนจนตองขายตวเปนทาส โดยททรงเหนวาผอยในฐานะเชนนตองท าราชการหนงเดอนและท างานรบใชเจาเงนหนงเดอนสลบกนไปท าใหไมมเวลาท ามาหากนเลยวตว ในทสดกจะหนไปทางราชการกจะสญเสยไพรหลวง จงทรงก าหนดใหมลนายเอาตวไวใชราชการเดอนหนง ใหเจาเงนใชเดอนหนง และใหท ากนเปนเสบยงเดอนหนงสลบกนไป ในปลายรชกาลทรงฟนฟกฎหมายแบงปนลกไพรวาควรจะขนกบหมหรอกรมของฝายพอหรอฝายแม เพอแกปญหาการแยงชงก าลงคน ในรชกาลสมเดจพระเจาบรมโกศซงปญหาความขดแยงในระบบไพรสงขนมากนน มการตรากฎหมายเพมขนอกหลายฉบบ ในป พ.ศ. ๒๒๗๖ ทรงตรากฎหมายเพอแกปญหาความขดแยงของมลนายเกยวกบไพรทตายหรอ หน หรอ วกลจรต โดยก าหนดใหขาราชการทเกยวของด าเนนการสบสวนและท าบญชไวใหถกตอง และถาหากไพรไมไดตาย หรอ หน หรอว กลจรตจรง แตเจาหมจ าหนายออกจากบญชเพอประโยชนสวนตว ทางราชการจะปรบไหมจากเจากรม ปลดกรม สมหบญช และเจาหมเปนสเทา เปนการปองกนการเบยดบงไพร พ.ศ. ๒๒๘๓ ทรงตรากฎหมายเพอแกปญหามลนายทไดต าแหนงมาดวยการใหสนบน “แลวยอมเบยดเบยนฉอประบดไพรในหม…เอาแตภอประโยชนแกตว…ไพรทองหมแลไพรบานพลเมองจงรวงโรย” ดวยการก าหนดคณสมบตของผทสสทธจะไดรบการแตงตงเปนมลนายต าแหนงตาง ๆ ไวและใหเจานายขนนางถอปฏบตอยางเครงครด ในป พ.ศ. ๒๒๘๕ ทรงพยายามรวบรวมไพรในแถบหวเมองเหนอทหลบหนกระจดกระจายไปอยยงทตาง ๆ ใหกลบมาตงถนฐานตามเดม โดยโปรดเกลาฯ ใหสมหนายกเกลยกลอมไพรในหวเมองวเศษชยชาญ สพรรณบร นครชยศร อนทรบร พรหมบร สงหบร สรรคบร ชยนาท มโนรมย อทยธาน และนครสวรรค พ.ศ.๒๒๘๗ ทรงวางระเบยบเกยวกบการเกณฑแรงงานไพรทอยในระหวางตองคดความเปนการปองกนมใหมการชวยเหลอไพรทตองคดใหพนจากการพจารณาในศาล พ.ศ. ๒๒๙๑ ทรงตรากฎหมายเพอแกปญหาไพรหนจากระบบในลกษณะตาง ๆ เชน การทไพรหลวงตองท างานหนกมากจนหนจากระบบไปนนทรงมพระบรมราชโองการหามน าไพรและบตรภรรยาไปใชงานตาง ๆ นอกเหนอจากการเขาเดอนออกเดอน เวนแตจะมราชการพเศษ เชน “มการศก การทจะเสดจพระราชด าเนนลอมชางลอมเสอ จงใหวานใชราชการแตละครง” ทรงหามไพรไปแอบแผงในหมอนหรอกรมอนทมใชหมหรอกรมของตนหามมลนายเอาไพรหลวงไปเปนบาวหรอทาส หามเอาลกหลานไพรหลวงไปถวายเปนไพรสมในกรมเจานาย และหามมลนายเบยดบงไพร ใหจดท าบญชไพรหลวงใหถกตอง ๒. การแกปญหาดานการศาล เนองจากมการละเมดระเบยบของสงคมอยางกวางขวาง โดยเฉพาะการเบยดบงไพร การหนจากระบบไพร การปลนสะดม การกนสนบน เปนตน ท าใหเกดคดความตาง ๆ ขนมากและในการพจารณาพพากษาคดกมปญหามาก เชน ปญหาการกาวกายอ านาจหนาทของศาลโดยพวกเจานายและขนนาง ปญหาตลาการกนสนบนเขาขางโจทกหรอจ าเลย เปนตน พระมหากษตรยในปลายอยธยา จงทรงพยายามออกกฎหมายเพอใหมการปฏบตตามระเบยบการดานการศาลอยางเครงครด โดยเฉพาะอยางยงในรชกาลสมเดจพระเจาบรมโกศ ใน พ.ศ. ๒๒๗๖ ทรงตรากฎหมายเพอแกปญหาตลาการเขาขางผมยศศกดสง ปญหาตลาการเหนแกสนบน ปญหาผตองคดอางตวเปนคนของเจานาย เปนตน โดยการวางระเบยบการซกถามโจทกและจ าเลย การสบสวนหาขอเทจจรงจากพยานหลกฐาน การปรบไหม

