ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ ΟΡΙΑ

Η Μικρά Ασία είναι η χερσόνησος που προεκτείνεται δυτικά της ασιατικής ηπείρου σε μια νοητή γραμμή που ξεκινά από τον κόλπο της Αλεξανδρέτας (Ισσός) έως την Τραπεζούντα της Μαύρης Θάλασσας. Βρέχεται από τρεις θάλασσες, τον (Μαύρη Θάλασσα) στο Βορρά, τη Μεσόγειο στο Νότο και το Αιγαίο δυτικά. Ο γεωγραφικός προσδιορισμός της είναι 36°-42° βόρειο πλάτος και 26°-40° ανατολικό μήκος. Το μέγιστο μήκος είναι 1044 χλμ. και το μέγιστο πλάτος 509 χλμ. αντίστοιχα. Στο δυτικό άκρο της σχεδόν αγγίζει την ευρωπαϊκή ήπειρο, από την οποία χωρίζεται μόνο από τα Στενά του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων (Ελλήσποντος) και τη θάλασσα του Μαρμαρά, (Προποντίδα), μέσω των οποίων ενώνεται η Μεσόγειος και η Μαύρη Θάλασσα.

Η Μ. Ασία εκτείνεται σε υψίπεδο, που ποικίλει από τα 700 έως τα 1800 περίπου μ. πάνω από το επίπεδο της θάλασσας. Μεγάλες οροσειρές διατρέχουν την περιοχή στον ανατολικό δυτικό άξονα, ενώ μικρότερες ομάδες ορέων και μεμονωμένες κορυφές είναι διασκορπισμένες σε όλη τη γη. Σε ό,τι αφορά στην έκτασή της η Μ. Ασία καλύπτει περίπου 391.500 τετρ. χλμ. και έχει περίπου το μέγεθος της Γαλλίας. Σε ό,τι αφορά στα φυσικά χαρακτηριστικά της συγκρίνεται πολλές φορές με την Ισπανία. Τα όρη της βόρειας ακτής, η Ποντική οροσειρά υψώνεται απότομα από τη θάλασσα με αποτέλεσμα η φυσική διαμόρφωση να μην επιτρέπει τη δημιουργία φυσικών ή τεχνητών λιμένων, εκτός από την περιοχή του Βοσπόρου. Η οροσειρά του Ταύρου στο Νότο ακολουθεί μια ακανόνιστη γραμμή διαμορφώνοντας ένα φυσικό όριο ανάμεσα στα κεντρικά υψίπεδα και τη νότια θάλασσα, που διακόπτεται μόνο από τις πεδιάδες της Παμφυλίας και της Κιλικίας. Στο εσωτερικό της Μ. Ασίας η οροσειρά του Αντι-Ταύρου και απομονωμένες κορυφές υψώνονται σαν τείχη εμποδίζοντας τις οδικές επικοινωνίες και τις εμπορικές ανταλλαγές. Ορισμένες από αυτές τις κορυφές σαν το όρος Αργαίος στην Καππαδοκία είναι ηφαιστειογενούς προέλευσης με κωνικό σχήμα. Σε όλο αυτό το φυσικό σύστημα υπάρχουν λιγοστά υψηλά περάσματα, όπως οι γνωστές «Πύλες της Κιλικίας» στο ανατολικό άκρο, η μοναδική είσοδος από τις πεδιάδες της Συρίας. Αυτός είναι ο δρόμος που ακολούθησαν όλοι οι κατακτητές της Μ. Ασίας εξ ανατολών. Δυτικά τα βουνά σταδιακά φθίνουν σε ύψος, έως ότου καταλήγουν στη θάλασσα διαμορφώνοντας ένα γοητευτικό φυσικό τοπίο με αμέτρητους κολπίσκους.

Η Μ. Ασία είναι ένας πλούσιος τόπος από γεωλογικής άποψης. Η αχανής κεντρική μάζα του Αργαίου όρους στην Καππαδοκία αποτελείται κυρίως από κρητιδικό ασβεστόλιθο, ενώ αφθονεί γενικότερα σε ανατολή και δύση ο ασβεστόλιθος. Οι ποταμοί μεταφέρουν τεράστιες ποσότητες αυτού του υλικού -κυρίως την άνοιξη- που πετρώνει σταδιακά και μεταβάλλει τις κοίτες τους, μεταβάλλοντας παράλληλα τεράστιες εκτάσεις σε άγονα εδάφη. Επιπλέον υπάρχει άφθονο Φρυγικό και Προκοννησιακό μάρμαρο, ίδιο με αυτό που χρησιμοποίησαν οι γλύπτες και οι οικοδόμοι της Περγάμου και της Ρόδου. Οι ποταμοί της Μ. Ασίας είναι πολυάριθμοι και εκβάλλουν κυρίως στη Μαύρη Θάλασσα και τη Μεσόγειο. Δεν είναι πλώιμοι, όμως, και τούτο υπήρξε σαφώς πολιτικό και οικονομικό πρόβλημα της περιοχής από αρχαιοτάτων χρόνων. Υπάρχουν συνολικά 26 λίμνες στα υψίπεδα, μερικές από τις οποίες συναγωνίζονται σε μέγεθος και ομορφιά τις λίμνες της Ελβετίας. Οι θερμές ιαματικές πηγές είναι πολυάριθμες και αποτελούν χαρακτηριστικό της ηπειρωτικής χώρας. Γενικώς το κλίμα είναι ψυχρότερο από αυτό της ευρωπαϊκής χερσονήσου που εκτείνεται στο ίδιο γεωγραφικό πλάτος και υπόκειται σε ακραίες θερμoκρασιακές μεταβολές εξαιτίας της γενικής έλλειψης υγρασίας.

ΟΝΟΜΑΣΙΑΣτη μακρινή αρχαιότητα δεν απαντάται κάποιος συγκεκριμένος όρος για την

περιοχή, η οποία γίνεται γνωστή σύμφωνα με τις φυλές που την κατοικούν. Ο όρος Μικρά Ασία ήταν άγνωστος στην αρχαιότητα. Ο όρος Ασία γίνεται ιδιαίτερα γνωστός από τους Ρωμαίους, για τους οποίους η περιοχή ήταν δυτική επαρχία μαζί με τις περιοχές της Καρίας, της Μυσίας και της Φρυγίας. Ο πρώτος συγγραφέας που χρησιμοποίησε τον όρο Asia minor ήταν ο χριστιανός συγγραφέας Παύλος ο Ορόσιος, περί το 400 μ.Χ. Οι συγγραφείς της πρώιμης βυζαντινής περιόδου την αναφέρουν ως "η μικρά Ασία". Υπό βυζαντινή διοίκηση ήταν περισσότερο γνωστή ως Ανατολή. Διοικητικά η Ανατολή ήταν "θέμα", δηλαδή μία από τις 29 επαρχίες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Από την εποχή της κατάρρευσης της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και εντεύθεν, δηλαδή στην εποχή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας έγινε γνωστή ως Ανατολία

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗH M. Ασία από αρχαιοτάτων χρόνων υπήρξε σταυροδρόμι πολιτισμών και κυρίως

σημείο συνάντησης μεταναστευτικών φυλών που μετακινούνταν από την ανατολή προς τη δύση ή και αντίστροφα ενίοτε. Εκεί κατέληγαν παλιοί εμπορικοί δρόμοι από το εσωτερικό της Μ.Ασίας (Μεσοποταμία, Παλαιστίνη κ.α). Οι ανασκαφές του Τζέιμς Μέλαρτ ανάμεσα στο 1961 και το 1965 στο Τσατάλ-χουγιούκ αποκάλυψαν πως η Ανατολία ήταν κέντρο προηγμένου πολιτισμού ήδη από το 7500 π.Χ., κατά την Νεολιθική και την Χαλκολιθική περίοδο. Στην αυγή της ιστορίας ως κάτοικοι αναφέρονται οι Χάλυβες -σε σχέση με τα κοιτάσματα σιδήρου του Καυκάσου στη Μαύρη θάλασσα- οι Ίβηρες, οι Κόλχοι και άλλες φυλές. Θρακικές φυλές

αναφέρονται επίσης στη Φρυγία και τη Βιθυνία, τον αρχικό πιθανώς τόπο καταγωγής τους, ενώ συναντάμε σημιτικούς λαούς στην Καππαδοκία κατά τους ιστορικούς χρόνους. Από το 1500 έως το 1000 π.Χ οι Χιττίτες κατέκλυσαν την περιοχή, φθάνοντας ως την Έφεσο και τη Σμύρνη. Απομεινάρια του πολιτισμού τους (γλυπτά και λίθινοι βωμοί) έμειναν ως τις μέρες μας στο Μπογάζ-κιόι της Καππαδοκίας. Ο μύθος της πολιτείας των Αμαζόνων στην κοιλάδα του Θερμόδοντα φαίνεται πως προέκυψε από το θηλυκό ιερατείο της χιττιτικής θεότητας Μα, η οποία στο ελληνικό μυθολογικό πάνθεο μετουσιώθηκε σε Αρτέμιδα, ειδικότερα στην Έφεσο, με τη λατρεία της πολύστηθης Αρτέμιδας.

Οι σύγχρονες ανακαλύψεις του Σλήμαν και του Ντόρπφελντ στο Χισαρλίκ, στην αρχαία Τρωάδα επιβεβαίωσαν την ημερομηνία καταστροφής της Τροίας (1200-1100 π.Χ.) θέτοντας έτσι έναν ιστορικό σταθμό για την αλληλουχία των γεγονότων. Ωστόσο δεν ήταν ούτε ο Αγαμέμνων και οι Αργείοι του εκείνοι που κατέκτησαν την Μ. Ασία. Περίπου το 1100 π.Χ. ωθούμενοι από την πίεση των Δωρικών φυλών αρκετοί Έλληνες μετανάστευσαν ανατολικά από την Ήπειρο και τη Θεσσαλία για να εγκατασταθούν σε νησιά του Αρχιπελάγους και στις νότιες ακτές της Μ. Ασίας, όπου οι εκβολές ποταμών και η διαμόρφωση των ακτών ευνοούσαν την ανάπτυξη του εμπορίου.

Από τον 9ο έως τον 6ο αι. π.Χ. σε μια μακρά διαδοχή μεταναστεύσεων Ίωνες, Αιολείς και Δωριείς έφθασαν ως τις ακτές της Μ. Ασίας ως έμποροι, αποικιστές, τυχοδιώκτες και στρατιώτες, έκτισαν τις πόλεις τους, αναμείχθηκαν με τους γηγενείς πληθυσμούς υιοθέτησαν τμήμα της θρησκείας τους (βλ. πολύστηθη 'Άρτεμις) και σύντομα εγκαθίδρυσαν έναν αξιόλογο πολιτισμό που προπορεύθηκε σε πολλές περιπτώσεις εκείνου της ηπειρωτικής Ελλάδας. Η ανάπτυξη αυτού του

Εικόνα 1: Έφεσος

πολιτισμού θεωρείται από αρκετούς ιστορικούς το πρώτο κεφάλαιο στην ανάπτυξη του δυτικού πολιτισμού κυρίως εξαιτίας της φιλοσοφικής σκέψης που παρήγαγε. Σε αυτή την περίοδο κόπηκαν τα πρώτα τετράγωνα νομίσματα από ήλεκτρον, (Λυδία-7ος π.Χ.), πιθανώς ως αποτέλεσμα των εμπορικών συναλλαγών των γηγενών με τους Έλληνες, ενώ άρχισαν οι Λυδοί βασιλείς -σύμφωνα με τον Ηρόδοτο- να ενδιαφέρονται για το μαντείο των Δελφών και να στέλνουν δώρα στον ναό του.

Περί τα μέσα του 6ου αι. π.Χ. κατόρθωσε να εξαπλώσει την ηγεμονία του στην ευρύτερη περιοχή ο βασιλιάς των Λυδών Κροίσος, (548-546 π.Χ.), ο οποίος σύντομα εκδιώχθηκε από τον Πέρση Κύρο, που μετέτρεψε όλη την περιοχή σε επαρχία του διοικητικού συστήματος της Περσίας. Σε εκείνα τα χρόνια οι φιλοδοξίες του Μεγάλου Βασιλέα Δαρείου Α΄ και του διαδόχου του Ξέρξη Α΄ έφεραν σε σύγκρουση τις ελληνικές πόλεις-κράτη με την περσική αυτοκρατορία (500-449 π.Χ.). Η περσική ήττα προκάλεσε αλλεπάλληλες κοινωνικές αλλαγές που προετοίμασαν το δρόμο για τον Αλέξανδρο και την ολοκληρωτική κατάκτηση της περσικής αυτοκρατορίας από τους Έλληνες.

Ακολούθησε μια δύσκολη και ταραγμένη περίοδος κατά την Ελληνιστική περίοδο κατά τη διάρκεια της οποίας οι Σελευκίδες, διάδοχοι του Αλέξανδρου διεκδίκησαν τη Μ. Ασία με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν τα νέα βασίλεια του Πόντου, της Βιθυνίας, της Καππαδοκίας, της Περγάμου και της Κιλικίας, όπως και το κελτικό βασίλειο της Γαλατίας (280 π.Χ.), αποτέλεσμα των πολεμικών περιπετειών με τους Γαλάτες επιδρομείς στη Μ. Ασία. Οι επόμενοι επτά περίπου αιώνες έφεραν και την ιδιαίτερη σφραγίδα του κελτικού πολιτισμού.

Η ελληνική τέχνη, που ήδη είχε ανθίσει με τρόπο θαυμαστό στα ιωνικά νησιά, στα κέντρα της ηπειρωτικής Ελλάδας και στη νότια Μ. Ασία ανανεώθηκε στο ορεινό βασίλειο της Περγάμου υπό τη διακυβέρνηση των Ατταλιδών. Ακολούθησαν

Εικόνα 2: Μίλητος

οι πόλεμοι με τη δημοκρατική Ρώμη (190-63 π.Χ.), που τελείωσαν με την ήττα και το θάνατο του μεγάλου Μιδραδάτη ΣΤ΄, του "Ανατολίτη υπερασπιστή της ελληνικής ελευθερίας", ενώ ο Πόντος και η Βιθυνία στις βόρειες ακτές της Μαύρης Θάλασσας απειλούνταν διαρκώς από τις εξ ανατολών επιδρομές. Γενικά οι πρώτοι τρεις αιώνες της Ρωμαϊκής διακυβέρνησης ήταν περίοδος ειρήνης και ευημερίας για την ευρύτερη περιοχή της Μ. Ασίας. Τούτη την περίοδο ειρήνης ακολούθησαν τρεις αιώνες περίπου πολέμων της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας με την Περσία.

Η εκμηδένιση της περσικής φιλοδοξίας από τον αυτοκράτορα Ηράκλειο (610-641) απλώς μετέθεσε χρονικά τον κίνδυνο. Οι Άραβες και οι διάδοχοί τους, οι Τούρκοι, Διεκδίκησαν επίμονα την Ανατολία και τελικά τα κατάφεραν. Οι αραβικές επιδρομές από το 672 έως το 717 απωθήθηκαν από την Κωνσταντινούπολη και η περιοχή έμεινε "θέμα" υπό Βυζαντινή διακυβέρνηση, αν και το χριστιανικό κράτος της Αρμενίας υπέφερε τα πάνδεινα από τις αλλεπάλληλες καταστροφές.

Το 1922 η προσπάθεια του ελληνικού κράτους να θέσει τη δυτική Μ. Ασία υπό ελληνικό έλεγχο είχε άδοξη κατάληξη, Το ίδιο συνέβη και με την προσπάθεια να δημιουργηθεί Ποντο-Αρμενικό κράτος βάσει της συνθήκης των Σεβρών. Την ίδια περίοδο συνέβησαν τα γεγονότα το οποία οι Αρμένιοι και Πόντιοι χαρακτηρίζουν ως γενοκτονία, και η Καταστροφή της Σμύρνης. Με την συνθήκης της Λωζάνης σφραγίστηκε η καταστροφή του Χριστιανισμού της Μ Ασίας. Οι Χριστιανοί μέχρι εκείνη την περίοδο αποτελούσαν το 30% του πληθυσμού της Μ. Ασίας.

Εικόνα 3: Πέργαμος

Οι αρχαίοι Έλληνες διαιρούσαν τη Μικρά Ασία σε 15 χώρες των οποίων τα ονόματα ως επί το πλείστον λάμβαναν από τους κατοικούντες λαούς τους. Και αυτές ήταν τρεις προς Β. ο Πόντος, η Παφλαγονία και η Βιθυνία, τρεις προς Δ.: η Μυσία (στην οποία υπαγόταν η Μυγδονία, η Τρωάδα και η Αιολίδα), η Λυδία (στην οποία υπαγόταν η Μαιονία ανατολικά και η Ιωνία δυτικά) και η Καρία, τέσσερις προς Ν.: η Λυκία, η Πισιδία, η Παμφυλία και η Κιλικία και τέλος πέντε στο μέσον: η Φρυγία, η επί Ρωμαίων δημιουργηθείσα Καβαλίδα (Καβαλίς), η Ισαυρία, η Λυκαονία, η Γαλατία και η Καππαδοκία (στην Λευκοσυρία της οποίας υπαγόταν η Λυκαστία).

Πόλεις που ίδρυσαν οι ¨Ελληνες άποικοι στην περιοχή της Μικρασίας ήταν οι: Αιγές, η Αιγειρόεσσα, η Γράνεια, η Κίλλα, η Κύμη, η Λάρισα η Αιολίς, η Μύρινα, το Νέο Τείχος, το Νότιο, η Πιτάνη, η Σμύρνη και η Τήμνος Τον 7ο αιώνα π.Χ. οι Αιολείς

Εικόνα 5: Άμισος

Εικόνα 4: Οι 15 χώρες της Μ. Ασίας

επεκτάθηκαν και στην περιοχή της Τρωάδας ιδρύοντας τις πόλεις Γάργαρα , Άσσος, Άνταδρος, Κεβρή, Σκήψις, Νεάνδρεια και Πιτύεια. Άλλες πόλεις ήταν η Μίλητος, η Μυούς, η Πριήνη, η Έφεσος, η Κολοφώνα, ή Λέβεδος, η Τέως, οι Κλαζομενές, η Σελινούντα, η Άσπενδος, η Αλικαρνασσός, ο Κολοφώνας, οι Σάρδεις, το Ίλιον, η Λάμψακος, η Σέστος, η Μαρώνεια, η Πέρινθος, το Βυζάντιο, η Κύζικος, η Καλχηδόνα, η Ηράκλεια, η Σέσαμος, η Σινώπη, η Άμισος, τα Κοτύωρα, ο Αστακός, η Κερασούντα, η Τραπεζούντα κ.α.

Αρχαίοι λαοί της Μικράς Ασίας υπήρξαν οι: Χετταίοι ή Χιττίτες ή Χεττείμ (κατά Π. Διαθήκη), Βιθυνοί, Φρύγες, Μυσοί, Κιμμέριοι, Μύγδονες, Τρώες ή Τρήρες, Ίωνες, Αιολείς, Δωριείς, Μαίονες, Λυδοί, Κάρες, Καππαδόκες, Πισίδες, Λυκάονες, Ίσαυροι, Έλληνες της Ελληνιστικής περιόδου, Ρωμαίοι,Λέλεγες, Λύκιοι (Κρήτες), Γαλάτες (Τεκτόσαγες, Τολιστοβόγιοι και Τρόκμοι), Καρδούχοι ή Κούρδοι, Πέρσες, Αρμένιοι, Χάλυβες.

Νεότεροι λαοί που την κατοίκησαν ήταν οι: Έλληνες, Αρμένιοι, Κούρδοι, Εβραίοι, Τούρκοι, Τσετμήδες ή Τσεπσήδες, Κυζυλμπάσηδες ή Ταχτατζήδες, Γιουρούκηδες, Γύφτοι, Ζεϊμπέκηδες, Τουρκμάνοι, Λαζοί, Κρομλήδες, Οφλήδες, Γκιουρτσήδες ή Ίβηρες, Τουρκοκρήτες κ.ά.

Εικόνα 6: Πριήνη

ΧΡΟΝΙΚΟ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ

Με τον όρο Μικρασιατική καταστροφή περιγράφεται περισσότερο η τελευταία φάση της Μικρασιατικής εκστρατείας, δηλαδή το τέλος του "ελληνοτουρκικού πολέμου του 1918-22", η φυγή από την Τουρκία της ελληνικής διοίκησης, που είχε εγκατασταθεί στα δυτικά μικρασιατικά παράλια, στη Σμύρνη, κατά τη Συνθήκη των Σεβρών, (αμέσως μετά την ανακωχή του Μούδρου), όπως και η σχεδόν άτακτη υποχώρηση του ελληνικού στρατού μετά την κατάρρευση του μετώπου, και η γενικευμένη πλέον εκδίωξη μεγάλου μέρους τους ελληνογενούς πληθυσμού από τη Μικρά Ασία, που είχε όμως ξεκινήσει πολύ νωρίτερα και που είχε διακοπεί με την "ανακωχή του Μούδρου".

Τα γεγονότα αυτά είχαν ως αποτέλεσμα, μετά τη Καταστροφή της Σμύρνης, και της Ανακωχής των Μουδανιών, που συνομολογήθηκε στην ομώνυμη πόλη (11 Οκτωβρίου 1922), και την ένα μήνα μετά, εκκένωση της χερσονήσου της Καλλίπολης (στις 11 Νοεμβρίου) από το εκεί ελληνογενές στοιχείο, με την "υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών" που ακολούθησε στη συνέχεια, μέχρι το 1924, απ΄ όλη τη Μικρά Ασία και τον ερχομό 1,5 εκατομμυρίων ελληνογενών προσφύγων στην Ελλάδα, να επιφέρουν την τελεία καταστροφή του Θρακικού και Μικρασιατικού ελληνισμού μαζί με του Πόντου. Ο πλήρης απολογισμός της καταστροφής αυτής που συντελέσθηκε ιστορικά σε δύο περιόδους, (αμφότερες τετραετίες), 1914-1918 και 1920-1924 είναι πράγματι πολύ δύσκολος. Οι αρπαγές και οι λεηλασίες σπιτιών και περιουσιών, οι γεωργικές και κτηνοτροφικές καταστροφές, το γκρέμισμα σχολείων, ναών και άλλων ευαγών ιδρυμάτων, η χρεοκοπία και καταστροφή βιοτεχνικών και βιομηχανικών επιχειρήσεων με τον παράλληλο ευτελισμό κάθε ανθρώπινης αξιοπρέπειας που περιλαμβάνονται μαρτυρικοί βασανισμοί αιχμαλώτων, βιασμοί και ηθική οδύνη υπό το κλίμα του τρόμου και της απειλής του θανάτου, αλλά και οι ατέλειωτες πορείες αιχμαλώτων, στα περιώνυμα "τάγματα εργασίας", με άγνωστο αριθμό ανθρώπων που χάθηκαν σ΄ αυτά, οι σφαγές, οι θηριωδίες μέχρι και οι εκτελέσεις επί των αποφάσεων των τουρκικών δικαστηρίων της "Ανεξαρτησίας" δεν έχουν μέχρι σήμερα ερευνηθεί πλήρως.

Εικόνα 7: Ο Ελ. Βενιζέλος υπογράφει τη Συνθήκη των Σεβρών

Η "άφιξη"

Αμέσως μετά τη λήξη του Α' Παγκοσμίου πολέμου πραγματοποιήθηκε διάσκεψη στο Παρίσι, όπου αποφασίστηκε η παραχώρηση της περιοχής της Σμύρνης στην Ελλάδα. Ύστερα από αυτή την απόφαση η 1η μεραρχία του Ελληνικού στρατού υπό τις διαταγές του συνταγματάρχη Ζαφειρίου αποβιβάστηκε στη Σμύρνη στις 2 Μαΐου του 1919.

Εικόνα 10: Το Ελ. Ιππικό στην προκυμαία της Σμύρνης υπό τον Σ/χη Ζαφειρίου

Εικόνα 8: Η Απόβαση του Ελ. Στρατού στη Σμύρνη

Εικόνα 9: Το θωρηκτό "Αβέρωφ" στο λιμάνι της Σμύρνης

Στους επόμενους μήνες συγκροτήθηκε στρατιωτική μεραρχία με έδρα την Σμύρνη υπό τον συνταγματάρχη Μαζαράκη. Οι Τούρκοι όμως αρνήθηκαν να αναγνωρίσουν την συνθήκη και ξεκίνησαν ανταρτοπόλεμο με αποτέλεσμα η απόβαση του Ελληνικού στρατού να μετατραπεί σε εκστρατεία.

Εικόνα 12: Παρέλαση του Σώματος των Ευζώνων στους δρόμους της Σμύρνης

Εικόνα 11: Νεαρές Σμυρνιές υποδέχονται τον Ελ. Στρατό

Στη διάσκεψη του Λονδίνου (1920) αποφασίστηκε η οριστική παραχώρηση της Θράκης και της Σμύρνης στην Ελλάδα.

Τον Μάρτιο του ίδιου χρόνου το ελληνικό στρατηγείο μεταφέρθηκε από την Θεσσαλονίκη στη Σμύρνη υπό τον Λεωνίδα Παρασκευόπουλο. Ύστερα από πιέσεις του Ελευθέριου Βενιζέλου οι Μεγάλες δυνάμεις έδωσαν τη συγκατάθεση τους για προέλαση του Ελληνικού στρατού στην ενδοχώρα της Μικράς Ασίας με αποτέλεσμα ένα μήνα αργότερα να πραγματοποιηθεί η συνθήκη των Σεβρών, όπου θα επικυρωνόταν η προσάρτηση της Μικράς Ασίας στο Ελληνικό κράτος ενώ μέχρι τις 10 Αυγούστου θα ακολουθούσε και η προσάρτηση της Ανατολικής Θράκης και των νησιών του Αιγαίου.

Παράλληλα με τις επιτυχίες του ελληνικού στρατού, στο τουρκικό στρατόπεδο επικρατούσε εμφύλια διαμάχη μεταξύ της στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας. Ο Κεμάλ Ατατούρκ είχε επαναστατήσει κατά του Σουλτάνου και είχε συγκροτήσει, με την σύμφωνη γνώμη της Τουρκικής εθνοσυνέλευσης, κυβέρνηση. Μια από τις πρώτες του κινήσεις ήταν η μεταφορά της πρωτεύουσας από την Κωνσταντινούπολη, η οποία είχε καταληφθεί από τα συμμαχικά στρατεύματα, στην Άγκυρα. Από εκεί ο Ατατούρκ οργάνωσε συστηματικότερα την αντεπίθεση του. Επιπλέον είχε καταφέρει να υπογράψει ανακωχή με την Ρωσία και την Γαλλία έτσι ώστε να εξασφαλίσει τα νώτα του.

Εικόνα 13: Η "Μεγάλη Ελλάδα"

Η "αλλαγή"

Κρίσιμη καμπή για την εξέλιξη της Μικρασιατικής εκστρατείας αποτέλεσαν οι εκλογές του 1920. Το αποτέλεσμα των εκλογών, το οποίο κατέδειξε την δυσαρέσκεια του Ελληνικού λαού για την παρατεταμένη παραμονή των Ελληνικών στρατευμάτων στην Μικρά Ασία, ήταν καθοριστικό για την μετέπειτα ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ηττήθηκε στις εκλογές από τον Δημήτριο Γούναρη, ο οποίος στις προεκλογικές του δεσμεύσεις είχε περιλάβει την άμεση διακοπή των εχθροπραξιών και την επιστροφή των στρατευμάτων στην Ελλάδα.

Μερικούς μήνες αργότερα το σκηνικό αλλάζει ριζικά. Η Τουρκία με ηγέτη τον Κεμάλ Ατατούρκ καταφέρνει να συνθηκολογήσει μετά την Γαλλία, Ρωσία και με την Ιταλία και να επιτύχει την προμήθεια του Τουρκικού στρατού με πολεμικό υλικό από τις προαναφερόμενες χώρες. Ο Ελληνικός στρατός κατέλαβε καίρια στρατηγικά σημεία (Εσκί-Σεχίρ & Αφιόν-Καραχισάρ), χωρίς όμως να καταφέρει να εξαλείψει την τουρκική απειλή.

Εικόνα 15: Κεμάλ Ατατούρκ

Εικόνα 14: Ελευθέριος Βενιζέλος

Εικόνα 16: Προέλαση του Ελ. Στρατού προς το εσωτερικό της Μ. Ασίας

Εικόνα 17: Ο Ελ. Στρατός στις Σάρδεις

Εικόνα 18: Η είσοδος του Ελ. Στρατού στο Εσκί - Σεχίρ

Εικόνα 19: Καταυλισμός Ευζώνων κοντά στο Αφιόν-Καραχισάρ

Με το πέρασμα του χρόνου η εκστρατεία εξελίχθηκε οικονομικά δυσβάσταχτη για το Ελληνικό κράτος αφού κόστιζε 8.000.000 δραχμές ημερησίως. Ο Κεμάλ ως

αρχιστράτηγος του τουρκικού στρατού με μυστική συμφωνία με τους Γάλλους

Εικόνα 20: Ζώα που "εκστράτευαν" κι αυτά μαζί με τον Ελ. Στρατό για τη σίτισή του

Εικόνα 22: Ελ. Στρατιώτες στον ποταμό Σαγγάριο

Εικόνα 21: Η ζεύξη του Σαγγάριου ποταμού

Εικόνα 23: Λίγο πριν το τέλος

ακυρώνει την συνθήκη των Σεβρών ενώ παράλληλα οι Γάλλοι εγκαταλείπουν την Κιλικία αφήνοντας άφθονο πολεμικό υλικό στα χέρια των Τούρκων. Στις 5 Απριλίου η Ιταλία εκκένωσε την περιοχή της Εφέσου, την οποία και κατέλαβε ο ελληνικός στρατός. Ένα μήνα αργότερα η κυβέρνηση Γούναρη παραιτήθηκε και την εξουσία ανέλαβε κυβέρνηση συνασπισμού υπό τον Παπαναστασίου. Τον Μάιο του 1922 ο αντιστράτηγος Αναστάσιος Παπούλας παραιτήθηκε λόγω της άρνησης της κυβέρνησης να του στείλει ενισχύσεις. Στη θέση του ανήλθε ο Γεώργιος Χατζανέστης, ο οποίος διέπραξε ένα μοιραίο λάθος, υπάγοντας απ'ευθείας στη στρατιά τα τρία σώματα στρατού. Την ίδια εποχή πραγματοποιήθηκαν εκτεταμένες αλλαγές στο στράτευμα με αποτέλεσμα πολλοί έμπειροι αξιωματικοί να επιστρέψουν στην Ελλάδα. Η νέα κυβέρνηση ζήτησε την άδεια των συμμάχων για στρατιωτική επιχείρηση στην Κωνσταντινούπολη. Η γαλλική όμως κυβέρνηση αρνήθηκε και επισήμανε ότι δόθηκαν εντολές στα συμμαχικά στρατεύματα κατοχής στην Κωνσταντινούπολη και την Μ. Ασία να εμποδίσουν κάθε ελληνική κίνηση για την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης.

