1

โพชฌงค ๗ ตอนท ๑

บรรยายวนท ๑๕ พฤษภาคม ๒๕๕๕

ขอนอบนอมตอพระรตนตรย

สวสดครบทานผสนใจในธรรมะทกทาน

วนนบรรยายหวขอโพธปกขยธรรมตอจากคราวทแลว หวขอนบรรยายมาหลายครง

แลว จะบรรยายไปเรอยๆ จนกระทงครบทง ๗ หมวด ๓๗ ประการ วนนขนหวขอใหม เปน

หมวดธรรม หมวดท ๖ ในโพธปกขยธรรม คอ เรองโพชฌงค ๗

โพธปกขยธรรม คอ ธรรมะทเปนฝายการตรสร ถาใครอยากจะตรสรอรยสจ อยาก

เปนอรยสาวก กตองทำธรรมะเหลานใหมขน ทพดไปแลว คอ สตปฏฐาน ๔ สมมปปธาน ๔

อทธบาท ๔ อนทรย ๕ พละ ๕ วนนจะพดหมวดท ๖ คอ โพชฌงค ๗ ตอจากโพชฌงค ๗ กจะ

เปนประตนพพาน คอ อรยมรรคมองค ๘ ดงนน โพชฌงค ๗ เปนธรรมะทสำคญ เปนตววดกอน

ทจะบรรลธรรม กอนทจะมอรยมรรคมองค ๘ เกดขน มปญญาทำลายกเลส ตองมธรรมะเหลา

นกอน ในเรองโพชฌงค ๗ น ผมจะพด ๔ ประเดนดวยกน คอ

ประเดนท ๑ ความหมายและลกษณะของโพชฌงค

ประเดนท ๒ แจกแจงองคธรรมของโพชฌงค พดแจกแจงโพชฌงคทง ๗ แตละขอวาม

อะไรบาง ทานทงหลายทไดมโอกาสศกษาธรรมะ ไดฟงธรรมะบอยๆ คงจะจำไดวามอะไรบาง

บางทจำไดไมหมด อยางนอยคงจะจำไดวา ขอแรกคออะไร สตสมโพชฌงค มลกษณะ มองค

ธรรม มสภาวะเปนอยางไร สตสมโพชฌงคนไมใชสตธรรมดา สตธรรมดากเปนสตในกศลทวไป

เปนพทธานสสตบาง ธมมานสสตบาง มรณสตบาง อะไรกวากนไป

ถาเปนสตทประกอบไปดวยสมปชญญะ มความเพยร ตามดกาย ตามดเวทนา ตามด

จต ตามดธรรม เรยกวาสตปฐฐาน กมหลายชนหลายตอน ซงสตเหลานน ถาพฒนาอยางถก

ตองและมกำลง สามารถทจะนำมาใชงานทางดานปญญา เปนไปเพอการละกเลส สตเหลานน

กสามารถพฒนาเปนสตสมโพชฌงคได สตสมโพชฌงคจงมาจากสตปฏฐานกได มาจากสต

2

อนๆ กได พฒนามาไดเหมอนกน ผมจะแจกแจงใหดเปนขอๆ ธมมวจยสมโพชฌงค คออะไร ม

ลกษณะอยางไร จะไดเขาใจ

ประเดนท ๓ ความสำคญของโพชฌงค จะพดเรองความสำคญของโพชฌงคในแงมม

ตางๆ โ ดยยกมาจากพระสตร ตามทพระพทธองคตรสไว เพอจะไดเขาใจโพชฌงคไดดยงขน

และเหนความสำคญ จะไดอยากประพฤตปฏบต โพชฌงคเปนธรรมะทควรทำใหเกดขน ทำให

มขน เหมอนกบโพธปกขธรรมหมวดอนๆ นนแหละ จดอยในกลมภาเวตพพธรรม คอ ธรรมะ

ทตองทำใหมขน ทำใหเจรญขน ไมใชอยดๆ กจะเจรญได ตองทำ ตองฝกกน ถาเรารเทคนค ร

วธตามทพระพทธเจาแสดงเอาไวในสตรตางๆ การปฏบตกจะงายเขา สะดวกเขา เพราะวาทำ

แบบถกตอง ถกเหต ถกปจจย

ประเดนท ๔ วธฝกโพชฌงค วธการปฎบต การพฒนาโพชฌงคแตละขอ พฒนามา

จากอะไรไดบาง โพชฌงคเกดมาจากเหตปจจยอะไร จะไดทำเหตปจจยอยางถกตอง

เกยวกบเรองโพชฌงค กจะพด ๔ ประเดนหลกน โดยจะยกมาจากคำสอนของพระอร

หนตสมมาสมพทธเจา ทแสดงเอาไวในพระสตรและพระอภธรรม ตามทเหมาะสม

๑. ความหมายและลกษณะของโพชฌงค

๑.๑ ความหมายของโพชฌงค

ประเดนท ๑ จะพดความหมายและลกษณะของโพชฌงค คำวา โพชฌงค เปนภาษา

ไทยททบศพทมาอกตอหนง ภาษาบาลวา โพชฌงคะ เปนคำรวมกนของศพทวา โพธ + องคะ

สำเรจรปเปน โพชฌงคะ ภาษาไทยเราทบศพทวาโพชฌงค โพธ แปลวา ปญญาตรสร คำวา

โพธปญญา ปญญาตรสร โ พธ ไ มใชปญญาทวไป ปญญาทวไปมเยอะแยะ ปญญารรป

ปญญารนาม ปญญาเหนไตรลกษณ ปญญานน ปญญาน แตปญญาเหลานยงไมใชปญญา

โพธ

3

โพธเปนชอของปญญา ลกษณะอยางทหนงของปญญาโพธ คอทำใหละกเลสได บาง

คนมปญญาเยอะ แตละกเลสไมได ปญญาด แตละกเลสไมได เหนนน เหนน รนน รน อะไรดๆ

รหมด แตอดไมได ความหมายประมาณนน รรป รนาม รไมเทยง แตกเลสเพยบเลย จะบอกวา

เขาไมมปญญากไมใช กมเหมอนกน แตไมถงกบโพธ เพราะวาไมมกองหนน ไมมตวชวย ถา

เปนปญญาโพธน เขามทกอยางพรอมแลว มกองหนน มองคประกอบตางๆ อยางครบถวน

โพธ อกความหมายหนง คอ รสงทควรร รอยางแจมแจงทะลปรโปรง คอเรองอรยสจ ๔

เรยกวาตรสรอรยสจอยางนกได รทกขโดยความเปนทกข รสมทยโดยความเปนสมทย

รจกทกขนโรธโดยความเปนทกขนโรธ รจกอรยมรรคมองค ๘ โ ดยเปนหนทางใหถง

ทกขนโรธ อยางนเรยกวาตรสร หรอพดงายๆ วา ตรสรอรยสจ

คำวา ตรสรอรยสจ หมายความวา รสจจะทง ๔ ตามทมนเปน เขาใจชดอยางทมน

เปนนน มนเปนอยางนนไมเปลยนแปลง ทกขควรกำหนดร สมทยคอเหตเกดปญหาควรละ

นโรธะคอนพพาน ควรทำใหแจง อรยมรรคมองค ๘ เปนหนทาง เปนประตอมตะ เปนสงควร

เจรญ ปญญาทรเรองนเรยกวาโพธ อกอยางหนง พดแบบรวมๆ โ พธคอปญญาทนำไปส

นพพาน ตองมคณสมบตอนๆ ใ หครบถวน จงจะมปญญาแบบละกเลส แบบบรรลอรยสจ

และแบบไปนพพาน

องคะ แปลวา คณสมบต หรอ สวนประกอบ โพธเปนชอของปญญา ปญญาละกเลส

ปญญาเหนอรยสจ ปญญาพาไปนพพาน องคะ แปลวา สวนประกอบ

ดงนน คำวา โพชฌงคะ น หากพดถงตวสภาวธรรม กหมายถง สภาวธรรมทเปนสวน

ประกอบททำใหเปนไปเพอการตรสร เปนสวนประกอบของการตรสร ทำใหเกดปญญาตรสร จะ

เปนผร ผตน ผเบกบานได ตองมคณสมบตน องคประกอบน พดแบบตวสภาวธรรมคอสภาวะ

ธรรมทรวมกน ประชมกนขน รวมสามคคชมนมกนขน เพอจะไดตรสร เรยกวา โพชฌงคะ

ความหมายในแบบท ๒ มความหมายในแงเปนเครองมอของคน อรยสาวกนจะเปน

อรยสาวกได จะตองมธรรมะเหลาน ตรสรไดดวยธรรมะน ธรรมะนกเปนเหมอนเครองมอ ฉะนน

ถาพดในแงนกหมายถง คณสมบตของผทเปนอรยสาวก ผทจะไดตรสร

4

โพชฌงคมความหมายตามคำแปล อนท ๑ คอ พดถงสภาวธรรม หมายถงองค

ประกอบททำใหมปญญาตรสร อนท ๒ พดถงบคคล คณสมบตของบคคลผทจะไดตรสร ตอน

นยงไมไดตรสร มโอกาสจะตรสร คำวา ตรสร คอเกดปญญา มอรยมรรคประชมรวมกน

โพชฌงคนกอนอรยมรรค เราพดแบบธรรมะกได พดแบบคนกได พวกเรานยมพดแบบคน คน

ไหนพรอมจะตรสร เรากเชกเลย มสตสมโพชฌงคไหม มธมมวจยสมโพชฌงคไหม บางคนฟงแค

ชอยงงงอยเลย อยางนยงหางไกลอย กตองเรยนไปกอน เขาใจแลว ไปฝกธรรมะหมวดตางๆ

ตามสมควร

ผมจะอานพระสตรหนงใหฟง มภกษรปหนงมาถามพระพทธเจาวา เพราะเหตอะไร

ธรรมะเหลานจงไดชอวา โพชฌงค พระอรหนตสมมาสมพทธเจาไดตรสตอบ ความหมายกจะ

เหมอนทผมไดพดไป ในสมยตตนกาย มหาวารวรรค ภกขสตร ขอ ๑๘๖

เรองเกดขนทกรงสาวตถ

ครงนน ภกษรปหนงเขาไปเฝาพระผมพระภาคถงทประทบ ครนแลวนงในทสมควร ได

ทลถามพระผมพระภาคดงนวา ขาแตพระองคผเจรญ พระองคตรสวา โพชฌงค โพชฌงค ดวย

เหตเพยงเทาไรหนอ พระองคจงตรสวา โพชฌงค พระพทธเจาขา

พระผมพระภาคตรสตอบวา ภกษ ทเรยกวา โพชฌงค เพราะเปนไปเพอตรสร

คอ ภกษในธรรมวนยน

๑. เจรญสตสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในโวสสคคะ

๒. เจรญธรรมวจยสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในโวส

สคคะ

๓. เจรญวรยสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในโวสสคคะ

๔. เจรญปตสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในโวสสคคะ

๕. เจรญปสสทธสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในโวส

สคคะ

๖. เจรญสมาธสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในโวสสคคะ

๗. เจรญอเบกขาสมโพชฌงคอนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในโวสสคคะ

เมอเธอเจรญโพชฌงค ๗ ประการนอย จตยอมหลดพนจากกามาสวะ ภวาสวะ และ

อวชชาสวะ เมอจตหลดพนแลวกรวา หลดพนแลว รชดวา ชาตสนแลว อยจบพรหมจรรยแลว ทำ

กจทควรทำเสรจแลว ไมมกจอนเพอความเปน อยางนอกตอไป

5

ภกษ ทเรยกวา โพชฌงค เพราะเปนไปเพอตรสร อยางนแล

ภกขสตรท ๕ จบ

นเปนคำตอบทพระอรหนตสมมาสมพทธเจาตรสตอบแกภกษรปหนง เพอแสดงความ

หมายของโพชฌงควา ชอวา โพชฌงค เพราะเปนไปเพอตรสร เปนไปเพอหลดพนจากกเลส

เปนไปเพอเหนความจรง เพอนพพาน ฉะนน ทชอวาโพชฌงค เพราะเปนคณสมบต เปนองค

ประกอบของโพธ เปนไปเพอตรสร ทำใหจตหลดพนจากอาสวะทงหลาย สนกเลส บรรลเปน

อรหนตไป ละกเลส เหนอรยสจ เปนไปเพอพระนพพาน

๑.๒ ลกษณะของโพชฌงค

ทน จะเขาใจลกษณะของโพชฌงคไดด หากเขาใจธรรมะทตรงขามเอาไวเปรยบเทยบ

กจะทำใหเขาใจชดเจนยงขน โพชฌงคนตรงขามกบนวรณ เราทงหลายเขาใจนวรณดใชไหม

คนเคยกบนวรณด มอยเปนประจำ สวนโพชฌงคยงไมเคยม จะเขาใจโพชฌงคด กพจารณา

ในแบบตรงขาม เอามาคกบนวรณ เวลาพดถงการปฏบตธรรม ตวแทนของฝายอกศลคอ

นวรณ ตวแทนของฝายกศลคอโพชฌงค ทานใดทไดศกษาสตปฏฐาน ๔ ผมเคยบรรยายใหฟง

แลว ในธมมานปสสนาสตปฏฐาน การพจารณาธรรมในธรรม ธรรมะทดและไมด จะมอย ๒

หมวดหลกๆ มหมวดนวรณ กบ หมวดโพชฌงค

ใหพจารณาธรรมคอนวรณ กามฉนทะมอยภายในจตกใหรวาม ไ มมอยกรวาไมม

ความเกดขนของกามฉนทะมดวยเหตใด กรเหตนน การละกามฉนทะนวรณทเกดขนแลว มได

อยางไร กรเหตนน การจะไมเกดขนอกตอไปของกามฉนทะทละไดแลว มไดอยางไร กรเหต

นน นเกยวกบนวรณ

สวนการพจารณาโพชฌงค สตสมโพชฌงคมอยภายใน กใหรวามอย ไมมกรวาไมม

ความเกดขนของสตสมโพชฌงคทยงไมเกดมดวยเหตใด กรเหตนน การเจรญจนกระทงเตม

บรบรณของสตสมโพชฌงคทเกดแลว มดวยเหตใด กรเหตนน

6

เพอใหเขาใจเรองโพชฌงคดขน จะพดเกยวของกบนวรณซงเปนธรรมะทตรงขาม ใน

การปฏบตธรรมนนตองการใหจตมความร ตน และเบกบาน ธรรมะทเปนคณสมบตทำใหจตร

ตน เบกบาน คอ โพชฌงคนแหละ ใครมมาก จตพนจากนวรณไดมาก การฝกสตสปชญญะ

ตามหลกสตปฏฐานตงแตตน กฝกใหเปนสตสมโพชฌงค ถาฝกจนกระทงมสตตงมนอยางตอ

เนองอยกบตว ตดอยกบตวเสมอ กจะไมมนวรณ ถาสตไมอยกบตว เดยวกคดโนนคดน เดยว

กฟงไปโนนไปน นวรณกเขามาครอบงำ

หรอแมผทฝกดวยกรรมฐานอนๆ เชน พทธานสสต มรณสต กใชในการฝกสตได ทำตอ

เนองกจะละนวรณได สตตวนนหากมปญญาประกอบเขาและมกำลง จะกลายเปนสตสม

โพชฌงคตอได ถาทำไดไมตอเนอง ทำไดบางไมไดบาง หลงคดไป นวรณกเขามาครอบงำ

โพชฌงคกไมเกด โ พชฌงคจงเปนธรรมทเปนปฎปกษหรอตรงขามกบนวรณ ผมจะอานพระ

สตรใหฟง เพอใหเขาใจลกษณะของโพชฌงคเพมเตมขน โดยแสดงลกษณะทคกบนวรณ ใน

อาวรณนวารณสตร ขอท ๒๑๙ พระพทธเจาตรสวา

ภกษทงหลาย นวรณเครองกางกน ๕ ประการน เปนความเศราหมองแหงจต ทอน

กำลงปญญา

นวรณเครองกางกน ๕ ประการ อะไรบาง คอ

๑. กามฉนทะเปนนวรณเครองกางกน เปนความเศราหมองแหงจต ทอนกำลงปญญา

๒. พยาบาทเปนนวรณเครองกางกน เปนความเศราหมองแหงจต ทอนกำลงปญญา

๓. ถนมทธะเปนนวรณเครองกางกน เปนความเศราหมองแหงจต ทอนกำลงปญญา

๔. อทธจจกกกจจะเปนนวรณเครองกางกน เปนความเศราหมอง แหงจต ทอนกำลง

ปญญา

๕. วจกจฉาเปนนวรณเครองกางกน เปนความเศราหมองแหงจต ทอนกำลงปญญา

นวรณเครองกางกน ๕ ประการน เปนความเศราหมองแหงจต ทอนกำลงปญญา

7

ภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ ประการน ไมเปนนวรณเครองกางกน ไมเปนความเศราหมอง