๔๔

การมผสอดแนมเพอสบสาวดวาการพจารณาคดนนชอบธรรมหรอไม การแตงตงตลาการใหมในกรณทลกความท าหนงสอฟองรองวาตลาการคนเดมไมยตธรรมตลอดจนระเบยบการพจารณาคดในหวเมอง โดยใหยกกระบตรคอย “สอดแนมดตระลาการซงไดพจารณาความนน” ใน พ.ศ. ๒๒๘๐ ทรงตรากฎหมายเพอแกปญหาการท าส านวนทไมถกตองครบถวนซงท าใหตดสนคด “กลบแพเปนชะนะ กลบชนะเปนแพ” โดยทรงก าชบวา “อยาใหตดส านวนค าใหการขอใจความเสย ใหตระลาการอานเสนอใหแจงจงทกขอ อยาใหอนส านวรค าใหการเสย” พ.ศ. ๒๒๘๓ สมเดจพระเจาบรมโกศทรงมพระบรมราชโองการ ใหการฟองศาลเปนไปตามพระธรรมนญซงก าหนดวาคดความใดใหขนศาลใดโดยเครงครด โดยน าเนอความในพระธรรมนญมาลงไวใหเหนอยางละเอยด ทงนเพอแกปญหาทขนนางชนผใหญมกจะไปเรยกสนบนจากคกรณเปนจ านวนมากกอนจะน าความขนกราบบงคมทลพระกรณาขอใหทรงตดสนคด รวมทงปญหาทผมคดความมกไปฟองรองตอเจานายทงฝายหนา ฝายหลงและสมเดจพระเจาลกเธอ พระเจาหลานเธอ แทนทจะฟองรองตอศาลตามพระธรรมนญ ๓. การฟนฟระเบยบการบรหารราชการ เนองจากเจานายและขนนางพยายามขยายบทบาทและอทธพลจนท าใหมการสงการตางๆนอกเหนออ านาจหนาทของตน จนบางครงเปนการ “ขดขวางเหนอพระราชโองการใหเสยพระเดชเดชานภาพ พระยศพระเกยรตลนเกลาลนกระหมอม” พ.ศ.๒๒๗๙ สมเดจพระเจาบรมโกศจงทรงมพระราชโองการใหขาราชการเครงครดตอระเบยบแบบแผนของการปฏบตราชการ “…เจากรมสงดวยเนอความกจราชการสงใด ๆ กด แลจะเบกผคนถอยความ…ใหมะหาดไทย กลาโหมต ารวจในซายขวาชาววงผอยเวรพจารณาดในเนอความนนควรสงไปจงใหสงไป...” ถาเปนเรองส าคญและเรงดวน ใหจดชอผมาสงราชการนนไว “...แลวจงใหเอาเรองเนอความซงมาสงนนวาแกเจากรมปลดกรม ใหเอากราบทลพระกรณา แลทรงพระกรณาสงเปนประการใดจงใหท าตามรบสง อยาใหมหาดไทยกะลาโหมชาววงต ารวจในนอกซายขวาผอยเวรมกงายแตอ าเภอใจ ดจหนงเนอความนายอนมหาดเลก สมเดจพระเจาลกเธอกรมขนอนรกษมนตรกบนายอยชางทองกรมพระคลงมหาสมบตคดกนแอบอางรบสงไป…” ตอมาใน พ.ศ. ๒๒๘๓ ทรงเนนใหปฏบตตามระเบยบราชการอก โดยมพระบรมราชโองการวา “…ขาหลวงเจาตางกรม…ยอมท าล าเหลอผดดวยพระราชก าหนดกฎหมายหามปรามเปนหลายครง…” “...ตอนสบไปเมอหนา อยาใหมหาดเลก…ขาเจาตางกรมแลขาสมเดจพระเจาลกเธอหลานเธอ แลขาพระเจาลกเธอหลานเธอหมอมเจากรมฝายหนาฝายหลง ถอตราในกรม ถอตรากรมใด ๆ ออกไปเบกเนอความ แลพจารณาเนอความ…แลพจารณาสวยษาอากอน ณ หวเมองเปนอนขาดทเดยว ถาแลเนอความสงใด ๆ ในกรมนน และจะใหมตราออกไปพจารณาวากลาว ณะ หวเมองกใหกราบทลพระกรณากอน ถาทรงพระกรณาโปรดเกลาโปรดกระหมอมประการใด ๆ กใหสงเวรชาววงใหหมายบอกเนอความไปตามพนกงาน ใหมตราออกไปถงผรกษาเมองแลผรงกรมการ ณ หวเมองนนตามพระธรรมนญใชตรา ใหแตงขาหลวงในกรมนนก ากบไป แลใหผรงกรมการเมองวากลาวตามขอเนอความตามกระทรวง…ขาหลวงกรมใด ๆ มไดท าตามทองตรารบสงน แลลกลอบถอตราพระราชสห แลตราพระคชสห ตราโกษาธบด แลตรากรมใด ๆ ออกไปพจารณาเนอความขอใด ๆ อยาเพอใหผนนพจารณาวากลาวเนอความสบไปใหผรกษาเมองผรงกรมการบอกเขามาใหแจงกอน…” จะเหนไดวาพระมหากษตรยในปลายอยธยาทรงพยายามอยางมากทจะแกปญหาดานการปกครอง ทงปญหาในระบบไพร ปญหาดานการศาล และปญหาการบรหารราชการแผนดน อยางไรกตามในทางปฏบตพระมหากษตรยไมทรงมพระราชอ านาจพอทจะบงคบมลนายและไพรใหปฏบตตามพระบรมราชโองการ หรอ พระราชก าหนดกฎหมาย นอกจากความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจจะเปนปจจยใหมลนายและไพรพากนละเมดพระบรมราชโองการอยางกวางขวางแลว ยงท าใหความขดแยงภายในชนชนมลนายและระหวางมลนายกบไพรสงขน สงผลใหพระมหากษตรยยงทรงประสบปญหาทางการเมองอน ๆ ซงมผลกระทบโดยตรงตอพระราชอ านาจดงจะไดกลาวตอไป ๔. การปกครองหวเมอง หลงจากสนรชกาลสมเดจพระนารายณแลว ระบบการปกครองหวเมองของอยธยายงคงเหมอนเดม มความเปลยนแปลงเฉพาะในสวนยอยเทานน ความเปลยนแปลงทส าคญไดแก การทอ านาจในการบงคบบญชาหวเมองในภาคใตบางรชกาลเปลยนจากสมหพระกลาโหมมาเปนเจาพระยาพระคลง ไมปรากฏหลกฐานแนชดวาในชวงใดบางทอ านาจในการบงคบบญชาหวเมองภาคใตเปลยนมาอยในมอเจาพระยาพระคลง เทาทพบหลกฐานนนปรากฏวาสารตราทสงจากกรงศรอยธยาไปยงหวเมองภาคใต ใน พ.ศ. ๒๒๔๒ รชกาลสมเดจพระเพทราชานนใชตราบวแกวอนเปนตราประจ าต าแหนงของเจาพระยาพระคลง แสดงวาในชวงเวลานนเจาพระยาพระคลงเปนผบงคบบญชาหวเมองภาคใต มหลกฐานเกยวกบอ านาจบงคบบญชาหวเมองภาคใตอกครงในรชกาลสมเดจพระเจาทายสระ คอ กฎหมายทตราขนใน พ.ศ. ๒๒๗๐ กลาวถงการใชตราพระคชสหอนเปนตราประจ าต าแหนงสมหพระกลาโหมในหนงสอราชการทมไปถงหวเมอง แสดงวาในชวงเวลาดงกลาวสมหพระกลาโหมกลบเปนผบงคบบญชาหวเมองภาคใตอกครงหนง อยางไรกตามในเวลาตอมาเขาใจวาในรชกาลสมเดจพระเจาบรมโกศซงเจาพระยาพระคลงมอ านาจอยางสงในรชกาลนนนหวเมองภาคใตกกลบมาอยภายใตการบงคบบญชาของเจาพระยาพระคลง แมไมพบหลกฐานเกยวกบการสญเสย