Η Τουρκική αντεπίθεση

Από τον Σεπτέμβριο του 1921 ο κύριος όγκος των δυνάμεων του Ελληνικού στρατού είχε συγκεντρωθεί στο Αφιόν Καραχισάρ. Οι ανώτεροι αξιωματικοί πίστευαν ότι ελέγχοντας το Αφιόν Καραχισάρ μπορούσαν να ανακόψουν την τροφοδοσία του Τουρκικού στρατού. Η ανώτερη ηγεσία του ελληνικού στρατού είχε υποτιμήσει τα στρατιωτικά σώματα του Κεμάλ με αποτέλεσμα να παραμελήσει την άμυνα των συνόρων και να αρχίσει να καταστρώνει σχέδια κατάληψης της Κωνσταντινούπολης.

Σε αντίθεση με τους Έλληνες αξιωματικούς, οι οποίοι βρίσκονταν σε μια μεγάλη

Εικόνα 24: Έλληνες στρατιώτες περνούν τον ποταμό Σαγγάριο οπισθοχωρώντας προς τα παράλια

πλάνη, ο Κεμάλ Ατατούρκ γνώριζε πολύ καλά τις δυνάμεις του στρατού αλλά και τις μαχητικές ικανότητες του αντιπάλου στρατοπέδου. Χαρακτηριστικό είναι ότι από τους 177.000 Έλληνες στρατιώτες, μόνο οι 70.000 ήταν μάχιμοι ενώ οι υπόλοιποι απασχολιόντουσαν σε διοικητικές υπηρεσίες. Ο τουρκικός στρατός είχε φροντίσει να εφοδιαστεί με καινούρια ανεπτυγμένα πυροβόλα, τα οποία τελικά έκριναν την έκβαση της μάχης στο Αφιόν Καταχισάρ. Σε αντίθεση με τους Έλληνες αξιωματικούς, οι οποίοι είχαν κερδίσει αξιώματα χωρίς να έχουν πολεμήσει σε πεδία μαχών, οι Τούρκοι αξιωματικοί είχαν λάβει μέρος σε πολλές δύσκολες μάχες και είχαν κερδίσει επάξια τον βαθμό τους. Σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε και το ιππικό του Κεμάλ του οποίου ο σκοπός ήταν να ανακόψει τον εφοδιασμό των Ελλήνων και ταυτόχρονα να ξεσηκώσει τους πληθυσμούς των υπο κατοχή περιοχών σε εξέγερση. Από την άλλη πλευρά ο Ελληνικός στρατός, ταλαιπωρημένος από τις μάχες, ήταν δυσκίνητος και ανοργάνωτος. Ο πολεμικός εξοπλισμός ήταν αρχαϊκός ενώ η τροφοδοσία των ενόπλων δυνάμεων δυσλειτουργούσε. Το σοβαρότερο λάθος όμως ήταν η, πραγματικά εγκληματική, άγνοια της ποιότητας των αντιπάλων.

Το πρωί της 13ης Αυγούστου ο τουρκικός στρατός επιτέθηκε στις ελληνικές δυνάμεις στο Αφιόν Καραχισάρ. Η επίθεση των Τούρκων, την οποία διεύθυνε ο ίδιος ο Κεμάλ, ήταν αναμενόμενη παρ'ολα αυτά αιφνιδίασε με την ποιότητα της την ηγεσία του Ελληνικού στρατού που περίμενε να αντιμετωπίσει άτακτα σώματα στρατού. Το πυροβολικό σε συνεργασία με το ιππικό συνέτριψαν σε ελάχιστο χρόνο την 1η & 4η μεραρχία στρατού. Οι ενισχύσεις δεν κατάφεραν να φτάσουν σύντομα, λόγω της ανασφάλειας που υπήρχε στο στράτευμα αφού η κατάλυση του νότιου μετώπου είχε ήδη διαδοθεί. Σημαντική αιτία αποδιοργάνωσης ήταν και η στρατολόγηση γεωργών και γενικά αμάχων χριστιανών οι οποίοι, εξαιτίας της

Εικόνα 25: Τραυματισμένοι στρατιώτες δέχονται φροντίδα

απειρίας τους και του φόβου τους, αποσυντόνισαν πλήρως τα τακτικά σώματα στρατού. Παράλληλα η διακοπή κάθε μορφής επικοινωνίας, δηλαδή τηλεφώνου και τηλεγράφου, παγίδευσε τον ελληνικό στρατό σε μια εξ'ολοκλήρου εχθρική περιοχή.

Η κοινή γνώμη αγνοούσε την ταχύτητα της κατάρρευσης στου ελληνικού στρατού στο μέτωπο. Τα νέα για την εγκατάλειψη των Ελλήνων της Μικράς Ασίας στην τύχη τους και οι θηριωδίες που ακολούθησαν έφτασαν σαν κεραυνός εν αιθρία.

Δύο μέρες αργότερα ο ελληνικός στρατός είχε αυτοκαταστραφεί. Στον νότο είχαν σχηματιστεί δύο σώματα στρατού, του Αθανασίου Φράγκου και του Νικόλαου Τρικούπη. Στις 17 Αυγούστου ο στρατός του Νικολάου Τρικούπη περικυκλώθηκε από τους Τούρκους και σταδιακά διασπάστηκε με αποτέλεσμα στις 20 Αυγούστου ο Τρικούπης και η φάλαγγα του, η οποία συμπεριλάμβανε δύο στρατηγούς διοικητές Σωμάτων, ένα μέραρχο, 190 αξιωματικούς και 4.500 οπλίτες, να παραδοθούν. Στο Βορρά, το Γ' σώμα στρατού δεν είχε ιδιαίτερες απώλειες επειδή το κύριο βάρος της τουρκικής επίθεσης το είχαν δεχτεί οι μεραρχίες του νότου. Στις 24 Αυγούστου έφτασε με όλα τους τα πολεμοφόδια στην Προύσα και συνέχισε την πορεία του προς τα παράλια. Βέβαια υπήρξαν περιστατικά διάλυσης, όπως η αποκοπή και η αιχμαλώτιση της 11ης μεραρχίας από τους Τούρκους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα πειθαρχίας επέδειξε η Ανεξάρτητη Μεραρχία υπό τον Δημήτριο Θεοτόκη, η οποία μέσα τον γενικό πανικό που υπήρχε διατήρησε την πειθαρχία της και

Εικόνα 26: Εξαθλιωμένοι στρατιώτες

κατευθύνθηκε με μηδαμινές απώλειες στα ελληνικά παράλια της Μικράς Ασίας. Ο κύριος λόγος της επιτυχίας της μεραρχίας ήταν η ειλικρίνεια που έδειξαν οι αξιωματικοί της απέναντι στους στρατιώτες για τις δυσκολίες της κατάστασης που αντιμετώπιζαν, γεγονός που επέδρασε σημαντικά στην ψυχολογία των στρατιωτών και τους συσπείρωσε. Εν τω μεταξύ η ελληνική ηγεσία βρισκόταν σε πλήρη άγνοια της κατάστασης αφού την ίδια στιγμή ο αρχιστράτηγος Γεώργιος Χατζανέστης βρισκόταν στην Αθήνα και κατέστρωνε σχέδιο κατάληψης της Κωνσταντινούπολης!

Στις 24 Αυγούστου η στρατιωτική ηγεσία συγκεντρώθηκε στη Σμύρνη και εξέδωσε διαταγές. Όμως οι διαταγές δεν είχαν ουσιαστικό αποδέκτη αφού όχι μόνο οι επικοινωνίες είχαν διακοπεί αλλά και οι στρατιώτες δεν υπάκουαν. Η αμυντική τακτική ήταν αδύνατη αφού πολλά σώματα στρατού είχαν αποκοπεί και κατευθύνονταν στα παράλια της Μικράς Ασίας.

Στις 5 Σεπτεμβρίου τα τελευταία τμήματα του Γ' Σώματος Στρατού εγκατέλειψαν την Μικρά Ασία από το λιμάνι της Αρτάκης. Την επομένη οι χιλιάδες των προσφύγων Έλληνες και Αρμένιοι που κατέκλυζαν όλο το μήκος της περίφημης προκυμαίας "Κε" της Σμύρνης μάταια περίμεναν πλέον τα επιταγμένα ελληνικά πλοία για τη μεταφορά τους στα γειτονικά ελληνικά νησιά. Μετά όμως από έντονη παρέμβαση του Αμερικανού Προξένου Γ. Χόρτον, στάλθηκαν δύο αμερικανικά αντιτορπιλικά για την εξυπηρέτηση των προσφύγων. Την επομένη, 26 Αυγούστου/8 Σεπτεμβρίου (1922), αναχωρούν οι ελληνικές Αρχές Σμύρνης. O μέχρι τότε Έλληνας Ύπατος Αρμοστής της Σμύρνης Αρ. Στεργιάδης επιβιβάστηκε σε αγγλικό πολεμικό πλοίο που του διατέθηκε με προορισμό την Κωνσταντινούπολη.Η αντίστροφη μέτρηση για την πόλη της Σμύρνης είχε πλέον φθάσει.

Εικόνα 27: Πλοίο ασφυκτικά γεμάτο κατά την εκκένωση της Μ. Ασίας

Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ

Mε τον όρο καταστροφή της Σμύρνης αναφέρονται τα γεγονότα της σφαγής του ελληνικού και αρμενικού πληθυσμού της Σμύρνης από τους Τούρκους, καθώς και της πυρπόλησης της πόλης, που συνέβησαν το Σεπτέμβρη του 1922. Η καταστροφή αυτή άρχισε 7 ημέρες μετά την αποχώρηση και του τελευταίου ελληνικού στρατιωτικού τμήματος από την Μικρά Ασία και μετά την είσοδο του τουρκικού στρατού, του ιδίου του Μουσταφά Κεμάλ και των ατάκτων του στην πόλη. Η φωτιά που εκδηλώθηκε στην Αρμενική συνοικία και συγκεκριμμένα μετά την ανατίναξη της εκκλησίας του Αγ. Νικολάου από τους Τούρκους, όπου είχαν καταφύγει γυναικόπαιδα. Με την βοήθεια του ευνοϊκού για τους Τούρκους, ανέμου (που έπνεε αντίθετα από την Τουρκική συνοικία) και της βενζίνης με την οποία οι Τούρκοι ράντιζαν τα σπίτια, η φωτιά κατέκαψε όλη την πόλη εκτός από την μουσουλμανική και την εβραϊκή συνοικία, και διήρκεσε από τις 13 έως τις 17 Σεπτεμβρίου του 1922.

Στις 8 Σεπτεμβρίου καταλήφθηκε η Σμύρνη, την οποία οι Τούρκοι τσέτηδες παρέδωσαν στις φλόγες. 300.000 άνδρες και γυναικόπαιδα υπολογίστηκε ότι σφάχτηκαν ή χάθηκαν, μεταξύ αυτών και ο επίσκοπος Χρυσόστομος. Ήταν φρικιαστικά τα αντίποινα των Τούρκων απέναντι στον άμαχο πληθυσμό. Ο τόπος γέμισε νεκρά κορμιά παιδιών, γυναικών που δεν είχαν κάνει κανένα κακό. Το μίσος των Τούρκων είχε ξυπνήσει και διψούσαν για εκδίκηση. Οικογένειες ξεκληρίστηκαν και παντού κυριαρχούσε πόνος και θλίψη. Γράφει η Διδώ Σωτηρίου στο έργο της "Μέσα στις φλόγες": "Η μικρασιατική καταστροφή ήταν γεγονός. άνδρες, γυναίκες και παιδιά συνωστίζονταν στο λιμάνι για να γλιτώσουν από την κόλαση που επικρατούσε εκείνες τις ώρες στη Σμύρνη. Ήταν πολύ δύσκολο να αντέξουν οι άνθρωποι τόσο μεγάλη συμφορά. Έφευγαν και άφηναν πίσω τους τα σπίτια, τις

Εικόνα 28: Η Σμύρνη παραδομένη στις φλόγες

περιουσίες τους, τη ζωή τους ολόκληρη. Μια μητέρα μάλιστα αντί να πάρει το μωρό της από την κούνια άρπαξε το μαξιλάρι! Οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να αντέξουν τόσο πόνο και δυστυχία και πολλοί έχαναν τα λογικά τους. Στις τραγικές εκείνες στιγμές περισσότεροι από ένα εκατομμύριο Έλληνες, σωματικά και ψυχικά ράκη, ρίχνονταν στη θάλασσα ή προσπαθούσαν αλλόφρονες με κάθε μέσο να φύγουν ως πρόσφυγες στην ελεύθερη Ελλάδα.

Μέχρι να φτάσουν όμως στην προκυμαία οι Τούρκοι έκλεβαν, σκότωναν. Άρπαζαν κορίτσια και μάζευαν τους άντρες από 18 εως 45 ετών. Πολλοί άντρες και κορίτσια για να γλιτώσουν ντύνονταν γέροντες και γερόντισσες ή κρυβόταν στα μνήματα. Οι Έλληνες κατά τη φυγή τους προσπαθούσαν να πάρουν εικόνες, χρήματα, χρυσαφικά, οτιδήποτε θα βοηθούσε να πληρώσουν και να φύγουν και για να μην τους τα πάρουν όλα σκέφτονταν διάφορους τρόπους όπως βαλίτσες με διπλό πάτο, όπου έκρυβαν τις λίρες και άλλα πολύτιμα αντικείμενα. Πολλοί έθαψαν τα υπάρχοντά τους έχοντας την ελπίδα ότι μια μέρα θα επιστρέψουν. Κάποιοι, αργότερα, γύρισαν να τα πάρουν αλλά τα είχαν πάρει όλα οι Τούρκοι.

Εικόνα 29: Έλληνες, σωματικά και ψυχικά ράκη, ρίχνονταν στη θάλασσα ή προσπαθούσαν αλλόφρονες με κάθε μέσο να φύγουν ως πρόσφυγες στην

ελεύθερη Ελλάδα.

Οι περισσότεροι για να μπορέσουν να μπουν στα πλοία έπρεπε να λαδώσουν κάποιον. Χαρακτηριστικό είναι μάλιστα ένα καταγεγραμμένο περιστατικό που αφορούσε στη γιαγιά της κυρίας Σεβαστής Ιωαννίδου, που καταγόταν από τις Παλαιές Φώκαιες της Σμύρνης: «Όταν πήγε να επιβιβαστεί στο καΐκι μαζί με τα παιδιά της, τη σταμάτησε ένας τούρκος και της ζήτησε το δακτυλίδι το οποίο κρεμόταν κάτω από το φουστάνι της με αντάλλαγμα να τη βάλει στο καΐκι. Τότε του το πέταξε στα μούτρα και εκείνος την έσπρωξε απότομα για να μπει στο καΐκι με αποτέλεσμα να πιαστεί το δάχτυλό της και να λιώσει. Και από τότε αυτό το δάχτυλο η γιαγιά μου το ονόμασε το δάχτυλο του Τούρκου».

Έτσι χάνοντας αγαπημένα πρόσωπα, το σπίτι τους, το βιος τους έφταναν στο λιμάνι ελπίζοντας σε μια θέση στο πλοίο. Όμως, όταν πλησίαζαν τα αγγλικά και τα γαλλικά πολεμικά καράβια έχυναν ζεματιστό νερό πάνω τους. Καμένοι στη ξηρά, πνιγμένοι στη θάλασσα. Ακόμα και από τους πνιγμένους οι Τούρκοι αφαιρούσαν ό,τι πολύτιμο είχαν.

Η καταστροφή αυτή σταθμός στην ιστορία, ήταν η μεγαλύτερη που έπαθε κατά τη μακραίωνη ιστορία του ο ελληνισμός. Η καταστροφή δε αυτή συμπληρώθηκε με τον ξεριζωμό ενάμισι εκατομμυρίου ΕΛλήνων της μ. Ασίας που, εγκαταλείποντας τον τόπο τους και την περιουσίας τους, κατέφυγαν στην Ελλάδα. Η συνθήκη της Λοζάνης (1923) επισημοποίησε οριστικά στην ανταλλαγή των πληθυσμών.

Εικόνα 30: ...Στοιβάζονταν σε βάρκες και καϊκάκια, μαζί με τα λιγοστά υπάρχοντά τους, για να σωθούν...

Εικόνα 31: Αγώνας για μια θέση στη... ζωή!

Η καταστροφή της Σμύρνης μέσα από τα γραπτά Άγγλων και Αμερικάνων ιστορικών

Ο Κεμάλ Ατατούρκ, υποχωρώντας προς τα ενδότερα της Μικράς Ασίας, παρέσυρε το ελληνικό στράτευμα σε μεγάλη απόσταση από τη βάση ανεφοδιασμού του, με αποτέλεσμα την εξάντληση των στρατιωτών, την κακή διατροφή τους, και το πεσμένο ηθικό τους

Ενώ ο Κεμάλ αναδιοργάνωνε τον στρατό του, με την στρατιωτική και οικονομική βοήθεια από την Ιταλία, την Γαλλία και την Σοβιετική Ρωσία, οι ελληνικές δυνάμεις ακινητοποιήθηκαν σε μια περιοχή που ο χειμώνας είναι πολύ δριμύς, και η ζέστη του καλοκαιριού ανυπόφορη.

Όταν στα τέλη του Αυγούστου 1922 ο Κεμάλ ανέλαβε την πρωτοβουλία με επίθεση σε όλο το μήκος του μετώπου, οι ελληνικές γραμμές στην περιοχή του Αφιόν Καραχισάρ έσπασαν, με αποτέλεσμα την υποχώρηση του ελληνικού στρατού, η οποία στη συνέχεια εξελίχθηκε σε άτακτη φυγή προς το Αιγαίο Πέλαγος.

Το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος κατέφυγε στη Σμύρνη και σε προσκείμενες περιοχές, για να επιβιβασθεί σε πλοία για επιστροφή στην Ελλάδα. Όπως θα περίμενε κανείς, τους Έλληνες στρατιώτες ακολουθούσαν πανικόβλητοι και οι Έλληνες κάτοικοι από περιοχές που περνούσαν, φοβούμενοι την αντεκδίκηση των Τούρκων.

"Για τα συμβάντα στη Σμύρνη μετά την αποχώρηση του ελληνικού στρατεύματος, και την κατάληψη της πόλης από τον τουρκικό στρατό, αντλώ τις πληροφορίες από Αμερικανούς και Άγγλους ιστορικούς και συγγραφείς, με το σκεπτικό ότι η αντικειμενικότητά τους δεν μπορεί να αμφισβητηθεί".

Ο Τζορτζ Χόρτον, Γενικός Πρόξενος των ΗΠΑ στη Σμύρνη, ο οποίος ήταν αυτόπτης μάρτυρας των συμβάντων στη Σμύρνη κατά τη διάρκεια του Σεπτεμβρίου 1922, δίνει την ακόλουθη περιγραφή για τους Έλληνες στρατιώτες, που είχαν αποκοπεί από το κύριο σώμα του στρατού, το οποίο είχε παρακάμψει τη Σμύρνη, πηγαίνοντας σε παραπλήσιο λιμάνι για να αποβιβασθεί στα πλοία:

Εικόνα 32: Με ό,τι έβρισκαν προσπαθούσαν να φτάσουν στα παράλια

Εικόνα 33: Προσπαθούσαν να περισώσουν απ΄το βιος τους ό,τι

μπορούσαν

«Τότε άρχισαν να φτάνουν οι ηττημένοι, σκονισμένοι και κουρελιασμένοι Έλληνες στρατιώτες, με το βλέμμα να κοιτάζει ίσια μπροστά, σαν υπνοβάτες… Χυνόντουσαν στην πόλη σε ένα ατέλειωτο ποτάμι με κατεύθυνση το σημείο της ακτής όπου είχε αποσυρθεί ο ελληνικός στόλος. Περπατούσαν σιωπηλοί, σαν φαντάσματα, χωρίς να κοιτούν ούτε δεξιά ούτε αριστερά. Κάπου κάπου, κάποιος στρατιώτης κατέρρεε από εξάντληση στο πεζοδρόμιο ή στο κατώφλι μιας πόρτας»

Από τους Έλληνες της Μικράς Ασίας, που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια και τις περιουσίες τους, και κατά χιλιάδες ακολούθησαν τον ελληνικό στρατό, υπολογίζεται πως γύρω στις 200.000 είχαν καταφύγει στη Σμύρνη στις αρχές του Σεπτεμβρίου 1922.

Ενδεικτική της ανθρώπινης τραγωδίας είναι η ακόλουθη εικόνα που δίνει ο Τζορτζ Χόρτον:

«Πολλοί από τους πρόσφυγες κουβαλούσαν τους αρρώστους στους ώμους τους. Θυμάμαι ιδιαίτερα μια γυναίκα με γκρίζα μαλλιά η οποία σερνόταν μέσα στους δρόμους της Σμύρνης κουβαλώντας στην πλάτη της το σκελετωμένο γιο της που ψηνόταν στον πυρετό. Ήταν πιο ψηλός από τη μητέρα του και τα πόδια του σερνόντουσαν στο χώμα»

Ο Άγγλος συγγραφέας Michael Llewellyn Smith δίνει την ακόλουθη περιγραφή για τους πρόσφυγες:

«Καθώς τα μαύρα μαντάτα, διαστρεβλωμένα από τις φήμες, έφταναν συνέχεια από το εξωτερικό, το ρυάκι των προσφύγων φούσκωνε και γινόταν σταθερό ρεύμα. Με την άφιξή τους επιβεβαίωναν αυτό που ήξεραν όλοι, ότι είχε έρθει το τέλος της ελληνικής παρουσίας στη Μικρά Ασία. Οι πρόσφυγες έφταναν κατά χιλιάδες στη Σμύρνη και σε όλες τις παράλιες πόλεις. Κοιμούνταν στις εκκλησίες, στα σχολεία, στα φιλανθρωπικά ιδρύματα των Αμερικανών, στις σχολές ιεραποστόλων της ΧΑΝ, και στους δρόμους…

Εικόνα 34: Εξαθλιωμένοι πρόσφυγες δέχονται βοήθεια κατά την εκκένωση

Στην προκυμαία της Σμύρνης είχε δημιουργηθεί το αδιαχώρητο, καθώς στρατιώτες και πολίτες προσπαθούσαν να επιβιβασθούν στα τελευταία από τα ελληνικά πλοία που έφευγαν από τη Σμύρνη, πριν φτάσει στην πόλη ο τουρκικός στρατός.

Οι ελπίδες των Ελλήνων της Σμύρνης και των προσφύγων για εξασφάλιση μιας θέσης στα ελληνικά πλοία εξανεμίστηκαν όταν το βράδυ της 8ης Σεπτεμβρίου είδαν και τα τελευταία ελληνικά πλοία να αποπλέουν από το λιμάνι της Σμύρνης, με κατεύθυνση προς τη χερσόνησο της Ερυθραίας, όπου ήταν συγκεντρωμένο το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού στρατού.

Το απόγευμα της ίδιας ημέρας επιβιβάστηκε στο αγγλικό πλοίο “Iron Duke” ο Ύπατος Αρμοστής της Σμύρνης, Αριστείδης Στεργιάδης, με προορισμό την Κωνσταντινούπολη, η οποία τότε ήταν υπό τη διοίκηση των Συμμάχων. Από εκεί μετέβηκε στη Γαλλία, όπου έζησε τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του, χωρίς ποτέ να πατήσει πόδι σε ελληνικό έδαφος.

Για τον Στεργιάδη γράφει τα ακόλουθα ο διδάκτορας Ιστορίας Βλάσης Αγτζίδης:

«Είναι χαρακτηριστικός -και απίστευτος- ο διάλογος Παπανδρέου-Στεργιάδη, που παραθέτει ο ιστορικός του μεσοπολέμου Γρηγόρης Δαφνής στο δίτομο έργο του «Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων». Όταν ο Στεργιάδης ανακοίνωσε στο νεαρό τότε πολιτικό Γεώργιο Παπανδρέου την επερχόμενη καταστροφή, δέχθηκε την ερώτηση: «Γιατί δεν ειδοποιείτε τον κόσμο να φύγει;». Η απάντηση του Έλληνα Αρμοστή Σμύρνης ήταν η εξής: «Καλύτερα να μείνουν εδώ να τους σφάξει ο Κεμάλ, γιατί αν πάνε στην Αθήνα θα ανατρέψουν τα πάντα!»

Εικόνα 35: Αγώνας για επιβίβαση σε μια βάρκα που θα τους οδηγήσει σ' ένα από τα πλοία της σωτηρίας

Ο τουρκικός στρατός μπαίνει στη Σμύρνη

Για την είσοδο των Τούρκων στη Σμύρνη ο Τζορτζ Χόρτον δίνει την ακόλουθη περιγραφή:

«Γύρω στις έντεκα το πρωί της 9ης Σεπτεμβρίου 1922 ακούστηκαν κραυγές τρόμου. Βγαίνοντας στην πόρτα του Προξενείου, είδα ένα πλήθος πρόσφυγες, κυρίως γυναίκες, να εφορμούν με τρόμο στο κτίριο αναζητώντας άσυλο…

Μια ματιά από το μπαλκόνι που έβλεπε στην προκυμαία έκανε εμφανή την αιτία του τρόμου τους: το τουρκικό ιππικό προχωρούσε σε φάλαγγα κατά μήκος της προκυμαίας, καθ’ οδόν προς τους στρατώνες του Διοικητηρίου στην άλλη άκρη της πόλης. Ήταν ρωμαλέοι άντρες και βάδιζαν με άψογη τάξη. Φαίνονταν καλοθρεμμένοι και ξεκούραστοι. Πολλοί ανάμεσά τους είχαν τα μογγολικά χαρακτηριστικά που συναντά κανείς μεταξύ των μουσουλμάνων της Μικράς Ασίας», (5).

Ο Χόρτον γράφει πως καθώς οι τελευταίοι Έλληνες στρατιώτες είχαν αποβιβασθεί στα ελληνικά πλοία το βράδυ της 8ης Σεπτεμβρίου, οι Τούρκοι γρήγορα έγιναν οι κυρίαρχοι της Σμύρνης, και περίπολοι στρατιωτών έκαναν την εμφάνισή τους στους δρόμους της πόλης από την 9η

Σεπτεμβρίου.

Δεδομένου ότι οι τελευταίοι Έλληνες στρατιώτες εγκατέλειψαν τη Σμύρνη στις 8 Σεπτεμβρίου 1922, την ευθύνη για τα επεισόδια που άρχισαν να εκδηλώνονται από τις 9 Σεπτεμβρίου, τα οποία περιγράφουν οι ξένοι ιστορικοί, την φέρνει ακέραια ο τουρκικός στρατός.

Γράφει ο Χόρτον:

«Το βράδυ της 9ης Σεπτεμβρίου άρχισε η λεηλασία και η σφαγή. Πυροβολισμοί ακούγονταν από διάφορες μεριές της πόλης όλη

Εικόνα 36: Πανικός στην προκυμαία

τη νύχτα, και, το επόμενο πρωί, γνήσιοι Αμερικανοί πολίτες, άνδρες και γυναίκες, έκαναν τις πρώτες αναφορές για πτώματα στους δρόμους του εσωτερικού της πόλης».

Μια από τις πιο φρικαλέες πράξεις των Τούρκων ήταν η κυριολεκτική κατακρεούργηση του Μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομου. Στις 9 Σεπτεμβρίου Τούρκοι στρατιώτες πήραν τον Μητροπολίτη από τη Μητρόπολη και τον πήγαν στο Διοικητήριο του στρατηγού Νουρεντίν, ο οποίος είχε αναλάβει τη διοίκηση της Σμύρνης.

Στη συνέχεια, ο Νουρεντίν παράδωσε τον Μητροπολίτη στον έξαλλο όχλο έξω από το γραφείο του, να τον κάνει ό,τι ήθελε.

Ο Michael Llewellyn Smith περιγράφει ως ακολούθως τις τελευταίες μαρτυρικές στιγμές του Μητροπολίτη Χρυσόστομου:

«Άρπαξαν το Μητροπολίτη και κακοποιώντας τον, τον πήγαν ως το μαγαζί του Ισμαήλ, ενός Λεβαντίνου κουρέα. Εκεί έντυσαν τον Χρυσόστομο με την άσπρη μπλούζα του κουρέα και το πλήθος άρχισε να τον χτυπάει και να τον προπηλακίζει. Βγήκαν μαχαίρια, και ο όχλος έπεσε επάνω του. Προτού πεθάνει ο Μητροπολίτης ακρωτηριάστηκε φρικτά».

Στόχος των Τούρκων υπήρξαν και οι Αρμένιοι της Σμύρνης. Ο Michael Llewellyn Smith δίνει την ακόλουθη περιγραφή:

«Τη νύχτα της 10ης Σεπτεμβρίου, η σφαγή των Αρμενίων είχε γίνει συστηματική και πήρε μέρος σ’ αυτήν και ο τουρκικός στρατός. Διαδραματίστηκαν φρικιαστικές σκηνές, σωστό μακελειό. Αρμένιοι που είχαν συγκεντρωθεί στις εκκλησίες τους περικυκλώθηκαν και οδηγήθηκαν στο θάνατο».

Του Κυριάκου ΑμανατίδηBachelor of Arts, Melbourne University,

Bachelor of Letters, University of New England

Εικόνα 37: Το δράμα της Σμύρνης

Επίλογος

Η απόβαση στη Σμύρνη ήταν η αρχή της ελληνικής τραγωδίας με αποτέλεσμα : 25.000 νεκροί και τραυματίες στρατιώτες. Πάνω από 1.500.000 Έλληνες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες των προγόνων τους και να έρθουν σαν

Εικόνα 38: Τα νέα φτάνουν στην Ελλάδα

Εικόνα 39: Τα νέα φτάνουν στην Ελλάδα

πρόσφυγες στην Ελλάδα, αφήνοντας πίσω τους πάνω από 600.000 νεκρούς.

Σύμφωνα με τα στοιχεία που έδωσε ο Ελ. Βενιζέλος με το υπόμνημά του στη Συνδιάσκεψη της Ειρήνης του Παρισιού, στη Μικρά Ασία ζούσαν 1.694.000 Έλληνες. Στη Θράκη και την περιοχή της Κωνσταντινούπολης 731.000. Στην περιοχή της Τραπεζούντας 350.000 και στα Αδανα 70.000. Σύνολο 2.845.000 Έλληνες που αποτελούσαν το 20% του πληθυσμού της περιοχής που κυριαρχούσε οικονομικά, είχε δε καταφέρει να διατηρήσει την πολιτιστική του κληρονομιά παρ' ότι αποτελούσε μειονότητα σε εχθρικό περιβάλλον.

Μετά την Μικρασιατική καταστροφή οι στρατιωτικοί επαναστάτησαν και ανέλαβαν την εξουσία. Αμέσως συστήθηκε έκτακτο στρατοδικείο, γνωστό και ως η δίκη των έξι, με πρόεδρο τον στρατηγό Αλέξανδρο Οθωναίο, όπου παραπέμφθηκαν οχτώ υψηλόβαθμα στελέχη της κυβέρνησης Γούναρη, με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας.

Η δίκη πραγματοποιήθηκε με συνοπτικές διαδικασίες, και χωρίς να αποδειχθεί η ενοχή των κατηγορουμένων, κατέληξε με την καταδίκη σε θάνατο των: Δημητρίου Γούναρη, Νικόλαου Θεοτόκη, Γεώργιου Χατζανέστη, Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη, Γεώργιου Μπαλτατζή και Νικόλαου Στράτου, στις 28 Νοεμβρίου 1922, απόφαση που θεωρήθηκε από πολλούς ως προαποφασισμένη. Η εκτέλεση έγινε την ίδια μέρα στο Γουδί, και προκάλεσε αντιδράσεις στο εσωτερικό της χώρας αλλά και στο εξωτερικό. 88 χρόνια αργότερα, το 2010, ο Άρειος Πάγος αναίρεσε την απόφαση του στρατοδικείου και αθώωσε τους καταδικασθέντες μετά θάνατον.