แหงจต ทบคคลเจรญ ทำใหมากแลว ยอมเปนไปเพอทำใหแจงผลแหงวชชาและวมตต

โพชฌงค ๗ ประการ อะไรบาง คอ

๑. สตสมโพชฌงคไมเปนนวรณเครองกางกน ไ มเปนความเศราหมองแหงจต ทบคคล

เจรญ ทำใหมากแลว ยอมเปนไปเพอทำใหแจงผลแหงวชชาและวมตต

๒. ธมมวจยสมโพชฌงคไมเปนนวรณเครองกางกน ไ มเปนความเศราหมองแหงจต ท

บคคลเจรญ ทำใหมากแลว ยอมเปนไปเพอทำใหแจงผลแหงวชชาและวมตต

๓. วรยสมโพชฌงคไมเปนนวรณเครองกางกน ไ มเปนความเศราหมองแหงจต ทบคคล

เจรญ ทำใหมากแลว ยอมเปนไปเพอทำใหแจงผลแหงวชชาและวมตต

๔. ปตสมโพชฌงคไมเปนนวรณเครองกางกน ไ มเปนความเศราหมองแหงจต ทบคคล

เจรญ ทำใหมากแลว ยอมเปนไปเพอทำใหแจงผลแหงวชชาและวมตต

๕. ปสสทธสมโพชฌงคไมเปนนวรณเครองกางกน ไ มเปนความเศราหมองแหงจต ท

บคคลเจรญ ทำใหมากแลว ยอมเปนไปเพอทำใหแจงผลแหงวชชาและวมตต

๖. สมาธสมโพชฌงคไมเปนนวรณเครองกางกน ไ มเปนความเศราหมองแหงจต ท

บคคลเจรญ ทำใหมากแลว ยอมเปนไปเพอทำใหแจงผลแหงวชชาและวมตต

๗. อเบกขาสมโพชฌงคไมเปนนวรณเครองกางกน ไ มเปนความเศราหมองแหงจต ท

บคคลเจรญ ทำใหมากแลว ยอมเปนไปเพอทำใหแจงผลแหงวชชาและวมตต

โพชฌงค ๗ ประการน ไ มเปนนวรณเครองกางกน ไ มเปนความเศราหมองแหงจต ท

บคคลเจรญ ทำใหมากแลว ยอมเปนไปเพอทำใหแจงผลแหงวชชาและวมตต

ภกษทงหลาย สมยใด อรยสาวกตงใจ ใฝใจ สำรวมใจ เงยโสตสดบธรรม สมยนน นวรณ

๕ ประการยอมไมมแกเธอ โพชฌงค ๗ ประการยอมถงความเจรญเตมท

8

นวรณ ๕ ประการยอมไมมแกเธอในสมยนน อะไรบาง คอ

๑. กามฉนทนวรณยอมไมมในสมยนน

๒. พยาบาทนวรณยอมไมมในสมยนน

๓. ถนมทธนวรณยอมไมมในสมยนน

๔. อทธจจกกกจจนวรณยอมไมมในสมยนน

๕. วจกจฉานวรณยอมไมมในสมยนน

นวรณ ๕ ประการยอมไมมแกเธอในสมยนน

โพชฌงค ๗ ประการยอมถงความเจรญเตมทในสมยนน อะไรบาง คอ

๑. สตสมโพชฌงคยอมถงความเจรญเตมทในสมยนน

๒. ธมมวจยสมโพชฌงคยอมถงความเจรญเตมทในสมยนน

๓. วรยสมโพชฌงคยอมถงความเจรญเตมทในสมยนน

๔. ปตสมโพชฌงคยอมถงความเจรญเตมทในสมยนน

๕. ปสสทธสมโพชฌงคยอมถงความเจรญเตมทในสมยนน

๖. สมาธสมโพชฌงคยอมถงความเจรญเตมทในสมยนน

๗. อเบกขาสมโพชฌงคยอมถงความเจรญเตมทในสมยนน

โพชฌงค ๗ ประการนยอมถงความเจรญเตมทในสมยนน

ภกษทงหลาย สมยใด อรยสาวกตงใจ ใฝใจ สำรวมใจ เงยโสตสดบธรรม สมยนน นวรณ

๕ ประการยอมไมมแกเธอ โพชฌงค ๗ ประการนยอมถง ความเจรญเตมท

อาวรณนวรณสตรท ๘ จบ

9

พระสตรนกลาวถงโพชฌงค ทมลกษณะตรงขามกบนวรณ เปนปฏปกษกน ทานทง

หลายทเปนนกปฎบตธรรม อยากจะละนวรณกตองฝกโพชฌงคขนมา โ ดยตวแรก คอสตสม

โพชฌงค คอ ใหมสตทเปนไปเพอตรสร เพอจะเปนผร มสตทตอเนองอยกบตว รตวอยเสมอ รตว

ในทกอรยาบถ กจะกนนวรณได ถาฝกยงไมได อยากจะหมดนวรณ นวรณกไมหมด ตอง

ยอมรบ มนตรงขามกน นวรณเครองกางกน เปนความเศราหมองแหงจต ทอนกำลง

ปญญา เปนเครองกางกนจต กนไมใหเหนความจรง บางคนกนจนกระทงไมเหนลจงกรม

เลย ขนาดทางเดนยงมองแทบไมเหนเลย มนกน เปนเครองกางกน เปนความเศราหมองของจต

ทำใหจตเศราหมอง ทอนกำลงปญญา ปญญาไมม ปญญาเกดไมได

สวนโพชฌงค ๗ ไมเปนนวรณ ไมเปนเครองกางกน ทำใหจตสะอาด ปลอดโปรง

ไมเศราหมอง เจรญและทำใหมาก เปนไปเพอกระทำใหแจงผลแหงวชชาและวมต ถาเจรญ

ธรรมนใหมากแลว จะไดวชชา หลดพน หมดกเลส

พระพทธองคตรสวา ในขณะทภกษตงใจฟงธรรม มจตจดจออยางเตมท กสามารถ

ทำใหนวรณหมดได ทำโพชฌงคบรบรณได ใ นสมยพทธกาลกมเยอะ ตอนฟงธรรมกตงใจ

ใสใจกนอยางเตมท มจตจดจอ ตงใจใฝร นวรณกไมม โพชฌงคกเตมทบรบรณในขณะนน

อยางนกเปนเพราะสตตอเนอง รวมจตเขามาได ถาคนเคยทำ เคยฝก เคยหดมา กทำได

คอ สมยใด อรยสาวกตงใจ ใสใจ สำรวมใจ เงยโสตสดบธรรม ผทจะทำเหลานได ตอง

มการฝกมาด ถาเราฝกมาไมด จตไมคอยอยกบเนอกบตว ไมคอยมสต พอถงเวลาฟงธรรม จะ

รวมมากยาก บางคนรวมแลวรวมอกยงไมมาเลย บางครงกเลยตองมเทคนค มอบายวธตางๆ

เพอรวมจต ฉะนน การรวมจตกสำคญ การรวมจตกคอสมาธนนเอง ซงสมาธจะเกดได กเพราะม

สตมกำลงและตอเนอง สตจะมกำลงตองอาศยปญญา เดยวจะขยายความใหฟงวา สตแบบ

ไหนทใชการได เปนสตสมโพชฌงค สตแบบไหนใชการไมได สตมเยอะ แตใชการไมไดกม

มนไมมกำลงพอ

สตสมโพชฌงคเปนสตทเฉพาะเจาะจง เปนสตทประกอบดวยปญญาอนยง จงมกำลง

เปนไปเพอละกเลส ถาไมมกำลง กละกเลสไมได คำวา กำลง หมายถง เปนไปเพอการละกเลส

ไมใชเกง แขงทอ แตละกเลสไมได ละกเลสไมไดกไมถอวาเกง ละกเสลไดจงถอวาเกง บางคน

10

ทำอะไรกเกง แตกเลสเพยบ อยางนนถอวาไมเกงเลย ตองเขาใจคำวา เกง ในทางพทธ ตาม

คำสอนของพระพทธเจาคอละกเลสได มปญญามาก ปญญานอยไมเกยง ขอใหละกเลสได ก

ถอวาใชได ปญญาความสามารถในการจำแนกแจกแจงอะไรตางๆ ในรายละเอยดอาจจะไม

เกง ไมตองเกงขนาดทานพระสารบตร หรอ ขนาดคนโนนคนน เอาแคบรรลธรรม ละกเลสไดก

พอ ขอใหใชปญญาในการละกเลส ตอนฟงธรรมกทำได

ทานทงหลายกอยาประมาท เวลาฟงธรรม ฝกสตสมผชญญะใหดๆ ถงเวลาฟงธรรมก

รวมจต ตงใจฟง พระพทธองคตรสไววา ภกษทงหลาย สมยใด อรยสาวกตงใจ ใฝใจ สำรวมใจ

เงยโสตสดบธรรม สมยนนนวรณ ๕ ประการยอมไมมแกเธอ โพชฌงค ๗ ประการยอมถงความ

เจรญเตมท ตวรวบรวมจตมา ผกจตไว คอ สตสมโพชฌงค สตจงขนกอน เปนองคแรกใน

โพชฌงค ไมเหมอนในสตปฏฐาน สตปฎฐานเอาความเพยรขนกอน มความเพยร มสมปชญญะ

มสต เปนการฝกตอนตน ตอมากเอาสตทมกำลงมากอน เปนตวนำมา

พอมสตมารวมแลว ปญญากวจยธรรม โพชฌงคกถงความบรบรณเตมทได คนไหนทร

แจงแทงตลอดในธรรมะนน ฟงธรรมกบรรลไปเลยได ใ นยคพทธกาลมเยอะแบบน ใ นยคน

อาจจะมได แตคนจะเปนอยางนนกตองผานการฝกมา อาจจะชาตน หรอชาตกอนๆ ทานคง

ผานการฟงมาหลายครงแลว อยาลมเอาเทคนคนไปใช ตองตงใจ ใฝใจ สำรวมใจ เงยโสต

สดบ ถาทำแบบน นวรณ ๕ กจะไมม โ พชฌงค ๗ กจะถงความบรบรณเตมท เมอถงความ

บรบรณเตมท เปนคนมคณสมบตพรอมจะตรสร สวนจะตรสรหรอไมกอกเรองหนง แตเกด

ความพรอมตอนนน

นเปนเนอหาในอาวรณนวรณสตร เพอเขาใจโพชฌงคในลกษณะทเปนปฏปกษหรอ

ตรงขามกบนวรณ การจะละอะไรได ตองมฝายตรงขามมา ละนวรณกตองมโพชฌงค มสต

สมโพชฌงค ธรรมวจย มความเพยรมา จะละนวรณได อยากจะละกเลสไดเดดขาด กเลสไม

เกดอกเลย ตองมอรยมรรคมองค ๘ ตองมเครองมอ ละนวรณไดดวยโพชฌงค ละกเลสไดดวย

มรรค

ในรกขสตร ขอ ๒๒๐ พระพทธองคตรสวา

11

ภกษทงหลาย ตนไมใหญทมกาฝากกอใหญขนเกาะปกคลม เปนเหตใหลมระเนระนาด

ตนไมใหญเหลานนทมกาฝากกอใหญขนเกาะปกคลม เปนเหตใหลมระเนระนาด ไ ดแกตนอะไร

บาง คอ ตนโพธ ตนไทร ตนเลยบ ตนมะเดอ ตนกจฉกะ ตนมะขวด ตนไมใหญเหลาน ทมกาฝาก

กอใหญขนเกาะปกคลม เปนเหตใหลมหกลง ฉนใด กลบตรบางคนในโลกน กฉนนนเหมอนกน

ละกามเชนใด ออกจากเรอนบวชเปนบรรพชต เขายอมถกกามเชนนน หรอสงทเลวกวานน ทำให

หกลมลง

ภกษทงหลาย นวรณเครองกางกน ๕ ประการนครอบงำจตแลว ทอนกำลงปญญา

นวรณเครองกางกน ๕ ประการ อะไรบาง คอ

๑. กามฉนทะเปนนวรณเครองกางกน ครอบงำจตแลว ทอนกำลงปญญา

๒. พยาบาทเปนนวรณเครองกางกน ครอบงำจตแลว ทอนกำลงปญญา

๓. ถนมทธะเปนนวรณเครองกางกน ครอบงำจตแลว ทอนกำลงปญญา

๔. อทธจจกกกจจะเปนนวรณเครองกางกน ครอบงำจตแลว ทอนกำลงปญญา

๕. วจกจฉาเปนนวรณเครองกางกน ครอบงำจตแลว ทอนกำลงปญญา

นวรณเครองกางกน ๕ ประการนครอบงำจตแลว ทอนกำลงปญญา

ภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ ประการน ไมเปนนวรณเครองกางกน ไมครอบงำจต ทบคคล

เจรญ ทำใหมากแลว ยอมเปนไปเพอทำใหแจงผลแหงวชชาและวมตต

โพชฌงค ๗ ประการ อะไรบาง คอ

๑. สตสมโพชฌงคไมเปนนวรณเครองกางกน ไ มครอบงำจต ทบคคลเจรญ ทำใหมาก

แลว ยอมเปนไปเพอทำใหแจงผลแหงวชชาและวมตต

12

๒. ธมมวจยสมโพชฌงคไมเปนนวรณเครองกางกน ไมครอบงำจต ทบคคลเจรญ ทำให

มากแลว ยอมเปนไปเพอทำใหแจงผลแหงวชชาและวมตต

๓. วรยสมโพชฌงคไมเปนนวรณเครองกางกน ไมครอบงำจต ทบคคลเจรญ ทำใหมาก

แลว ยอมเปนไปเพอทำใหแจงผลแหงวชชาและวมตต

๔. ปตสมโพชฌงคไมเปนนวรณเครองกางกน ไ มครอบงำจต ทบคคลเจรญ ทำใหมาก

แลว ยอมเปนไปเพอทำใหแจงผลแหงวชชาและวมตต

๕. ปสสทธสมโพชฌงคไมเปนนวรณเครองกางกน ไมครอบงำจต ทบคคลเจรญ ทำให

มากแลว ยอมเปนไปเพอทำใหแจงผลแหงวชชาและวมตต

๖. สมาธสมโพชฌงคไมเปนนวรณเครองกางกน ไ มครอบงำจต ทบคคลเจรญ ทำให

มากแลว ยอมเปนไปเพอทำใหแจงผลแหงวชชาและวมตต

๗. อเบกขาสมโพชฌงคไมเปนนวรณเครองกางกน ไ มครอบงำจต ทบคคลเจรญ ทำให

มากแลว ยอมเปนไปเพอทำใหแจงผลแหงวชชาและวมตต

ภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ ประการน ไมเปนนวรณเครองกางกน ไมครอบงำจต ทบคคล