๔๕

อ านาจในการบงคบบญชาหวเมองภาคใตของสมหพระกลาโหมในชวงหลงน แตราวป พ.ศ. ๒๒๘๙ เมอพบชางเผอกในเมองนครศรธรรมราชนน สมเดจพระเจาบรมโกศหาไดทรงมพระบรมราชโองการใหสมหพระกลาโหมเปนผด าเนนการในการสงชางเผอกมายงกรงศรอยธยาไม หากแตใหเจาพระยาพระคลงและสมหนายกเปนผด าเนนการซงแสดงวาในชวงนสมหพระกลาโหมไมไดบงคบบญชาหวเมองภาคใต มความเปนไปไดอยางมากกวาการทในชวงปลายอยธยาน เจาพระยาพระคลงมกจะไดบงคบบญชาทงหวเมองชายทะเลตะวนออก หวเมองมอญ และหวเมองในภาคใต เนองจากหวเมองเหลานลวนแตเปนเมองทาการคา การทเจาพระยาพระคลงซงรบผดขอบในดานการคาโดยตรงไดบงคบบญชาหวเมองเหลานยอมจะอ านายประโยชนแกการคาของผปกครองในสวนกลางมากขน หวเมองภาคใตในปลายอยธยามความส าคญตอกรงศรอยธยามากเปนพเศษเพราะเมองทาในแถบนมบทบาทสงในการคากบจน โดยเฉพาะนครศรธรรมราช สงขลา และปตตาน ระยะทางทหางไกลและปญหาในการคมนาคมท าใหกรงศรอยธยาประสบปญหาในการควบคมหวเมองเหลานอยเสมอ และในทางปฏบตกคงควบคมหวเมองเหลานไดไมแนนแฟนนก ดงปรากฎวาพอคาเอกชนจนทคาส าเภาระหวางเมองนครศรธรรมราช สงขลา และปตตานกบจน จะท าใหการคาในเมองจนโดยมไดอางตวเปนขนนางแหงกรงศรอยธยาดงทพอคาเอกชนจนทวไปนยมอางกน แสดงวาพอคาเหลานไมไดท าการคาภายใตการควบคมและพระบารมของพระมหากษตรยกรงศรอยธยา เขาใจวาพอคาเหลานคงมความรวมมอทางการคาอยางใกลชดกบ เจาเมองและกรมการในหวเมองส าคญทงสามโดยตรง การแกปญหาในการควบคมหวเมองภาคใต ผปกครองในสวนกลางอาศยทงสถาบนศาสนาและกองทพ ใน พ.ศ. ๒๒๔๒ รชกาล พระเพทราชาทรงโปรดเกลาฯ ใหจดท าพระต าราบรมราชทศเพอกลปนาส าหรบวดในเมองนครศรธรรมราช เมองพทลง และเมองอน ๆ ทขนกบเมองทงสองรวม ๒๙๐ วด เพอแทนพระต าราฯ เดมทท าขนตงแตรชกาลสมเดจพระเอกาทศรถซงช ารดไป เปนการประกนผลประโยชนแกวดและพระสงฆในวดเหลานนท านองเดยวกบในรชกาลสมเดจพระเอกาทศรถ หรอในรชกาลสมเดจพระเจาเสอ นครศรธรรมราชเปนกบฏใน ป พ.ศ. ๒๒๔๙ ทรงสงกองทพหลวงออกไปปราบ การแกปญหาในการควบคมหวเมองภาคใตดวยวธการดงกลาวนแมจะไดรบความส าเรจ แตกไมท าใหสวนกลางสามารถควบคมหวเมองภาคใตไดอยางเตมทและถาวร เมอมโอกาสหวเมองในภาคใตทเขมแขงจะพยายามเปนอสระจากอ านาจของสวนกลางใหมากทสดเทาทจะมากไดอยเสมอ การเมองตงแตรชกาลสมเดจพระเพทราชาถงสนสมยอยธยา ในชวงปลายอยธยามปจจยส าคญหลายประการทยงผลใหลกษณะการเมองของอยธยาเปลยนแปลงไปจากเดม ซงพอสรปไดดงน ๑ ความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจ ความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจทท าใหชนชนมลนายขยายตวและซบซอนขนดงกลาวมาแลวนนมผลตอการเมองอยางลกซง กลาวคอท าใหการจดสรรอ านาจมปญหาซบซอนยงขนจนท าใหความขดแยงในหมมลนายสงขนมาก สวนหนงเปนความขดแยงเกยวกบผลประโยชนทางเศรษฐกจโดยตรงดงทกลาวมาแลวขางตน อกสวนหนงแสดงออกในรปของความขดแยงและแยงชงอ านาจทางการเมอง เพราะการครอบครองอ านาจทางการเมองจะเออใหไดครอบครองผลประโยชนทางเศรษฐกจเพมมากขนเปนเงาตามตว ความเปลยนแปลงอกประการหนงอนเกยวเนองกบความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจและมผลกระทบตอการเมอง คอ การขยายตวของการคากบจน ซงท าใหชาวจนอพยพเขามายงกรงศรอยธยามากขน พระมหากษตรยทรงจ าเปนตองใชชาวจนเพอด าเนนการคาจงทรงแตงตงใหด ารงต าแหนงราชการระดบสง เชน ในรชกาลสมเดจพระเจาทายสระทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ แตงตงชาวจนเปนเจาพระยาพระคลง ท าใหชาวจนมบทบาทและอ านาจทางการเมองมากขน ถงกบรวมกลมกนกระท าการอนเปนปฏปกษตอพระมหากษตรยดงจะไดกลาวตอไป ๒. การทวอ านาจของเจานาย การทขนนางทวอ านาจมากขนตงแตหลงเสยกรงครงแรก และแมวาพระมหากษตรยหลายพระองคจะทรงพยายามจ ากดบทบาทและอ านาจของขนนาง แตขนนางอกผหนง คอ พระเพทราชากยงแยงชงราชสมบตไดส าเรจ ท าใหพระมหากษตรยในชวงปลายอยธยาคงตองหาทางจ ากดและตานทานอ านาจของขนนาง ในชวงนชาวญปนและชาวตะวนตกลดจ านวนและบทบาทลงไปมาก พระมหากษตรยในชวงนทรงใชการสงเสรมใหเจานายมสถานภาพและอ านาจสงขน โดยทรงสถาปนาเจานาย ไดแก พระอนชา พระราชโอรสและพระราชนดดา ขนเปนเจาทรงกรม เจานายททรงไดรบการสถาปนาเปนเจาทรงกรมจะทรงม “กรม” ของพระองคเอง โดยจะทรงมทดน ก าลงคน (ไพรสมและทาส) และขนนางต าแหนงตาง ๆ ภายในกรม ซงขนตรงตอเจานายพระองคนน และเปนอสระจากการบงคบบญชาของขนนางในระบบราชการ กรมของเจานายทใหญทสด คอ กรมพระราชวงบวรสถานมงคลหรอ วงหนา รองลงมา คอ กรมหลวง กรมขน และกรมหมนตามล าดบ การสถาปนาเจาทรงกรมเชนนท าใหเจานายมฐานอ านาจทางเศรษฐกจและการเมองอนมนคงของพระองคเอง และหากทรงมความสามารถในการ