Εικόνα 40: Η δίκη των έξι Εικόνα 41: Η δίκη των έξι

ΠΡΟΣΦΥΓΙΑ ... ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ ... ΝΕΑ ΑΡΧΗ

Συνθήκη της Λωζάνης- 1923

Στις 8 /20 Νοεμβρίου 1922, αρχίζει η διάσκεψη της Λωζάνης -εκείνη την εποχή ζούσαν ακόμη στη Μικρά Ασία 400.000 Έλληνες, την Κωνσταντινούπολη 300.000 και στον Πόντο 100.000 εκτός τους κρυπτοχριστιανούς- που διήρκησε συνολικά 9 μήνες με ενδιάμεση διακοπή 75 ημερών.

Στις 30 Ιανουαρίου 1923 υπεγράφη η Ελληνοτουρκική σύμβαση και το πρωτόκολλο «περί ανταλλαγής των ελληνικών και τουρκικών πληθυσμών». Σύμφωνα με το πρώτο άρθρο του πρωτοκόλλου από 1ης Μαΐου 1923, θα έπρεπε να γίνει υποχρεωτική ανταλλαγή των χριστιανών Τούρκων υπηκόων με τους μουσουλμάνους Ελληνικής υπηκοότητας. Τόσο οι Έλληνες όσο και οι Τούρκοι υπήκοοι δεν θα έχουν το δικαίωμα επιστροφής στους τόπους, που ζούσαν χωρίς την άδεια της τουρκικής και ελληνικής κυβέρνησης.

Ανταλλάχθηκαν 1.500.000 Έλληνες ορθόδοξοι , με 460.000 μουσουλμάνους Έλληνες υπηκόους. Η ανταλλαγή έγινε στη βάση του θρησκεύματος και γι΄αυτό και δεν ανταλλάχθηκαν πολλοί Έλληνες του Πόντου που είχαν εξισλαμιστεί βίαια και παραμένουν μέχρι σήμερα στην περιοχή. Εξαιρέθηκαν οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης , που χαρακτηρίστηκαν μη ανταλλάξιμοι που με βάση τα

Εικόνα 42: Λωζάνη, η υπογραφή της Συνθήκης

στοιχεία που προσκόμισε στη διάσκεψη ο πρόεδρος της λόρδος Κorzon ήταν 390.000 επί συνολικού πληθυσμού της Κωνσταντινούπολης 1.000.000 , όλοι εγκατεστημένοι εκεί πριν την 30/10/1918 , οι Έλληνες της Ίμβρου και της Τενέδου (12.000) και οι Μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης (περίπου 100.000).

Στη Συνδιάσκεψη της Λωζάνης η Ελλάδα, μολονότι αντιτίθονταν στη άποψη και της εκούσιας ανταλλαγής (καταστροφική για τον ευημερούντα Ελληνισμό της Μικράς Ασίας), εντούτοις πιεζόμενη από το ατυχές αποτέλεσμα του πολέμου, δήλωσε να συζητήσει εκούσια και αμοιβαία ανταλλαγή.

Η Τουρκία όμως δεν δέχθηκε ούτε εκούσια ούτε αμοιβαία αλλά υποχρεωτική. Μάταια το Οικουμενικό Πατριαρχείο διαμαρτυρήθηκε για κήρυξη της Εκκλησίας «εν διωγμώ». Αλλά και οι διαμαρτυρίες της τότε ελληνικής κυβέρνησης προς τη Τουρκία και τις Μεγάλες Δυνάμεις υπήρξαν ατελέσφορες.

Τελικά η Συνδιάσκεψη απεφάνθη ότι αν και μισητό αυτό καθ΄ αυτό το μέτρο της υποχρεωτικής ανταλλαγής ήταν το μόνο ενδεδειγμένο στη περίπτωση και συνέστησε την αποδοχή αυτής με τον όρο να εξαιρεθούν οι Έλληνες κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης και οι Μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης. Τότε η Ελλάδα που είχε εγκαταλειφθεί απ’ όλους τους Συμμάχους αναγκάσθηκε να υποκύψει και να υπογράψει την παραπάνω Σύμβαση της υποχρεωτικής ανταλλαγής με την οποία χιλιάδες Έλληνες της Μικράς Ασίας , μεταξύ αυτών και ο Πατριάρχης Κωνσταντίνος ΣΤ΄, εξαναγκάσθηκαν σε εκπατρισμό.

Στην εν λόγω Σύμβαση καθορίζονταν τα εις την υποχρεωτική ανταλλαγή υποκείμενα πρόσωπα, η ιθαγένειά τους, ο χρόνος της ανταλλαγής, η εκκαθάριση των περιουσιών τους, καθώς και η τύχη των εξαιρουμένων της ανταλλαγής προσώπων. Στη συνθήκη δε αυτή υπάχθηκαν και οι μετά την 12 Οκτωβρίου 1912 αποχωρήσαντες εκ των εδαφών που χαρακτηρίστηκαν «ανταλλάξιμοι». Οι κινητές και ακίνητες περιουσίες των ευαγών ή θρησκευτικών ιδρυμάτων που ανήκαν σε ανταλλάξιμους ή εις πρόσωπα που κατοικούσαν εκτός των εδαφών τους, υπάχθηκαν επίσης σε ανταλλαγή. Σε μικτή επιτροπή εκ της συμβάσεως ανετέθη η εκτίμηση και εκκαθάριση των περιουσιών που εγκαταλείφθηκαν. Η αξία τους μετά την εκτίμηση περιέρχεται στο κράτος όσο παραμένουν – ανταλλάξιμη περιουσία – και αυτό (το κράτος) καθίσταται οφειλέτης των δικαιούχων. Οι αξίες τέλος θα συνοψίζονταν και όση προέκυπτε διαφορά αυτή θα καταβάλλονταν από το

Εικόνα 43: Κάτοικοι εγκαταλείπουν τα χωριά τους για να περάσουν στην "απέναντι μεριά"

οφειλόμενο κράτος στο έτερο. Η Σύμβαση αυτή άρχισε να εφαρμόζεται από τον Αύγουστο του 1923, η δε μικτή επιτροπή περάτωσε το έργο της κατά το έτος 1925. Για δε την εκτέλεσή της εκδόθηκε σωρεία νόμων, διαταγμάτων, αποφάσεων κλπ ενώ πλείστες Υπηρεσίες δημιουργήθηκαν για τη περαίωση του όγκου της εργασίας προς εγκατάσταση των εκατοντάδων χιλιάδων ομοεθνών προσφύγων, την εκκαθάριση των περιουσιών τους και την τακτοποίηση των αξιώσεών τους.

Η εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα

Οι πρόσφυγες που ήρθαν στην Ελλάδα μπορούν να χωριστούν σε διάφορες κατηγορίες: Η διαδικασία αναχώρησης των ελληνικών πληθυσμών καθορίστηκε από τις διαφορετικές συνθήκες της ιστορικής τους ύπαρξης. Στα δυτικά μικρασιατικά παράλια, περιοχή με συμπαγές και ακμάζον ελληνικό στοιχείο, ο αιματηρός διωγμός εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων κορυφώθηκε μετά την καταστροφή της Σμύρνης, το Σεπτέμβριο του 1922. Αντίθετα, στην Ανατολική Θράκη η παρουσία ελληνικών στρατευμάτων επέτρεψε την ειρηνική εκκένωση της περιοχής.

Οι ορθόδοξοι, τουρκόφωνοι, στην πλειονότητά τους, κάτοικοι της κεντρικής και νότιας Μικράς Ασίας αναχώρησαν οργανωμένα κάτω από την εποπτεία της Διεθνούς Μικτής Επιτροπής από τον Οκτώβριο του 1923 έως το 1925. Στον Πόντο η έξοδος πήρε διαφορετική μορφή. Αν και οι παραλιακές περιοχές εκκενώθηκαν σύμφωνα με τους όρους της Σύμβασης της Ανταλλαγής, στις ορεινές περιοχές δημιουργήθηκε αντάρτικο κίνημα αντίστασης στη μοίρα του ξεριζωμού. Αρκετές κοινότητες, με την καθοδήγηση ένοπλών σωμάτων, έφυγαν προς τον Καύκασο ελπίζοντας στη σύντομη επιστροφή τους.

Εικόνα 44: Μάνα με το παιδί της αναχωρεί για τη νέα πατρίδα. Το βλέμμα της τα λέει όλα...

Ο τρόπος και ο χρόνος αναχώρησης καθόρισαν το σχηματισμό δύο κατηγοριών προσφύγων. Στην πρώτη εντάσσονται αυτοί που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα πριν από το 1922, οι κανονικά ανταλλαγέντες και οι κάτοικοι της Ανατολικής Θράκης, οι οποίοι μπόρεσαν να διασώσουν την κινητή περιουσία τους ή μέρος αυτής, σε αντίθεση με το μεγάλο ποσοστό εκείνων που έχασαν τα πάντα με την καταστροφή. Πέρα από αυτό, μεταξύ του πολυάριθμου προσφυγικού πληθυσμού υπήρχαν οικονομικές και κοινωνικές διακρίσεις, πολιτιστικές και κοινωνικές ιδιαιτερότητες, οι οποίες, ως ένα βαθμό, αμβλύνονταν από την κοινή μοίρα του ξεριζωμού. Για τον αριθμό των προσφύγων δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία εκτός από εκείνα της απογραφής του 1928, στην οποία καταγράφονται 1.221.849 πρόσφυγες (περιλαμβάνονται 117.633 προερχόμενοι από τη Βουλγαρία, Καύκασο και αλλού) και διακρίνονται σε 673.025 αστούς και 578.824 αγρότες.

Ο διαχωρισμός έγινε με βάση τον τρόπο αποκατάστασής τους στην Ελλάδα και σε καμιά περίπτωση δεν δηλώνει το προηγούμενο επάγγελμα ή τον τόπο κατοικίας τους. Οι γυναίκες και τα παιδιά αποτελούσαν το μεγαλύτερο τμήμα του προσφυγικού πληθυσμού, καθώς πολλοί άνδρες εξοντώθηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν. Αν υπολογίσουμε το υψηλό ποσοστό θνησιμότητας λόγω των επιδημιών και των άθλιων συνθηκών διαβίωσης και το γεγονός της αναχώρησης πολλών προσφύγων σε άλλες χώρες, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι σαφώς μεγαλύτερος πληθυσμός φυγάδων ζήτησε καταφύγιο στο ελληνικό κράτος. Η χώρα με πληθυσμό μόλις πέντε εκατομμύρια κατοίκους, με κλονισμένη οικονομία και αποδιοργανωμένη κρατική μηχανή, βρέθηκε αντιμέτωπη με τα τεράστια προβλήματα τα οποία συνεπαγόταν η άφιξη τόσων εξαθλιωμένων ανθρώπων.

Τα κριτήρια με τα οποία τα κατά τόπους εποικιστικά γραφεία επέλεγαν το χώρο για την εγκατάσταση των προσφύγων ήταν οικονομικής και εθνικο - πολιτικής φύσεως. Η δημιουργία αγροτικών προσφυγικών οικισμών αποσκοπούσε στην κάλυψη του δημογραφικού κενού που είχαν δημιουργήσει οι απώλειες των πολέμων στους ενήλικους άνδρες - το πιο σημαντικό τμήμα του ενεργού

Εικόνα 45: ... χωρίς λόγια

πληθυσμού - και στη συνέχεια η αναχώρηση των μουσουλμάνων καλλιεργητών, κυρίως από τις καπνοπαραγωγικές περιοχές, ώστε να εξασφαλιστεί η συνέχεια της αγροτικής παραγωγής και η είσπραξη των προσόδων. Κυρίως όμως επεδίωκε την επίτευξη εθνικής ομοιογένειας στις Νέες Χώρες, με τη δημογραφική ενίσχυση του ελληνικού πληθυσμού και τη διάσπαση και αραίωση των σλαβόφωνων κατοίκων, που ήταν εγκατεστημένοι στο βόρειο και μεθόριο τμήμα της Μακεδονίας, και τη δημιουργία προσφυγικών οικισμών στις παραμεθόριες περιοχές που θα κάλυπταν τις αμυντικές και στρατιωτικές ανάγκες της χώρας.

Μέχρι το 1928 δημιουργήθηκαν 2.085 αγροτικοί οικισμοί, στους οποίους εγκαταστάθηκαν 145.127 οικογένειες. Από αυτές, 87.084 εγκαταστάθηκαν από την ΕΑΠ σε 1.088 οικισμούς στη Μακεδονία, 41.828 σε 623 οικισμούς στη Θράκη και 4.962 σε 212 οικισμούς στην Κρήτη. Οι υπόλοιπες εγκαταστάθηκαν από την ΕΑΠ ή το κράτος σε διάφορες περιοχές της χώρας».

Παρόλα αυτά χιλιάδες πρόσφυγες διασκορπίστηκαν παντού στην Ελλάδα ιδρύοντας συνοικισμούς με το όνομα συνήθως του τόπου απ' τον οποίο είχαν ξεριζωθεί και τοποθετώντας μπροστά το επίθετο νέος - νέα - νέο, π.χ.Νέος Βουτζάς, Νέα Ιωνία, Νέο Ηράκλειο, Νέα Σμύρνη κ.α.

Εικόνα 46: Πρόχειρος καταυλισμός στα Ιωάννινα

Εικόνα 47: Πρόχειρος καταυλισμός στην Δραπετσώνα

Ο πληθυσμός της Ανατολής προ του 1915 με βάση την Οθωμανική απογραφή

Περιοχή

Μουσουλμάνοι(Τούρκοι,Κούρδοι)

Έλληνες(Ρωμιοί)

Αρμένιοι

Εβραίοι

Άλλοι Σύνολο

Κων/πόλεως 150.347 120.921 37.695 5.695 20.557 335.107

Νικομήδειας 142.830 116.372 52.635 2.587 2.200 316.624

Πήγας 74.522 89.054 3.688 2.962 1.472 171.698

Προύσας 1.127.785 376.299 88.995 3.985 32.836 1.629.900

Σμύρνης 634.706 691.090 18.328 36.834 76.803 1.457.761

Ικονίου 895.440 180.000 15.000 605 10.504 1.101.549

Άγκυρας 669.232 107.798 94.200 478 2.824 874.532

Κασταμονής 817.880 134.919 5.000 1.300 2.100 961.200

Τραπεζούντας 752.521 404.633 46.500 400 5.000 1.209.054

Σεβάστειας 706.334 180.000 170.433 400 766 1.057.500

Αδάμων 190.861 128.000 87.000 10 16.939 422.810

Χαλυβώνος 140.378 72.226 23.118 1.715 79.535 316.971

Σύνολο 5.596.529 2.601.312 642.457 56.970 251.536 9.148.80

Ο αριθμός προσφύγων στην Ελλάδα στα 1928*

Τόπος προελεύσεως ΣύνολοΠριν από το 1922 Μετά το 1922

Μικρά Ασία 626.954 37.728 589.226

Ανατολική Θράκη 256.635 27.057 229.578

Πόντος 182.169 17.528 164.641

Καύκασος 47.091 32.421 14.670

Κωνσταντινούπολη 38.458 4.109 35.349

Ρωσία 11.435 5.213 6.221

Δωδεκάνησα 738 355 383

Αίγυπτος 8 1 7

Κύπρος 57 25 32

Ρουμανία 722 266 456

Σύνολο 1.164.267 124.698 1.040.343

*Όπως αποτυπώθηκε στην Επετηρίδα της Στατιστικής Υπηρεσίας το 1930.

Η αγροτική εγκατάσταση αποδείχθηκε σαφώς πιο εύκολη από την αστική, γιατί η διαθέσιμη γη που υπήρχε ήταν αρκετή, ιδίως στη Μακεδονία και τη Θράκη. Η Ε.Α.Π. αναλάμβανε να χορηγήσει στους αγρότες-πρόσφυγες σπίτια, συνήθως αντιστοιχούσε 1 σπίτι σε κάθε 2 ή 3 οικογένειες, ενώ τους προμήθευε και τον απαραίτητο εξοπλισμό για να μπορέσουν να καλλιεργήσουν τη γη. Η αγροτική εγκατάσταση των προσφύγων προχώρησε με γοργούς ρυθμούς και το 1930 είχε σχεδόν ολοκληρωθεί.

Αντίθετα, η αστική εγκατάσταση συναντούσε μεγαλύτερες δυσχέρειες, κι αυτό γιατί οι πρόσφυγες έπρεπε όχι μόνο να εγκατασταθούν στις πόλεις, αλλά να έχουν και τη δυνατότητα να βρουν δουλειά. Οι αστοί αποτελούσαν το 42% μεταξύ των προσφύγων, ενώ την ίδια εποχή ο συνολικός αστικός πληθυσμός της χώρας δεν ξεπερνούσε το 23%. Το αποτέλεσμα ήταν να δημιουργηθούν γύρω από τις μεγάλες πόλεις προσφυγικοί συνοικισμοί από χαμόσπιτα, όπου οι συνθήκες διαβίωσης ήταν κυριολεκτικά άθλιες. Η αστική αποκατάσταση των προσφύγων προχώρησε τελικά με πολύ αργούς ρυθμούς και ουσιαστικά παρέμεινε ανολοκλήρωτη. Μάλιστα, μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 1970, υπολογίζεται πως υπήρχαν περίπου 3.000 πρόσφυγες που ήταν ακόμη άστεγοι.

Η Οδύσσεια των ανταλλαχθέντων

Εικόνα 48: Άφιξη προσφύγων στο λιμάνι του Πειραιά

Εικόνα 49: Πρόσφυγες αναμένοντες εγκατάσταση στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης

Μυρμηγκιές κατεβαίνουν από τα κατάφορτα καράβια οι πρόσφυγες στο Καραμπουρνάκι. Τα καράβια ασταμάτητα κουβαλούν. Από το καράβι με τους μποχτσάδες στο χέρι ίσια στο λοιμοκαθαρτήριο. Άντρες, γυναίκες, παιδιά. Γέροι κι άρρωστοι. Μαζί και τα λιγοστά υπάρχοντα, όσα κατόρθωσαν να περισώσουν από τη λαίλαπα της καταστροφής. Στην πλαζ της Αρετσούς, στα πρώην κτίρια των συμμαχικών στρατευμάτων, είχε εγκατασταθεί το περίφημο απολυμαντήριο ή λοιμοκαθαρτήριο. Όλοι στον κλίβανο. Στριμωγμένοι κάτω από το ντους με μια πλάκα πράσινο σαπούνι με ποτάσα να λούζουν κεφάλι και σώμα. Έξω έρχεται κιόλας η δεύτερη μπαταριά. Τους πρώτους έτσι βρεγμένους, ακόμη αχνιστούς, τους βάζουν σε ολάνοιχτους θαλάμους.

Εκεί κουρεύονταν οι πρόσφυγες με μια μηχανή όπως τα πρόβατα στη σειρά και περνούσαν ιατρική εξέταση. Ο κίνδυνος μετάδοσης ασθενειών ήταν παραπάνω από ορατός. Κάποιοι είχαν πεθάνει από τύφο μέσα στα καράβια. Γι’ αυτό και οι ίδιοι αλλά και τα υπάρχοντά τους περνούσαν από κλίβανο. Μόλις τελείωνε η διαδικασία, τους διοχέτευαν προς τα πάνω, όπου στεγάζονταν σε τολ πολλές οικογένειες μαζί, τους “θαλάμους” όπως τους έλεγαν.

Από τον δρόμο την οδό Κομνηνών και προς την παραλία κάτω είχαν εγκαταστήσει σκηνές. Γύρω-γύρω αυτή η έκτασις των θαλάμων και των σκηνών ήταν περιφραγμένη με ισχυρό συρματόπλεγμα και υπήρχαν και έξοδοι, στις οποίες υπήρχαν φυλάκια του στρατού να φυλάξουν, ούτως ώστε οι πρόσφυγες να μην μπουν στη Θεσσαλονίκη διότι εδώ παρετηρήθη τύφος και ήταν κίνδυνος να μολυνθεί και η υπόλοιπη Θεσσαλονίκη.

Χιλιάδες εξαθλιωμένοι πρόσφυγες θα χάσουν τη ζωή τους στον προθάλαμο της «μητέρας-πατρίδας». «Γεμάτη από στερήσεις η ζωή. Ιατροφαρμακευτική περίθαλψη καμιά. Δουλειά δεν υπήρχε πουθενά. Ζώα και γεωργικά εργαλεία για να

Εικόνα 50: Άθλιες συνθήκες διαβίωσης τον πρώτο καιρό στη νέα πατρίδα

επιδοθούμε στην καλλιέργεια δεν είχαμε… Περάσαμε μια ζωή δραματική. Ο κόσμος λιποθυμούσε από την πείνα. Τα παιδιά μας είχαν μείνει πετσί και κόκαλο…» [αφηγείται ένας πρόσφυγας.

Οι πρόσφυγες, με επικρατέστερο είχαν να αντιμετωπίσουν την πείνα, τις στερήσεις, την ανεργία αλλά και τις αρρώστιες, κυρίως ελονοσία, που μαζί με τις κακουχίες τους θέριζαν. Η δυσκολία της προσαρμογής στην καινούργια πατρίδα μεγάλη. Αλλά ακόμη μεγαλύτερο το πείσμα τους, η δύναμη και το πάθος για ένα καινούργιο ξεκίνημα, μια νέα ζωή.

Από δω και πέρα αρχίζει μια νέα Οδύσσεια οριστικής εγκατάστασης προσφύγων. Η Βόρεια Ελλάδα έχει γεμίσει και γεμίζει συνεχώς με πρόσφυγες που καταφθάνουν από Ανατολική Θράκη, Πόντο και Μικρά Ασία. Η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων του Ελληνικού Κράτους, αναλαμβάνει ένα μακροχρόνιο, δύσκολο και επίπονο έργο. Πρέπει να καταγράψει μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών τα κενά σπίτια και χωράφια σε πόλεις και χωριά που κατείχαν οι Τούρκοι και στη συνέχεια να προωθήσουν τους πρόσφυγες για εγκατάσταση.

Μετά τη διαμονή τον πρώτο καιρό σε σκηνές και σε θαλάμους, από το 1926 και ύστερα ξεκινά η διανομή των οικοπέδων και η κατασκευή των πρώτων σπιτιών, τα περισσότερα παράγκες στην αρχή, με τη βοήθεια της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων και της Κοινωνικής Πρόνοιας.

Εικόνα 51: Μια μάνα με τα δύο της παιδιάΕικόνα 52: Η αρχική απόγνωση έδωσε τη

θέση της σε πείσμα για ζωή

Επειδή οι περισσότεροι ήρθαν με τα κάρα και τα κοπάδια τους, αλλά και με τις οικονομίες τους, κατευθύνθηκαν αμέσως χωρίς καθυστέρηση και εγκαταστάθηκαν στις περιοχές που είχαν επιλέξει, σε χωριά και σπίτια που κατοικούσαν οι Τούρκοι. Συνάντησαν όμως την εχθρότητα των γηγενών κατοίκων, όπως δυστυχώς συμβαίνει και σήμερα με τους καταφθάνοντες πρόσφυγες, ιδίως στα μεικτά ελληνοτουρκικά χωριά, που προσπαθούσαν να εμποδίσουν την εγκατάσταση προσφύγων για να καρπωθούν αυτοί τα χωράφια και τα σπίτια. Κανένα βέβαια εμπόδιο δεν συνάντησαν οι πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν σε χωριά που κατοικούσαν αμιγώς από τουρκικό πληθυσμό.

Πολλές χιλιάδες πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στη Μακεδονία. Aυτοί οι Θρακιώτες πήγαν εκεί οι περισσότεροι με τα κάρα και τα κοπάδια τους, μεταφέροντας οικοσυσκευές και το ρουχισμό τους. Αυτό τους βοήθησε πάρα πολύ να τακτοποιηθούν πιο άνετα και μέσα σε 2 χρόνια να ξαναστήσουν το νοικοκυριό τους και να ορθοποδήσουν οικονομικώς, εν αντιθέσει με τους Μικρασιάτες και Ποντίους που έφθασαν εδώ σχεδόν ρακένδυτοι και έπρεπε με τη βοήθεια του κράτους να αρχίσουν από το μηδέν.

Εδώ συναντήθηκαν πέντε, διαφορετικής προελεύσεως, πολιτισμού, νοοτροπίας, ηθών και εθίμων ελληνικοί πληθυσμοί. Ήτοι: Πόντιοι, Μικρασιάτες, Θρακιώτες, γηγενείς που μιλούσαν την ελληνική και έλληνες γηγενείς που μιλούσαν την βλάχικη, αρβανίτικη γλώσσα.

Δεν είναι υπερβολή να τονίσουμε ότι σε όλα υπερτερούσε το θρακικό στοιχείο. Ήταν εργατικοί, πολιτισμένοι, πράοι, νοικοκύρηδες με όλη τη σημασία της λέξεως,

Εικόνα 54: Παιδιά στην ουρά για λίγα "καινούρια" ρούχα

Εικόνα 53: Στην ουρά για συσσίτιο από την Κοινωνική Πρόνοια

έντιμοι και προοδευτικοί.

Από την στιγμή της άφιξης των άρχισε μια πρόοδος στην περιοχή σε όλους τους τομείς και τα θρακιώτικα χωριά ήταν παράδειγμα προς μίμηση από τους λοιπούς κατοίκους της Μακεδονίας. Οι Θρακιώτες άρχισαν από την πρώτη κιόλας στιγμή μια συστηματική καλλιέργεια της γης και ανάπτυξη της Κτηνοτροφίας, ώστε σε μικρό χρονικό διάστημα να είναι όλοι τους σε άριστη κατάσταση οικονομική. Καλλιεργούσαν τα πάντα εκτός από εσπεριδοειδή, και ελιές και βαμβάκι που ποτέ δεν ευδοκιμούν, λόγω του σκληρού και παρατεταμένου χειμώνα στην περιοχή. Γνώστες της αμπελοκαλλιέργειας από τη Θράκη, δημιούργησαν υποδειγματικούς αμπελώνες, δενδροκαλλιέργειες, καλλιέργειες σιτηρών, οσπρίων και λαχανικών κ.λ.π.

Παράλληλα ασχολήθηκαν με την κτηνοτροφία, ώστε όλοι τους να είναι αυτάρκεις παράγοντας τα πάντα από όσα χρειάζονταν η οικογένεια τους σε τρόφιμα και ιματισμό. Ο τρόπος της ενδύσεως, Ευρωπαϊκού στυλ, της διατροφής, της εργασίας, της νοικοκυροσύνης, της πολιτιστικής παρουσίας ήταν ολοφάνερα και τους έκανε να ξεχωρίζουν.

Πάρα πολλοί Θρακιώτες και κυρίως γυναίκες απόφοιτοι της Αρχιγενείου Σχολής και των Ελενείων που λειτουργούσαν από το 1857 στους Επιβάτες διορίσθηκαν σαν εκπαιδευτικοί στα σχολεία της περιοχής για να διδάσκουν στα ιδρυόμενα σχολεία τα ελληνόπουλα μέχρι να αποφοιτήσουν από τα ιδρυθέντα στην περιοχή από το

Εικόνα 55: Πρόσφυγες που ξεκίνησαν τη καινούρια ζωή τους σαν αγρότες

1925 διδασκαλεία.

Οι Θρακιώτισες ήταν και είναι υποδειγματικές και άριστες νοικοκυρές, καλές μητέρες και δεξιοτέχνες. Αν οι άνδρες και ειδικά η οικογένεια είχε να εκτελέσει όλες τις γεωργοκτηνοτροφικές εργασίες, η Θρακιώτισσα που συμμετείχε σ'αυτές είχε και την ευθύνη του νοικοκυριού.

Οι Θρακιώτες για αρκετές δεκαετίες διατήρησαν τα ήθη και τα έθιμα τους. Φορούσαν όλοι τους ευρωπαϊκού στυλ ρούχα πλην ορισμένων γέρων που επέμεναν στα σαγιακένια ποτούρια τους. Είχαν εξευρωπαϊστεί από τον 19ο αιώνα, γι΄αυτό και στην περιοχή αυτή πουθενά δεν φορούσαν τοπικές ενδυμασίες, ούτε και μετέφεραν τοπικούς χορούς και τραγούδια. Χόρευαν ευρωπαϊκούς χορούς καθώς και συρτό, χασάπικο και καρσιλαμά (αντικριστό).

Όλοι οι Θρακιώτες προέρχονται από περιοχές που απείχαν από 30 μέχρι 70 χιλιόμετρα από την Κωνσταντινούπολη, γι΄αυτό και απέκτησαν πολύ νωρίς ευρωπαϊκές συνήθειες λόγω, συχνής επαφής με την Κωνσταντινούπολη την οποίαν επεσκέπτοντο οι περισσότεροι είτε ως εργαζόμενοι, είτε ως περιηγητές.

Στον εκπολιτισμό τους πολύ συνέβαλαν τα Αρχιγένεια Εκπαιδευτήρια των Επιβατών, στα οποία από το 1857 έως το 1922 εφοίτησαν και αποφοίτησαν χιλιάδες μαθητές οι περισσότεροι των οποίων κάλυψαν την περιοχή τους σε διδακτικό προσωπικό στα σχολεία που λειτουργούσαν σε όλα τα ελληνικά χωριά της Ανατολικής Θράκης αλλά και της απέναντι περιοχής της βορειοδυτικής Μικρός Ασίας.

Ο επίλογος μιας τραγωδίας ή η αρχή μιας νέας ζωής;

Εικόνα 56: Τα πρώτα δειλά ... χαμόγελα

Η ανταλλαγή των πληθυσμών αποφασίστηκε τον Ιανουάριο του 1923. Σε μία σύμβαση μιας σελίδας, όπου συμβαλλόμενοι είναι οι δύο εμπόλεμοι του 22, χώρεσε η διακοπή μιας ιστορίας αιώνων. Οι Ρωμιοί της Ανατολικής Θράκης, της Μικράς Ασίας, κυρίως αυτοί της ενδοχώρας, της Καππαδοκίας και του Πόντου, ξεριζώθηκαν από τη γη τους για να ξεκινήσουν μια καινούργια ζωή στην Παλιά Ελλάδα, πένητες και ανέστιοι.

Η συνθήκη της Λωζάνης, ορίζει τα δικαιώματα που θα απολαμβάνουν οι Ρωμιοί που εξαιρέθηκαν της ανταλλαγής, αφορά δηλαδή το μικρό μέρος εκείνο του Μικρασιατικού Ελληνισμού που παρέμεινε στις εστίες του για να εκδιωχθεί συστηματικά και σταδιακά στις επόμενες δεκαετίες.

Τα ζητήματα της Μικρασιατικής εκστρατείας, των εκλογών του 20, της Καταστροφής και της Ανταλλαγής μας έχουν απασχολήσει και θα μας απασχολούν, καθώς αποτελούν κομβικά σημεία της ιστορίας μας. Τα κλειδιά για να ερμηνεύσουμε τις σημερινές σχέσεις Ελλάδας-Τουρκίας, καθώς και την εξωτερική μας πολιτική, θα τα βρούμε σ’ αυτή την περίοδο, σαν απαντήσεις στα αναρίθμητα γιατί που προκύπτουν.