เจรญ ทำใหมากแลว ยอมเปนไปเพอทำใหแจงผลแหงวชชาและวมตต

รกขสตรท ๙ จบ

พระสตรนอปมาเหมอนกบตนไม ตนไมทมกาฝากกอใหญขนเกาะปกคลมและลมไป

อปมาเปรยบเทยบเหมอนภกษในธรรมวนยน ภกษบวชเขาไป ถกกามฉนทะครอบงำ พวก

นวรณนมลกษณะทปดบงครอบงำจต ตรงขามกบโพชฌงค โ พชฌงคมลกษณะไมครอบงำ

จต สงเกตด เวลากามฉนทะ พยาปาทะ ถนมทธะ อทธจจกกกจจะ วจกจฉา เกดขน มลกษณะท

ครอบงำจต จตโดนครอบ มดมว ไมเปนอสระ โพชฌงคมลกษณะตรงกนขาม ไมครอบงำ

จต จตจะสะอาด โ ลงสบาย เปดเผย ไ มถกขง ไ มถกครอบงำ บางคนถกเจานาย

ครอบงำ บางคนถกลกนองครอบงำ บางคนถกภรรยาและลกครอบงำ ตองวงหานนหาน แทบ

ลมแทบตาย จตมนวรณกจะโดนครอบงำ นวรณนนมลกษณะครอบงำ พอครอบงำจตแลว

13

ทอนกำลงปญญา ทำใหหมดปญญา ปญญาหายไป นวรณเปนอยางนน สวนโพชฌงคตรง

ขาม โพชฌงคไมครอบงำจต

เราทงหลายนน ใ นเวลาปกต อะไรดๆ กรหมด แตเวลานวรณเกดขนมา เราขาด

ธรรมะฝายโพชฌงค คอสตสมโพชฌงคเปนตน ไ มมสตอยกบตว พอถกครอบงำ ใ จกจะเปน

ทกขเหมอนถกบบ เหมอนตวเองไมมทางเลอก เหมอนตวเองถกกระทบกระทง แตทจรงแลว คอ

จตถกครอบงำ เลยรสกไมคอยสบาย ไ มปลอดโปรง พอรสกไมสบาย ไ มปลอดโปรง แถม

ปญญากหายดวย เลยมดมน คดหาทางออกไมได โพชฌงคจงสำคญในแงทชวยทำใหไมถก

ครอบงำ และเปนไปเพอการตรสร

อกพระสตรหนง นวรณสตร ขอ ๒๒๑ พระพทธองคตรสวา

ภกษทงหลาย นวรณ ๕ ประการน ทำใหเปนเหมอนคนตาบอด เปนเหมอนคนไมม

ดวงตา ทำใหไมรอะไร มปญญามดบอด เปนไปในฝายความคบแคน ไมเปนไปเพอนพพาน

นวรณ ๕ ประการ อะไรบาง คอ

๑. กามฉนทนวรณทำใหเปนเหมอนคนตาบอด เปนเหมอนคนไมม ดวงตา ทำใหไมร

อะไร มปญญามดบอด เปนไปในฝายความคบแคน ไมเปนไปเพอนพพาน

๒. พยาบาทนวรณทำใหเปนเหมอนคนตาบอด เปนเหมอนคนไมม ดวงตา ทำใหไมร

อะไร มปญญามดบอด เปนไปในฝายความคบแคน ไมเปนไปเพอนพพาน

๓. ถนมทธนวรณทำใหเปนเหมอนคนตาบอด เปนเหมอนคนไมม ดวงตา ทำใหไมร

อะไร มปญญามดบอด เปนไปในฝายความคบแคน ไมเปนไปเพอนพพาน

๔. อทธจจกกกจจนวรณทำใหเปนเหมอนคนตาบอด เปนเหมอนคนไมม ดวงตา ทำให

ไมรอะไร มปญญามดบอด เปนไปในฝายความคบแคน ไมเปนไปเพอนพพาน

๕. วจกจฉานวรณทำใหเปนเหมอนคนตาบอด เปนเหมอนคนไมม ดวงตา ทำใหไมร

อะไร มปญญามดบอด เปนไปในฝายความคบแคน ไมเปนไปเพอนพพาน

14

นวรณ ๕ ประการน ทำใหเปนเหมอนคนตาบอด เปนเหมอนคนไมมดวงตา ทำใหไมร

อะไร มปญญามดบอด เปนไปในฝายความคบแคน ไมเปนไปเพอนพพาน

ภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ ประการน ทำใหเปนเหมอนคนมดวงตา ทำใหร เจรญปญญา

ไมเปนไปในฝายความคบแคน เปนไปเพอนพพาน

โพชฌงค ๗ ประการ อะไรบาง คอ

๑. สตสมโพชฌงคทำใหเปนเหมอนคนมดวงตา ทำใหร เจรญปญญา ไ มเปนไปในฝาย

ความคบแคน เปนไปเพอนพพาน

๒. ธมมวจยสมโพชฌงคทำใหเปนเหมอนคนมดวงตา ทำใหร เจรญปญญา ไ มเปนไปใน

ฝายความคบแคน เปนไปเพอนพพาน

๓. วรยสมโพชฌงคทำใหเปนเหมอนคนมดวงตา ทำใหร เจรญปญญา ไ มเปนไปในฝาย

ความคบแคน เปนไปเพอนพพาน

๔. ปตสมโพชฌงคทำใหเปนเหมอนคนมดวงตา ทำใหร เจรญปญญา ไ มเปนไปในฝาย

ความคบแคน เปนไปเพอนพพาน

๕. ปสสทธสมโพชฌงคทำใหเปนเหมอนคนมดวงตา ทำใหร เจรญปญญา ไ มเปนไปใน

ฝายความคบแคน เปนไปเพอนพพาน

๖. สมาธสมโพชฌงคทำใหเปนเหมอนคนมดวงตา ทำใหร เจรญปญญา ไมเปนไปในฝาย

ความคบแคน เปนไปเพอนพพาน

๗. อเบกขาสมโพชฌงคทำใหเปนเหมอนคนมดวงตา ทำใหร เจรญ ปญญา ไ มเปนไปใน

ฝายความคบแคน เปนไปเพอนพพาน

ภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ ประการน ทำใหเปนเหมอนคนมดวงตา ทำใหร เจรญปญญา