๔๖

เสรมสรางและรกษาฐานอ านาจนไวกจะทรงเปนเจานายทมอ านาจและบทบาททางการเมองสง ในปลายอยธยาเจาทรงกรมหลายพระองคทรงกลายเปนผน ากลมการเมองและมบทบาทอยางสงในการตอสแยงชงอ านาจ ส าหรบขนนางนนในชวงปลายอยธยามบทบาททางการเมองทเปลยนแปลงไปจากเดมไมนอย แมไมพบหลกฐานวามความพยายามของขนนางทจะขนครองราชยสมบตดงเชนในกรณสมเดจพระเจาปราสาททอง และสมเดจพระเพทราชากตาม ขนนางในชวงนมบทบาทเปนผสนบสนนเจานายหรอมฉะนนกวางตวเปนกลางหรอเปนอสระ ทงนคงเปนเพราะเจานายมสภาพและอ านาจสงขนจนมสทธธรรมในราชสมบตเหนอกวาขนนางมาก และขนนางเองกไมถกบบคนมากนก มโอกาสทจะไดรบเกยรตยศและผลประโยชนในฐานะทเปนขนนางนนเอง เชน กรณของเจาพระยาช านาญบรรกษในรชกาลสมเดจพระเจาบรมโกศ เปนตน ๓. การขยายบทบาททางการเมองของวด พระสงฆ และประชาชน นบตงแตรชกาลสมเดจพระนารายณ วด พระสงฆและประชาชนไดเขามามบทบาททางการเมองอยางเดนชด และบทบาทของพระสงฆกบประชาชนจะมความสมพนธกนอยางมากดวย เนองจากในชวงปลายอยธยาความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจและสงคมกระทบตอประชาชนกวางขวางและลกซงกวาเดม โดยยงผลใหประชาชนจ านวนมากไดรบความเดอดรอน ประชาชนเหลานยอมปรารถนาใหชวตและสงคมของตนเปลยนแปลงไปในทางทดขนและพรอมจะเขารวมในการเคลอนไหวเพอผลดงกลาว ดงปรากฏวาเมอมผตงตนเปนผน าในการเคลอนไหวทางการเมองประชาชนกพากนเขารวมเปนจ านวนมาก เชน เหตการณในหลายรชกาลสมเดจพระนารายณ หรอ กรณกบฏธรรมเถยร (พ.ศ. ๒๒๓๗) ในรชกาลสมเดจพระเพทราชา เปนตน บทบาทและศกยภาพของประชาชนนท าใหวดและพระสงฆซงเปนผน าในชมชน และไดรบความเลอมใสศรทธาตลอดจนความจงรกภกดอยางสงจากประชาชนกลายเปนตวแปรทางการเมองทส าคญ นอกจากบทบาทในฐานะผน าทใกลชดกบประชาชนแลว วดและพระสงฆในชวงปลายอยธยายงมบทบาทอนทงทคลายคลงและแตกตางจากในชวงกอนหนานน เชน วดเปนทหลบภยทางการเมองของผทเพลยงพล าหรออยในฐานะทเสยเปรยบทางการเมอง และพระสงฆรบอาราธนาไปเกลยกลอมคตอสทางการเมองฝายใดฝายหนงใหยอมจ านนตออกฝายหนง เปนตน ความขดแยงและการแยงชงอ านาจทางการเมอง จากรชกาลสมเดจพระเพทราชา (พ.ศ. ๒๒๓๑-๒๒๔๖) เมอไดราชสมบตแลวสมเดจพระเพทราชาซงเลอนฐานะจากขนนางมาเปนกษตรย ทรงสรางสทธธรรมโดยอภเษกพระราชธดาของสมเดจพระนารายณเปนพระมเหสแลวทรงสถาปนาพระญาตพระวงศขนเปนเจานายระดบตาง ๆ พรอมทงทรงตอบแทนผทมสวนชวยใหไดราชสมบตทส าคญ ไดแก ขนหลวงสรศกดไดเปนเจาทรงกรมระดบสงสด คอ กรมพระราชวงบวรสถานมงคล นายชางทรงบาศซงเปนขนนางกรมชางผหนงท “ไดรวมคดเอาราชสมบต จงทรงพระกรณาโปรดใหไปอยในวงหลง” และ เจาพระยาสรสงครามไดรบพระราชทานเครองยศเสมอกบเจาทรงกรมทงสอง ในชวงเวลาตอมาสมเดจพระเพทราชาทรงโปรดเกลาฯ ใหประหารชวตนายชาง ทรงบาศ และ เจาพระยาสรสงคราม เขาใจวาพระองคทรงเกรงวาบคคลทงสองจะมอ านาจมากจนอาจเปนอนตรายตอพระองคจงทรงก าจดเสยแตตนมอ หลงจากก าจดศตรทางการเมองในราชส านกแลว สมเดจพระเพทราชาทรงเผชญกบกบฏนอกราชส านกอกหลายครง เชน ระหวางป พ.ศ. ๒๒๓๓-๒๒๓๔ ปตตานเปนกบฏตองสงกองทพไปปราบสองครง ตอมาตองสงกองทพใหญไปปราบกบฏทนครราชสมา เนองจากเจาเมองนครราชสมาไมยอมรบพระราชอ านาจของพระเพทราชา โดยตองใชเวลากวาสองปจงยดไดเมองและตองสญเสยก าลงคนไปเปนจ านวนมาก ถงกระนนกไมไดตวเจาเมองเพราะสามารถหนไปสมทบกบเจาเมองนครศรธรรมราช ซงเปนขนนางสวนกลางทสมเดจพระนารายณทรงโปรดเกลาฯ ใหเปนเจาเมองเชนกน โดยตองยกไปปราบกบฏนครศรธรรมราชอกจงก าจดเจาเมองทงสองลงได นอกจากกบฏหวเมองดงกลาวขางตนแลว ยงมกบฏครงใหญอก ๒ ครง ทน าโดยผทมไดอยในระบบราชการ คอ ไมไดเปนเจาเมอง หรอ เจาประเทศราช คอ กบฏธรรมเถยร (ราว พ.ศ. ๒๒๓๗) และกบฏบญกวาง (ราว พ.ศ. ๒๒๔๑) หวหนากบฏทงสองสามารถชกชวนประชาชนเขารวมไดเปนจ านวนมาก โดยหวหนากบฏธรรมเถยร คอ ธรรมเถยรซงเคยเปนขาหลวงของเจาฟาอภยทศ ซงถกพระเพทราชาและขนหลวงสรศกดก าจดไปในระหวางการแยงชงราชสมบต ธรรมเสถยรหนไปบวชอยระยะหนงจงสกออกมาปลอมตวเปนเจาฟาอภยทศ โดยประกาศวา ตนเปนเจาฟาอภยทศทยงมพระชนมชพอย พรอมทงประกาศตว “เปนผมบญ” ซงเปนคณสมบตทประชาชนเลอมใสศรทธา นอกจากนยงเขาหาชาวบานเพอขอความสนบสนนปรากฏวาประชาชนในแถบลมแมน าปาสก ตลอดจนแถบเมองสระบร นครนายก ลพบร ใหความสนบสนนอยางกวางขวาง “…บางกอดหนนตกแตงใหทงเครองอปโภคตาง ๆ นานา…เมอยกทพมากลางทางทคนรกไปเขาดวย ลางคนแตมอเปลากเขามาหา ลางคนกไดแตพราวงตามไป...”