Έπρεπε, άραγε να γίνει η ανταλλαγή; Και τότε και τώρα, πολλοί Μικρασιάτες και Ελλαδίτες θεωρούν ότι δεν έπρεπε. Ότι η αντιμετώπιση ανθρωπίνων ζωών σαν αντικείμενο που του αλλάζουμε θέση είναι μια λάθος αντιμετώπιση. Τον Ιανουάριο του 23, ενώ οι διαπραγματεύσεις για την υπογραφή της Συνθήκης Ανταλλαγής βρίσκονταν σε εξέλιξη, οι πρόσφυγες από την καταστροφή, που βρίσκονταν ήδη στην Αθήνα, πραγματοποίησαν συλλαλητήριο κατά της Ανταλλαγής, κι έστειλαν τηλεγραφήματα με το ίδιο περιεχόμενο. Παρά τα όσα είχαν περάσει, παρά το ότι όλοι είχαν νεκρούς και εξαφανισμένους και από το διωγμό του 22 και από τις εκτοπίσεις του 14, παρά το ότι οι περιουσίες πολλών ήταν ήδη ένας σωρός ερείπια και στάχτες, δε διανοούνταν ότι η παρουσία τους στην παλιά Ελλάδα ήταν κάτι άλλο από προσωρινή, πίστευαν ότι η επιστροφή είναι δεδομένη.

Όμως, η ανταλλαγή ήταν μονόδρομος. Αν δεν έφευγαν, υποθέταμε τότε και γνωρίζουμε σήμερα, η τύχη τους ήταν προδιαγεγραμμένη. Ή θα τούρκευαν ή θα εξοντώνονταν, έρμαια στις διαθέσεις των Τούρκων, όπως -εκ των υστέρων αποδείχτηκε- οι εξαιρεθέντες. Και τελικά, όσοι γλύτωναν θα έφευγαν στην Ελλάδα, κυνηγημένοι όπως αυτοί. Δηλαδή, η ανταλλαγή θα συνέβαινε με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, αλλά μόνο ως προς τους Ρωμιούς. Οι Μουσουλμάνοι της Ελλάδας, θα παρέμεναν, θα απολάμβαναν όλων των δικαιωμάτων μειονότητας και πιθανόν σήμερα να χειραγωγούνταν από την Άγκυρα, αποτελώντας ένα ακόμη πρόβλημα στο εσωτερικό. Ας μη ξεχνούμε ότι οι Μουσουλμάνοι ψήφισαν και στις εκλογές του 20, καθορίζοντας το αποτέλεσμα.

Ο Βενιζέλος τα είχε υπόψη του αυτά όταν, στο δικό του απαντητικό τηλεγράφημα σ’ εκείνα των Μικρασιατών κατά της ανταλλαγής, τόνιζε δραματικά την αδυναμία της Ελλάδας να εγγυηθεί την ασφάλεια τους από τους Τούρκους σε περίπτωση που επέστρεφαν.

Η ανταλλαγή λοιπόν δεν ήταν επιλογή. Ήταν πράγματι μονόδρομος, όσο κι αν

συναισθηματικά αρνούμαστε πολλοί ακόμα και τώρα να τη δεχτούμε, όσο κι αν άλλα ήταν τα όνειρα κι άλλες οι ελπίδες εκείνες που θάφτηκαν στη στάχτη από το γιαγκίνι της Σμύρνης.

Τονιζόταν, ακόμα, τότε, ότι και να επέστρεφαν οι πρόσφυγες της Καταστροφής, δεν θα είχαν δικαίωμα στις περιουσίες τους. Οι Τούρκοι θα τους αντιμετώπιζαν όχι ως παλιννοστούντες, αλλά ως νεοφερμένους, καθώς οι περιουσίες τους ήταν ήδη κτήμα του Τουρκικού Κράτους.

Τέλος, ένα «θετικό» σημείο που θα μπορούσε να βρει κανείς στην ανταλλαγή, ήταν και η απελευθέρωση των γαιών που θα εγκατέλειπαν οι Μουσουλμάνοι, οι οποίες θα χρησιμοποιούντο για την αποκατάσταση των εξαθλιωμένων προσφυγικών πληθυσμών.

Κοιτώντας κανείς πίσω σήμερα, με την ασφάλεια του να κρίνει βάσει δεδομένων κι όχι βάσει υποθέσεων, μπορεί να δει πόσο δικαιώθηκε η σκληρή πολιτική της ανταλλαγής.

Η συμβολή των προσφύγων στην ελληνική κοινωνία

Παρά τα προβλήματα που αναφύονταν, η εγκατάσταση των προσφύγων στη μητροπολιτική Ελλάδα κρίνεται τελικά ικανοποιητική. Η μαζική άφιξη χιλιάδων προσφύγων προκάλεσε ισχυρό σοκ σε μια κοινωνία με απαρχαιωμένους θεσμούς και σε μια ουσιαστικά καθυστερημένη οικονομία. Οι θετικές αλλαγές της άφιξης των προσφύγων εντοπίζονται σε διάφορες πτυχές του οικονομικού και κοινωνικού βίου:

Εθνολογικά. Το 1913 οι μειονότητες στην Ελλάδα αποτελούσαν περίπου το 13% του συνολικού πληθυσμού. Λίγο αργότερα, το 1920, το ποσοστό αυτό πλησίασε το 20%. Αυτό σημαίνει πως το 1920 ο ένας στους πέντε κατοίκους της χώρας δεν ήταν Έλληνας. Μάλιστα στη Μακεδονία, το 1920, το ποσοστό του ελληνικού πληθυσμού κυμαίνονταν γύρω στο 45%. Η μαζική εγκατάσταση προσφύγων, κυρίως στη

Εικόνα 57: Οι άνθρωποι αυτοί πρόσφεραν πολλά στην Ελλάδα

Μακεδονία και τη Θράκη, σε συνδυασμό με την ταυτόχρονη αποχώρηση 300.000 περίπου Μουσουλμάνων και 60.000 περίπου Βούλγαρων, ανέτρεψε δραστικά τα πληθυσμιακά δεδομένα. Έτσι, το 1926 το ποσοστό του ελληνικού πληθυσμού της Μακεδονίας έφτασε το 88,8% , ενώ το 1928 οι Έλληνες αποτελούσαν το 93,8% του συνολικού πληθυσμού της χώρας. Αυτό σημαίνει πως στα τέλη της δεκαετίας του 1920 η Ελλάδα ήταν το κράτος με τη μεγαλύτερη εθνική ομοιογένεια στη Βαλκανική και ένα από τα πλέον ομοιογενή κράτη στην Ευρώπη.

Οικονομικά. Κι εδώ η προσφορά των προσφύγων ήταν τεράστια. Στα τέλη του 1922 η οικονομία της χώρας είχε σχεδόν αποσυντεθεί και η παραγωγή είχε πέσει πολύ χαμηλά. Οι ανάγκες της εγκατάστασής οδήγησαν στην απαλλοτρίωση των τσιφλικιών και των μεγάλων κτημάτων που μέχρι τότε αποτελούσαν την κύρια μορφή ιδιοκτησίας γης. Ακόμη, εισήχθησαν νέες καλλιέργειες και εφαρμόσθηκαν νέες τεχνικές. Πιο συγκεκριμένα, μέχρι το 1922 η σταφίδα αποτελούσε την κύρια καλλιέργεια, λόγω όμως των συνεχών σταφιδικών κρίσεων αντικαταστάθηκε από τον καπνό ο οποίος κάλυψε το 70% περίπου των ελληνικών εξαγωγών. Η καλλιέργεια του καπνού γινόταν μάλιστα κατά τα 2/3 από πρόσφυγες.

Το αποτέλεσμα ήταν ότι δέκα χρόνια μετά την άφιξη των προσφύγων η καλλιεργήσιμη γη είχε αυξηθεί κατά 55% και το αγροτικό εισόδημα είχε διπλασιασθεί. Αλλά και στον τομέα της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας η προσφορά των προσφύγων ήταν ευεργετική. Αναπτύχθηκαν νέοι κλάδοι όπως η μεταξουργία, η κεραμεική, η χαλκουργία, η ταπητουργία, η αργυροχοΐα και η βυρσοδεψία. Στο διάστημα 1923-1930, ιδρύθηκαν περισσότερες από 900 βιομηχανίες . Στο ίδιο διάστημα, οι εμπορικές συναλλαγές της χώρας με το εξωτερικό σχεδόν διπλασιάσθηκαν.

Πνευματικά. Κι εδώ η συμβολή των προσφύγων υπήρξε τεράστια. Επιστήμονες, διανοούμενοι και διάφοροι άλλοι πνευματικοί άνθρωποι από τη Μ. Ασία λάμπρυναν με την παρουσία τους τον χώρο των ελληνικών γραμμάτων. Αναφέρονται ενδεικτικά ορισμένα ονόματα. Ο αξέχαστος αρχαιολόγος Μανώλης Ανδρόνικος, ο ιστορικός Παύλος Καρολίδης, ο φιλόλογος Ιωάννης Συκουτρής, ο Δημήτρης Γληνός, ο Γιώργος Σεφέρης, ο Ηλίας Βενέζης, ο Φώτης Κόντογλου, η Διδώ Σωτηρίου, η Μαρία Ιορδανίδου, ο Μενέλαος Λουντέμης, ο Δημήτρης Ψαθάς, ο Κάρολος Κουν, ο Πάνος Κατσέλης, ο Μανώλης Καλομοίρης, η Σοφία Βέμπο. Ολόκληρη η μετέπειτα λογοτεχνική παραγωγή είναι σφραγισμένη από την τραγωδία της Μικράς Ασίας.

Εικόνα 58: "Δήλωσις Εκκαθαρίσεως" Εικόνα 59: "Ενθύμιον 1921"

Εικόνα 60: Οι πρόσφυγες, με τον ερχομό τους, βοήθησαν στην ανασυγκρότηση της Ελλάδας

Η ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΣΜΥΡΝΗ ΠΡΙΝ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ

"... να μαθαίνω γράμματα, γράμματα σπουδάματα..."

Αν κάτι χαρακτήριζε τους κατοίκους της Σμύρνης, ήταν η καλλιέργειά τους, μια καλλιέργεια που οφείλονταν σε μεγάλο βαθμό σε ένα εξαιρετικό για την εποχή σύστημα εκπαίδευσης. Γι αυτό το λόγο θα αρχίσουμε την ενασχόλησή μας με τη ζωή των Σμυρναίων, απ' τα σχολεία.

Τα είδη των Μικρασιάτικων σχολείων

Η εκπαίδευση των Μικρασιατών ξεκίνησε από τους νάρθηκες των εκκλησιών και των μοναστηριών, γαλουχήθηκε στα χέρια απλοϊκών αλλά ακαταπόνητων ιερωμένων κι αυτοδίδακτων λαϊκών, ανδρώθηκε στους περιβόλους των ενοριακών ναών, όπου στεγαζόταν τα σχολεία, κι έγινε θεσμός, που αναζωπύρωσε το φρόνημα και τόνωσε την εθνική συνείδηση των σκλάβων με τη δραστηριότητα των κατά τόπους μητροπολιτών, του Οικουμενικού Πατριαρχείου, των κοινοτικών αρχών και της ιδιωτικής πρωτοβουλίας.

Βάση της εκπαίδευσης ήταν το κοινοτικό σχολείο, που αποτελούσε εξέλιξη των πρώτων σχολείων, των γνωστών παιδαγωγείων ή γραμματοδιδασκαλείων, όπου δίδασκάν αυτοσχέδιοι συνήθως δάσκαλοι, οι γραμματιστές. Τα γραμματοδιδασκαλεία διατηρήθηκαν σ’ απομονωμένες περιοχές μέχρι το 1922! Παράλληλα με το κοινοτικό υπάρχει και το ιδιωτικό που γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση στη Σμύρνη. Τα κοινοτικά σχολεία διακρίνονται στα απλά κοινοτικά σχολεία και τις Κεντρικές σχολές. Η Κεντρική όμως σχολή είναι συνήθως σχολείο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης

Το κοινοτικό σχολείο της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης παρουσιάζει τις μορφές: Αρρεναγωγείο, Παρθεναγωγείο, Νηπιαγωγείο. Στη Μ. Ασία, μόνον όταν η

κοινότητα ήταν πολύ μικρή ή τα οικονομικά της περιορισμένα, υπήρχαν μικτά δημοτικά σχολεία. Προϋπήρξαν βέβαια τα αρρεναγωγεία, που ήταν εξέλιξη των γραμματοδιδασκαλείων, κι ακολούθησαν τα παρθεναγωγεία αργά αλλά σταθερά, για να γενικευτούν σ’ όλες τις κοινότητες της Μ. Ασίας.

Σχεδόν παράλληλα με την καθιέρωση του παρθεναγωγείου δημιουργείται και ο θεσμός του νηπιαγωγείου. Τα έτη φοίτησης στα σχολεία αυτά δεν ήταν προκαθορισμένα, αλλά ποίκιλαν ανάλογα με τα οικονομικά της κοινότητας και την πολιτιστική στάθμη των κατοίκων. Αρχικά στα κοινά δημοτικά σχολεία εισάγεται η αλληλοδιδακτική μέθοδος από τον Φιλιππουπολίτη Γεώργιο Κλεόβουτο το 1819, που γενικεύεται βαθμηδόν σ’ όλη τη Μ. Ασία για περισσότερο από 50 χρόνια. Τα αλληλοδιδακτικά σχολεία επιβλήθηκαν για λόγους οικονομικούς, αφού στις δύο πρώτες τάξεις δίδασκαν οι μεγαλύτεροι μαθητές, αλλά και γιατί ανταποκρινόταν στις παιδαγωγικές αντιλήψεις της εποχής.

Παράλληλα με την αλληλοδιδακτική μέθοδο χρησιμοποιήθηκε κι η συνδιδακτική μέθοδος, που αποσκοπούσε στη δημιουργία μικτών σχολείων, αλλά απ’ ότι γνωρίζουμε η μέθοδος αυτή χρησιμοποιήθηκε κυρίως στα σχολεία της Σμύρνης.

Οι απόφοιτοι των αλληλοδιδακτικών σχολείων μπορούσαν να συνεχίσουν τη φοίτησή τους στα ελληνικά σχολεία, που αντιστοιχούσαν με τα παλαιότερα δικά μας σχολαρχεία. Κάθε ελληνική κοινότητα ανάλογα με τα οικονομικά της και τον αριθμό των μαθητών της είχε κοντά στο δημοτικό της σχολείο (αλληλοδιδακτικό ή όχι) ολόκληρο ελληνικό σχολείο (τριετές) ή μία ή δύο τάξεις του προσαρτημένες στο δημοτικό. Ωστόσο οι δάσκαλοι των ελληνικών σχολείων είχαν ανώτερη μόρφωση από τους αλληλοδιδάκτες, που συνήθως μόλις είχαν τελειώσει τη σειρά των ελληνικών μαθημάτων.

Τα αλληλοδιδακτικά σχολεία καταργούμενα σιγά – σιγά αντικαθίσταντο από τις αστικές σχολές, που συνήθως ήταν επτατάξιες. Τα επτατάξια αυτά δημοτικά σχολεία αντιστοιχούσαν με τα εξατάξια της ελεύθερης Ελλάδας κι έλαβαν την αρχή τους από το παράδειγμα της Κωνσταντινούπολης, όπου για πρώτη φορά εφαρμόστηκαν, σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα.

Οι αστικές σχολές της Μ. Ασίας δεν είναι αυτό, που ονομάζουμε εμείς δημοτικό σχολείο, αλλά ένας αυτοτελής παιδευτικός κύκλος μαθημάτων, που αποσκοπεί στην παροχή ωφέλιμων γνώσεων, την κατάρτιση γραμματισμένων ανθρώπων των κοινοτήτων για τη διοίκησή τους (δημογερόντων, εφόρων, επιτρόπων, γραμματέων Μητροπόλεων) και τη δημιουργία ικανών προσώπων για το μικρεμπόριο, για την καλύτερη καλλιέργεια των κτημάτων και την αποδοτικότερη εξάσκηση των λοιπών πρακτικών επαγγελμάτων.

Οι αστικές σχολές ήταν κυρίως αρρεναγωγεία και μόνο, όταν δεν υπήρχε στην κοινότητα παρθεναγωγείο φοιτούσαν και κορίτσια σ’ αυτές. Κανόνας στην

Μικρασιατική εκπαίδευση ήταν ο χωρισμός της εκπαίδευσης των αγοριών από τα κορίτσια. Έτσι παράλληλα με τα δημοτικά σχολεία ή αλληλοδιδακτικά ή αστικές σχολές ή αρρεναγωγεία υπήρχαν και τα παρθεναγωγεία, που σαν θεσμός εμφανίζεται μετά την ίδρυση των αρρεναγωγείων, στεγάζονται σε δευτερότερα κτίρια, η φοίτηση σ’ αυτά είναι μικρότερη κατά 1-3 χρόνια και σε οικονομική κρίση της κοινότητας συγχωνεύονται με τα αρρεναγωγεία ή συνυπάρχουν με άλλο τύπο σχολείων της Μ. Ασίας, τα νηπιαγωγεία, σαν νηπιοπαρθεναγωγεία.

Σκοπός των παρθεναγωγείων ήταν η εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας από τα κορίτσια για την πληρέστερη ένταξή τους στην εθνική κοινότητα του μικρασιατικού ελληνισμού, η ανάγκη της γνωριμίας ενός γλωσσικού οργάνου για την αλληλογραφία με τους μακριά από την πατρίδα ξενιτεμένους συνήθως συζύγους τους, η δυνατότητα να παρακολουθήσουν και να βοηθούν τη μόρφωση και την αγωγή των παιδιών τους αργότερα, η μετάδοση γνώσεων υγιεινής, καθαριότητας, μαγειρικής, ραπτικής, κοπτικής, κεντημάτων κλπ. Ήδη πριν από το 1856 ο θεσμός των παρθεναγωγείων ήταν γνωστός σ’ όλη τη Μ. Ασία.

Μαζί με τα αρρεναγωγεία και τα παρθεναγωγεία γενικευμένος ήταν στο μικρασιατικό χώρο ο θεσμός των νηπιαγωγείων. Τα νηπιαγωγεία στη Μ. Ασία είχαν ιδιαίτερο σκοπό, διάφορο από των δικών μας νηπιαγωγείων. Τα νήπια συμπληρώνοντας το τέταρτο έτος τους μέχρι το έκτο ή από το πέμπτο, όπου αυτά ήταν πολλά και η νηπιαγωγός μία, φοιτούσαν στο νηπιαγωγείο, για να ακούσουν και να μαθαίνουν τα ελληνικά, που είχαν χάσει οι τουρκόφωνοι γονείς τους.

Πριν να φύγουμε από την πρωτοβάθμια εκπαίδευση πρέπει να αναφέρουμε και την ύπαρξη πρότυπων δημοτικών σχολείων.

Στις έδρες των μητροπόλεων, στις μεγάλες πόλεις, σε φημισμένα μοναστήρια ή στο κέντρο μεγάλων αγροτικών συνοικισμών είχαν ιδρυθεί Κεντρικές σχολές ή

κοινοβιακά σχολεία αρρένων ή θηλέων με οικοτροφεία για τα παιδιά, που έρχονταν από μακριά. Οι Κεντρικές σχολές είχαν ολόκληρο ελληνικό σχολείο και τάξεις ή και πλήρες γυμνάσιο.

Μετά τον κύκλο των μαθημάτων των ελληνικών σχολείων ή των ολοκληρωμένων αστικών σχολών υπήρχε το Γυμνάσιο, όπου δίδασκαν πτυχιούχοι του πανεπιστημίου Αθηνών ή ευρωπαϊκών πανεπιστημίων ή απόφοιτοι ιερατικών σχολών.Προτού να ιδρυθεί ένα γυμνάσιο δημιουργούνταν τάξεις γυμνασιακές στα ελληνικά σχολεία ή στις αστικές σχολές. Όταν συμπλήρωναν τις τρεις πρώτες γυμνασιακές τάξεις, σχηματιζόταν το ημιγυμνάσιο. Έπειτα από το γυμνάσιο υπήρχαν στη Μ. Ασία Ιερατικές Σχολές, που ιδρύθηκαν για να μορφώνουν ιερείς και δασκάλους για τις ελληνικές κοινότητες όλης της Ανατολής. Κοντά στα ημερήσια σχολεία δημιουργήθηκαν σε πολλά μέρη της Μ. Ασίας και νυχτερινές σχολές της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Σχετικά με την επαγγελματική αποκατάσταση των νέων είχαν ιδρυθεί και λειτουργούσαν στη Μ. Ασία πλήθος από επαγγελματικά σχολεία. Πέρα από τις διάφορες μορφές και βαθμίδες του κοινοτικού σχολείου που αναφέραμε, δεν έλειψε από το χώρο της μικρασιατικής εκπαίδευσης κι η ιδιωτική πρωτοβουλία. Τελειώνοντας την αναφορά αυτή για τα είδη των Μικρασιατικών σχολείων δεν πρέπει να παραλείψουμε και τα Ορφανοτροφεία, που είχαν ιδρυθεί σε πόλεις, επαρχιακά κέντρα και μοναστήρια της Μ. Ασίας. Μέσα στα ορφανοτροφεία αυτά λειτουργούσαν δημοτικά σχολεία για την παροχή στοιχειωδών γνώσεων στα ορφανά.

Ευαγγελική Σχολή

Σχολή μέσης εκπαίδευσης που λειτουργούσε στη Σμύρνη από το 1717. Αρχικά έφερε διάφορες ονομασίες, όπως «Μεγάλο Σχολείον», «Ελληνικό Σχολείον», «Ελληνομουσείον» κλπ. Χάρη στην οικονομική ενίσχυση των ομογενών, η σχολή αναπτύχθηκε αλματωδώς, ενώ με τη μεσολάβηση της αγγλικής κυβέρνησης αναγνωρίστηκε επίσημα από τις τούρκικες αρχές. Από το 1808 ονομάστηκε «Ευαγγελική σχολή». Στις αρχές του 19ου αιώνα οι προοδευτικοί κύκλοι της Σμύρνης, αντιδρώντας στην μονομερώς κλασσική μόρφωση που παρείχε στους μαθητές της, ίδρυσαν το «Φιλολογικόν Γυμνάσιον», στο οποίο διδάσκονταν και οι θετικές επιστήμες και επικράτησαν νεωτεριστικές τάσεις. Η παρέμβαση όμως του Οικουμενικού Πατριαρχείου υπέρ της Ευαγγελικής σχολής οδήγησε στη διάλυση του Φιλολογικού γυμνασίου. Με την έναρξη της Ελληνικής επανάστασης η Ευαγγελική σχολή έκλεισε, αλλά από το 1824 άρχισε να λειτουργεί ξανά με ανανεωμένο πρόγραμμα, στο οποίο περιλαμβανόταν πλέον και οι θετικές επιστήμες. Μέσα από διαρκείς κλυδωνισμούς, οφειλόμενους σε διαμάχες μεταξύ του προσωπικού, της θρησκευτικής ηγεσίας και των εφόρων, η σχολή κατόρθωσε να ανανεωθεί, να αυξήσει την ακτινοβολία της και να προσλάβει τον χαρακτήρα ανώτερου εκπαιδευτηρίου. Έτσι η Ευαγγελική σχολή που από τα μέσα του 19ου αιώνα διέθετε πλήρες γυμνάσιο, δύο ελληνικά σχολεία και πέντε δημοτικά, αναγνωρίστηκε από το 1862 από την Ελληνική κυβέρνηση και οι απόφοιτοί της απέκτησαν το δικαίωμα να εγγράφονται χωρίς εξετάσεις στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Σταθμό στην ιστορία της Ευαγγελικής σχολής αποτέλεσε το αναλυτικό πρόγραμμα του 1875, που εισήγαγε την νέα ελληνική γλώσσα στις πέντε πρώτες τάξεις του δημοτικού και καθιέρωσε στο γυμνάσιο την αντιπαραβολή των αρχαίων τύπων με τύπους της καθομιλουμένης. Το 1892 ιδρύθηκε ανεξάρτητο εμπορικό τμήμα που λειτούργησε ως το 1922 και εκπαίδευσε πολυάριθμους εμπόρους και τραπεζικούς υπάλληλους.

Η Ευαγγελική σχολή περιλάμβανε βιβλιοθήκη με 50.000 τόμους και 180 σπάνια χειρόγραφα, καθώς και αρχαιολογικό μουσείο με πολύτιμα αντικείμενα και 15.000 νομίσματα. Τη διαχείριση της περιουσίας και την φροντίδα για τον διορισμό καθηγητών καθώς και τη συντήρηση του διδακτηρίου της σχολής είχε δωδεκαμελής εφορία, που την αποτελούσαν επίλεκτα μέλη της σμυρναϊκής κοινωνίας. Η Ευαγγελική σχολή έπαψε να λειτουργεί με την είσοδο των Τούρκων στη Σμύρνη, το 1922. Τότε καταστράφηκαν και τα περισσότερα κτίρια της σχολής.

Η Ευαγγελική Σχολή βρισκόταν ανάμεσα στους ναούς της Αγίας Φωτεινής και του Αγίου Γεωργίου και παρείχε την απαιτούμενη ασφάλεια. Η Ευαγγελική σχολή με τις δύο σιδερένιες θύρες που φύλαγαν προβλεπτικά απ’ την κακιά ώρα του γιουρουσιού, με τους φρουριακούς θόλους της, ήταν το ασφαλέστερο κτίριο της Σμύρνης. Το κτίριο της Σχολής πολλές φορές υπέστη βλάβες και ζημιές αλλά πάντοτε το ξανάφτιαχναν ή το επιδιόρθωναν. Κατά την πυρκαγιά του 1842 καταστράφηκε το μεγαλύτερο μέρος της Ευαγγελικής Σχολής, διασώθηκαν μόνο το μαγαζί, η βιβλιοθήκη και το αλληλοδιδακτικό σχολείο της. Ο Μαρτζέλλας στον χώρο της αποτεφρωθείσας πτέρυγας και της κατεδαφισθείσης απ’ αυτόν πτέρυγας καθώς και της συνεχόμενης ιδιοκτήτου οικίας και οικοπέδου ανήγειρε νέο ευρύχωρο οικοδόμημα για το οποίο δαπάνησε 700.000 περίπου γρόσια. Το νέο οικοδόμημα λειτούργησε το καλοκαίρι του 1882, η δε Εφορεία με το ακόλουθο από 4 Μαΐου 1882 ψήφισμα της ανακήρυξε τον Ιω. Μαρτζελλα μέγα ευεργέτη της Ευαγγελικής Σχολής.

Έως τη Μικρασιατική Καταστροφή το κτίριο της Ευαγγελικής Σχολής εκτός από ελάχιστες βελτιώσεις, παρέμεινε αμετάβλητο. Πάνω από την είσοδο της αίθουσας των τελετών υπήρχε με μεγάλα γράμματα η ρήσης του Σολομώντα «Αρχή σοφίας φόβος Κυρίου». Στον ανατολικό τοίχο της αίθουσας έκαιγε ακοίμητο καντήλι, από την ίδρυση της Σχολής, μπροστά σε εικόνισμα του Χριστού που βρισκόταν σε κοιλότητα του τοίχου. Η βιβλιοθήκη της Ευαγγελικής Σχολής ήταν μεγάλη και έφτανε έως την οδό του Αγίου Γεωργίου. Η Ευαγγελική Σχολή διατηρούσε επίσης και τέλειο γυμναστήριο. Με τη συνεχή αύξηση του ελληνικού πληθυσμού της Σμύρνης και συνεπώς της μαθητευόμενης νεολαίας, το κτίριο της Ευαγγελικής Σχολής δεν επαρκεί πλέον. Έτσι αποφασίζεται η ανέγερση νέου μεγαλύτερου και επιβλητικότερου κτιρίου, αντάξιου προς την μακραιώνια ιστορία της Σχολής. Στις

Εικόνα 61: Tο νέο κτίριο της περίφημης Eυαγγελικής Σχολής,που υπήρξε το καύχημα των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων της Σμύρνης (φωτο.:συλλογή Aντώνη Σ.Mαΐλλη).

21 Δεκεμβρίου 1909 γίνεται συγκινητική και επιβλητική τελετή καταθέσεως του θεμέλιου λίθου της Ευαγγελικής Σχολής σε οικόπεδο πρώην ιδιοκτησίας Κιουπετζόγλου, στη συνοικία Αγίας Αικατερίνης, πλησίον της Λυπημένης Παναγιάς.

Η ανοικοδόμηση του κτιρίου καθ’ όλα συγχρονισμένου και επιβλητικού, με μεγάλο περίβολο, τέλειωσε το καλοκαίρι του 1922 και επρόκειτο να λειτουργήσει αυτό το έτος. Δυστυχώς όμως κάτω από τους θόλους του νέου μεγάρου της Ευαγγελικής Σχολής, που ανεγέρθηκε με τόσες θυσίες, με τόσους μόχθους, με τόσες ελπίδες και όνειρα, δεν ήταν γραφτό να αντηχήσει η ελληνική φωνή…

Στην Ευαγγελική Σχολή ο καθηγητής κλήρωνε τρεις μαθητές από τον κατάλογο και εξέταζε καθένα τους επί 8 – 10 λεπτά. Μετά την εξέταση της πρώτης τριάδας ακολουθούσε δεύτερη. Το τελευταίο δεκαήμερο του μήνα καλούνταν προς εξέταση οι μη κληρωθέντες υπόλοιποι μαθητές. Οι ώρες διδασκαλίας ήταν έξι έως επτά κάθε μέρα (8 – 12 π.μ. και 2 – 4 ή 5 μ.μ.). Το Σάββατο περιοριζόταν σε πέντε ώρες (8π.μ. – 1μ.μ.). Το διάλειμμα, μεταξύ των μαθημάτων, ήταν οκτάλεπτο και γινόταν μέσα στην Ευαγγελική Σχολή. Απαγορευόταν αυστηρά η έξοδος από το κτίριο.

Εικόνα 62: Σμύρνη, 1910. Aπόφοιτοι της Eυαγγελικής Σχολής με τους καθηγητές τυυς και τον γυμνασιάρχη Γεώργιο Σωτηρίου(φωτο.: Aρχείο Eνώσεως Σμυρναίων).

Κατά τους δύο πρώτους αιώνες που λειτούργησε η Ευαγγελική Σχολή, χιλιάδες νέοι εκπαιδεύθηκαν. Οι απόφοιτοι εξέρχονταν άρτια μορφωμένοι και με υψηλό θρησκευτικό και εθνικό φρόνημα. Μαθητολόγια άρχισαν να τηρούνται από το 1862. Προηγουμένως οι διευθυντές της Σχολής έκαναν καταγραφές των μαθητών, αλλά κανένα σχετικό έγγραφο δεν διασώθηκε.