ไมเปนไปในฝายความคบแคน เปนไปเพอนพพาน

นวรณสตรท ๑๐ จบ

15

พระสตรนคงจะชวยใหเขาใจลกษณะของโพชฌงคไดชดขน โดยเปรยบเทยบกบนวรณ

เราทงหลายอาจจะไมคอยรจกโพชฌงคกนนก แตนวรณคงจะรจกกนด โดนถลมอยเปนประจำ

พดในแงของการเปรยบเทยบ พระพทธองคทรงเปรยบเทยบชดเจนแลว นวรณ ๕ ทำใหเหมอน

คนตาบอด เหมอนคนไมมดวงตา ไ มรอะไร มปญญามดบอด เปนไปฝายคบแคน ทำใหหนก

ทำใหมเรองโนนเรองน ทำใหเหมอนมโลกใหแบก มเรองทตวเราตองรบผดชอบ มอะไรๆ เยอะ

แยะมากมาย ไมเปนไปเพอความสะอาดปลอดโปรง ไมเปนไปเพอนพพาน

สวนโพชฌงคไมเหมอนอยางนน โพชฌงคน ทำใหเหมอนคนมดวงตา ถงไมมดวง

ตาจรงๆ ยงไมถงอรยมรรค ยงไมเปนพระอรยเจา ถามสตสมโพชฌงคขนมา ดทาทางเหมอนคน

มปญญา มดวงตา ทำใหร และเจรญปญญาได แคมสตสมโพชฌงค มสตอยกบตวตงแตตน ก

เปนการเจรญปญญา ทำใหเรารอะไรๆ ไดลกซงขน รในสงทคาดไมถง รอยางคาดไมถง เหมอน

คนมดวงตา มองอะไรชดเจน ไมเปนไปในฝายคบแคน ไมหนกอกหนกใจ เปนไปเพอนพพาน

นกกลาวถงความหมายและลกษณะของโพชฌงค ในประเดนท ๑ คงพอเขาใจโพชฌงคบาง

โพชฌงคม ๗ ประการ ผมไดอานชอโพชฌงคใหฟงแลวหลายครง คงพอจะจำได ท

อานหลายครง เพอใหทานทยงจำไมไดจำได จำใหมนคงไว ตงใจนำไปพจารณา ปฏบตตาม

ตอไป นวรณจะไดหมด หลายทานอตสาหตงใจแลว พยายามจะไมฟงซาน แปบเดยวหลบไป

ผทนวรณเยอะอย สตไมคอยม นวรณกยงมโอกาสเกดเสมอ ถาไมรกกชง ถาไมฟงซานกงวง

นอน สวนใหญเปนอยางนน พยายามดงตวเองมาแลว ไมใหฟง ใหอยกบตรงน พอไมฟงกหลบ

อยางนคอคนไมมโพชฌงค ดงนน ตองยอมรบความจรง บางคนถามวา ทำไมไมฟงซานกหลบ

ไมหลบกฟงซาน คนไมมสต ขาดสตสมปชญญะ กเปนอยางน จะไมใหเปนอยางนนกไมได

เพราะมนเปนอยางนน

ทานทงหลายเวลาปฏบตตองรจกตวเองใหด ถาจะละนวรณกตองมธรรมะทเปน

ปฏปกษของมน คอ โพชฌงคเปนปฏปกษตอนวรณ เรมตงแต สตสมโพชฌงค มสตอยกบตว

เสมอ เปนอปการะมากในการเจรญโพชฌงคขออนๆ ปองกนนวรณได ทานทงหลายกลองทำด

ถามสตตอเนองกจะละนวรณไดโดยธรรมชาต ถาทำแลวชำนาญ มสตอยกบอรยาบถตางๆ

นวรณกไมเกด เรมมดวงตา วจยในธรรมตางๆ ทำความเพยรตอไป ไดโพชฌงคอนๆ

16

๒. แจกแจงองคธรรมของโพชฌงค

ตอไปพดประเดนท ๒ ทไดแยกเอาไว คอ การแจกแจงองคธรรม หรอตวสภาวะของ

โพชฌงค ๗ เมอสกครไดกลาวถงโพชฌงคแบบรวมๆ ทงความหมายและลกษณะ ไ ดอานชอ

โพชฌงคทง ๗ ขอใหฟงแลว ในประเดนท ๒ น จะไดแจงแจงโพชฌงคทง ๗ วา ทง ๗ ขอนม

องคธรรม มสภาวะ มลกษณะอยางไร

สตสมโพชฌงคเปนตนน ทานทงหลายตองมาดกอนวา ทำไมจงทรงแสดงสตสม

โพชฌงคไวเปนขอแรก ผมไดพดเกรนไวตงแตตนแลววา สตนเปนธรรมทมอปการะมาก ความ

ไมประมาทในกศลธรรมทงหลาย เปนธรรมะทมอปการะแกทกเรอง โ ดยเฉพาะในเรอง

การมปญญาตรสร ยงตองอาศยสตนเปนอยางมากทเดยว ตองเปนสตทพเศษ ไ มใชสต

ธรรมดา เดยวจะขยายความตอไป และแนนอนวา สตนตองเรมกอน มกอน เพราะมอปการะ

มากแกอนอนๆ ถาขาดสตแลว ธรรมะอนๆ กไมตองพด สตตองมกอน จงเอาสตสมโพชฌงค

นขนมากอน เปนตวโพชฌงคทมอปการะแกโพชฌงคอนๆ อยางทพระพทธเจาตรสวา สตตอง

ใชในททงปวง จำปราถนาในทกๆ เรอง เหมอนเกลอ เวลาทำกบขาว เกลอใชในทกกบขาว

สาเหตนทเอาสตสมโพชฌงคขนกอน เพราะสตนนมอปการะมาก เปนกองหนนและเปนตวชวย

ทกเรอง

ทำไมโพชฌงคจงม ๗ ทม ๗ เพราะม ๗ นนแหละ ไมขาดไมเกนไปกวานน ธรรมะ

หมวดนมจำนวนเทานนแหละ พระอรหนตสมมาสมพทธเจาเปนผตรสร เปนสพพญญ ในเมอม

แค ๗ กเพราะมแค ๗ ทานทงหลายกไมตองไปคดมาก ถากลาวถงเหตผลกเปนเรองของการ

ปรบจตทเปนไปเพอการตรสร อยางทผมพดไปเมอสกคร เราทงหลายกมทงหดห ทงฟงซาน

เปนเรองปกตอยแลว โดยธรรมชาต มหดหและมฟงซาน ทน โพชฌงคเปนตวปฏปกษตอสง

เหลาน ครบถวนสมบรณแลว

ถาจตหดหเมอใด พระพทธองคทรงใหเจรญธมมวจยสมโพชฌงค วรยสมโพชฌงค ปต

สมโพชฌงค ถาเจรญธมมวจยะ วรยะ ปต จะชวยยกจตขนจากความหดห ความทอแทได

เวลาใดจตฟงซาน เวลานนควรเจรญปสสทธสมโพชฌงค สมาธสมโพชฌงค อเบกขาสม

17

โพชฌงค ทำอยางนจะชวนใหจตรวมเปนหนงได เพราะลกษณะจตของเราทงหลายมอย ๒

อยาง คอ หดหกบฟงซาน

จตของคนทยงไมไดฝก ยงมหดห ทอแท งวงซม งวงเหงา เศราซม และฟงซาน รำคาญ

ใจ ม ๒ อยางน โพชฌงคเปนตวปฏปกษ สตสมโพชฌงค เปนตวอปการะในทกเรอง ทงตอน

ทหดหกตองมสตคอยจบไว และจดการมนดวยโพชฌงค ๓ ตอนฟงซาน กตองมสตคอยจบ

สงเกตด จดการเรองนดวยโพชฌงค ๓ ครบถวนแลว กจะเปนไปเพอตรสรได นเปนคำอธบาย

ในแงความเปนเหตผลตอคำสอนของพระพทธเจา ความจรงแลว ถามวา ทำไมม ๗ ธรรมชาต

มนมแคนนกแคนน และเราเขาใจวา พระอรหนตสมมาสมพทธเจาของเรานทรงแสดงธรรมะ

ตามทมนเปน ไมใชพระองคสรางธรรมะขนมา แลวยกใหมนเปนอยางนนอยางน ธรรมะเปน

ความจรงทเปนอยางนนอยแลว พระองคไปตรสร รแจงแทงตลอดแลว กนำมาบอก ในเมอ

ความจรงมนเปนอยางน พระองคกเอามาบอกอยางนน ตามทมนเปนนนแหละ

ทน เรามาเรยนธรรมะ จะบอกวาเปนธรรมะของพระพทธเจากได เพราะพระองคเปนผ

คนพบแลวเอามาบอก ความจรงเปนของธรรมชาต เปนอยางน ตอนไมมพระพทธเจามาตรสร

กไมมใครมาบอก มนกมอยของมน แตถกปกปดไว พระพทธเจาเอามาบอก ถาพดแบบกำปน

ทบดน ทำไมโพชฌงค ๗ จงม ๗ เพราะมนม ๗ จงม ๗ พระพทธเจาทรงบอกวาม ๗ ไมขาดและ

ไมเกนไปกวานน ไมใชมนม ๖ หรอม ๘ ถามมากกวานนหรอนอยกวานน พระองคกจะบอกวา

มมากกวานนหรอนอยกวานน แตเพราะมเทานน พระองคเลยบอกวามเทานน เหมอนกบประต

อมตะ ทำไมตองเปนอรยมรรคมองค ๘ กเพราะมนเปนอรยมรรคมองค ๘ นนแหละ ความ

จรงเปนอยางนน พระองคตรสตามความเปนจรง

๒.๑ โพชฌงค ๗ นยท ๑

หลงจากทราบวา ทำไมสตจงเรมกอน ทำไมจงม ๗ ตอไปจะขยายความ แจกแจง

แตละขอ ลกษณะการแจกแจงตามพระสตตนตปฎกหรอในแนวพระสตร พระอรหนตสมมาสม

พทธเจาทรงแสดงตามความเหมาะสม ตามบคคล สถานท เวลา แสดงใหเหมาะกบจรต

18

อธยาศยของผฟง ถาเราไมเขาใจ อานไปกอาจจะงง หรอเขาใจบาง แตเปนการเขาใจไปเอง

ตความไปเองกได

ในคมภรอภธรรมปฎก แสดงลกษณะการตรสโพชฌงคของพระพทธเจาทแสดงไวใน

พระสตรตางๆ แจกแจงแยกแยะได ๓ ลกษณะดวยกน แจกแจงอยางละ ๗ แตวาม ๓ แบบ

ในอภธรรมปฎก วภงค โพชฌงควภงค สตตนตภาชนย ขอ ๔๖๖ และ ๔๖๗ มขอความวา

[๔๖๖] โพงฌงค ๗ คอ

๑. สตสมโพชฌงค (ธรรมทเปนองคแหงการตรสรคอสต)

๒. ธมมวจยสมโพชฌงค (ธรรมทเปนองคแหงการตรสรคอธมมวจยะ)

๓. วรยสมโพชฌงค (ธรรมทเปนองคแหงการตรสรคอวรยะ)

๔. ปตสมโพชฌงค (ธรรมทเปนองคแหงการตรสรคอปต)

๕. ปสสทธสมโพชฌงค (ธรรมทเปนองคแหงการตรสรคอปสสทธ)

๖. สมาธสมโพชฌงค (ธรรมทเปนองคแหงการตรสรคอสมาธ)

๗. อเปกขาสมโพชฌงค (ธรรมทเปนองคแหงการตรสรคออเบกขา)

[๔๖๗] บรรดาโพชฌงค ๗ เหลานน สตสมโพชฌงค เปนไฉน

ภกษในธรรมวนยนเปนผมสต ประกอบดวยสตและปญญาอนยง เปนผระลกได ระลก

ถงกจททำไวนานๆ หรอวาจาทกลาวไวนานๆ ได นเรยกวา สตสมโพชฌงค (๑)

ธมมวจยสมโพชฌงค เปนไฉน

ภกษนนเปนผมสตอยอยางนน วจย เลอกสรร ทบทวน สอบสวนธรรมนนดวยปญญา

นเรยกวา ธมมวจยสมโพชฌงค (๒)

วรยสมโพชฌงค เปนไฉน

ความเพยร ความไมยอทอ อนภกษนนผวจย เลอกสรร ทบทวน สอบสวน ธรรมนนดวย

ปญญา ปรารภแลว นเรยกวา วรยสมโพชฌงค (๓)

ปตสมโพชฌงค เปนไฉน

ปตทปราศจากอามสยอมเกดขนแกภกษผปรารภความเพยร นเรยกวา ปตสมโพชฌงค

(๔)

19

ปสสทธสมโพชฌงค เปนไฉน

กายกด จตกด ของภกษผมใจเอบอม ยอมสงบระงบ นเรยกวา ปสสทธสมโพชฌงค (๕)

สมาธสมโพชฌงค เปนไฉน

จตของภกษผมกายสงบ ผมความสข ยอมตงมน นเรยกวา สมาธสมโพชฌงค (๖)

อเปกขาสมโพชฌงค เปนไฉน

ภกษนนเปนผวางเฉยดวยดซงจตทตงมนอยางนน นเรยกวา อเปกขาสมโพชฌงค (๗)