๔๗

กบฏธรรมเถยรมจดประสงคทจะลมอ านาจสมเดจพระเพทราชาแลวตงตนเปนกษตรย ดงนนจง “ขนขชางกนเศวตฉตร” พรอมทง “แหแหนมาดวยอภรมชมสายเปนอนมาก” และเมอยดต าหนกพระนครหลวงทเมองลพบรเปนฐานทมน ธรรมเถยรไดขอความสนบสนนจากพระภกษรปหนงซงมอทธพลมากมาแตรชกาลสมเดจพระนารายณ คอ พระพรหม* วดปากคลองชาง โดยใหคนมานมนต ปรากฏวาพระพรหมไมใหความรวมมอเพราะทราบวาไมใชเจาฟาอภยทศ และยงบอกใหผเขารวมเคลอนไหวในครงนนถอนตวออกมา “ผซงนมนตกลบไปบอกกน กแตกออกหนเสยกมาก” อยางไรกตามก าลงของฝายธรรมเถยร กยงคงเขมแขงจนสามารถยกทพมายงกรงศรอยธยา กรมพระราชวงบวรสถานมงคลตองยกทพออกไปตานทาน และใชปนใหญระดมยงจงสามารถปราบกบฏลงได ผเขารวมในการกบฏครงนบางกถกฆาตาย บางกถกจบได และบางกแตกหนเขาปา “จนบานแขวงเมองสระบร เมองลพบร แขวงขนละคร รางเขาเสยหลายต าบล” ราวสปหลงกบฏธรรมเถยรกเกดกบฏบญกวางขนทนครราชสมา หวหนากบฏชอบญกวางซงประกาศตววา “...มความรวชาการด…ตงตววาเปนผมบญ…ไพรพลเมองและกรมการทงหลายกเกรงกลวมน…” สมเดจพระเพทราชาตองสงกองทพออกไปปราบโดยใชเวลาถง ๓ ปจงส าเรจ ในระหวางทสมเดจพระเพทราชาทรงประสบความยงยากทางการเมองดวยเหตทคนในหวเมองหลายแหงปฏเสธพระราชอ านาจอยเสมอนน กรมพระราชวงบวรสถานมงคลกเรมทาทายพระราชอ านาจเชนกน โดยราวป พ.ศ. ๒๒๓๘ กษตรยเวยงจนทรไดถวายพระราชบตรแดสมเดจพระเพทราชา แตกรมพระราชวงบวรสถานมงคลไดมพระบณฑรใหคนไปรบมาไว ณ พระราชวงบวรฯ โดยมไดกราบทลพระกรณา หลงจากด าเนนการไปแลวจงไดขอพระราชทานซงสมเดจพระเพทราชาจ าตองพระราชทานให ความขดแยงนท าใหสมเดจพระเพทราชาทรงพยายามเสรมสรางพระบารมของพระราชโอรสซงเกดแตพระมเหส ซงเปนพระราชธดาของสมเดจพระนารายณ โดยทรงโปรดเกลาใหจดพระราบพธโสกนต ณ พระทนงสรรเพชญมหาปราสาท อยางไรกตามกรมพระราชวงบวรสถานมงคลกยงทรงเปนเจานายทมพระราชอ านาจเหนอกวาและไดขนครองราชยสมบตหลงจากทสมเดจพระเพทราชาสวรรคต รชกาลสมเดจพระเจาเสอ (พ.ศ. ๒๒๔๖-๒๒๕๑) หรอ กรมพระราชวงบวรสถานมงคลขนครองราชยหลงทสมเดจพระเพทราชาสวรรคต เมอไดราชสมบตแลวทรงโปรดเกลาฯ ใหประหารชวตเจานายและขนนางหลายคนรวมทงพระราชโอรสของสมเดจพระเพทราชา เปนการก าจดผทอาจจะเปนศตรทางการเมอง เนองจากทรงเปนกรมพระราชวงบวรฯ อยนานถง ๑๕ ป จงไดราชสมบต ท าใหทรงมโอกาสสงสมฐานอ านาจและพระบารมมากจนมฐานอ านาจทเขมแขง แมวาพระราชโอรสของสมเดจพระเพทราชาจะทรงเปนผทผคนทงปวงนยมยนดรกใครมาก และทรงมสทธธรรมทางการเมองสงกวา เนองจากเปนทงพระราชโอรสของสมเดจพระเพทราชาและพระราชนดดาของสมเดจพระนารายณ แตสมเดจพระเจาเสอกทรงก าจดไดโดยงาย จากการททรงมอ านาจมากมาตงแตกอนไดราชสมบตเปนเวลานานและทรงก าจดฝายตรงกนขามไดส าเรจตงแตตนรชกาลท าใหสมเดจพระเจาเสอทรงปราศจากศตรทางการเมองทเขมแขง ผทอยในฐานะจะทาทายพระราชอ านาจไดมเพยงพระราชโอรสสองพระองค คอ เจาฟาเพชรซงทรงสถาปนาเปนกรมพระราชวงบวรสถานมงคล และเจาฟาพร ปรากฏวาทรงลงพระราชอาญาพระราชโอรสทงสองถงขนจ าขงอยระยะหนงดวยสาเหตทไมมหลกฐานใหทราบไดแนชด ส าหรบหวเมองนนในรชกาลสมเดจพระเจาเสอกไมปรากฏวามกบฏครงใหญเกดขน เวนแตกรณกบฏนครศรธรรมราช ซงสามารถปราบปรามลงไดภายในระยะเวลาไมนานนก ทรงครองราชยเพยงหาปกเสดจสวรรคต รชกาลสมเดจพระเจาทายสระ (พ.ศ. ๒๒๕๑-๒๒๗๕) เปนกรมพระราชวงบวรสถานมงคล (เจาฟาเพชร) เสดจขนครองราชยสมบตดวยความราบรนภายหลงจากทพระราชบดาประชวรสวรรคต ทรงสถาปนาเจาฟาพร พระอนชาเปนกรมพระราชวงบวรสถานมงคล พระอครมเหสเปนกรมหลวงราชานรกษ พระราชโอรสองคใหญเปนเจาฟากรมขนสเรนทรพทกษ รชกาลสมเดจพระเจาทายสระเปนชวงเวลาทการคาขยายตวมากและความขดแยงภายในชนชนมลนายอนเกดจากความพยายามทจะแสวงหาเงนตราจนเปนการละเมดระเบยบแบบแผนทางสงคมเรมปรากฏชดเจน กรมพระราชวงบวรสถานมงคลทรงเปนผหนงทมผลประโยชนจากการคาส าเภาและเหนความส าคญของการคาส าเภามากจนกระทงทรงสงนกโทษฐานเปนกบฏไปตอส าเภา เมอสมเดจพระเจาทายสระเสดจไปทรงบญชาการการคลองชางเพอสงเปนสนคาออกกรมพระราชวงบวรสถานมงคลกเสดจไปดวย ครงหนงเวลาพลบค าขณะเสดจไปคลองชางนน ชางกรมพระราชวงบวรสถานมงคลตามแทงทายชางพระทนงทรงจนควาญพลดตกชางพระทนง แมวาจะไมมเหตการณรายแรงเกดขนในคราวนน แตเขาใจวาความระแวงแคลงใจระหวางสองฝายคงทวขน และจากการทการคากบจนมความส าคญมากท าใหสมเดจพระเจาทายสระทรงสานความสมพนธทใกลชดกบชาวจนจนถงกบโปรด