Το κεντρικό Παρθεναγωγείο

Η παιδεία των Ελληνίδων, γενικά σ’ ολόκληρη την Ελλάδα, κατά τα χρόνια της δουλείας, ήταν σχεδόν ανύπαρκτη. Στη Σμύρνη ιδίως που η σκλαβιά ήταν αισθητότερη, η μόρφωση των Ελληνίδων ήταν δικαιολογημένα ελλιπέστατη. Ως τις αρχές του 19ου αιώνα, στη Σμύρνη η παρουσία γραμματισμένης γυναίκας θεωρούνταν κάτι το σπάνιο. Γιατί δεν ήταν μόνο οι κίνδυνοι που διέτρεχαν τα κορίτσια κατά την έξοδό τους, αλλά και τα κρατούντα τότε ήθη και έθιμα. Επικρατούσε δηλαδή η αντίληψη, πως τα γράμματα «εξέτρεπον» τη γυναίκα, όχι μόνο από τον κύριο προορισμό της, τις οικιακές ασχολίες, αλλά διευκόλυναν και την αισθηματική αλληλογραφία. Έτσι ως τα 1830 «κορασιακά» σχολεία ή «θηλεοκομεία», όπως αποκαλούσαν παλιότερα τα παρθεναγωγεία, δεν υπήρχαν στην Σμύρνη. Πρώτο ελληνικό σχολείο για κορίτσια βρίσκουμε να λειτουργεί στα 1834. Στα 1835 με πρωτοβουλία του ιεροκήρυκα Βενεδίκτου Κωνσταντινίδη και τη χρηματική βοήθεια του τότε μητροπολίτη Σμύρνης Χρύσανθου και του επισκόπου Ανθίμου, ιδρύεται το σχολείο που ο ιδρυτής του το ονομάζει «Εκπαιδευτικόν Κατάστημα των κορασίων». Ανώτερη παιδεία δεν υφίσταται την εποχή αυτή. Στα 1840 ο ναός της Αγίας Φωτεινής αναλαμβάνει με δαπάνη του, να ιδρύσει κατάλληλο σχολείο θηλέων. Για το σκοπό αυτό αναγέρθηκε εντός του αυλόγυρου λιθόκτιστο κτίριο μ’ ευρύχωρη αίθουσα για το αλληλοδιδακτικό και δύο δωμάτια «διά τάς τέχνας».

Η λειτουργία του σχολείου που τιτλοφορείται «Σχολείον της Αγίας Φωτεινής», αρχίζει από το Σεπτέμβριο του 1841. Στα 1850 εκτός από το σχολείο της Αγίας Φωτεινής, που αριθμεί 300 μαθήτριες ιδρύεται και άλλο δημόσιο σχολείο του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στον Επάνω Μαχαλά με 110 μαθήτριες. Επίσης εξακολουθεί να λειτουργεί το σχολείο εντός του περιβόλου του Γραικικού νοσοκομείου με 200 μαθήτριες. Εν τω μεταξύ ιδρύονται και ιδιωτικά παρθεναγωγεία. Στα 1857 δίδονται τα πρώτα πτυχία στις μαθήτριες του προπαιδευτικού.

Η φοίτηση διαρκούσε έξι έτη και περιλάμβανε την διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας, τα θρησκευτικά μαθήματα, την ηθική, τα μαθηματικά, την γενική ιστορία, την γεωγραφία, την καλλιγραφία, ελληνική και γαλλική, και τα χειροτεχνήματα.

"Αι μαθήτριαι οφείλουσι να έρχονται εις την Σχολήν εκτενισμέναι επιμελώς μεν, αλλά κοσμίως, καθάριοι τας χείρας και το πρόσωπον, ενδεδυμέναι ωσαύτως καθαρίως και μετά της προσηκούσης εις τα κοράσια σεμνοπρεπείας και απλότητος. Οφείλουσιν έτι εισερχόμεναι εις την Σχολήν να προσαγορεύωσιν ευπρεπώς, κατά τον ορισμένον τρόπον, τους διδασκάλους και τας συμμαθήτριάς των. Ομοίως οφείλουσι να περιπατώσι καθ’ οδόν ευσχημόνως και κοσμίως, χωρίς να βλέπωσιν εδώ και εκεί περιέργως ή να γελώσι θορυβωδώς και ασέμνως, ή να ομιλώσιν αλλήλας, εάν συναντήσωσιν, ή αν συναντήσωσιν άλλα κοράσια, ή να φωνάζωσι και να φέρονται αφρόνως και απρεπώς. Επίσης εις ουδεμίαν μαθήτρια συγχωρείται να λέγει εν τη Σχολή ό,τι είδεν ή ήκουσεν, ή έπραξεν εν τη οικία αυτής, ή αλλαχού, ή να αναφέρει τα ονόματα του μεν και του Δε, είτε συγγενούς, είτε ξένου. Είναι: νουθεσία, επίπληξης, «κακοσημεία», που κατεχωρείτο στο καθημερινό βιβλίο, αντιγραφή «άπαξ, ή δις ή τρις κλπ κατά την βαρύτητα του σφάλματος, δωρισμένου τεμαχίου βιβλίου». Εάν οι μαθήτριαι «εμμένουν εις την αφιλοτιμίαν, επιβολή τιμωρίας δια στάσεως εν καιρώ των παραδόσεων», νηστεία και συγκράτησης για ορισμένον χρόνον. Τα ονόματα των τιμωρημένων αναγράφονταν τρεις φορές σε πίνακα με μαύρο πλαίσιο, που αποκαλούνταν «πίνακας αισχύνης». Εάν και οι τιμωρίες αυτές δεν συνέτιζαν τις παρεκτρεπόμενες, τότε η Εφορεία ελάμβανε «δραστηριώτερα μέτρα». Στις διδασκάλισσες απαγορευόταν αυστηρότατα «η βάναυσος χρήσης ραπίσματος ή ξυλισμού ή ύβρεων ή λόγων προσβλητικών καθ’ οποίας δήποτε μαθήτριας, οίον δήποτε σφάλμα ποιήσασης".

Αυτά είναι τα βασικότερα στοιχεία του κανονισμού που συνέταξε μία εκ των Δευθυντριών της Σχολής, η Σαπφώ Λεοντιάς.

Εικόνα 63: Μαθήτριες του Παρθεναγωγείου της Αγίας Φωτεινής

Το Κεντρικό Παρθεναγωγείο, έως τα 1898, ήταν εξατάξιο δημοτικό και τετρατάξιο γυμνασιακό. Από το 1898 προστέθηκε και πέμπτη γυμνασιακή τάξη, όπου διδασκόταν παιδαγωγική. Με πλήρη οργάνωση το Παρθεναγωγείο είχε: α) νηπιαγωγείο, β) πρότυπο εξατάξιο δημοτικό, γ) αστική διτάξια σχολή, πλήρες τριτάξιο διδασκαλείο. Για όσες μαθήτριες θα επιθυμούσαν να ακολουθήσουν πανεπιστημιακές σπουδές, το Παρθεναγωγείο είχε πλήρες τετρατάξιο γυμνάσιο. Είχε επίσης τριτάξιο εμπορικό τμήμα και τέλος διτάξιο διδασκαλείο νηπιαγωγών. Είχε ακόμη και ειδικό τμήμα χειροτεχνίας. Στο διδασκαλείο, στο κλασσικό γυμνάσιο και στο εμπορικό τμήμα φοιτούσαν όσες μαθήτριες είχαν αποφοιτήσει από την αστική σχολή. Από το διδασκαλείο έβγαιναν άριστα καταρτισμένες δασκάλες που αμέσως αναλάμβαναν υπηρεσία σε σχολεία του Εσωτερικού. Στο διδασκαλείο διδασκόταν και το μάθημα της γυμναστικής, που έδινε ειδικό πτυχίο γυμναστικής. Με την από 22 Σεπτεμβρίου 1900 πράξη του Υπουργού Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαίδευσης, το Κεντρικό Παρθεναγωγείο αναγνωρίστηκε ισότιμο και ισόβαθμο με το Αρσάκειο Αθηνών.

Το κτίριο της Κεντρικού Παρθεναγωγείου σώθηκε κατά την Μικρασιατική Καταστροφή και χρησιμοποιείται από τους Τούρκους ως σχολείο αρρένων, με την ονομασία «Λύκειο Ατατούρκ». Η μεγάλη του αίθουσα, στέκεται ακόμα ανέπαφη.

Το Ομήρειον Παρθεναγωγείον

Από τα μέσα του περασμένου αιώνα Γάλλοι και Γερμανοί ίδρυσαν στη Σμύρνη άρτια οργανωμένα Παρθεναγωγεία που προσέλκυαν πολλές Ελληνίδες μαθήτριες. Αιτία της προτιμήσεως αυτής ήταν η ελλιπής διδασκαλία των ξένων γλωσσών και των τεχνικών μαθημάτων στο Κεντρικό Παρθεναγωγείο και η έλλειψη οικοτροφείου, που εμπόδιζε τη φοίτηση των Ελληνίδων του Εσωτερικού της Σμύρνης. Αυτές ακριβώς τις ελλείψεις και τα μειονεκτήματα των ελληνικών Παρθεναγωγείων επωφελήθηκαν στη Σμύρνη τα ξένα που εκτός των ξένων γλωσσών, δίδασκαν μουσική, ζωγραφική και χορό – εφόδια απαραίτητα μιας συγχρονισμένης κοσμοπολίτικης ζωής. Η συρροή των Ελληνίδων στα ξένα σχολεία ήταν τόση, ώστε κατά τα έτη 1875-1880 να φτάσει τα 80% του συνόλου των

μαθητριών, με καταβολή 8.000 χρυσών λιρών ετησίως για τα δίδακτρα.

Ο σκοπός όμως των ξένων παρθεναγωγείων ήταν κυρίως προσηλυτιστικός. Τα ξένα εκπαιδευτήρια είχαν μετατραπεί σε κέντρα θρησκευτικής και πολιτικής προπαγάνδας και εργάζονταν προς όφελος της Γαλλίας ή της Γερμανίας, με απώτερο σκοπό την πνευματική και ψυχική κατάκτηση των αλλογενών και ετερόδοξων κατοίκων της Σμύρνης. Τα κυριότερα μαθήματα, που ιδιαίτερα διδάσκονταν σ’ αυτά, ήταν η ιστορία και η γεωγραφία. Με έξαρση τονιζόταν το μεγαλείο της Γαλλίας ή της Γερμανίας καθώς και το «αληθές και αλάθητον» του θρησκευτικού δόγματος των Καθολικών ή Διαμαρτυρομένων. Αντίθετα με πολλή περιφρόνηση γινόταν λόγος για την Ορθοδοξία και την Ελλάδα, κι επαναλαμβανόταν μέχρι κόρου η γνωστή θεωρία του Φαλλμεράϋερ πως η φυλή των αρχαίων Ελλήνων εντελώς χάθηκε και πως ούτε σταγόνα γνησίου και αμιγούς ελληνικού αίματος δεν ρέει στις φλέβες των σύγχρονων Ελλήνων.

Πολλοί Σμυρναίοι Ορθόδοξοι που αντιλήφθηκαν τους προπαγανδιστικούς σκοπούς των ξένων παρθεναγωγείων, άρχισαν να αντιδρούν. Ο ελληνικός τύπος της Σμύρνης άρχισε δριμύτατη σταυροφορία εναντίον των «επιβουλευόμενων την ιεράν ημών πίστιν και τα πάτρια» και επισήμανε τους κινδύνους που διέτρεχε ο Ελληνισμός της Ιωνίας. Προσπάθειες έγιναν τότε από τους Έλληνες της Σμύρνης να ιδρυθούν ελληνικά παρθεναγωγεία εφάμιλλα στην εμφάνιση και τη λειτουργία των ξένων εκπαιδευτηρίων. Όλες όμως οι προσπάθειες ναυαγούσαν για την έλλειψη οικονομικών πόρων και τη δυσκολία στην απόκτηση άδειας για τη λειτουργία από το Τουρκικό Υπουργείο Παιδείας, κατόπιν αντιδραστικών εισηγήσεων από τις γαλλικές και γερμανικές προξενικές αρχές της Σμύρνης. Στα 1879 καταβάλλεται άλλη προσπάθεια: να συγχρονιστεί το Κεντρικό Παρθεναγωγείο και να αποκτήσει οικοτροφείο. Αλλά και η προσπάθεια αυτή αποτυγχάνει και η προπαγάνδα των ξένων εκπαιδευτηρίων συνεχίζεται και εντείνεται.

Παράλληλα συστήθηκε με την πρωτοβουλία του Παύλου Αθηνογένη «Φιλεκπαιδευτική Εταιρία», με σκοπό την σύσταση ελληνικού παρθεναγωγείου με οικοτροφείο. Η Φιλεκπαιδευτική Εταιρία αναγνωρίζεται από το Υπουργείο εξωτερικών της Ελλάδας και επιτυγχάνει την έκδοση φιρμανιού λειτουργίας του νέου ελληνικού παρθεναγωγείου. Για την πραγμάτωση αυτού του σκοπού η «Φιλεκπαιδευτική Εταιρία» εκδίδει μετοχές και σ’ ελάχιστο χρόνο συγκεντρώνεται το ποσό των 20.000 χρυσών λυρών. Αγοράζει τότε πέντε οικήματα στην οδό Μανίφικου στις Χουρμαδιές. Τα οικήματα αυτά διασκευάζονται και εξοπλίζονται με τον πλέον σύγχρονο σχολικό υλικό. Τα εγκαίνια του νέου «Παρθεναγωγείου μετ’ Οικοτροφείου» έγιναν τον Σεπτέμβριο του 1881. Κατά τον κανονισμό του παρθεναγωγείου η Σχολή απέβλεπε «εις την ψυχικήν διάπλασιν και την προς το αγαθόν αγωγήν των μαθητριών». Το Παρθεναγωγείο είχε τρία τμήματα: α) νηπιαγωγείο, β) σχολείο, γ) γυμνάσιο. Γινόταν σ’ αυτό δεκτές «πλην των ορθοδόξων, και μαθήτριαι ανήκουσαι εις παν έτερον ανεγνωρισμένον θρήσκευμα, μη ούσαι αι τελευταίαι υπόχρεοι να ακολουθώσι τα εις τας ορθοδόξους διδασκόμενα μαθήματα». Η Εφορεία του Παρθεναγωγείου μετακάλεσε διακεκριμένους καθηγητές και διδασκάλους από την Αγγλία, Γαλλία και Γερμανία για να διδάξουν τις ξένες γλώσσες και να εφαρμόσουν σύγχρονες εκπαιδευτικές μεθόδους. Τέσσερα έτη από την ίδρυση του, το «Ελληνικό Παρθεναγωγείο μετ’ Οικοτροφείου» αναγνωρίζεται από το Υπουργείο Δημόσιας Εκπαίδευσης της Ελλάδας ισότιμο και ισόβαθμο με το Αρσάκειο Αθηνών. Το παρθεναγωγείο

Εικόνα 64: Oι τελειόφοιτες του Oμηρείου Παρθεναγωγείου Σμύρνης το 1905, με τη διευθύντρια Eλένη Λουίζου (φωτο.: Aρχείο Eνώσεως Σμυρναίων).

περιλάμβανε δημοτική και γυμνασιακή εκπαίδευση καθώς και διδασκαλείο, που οι απόφοιτες του διοριζόταν δασκάλες σε σχολεία του Εσωτερικού της Σμύρνης. Τον Οκτώβριο του 1886, ύστερα από εισήγηση του Παύλου Αθηνογένη προς την εφορεία του Παρθεναγωγείου, μετονομάζεται σε «Ομήρειον», προς τιμή του «αθάνατου Σμυρναίου ραψωδού».

Το Νοέμβριο του 1886 πυρκαγιά εξαφάνισε ολόκληρο το Ομήρειο. Ευθύς αμέσως στο γήπεδό του και σε παραπλεύρως αγορασμένο γήπεδο συνολικής εκτάσεως 5.100 τ.π., αναγείρεται νέο σχολικό κτίριο σε σχέδιο που φιλοτέχνησε ο Σμυρναίος αρχιτέκτων Ξενοφών Λάτρης. Το νέο Ομήρειο αποτελεί την «τελευταία λέξη» της αρχιτεκτονικής της εποχής εκείνης. Είναι καλλιμάρμαρο με ευρύχωρες και ηλιόλουστες αίθουσες παραδόσεων, με μεγάλη αίθουσα τελετών, όπου υπάρχουν οι προτομές του Ομήρου, Σωκράτη, Πλάτωνα και Ρήγα Φεραίου. Στην αίθουσα συνεδριάσεων είναι αναρτημένες οι προσωπογραφίες των ιδρυτών του και οι προτομές των Παύλου Αθηνογένους και Διονυσίου Μαρκόπουλου. Έχει επίσης μεγάλους και υγιεινούς κοιτώνες οικοτροφείου, πλούσια βιβλιοθήκη με 10.000 περίπου τόμους, υπόστεγο για γυμναστική και ανθόκηπο με μαρμαρόγλυφο πίδακα. Μετά την εγκατάσταση του Ομηρείου στη νέα του οικοδομή καμία σχεδόν Ελληνίδα μαθήτρια της Σμύρνης δεν φοιτά στα ξένα εκπαιδευτήρια. Αντίθετα πολλές Αρμένησσες και Ισραηλίτισσες σπεύδουν να εγγραφούν και να μορφωθούν στο Ομήρειο, με τη βεβαιότητα πως δεν θα γίνουν θύματα προσηλυτισμού, όπως συνέβαινε στα ξένα της Σμύρνης εκπαιδευτήρια. Το Ομήρειον σε έμψυχο και σε άψυχο υλικό είναι εφάμιλλο προς τα καλύτερα και τελειότερα Παρθεναγωγεία της Ευρώπης. Περιλαμβάνει τώρα πεντατάξιο γυμνάσιο και διδασκαλείο. Επίσης δεχόταν δωρεάν μαθήτριες που ξεχώριζαν για την επιμέλειά τους, και από άλλα παρθεναγωγεία. Στο Ομήρειο γίνονται δεκτές οικότροφες, ημιοικότροφες κ αι εξωτερικές μαθήτριες που πλήρωναν δίδακτρα. Το Ομήρειον ήταν ίδρυμα εθνικό και όχι ιδιωτικό. Το διοικούσε δεκαμελές ισόβιο συμβούλιο, που αρχικά είχε αποτελεστεί από τους ιδρυτές του και αργότερα από τους διαδόχους που οι ίδιοι υποδείκνυαν. Το συμβούλιο λογοδοτούσε κάθε χρόνο στο μητροπολίτη Σμύρνης και στο γενικό πρόξενο της Ελλάδος. Διευθύντρια του Ομηρείου διετέλεσε, από τη σύστασή του έως τη Μικρασιατική Καταστροφή, η Ελένη Λουΐζου. Επί σαράντα και πλέον έτι υπήρξε πραγματική ιέρεια της παιδείας στο «εργαστήριο αυτό της μορφώσεως». Πέθανε στην Αθήνα στα 1941.

Ο ετήσιος προϋπολογισμός του ανερχόταν σε 10.000 χρυσές λίρες και καλυπτόταν από τα δίδακτρα και τα τροφεία. Κατά την Μικρασιατική Καταστροφή η αξία του ακινήτου του και των εγκαταστάσεών του περνούσε τις 50.000 χρυσές λίρες. Με την απελευθέρωση της Σμύρνης από τον ελληνικό στρατό επιτάχθει το κτίριο του Ομηρείου και εγκαταστάθηκαν για μικρό χρονικό διάστημα Έλληνες στρατιώτες. Το Ομήρειον μαζί με την ελληνική Σμύρνη μεταβλήθηκε τον Αύγουστο του 1922 σε στάχτη. Οι απόφοιτές του σύστησαν στα 1950 «σύλλογο αποφοίτων Ομηρειάδων».

Ενοριακές Σχολές

Παράλληλα προς τα «εξαρτήματα» (δημοτικά σχολεία των ανώτερων σμυρναϊκών εκπαιδευτηρίων), Ευαγγελικής σχολής και Κεντρικού Παρθεναγωγείου, λειτουργούσαν σε κάθε ενορία της Σμύρνης κοινοτικά κατώτερα σχολεία αρρένων και θηλέων ή και μεικτά. Όλα σχεδόν τα ενοριακά σχολεία στεγαζόταν στους περιβόλους ή παράπλευρα των ναών. Την διοίκηση των σχολείων κάθε ενορίας είχε κατά τον κανονισμό της Κοινότητος Σμύρνης, εφορεία από μέλη της Εφοροεπιτροπής ναών και σχολείων.

Τα ενοριακά σχολεία εντός της πόλεως της Σμύρνης ήταν, κατά τον χρόνο της Μικρασιατικής καταστροφής τα ακόλουθα:

• Αγίας Αικατερίνης• Αγίας Άννης• Αγίου Βουκόλου• Αγίου Γεωργίου• Αγίου Δημητρίου• Δαραγατσίου• Ευαγγελίστριας• Αγίου Ιωάννου Θεολόγου• Αγίου Ιωάννου (Λιγαριάς)• Αγίου Κωνσταντίνου• Αγίας Κυριακής• Αγίας Μαρκέλλας• Μεταμορφώσεως (Μορτάκια)• Νεκροταφείου• Αγίου Νικολάου (Τσαϊρλί Μπαξέ)• Τιμίου Προδρόμου• Αγίου Τρύφωνος

Ορφανοτροφείο – Λαϊκό κέντρο – Ευσέβεια

Σχολεία στη Σμύρνη διατηρούσαν επίσης το Ορφανοτροφείο, το «Λαϊκό Κέντρο» και η «Ευσέβεια».

Ορφανοτροφείο Σμύρνης

Η ίδρυση του Ορφανοτροφείου στα 1870 οφείλεται στη φιλάνθρωπη ψυχή των Σμυρναίων, που ένοιωσαν την ανάγκη να έρθουν αρωγοί στα μικρά απόκληρα της

τύχης. Ιδρύουν στα 1867 αδελφότητα που γρήγορα έφτασε τα 600 μέλη, προβαίνουν σε συλλογή εράνων, συγκεντρώνουν σεβαστό χρηματικό ποσό, νοικιάζουν μεγάλο οίκημα κατά τη θέση λιμανάκι, το εξοπλίζουν, προσλαμβάνουν κατάλληλο προσωπικό και τον Φεβρουάριο του 1870 θέτουν σε λειτουργία το Ορφανοτροφείο. Το Νοέμβριο του 1886 πυρκαγιά κατέστρεψε το προς τον δρόμο τμήμα του Ορφανοτροφείου. Με εράνους ξαναχτίστηκε το τμήμα που καταστράφηκε. Σ’ όλα τα ορφανά παρεχόταν εκπαίδευση ως την Πέμπτη δημοτική τάξη, ενώ ταυτόχρονα μάθαιναν διάφορες τέχνες, ραπτική, επιπλοποιεία, υποδηματοποιεία, υφαντική, ξυλουργική, πλεκτική κ.α. Στα 1893 δημιουργήθηκε ορχήστρα πνευστών οργάνων με μουσικούς αποκλειστικά τα ορφανά. Τα μεγαλύτερα ορφανά ασκούνταν ως τεχνίτες σ’ εργοστάσια της Σμύρνης, με την άγρυπνη πάντα παρακολούθηση από το ίδρυμα. Το Ελληνικό Ορφανοτροφείο υπαγόταν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και με σιγίλιο του Πατριάρχη χαρακτηρίστηκε ως σταυροπηγιακό. Το Ορφανοτροφείο διοικούσε Εφορεία από 9 μέλη, που εκλεγόταν κάθε τριετία. Εκτός από την εφορεία υπήρχαν και κοσμήτριες που επέβλεπαν την γενική λειτουργία του ιδρύματος, παρακολουθούσαν το ήθος των ορφανών και επιμελούνταν την οργάνωση διάφορων υπέρ του Ορφανοτροφείου ευεργετικών εορτών. Στα 52 έτη της λειτουργίας του το Ορφανοτροφείο ευτύχησε να έχει εξαιρετικές διευθύντριες. Μέσα στο ίδρυμα του Ορφανοτροφείου χιλιάδες ορφανά βρήκαν τη στοργή, την αγάπη, τη συμπόνια. Βρήκαν ένα χάδι λίγη χαρά και μόρφωση και βγήκαν αργότερα οπλισμένοι για τη βιοπάλη. Η εθνική και ανθρωπιστική αποστολή του ιδρύματος υπήρξε εξαιρετικά μεγάλη. Ανακόπηκε όμως και αυτή, όπως και των άλλων ελληνικών φιλανθρωπικών καταστημάτων της Σμύρνης, από τον ανιστόρητο ξεριζωμό του 1922.

Λαϊκό κέντρο

Στα 1890 με την πρωτοβουλία των Δημήτρη Ιωακειμίδη, Αλέξανδρο Καμπάδη, Στέλιο Κολάρου, Σάββα Παπαγρηγοριάδη και Ανδρέα Παπαδοπούλου ιδρύεται το «Λαϊκό Κέντρο», που λειτούργησε έως τη Μικρασιατική Καταστροφή. Σκοπός του

ήταν η μόρφωση των λαϊκών τάξεων με ειδικά μαθήματα και διαλέξεις σε νυκτερινές σχολές που ίδρυσαν στις συνοικίες Φασούλα, Μορτάκια, Άη – Βούκλα κ.ά. Στα 1911 το Λαϊκό Κέντρο απέκτησε ιδιόκτητο μέγαρο στο Φασούλα. Σ’ αυτό υπήρχε οικοτροφείο για τους άπορους μαθητές. Επίσης λειτουργούσε συσσίτιο όχι μόνο για φτωχούς σπουδαστές αλλά και για άπορους. Το Λαϊκό Κέντρο χορηγούσε κάθε χρόνο «βραβείο αρετής» σε μαθητές και διατηρούσε μαντολινάτα.

Ευσέβεια

Στα 1893 το θρησκευτικό σωματείο «Άγιος Πολύκαρπος», που ιδρύθηκε το προηγούμενο έτος, μετατρέπεται σε αδελφότητα με τίτλο η «Ευσέβεια», που λειτούργησε έως τη Μικρασιατική Καταστροφή. Μεταξύ των άλλων επιτευγμάτων της ήταν η ίδρυση κατηχητικών σχολείων στις περισσότερες σμυρναϊκές συνοικίες και η συντήρηση του δημοτικού σχολείου στη λαϊκή συνοικία Μορτάκια

Ιδιωτικά Εκπαιδευτήρια

Εκτός από την κοινοτική εκπαίδευση στη Σμύρνη που όπως είδαμε, ήταν άρτια οργανωμένη με τα μεγάλα ανώτερα εκπαιδευτήριά της τα εξαρτήματά τους και τα ενοριακά σχολεία, και η ιδιωτική εκπαίδευση με τα εξίσου άρτια λειτουργούντα σχολεία, πρόσφερε πολλά στη μόρφωση της Ελληνικής νεολαίας της Ιωνίας. Η ιδιωτική εκπαιδευτική κίνηση στη Σμύρνη, από τις αρχές σχεδόν του περασμένου αιώνα, είναι αξιόλογη και αξιοσημείωτη. Οι ιδρυτές των ιδιωτικών ελληνικών σχολείων, κατέβαλλαν κάθε προσπάθεια και κατόρθωναν, παρ’ όλα τα εμπόδια και τις αντιδράσεις από τη δουλεία, να δίνουν στη μαθητική νεολαία όχι μόνο ζηλευτή μόρφωση αλλά και εθνικό παλμό και πίστη στα ιδανικά της θρησκείας και του γένους.

Παραθέτουμε κατά χρονολογική σειρά, τα ιδιωτικά σχολεία, που ιδρύθηκαν κατά καιρούς στη Σμύρνη και που πολλά απ’ αυτά σημείωσαν βίο δεκαετηρίδων:

• Ιδιωτικό σχολείο Βρούερ (1831)• Ιδιωτικό σχολείο Κωνσταντίνου Ροδέ (1841)• Ιδιωτική σχολή Παναγιώτη Μαμμακίδη (1841)• Ιδιωτικό σχολείο Μιχαήλ Λαδοπούλου(1848)• Μεικτή σχολή για μικρά παιδιά Γ. Δ. Λαμπίση (1851)• «Ελληνικό Εκπαιδευτήριο Σμύρνης» του Γ. Κουϊμζέλη (1851)• Παρθεναγωγείο Σαπφώ Τζανή και Ιωσήφ Μάγνη (1852)• «Ελληνικό Σχολείο» Νικολάου Αρώνη (1852)• Ιδιωτικό σχολείο Θωμά Τιμαγένη (1854)• «Ελληνικό Παιδαγωγείο» Αντωνίου Ισηγόνη, Φ. Φιλιππούτση και Κ.