แบบนเปนนยท ๑ เวลาแสดงในพระสตรตางๆ เปนนยในแบบกวางๆ ทานทงหลายฟง

ดแลว พจารณาดวากวางดหรอไม นยท ๒ นยท ๓ ยงมตอไปอก ใ หพอเขาใจวา สตสม

โพชฌงคตามทพระพทธองคทรงแสดงมนยอยางไรบาง เรากจะไดนำพจารณา และปฏบตไดถก

ตอง

สำหรบนยท ๑ สตสมโพชฌงคมคำขยายความวา

สตสมโพชฌงคเปนไฉน

ภกษในธรรมวนยน เปนผมสต ประกอบดวยสตและปญญาอนยง เปนผทระลกได

ระลกถงกจททำไวนานๆ หรอวาจาทกลาวไวนานๆ ได นเรยกวาสตสมโพชฌงค

นเปนลกษณะของสตสมโพชฌงค คำวา ผมสต น เหมอนเราพดภาษาไทย ผมเงน

หมายถงอยางไร ผมเงน หมายถง ผทไดเกบเงนไว เกบหอมรอมรบไว เมอกจธระจำเปนเกดขน

กสามารถนำมาใชไดเลย เรยกวาผมเงน ผมสตกหมายความอยางนน ไดฝก ไดทำสต เกบ

ความชำนาญทางสตไวเยอะ ไมใชรวไป บางคนทำไวเหมอนกน ไปทำสหาวน ตอมากหาย

หมด อยางนกเหมอนกบหาเงนมา แลวไมรกษา หาเงนไดแลวกใชหมดไป ทำหายไป ไมเชก

ตวเองวาเงนเหลอเทาไหร อยางนไมเรยกวามเงน เคยหาเงนได คนเคยมเงน แตหมดเงนไปแลว

สตกเหมอนกน ผมสต หมายถง ไดฝกสงสมสตมาพอสมควร มสตไวพรอมใช และรชดวาตว

เองมสตอย เหมอนเรามเงน หาเงนมาได ฝากไวอยในธนาคาร เรากรวา เรามเงน

20

สตในทนไมใชสตธรรมดา แตเปนสตทประกอบไปดวยปญญา นยมเรยกปญญานวา

เนปกกะ หรอ สมปชญญะ สตและสมปชญญะ เรยกสนๆ วา ความรตว ความรตวจรงๆ แลว

ไมใชสต เปนวา สมปชญญะ โดยธรรมชาตแลว ถามปญญกตองมสตอยดวย ถามสต อาจจะ

ไมมปญญากได เลยเรยกความรตวอยางเดยวเลยกได ถารตวกตองมสต รอะไรมประโยชน

อะไรไมมประโยชน รอะไรเหมาะ อะไรไมเหมาะ รจกกาย รจกใจ นจะตองมสตแนๆ เนนไปท

ตวปญญาไปเลย จงขยายความวา ประกอบดวยสตและปญญาอนยง เพราะวา สตทเอาไปฝก

เพอทำลายกเลสน จะตองเปนสตทมกำลง สตทมกำลงนตองมปญญาประกอบ สตทไมม

ปญญาประกอบ จะเปนสตทไมมกำลง ไ มพอทจะทำลายกเลส เชน บางคนไปนงกำหนดนน

กำหนดน มสตทไมประกอบไปดวยปญญา มนไมพอทจะละกเลส เดยวกเลสกจะเขามาอย

เรอยๆ ตองเปนสตทประกอบดวยปญญาอนยง มงไปสพระนพพาน จงจะละกเลสได ตองเปน

ปญญาทเหมาะสม ทถกตอง รอะไรควร อะไรไมควร ตองมาฟงคำสอนใหดๆ เอาไปฝก แล

วกเชกดวา ไดปญญา รอะรไรมคณ อะไรมโทษ ไดรตามพระพทธเจาไวหรอไม

สตจะมกำลงกตอเมอมปญญาเขามาประกอบ ทานอปมาอยางน คอ มอำมาตยอย ๒

คน อำมาตยคนหนงอมราชกมารเอาไว อมโอรสพระราชาเอาไว อกคนหนงยนเฉยๆ ราช

กมารเหมอนปญญา อำมาตยเหมอนสต ถามวา ๒ คนน ใครจะมกำลง มอำนาจมากกวากน

ตอบวา คนทยนอมราชกมาร มกำลงมากกวา เพราะมกำลงของตวเองดวย กำลงของราชกมาร

ดวย สวนอกคนหนงไมคอยมกำลงมากนก ไมมคนเกรงกลวมากนก ทำนองน

การละกเลสกเหมอนกน ตองใชสตทมกำลง ตอนแรก คนทออกหนาออกตา ทำนนทำ

นคอสตนนเอง แตตองประกอบดวยปญญาอนยง ตองรจกอะไรเปนอะไร เพราะฉะนน สวน

ใหญทครบาอาจารยทานเนนกน ฝกตอนตน กฝกความรตว ฝกสมปชญญะนแหละ ตวปญญา

อนยง ถาเรยกตามภาษาหนงสอ คอ สตกบสมปชญญะ ความรตว หมายถงสมปชญญะ ไมใช

สต สตเปนความนกได ความระลกได ความไมหลงลม เปนการจบได ไ มลม ไ มปลอยใจ

เลอนลอยไป ไมปลอยอารมณไปเฉยๆ นเรยกวาสต สวนสมปชญญะเปนความร สอนเรองให

รตว ถารแลว ตองมสตอยดวยเสมอ

21

ในทางพทธเรา สอนใหฝกสตทประกอบไปดวยปญญา ใ หเปนผประกอบดวย

สตสมปชญญะ ใชคำในการปฏบต คอ สมปชานการ เปนผกระทำสมปชญญะ ทำความรตว

ในกรณตางๆ ทำสงตางๆ ดวยความร รสกตวเสมอวาทำเพอวตถประสงคอะไร ทำตามกเลส

หรอไม ทำนนทำนตองร อนนเปนเทคนควธการฝกทไดสอนไปแลว ใ นหวขอสตปฏฐาน ๔

หมวดสมปชญญะ

ในสตสมโพชฌงคน เนนสตทประกอบไปดวยปญญา ภกษในธรรมวนยน เปนผมสต

ประกอบดวยสตและปญญาอนยง เปนผระลกได ระลกถงกจททำไวนานๆ หรอวาจาทกลาวไว

นานๆ ไ ด นเรยกวา สตสมโพชฌงค เปนผระลกได นกได รจกกจททำไวนานๆ หรอคำพดท

กลาวไวนานๆ สงทไดทำอนนๆ ทำดวยจตทอะไร เกดขนไดอยางไร หมดไปไดอยางไร

คำพดนเกดดวยจตอะไร เกดขนไดอยางไร แลวหมดไปไดอยางไร ถาระลกไดอยางน

แสดงวาเปนคนทมสตดมาก ตอเนองมาก สามารถรวาสงทพดถงน วาจาทพดออกมาน มน

ออกมาไดอยางไร เกดขนจากจตอะไร บางคนบอกวา พดยงไมไดคดเลย ความจรงแลว ไมใช

ไมไดคด แตขาดสต ไมมสต เขาบอกวา ขอโทษทพดไมไดคด ไมไดคดจะพดไดอยางไร คดแต

ขาดสต ระลกไมได นกไมได

ผมสตสมโพชฌงคสามารถนกได ระลกได สงททำเกดไดอยางไร และหมดไปได

อยางไร คำทพดไปแลว สามารถระลกไดวา เกดขนเพราะอยางน หมดไปเพราะอยางน มจต

อยางน จงไดพดอยางน ตองมสตในการทำ มสตในการพด จงสามารถนกได ถาสตไมคอยด

จะนกไมคอยได ทานทงหลายลองสงเกตด แคเอารองเทาไปวาง บางครงยงงงวาเอาไปวางตรง

ไหน ไมตองนกถงสงททำ คำทพด ทำดวยจตอยางไร เกดเพราะเหตไร ลมไปหมด ถามสต

รสกตวอยางด จงทำ จงพด กมความสามารถนกได ระลกได อนนเปนลกษณะของสตสม

โพชฌงค แบบท ๑ อนนแบบกวางๆ เปนผมสต ประกอบดวยสตและปญญาอนยง ซงความ

เปนผมสตและปญญาอยางน จะทำใหนกหรอระลกถงสงททำ คำทพดวาเกดอยางไร และหมด

ไปไดอยางไร พอนกได มสตด ขอตอไปกจะทำได

ตอไป ธมมวจยสมโพชฌงค มคำขยายความวา

ธมมวจยสมโพชฌงค เปนไฉน

22

ภกษนนเปนผมสตอยอยางนน วจย เลอกสรร ทบทวน สอบสวนธรรมะนนดวยปญญา

นเรยกวา ธมมวจยสมโพชฌงค

ภกษนนเปนผมสตอยอยางนน มสต ไมหลงลม ไมปลอยจตเลอนลอย มสตกำกบอย

เปนผมสตและปญญาอนยงอยอยางนน ทน กวจย เลอกสรร ทบทวน สอบสวนธรรมะนนดวย

ปญญา มเครองมออกอนมาชวยคอปญญา ปญญาจะเหนความไมแนไมนอน เหนความเปนสง

ทเกดตามเหตปจจย เหนความไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ของสงทงหลายตามทมนเปนจรง

ดงนน ถามสตดแลว คอยจบไว ทำใหสภาวะนนๆ ปรากฏ ปญญา ทบทวน สอบสวนกจะเหน

ชดวา นเกดเพราะเหตน ดหรอไมด เปนกศลหรออกศล ทำแลวนำทกขมาให หรอทำแลวนำสข

มาให ไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน อยางนเรยกวา วจย ทบทวน สอบสวนธรรมะนนดวย