* ในรชกาลสมเดจพระนารายณ พระพรหมคงมอทธพลและบทบาททางการเมองสงมากเหนไดจากการทสมเดจพระนารายณตองโปรดเกลาฯ ใหขนนางไปถามพระพรหมวามความเหนอยางไรในการทพระองคมพระราชโองการใหสกพระสงฆทนนทาพระเจาแผนดน และการทพวกฝรงเศสเขามามากและจะเขามาอก พระพรหมคงมความสมพนธใกลชดกบเจาฟาอภยทศในปลายรชกาลสมเดจพระนารายณเมอเจาฟาอภยทศเสดจขนไปลพบรไดเขานมสการพระพรหมกอน

๔๘

เกลาฯ แตงตงชาวจนเปนเจาพระยาพระคลง หลกฐานจนแสดงใหเหนวาทรงควบคมการคาระหวางอยธยากบจนไดเปนอยางด คอ คมไดทงผลประโยชนจากการคาและควบคมการคาของพอคาเอกชนไดดวย ขณะเดยวกนพอคาจนกลายเปนกลมทมอทธพลทางการคาจนท าใหคนไทยอน ๆ และพอคามสลมทท าการคาตองสญเสยผลประโยชนมาก เขาใจวาพอคาจนกบกรมพระราชวงบวรสถานมงคลกคงมความสมพนธทไมดตอกน ดงปรากฏวาในภายหลง เมอกรมพระราชวงบวรสถานมงคลไดราชสมบตแลวนน “จนนายไดคบคดกนเพลาค ายกขนมา จะเขาปลนเอาพระราชวงหลวงประมาณ ๓๐๐ คน” ความขดแยงระหวางสมเดจพระเจาทายสระกบกรมพระราชวงบวรสถานมงคลรนแรงมากขนในปลายรชกาล ถงกบพระบ าเรอศกดและหมนไวยวรนาถกราบทลสมเดจพระเจาทายสระและเจาฟาอภยราชโอรสซงมบทบาททางการเมองสงกวาโอรสองคอน ขอใหหาทางก าจดขนนางในกรมพระราชวงบวรสถานมงคลสามคน คอ หลวงจาแสนยากร ขนช านาญและนายชดนบาล โดยใหเหตผลวาหากไมมบคคลทงสามนแลว “การด ารสงใดกจะสะดวก” ในเวลาตอมาบคคลทงสามนจะมสวนส าคญในการชวยกรมพระราชวงบวรสถานมงคลชงราชสมบต เขาใจวาในชวงทความขดแยงทวขนนทงสองฝายคงพยายามสรางกลมพนธมตรทงในหมขนนางสวนกลาง ขนนางหวเมอง และพระสงฆ ขนนางสวนกลางทเปนขนนางวงหลวงสวนใหญคงสนบสนนสมเดจพระเจาทายสระและพระราชโอรส ดงปรากฏวาเมอกรมพระราชวงบวรสถานมงคลไดราชสมบตแลวไดประหารขนนางสวนกลางจ านวนมาก เชน พระยาพชตราชา พระยายมราช พระยาราชาบรบาล อยางไรกตามมขนนางสวนกลางบางคนวางตนเปนกลางเชน พระยาราชสมคราม อยางไรกตามสมเดจพระเจาทายสระไมทรงไววางพระทย ขนนางมากนก ใน พ.ศ. ๒๒๗๐ ทรงตรากฎมณเฑยรบาล ความวา “ผใดไปอยรกษาเมองรงเมองครองเมองเอกโทตรจตวาปากใตฝายเหนอทงปวง และไปราชการะพระราชสมครามกด แลมไดบอกสาระทกข มไดมหนงสอใหหกแลมาเองนนมชอบ จะใหลงพระราชอาญาถงสนชวต” ส าหรบพระสงฆนนกคงมบทบาทในการตอสทางการเมองโดยออม วดมเหยงคซงช ารดปรกหกพงอยนนสมเดจพระเจาทายสระทรงพระกรณา “สงอครมหาเสนาธบดใหปฏสงขรณขนแลวใหตงพระต าหนกรมวด เสดจพระราชด าเนนออกไปอยคราวละเดอนหนงบาง ๒ เดอนบาง ๓ เดอนบาง ฝายสมเดจพระอนชาธราช เจากรมพระราชวงบวรสถานมงคลปฏสงขรณวดกฏดาว และตรสสงใหตงพระต าหนกรมวดกเสดจออกไปอยคราวละเดอนหนงบาง ๒ เดอนบาง ๓ เดอนบาง” ป พ.ศ. ๒๒๗๐ กรมพระราชวงบวรสถานมงคลไดทรงผนวชทวดกฎดาวอยระยะหนง ระยะนนสมเดจพระเจาทายสระทรงประชวร กรมพระราชวงบวรสถานมงคลอาจทรงไมมนใจในสถานการณทางการเมองจงเสดจออกผนวช ระหวางนนเจาฟาอภยไดรบสงใหคนไปเอาชางของกรมพระราชวงบวรสถานมงคลมาไวพระราชวงหลวงทงสามเชอก แลวสงวาชางมาซงอยวงหนานนอยาใหตะพนจายหญาให ในชวงดงกลาวฝายเจาฟาอภยคงจะเขมแขงกวาจงกลาด าเนนการหกหาญเชนน เปนทนาสงเกตวา กรมพระราชวงบวรสถานมงคลทรงไดรบความสนบสนนจากวดในหวเมองโดยเฉพาะอยางยงพระพทธบาทซงมขาพระอยมาก เมอเกดศกกลางเมองนายอ าเภอพระพทธบาทไดคมไพรขาพระรอยคนยกก าลงมาชวยกรมพระราชวงบวรสถานมงคล เมอไดราชสมบตแลวทรงถวายคนเปนขาพระทพระททธบาทจ านวนมาก ท าใหพระพทธบาทมขาพระถง ๖๐๐ ครว ท าหนาทไถนาหลวงเอาขาวขนถวายพระสงฆ ดงค าใหการขนโขลน เรองพระพทธบาท เมอเสดจพระเจาทายสระทรงประชวรหนกใกลจะสวรรคตในป พ.ศ. ๒๒๗๕ เจาฟากรมขนสเรนทรพทกษราชโอรสองคใหญซงไมปรารถนาจะแยงราชสมบตไดเสดจออกผนวช ระหวางนนกองก าลงของเจาฟาอภยและเจาฟาปรเมศรพระอนชาไดปะทะกบกองก าลงฝายกรมพระราชวงบวรสถานมงคล เกดเปนสงครามกลางเมองขน ฝายกรมพระราชวงบวรสถานมงคลมก าลงคนนอยกวาถงกบตองปลอยนกโทษ ๗๐๐ คน ออกมาชวยรบ แตกยงเปนฝายเสยเปรยบจนพระองคคดจะเสดจหน แตขนช านาญชาญณรงค (อ) ไดรบอาสาเปนผน าทพจนกระทงไดชยชนะในทสดและขนครองราชสมบตเปนสมเดจพระเจาบรมโกศ รชกาลสมเดจพระเจาบรมโกศ (พ.ศ. ๒๒๗๕-๒๓๐๑) เมอไดรบสมบตแลวมการจดสรรอ านาจใหมโดยขนช านาญชาญณรงค (อ) ซงมสวนส าคญในการชวยใหสมเดจพระเจาบรมโกศไดราชสมบตไดเปนเจาพระยาช านาญบรรกษ ต าแหนงเจาพระยาพระคลง หลวงจาแสนยากรเปนเจาพระยาสรสห ต าแหนงสมหนายก สวนพระยาราชสงครามซงวางตวเปนกลางไดเปนพระยาราชนายก ต าแหนงสมหพระกลาโหม นอกจากนขาหลวงเดมทงปวงซงมความชอบนน ทรงพระกรณาตงแตงตามสมควรสน ขณะเดยวกบทมอบยศศกดและอ านาจแกขนนาง สมเดจพระเจาบรมโกศกเสรมสรางฐานนดรศกดและอ านาจแกเจานายจ านวนมาก โดยทรงพระกรณาโปรดเกลาใหเปนเจาทรงกรม ซงในรชกาลกอนมเจาทรงกรมจ านวนนอย แตสมเดจพระเจาบรมโกศทรงสถาปนาเจาทรงกรมเพมจ านวนมาก เชน กรมหลวงอภยนชต กรมหลวงพพธมนตร กรมขนเสนาพทกษ กรมขนอนรกษมนตร กรมขนพรนมต กรมหมนเทพพพธ กรมหมนจตรสนทร กรมหมนสนทรเทพ กรมหมนเสพภกด การกระท าเชนนนอกจากจะยงผลใหเจานายเขมแขงพอทจะคานอ านาจขนนางแลวยงเปนการปองกนมใหเจานายพระองคใดพระองคใดพระองคหนงมอ านาจมากเกนไป ซงจะเปนอนตรายตอพระราชอ านาจของพระมหากษตรยเชนกน เหนไดวาสมเดจพระเจาบรมโกศยงมไดสถาปนาเจานายพระองคใดเปนกรมพระราชวงบวรสถานมงคล