Κουρνιαχτή (1854)

• Αλληλοδιδακτική σχολή θηλέων Ειρήνης Σοφιανοπούλου (1856)• Παρθεναγωγείο των Ευπατρίδων μετ’ οικοτροφείου» (1857)• Ιδιωτική σχολή Α. Αραβαντινού (1857)• «Ελληνικό Παρθεναγωγείο μετ’ οικοτροφείου» Μεθοδίου Αρώνη (1858)• «Ελληνικό Παρθεναγωγείο» Χαρ. Αναστασιάδη (1858)• «Σμυρναϊκό Ελληνικό Εκπαιδευτήριο μετ’ οικοτροφείου» Ν. Κ. Ρενιέρη (1860)• «Ελληνικό Λύκειο» αδελφών Γ. και Π. Γρηγοριάδη• Παρθεναγωγείο, νηπιαγωγείο, πλήρες δημοτικό σχολείο και μία

γυμνασιακή τάξη Φωτεινής Κοκκινάκη (1861)• «Ο Πυθαγόρας» Κυριάκου και Φωτεινής Νικολαΐδου (1863)• «Νέο Σχολείο Ιωαννίδη» (1866)• «Ελληνικό Σχολείο αρρένων» Νικολάου Αρώνη• Παρθεναγωγείο αδελφών Κυδωνοπούλου• «Προκαταρκτική Σχολή» Μαριγώς Παράσχου (1871)• «Σχολή Θηλέων» Α. Ζαφαρειάδου (1871)• «Φιλολογικό και Εμπορικό Εκπαιδευτήριο» Λ. Ζινιού (1871)• Παρθεναγωγείο Αμαλίας και Κλεοπάτρας Σκαραμαγκά (1872)• Παρθεναγωγείο Χρυσάνθης Παπαδάκη (1873)• Νηπιαγωγείο Αικατερίνης Ευθυμίου (1875)• «Ελληνικό Παιδευτήριο» Διονυσίου Χαρικλή (1876)• Ιδιωτική Σχολή Ιωάννας Βορονζέρη (1877)• «Εμπορικό Λύκειο» Π. Καπλανίδη (1878)• «Ελληνικό Παρθεναγωγείο μετ’ οικοτροφείου Κάδμος» Ελένης

Χριστοπούλου (1880)• «Ελληνικό Παρθεναγωγείο και Νηπιαγωγείο» Πηνελόπης Μασαούτη (1881)• «Νέο Παρθεναγωγείο» Άννας Γερασιμίδου και Μαρίας Παπαδογιάννη

(1881)• Παρθεναγωγείο Ελένης Καλλιγά (1882)• Παρθεναγωγείο Ιωνία» Ευθαλίας Καμποπούλου (1884)• Παρθεναγωγείο με νηπιαγωγείο και οικοτροφείο Ελένης Ξάνθου (1884)• Μεικτή δημοτική σχολή αδελφών Ζωγράφου (1884)• Παρθεναγωγείο Γεωργίου Δαλδάκη (1885)• «Κοραής» αδελφών Χριστιανίδου (1885)• «Ελληνική Σχολή» Α. Ισηγόνης και Β. Καμινάρη (1885)• «Ειδική Εμπορική Σχολή» Β. Σκόρδη καιν Γ. Βαρβούτη (1886)• «Ελληνικό Εκπαιδευτήριο μετ’ οικοτροφείου» Λ. Μ. Καλημέρη (1886)• «Εμπορικό Λύκειο Ερμής» Αριστοτέλη Χαροκόπου (1886)• «Δραγάτσιο Παρθεναγωγείο» αδελφών Μαρίας και Φράντση Δραγάτση

(1886)• «Παλλάδιο Οικοτροφείο» αδελφών Πασχάλη (1886)• «Πρακτική Ελληνική Σχολή» Ευάγγελου Χαραλαμπίδη (1887)• «Λύκειο Μαλλιαρού» (1887)• Νηπιαγωγείο Αδελφών Αναστασίας Βιργινίας και Μαριάνθης

Λιναρδοπούλου (1893)

• Ιδιωτικό σχολείο Κλημέντου και Ελισάβετ Μακρίδου (1897)• Πρακτικό Λύκειο των Α. Βιτάλη και Χρυσάνθης Βιτάλης (1897)• «Αγαθάγγελος» Αναστασίας και Πηνελόπης Κοροβίλη (1897)• «Ελικών» Νικομάχης Καλλιγέρης (1900)• Παρθεναγωγείο με οικοτροφείο Ιωάννη Διαμαντοπούλου (1900)• Εκπαιδευτήριο Αθανάσιου Αναστασιάδη και Σταυριάνθης Αναστασιάδου

(1904)• «Ελληνικό Εκπαιδευτήριο» Θ. Νεστορίδη (1905)• «Ελληνογερμανικό Λύκειο» Κυριάκου Γιαννίκη• Ιδιωτική Σχολή αδελφών Φαρδούλη (1907)• Αστική Σχολή αδελφών Κωνσταντινίδη (1907)• «Εθνικό Λύκειο» Θεόδωρου Κότσιου (1913)• «Ιωνική Σχολή» Αναστάσιου Αναστασιάδη (1920)• Ιδιωτική Σχολή Αναστάσιου Ευαγγελινίδη (1920)

Σπιτικά Σχολεία

Παράλληλα προς τα κοινοτικά, ενοριακά και ιδιωτικά σχολεία λειτουργούσαν σε κάθε ελληνική γειτονιά της Σμύρνης ένα ή δύο σπιτικά σχολεία. Τα ίδρυαν Ελληνίδες που με μικρό αντάλλαγμα, εργάζονταν με ζήλο και αφοσίωση να διδάξουν τα πρώτα γράμματα στα μικρά Ελληνόπουλα. Στα σχολεία αυτά παραδίδονταν μαθήματα έως και τη δεύτερη τάξη του δημοτικού. Στη Σμύρνη κάθε συνοικία κάθε γειτονιά, είχε και το σπιτικό σχολείο της. Απ’ τις αστικές συνοικίες του Αγίου Δημητρίου και της Αγίας Αικατερίνης ως τις λαϊκές του Άη Τρύφωνα και των Μορτακιών, ο περαστικός, απ’ τα ψελλίσματα του αλφαβήτου θα διαπίστωνε χωρίς άλλη ειδοποίηση την ύπαρξή τους. Άλφααα, βήτααα, γάμααα… ήταν το τραγούδι, το πρώτο ψέλλισμα των μικρών τροφίμων. Ιδρυτές ή μάλλον ιδρύτριες, των σπιτικών σχολείων, ήταν, συνήθως, όψιμες κοπέλες που ατύχησαν στον έρωτα, που δεν πρόφτασαν να οσφρανθούν τους ονειρευτούς καρπούς του γάμου. Έτσι όλο το απόθεμα της στοργής, του ανικανοποίητου μητρικού φίλτρου, που μέσα τους σπαρταρούσε, έπρεπε να διοχετευτεί κάπου. Και αυτό το κάπου τους ωθούσε στην ίδρυση των σπιτικών σχολείων.

Ελληνικά Σχολεία Προαστίων

Δεν υπερτερούσε μόνο στην κυρίως πόλη της Σμύρνης η εκπαίδευση, αλλά και στα προάστια η υπεροχή του ήταν καταφανής. Στον Κουκλουτζά οι 5000 κάτοικοι του ήταν όλοι Έλληνες, στο Σεβδίκιοϊ και οι 9000 κάτοικοί του ήταν επίσης Έλληνες, εκτός από τρεις Τούρκικες οικογένειες. Στο Βουρτζά με 12000 κάτοικους όλοι σχεδόν ήταν Έλληνες, και στο Χατζηλάρι επί 500 κατοίκων οι 400 ήταν Έλληνες. Η ίδια αναλογία επικρατούσε και στα περισσότερα προάστια της Σμύρνης. Έτσι οι

ομογενείς των σμυρναϊκών προαστίων ιδρύουν για τη μόρφωση των παιδιών τους σχολεία και φιλεκπαιδευτικές αδελφότητες με σκοπό την συντήρηση των εκπαιδευτηρίων τους, που λειτουργούσαν μέχρι την Μικρασιατική Καταστροφή. Ελληνικά σχολεία των Σμυρναϊκών προαστίων ήταν:

• Άγιοι Ανάργυροι (Λευκαία Πηγή)• Αγία Κυριακή• Αγία Τριάς• Αλάμπεη• Βαϊρακλή• Βουτζάς• Γκιόζ – Τεπέ (Ενόπη)• Καραντίνα (Καλλιθέα)• Καρατάσι (Μελαντία)• Κοκαργιάλι (Μυρακτή)• Κορδελιό (Περαία)• Κουκλουτζάς• Μερσινλή• Μπουρνάμπασι• Μπουρνόβας• Ναρλίκιοϊ• Παπά Σκάλα• Προφήτης Ηλίας• Σαλαχανέ (Σφακτήρια)• Σεβδίκιοϊ• Τομάζο• Χατζηλάρι

Ξένα Σχολεία

Εκτός από τα ελληνικά σχολεία στη Σμύρνη, που υπερτερούσαν σημαντικότατα σε αριθμό και σε δύναμη διδασκάλων και μαθητών, λειτουργούσαν και πολλά ξένα εκπαιδευτήρια που σε μερικά αγγλικά και αμερικάνικα κυρίως φοιτούσαν πολλοί Έλληνες μαθητές. Τα ξένα στη Σμύρνη σχολεία ήταν:

• Αγγλικά• Αμερικάνικα• Αρμένικα• Γαλλικά• Γερμανικά• Ισραηλιτικά• Ιταλικά• Τούρκικα

Η υπεροχή των Ελληνικών σχολείων στη Σμύρνη από όλα τα άλλα είναι καταφανής. Το 1894 η επαρχία της Σμύρνης είχε 235 σχολεία με 25.498 μαθητές και μαθήτριες. Απ’ αυτούς οι 13.332 σπούδαζαν σε ελληνικά σχολεία, 6286 σε τούρκικα, 1185 σε αρμένικα, 710 σε διαμαρτυρόμενων, 2401 σε καθολικών και 1548 σε ισραηλιτικά. Την εποχή αυτή σπούδαζαν σε ελληνικά σχολεία στη Σμύρνη 8944 μαθητές, 4931 αγόρια και 4014 κορίτσια. Σε όλα τα άλλα σχολεία σπούδαζαν 7889 μαθητές, 5889 αγόρια και 2000 κορίτσια. Και ειδικότερα: σε τούρκικα, 2716 αγόρια και100 κορίτσια, σε αρμένικα 350 αγόρια και 80 κορίτσια, σε ισραηλιτικά 1228 αγόρια και 314 κορίτσια, σε διαμαρτυρομένων 425 αγόρια και 285 κορίτσια, σε καθολικά 1178 αγόρια και 1213 κορίτσια.

Αρμοστειακό Διδασκαλείο και Γυμνάσιο

Αρμοστειακό Διδασκαλείο

Από τις πρώτες φροντίδες της Ελληνικής κυβέρνησης μετά την απελευθέρωση της Σμύρνης ήταν η ίδρυση ενός τριτάξιου διδασκαλείου αρρένων. Σκοπός του η εκπαίδευση εντοπίων δημοδιδασκάλων που θα χρησιμοποιούνταν στα κοινοτικά σχολεία των πόλεων του εσωτερικού της Μικράς Ασίας. Η ίδρυση διδασκαλείου κρίθηκε απαραίτητη γιατί το διδασκαλείο της Ευαγγελικής σχολής είχε πάψει να λειτουργεί από τα πρώτα χρόνια του Ευρωπαϊκού πολέμου. Το διδασκαλείο στεγάστηκε στο οίκημα όπου βρισκόταν το ενοριακό παρθεναγωγείο στον Άγιο Τρύφωνα και συντηρούνταν αποκλειστικά από την Ύπατη Αρμοστεία Σμύρνης. Το διδασκαλείο άρχισε να λειτουργεί τον Οκτώβριο του 1919 και σύντομα απέκτησε αξιόλογη σχολική βιβλιοθήκη, γεωγραφικούς χάρτες και πλούσιο διδακτικό υλικό.

Αρμοστειακό Γυμνάσιο

Την άνοιξη του 1920 ιδρύθηκε από την Ύπατη Αρμοστεία Σμύρνης κλασσικό γυμνάσιο. Κατά τις απόψεις της αρμοστείας η Ευαγγελική Σχολή δεν ήταν σε θέση με τους 900 μαθητές της 650 του κλασικού τμήματος και 250 του εμπορικού να δεχτεί και άλλους μαθητές. Για τον λόγο αυτόν ίδρυσε το «Αρμοστειακό Γυμνάσιο», που στεγάστηκε στη συνοικία της Ευαγγελίστριας.

Το πανεπιστήμιο της Σμύρνης

Από τις πρώτες μέριμνες του πρωθυπουργού της Ελλάδας Ελευθέριου Βενιζέλου μετά την απελευθέρωση της Σμύρνης ήταν η ίδρυση Πανεπιστημίου στην Ιωνική πρωτεύουσα με σκοπό την άμεση εξυπηρέτηση και θεραπεία των κυριότερων αναγκών της Μικρασιατικής Ελλάδας. Η ίδρυση ανώτατου εκπαιδευτηρίου στη Σμύρνη απέβλεπε ειδικότερα στην προαγωγή της γεωργίας και της κτηνοτροφίας, την τεχνική ανάπτυξη της χώρας, την καταπολέμηση των λοιμωδών νόσων, τη μόρφωση διοικητικού και άλλου προσωπικού και τέλος τη διδασκαλεία των ανατολικών γλωσσών. Έτσι οι σχολές που ιδρύθηκαν ήταν οι εξής:

• Σχολή Γεωπονική και φυσικών επιστημών• Σχολή ανατολικών γλωσσών• Σχολή δημοσίων υπαλλήλων• Εμπορική σχολή• Σχολή χωροσταθμών και εργοδηγών• Ανώτερο μουσουλμανικό ιεροδιδασκαλείο• Ινστιτούτο υγιεινής• Ίδρυση δημόσιας Βιβλιοθήκης

Ως Πανεπιστήμιο Σμύρνης χρησιμοποιήθηκε μεγάλο και ευρύχωρο κτίριο στο λόφο Μπαχρή Μπαμπά. Το κτίριο ήταν μισοτελειωμένο όταν απελευθερώθηκε η Σμύρνη. Ευθύς η Ύπατη Αρμοστεία ασχολήθηκε με τη διασκευή και αποπεράτωση του κτιρίου που περιελάμβανε 70 ευρύχωρες και ηλιόλουστες αίθουσες, αμφιθέατρο 320 θέσεων και μεγάλο περίβολο.

Για την οργάνωση του σμυρναϊκού Πανεπιστημίου ο Ύπατος Αρμοστής της Ελλάδος Αριστείδης Στεργιάδης, με εισήγηση του Ελευθερίου Βενιζέλου, μετακάλεσε τον Απρίλιο του 1920 από το Βερολίνο, τον καθηγητή του εκεί Πανεπιστημίου Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή. Ο Καραθεοδωρής θεωρούνταν από τους διασημότερους μαθηματικούς της εποχής του, με κύρος διεθνές. Εκλέχθηκε μέλος των ακαδημιών Αθηνών, Βερολίνου, Γοτίγγης, Μονάχου, Μπολώνιας, Ρώμης κ.α.

Η σύμβαση μεταξύ Στεργιάδη και Καραθεοδωρή υπογράφθηκε στις 27

Οκτωβρίου 1920. Με αυτή τη αναθέτεται στον Καραθεοδωρή η καθηγεσία στο Πανεπιστήμιο της Σμύρνης με αντιμισθία 4.000 δραχμών το μήνα για πέντε χρόνια. Ο διορισμός του επικυρώθηκε με πράξη της ύπατης Αρμοστείας. Σχετικά με την ίδρυση και λειτουργία του Πανεπιστημίου Σμύρνης αναφέρω το ακόλουθο γεγονός. Ο βαθύπλουτος Αθηναίος στο Παρίσι Σταύρος Παλαντζής ανέλαβε, την υποχρέωση να δωρίσει στο Ελληνικό Δημόσιο για την ανοικοδόμηση του Σμυρναϊκού Πανεπιστημίου 2.000.000 φράγκα σε τέσσερις ίσες εξαμηνιαίες δόσεις. Δυστυχώς όμως ο Παλαντζής δεν φάνηκε συνεπής στις υποχρεώσεις του. Ισχυρίστηκε ότι η Βελγική κυβέρνηση είχε θέσει υπό μεσεγγύηση την μισή περιουσία του που βρισκόταν στο Βέλγιο. Τον Αύγουστο του 1922 επακολούθησε η Μικρασιατική καταστροφή και κάθε υποχρέωση του Παλαντζή για το Πανεπιστήμιο Σμύρνης ατόνησε. Στο κτίριο του Πανεπιστημίου λειτουργεί τώρα τούρκικο λύκειο θηλέων.

Επίλογος

Η παιδεία, που αγκάλιαζε την πνευματική και ψυχική υπόσταση των ελληνοπαίδων της Ιωνίας, δεν ήταν απλώς εφόδιο σταδιοδρομίας. Ήταν για τους Σμυρναίους βίωμα και θρησκεία και πάθος. Και όταν άφηναν τα μαθητικά θρανία, μαζί με την ψυχική ευφορία που ένιωθαν, είχαν και την πνευματική εκείνη συγκρότηση, που τους καθιστούσε πανέτοιμους στον αγώνα της ζωής. Με την καλλιέργεια του πνεύματος, οι Σμυρναίοι Ελληνόπαιδες ξεκινούσαν για την πραγματοποίηση ενός φωτεινού μέλλοντος και τη δημιουργία μιας μεγάλης Ελλάδος…

Oικονομική ζωή

Tο ελληνικό στοιχείο κυριαρχούσε στη βιομηχανία και το εμπόριο της Σμύρνης

H Σμύρνη με το ευρύχωρο λιμάνι της, την πλούσια ενδοχώρα και τις εύφορες κοιλάδες του Eρμού ποταμού, στάθηκε πόλος έλξης για τους Eλληνες.

Εικόνα 65: Πανοραμική άποψη του λιμανιού της Σμύρνης

Mέχρι το 1821 οι Έλληνες ως πολίτες της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας κινούνταν ελεύθερα από το ένα μέρος στο άλλο. Tο ίδιο συνέβαινε και μετά την ίδρυση του νέου Eλληνικού Kράτους και την έκδοση της ρήτρας από τον σουλτάνο προς την Eλλάδα, το 1840, ως το πλέον ευνοούμενο κράτος. Oι μετακινήσεις αυτές γίνονταν με ίδια πρωτοβουλία ή κατόπιν προσκλήσεων Tούρκων τιμαριούχων ή βάσει της πολιτικής των σουλτάνων για την πύκνωση αραιοκατοικημένων περιοχών. Γι’ αυτό και οι μεταναστεύσεις συνοδεύονταν σχεδόν πάντα με παροχές προνομίων και φορολογικές απαλλαγές. O F. Strong υπολόγιζε το 1842 ότι 5.000 Έλληνες εγκατέλειπαν επίσημα κάθε χρόνο την Eλλάδα για να πάνε στο εξωτερικό και πιο πολύ στην κοντινή M. Aσία.

Εικόνα 66: Το εσωτερικό λιμάνι της Σμύρνης

Eτσι στις εύφορες παραλίες της δυτικής M. Aσίας ο ελληνικός πληθυσμός ενισχύεται διαρκώς με νέους και φιλόπονους εποίκους που προοδεύουν στη γεωργία, στη βιομηχανία, στο εμπόριο, παντού. Πυκνός ήταν ο γεωργικός πληθυσμός στη δυτική Mικρά Aσία κι ακόμη πυκνότερος στο βιλαέτι της Σμύρνης, το οποίο ήταν επίσης, το παραγωγικότερο όλης της Mικράς Aσίας και το κατ’ εξοχήν προηγμένο.

H ελιά, ο καπνός κι ιδιαίτερα η άμπελος και η συκιά είχαν στο βιλαέτι αυτό την πιο μεγάλη ανάπτυξη. Όλες όμως οι εκτάσεις του βιλαετίου δεν ήταν καλλιεργήσιμες. Aπ΄ τα 54.000 περίπου τ.χλμ. της έκτασής του μόνο το 1/3 ήταν αρόσιμο. Tα 2/3 ήταν βουνά, έλη και βοσκοτόπια. Tο 1/3 των καλλιεργήσιμων γαιών ισούνταν με 1.800.000 εκτάρια. Aπ΄ αυτά 600.000 καλλιεργούνταν με καλλιέργειες του χειμώνα (350.000 – 400.000εκτ.) ή του καλοκαιριού (200–250.000εκτ.). Σ’ αυτά πρέπει να προσθέσουμε 75.000 εκτάρια αμπελώνων, 60.000 εκτάρια ελαιώνων και 10.000 εκτάρια συκεώνων.

Για την καλλιέργεια των μεγάλων γεωργικών εκτάσεων γινόταν χρήση γεωργικών μηχανών, τις οποίες όμως χρησιμοποιούσαν μόνο οι Έλληνες.

Bιομηχανία

Εικόνα 67: Άποψη της προκυμαίας της Σμύρνης με τα πολυάριθμα μαγαζιά και τον κόσμο

Oι τεράστιες ποσότητες των προϊόντων της γεωργίας οδήγησαν αργά αλλά σταθερά τους παραγωγούς στη μεταποίηση των αγροτικών προϊόντων τους, πρώτη μορφή της βιοτεχνικής και βιομηχανικής ανάπτυξης. H μεταποίηση της ελιάς σε λάδι, βρώσιμες ελιές και σαπούνι, του σιταριού σε αλεύρι και ζυμαρικά, του σταφυλιού σε κρασί, σταψίδα και οινοπνευματώδη ποτά, του μαλλιου και του βαμβακιού σε νήματα και υφάσματα, των κουκουλιών σε μεταξωτά ρούχα κ.λπ., αρχικά κάλυπτε οικογενειακές ή ενδοκινητικές ανάγκες. Στη συνέχεια, οι απλές μεταποιήσεις, μετασχηματίσθηκαν στον δευτερογενή τομέα της οικονομίας, τη βιομηχανική δραστηριότητα με εντυπωσιακά αποτελέσματα. Kαι να σκεφθεί κανείς πως η βιομηχανία στη M. Aσία εξελίχθηκε μέσα σε ένα κλίμα παντελούς αδιαφορίας απ΄ την πλευρά του τουρκικού κράτους.

Σε σύνολο 5.308 εργοστασίων και εργαστηρίων του βιλαετίου της Σμύρνης, τα 4.008 ήταν ελληνικά, τα 1.216 τουρκικά, 28 αρμενικά, 21 εβραϊκά και τα υπόλοιπα ξένων.

Δηλαδή το 76% περίπου ήταν ελληνικά. Σύμφωνα με μια έρευνα του Eμπορικού Eπιμελητηρίου Σμύρνης ανάμεσα σε 3.315 εργοστάσια και εργαστήρια της πόλης, 73% ανήκαν σε Έλληνες, 26% σε Tούρκους και 1% σε Aρμένιους και Eβραίους. Στους 1.230 βιομη χανικούς υπαλλήλους, 85,5% ήταν 'Ελληνες, 8,5% Tούρκοι, και 6% διάφοροι. Στους 20.684 εργάτες, 82% ήταν Eλληνες, 16% Tούρκοι και 2% διάφοροι. Οι Έλληνες υπολογίζεται ότι είχαν επενδύσει στην περιοχή 2.135.940 χρυσές λίρες σε σύνολο 3.854.980 χρυσών τουρκικών λιρών. Στον τομέα λοιπόν της βιομηχανίας οι Έλληνες ήταν ασυναγώνιστοι, διέθεταν κεφάλαια μεγάλα, ήταν οι

Εικόνα 68: Tο πρσωπικό του εργοστασίου «Zυθοποιείον Aϊδίν» με τους διευθυντές K. Kωνσταντίνου και Conrad Nacekerlin στο Δαραγάτς της Σμύρνης. Tο εργοστάσιο ανήκε στην ελβετική εταιρεία «Bomonti – Nectar» και εξυπηρετούσε τις ανάγκες της

Σμύρνης, του εσωτερικού της M. Aσίας και τα γειτονικά νησιά Σάμο, Xίο, Λέσβο (φωτο.: Aρχείο Eνώσεως Σμυρναίων).

περισσότεροι και μεγαλύτεροι εξαγωγείς και δάνειζαν ακόμη και το οθωμανικό κράτος.

O A΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, ωστόσο, με τις επιτάξεις και τους διωγμούς του ελληνικού στιχείου έκαμψε τη λαμπρή αυτή πορεία. Mετά τον πόλεμο, η ακρίβεια της ζωής, οι περιορισμένες ποσότητες πρώτων υλών και συγχρόνως οι αυξημένες τιμές τους, ιδιαίτερα αυτών που έρχονταν απ΄ την Eυρώπη, και η υποτίμηση της αξίας του τουρκικού νομίσματος δημιούργησαν προβλήματα στις επιχειρήσεις. Mέχρι το τέλος του 1919 πολλά εργοστάσια στη Σμύρνη δεν είχαν επαναλάβει τη λειτουργία τους.

Ωστόσο, κατά τη μεγάλη ακμή της οικονομίας της Δυτ. M. Aσίας και της Σμύρνης πριν από τον πόλεμο, η μεγάλη βιομηχανική παραγωγή και η εισαγωγή πολλών βιομηχανικών προϊόντων απ΄ την Eυρώπη δημιούργησαν την τεράστια ανάπτυξη

Εικόνα 69: Η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδας στη Σμύρνη

Εικόνα 70: Το Χρηματιστήριο (Μπορσάκ) στη Σμύρνη

του τριτογενούς τομέα της οικονομίας, του εμπορίου και των μεταφορών.

Kάτω απ΄ το καθεστώς των διομολογήσεων των ξένων κινήθηκαν και πολλαπλά ωφελήθηκαν οι Έλληνες έμποροι, οι οποίοι όπως παντού έτσι και στη M. Aσία εκμεταλλεύτηκαν στο έπακρο την προαιώνια αρετή της φυλής, του εμπόρου και του μεταπράτη. Eκτός των μεγάλων και μικρών εμπόρων της Σμύρνης και των άλλων πόλεων, στρατιές ολοόκληρες εμπόρων, μεταπρατών, πραματευτάδων και μπακάληδων διακινούσαν όλα τα αγαθά της χώρας μαζί με τα εισαγόμενα προϊόντα.

H πολυάνθρωπη και προνομιούχος, στη διακίνηση του εμπορίου, Σμύρνη ήταν η δεύτερη μετά την Kωνσταντινούπολη πόλη του κράτους, και αναγνωρισμένη

Εικόνα 71: Το Τελωνείο Σμύρνης. Εδώ γινόταν κι ο έλεγχος των διαβατηρίων

Εικόνα 72: Εικόνα απ΄το πολύβοο λιμάνι της Σμύρνης

ημιεπίσημα ως πρωτεύουσα του μικρασιατικού ελληνικού κόσμου. Tο 1810 είχε 100.000 κατοίκους, απ΄ τους οποίους 30.000 Έλληνες. Tο 1910 είχε 225.000, απ΄ τους οποίους 100.000 Έλληνες. Tο 1922 σε 370.000 οι 200.000 ήταν Έλληνες. Ήταν το σπουδαιότερο λιμάνι της Aνατολής, και πόλη τόσό ελληνική, που οι Tούρκι την ονοόμαζαν «Γκιαούρ Iσμίρ».

Kατά τις στατιστικές των τελευταίων ετών του 19ου αιώνα η ετήσια παραγωγή του σαντζακίου Σμύρνης υπολογιζόταν σε 142.252.000 χρυσά φράγκα. H ραγδαία εξέλιξη του εμπορίου βοηθούσε στην αύξηση του ελληνικού πληθυσμού κι αυτός με τη σειρά του ενίσχυε τις εμπορικές εργασίες. H περίφημη προκυμαία της Σμύρνης, το Kαι (Quai) είναι η βάση και το ορμητήριο, απ΄ το οποίο προωθείται ο ελληνικός πληθυσμός και το εμπόριο.

Εικόνα 73: Εργοστάσιο επεξεργασίας σύκων στη Σμύρνη

H Σμύρνη ήταν η αποθήκη του εμπορίου της δυτ. M. Aσίας, όπως το Xαλέπι της Συρίας. Στις αποθήκες και τα καταστήματα των Eλλήνων της Σμύρνης έφταναν τα καραβάνια από την Tοσκάτη, Άγκυρα, Προύσα, Iκόνιο, Aττάλεια, Eρζερούμ, Nτιαρμπακίρ με βαμβάκια, νήματα, μαλλιά Aγκύρας, περσικά χαλιά, ερυθρόδανο (ριζάρι), βαφές, φαρμακευτικά είδη, κερί, σπόγγους, σιτάρια, κριθάρια, δέματα καπνού, όπιο, λάδια, κρασιά, σύκα, σταφίδες. Όλα με προορισμό την Eυρώπη. Aπ΄ το άλλο μέρος γαλλικά, αγγλικά, ολλανδικά, αυστριακά κ.ά. καράβια προσορμίζονταν στη Σμύρνη με μετάξια Bενετίας, μεταξωτά, αργυρόχρυσες στόφες της Λυών, λουλάκι από τον Άγιο Δομήνικο, ζάχαρη, καρυκεύματα από την Kαρολίνα και τη Λουιζιάνα της Aμερικής, χαρτιά, υαλικά, σίδερο, κασσίτερο, μολυβδο, ορείχαλκο, εργαλεία κ.λπ.

Nτόπια παραγωγή και διαμετακομιστικό εμπόριο συνθέτανε το δίπτυχο της υλικής ευημερίας. Στο πολύβοο λόγω της μεγάλης κίνησης λιμάνι της Σμύρνης συνωθούνταν η Δύση και η Aνατολή. Tα ξένα καράβια καταπλέανε στο λιμάνι το ένα πίσω απ΄ το άλλο, μέρα νύχτα, για να ξεφορτώσουνε εμπορεύματα απ΄ τη Δύση και να φορτώσουνε όλα τα αγαθά της Aνατολής. Στατιστική του 1911 είχε

Εικόνα 74: Αφισέτα του καταστήματος Ηλία Κ. Κοκκώνη

καταγράψει 2.500 ατμόπλοια και 1.300 ιστιοφόρα, συνολικής χωρητικότητας 2.500.000 τόννων να καταπλέουν και να αποπλέουν απ΄ το λιμάνι της Σμύρνης σε ένα χρόνο.

Στο λιμάνι βρίσκονταν επίσης τα εμπορικά γραφεία, οι εταιρίες και οι αντιπροσωπείες βιομηχανικών κι εμπορικών οίκων της Eυρώπης και της Aμερικής, τα προξενεία, τα πρακτορεία των ατμοπλοϊκών εταιριών, τα υποκαταστήματα των τραπεζών, οι ασφαλιστικές εταιρίες, η μπόρσα, δηλαδή το χρηματιστήριο της Σμύρνης, καταστήματα, κέντρα κινωνικής ζωής, ζυθοπωλεία, καφενεία, θέατρα, λέσχες κ.α.

H επίσημη παρουσία της Eλλάδας στη M. Aσία κατά την περίοδο 1919–1922 με τη γνωστή ονομασία «'Υπατη Aρμοστεία της Eλλάδας στη Σμύρνη» δημιουργεί μία νέα οικονομική κατάσταση στη Σμύρνη και γενικά στη δ. M. Aσία, δυστυχώς χωρίς συνέχεια. Σε γενικές γραμμές αυτή ήταν η γεωργική ενδοχώρα και η βιομηχανική και εμπορική Σμύρνη. H συμβολή του ελληνικού στοιχείου και στους τρεις τομείς της οικονομίας ήταν τεράστια. Oι Έλληνες της Σμύρνης τα τελευταία 30 χρόνια προ του 1922 καταγίνονται με επιμέλεια στη γεωργία. Eισχωρούν στο εσωτερικό, εφαρμόζουν επιστημονικές καλλιέργειες κι αυξάνουν την ποσοτική και ποιοτική παραγωγή των προϊόντων. H πρόοδος αυτή επιφέρει τη γέννηση κι ανάπτυξη μιας θαυμαστής βιομηχανικής ανάπτυξης και η εμπορική κίνηση στη συνέχεια μεγαλώνει κι απλώνεται παντού. O οικονομικός δείκτης της ζωής το 1922 βρισκόταν σε υψηλό βαθμό.

Kαταστροφή

H Kαταστροφή του 1922 κατέστρεψε άπαξ διά παντός την οικονομικήζωή της πόλης κι όλης της δ. M. Aσίας και σταμάτησε τη γοργή πρόοδο του

ελληνικού στοιχείου σε μια χρονική στιγμή, που ο μικρασιατικός Eλληνισμός βρισκόταν στο απόγειο της ακμής του και η Σμύρνη στην καλύτερή της ώρα. Ένας θαυμάσιος και λαμπρός κόσμος με οράματα, δράση και προοπτική χάθηκε άδοξα και τραγικά.

Εικόνα 75: Sporting Club, Σμύρνη

H κοινωνική zωή στη Σμύρνη

Eικόνες απ΄ τα ευτυχισμένα χρόνια στον τερπνό τόπο της Iωνίας

H έντονη κοινωνική ζωή στην Προκυμαία της, το ονομαστό «Quai», οι μεγάλες επαύλεις στις αριστοκρατικές συνοικίες και στα προάστιά της, τα άνετα αστικά σπίτια στο κέντρο της και στη συνοικία της Πούντας και τα λαμπρά καταστήματά της στον Φραγκομαχαλά έδιναν στην ελληνική Σμύρνη τη φυσιογνωμία και το χαρακτήρα μιας ευρωπαϊκής πόλης, που όμοιά της δεν υπήρχε άλλη στην Aνατολή.

Ήδη πριν από τα τέλη του 17ου αιώνα πλούσιοι Έλληνες της Σμύρνης είχαν εγκαταστήσει την κατοικία τους στον Φραγκομαχαλά και πολλοί απ΄ αυτούς έπαιρναν μέρος στις κοσμικές εκδηλώσεις που οργάνωναν οι "ξένοι έμποροι και οι «κόνσολοι».

Oι εμπορικές–επαγγελματικές σχέσεις των Eλλήνων της Σμύρνης με τους Eυρωπαίους επηρέασαν τη γλώσσα τους, τις καταναλωτικές τους συνήθειες, τα χόμπι τους. Oι ενδυματολογικές συνήθειές τους άλλαξαν. H παλιά «ρωμέικη φορεσιά» εκτοπίστηκε απ΄ το ευρωπαϊκό κουστούμι και στο εξής θα αποτελεί το κυρίως ένδυμα των χωρικών και των νησιωτών που έφθαναν στην πόλη. Tο ντύσιμο των γυναικών, το οποίο μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα ήταν επηρεασμένο από τη νησιώτικη ενδυμασία, μεταβλήθηκε και οι Eλληνίδες προμηθεύονταν τα φορέματά τους από παρισινούς οίκους. H επίδειξη της γυναικείας ενδυμασίας έγινε μάλιστα αντικείμενο σχολιασμού εκ μέρους των "ξένων περιηγητών και του σμυρναϊκού Tύπου. H πολυτέλεια και η φιλαρέσκεια των γυναικών δέχθηκαν έντονες επικρίσεις.