ปญญา เรยกวา ธมมวจยสมโพชฌงค พดงายๆ คอการเจรญวปสสนานเอง

สตมโพชฌงคเปนการฝกมาอยกบตว ใหมความตงมนและประกอบดวยปญญา เปนผ

มสตสมปชญญะ เปนการฝกสตและสมาธ แตเปนสมาธทยงไมแกกลา เลยเรยกวาสต ตอมา

กคนควา วจย สอบสวนธรรมะดวยปญญา เปนธมมวจยะ ความเพยร ความไมยอทอ อนภกษ

นนผวจย เลอกสรร ทบทวน สอบสวนธรรมะนนดวยปญญา ปรารภแลว นเรยกวาวรยสม

โพชฌงค ความไมทอแท ไมยอทอ เปนความฮกเหม เปนความใสใจทจะทำเรองน ทำเสมอ

ทำไมหยด ไมทงงาน ไมทงธระหนาทอนจำเปนตองทำ เรยกวาวรยสมโพชฌงค

ปตทปราศจากอามสยอมเกดขนแกภกษผมความเพยร นเรยกวาปตสมโพชฌงค

โพชฌงคขอหลงๆ เปนโพชฌงคทเปนผลมาจากโพชฌงคขอแรกๆ โพชฌงคทสำคญอยางแรก

เลย คอ สตนนเอง ถามสตอยอยางนน แลววจยธรรม กเปนธรรมวจยะ ทำความเพยร กเปน

วรยะ เมอมสต วจยธรรม ทำความเพยรตอเนองอยอยางนน ผลทตามมาคอปตทปราศจาก

อามส เมอเกดจะเรยกวาปตสมโพชฌงค

กายกด จตกดของภกษผมใจเอบอม ยอมสงบระงบ นเรยกวาปสสทธสมโพชฌงค

จตของภกษผมกายสงบ ผมความสข ยอมตงมน นเรยกวาสมาธสมโพชฌงค ตามลำดบมา

เรอยๆ โพชฌงคขอหลงๆ นจะเปนผล ปต ปสสทธ สมาธ เปนผลจากการทำมาตงแตตนทถก

23

ตอง จนถงอนสดทาย ภกษนนเปนผวางเฉยดวยด ซงจตทตงมนอยอยางนน นเรยกวาอเบกขา

สมโพชฌงค เปนผวางเฉยดวยด

เมอจตตงมน เปนสมาธ ไมรก ไมชง ไมแทรกแซง ไมจดการ ไมจดแจง มสตตงมน

ปญญาสอดสองด ไมเขาไปแทรกแซง มนเดนราบเรยบดแลว อเบกขากวางเฉยดวยดซงจตท

ตงมนอยางนน เปนการเฝาด จนเหนธรรมะทงหลายมนเปนไปตามทางทถกตองแลววางเฉย

ไมใชวางเฉยแบบไมสนใจ วางเฉยแบบดอยเฉยๆ ดอยหางๆ เพราะทำดแลว สตกดแลว ธรรม

วจยกดแลว พรอมจะจดการ ถาดแลว ถงขนสมาธแลว ตงแตโพชฌงคขอท ๑ ถงขอท ๖ ได

มาพรอมแลว มจตทเปนสมาธ กเปนผวางเฉยดวยด วางเฉยคอยดอย ถาไมถงสมาธตองปรบ

อกหนอย พอจตเปนสมาธ ตงมนด ธรรมะทงหลายเขาทเขาทาง ทำงานไดด กไมแทรกแซง

ไมจดแจง ดอยเฉยๆ

เหมอนเราขบรถ ถาทางมนตรง ขบพอดๆ แลวกขบไป ไมใชไมขบ ไมใชเลกขบ กขบ

กนไป หากมหลม มบอ หรออะไรขวางทาง กตองเบรคนดหนอย ตองหลบนดหนอย คอยด

และจดการ อนนเรยกวา อเบกขา วางเฉยดวยด ซงจตทมความตงมน เหนทง ๖ องคประกอบ

สตสมโพชฌงค ธมมวจยสมโพชฌงค วรยสมโพชฌงค ปตสมโพชฌงค ปสสทธสมโพชฌงค

สมาธสมโพชฌงค ทง ๖ นสมดลด เหมาะสมแลว กไมตองไปจดการอะไร เฉยแบบดอยหางๆ

นคออเบกขาสมโพชฌงค

คณสมบตของผทจะเปนผตรสร ตองดตามคณสมบต ๗ ประการน เปนผทม

สตสมปชญญะด มองอะไรกเปนธรรมะ คนควา สอบสวน พจารณาสงตางดวยปญญา

อยเสมอ มความเพยร รสกเอบอม สข สงบ ระงบอยภายใน ตงมน วางเฉย อยางน

เหมาะกบการตรสร ตองทง ๗ อยาง ไมไดเอาไปดคนอน เอาไวดตวเอง เราเปนผเหมาะสำหรบ

การตรสรหรอไม เปนคนทมคณสมบตพรอมหรอไม การตรสรนนตองอรยมรรคมองค ๘ รวมกน

ขน เหมาะสม สมดล สมบรณแลว สวนโพชฌงคนนอยกอนอรยมรรค เปนตวบอกวาพรอมจะ

มอรยมรรคหรอไม พรอมจะมปญญาตรสรหรอไม ตองเจรญและทำใหมากๆ ใหโพชฌงค ๗

อยางนมเสมอๆ ทำไดแมแตตอนทฟงธรรม ถาตงใจ ใฝใจทำ เอาสตนรวมเขามา พจารณา

ธรรมดวยปญญา โพชฌงคอยางอนกจะมารวมกน

24

๒.๒ โพชฌงค ๗ นยท ๒

ตอไป โพชฌงค ๗ นยท ๒ ขอ ๔๖๘ และ ๔๖๙

[๔๖๘] โพชฌงค ๗ คอ

๑. สตสมโพชฌงค

๒. ธมมวจยสมโพชฌงค

๓. วรยสมโพชฌงค

๔. ปตสมโพชฌงค

๕. ปสสทธสมโพชฌงค

๖. สมาธสมโพชฌงค

๗. อเปกขาสมโพชฌงค

[๔๖๙] บรรดาโพชฌงค ๗ เหลานน สตสมโพชฌงค เปนไฉน

สตในธรรมภายในตนกม ในธรรมภายนอกตนกม สตในธรรมภายในตน กคอ สตสม

โพชฌงค ยอมเปนไปเพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน ถงสตในธรรมภายนอกตน กคอ

สตสมโพชฌงค ยอมเปนไปเพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน (๑)

ธมมวจยสมโพชฌงค เปนไฉน

ความเลอกสรรธรรมในธรรมภายในตนกม ใ นธรรมภายนอกตนกม ความเลอกสรร

ธรรมในธรรมภายในตน กคอธมมวจยสมโพชฌงค ยอมเปนไปเพอความรยง เพอความตรสร เพอ

นพพาน ถงความเลอกสรรธรรมในธรรมภายนอกตน กคอธมมวจยสมโพชฌงค ยอมเปนไปเพอ

ความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน (๒)

วรยสมโพชฌงค เปนไฉน

ความเพยรทางกายกม ทางใจกม ความเพยรทางกาย กคอวรยสมโพชฌงค ยอมเปนไป

เพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน ถงความเพยรทางใจ กคอ วรยสมโพชฌงค ยอมเปนไป

เพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน (๓)

ปตสมโพชฌงค เปนไฉน

25

ปตทมทงวตกและวจารกม ทไมมทงวตกและวจารกม ปตทมทงวตกและวจาร กคอปต

สมโพชฌงค ยอมเปนไปเพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน ถง ปตทไมมทงวตกและวจาร

กคอปตสมโพชฌงค ยอมเปนไปเพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน (๔)

ปสสทธสมโพชฌงค เปนไฉน

กายปสสทธกม จตตปสสทธกม กายปสสทธ กคอปสสทธสมโพชฌงค ยอมเปนไปเพอ

ความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน ถงจตตปสสทธ กคอ ปสสทธสมโพชฌงค ยอมเปนไปเพอ

ความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน ( ๕)

สมาธสมโพชฌงค เปนไฉน

สมาธทมทงวตกและวจารกม ทไมมทงวตกและวจารกม สมาธทมทงวตกและวจาร กคอ

สมาธสมโพชฌงค ยอมเปนไปเพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน ถงสมาธทไมมทงวตก

และวจาร กคอสมาธสมโพชฌงค ยอมเปนไปเพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน (๖)

อเปกขาสมโพชฌงค เปนไฉน

อเบกขาในธรรมภายในตนกม ในธรรมภายนอกตนกม อเบกขาในธรรมภายในตน กคอ

อเปกขาสมโพชฌงค ยอมเปนไปเพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน ถงอเบกขาในธรรม

ภายนอกตน กคออเปกขาสมโพชฌงค ยอมเปนไปเพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน (๗)

อนนกอกนยหนง เปนนยท ๒ โพชฌงค ๗ แบงเปนขอละ ๒ สวน รวมเปนโพชฌงค

๑๔ สตสมโพชฌงคแยกเปน ๒ ธมมวจยสมโพชฌงค วรยสมโพชฌงค ปตสมโพชฌงค

ปสสทธสมโพชฌงค สมาธสมโพชฌงค อเบกขาสมโพชฌงค อยางละ ๒ รวมเปน ๑๔

สตสมโพชฌงค เปนไฉน สตในธรรมในภายในตนกม ในธรรมในภายนอกตนกม สตในธรรมภายในตน คอ การมสตระลกรอยในธรรมภายในตน ตามรกาย ตามรเวทนา ตามรจต ตามรธรรม ใ นตนเองกด ใ นธรรมภายนอกตน คอ ของคนอนกด ทง ๒ อยางน คอสตสมโพชฌงคเหมอนกน สตสมโพชฌงคนขยายในแงมมของสตปฏฐานเปนหลกเลย

สตในธรรมภายในตน ธรรมภายในตน คอ ขนธ ๕ ของตนเองนแหละ กาย เวทนา จตธรรมของตน ถาใครมสตและตามดอยในกาย เวทนา จตธรรมของตน ทำอยอยางตอเนอง อยางนกเรยกวาสตสมโพชฌงค แมภายนอกกเหมอนกน สตในธรรมภายนอกตน ใ นขนธ ๕

26

ของคนอน ในสตปฎฐาน สำหรบคนฝกเกงแลว สามารถระลกถงสภาวะตางๆ ของคนอนได ในเรองสตปฏฐานทไดเคยบรรยายไปแลว มสตตงมน และสงเกต กาย เวทนา จต ธรรม พอมสตสมปชญญะด ทานกใหทำทงภายในและภายนอก ใ หเหนโดยความเปนของทเสมอกน ตวเองเดนกเปนกาย คนอนเดนกเปนกาย มสตทงภายใน มสตทงภายนอก เสมอกนโดยความเปนธรรมะ สตในธรรมภายในตนกด สตในธรรมภายนอกตนกด กลวนเปนสตสมโพชฌงค ไมใชสตปฏฐานธรรมดา แตเปนสตระดบเหนธรรมะแลว สตปฏฐานธรรมดายงไมถงสตสมโพชฌงค สตปฏฐานทจะทำใหถงสตสมโพชฌงค คอสตทเปนไปในธรรม เหนธรรม สตในธรรมภายในตน สตในธรรมภายนอกตน

ตอนตนมสต หายใจเขา หายใจออก เดน ยน นง นอน เมอสตมกำลงขน เหนวาเปนเพยงสภาวธรรมอยางหนง ในตวเรากเปนเพยงสภาวธรรมอยางหนง ในคนอนกเปนเพยงสภาวธรรมอยางหนง อยางนเปนสตสมโพชฌงคได สตในธรรมจงเปนสตสมโพชฌงค ดงนน ในการฝกตอนตนๆ กฝกเพอใหมสตและสมปชญญะ ไมหลงลมตวเอง พอมสตมนคงดแลว กสงเกตดกายและใจใหเปนธรรมะ สตตวนทสงเกตดกายและใจใหเปนธรรมะ ไ มวาจะเปนของตนกด ของคนอนกด นเปนสตสมโพชฌงคได มพฒนาการมาตามลำดบ มกำลงมากขน

ทานทงหลายกฝกตงแตสตปฏฐาน ๔ ทำกรรมฐานนนบาง กรรมฐานนบาง จนกระทงมองตวเองเปนธรรมะ เปนรป เปนนาม มองคนอนกเปนธรรมะ เปนรป เปนนาม ในตนเอง ในคนอน กเหมอนกน สตในธรรมภายในตนกม สตในธรรมภายนอกตนกม สตในธรรมภายในตน กคอสตสมโพชฌงค ยอมเปนไปเพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน ถงสตในธรรมภายนอกตน กคอ สตสมโพชฌงค ยอมเปนไปเพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน สตในธรรม เหนธรรม เหนวาเปนธรรม เหนเปนธาต แมลมหายใจกเปนธรรมะอยางหนงทเขาและออกในกายน กายตนเปนธรรมะ กายคนอนกเปนธรรมะ อยางนเรยกวาสตในธรรม สตอนนเปนสตสมโพชฌงค นำไปทำเปนธรรมวจยได พจารณาดวยปญญาใหเหนวา ลวนเปนธรรมะทเกดเพราะเหตปจจย เหตปจจยเปนอยางน ไมเทยง เปนทกข ไมมตวตน อยางนกเปนธมมวจยสมโพชฌงค