๔๙

จนกระทงป พ.ศ. ๒๒๘๔ เมอขนนางจ านวนหนงสนบสนนกรมขนเสนาพทกษราชโอรสองคใหญทเกดแตพระอครมเหสใหด ารงต าแหนงนโดยน าความขนกราบทลใหทรงแตงตง พระองคจงทรงโปรดเกลาฯ ใหกรมขนเสนาพทกษเปนกรมพระราชวงบวรสถานมงคล เปดโอกาสให ขนนางรนใหมขยายอ านาจไดกวางขวาง อยางไรกตามสมเดจพระเจาบรมโกศทรงหวนเกรงวาขนนางจะกอกบฏ ใน พ.ศ. ๒๒๗๖ ตอนตนรชกาลทรงมพระบรมราชโองการหามขนนางตงแตเจาพระยา พระยา พระ หลวง ขน หมน ไปมาหาสกน ถาจะไปมาหาสกนกใหมคนรเหน ขนนางทมอ านาจสงมากในรชกาลน ไดแก เจาพระยาช านาญบรรกษ เจาพระยาสรสห และพระยาราชนายก การกบฏมไดเกดจากการกอการของพวกขนนาง เขาใจวาเปนเพราะขนนางไดรบอ านาจและผลประโยชนเพมมากขนจากชวงกลางอยธยา ประกอบกบนโยบายถวงดลอ านาจเปนไปอยางมประสทธภาพดวย แตกลมทกอกบฏไดแก คนจน ซงเคยมอ านาจและไดรบผลประโยชนมากในชวงรชกาลสมเดจพระเจาทายสระ จากการทเจาพระยาพระคลงซงเปนคนจนหมดอ านาจไปเมอสมเดจพระเจาบรมโกศไดราชสมบตคงท าใหคนจนสญเสยผลประโยชนมากจงรวมกนกอกบฏขน การกบฏครงนไมไดรบการสนบสนนจากเจานายหรอขนนางและถกปราบปรามลงอยางรวดเรว ถงแมวานโยบายถวงดลอ านาจระหวางขนนางกบเจานายจะไดผล แตสมเดจพระเจาบรมโกศกทรงประสบปญหาทขนนางและเจานายยงพยายามเพมพนอ านาจและผลประโยชนของตนจนเกนขอบเขตทพระองคจะทรงยองรบได จนพระองคตองทรงตรากฎหมายหามปรามหลายฉบบดงกลาวแลว เจานายทปรารถนาจะไดรบราชสมบต เชน กรมขนเสนาพทกษ จะเหนไดวากรมขนเสนาพทกษพยายามก าจดกรมขนสเรนทรพทกษ พระราชโอรสองคใหญของสมเดจพระเจาทายสระซงทรงผนวชอย เพราะทรงมสทธธรรมในราชบลลงกอยางสง แมวาการกระท าครงนท าใหกรมขนเสนาพทกษมโทษถงตายแตปรากฏวา กรมหลวงอภยนชตไดทรงปกปองไวโดยใหเสดจไปผนวชเพอหนพระราชอาญา มแตพระองคเจาเทดและพระองคเจาชนซงใหความรวมมอแกกรมขนเสนาพทกษเทานนทถกประหาร สองปหลงจากเหตการณน คอ ในป พ.ศ. ๒๒๘๐ เมอกรมหลวงอภยนชตใกลจะสนชวตไดกราบทลพระกรณาขออภยโทษใหกรมขนเสนาพทกษจงพนจากพระราชอาญาและลาผนวชได การทวอ านาจของขนนางและเจานายกบการละเมดระเบยบแบบแผนของสงคมทเกดขนกวางขวาง ท าใหสมเดจพระเจาบรมโกศทรงพยายามฟนฟระเบยบของสงคมทมพระมหากษตรยเปนใหญสงสด กฎหมายซงมความยาวมากเปนพเศษททรงตราขนใน พ.ศ. ๒๒๘๓ แสดงใหเหนถงความพยายามดงกลาวโดยกฎหมายฉบบนนอกจากจะก าหนดคณสมบตของผทจะถวายตวเปนขนนางเอาไวอยางเขมงวดแลว ยงเนนถงสถานะอนสงสงของพระมหากษตรยไววา พระราชโองการยอมศกดสทธผใดจะละเมดหรอกระท าการเหนอพระราชโองการมได การใชราชาศพทกใหถกตองดงน “…เจรจาวาของหลวง…มควรนกใหเจรจาขางหนาวาลนเกลาลนกระหมอมจงควร...” และ “...อนงแผนดนเปนใหญแตสมเดจพระมหากระษตร ดวยเหตวาพระมหากระษตรเจานนเปนสมมตเทวดา จะใหผใหญเปนผนอย ผนอยเปนผใหญกได ถาสมเดจพระมหากระษตรมพระราชโองการดวยกจสงใด ๆ กดดจดงขวานฟา…ถาจะมพระราชโองการตรสสงใหหามสงใดกขาดเปนสทธสงนน...” นอกจากนยงพยายามหามปรามเจานายตลอดจนขนนางในกรมเจานายเหลานนมใหใชอ านาจจนเกนขอบเขตโดยเฉพาะอ านาจดานการศาลและการขกรรโชกเอาทรพยสนเงนทองจากราษฎร ตอมาในป พ.ศ. ๒๒๘๗ เมอราชทตพมาเดนทางมาเจรญพระราชไมตรและอครมหาเสนาบดใหลามถามทตวา “เปนไฉนจงไมไหวอครมหาเสนาบด” ราชทตพมาตอบวา “ยงมไดเฝากราบถวายบงคมกอนและจะไหวอครมหาเสนาบดกอนนนไมได” สมเดจพระเจาบรมโกศกไดทรงสนบสนนราชทต “มพระราชโองการวาราชทตวานนขอบ ถงขนบธรรมเนยมกรงเทพมหานครแตกอนนน ถามพระราชโองการสงมหาดเลกใหออกไปสงอครมหาเสนาบด อครมหาเสนาบดประณมนวฟงจนสนขอราชการ จงบายหนาเขามาตอพระราชวง กราบถวายบงคมแลว มหาดเลกจงนงลงไวนบกนได แตนสบไปใหท าตามอยางธรรมเนยมแตกอนนน” แมความขดแยงทางการเมองจะยงคงด ารงอยตอมาแตกไมเกดเหตรนแรงใด ๆ ขนอกจนกระทงในป พ.ศ. ๒๒๙๖ เจาพระยาช านาญบรรกษปวยเปนอมพาตและถงแกอนจกรรม อกสองปตอมาขนนางทมอ านาจสงอกสองคน คอ สมหนายกและสมหพระกลาโหมกถงแกอนจกรรมเชนกน อทธพลของขนนางจงออนลง กลมการเมองทเขมแขงทเหลออยกลายเปนกลมของเจานายโดยมขนนางเปนผสนบสนน ในชวงนเหนไดวากลมการเมองทเขมแขงซงแขงขนอ านาจกนอย คอ กลมของกรมพระราชวงบวรสถานมงคล และกลมของกรมหมนสามพระองค ไดแก กรมหมนจตรสนทร กรมหมนสนทรเทพ กรมหมนเสพภกด ความบาดหมางระหวางสมเดจพระเจาบรมโกศกบกรมพระราชวงบวรสถานมงคล ถงแมจะคลคลายลงแตกไมหมดสนไป คงมผลท าใหสมเดจพระเจาบรมโกศทรงมความสมพนธใกลชดกบฝายกรมหมนมากกวา ใน พ.ศ. ๒๒๙๗ เมอเสดจขนไปคลองชางทปาทเมองลพบรรวมกบกรมหมนจตรสนทรและกรมหมนสนทรเทพ กรมพระราชวงบวรสถานมงคลไมไดเสดจเขามาเฝาเปนเวลาถงสามปเศษ ความขดแยงระหวางกรมพระราชวงบวรสถานมงคลกบกรมหมนทงสามทวความรนแรงขน จนกรมพระราชวงบวรสถานมงคลทรงด าเนนการรกทางการเมอง โดยใหคนไปเอาตวเจากรม ปลดกรม นายเวรและปลดเวรในกรมหมนทงสามมาลงอาญาโบยหลงคนละ ๑๕-๒๐ ท แลวยงสงคนไปดอมมองอยแถวต าหนกของกรมหมนสนทรเทพอกดวย กรมหมนสนทรเทพจงตอบโตดวยการน าความเรองกรมพระราชวง