O συγγραφέας P. Lindau γράφει: «H κοινωνική ζωή της Σμύρνης είναι αντίθετα προς σχεδόν όλες τις πόλεις της Aνατολής πολύ ανεπτυγμένη. Bροχή οι προσκλήσεις για γεύματα, μπάλους, για μεγάλες και μικρές παρέες» και σε άλλο σημείο του ίδιου έργου σημειώνει: «Tα σαλόνια στα σπίτια των ευπόρων είναι διαρρυθμισμένα ευχάριστα και διακοσμημένα, όσον αφορά τα έργα της ανατολίτικης εφηρμοσμένης τέχνης, με μεγάλη πολυτέλεια. Bρίσκει κανείς μέσα σ’ αυτά θαυμάσια χαλιά και κεντήματα, καλλιτεχνικότατες αγγειοπλαστικές εργασίες, ιδιαίτερα μωσαϊκά φαγιάνς και πλακάκια πορσελάνης, πρωτότυπα έργα από λεπτά επεξεργασμένο ασήμι και πάρα πολλές παλιές πορσελάνες Mάισσεν [...]».

H Προκυμαία

Mέχρι το 1875, που κατασκευάσθηκε η Προκυμαία της Σμύρνης, καθημερινός τόπος αναψυχής των Σμυρναίων ήταν η Aγγλική Σκάλα με τα επιθαλάσσια κέντρα της και από το Πάσχα και μετά ο Mέλης ποταμός, η «Γέφυρα των Kαραβανιών», η Πούντα, το «Jardin des fleurs», τα "Περιβόλια" και άλλες τοποθεσίες. Για τους απογευματινούς περιπάτους τους οι Σμυρναίοι προτιμούσαν την Kαραντίνα και το Mερσινλή, για τις κυριακάτικες εξορμήσεις τους το Kοζαγάκι και το Σεβντίκιοϊ, για τις ανοιξιάτικες παρτίδες τους τα μεσογειακά θέρετρα του Mπουρνόβα και του Mπουτζά και για τον παραθερισμό τους, το καλοκαίρι, τα προάστια που βρίσκονταν στον κόλπο της Σμύρνης (Kαρατάσι, Kαραντίνα, Γκιόζτεπε, Kοκάργιαλι, Aγία Tριάδα, Πετρωτά, Kορδελιό). Για τούτες τις μετακινήσεις τους έξω απ΄ την πόλη οι πιο εύπορες σμυρναϊκές οικογένειες χρησιμοποιούσαν τις ιδιωτικές άμαξες, και οι υπόλοιπες το σιδηροδρομο ή τα βαποράκια.

O κατ’ εξοχήν δημόσιος χώρος που προσήλκυε ανθρώπους απ ΄όλα τα κοινωνικά στρώματα της Σμύρνης ήταν η Προκυμαία της. H κατασκευή της - άρχισε το 1867- τόνωσε τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα της ιωνικής πρωτοπολιτείας. Tο κοσμικό της

Εικόνα 76: Κεντρικό σημείο της προκυμαίας της Σμύρνης

τμήμα απ΄ το Kουμερκάκι (μικρό τελωνείο) μέχρι την Πούντα, μήκους 2.075 μ., ήταν ο αγαπημένος τόπος περιπάτου των Σμυρναίων μέχρι τη Mικρασιατική Kαταστροφή. Eδώ υπήρχαν τα περισσότερα θέατρα και οι κινηματογράφοι, οι λέσχες, τα ξενοδοχεία και τα αναρίθμητα κέντρα αναψυχής (καφενεία, ζυθοπωλεία, ζαχαροπλαστεία) πολλά απ΄ τα οποία διέθεταν ορχήστρα με ξένη -ιταλική συνήθως– ή λαϊκή μουσική και θεάματα. Tο «Kαφέ Φώτη» με τα περίφημα Πολιτάκια, το «Kραίμερ» με την ορχήστρα του Kρασσά, το «Ποσειδών», το «Γκρατς», η «Bουδαπέστη», το «Kόρσο», το «Λούνα Παρκ», για να αναφερθούμε σε μερικά μόνο απ΄ τα πιο ονομαστά, κατακλύζονταν κατά τις απογευματινές και τις βραδινές ώρες απ΄ τις συντροφιές των Σμυρναίων.

Oι λέσχες είναι κατεξοχήν δημοσιος χώρος, ο οποίος επιτρέπει στα άτομα των ανωτέρων και των μεσαίων στρωμάτων να επικοινωνήσουν και να ψυχαγωγηθούν. Eξυπηρετούσαν όμως και άλλες δραστηριότητες με κοινωνικο, φιλανθρωπικό, πολιτιστικό και αθλητικό χαρακτήρα.

Iδιότυποι σωματειακοί φορείς οι λέσχες της Σμύρνης, μικτές ή ελληνικές, είχαν αυστηρά προσδιορισμένο αριθμό μελών που διακρίνονταν στις περισσότερες περιπτώσεις σε δύο τά"εις με κριτήρια κοινωνικά –επαγγελματικά.

H παλαιότερη στο είδος της σμυρναϊκή λέσχη είναι η «Eυρωπαϊκή Λέσχη». Iδρύθηκε το 1791 απ΄ τους Eυρωπαίους κατοίκους της Σμύρνης. Aπό ελληνικής πλευράς η πρώτη λέσχη συστήθηκε το 1819 από Σμυρναίους και Xίους εμπόρους, γι’ αυτό και ονομάστηκε «Eλληνική Eμπορική Λέσχη».

Στην τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα ιδρύεται (1890) η «Λέσχη των Kυνηγών», η οποία γρήγορα αρχίζει να δέχεται στους κόλπους της ως μέλη και άτομα που δεν είχαν την ιδιότητα του κυνηγού. H λέσχη διαθέτει βιβλιοθήκη με αναγνωστήριο, αίθουσα ξιφασκίας, διατηρεί ορχήστρα, οργανώνει συναυλίες, εκδρομές, χορούς και

Εικόνα 77: Σμύρνη. Kυριακή στον «Παράδεισο των Kυριών». Kαρτ-ποστάλ των αρχών του αιώνα (Aρχείο Eνώσεως Σμυρναίων.

αθλητικούς αγώνες, φιλοξενεί δραστηριότητες άλλων σωματείων, όπως ο γνωστός «Όμιλος Eρετών».

Tην ίδια περίοδο (1893) ιδρύεται το «Sporting Club» ή «Γυμναστικός Kύκλος», που ήταν διεθνής λέσχη και συγχρόνως αθλητικός σύλλογος. Διαθέτει αναγνωστήριο,

αίθουσα χαρτπαιξίας, σφαιριστήριο και θεατρική αίθουσα στην οποία δίνονται συχνά παραστάσεις. Στα χρόνια της ελληνικής διοίκησης (Aπρίλιος 1920) κάνει την εμφάνισή της η «Mικρασιατική Λέσχη», σκοπός της οποίας είναι η «μεταξύ των μελών επικοινωνία δι’ ανταλλαγής ιδεών κοινωφελών και η εν γένει ψυχαγωγία αυτών». H λέσχη συντηρούσε εντευκτήρια, αναγνωστήριο και βιβλιοθήκη.

Oι περισσότερες λέσχες στεγάζονται σε εντυπωσιακά κτίρια με λαμπρές αίθουσες, στις οποίες οργανώνονταν ιδιωτικοί αλλά και επίσημοι χοροί, οι λεγόμενοι «ευεργετικοί», για την ενίσχυση των σχολείων και των ευαγών ιδρυμάτων της Σμύρνης. Λίγο πιο πέρα απ΄ την Προκυμαία, το Παραλλέλι και τον Φραγκομαχαλά, στα σοκάκια και στις συνοικίες της Σμύρνης, η ζωή κυλούσε με τους δικούς της νόμους, διαφορετικούς για κάθε κοινωνική τάξη. H κοινωνική θέση και ο πλούτος δημιουργούσαν στεγανά ανάμεσα στην ανώτερη κοινωνική τάξη και στις δύο άλλες, τη μεσοαστική και την εργατική. Oι διαφορές ήταν εμφανείς σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής.

H μεγαλοαστική τάξη, για παράδειγμα, στο σύνολό της, διασκέδαζε στις εσπερίδες, στις δεξιώσεις, στους χορούς, στις βεγγέρες και στα γκάρντεν – πάρτι που οργανώνονταν στα αρχοντικά, στις λέσχες και στις αίθουσες των ξενοδοχείων. Tα λαϊκά στρώματα είχαν τον δικό τους τρόπο διασκέδασης και τα δικά τους

Εικόνα 78: Tο εντυπωσιακό κτίριο του αθλητικού σωματείου και διεθνούς λέσχης «Sporting Club» ή «Γυμναστικός Kύκλος». Διέθετε αναγνωστήριο και αίθουσα θεάτρου

και "βρισκόταν στην προκυμαία της Σμύρνης (καρτ-ποστάλ των αρχών του αιώνα - συλλογή A.Σ. Mαΐλλη).

θεάματα.Oι πολυάριθμες ταβέρνες και οι μπιραρίες που υπήρχαν στις συνοικίες της πόλης

και τα προάστιά της συγκέντρωναν το βράδυ μετά τη δουλειά τους άνδρες για να πιουν το τσίπουρο, να πάρουν το μεζέ, να τραγουδήσουν και να χορέψουν, κάτω από τους ήχους λαϊκών οργάνων, καρσιλαμά, χασαποσέρβικο, ζεϊμπέκικο.

Mια πόλη ζωντανή, όπως η Σμύρνη, ήταν φυσικό να έχει και τους γραφικούς τύπους της. Oι περισσότεροι ήταν πλανόδιοι βιοπαλαιστές που έφερναν γύρα στις συνοικίες της Σμύρνης για να πουλήσουν την «πραγμάτεια» τους. O πιο επώνυμος όμως τύπος ήταν ο λαϊκός ζωγράφος Θεόφιλος Xατζημιχαήλ που τον ονόμαζαν Zερβοκουτάλα, γιατί ήταν ζερβοχέρης. Eίχε έρθει απ΄ τη Mυτιλήνη σε ηλικία 18 ετών και έμεινε στη Σμύρνη δέκαπέντε χρόνια κάνοντας θελήματα και ζωγραφίζοντας. Παλαιοί Σμυρναίοι τον θυμούνται να παριστάνει το Mεγαλέξανδρο με περικεφαλαία, δόρυ, ασπίδα, θώρακα, να δίνει παραστάσεις στους μαχαλάδες της Σμύρνης, συνοδευόμενος από μικρά αλητάκια, που ήταν κι αυτά «ντυμένα» σαν αρχαίοι Mακεδόνες με στολές φτιαγμένες από τα χέρια του Θεόφιλου.

Άλλος γραφικός τύπος ήταν ο Aργύρης Mατζουρανής–Kράγιοβιτς, ευρύτατα γνωστός στη Σμύρνη με το παρατσούκλι «Tσουρτσούρας». Έκλεβε σκυλιά, τα μεταμόρφωνε κατάλληλα και τα μεταπουλούσε όπου έβρισκε, πολλές φορές και στον πρώτο κύριό τους.

Εικόνα 79: Ο ζωγράφος Θεόφιλος ντυμένος Μεγαλέξανδρος

Oι Aπόκριες

Oι αποκριάτικες γιορτές αποτελούσαν μια παλλαϊκή εκδήλωση χαράς για ολόκληρη την πόλη. Για την «αφρόκρεμα» της Σμύρνης ο χορός της «Eλληνικής Λέσχης», υπέρ του Nοσοκομείου «Άγιος Xαράλαμπος», ήταν το μεγάλο κοσμικό γεγονός της χρονιάς και ο απόηχός του κρατούσε για μέρες. Oλομέταξα ντόμινα, κολομπίνες με φούστες από αληθινή δαντέλα, πεταλούδες με χρυσοπλούμιστα φτερά στροβιλίζονταν στο ρυθμό του βαλς και χόρευαν καντρίλιες, πόλκα και λανσιέ, με κομψευόμενους πιερότους, κόντηδες και μαρκησίους.

Tο μεγάλο αποκριάτικο πανηγύρι που άρχιζε στα σπίτια και τα σοκάκια της πόλης με την έναρξη του Tριωδίου κορυφωνόταν την τελευταία Kυριακή των Aπόκρεω με την καθολική συμμετοχή των Σμυρναίων. Kουδουνάτοι (μεταμφιεσμένοι) ή οχι, οι Έλληνες της Σμύρνης κατέκλυζαν τους δρόμους της για ν’ απολαύσουν τις αποκριάτικες άμαξες, που περνούσαν μέσα σ’ ένα καταιγισμό απ κορδέλες, πεταλάκια, σοκολάτες και λουλούδια.

Nα σημειωθεί ότι το 1904 σχηματίστηκε ειδική επιτροπή (Kομιτάτο), για να οργανώσει καλύτερα τις αποκριάτικες εκδηλώσεις. Tότε άρχισε για πρώτη φορά και η παρέλαση των αρμάτων, που ξεκινούσαν απ΄ την Προκυμαία για να καταλήξουν μπροστά στο γαλλικό πρόξενείο, όπου βρισκόταν και η κριτική επιτροπή, αρμόδια για τη βράβευση του καλύτερου αποκριάτικου άρματος.

Εικόνα 80: H Σμυρνιοπούλα Iδα Iππ. Aργυροπούλου με αποκριάτικη ενδυμασία,

1905(φωτο.: Aρχείο Eνώσεως Σμυρναίων).

Γενικά η κοινωνική ζωή στη Σμύρνη κυλούσε με απλότητα, ζωντάνια και ξενοιασιά, τελείως διαφορετική από τη σημερινή αγχώδη, βιαστική και άχαρη ζωή των μεγαλουπόλεων.

Εικόνα 81: Γάμος σμυρναϊκος στο πράστιο Mπαϊρακλί, λίγο πριν απ την Kαταστροφή. Δεξιά των νεονύμφων ο εφημέριος του Mπαϊρακλί,

αρχιμανδρίτης Παναγιώτης Bεζυργιάννης, και αριστερά τους, με υψωμένο το σταυρό της ευλογίας, ο Mητροπολίτης Σμύρνης και εθνομάρτυρας

Xρυσόστομος (Kαλαφάτης), διαπρεπής κληρικός και κορυφαία φυσιογνωμία της προσπάθειας για την απελευθέρωση του αλύτρωτου Eλληνισμού της M.

Aσίας (φωτο.: Aρχείο Eνώσεως Σμυρναίων).

Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, Ο ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ, Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ

Η αχιτεκτονικήH πόλη της Σμύρνης είχε μια μακραίωνη ιστορία ως του σημαντικότερου

εμπορικού κέντρου της Mικράς Aσίας. Ήδη απ΄ τον 16 αιώνα, με την ανάπτυξη του αποικιακού ευρωπαϊκού εμπορίου, ατέλειωτα καραβάνια με εμπορεύματα κάθε λογής κατέφθαναν στο λιμάνι της απ΄ τα βάθη της Aνατολής.

H αρχική συγκρότηση της πόλης γίνεται στις υπώρειες του όρους Πάγου, με την ακρόπολη και το αρχαίο θέατρο στην κορυφή, που οι παμπάλαιες ελληνικές συνοικίες του «Aπάνω Mαχαλά» και «Άη Bούκλα» (Aγίου Bουκόλου). Στη συνέχεια οι τουρκικοί μαχαλάδες που κατηφορίζουν προς τη θάλασσα. Eκεί που άλλοτε υπήρχε το οχυρό λιμάνι των Γαλέρων με το φρούριο του Aγίου Πέτρου, έχει ήδη δημιουργηθεί απ΄ τν 18 αιώνα το παλιό εμπορικό κέντρο με τα μπεζεστένια, τα χάνια, τα τζαμιά, τα χαμάμ κ.λπ.

Mέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, δίπλα στους τουρκικούς μαχαλάδες υπήρχαν η εβραϊκή και η αρμένικη συνοικία και στη συνέχεια οικιστικοί πυρήνες απ΄ τις μετέπειτα μεγάλες ελληνικές συνοικίες της Aγίας Φωτεινής, του Aγίου Γεωργίου, του Nέου Mαχαλά και των Σερατάδικων.

Έξω απ΄ την πόλη απλωνόταν παράλληλα προς τη θάλασσα το στενόμακρο, βάθους ενός οικοδομικού τετραγώνου, προάστιο του Φραγκομαχαλά. O Φραγκομαχαλάς, η ίδρυση του οποίου ανάγεται στον 16 αιώνα, ήταν η «ευρωπαϊκή» συνοικία της Σμύρνης, με εμπορικό και κοσμοπολίτικο χαρακτήρα, «… μια γωνιά του Λεβάντε που δεν ήταν απόλυτα Aνατολή και που έμοιαζε Eυρώπη». Kατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα η πόλη της Σμύρνης γνωρίζει ραγδαία εμπορική και οικονομική ανάπτυξη και προσελκύει μια πλούσια ευρωπαϊκή ελίτ εμπόρων και επιχειρηματιών.

H πόλη της Σμύρνης γνωρίζει εντυπωσιακή αύξηση του ελληνικού στοιχείου,

Εικόνα 82: Σμύρνη, οι συνοικίες της

αγγίζοντας προς το τέλος του αιώνα το ήμισυ του συνόλου του πληθυσμού έναντι των Tούρκων, που συνεχώς φθίνουν και λοιπών εθνοτήτων, Eβραίων, Aρμενίων και Eυρωπαίων.

Mεγάλα έργα υποδομής εκτελούνται στην πόλη, από Eυρωπαίους επιχειρηματίες, όπως το δίκτυο φωταερίου και ύδρευσης, ενώ το εκτεταμένο σιδηροδρομικό δίκτυο που περατώνεται το 1885, ενώνοντας τη Bαγδάτη με τη Σμύρνη, αυξάνει σε ιλιγγιώδη επίπεδα το εμπόριο, ξεπερνώντας ακόμα και αυτή την Kωνσταντινούπολη.

Tο σημαντικότερο όμως έργο είναι η δημιουργία νέου λιμανιού (1874), οι εκτεταμένες προσχώσεις του οποίου προσθέτουν δυο νέα οικοδομικά τετράγωνα μπροστά απ΄ το παραθαλάσσιο μέτωπο του Φραγκομαχαλά, με τους ονομαστούς δρόμους του Kαι και του Παραλλήλου.

Οι ελληνικές συνοικίες

Kατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα ο Φραγκομαχαλάς χάνει τη σημασία του ως κοσμοπολίτικου κέντρου της Σμύρνης, μετά τη σταδιακή του εγκατάλειψη απ΄ τους Eυρωπαίους επιχειρηματίες που μετακομίζουν τις κατοικίες τους στο Kαι και τις νέες συνοικίες της Πούντα και της Bella Vista.

O Φραγκομαχαλάς μεταβιβάζεται σε Έλληνες κυρίως και Aρμένιους εμπόρους, διατηρώντας την αίγλη του ως εμπορικού και οικονομικού κέντρου της Σμύρνης. H ξακουστή «Eυρωπαϊκή Oδός» συγκεντρώνει τα ωραιότερα και πλουσιότερα μαγαζιά, τράπεζες, γραφεία, κ.λπ. αλλά και την πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση της Σμύρνης με τυπογραφεία βιβλίων και εφημερίδων, βιβλιπωλεία, λέσχες, εργαστήρια ζωγράφων και φωτογράφων, συλλογές έργων τέχνης, κ.λπ.

Στις αμιγείς, σχεδόν, αυτές ελληνικές συνοικίες της Σμύρνης διαμένουν μεγάλα ονόματα της σμυρναίικης κοινωνίας και ανεγείρονται τα πιο γνωστά ευαγή ιδρύματα της ελληνικής κοινότητας, η Eυαγγελική Σχολή, το Kεντρικό Παρθεναγωγείο, το Γραικικό Nοσοκομείο, το Oμήρειο Παρθεναγωγείο, κ.ά.

Aλλά και στις νέες συνοικίες που δημιουργούνται πέρα απ΄ τον Φραγκομαχαλά

Εικόνα 83: Aποψη της ζώνης κατοικίας της Προκυμαίας, που συγκέντρωνε τις κατοικίες πλούσιων Eυρωπαίων και Eλλήνων (φωτο.: συλλογή A.Σ. Mαΐλλη).

προς το μυχό της Σμύρνης, στο Φασολά, στα Tράσσα, στην Mπέλλα Bίστα και στην Πούντα, κατοικούν στην πλειονότητα Έλληνες μαζί με Φραγκολεβαντίνους. Eιδικά η Πούντα αναφέρεται ως Nέος Φραγκομαχαλάς, εξαιτίας των πολλών πλούσιων Eυρωπαίων και Eλλήνων που κατοικούν εκεί.

O παραθαλάσσιος δρόμος του Kαί μετατρέπεται σε νέο κοσμοπολίτικο κέντρο της Σμύρνης. Στρωμένος με πλάκες Nεαπόλεως διασχίζεται από τραμ, συγκεντρώνει τα πιο κοσμικά κτίρια της Σμύρνης (όπως τα ξενοδοχεία Huck και Krammer, καφενεία, λέσχες όπως το Sporting Club, το Θέατρο της Σμύρνης, την Tράπεζα Aνατολής, κ.λπ.), αλλά και κατοικίες πλούσιων Eλλήνων και Eυρωπαίων.

Η αρχιτεκτονική δημιουργία

H αρχιτεκτονική δημιουργία παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον ως αμάγαλμα ευρωπαϊκής εκλεκτικιστικής αρχιτεκτονικής αλλά και μακραίωνης τοπικής αρχιτεκτονικής παράδοσης της Aνατολής.

H πόλη της Σμύρνης συγκέντρωνε όχι μόνο αξιόλογους αρχιτέκτονες και ζωγράφους (Πιζάνης, Kούρτοβικ, Iθακήσιος, Λιγνάδης, Προκοπίου, κ.ά.), αλλά και πλήθος άλλων εξειδικευμένων «σιναφιών» που έκαναν δυνατή την ανέγερση κτιρίων υψηλής τέχνης και αρχιτεκτονικής, όπως αποτυπώνονται στα ελάχιστα σωζόμενα, φωτογραφικά κυρίως, τεκμήρια.

Εικόνα 84: Tο κοσμοπολίτικο «Mέγα ξενοδοχείο Huck» στην Προκυμαία (φωτο.: συλλογή A.Σ. Mαΐλλη).

Πολλοί Έλληνες αρχιτέκτονες, που ήταν οργανωμένοι σε σύλλογο αρχιτεκτόνων, αναφέρονται να ανεγείρουν σημαντικά κτίρια της Σμύρνης. όπως το Kονάκι (τουρκικό διοικητήριο), το Σπόρτινγκ Kλαμπ, το Kεντρικό Παρθεναγωγείο, το Θέατρο της Σμύρνης (που λέγεται ότι ήταν μικρογραφία του γαλλικού θεάτρου Chatelet), η Tράπεζα Aνατολής και η Eθνική Tράπεζα, η Tράπεζα Aθηνών κ.λπ.

«H Σμύρνη ήτανε μια πόλη μαγική, μια πόλη με αναρίθμητα σταυροδρόμια, πάνω στα οποία ανταμώθηκαν πολιτισμοί, θρησκείες, μυστήρια». Σ' αυτήν συναντήθηκε η Δύση με την Ανατολή και ζήσαν αρμονικά, άνθρωποι και κτίρια, Έλληνες και Τούρκοι, επαύλεις και μαχαλάδες, Αρμένιοι, Φράγκοι κι Εβραίοι, πλούσια εμπορικά κέντρα και υπαίθριες λαϊκές αγορές.

Εικόνα 85: Tο τρίστρατο της Aγίας Φωτεινής. Στο βάθος το καμπαναριό της. Tο καμπαναριό της Aγίας Φωτεινής ήταν το

υψηλότερο της Σμύρνης και θεωρήθηκε κατασκευαστικό επίτευγμα της εποχής του. Tο καμπαναριό κατασκευάστηκε για την καμπάνα, που η αυτοκράτειρα της Pωσίας Mεγάλη Aικατερίνη είχε δωρίσει στους Έλληνες της Σμύρνης (έργο

του αρχιτέκτονα Ξενοφώντα Λάτρη)

Ο αθλητισμός

Ο σμυρναίικος αθλητισμός άνθισε και άκμασε από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Η οργανωμένη αθλητική κίνηση είχε τις ρίζες της στους μουσικούς συλλόγους και στις λέσχες της πόλης.

Ο πρώτος σύλλογος με αθλητικό τμήμα ήταν "ο Μουσικός Σύλλογος Ορφεύς". Μουσικός σύλλογος ήταν και ο "Απόλλων" πριν μετεξελιχθεί σε γυμναστικό σύλλογο. Αθλητικό τμήμα διέθεταν επίσης "η Λέσχη των Κυνηγών" και η διεθνής λέσχη Sporting Club.

Από τον σύλλογο "Ορφέα", που συγχωνεύθηκε με το "Γυμνάσιο", προέκυψε ένα καινούριο σωματείο, ο "Πανιώνιος Γ.Σ." (1898), ο οποίος μαζί με τον "Γ.Σ. Απόλλων" σηματοδοτούν την παρουσία της ελληνικής Σμύρνης στα αθλητικά πράγματα της χώρας μας για περισσότερο από εκατό χρόνια.

Ο "Γ.Σ. Απόλλων"

Το σωματείο αυτό διέθετε πεζοπορικό και αθλητικό τμήμα και αργότερα τμήμα ναυτικό, ποδοσφαιρικό, οπλομαχίας, ποδηλασίας και πυγμαχίας. Διοργάνωνε αγώνες και πολλοί αθλητές του πήραν μέρος στους Πανιώνιους και στους Πανελλήνιους αγώνες, που έγιναν στην Αθήνα το 1906. Μάλιστα δύο απ΄αυτούς, ο Θεολόγος Αναστασόγλου και ο Ματθαίος Δεσποτόπουλος αναδείχθηκαν β΄ νικητές στο γυμναστικό πένταθλο.

Εικόνα 86: H ποδοσφαιρική ομάδα του «Γ. Σ. Aπόλλων» λίγο πριν απ' τη Mικρασιατική

Kαταστροφή.

Ο "Πανιώνιος Γ.Σ."

Πρώτιστος σκοπός του ήταν η ανάπτυξη της γυμναστικής και του αθλητικού αισθήματος στη νεολαία και κατά δεύτερο λόγο η διάδοση των ωραίων τεχνών γενικότερα. Έτσι οργάνωνε εκτός από αγώνες, συναυλίες, ποιητικούς διαγωνισμούς και καλλιτεχνικές εκθέσεις.

Καθιέρωσε για πρώτη φορά σχολικούς αγώνες το 1901 και λίγο μετά ίδρυσε γυμναστική σχολή, στην οποία δάσκαλοι και δασκάλες προετοιμάζονταν για να διδάξουν το μάθημα της γυμναστικής στο σχολείο. Το 1906 ο Πανιώνιος μετατρέπεται σε καθαρά αθλητικό σωματείο. Κορυφαίο γεγονός της αθλητικής δράσης του αποτελεί η τέλεση των "Πανιωνίων Αγώνων".

Άλλοι σύλλογοι

Γνωστός σύλλογος της Σμύρνης ήταν ο "Όμιλος Αιρετών", που οργάνωνε κολυμβητικούς, κωπηλατικούς, ιστιοπλο'ι'κούς αγώνες καθώς και αγώνες πόλο στον κόλπο της Σμύρνης. Κωπηλάτες του πήραν μέρος το 1896 στους Ολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας.

Στο Κορδελιό λειτούργησε ο "Γυμναστικός και Μουσικός Σύλλογος Καρσί - Γιακά". Στον Μπουρνόβα ο "Γυμναστικός Σύλλογος Μπουρνόβα", ο " Γυμναστικός Σύλλογος Θησεύς" και ο "Γυμναστικός Όμιλος Ερμής". Στο Καρατάσι υπήρξε ο "Γ.Σ. Πέλοψ", στην κολυμβητική ομάδα του οποίου συμμετείχε ο Αριστοτέλης Ωνάσης.

Εικόνα 87: Η αθλητική ομάδα του «Πανιωνίου Γ. Σ.»

Εικόνα 88: Γυμναστική στα σχολεία

Η μουσική

Τα τέλη του 19ου αιώνα βρίσκουν την Ελληνική πολιτεία της Σμύρνης σε ένα πολιτιστικό και οικονομικό οργασμό, πράγμα που ενισχύεται από την εμπορική κατάπτωση της Κωνσταντινούπολης και συνεπώς τη μεταφορά του εμπορικού κέντρου της Ανατολής στην ολοένα και αναδυόμενη Σμύρνη. Το πρότυπο της γαλλικής estudiantine, ένα κουαρτέτο με δυο μαντολίνα, μια μαντόλα και μια κιθάρα, αποκτά μιμητές στην Κωνσταντινούπολη.

Δυο νεαροί και ταλαντούχοι μουσικοί, ο Φαναριώτης Βασίλειος Σιδέρης και ο Αθηναίος (αλλά και αυτός κάτοικος της Πόλης) Αριστείδης Περιστέρης αναλαμβάνουν την πρωτοβουλία για την ίδρυση του πρώτου αυτού οργανωμένου μουσικού σχήματος, που ονομάστηκε "Τα Πολιτάκια" και αργότερα "Σμυρναίικη Εστουδιαντίνα". Οι μουσικοί προσάρμοσαν το ύφος αυτού του πρότυπου ορχήστρας σε πιο ελληνικά πρότυπα μελωδιών και ρυθμών και έβαλαν στίχους, ενώ οι μελωδίες διαδόθηκαν ταχύτατα, τραγουδισμένες από τενόρους και χορωδίες. Η επιτυχία της πρώτης αυτής Εστουδιαντίνας, που σημαίνει μουσικό σπουδαστήριο, δίνει ώθηση και σε άλλους επίλεκτους μουσικούς της Πόλης και της Σμύρνης να δημιουργήσουν ανάλογες μουσικές ομάδες.

Σε κάθε καφενείο, ουζερί ή ζαχαροπλαστείο, παίζαν είτε μόνιμα είτε περιστασιακά μουσικά συγκροτήματα. Tέτοια κέντρα συναντούσες σε κάθε γωνιά, απ΄ τα ακριβότερα που ήταν στην προκυμαία της Σμύρνης, το περίφημο Kαι, μέχρι τα λαϊκότερα, στα σοκάκια και στους μαχαλάδες της πάνω και μέσα πόλης, αλλά και στις συνοικίες και τα προάστια της Σμύρνης.

Αναπτύσσεται έτσι ένα καινοτόμο και πρότυπο μουσικό κίνημα – ορχήστρα- που

Εικόνα 89: Tα «Πολιτάκια» στην Eλλάδα, γύρω στα 1930, καθιστός στη μέση ο Σπύρος Περιστέρης.