สำหรบระดบโพชฌงคแลว ภายในหรอภายนอกกทำได สวนการฝกตอนตนๆ นยมใหฝกพจาณาตนเองกอน เพราะใจเรามนชอบออกไปขางนอก ไปโนนไปน ไปมองคนอน แทนทจะมองเปนอสภะ สวนใหญจะมองสวยงาม เลยหลงรกเขา เหนไมสวยงาม กหลงเกลยดเขา

27

จะถบเขา ถามองถกกใชไดเหมอนกน มองเปนธรรมะ เรากไมสวยไมงาม คนอนกไมสวยไมงาม อยางนกใชได คนทไมไดฝกสตสปชญญะ เวลามองคนอน แบบหนงกรกเขา แบบหนงกชงเขา เลยไมคอยไดอะไร จงควรฝกมาทตวเองเปนหลก พอมสตแลวคอยวากน เมอมสตตงมนดแลว ไมวาจะเปนสตในธรรมภายในตน หรอสตในธรรมภายนอกตน กเปนสตสมโพชฌงคทงนน

ตอไป ความเลอกสรรธรรมในภายในตนกม ความเลอกสรรธรรมในภายนอกตนกม ความเลอกสรรธรรมในภายในตน กคอ ธมมวจยสมโพชฌงค ยอมเปนไปเพอความรยง เปนไปเพอความตรสร เพอนพพาน ถงความเลอกสรรในธรรมภายนอกตน กคอ ธมมวจยสมโพชฌงค ยอมเปนไปเพอความรยง เปนไปเพอความตรสร เพอนพพาน นกเหมอนเรองทพดมาแลว เมอมสต รธรรมภายในตน รธรรมภายนอกตน ไ มหลงลม กวจย คนควา สอบสวน เพงพจารณาดดวยปญญา ไ มวาจะเปนธรรมะภายในตน ตนเองกเปนขนธ ๕ ไ มเทยง เปนทกข ไมใชตวตน คนอนกเปนขนธ ๕ ไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน คนทพดไมดนน กไมใชคน เปนคำพดไมด เกดเพราะเหตปจจย เทยงไหม ไ มเทยง เปนทกข ไ มใชตวตน วจย คนควา สอบสวนด ไ มวาจะเปนภายในหรอภายนอก กเปนธรรมวจยะทงนน วจยของตวเองกได วจยของคนอนกได แตตองเปนคนมสตใหด ตองรจกสตใหดๆ ไมใชไปวจยเขา แตเกลยดเขา ไปรกเขา หลงรกเขา หลงชงเขา อยางนใชไมได ตองไปฝกสตใหดๆ กอน

วรยะกม ๒ อยาง ความเพยรทางกายกม ทางใจกม ความเพยรทางกาย กคอวรยสมโพชฌงค ยอมเปนไปเพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน ถงความเพยรทางใจ กคอวรยะสมโพชฌงค ยอมเปนไปเพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน ความเพยรทสงผลออกมาทางกายกม เพยรแลวตงทาเดนจงกรม ตงทานงสมาธ เพยรแลวทำอะไรออกมาทางกาย อยางนกเปนวรยสมโพชฌงค หรอไมออกมาทางกาย แคทางใจ นกเอา ตงจตอธษฐานเอา ถาไมบรรลจะไมลกขน ถากเลสไมหลดไปจะไมยอมลก อยางนเรยกวาทางใจ ปรารภความเพยรทางใจ

ความเพยรทางกาย คอถายงไมไดทำ กตงทาทำ เดนจงกรม แลวกทำความเพยรตอดวยการนงสมาธ สวนทางใจกไมไดเปลยนทาทางหรออะไรกตามแต ใชกำลงทางใจ กระตนใหจตเกดความฮกเหม ทำความเพยร ฝกมสต ทำธรรมวจย เจรญและกระทำใหมากๆ ความเพยรทางกายกม ความเพยรทางใจกม จะเรมทางกายกได จะเรมทางใจกได เปนวรยสมโพชฌงคเหมอนกน

28

ปตสมโพชฌงคกม ๒ อยาง ปตทมทงวตกวจารกม ทไมมทงวตกทงวจารกม ปตทมทงวตกวจาร กเปนปตธรรมดาพนฐานสำหรบคนทไมไดฌานชนสง ประเดนนตองเขาใจเรองฌานกอน

ฌานท ๑ มองคฌาน ๕ ไดแก วตก วจาร ปต สข เอกคคตา ฌานท ๒ มองคฌาน ๓ ไดแก ปต สข เอกคคตา ฌานท ๓ มองคฌาน ๒ ไดแก สข เอกคคตา ฌานท ๔ มองคฌาน ๒ ไดแก อเบกขา กบ เอกคคตา

ปตทมทงวตกวจารกม อนนหมายความวา ปตทไดสงสดถงระดบฌานท ๑ ตงแตระดบฌานท ๑ ลงมา เรยกวา ปตทมทงวตกและวจาร อาจจะไมถงฌานกได มวตกและวจาร บางคนไมไดฌาน บางคนอาจจะไดฌานท ๑ ปตทเกดขนน กเปนปตสมโพชฌงคเหมอนกน สวน ปตทไมมวตกวจาร คอปตในฌานท ๒ ไมมวตกวจาร

พดงายๆ วา สำหรบปตสมโพชฌงคแลว ขอใหเปนปตทปราศจากอามส ไมไดอาศยอารมณในโลกมากระตนใหเกด เปนปตทเกดจากเนกขมมะ มสต ทำธรรมวจย มความเพยรตอเนอง ไดฌานกใชได หรอไมไดฌานกใชได มวตกวจารกได ไมมวตกวจารกได เปนปตสมโพชฌงคเหมอนกน มทง ๒ อยาง ปตทมทงวตกและวจาร กคอปตสมโพชฌงค ยอมเปนไปเพอความรยง เปนไปเพอความตรสร เพอนพพาน ถงปตทไมมทงวตกและวจาร กคอปตสมโพชฌงค ยอมเปนไปเพอความรยง เปนไปเพอความตรสร เพอนพพาน เปนไดทง ๒ อยาง คอปตระดบธรรมดาถงระดบปฐมฌาน กบ ปต สงกวานน เปนปตในฌานท ๒ ทง ๒ อยางกเปนปตสมโพชฌงคเหมอนกน และเปนไปเพอตรสร เพอนพพานไดเหมอนกน

ปสสทธกม ๒ อยาง กายปสสทธกม จตตปสสทธกม กายปสสทธ คอ สภาวะททำใหเจตสกตางๆ ทเกดประกอบกบจตในขณะนน มความสงบระงบ เลยพลอยทำใหรางกายระงบไปดวย จตตปสสทธ คอ สภาวะททำใหจตสงบระงบ กายปสสทธ กเรยกวาปสสทธสมโพชฌงค จตตปสสทธ กเรยกวาปสสทธสมโพชฌงค ทกายและจตสงบระงบกเพราะวา กเลสมนระงบ กเลสมนดบลงไป ความเรารอนเพราะกเลสหมดไป สงทเกดประกอบกบจตเรยกวากาย เปนนามกาย

29

สมาธสมโพชฌงค กม ๒ อยาง สมาธทมทงวตกและวจารกม สมาธทไมมทงวตกและวจารกม สมาธทมทงวตกและวจาร กคอสมาธทมตงแตระดบปฐมฌานลงมา ปฐมฌานมองคประกอบ ไดแก วตก วจาร ปต สข เอกคคตา สมาธตงแตระดบฌานท ๒ ขนไป ไมมทงวตกและวจาร สมาธทง ๒ แบบกเปนสมาธสมโพชฌงค เปนไปเพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพานไดเหมอนกน คอสมาธระดบไหนกได

สมาธสมโพชฌงคไมระบวาสมาธระดบไหน แตในอรยมรรคจะระบไว ถาอรยมรรครวมกนแลว จะไดสมาธแนบแนนระดบฌานใดฌานหนง ใ นบรรดาฌาน ๑, ๒, ๓, ๔ แตสมาธในระดบพนฐานจนถงโพชฌงค ไมไดระบไว ขนไหนกได ทานทงหลายจะตองเขาใจ ตอนฝกจะเอาสมาธระดบฌานไปดวยกได แตถาไมไดกไมเปนไร นพดถงตอนตน กอนอรยมรรค แตพออรยมรรคมารวมกนขน สามคค ประชมรวมกนเปนหนง สมมาสมาธตองเปนระดบฌาน ๑ ๒, ๓, ๔ ไมเหมอนกน ฝกตอนตนๆ น ไดสมาธถงฌานหรอไมถงฌาน กเรยกวา สมาธสมโพชฌงค เรยกวาสมาธนทรย เรยกวาสมาธพละ ไดเหมอนกน แตพอระดบอรยมรรคจะตองฌาน

สดทายคออเบกขาสมโพชฌงค อเบกขาในธรรมภายในตนกม ในธรรมภายนอกตนกม อเบกขาในธรรมภายในตน กคอ อเบกขาสมโพชฌงค ยอมเปนไปเพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน ถงอเบกขาในธรรมภายนอกตน กคอ อเบกขาสมโพชฌงค ยอมเปนไปเพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน เนอความกแบบทไดแจกแจงมาแลว ในเรองสตกบธมมวจยะนนเอง อเบกขาทงในขนธตวเอง และขนธผอน

วนน ไดแสดงความหมายและลกษณะของโพชฌงค คอธรรมะทเปนไปเพอความตรสร เปนองคประกอบทจะทำใหเกดปญญาตรสร หรอเปนคณสมบตของผทจะไดตรสร ผจะเปนอรยสาวก เปนผร ตองประกอบดวยคณสมบตเหลาน และไดแจกแจงองคธรรมตวสภาวะของโพชฌงค ๗ ไป ๒ แบบ แบบท ๑ เปนแบบกวางๆ แบบท ๒ แยกแยะโพชฌงค ๗ นน ขอละ ๒ รวมเปน ๑๔ แบบท ๓ จะบรรยายในครงตอไป

วนนกสมควรแกเวลาแลวนะครบ ขออนโมทนาทกทาน ____________________