๕๐

บวรสถานมงคล เสดจเขามาท าชดวยเจาฟานม เจาฟาสงวาลถงในพระราชวงหลวงเปนหลายครง ขนกราบบงคมทลผลปรากฏวากรมพระราชวงบวรสถานมงคลถกลวงใหเสดจเขาเฝาสมเดจพระเจาบรมโกศ และถกลงพระอาญาจนสนพระชนมในป พ.ศ. ๒๒๙๘ หลงจากกรมพระราชวงบวรสถานมงคล (กรมขนเสนาพทกษ) สนพระชนม กรมขนอนรกษมนตรพระอนชาชนเจาฟาพระองครองหาไดรบการสถาปนาใหด ารงต าแหนงแทนเพราะขนนาง คอ สมหพระกลาโหมและเจาพระยาพระคลงพรอมดวยเจานายทรงกรมอกพระองคหนง คอ กรมหมนเทพพพธ สนบสนนพระอนชาชนเจาฟาพระองคเลก คอ กรมขนพรพนต ท าใหกรมขนพรพนตไดเปนกรมพระราชวงบวรสถานมงคลในป พ.ศ. ๒๒๙๘ ในเดอนเมษายน พ.ศ. ๒๓๐๑ สมเดจพระเจาบรมโกศประชวรใกลจะสวรรคต การแยงชงอ านาจจงด าเนนไปอยางเขมขน กรมพระราชวงบวรสถานมงคลพระองคใหมซงด ารงต าแหนงมาไดเพยงสามปท าใหทรงมเวลานอยเกนทจะเสรมสรางฐานอ านาจ จงตองทรงพงพากรมขนอนรกษมนตรและพระราชาคณะอก ๕ รปในการตอสกบกรมหมนทงสามซงไดน าก าลงไพรในสงกดเขาปลนคลงอาวธ ในเวลาตอมากลมพระราชาคณะไดเกลยกลอมใหกรมหมนทงสามซงก าลงตกเปนฝายเสยเปรยบใหเขามอบตวและถกส าเรจโทษในทสด รชกาลสมเดจพระเจาอทมพรและสมเดจพระเจาเอกทศน เดอนมถนายน พ.ศ. ๒๓๐๑ กรมพระราชวงบวรสถานมงคล (กรมขนพรพนต) ทรงประกอบพระราชพธราชาภเษกทรงเปนกษตรยซงเปนทรจกกนในนามของสมเดจพระเจาอทมพร ระหวางนนกรมขนอนรกษมนตรพระเชษฐากเสดจเขาประทบในพระทนงสรยามรนทร ซงหมายถงการประกาศพระองคเปนกษตรยดวยเชนกน เพราะตามประเพณนนเฉพาะผทไดรบการราชาภเษกเปนพระมหากษตรยจงจะเสดจเขาประทบในพระมหาปราสาทได อกหนงเดอนตอมาสมเดจพระเจาอทมพร ซงมฐานอ านาจไมเขมแขงพอตองเสดจออกผนวช กรมขนอนรกษมนตรหรอสมเดจพระเจาเอกทศน จงทรงเขาพธราชาภเษกในเดอนกรกฎาคมนนเอง และเจดวนตอมากรมหมนเทพพพธกเสดจไปผนวชอกพระองคหนง สมเดจพระเจาเอกทศนทรงเผชญกบการตอตานของเจานายและขนนางซงมสมหพระกลาโหมเปนผน า โดยมขนนางหวเมอง คอ พระยาเพชรบรเปนผสนบสนนเพอใหกรมหมนเทพพพธไดราชสมบต แตสมเดจพระเจาเอกทศนทรงทราบจงใหจ าคกสมหพระกลาโหมและพระยาเพชรบร และใหสงกรมหมนเทพพพธไปยงลงกา ขณะทการเมองภายในของอยธยายงขาดเสถยรภาพอยนน กองทพพมากเรมเคลอนเขาสอาณาจกรโดยไดยดเมองมะรด ตะนาวศร แลวเดนทพเขามาเมองกย เมองปราณ เมองเพชรบร และเมองราชบร กองทพพระยายมราชและพระยาธรรมาไมสามารถตานทานไวได จดหมายเหตบาทหลวงฝรงเศสกลาววา เมอเดอนมนาคม พ.ศ. ๒๓๐๒ ไดทราบขาววาพวกพมาไดตกองทพไทย ซงมพลถง ๑๕,๐๐๐ คนแตกกระจาย จากการสญเสยครงนท าใหฐานก าลงของสมเดจพระเจาเอกทศนออนแอลง สมเดจพระเจาอทมพรจงมโอกาสกลบมามอ านาจอก โดยทรงลาผนวชออกวาราชการแผนดน โดยโปรดเกลาฯ ใหปลอยขนนางทตองโทษจ าคกอยออกมาเพอชวยตานทานทพพมา เนองจากขนนางทสมเดจพระเจาอทมพรทรงมอบหมายใหน าก าลงออกตานทานทพพมาเปนผทไมไดคมก าลงคนในระบบราชการอยางตอเนอง ประกอบกบระบบไพรกขาดประสทธภาพ ดงนนกองทพจงออนแอและพายแพแกกองทพพมาอยางรวดเรว โชคชวยอยธยาจากการทกษตรยพมาประชวรกองทพพมาจงยกกลบไปกอนทจะเขาโจมตกรงศรอยธยา กระนนกตามสมเดจพระเจาอทมพรกสญเสยฐานก าลงไปมากเพราะขนนางชนสงทอยฝายพระองคบางกถงแกกรรมในทรบ บางกแตกทพกลบมา ในทสดพระองคกตองยอมออนนอมตออ านาจของสมเดจพระเจาเอกทศนโดย “เสดจขนเฝาสมเดจพระเชษฐาธราช ณ พระทนงสรยามรนทรเนอง ๆ” ตอมากเสดจไปทรงผนวช อยางไรกตามก าลงคนของอยธยายงคงออนแอมากเหนไดจากเหตพวกมอญจากเมาะตะมะซงหนทพพมาเขามาราวพนคนเศษยกก าลงเขาตเมองนครนายก พระยาศรราชเดโชน าพล ๒,๐๐๐ ไปปราบ แตกแตกกลบมา จนตองสงกองทพพระยาเพชรบรออกไปจงปราบลงได พ.ศ. ๒๓๐๗ กองทพพมายกเขามาอกครงหนงในขณะทการเมองภายในอาณาจกรอยธยายงคงมความวนวาย กอนหนาทพมาจะยกทพมากรมหมนเทพพพธไดลอบเสดจมาจากศรลงกา แมจะถกคมตวอยทเมองมะรดระยะหนงแตกสามารถเขาไปตงมนอย ณ เมองปราจนบร โดยสามารถเกณฑราษฎรเขามาอยดวยราวหมนคน และยงไดพระยารตนาธเบศรขนนางจากสวนกลางมาเปนพวกดวย การตานทานทพพมา สมเดจพระเจาเอกทศนทรงไดกองทพจากหวเมองเพยงสองเมอง คอ กองทพจากนครราชสมาซงโปรดเกลาฯ ใหพระยาธรรมาเปนแมทพ กบกองทพจากพษณโลก สวนนครศรธรรมราชหาไดสงกองทพมาชวยไม โดยกองทพจากพษณโลกกไมไดมาชวยรกษาพระนครหากแตยกกลบไปปองกนหวเมองของตน สวนกองทพจากนครราชสมากยกกลบกอนทจะมาถงอยธยา สวนกองก าลงของกรมหมนเทพพพธทตงอยทเมองปราจนบรกถกพมาตแตกจนกรมหมนเพพพธและพระยารตนธเบศรตองหนไปทางเมองนครราชสมา และตอมาสามารถเขายดเมองนครราชสมาซงเปนเมองส าคญทสดในภาคตะวนออกเฉยงเหนอไว ในทสดกรงศรอยธยากถกกองทพพมาปดลอม เกดความอดอยากขาดแคลนอาหาร และกรงศรอยธยากเสยแกพมา

๕๑

การสนสดของกรงศรอยธยาศนยอ านาจทางการเมองทยาวนานทสดของไทย เปนผลโดยตรงจากผลกระทบของการเมอง การปกครอง เศรษฐกจและสงคมจากการทสมาชกของชนชนน าไมสามารถจดสรรอ านาจระหวางกนไดอยางมประสทธภาพ ท าใหเกดปญหาในการแบงสรรปจจยการผลตและผลผลตทเกดขน โดยมการแยงชงก าลงคนอนเปนปจจยการผลต และมการขดแยงในเรองเกยวกบภาษอากรตลอดจนการกนสนบนอยางกวางขวาง สวนผลกระทบทางสงคมจะเหนไดวา การแยงชงราชสมบตและการกบฏซงยงผลใหมการท าลายลางฝายตรงขามจนท าใหเกดการเลอนชนทางสงคม และคนทไมไดเปนสมาชกของชนชนมลนายแตมเงนกสามารถเขามาเปนสมาชกของชนชนมลนายไดมากขนเพราะมการใชเงนตราซอต าแหนงและอ านาจ ท าใหมลนายทเหนความส าคญของเงนตราในฐานะทเปนปจจยส าหรบเสรมสรางอ านาจ จงเกดการสรางสายสมพนธทางเครอญาตกบคนตางดาวทมเงน ท าใหคนตางดาวโดยเฉพาะคนจนเขามาเปนสมาชกของชนชนมลนายมากขน ส าหรบชนชนไพรนนจะเหนไดวาในรชกาลสมเดจพระเพทราชา ไพรประสบความลมเหลวในการเคลอนไหวทางการเมองแตหลงจากรชกาลนแลวไพรซงไดรบความกดดนในดานตาง ๆ จะใชวธหนกฎเกณฑของระบบไพรมากกวาจะท าการตอสโดยตรง การตอสทางการเมองทเปลยนแปลงไปจากการตอสและแยงชงอ านาจในราชส านกมาเปนการระดมก าลงคนมาตอสกนดวยอาวธ ท าใหชวตของไพรไดรบผลกระทบจากความขดแยงและการแยงชงอ านาจทางการเมองในหมชนชนน ามากขน โดยเฉพาะไพรในกรงศรอยธยาและเมองใกลเคยง ซงถกเกณฑมาท าสงครามกลางเมอง นอกจากนความไรเสถยรภาพทางการเมองซงท าใหพระมหากษตรยไมสามารถ ปรบระเบยบของสงคมใหสอดคลองกบสถานการณทเปลยนไป เชน ไมสามารถลดระยะเวลาเกณฑแรงงานลง หรอ ไมสามารถปรบปรง การปกครองใหมประสทธภาพ กท าใหไพรเดอดรอนและไมไดรบความคมครองจากอ านาจรฐและตองถกเบยดเบยนจากผมอ านาจ อยางไรกตามในทามกลางความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจและสงคม พระมหากษตรยตอนปลายอยธยาพยายามทจะฟนฟ ระเบยบของสงคมเดมมากกวาจะพยายามปรบเปลยนหรอปฏรประเบยบของสงคมเสยใหม แตความพยายามฟนฟระเบยบของสงคมเดม กท าไดไมส าเรจ ดงปรากกฎวามการละเมดระเบยบของสงคมอยางกวางขวางจนท าใหสงคมปนปวน จนในทสดเมอเผชญการรกราน จากภายนอกโครงสรางของสงคมทเปราะบางนกถกท าลายลง ท าใหอยธยาไมสามารถตานทานการรกรานของพมาและศนยกลาง ของอาณาจกรถกท าลายลง