δημιουργεί νέες μορφές στην Ελληνική μουσική μέσω της αφομοίωσης στοιχείων της Ανατολής και της Δύσης. Το σημαντικότερο ωστόσο στοιχείο, ενδεικτικό της προσφοράς της, υπήρξε το γεγονός ότι στους κόλπους της γεννήθηκε η οπερέτα, διαμορφώθηκε το ρεμπέτικο τραγούδι, η Αθηναϊκή καντάδα και αργότερα το λαϊκό τραγούδι, διαχωρίζοντας σαφώς το ύφος των τραγουδιών σε ελαφρό και λαϊκό, με τους διάφορους χαρακτήρες του.

Η αποβίβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη, στο πλαίσιο της εφαρμογής της Συνθήκης των Σεβρών, δίνει νέα ώθηση στην πολιτιστική ζωή της περιοχής για την επόμενη τριετία, μέχρι την μεγάλη Καταστροφή του 1922. Ωστόσο, το θλιβερό γεγονός της αλώσεως της Σμύρνης δεν μπόρεσε να ανακόψει τη δημιουργική προσφορά των πρωταγωνιστών της εν λόγω ορχήστρας. Όσοι από αυτούς σώθηκαν από την καταστροφή επρόκειτο να ανασυνταχθούν στην Αθήνα και τον Πειραιά, στήνοντας και συντονίζοντας ως διευθυντές και συνθέτες τις πρώτες δισκογραφικές εταιρίες στην Ελλάδα. Μεταξύ αυτών αξίζει να επισημάνει κανείς τον Σπύρο Περιστέρη, τον Παναγιώτη Τούντα, τον Βαγγέλη Παπάζογλου, το Δημήτρη Σέμση.

Εικόνα 91: Oι πρώτες μαζικές ηχογραφήσεις ελληνικών τραγουδιών

πραγματοποιήθηκαν σε περιοχές υπδουλωμένες, όπως η Σμύρνη, η Πόλη και η Θεσσαλονίκη πριν απ' το 1912 ή στις HΠA στην πρώτη εικοσαετία του

αιώνα, γεγονός μοναδικό στην παγκόσμια ιστορία σε θέματα

δισκογραφίας.

Εικόνα 90: Eκδόσεις δίσκων ελληνικής μουσικής από εταιρίες στη Mικρά Aσία, και συγκεκριμένα στη Σμύρνη και την

Πόλη, πριν από το 1922.

Το θέατρο

Από το β΄ μισό του 19ου αι. μέχρι τη μεγάλη καταστροφή, η σμυρναϊκή ελληνική κοινότητα θα φθάσει στο απόγειο της ακμής της και μαζί με αυτή και το ελληνικό θέατρο. Tρεις είναι οι σημαντικότεροι συντελεστές της άνθισής του: α) οι περιοδεύοντες θίασοι απ΄ την Eλλάδα, β) οι ντόπιοι ελληνικοί θίασοι, επαγγελματικοί και ερασιτεχνικοί και γ) οι πνευματικοί άνθρωποι της Σμύρνης που με τη συγγραφή, μετάφραση και έκδοση θεατρικών έργων δημιουργούν τη σμυρναϊκή θεατρική λογοτεχνία.

Στη Σμύρνη, το ελληνικό στιχείο, που μέχρι τότε παρακολουθούσε τις ξένες παραστάσεις, επιθυμούσε διακαώς να αποκτήσει θέατρο ελληνικό. Έτσι απ΄ την αρχή αγκάλιασε τους περιοδεύοντες θιάσους, περιέβαλε με αγάπη τους 'Ελληνες ηθοποιούς και στήριξε με θέρμη την ελληνική σκηνή ως έκφραση πολιτισμού, ως μέσο τόνωσης της εθνικής συνείδησης και διάδοσης της ελληνικής γλώσσας.

O πρώτος περιοδεύων θίασος που επισκέπτεται τη Σμύρνη το 1866 είναι ο θίασος του Διον. Tαβουλάρη, μεταγενέστερος θίασος Mένανδρος. Λόγω της θερμής υποδοχής του από το εκεί θεατρόφιλο κοινό θα επαναλάβει την επίσκεψη και την παραμονή του στην πόλη επί πολλά χρόνια και για μεγάλα χρονικά διαστήματα, πάντοτε με πολυπρόσωπο και καλά καταρτισμένο δυναμικό και με πλούσιο δραματολόγιο.

H Σμύρνη θα περιληφθεί στο δρομολόγιο των περιοδειών και άλλων θιάσων πρόζας. H τακτική αυτή θα συνεχιστεί μέχρι τη μεγάλη καταστροφή, με μόνη διακοπή το 1897 λόγω του ελληνοτουρκικού πολέμου.

Στη Σμύρνη, πέρα απ΄ το θέατρο πρόζας, γνωρίζει ημέρες δόξας και το ελληνικό μελόδραμα. H ελληνική μεγαλοαστική τάξη με τη συνεχή μετάκληση ξένων

Εικόνα 92: Ο διαπρεπής

πρωταγωνιστής και θιασάρχης Mήτσος

Mυράτ (1878–1964)

Εικόνα 93: Ο δημοφιλής κωμικός ηθοποιός Kώστας

Σαγιώρ(1867–1910)

λυρικών θιάσων είχε εξοικειωθεί με το θεατρικό αυτό είδος, που μεσουρανούσε τότε στην Eυρώπη και επιζητούσε με λαχτάρα τη δημιουργία ελληνικού μελοδράματος. Έτσι οι ελληνικοί μελοδραματικοί θίασοι, που επισκέπτονται τη Σμύρνη, βρίσκουν την αμέριστη συμπαράσταση του ειδικού αυτού κοινού. Παίζονται όλα τα γνωστά μελοδράματα (Tραβιάτα, Φάουστ, Aΐντα, Tροβατόρε, Pιγκλέτ κ.ά.) καθώς και ελληνικά μουσικά έργα με πρώτο τον Yποψήφιο βουλευτή του Σπ. Ξύνδα. Στη συνέχεια το μελόδραμα θα δώσει τη θέση του στην οπερέττα που ανθεί απ΄ το 1909–1922, παράλληλα με το νέο μουσικό θέατρο, την επιθεώρηση, που στηριζόμενο στο ευρύ κοινό θα γνωρίσει στη Σμύρνη μεγάλη επιτυχία.

H μακροχρόνια παρουσία τόσο του ξένου θεάτρου όσο και του ελληνικού ήταν φυσικό να δημιουργήσει ένα ευρύ καλλιεργημένο κοινό που αποτέλεσε το φυτώριο, μέσα απ΄ το οποίο ξεπήδησαν νέοι θεράποντες της θεατρικής τέχνης. Έτσι η Σμύρνη μπόλιασε την ελληνική σκηνή με νέους ηθοποιούς που τίμησαν το όνομα του καλλιτέχνη πρώτα στην πατρίδα τους και αργότερα στην Eλλάδα. Eνδεικτικά αναφέρουμε τους μεγάλους ηθοποιούς Mήτσο Mυράτ (1878–1964), Kυβέλη Aδριανού (1887–1978) και Γιώργο Γληνό (1895–1966).

Παράλληλα με τους επαγγελματικούς θιάσους, περιοδεύοντες και ντόπιους, πρόζας ή μουσικού θεάτρου, τη θεατρική ζωή στη Σμύρνη εμπλουτίζει και η ερασιτεχνική θεατρική δραστηριότητα. Oι ερασιτεχνικές παραστάσεις δίνονται είτε από μέλη των διαφόρων συλλόγων, είτε συστήνονται ανεξάρτητοι "φιλοδραματικοί σύλλογοι" για να υπηρετήσουν το θέατρο.

Ονομαστά θέατρα της Σμύρνης ήταν το θέατρο Eυτέρπη, το πρώτο μεγάλο θέατρο της Σμύρνης, 300 θέσεων και δύο θεωρείων, το θέατρο Kαμεράνο ή Θέατρο Σμύρνης, τα θερινά θέατρα Aλάμπρα, Eλδοράδο,και το θέατρο της Προκυμαίας, το κατοπινό θέατρο Παρθενών. Tο 1894 ανεγείρεται το θέατρο Σπόρτιγκ Kλαμπ στη θέση του παλαιότερου θεάτρου

Oλύμπια ευρωπαϊκών προδιαγραφών με 600 θέσεις, που το 1920 μετονομάζεται σε θέατρο Kυβέλης προς τιμή της μεγάλης ηθοποιού και αποτελεί τον πυρήνα της θεατρικής ζωής μέχρι την καταστροφή. Παράλληλα με τα θέατρα, παραστάσεις δίνονταν και σε καφενεία ( καφενείο Kιβωτός). Δύο απ΄ αυτά μετετράπησαν σε θέατρα, το καφενείο του Λουκά (Θέατρο Λουκά ή Θέατρο Σμύρνης) και το καφενείο Mπέλλα–Bίστα (θέατρο Παράδεισος).

Eκτός απ΄ το Σπόρτιγκ Kλαμπ η θεατρική ζωή στη Σμύρνη εξυπηρετείται επίσης απ΄ τα θέατρα Γκαίϋ, που κτίζεται το 1909 και αργότερα μεταβαπτίζεται σε Ίριδα και το πολυτελές Θέατρο Σμύρνης το 1911, με το οποίο η Σμύρνη αποκτά ένα απ΄ τα ωραιότερα και κομψότερα θέατρα των Bαλκανίων και της Aνατολής, καθώς επίσης από το θερινό θέατρο Σπλέντιτ και το θέατρο Kραίμερ.

Εικόνα 94: O Σμυρναίος ηθοποιός Γιώργος Γληνός (1895–1966), "βασικό στέλεχος του Eθνικού Θεάτρου για πολλά χρόνια. Kατά τη διάρκεια της Mικρασιατικής Eκστρατείας πήρε μέρος σε θιάσους ψυχαγωγίας των στρατιωτών του μετώπου.

H ελληνική σκηνή θα ρίξει την αυλαία της στη Σμύρνη το Πάσχα του 1922 με τα Nεζεράκια στο θέατρο Kυβέλη και οριστικά πια το καλοκαίρι της αποφράδας χρονιάς με μια επιθεώρηση του Λαίλιου Kαρακάση.

Εικόνα 95: Ο κινηματογράφος «Σινέ Παττέ» στην Προκυμαία της Σμύρνης

Εικόνα 96: Tο θέατρο «Kραίμερ»

Εικόνα 97: O Σμυρναίος θεατρικός συγγραφέαςκαι ποιητής

Λαίλιος Kαρακάσης.

Εικόνα 98: Άποψη από το εσωτερικό του «Θεάτρου Σμύρνης».

ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

"... Η λέξη γαστρονόμος κλείνει μέσα της τη λέξη αστρονόμος... πιπέρι, είναι καυτό και καίει... σαν τον ήλιο που τα βλέπει όλα, γι΄ αυτό και το πιπέρι μπαίνει παντού, σ΄ όλα τα φαγιά... κανέλλα σαν την Αφροδίτη... η πιο όμορφη γυναίκα, γι΄ αυτό και η κανέλλα είναι και γλυκιά και πικρή, σαν όλες τις γυναίκες... η γη, εδώ που είμαστε... στη γη υπάρχει η ζωή... και τι χρειάζεται η ζωή;... η ζωή μας για να νοστιμέψει θέλει αλάτι... και η ζωή και το φα'ί'... " (Πολίτικη Κουζίνα)

ΣΥΝΤΑΓΕΣ

Σμυρνέικα σουτζουκάκια της γιαγιάς

Τι χρειαζόμαστε:

1 κιλό ανάμεικτο κιμά

3-4 σκελίδες σκόρδο

1 κουταλάκι κύμινο

1 1/2 κούπα περίπου φρυγανιά ή μισό μπαγιάτικο μουλιασμένο ψωμί στο νερό

3 αυγά

λίγο λάδι

αλάτι

πιπέρι

σάλτσα ντομάτας

ζάχαρη

Εκτέλεση:

Ανακατεύουμε όλα τα υλικά και τα πλάθουμε σε μακρόστενα σουτζουκάκια.

Ζεσταίνουμε το λάδι στο τηγάνι και τα τηγανίζουμε για 3-4 λεπτά ίσα να αλλάξει χρώμα ο κιμάς να γίνει καφέ ανοιχτό.

Ρίχνουμε την σάλτσα ντομάτας, λίγο κύμινο, αλάτι, πιπέρι, λίγη ζάχαρη μέσα στην σάλτσα ντομάτας και λίγο νερό.

Αφήνουμε τα σουτζουκάκια για μισή ώρα σε μέτρια φωτιά να βράσουν

Λίγα μυστικά ακόμαΘέλει σιγανή φωτιά και όχι πολύ τηγάνισμα.Φυσικά γίνονται και χωρίς σάλτσα αλλά και στον φούρνο.Όσο για την φρυγανιά μπορείτε να βάλετε όση θέλετε, ανάλογα την υγρασία που

θέλετε να έχει ο κιμάς. Καλή επιτυχία!

Πατάτες με κιμά στην κατσαρόλα

Τι χρειαζόμαστε:

1 κιλό πατάτες

1/2 κιλό κιμά μοσχαρίσιο

2-3 τομάτες ώριμες

καλαμποκέλαιο

ελαιόλαδο

1 κρεμμύδι

αλάτι, πιπέρι, λίγη κανέλα

Εκτέλεση:

Κόβουμε τίς πατάτες σε ροδέλες 1 εκατοστού και τις τηγανίζουμε με καλαμποκέλαιο.

Τρίβουμε το κρεμμύδι στο μπλέντερ, το τσιγαρίζουμε ελαφρά, ρίχνουμε τον κιμά, τις τριμμένες τομάτες, αλάτι, πιπέρι, λίγη κανέλα. Το αφήνουμε να τραβήξει τα πολλά υγρά και το κατεβάζουμε από τη φωτιά.

Σε μια ρηχή κατσαρόλα στρώνουμε μια σειρά πατάτες τις σκεπάζουμε με το κιμά, στρώνουμε τις υπόλοιπες πατάτες, προσθέτουμε 1 ποτήρι νερό το σκεπάζουμε και το αφήνουμε να σιγοβράσει

Λίγα μυστικά ακόμαΠροσοχή στη κανέλα γιατί εχει έντονη γεύση στο μαγείρεμα.

Κουλουράκια παραδοσιακά σμυρνέικα

Τι χρειαζόμαστε:

2 κιλά αλεύρι για όλες τις χρήσεις

9 κουταλάκια baking powder

3 φλυτζάνια ζάχαρη

12 αυγά

3,5 φλυτζάνια φυτίνη

1 φλυτζάνι γάλα χλιαρό

6 βανίλιες

2 κρόκους διαλυμένους σε λίγο νερό για το άλειμμα

Εκτέλεση:

Χτυπάμε τη ζάχαρη με τα αυγά και τη φυτίνη.

Βάζουμε το αλεύρι και το baking powder σε ένα μπωλ και κάνουμε μια τρύπα στη μέση, όπου ρίχνουμε το μείγμα μας.

Ανακατεύουμε λίγο και ρίχνουμε το γάλα και τις βανίλιες.

Ζυμώνουμε μέχρι να έχουμε μια αφράτη και ομοιογενή ζύμη.

Προθερμαίνουμε το φούρνο στους 220 βαθμούς. Πλάθουμε τα κουλουράκια (με τα δυο χεράκια) και αλείφουμε με το αυγό.

Ψήνουμε για 30-40 λεπτά.

Μικρασιατικό καζάν ντιπί

Τι χρειαζόμαστε:

2 λίτρα γάλα - 8 κούπες

1 κούπα ρυζάλευρο ή νεσεστέ

1/2 κούπα ζάχαρη

4 κ-σ ανθόνερο

3-4 κ-σ ζάχαρη για το κάψιμο

Εκτέλεση:

Σε μια κατσαρόλα βάζουμε το γάλα, την ζάχαρη και το ρυζάλευρο ή το νεσεστε και αρχίζουμε να το βράζουμε ανακατεύοντας συνέχεια για να μην κολλήσει. Θα δείτε ότι θα αρχίσει να πήζει.

Όταν φτάσει σε αυτό το στάδιο, το βγάζετε από την φωτιά, παίρνετε ένα μεγάλο αντικολλητικό τηγάνι ή ταψάκι, βάζετε μέσα την ζάχαρη 3-4 κ σ και την αφήνετε να λειώσει.

Στην συνέχεια παίρνετε με μια κουτάλα μια μεγάλη, δόση και την ρίχνετε στην λιωμένη ζάχαρη. Θα πάρει 1-2 βράσεις.

Τα τραβάτε από την φωτιά, βάζετε στο τηγάνι ή ταψί όλη την κρεμά και ρίχνετε και το ροδόνερο ανακατεύετε καλά, το αφήνετε να κρυώσει και το βάζετε στο ψυγείο.

Όταν είναι να σερβίρετε το γλυκό το γυρίζετε ανάποδα για να βγαίνει πάνω η καμένη ζάχαρη

Μπακλαβάς Μικρασιάτικος

Τι χρειαζόμαστε:

4 πακέτα φύλλο Βυρηττού

500 ml ελαιόλαδο

250 γρ. βούτυρο

Για τη γέμιση:

1200 γρ. καρύδια

1 πακέτο φρυγανιές

250 γρ. ζάχαρη

1 κ. σούπας κανέλα τριμμένη

3 μοσχοκάρυδα ολόκληρα

Γαρύφαλλα ολόκληρα

Για το σιρόπι:

2 κιλά ζάχαρη

1 lt νερό

2 φλούδες από πορτοκάλι

χυμό από 1 λεμόνι (μετρίου μεγέθους)

Εκτέλεση:

Χτυπάμε τα καρύδια στο multi λίγο ώστε να μην γίνουν τρίμμα (περίπου κομμένα στα 4). Τρίβουμε και τις φρυγανιές να γίνουν σκόνη. Στον τρίφτη με προσοχή τα 3 μοσχοκάρυδα.

Ρίχνουμε σε μια λεκάνη τα τριμμένα καρύδια, τις τριμμένες φρυγανιές, τη ζάχαρη, την κανέλα, τα μοσχοκάρυδα και τα ανακατεύουμε με ένα κουτάλι.

Σε ένα κατσαρολάκι βάζουμε το λάδι και χρησιμοποιούμε ένα κουτάλι της σούπας.

Χρησιμοποιούμε ταψί ορ8ογώνιο (40άρι περίπου) όπου κάθε φορά μετράμε τα φύλλα να είναι ακριβώς όσο και το ταψί μας. Το περίσευμα το κόβουμε.

Στον πάτο βάζουμε 8 φύλλα, ως εξής: μια κουταλιά της σούπας λάδι στον πατο του ταψίου, την χύνουμε κυκλικά, 1 φύλλο και ξανά 1 κουταλιά και ξανα φύλλο-λάδι μέχρι τα 8 φύλλα.

Από δω και πέρα κάνουμε το εξής:

Βάζουμε φύλλο, λαδώνουμε με 1 κουταλιά της σούπας και ρίχνουμε 1 χούφτα γέμιση. Αυτό επαναλαμβάνεται μέχρι να τελειώσει η γέμιση. Όταν ανοίξουμε και το τελευταίο πακέτο φύλλα, κρατάμε 9 χωριστά για το τελείωμα και τα υπόλοιπα τα βάζουμε όπως πριν με τη γέμιση. Κατά προτίμηση τα 9 φύλλα που θα κρατήσουμε να μην έχουν κοψίματα ή κάποιο άλλο ελάττωμα.

Προσοχή κατά τη διαδικασία του γεμίσματος να ρίχνετε ομοιόμορφα τη γέμιση. Αν κάπου κάνει λακούβα, ρίχνουμε παραπάνω την επόμενη φορά για να έρθει στο ίδιο επίπεδο.

Αφού τελειώσουμε με τη γέμιση κόβουμε μπακλαβωτά. Αυτό γίνεται κόβωντας κάθετα και διαγώνια. Καλό είναι να έχετε ένα μεγάλο μαχαίρι χωρίς δόντια, γιατί είναι αρκετά κουραστικό και υπάρχει κίνδυνος να σπάσει το φύλλο αν δεν προσέξετε. Το κόψιμο να έχει πλάτος όσο 2 δάχτυλα. Σε κάθε κομμάτι καρφώνω στο κέντρο από ένα γαρύφαλλο για να κρατήσει τα φύλλα.

Αφού τον κόψω βάζουμε το λάδι που έχει περισσέψει στο κατσαρολάκι να ζεματίσει μαζί με το βούτυρο και το περιχύνουμε στον κομμένο μπακλαβά με γρήγορες κινήσεις ώστε να παραμείνει καυτό και να πάει παντού. Το βάζουμε σε προθερμασμένο φούρνο σους 170 βαθμούς για 1 ώρα και 30 λεπτά.

Περίπου 20 λεπτά πριν να είναι έτοιμος ο μπακλαβάς ξεκινάμε τη διαδικασία για το σιρόπι. Βάζουμε τη ζάχαρη, το νερό και το πορτοκάλι να βράσουν. Μόλις ξεκινήσει ο βρασμός το αφήνουμε για 15 λεπτά, ώστε να ξεκινήσει να πήζει αλλά να είναι ακόμα ρευστό. Στίβουμε και σουρώνουμε το λεμόνι και το ρίχνουμε στο σιρόπι όταν είναι έτοιμο. Αν όλα έχουν γίνει σωστά, την ώρα που θα είναι έτοιμος ο μπακλαβάς θα είναι και το σιρόπι. Πρέπει να είναι έτοιμα την ίδια ώρα (γι αυτό ξεκινάμε για το σιρόπι 20 λεπτά πριν). Βγάζουμε το ταψί με τον κομμένο μπακλαβά απ το φούρνο και περιχύνουμε με το σιρόπι γρήγορα για να μην κρυώσει και με κινήσεις ώστε να πάει το σιρόπι παντού πριν κρυώσει.

Λίγα μυστικά ακόμαΑν υπάρχει χώρος στο ψυγείο μας μπορούμε να βάλουμε τον μπακλαβά πριν τον

κόψουμε γιατί όταν παγώνει κόβεται πιο εύκολα. Όταν θα είναι όλα έτοιμα, βγάλτε απ το ταψί 6-7 κομμάτια απ τη γωνία και γυρίστε το ταψί προς τα κει ώστε να στραγγίξει το περιττό σιρόπι. Όταν σταματήσει να βγάζει σιρόπι βγάλτε τον μπακλαβά απ το ταψί

Ζεϊτινγιαγλί γιαπράκ σαρμά

Τι χρειαζόμαστε:

1/2 κιλό αμπελόφυλλα

5 φλ. νερό

χυμό λεμονιού

1 λεμόνι

1/2 φλ. νερό επιπλέον

1 κουταλάκι ζάχαρη

1 κουτάλια ελαιόλαδο

αλάτι

Για την γέμιση:

1 1/2 φλ. ρύζι

1 φλ. ελαιόλαδο

κουκουνάρια λευκά

250γρ κρεμμύδια ψιλοκομμένα

1/2 κ. γ. πιπέρι Καγιέν

1/2 κουτάλια ζάχαρη

λίγες σταφίδες(προαιρετικό)

1 1/2 φλ. νερό ζεστό

1/2 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο

1/2 ματσάκι άνηθο ψιλοκομμένο

1/2 ματσάκι δυόσμο ψιλοκομμένο

Εκτέλεση:

Βράστε 5 φλιτζάνια νερό, ρίξτε μέσα χυμό λεμονιού και βάλτε τα αμπελόφυλλα, αφού αφαιρέσετε τα κοτσανάκια τους.

Ζεματίστε τα για 5΄ και από τις 2 πλευρές .Αφήστε να κρυώσουν κ στραγγίστε καλά.

Στον πάτο της κατσαρόλας στρώστε αμπελόφυλλα. Βάλτε στο κάθε φύλλο 1

κουτάλια από την γέμιση διπλώστε τις δυο άκρες και τυλίξτε τα.

Τοποθετήστε τα το ένα δίπλα από το άλλο προσθέστε 1/2 φλιτζάνι νερό, τη ζάχαρη, το αλάτι και το ελαιόλαδο.

Κόψτε το λεμόνι σε λεπτές φέτες και τοποθετήστε το πάνω στα αμπελόφυλλα και κλείστε το καπάκι. Μαγειρέψτε σε χαμηλή φωτιά για μισή ώρα αφήστε το να κρυώσει.

Για τη γέμιση:

Μουσκέψτε το ρύζι για μισή ώρα σε αλατισμένο νερό και μετά ξεπλύνετε καλά.

Κάψτε το ελαιόλαδο και σοτάρετε τα κουκουνάρια ωσότου ξανθύνουν. Προσθέστε τα κρεμμύδια σοτάρετε μέχρι να ροδίσουν και στην συνέχεια βάλτε και το ρύζι στην κατσαρόλα και σοτάρετε για ακόμα 4-5 λεπτά.

Προσθέστε την ζάχαρη το αρωματικό πιπέρι τις σταφίδες (προαιρετικά) και το ζεστό νερό αφήστε το να πάρει μια βράση. Προσθέστε και τον μαϊντανό, άνηθο κ τον δυόσμο.

Χαμηλώστε την φωτιά και αφήστε να βράσει για 15 λεπτά, ώσπου να εξατμιστεί το νερό

Νηστίσιμο Σμυρναίϊκο Σάμαλι

Τι χρειαζόμαστε:

1/2 κιλό χοντρό σιμιγδάλι

1 φλ. σιμιγδάλι ψιλό

1 φλ. ζάχαρη

1/2 κ.γ. μαστίχα

3 φλ. υγρή σόδα

5 κ.γ. μπέικιν

Για το σιρόπι:

3 1/2 κούπες ζάχαρη

3 1/2 κούπες νερό

ξύσμα από 1 πορτοκάλι

1 ξυλάκι κανέλα

Εκτέλεση:

Χτυπάτε 2 κουταλιές ζάχαρη μαζί με την μαστίχα στο πίμερ.

Ανακατεύετε τα δύο σιμιγδάλια και ρίχνετε τη ζάχαρη, τη μαστίχα, το μπέικιν και τη σόδα λίγη λίγη ανακατεύοντας.

Το μείγμα πρέπει το μείγμα μας να είναι νερουλό.

Το αφήνετε 2 ώρες να "ανέβει" και ψήνετε για 45" με 1 ώρα στους 180β.

Βάζετε τα υλικά για το σιρόπι σε μια κατσαρόλα και βράζετε τα για 5 λεπτά.

Κόβετε το σάμαλι σε κομμάτια και το περιχύνετε με το χλιαρό σιρόπι

Δράσεις

Πολίτικη Κουζίνα Οι μαθητές των δύο τμημάτων της ΣΤ΄ τάξης παρακολούθησαν την ταινία

"Πολίτικη κουζίνα". Την επιλέξαμε, διότι τόσο η πολίτικη όσο και η Μικρασιατική κουζίνα είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής των ανθρώπων που ζούσαν σ' αυτούς τους τόπους.

Τα παιδιά ενθουσιάστηκαν με το θέμα της ταινίας, γνώρισαν τον τρόπο ζωής των Ελλήνων που κατοικούσαν στην Κωνσταντινούπολη, αλλά και τη δυσπιστία με την οποία τους αντιμετώπισαν οι κάτοικοι της Ελλάδας μετά την εγκατάστασή τους στη νέα τους πατρίδα. Ανακάλυψαν μια άλλη διάσταση της μαγειρικής, λάτρεψαν τις μυρουδιές και μυήθηκαν στον κόσμο των μπαχαρικών και τη μαγεία τους.

Το Χρονικό Της Μικρασιατικής Καταστροφής

Η προβολή του χρονικού της Μικρασιατικής καταστροφής του National Geographic επιβεβαίωσε και οπτικά όσα διδάχτηκαν οι μαθητές στο μάθημα της Ιστορίας. Γι' αυτό το λόγο τους ήταν απόλυτα κατανοητή η εξιστόρηση που παρακολούθησαν.

Αντιλήφθηκαν το πολιτικό πλαίσιο της εποχής και διέκριναν τα πρόσωπα που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη των γεγονότων. Έτσι μπόρεσαν να συνειδητοποιήσουν το μέγεθος της εκστρατείας, από την ένδοξη άφιξη του ελληνικού στρατού, την προέλασή του στο εσωτερικό, μέχρι την ήττα και τη σκληρή καταδίωξη του

ελληνικού πληθυσμού.Ομιλία - Συνέντευξη Της Προέδρου Του Συλλόγου Μικρασιατών

Σκιάθου και του Στρατηγού Δημήτριου Αικατερίνη

Η πρόεδρος του συλλόγου Μικρασιατών Σκιάθου, κα Μαρία Βερβέρη και ο Στρατηγός Δημήτριος Αικατερίνης, εγγονός του πρόσφυγα συγγραφέα Γ. Αικατερίνη, επισκέφθηκαν τα δυο τμήματα της ΣΤ' τάξης και μίλησαν στα παιδιά για την ανάγκη που δημιουργήθηκε στους απογόνους των Μικρασιατών προσφύγων του νησιού, να φτιάξουν αυτόν το σύλλογο.

Τους περιέγραψαν τον Τσεσμέ Αγία Παρασκευή, τη ζωή των ανθρώπων, τα ήθη και τα έθιμά τους, τις φορεσιές τους, τα σπίτια και τις εκκλησίες, χρησιμοποιώντας σε πολλά σημεία ακριβείς μαρτυρίες προσφύγων. Τους εξιστόρησαν το διωγμό τους και την εγκατάστασή τους στην καινούρια πατρίδα.

Τους μίλησαν για τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν για να επιβιώσουν και τις συμπεριφορές που γνώρισαν, καλές και κακές. Προβλήθηκαν πολλές φωτογραφίες από το αρχείο του συλλόγου. Τέλος δέχθηκαν ερωτήσεις από τους μαθητές, τις οποίες και απάντησαν.

Ματωμένα Χώματα

Τα παιδιά της ΣΤ' τάξης διάβασαν κατά την ώρα της φιλαναγνωσίας το βιβλίο της Διδώς Σωτηρίου Ματωμένα χώματα. Μέσα στις σελίδες του αναγνώρισαν ιστορικά γεγονότα που είχαν διδαχθεί στο μάθημα της ιστορίας και άλλα τα οποία είχαν εντοπίσει στις πληροφορίες που είχαν συγκεντρώσει. Έμαθαν για τον τρόπο ζωής των κατοίκων Μικράς Ασίας, την συνύπαρξη Τούρκων και Ελλήνων και την σκληρότητα του πολέμου. Συνειδητοποίησαν την μεταμόρφωση του ανθρώπου από τον πόλεμο αλλά και την απίστευτη δύναμη που διαθέτει ο άνθρωπος, ώστε να μπορεί να επιβιώνει. Ήταν ένα βιβλίο που τους συγκλόνισε.

Ας Παίξουμε Όπως Παλιά!

Οι μαθητές συγκέντρωσαν πληροφορίες για τα παιχνίδια που έπαιζαν τα παιδιά στη Μικρά Ασία τα ειρηνικά χρόνια πριν την καταστροφή. Πολλές από αυτές ήταν από διηγήσεις δικών τους ανθρώπων, όπως οι ίδιοι τα είχαν μάθει από τους πρώτους πρόσφυγες. Έτσι έφτιαξαν έναν κατάλογο με αυτά τα ομαδικά παιχνίδια και τους κανόνες τους, για τον τρόπο που παίζονται. Τα περισσότερα απ' αυτά έχουν ρίζες στην αρχαία Ελλάδα και κάποια τα έπαιζαν και στον ελληνικό χώρο. Τα παιχνίδια στα οποία αναφέρθηκαν ήταν :

"Οι βόλοι- μπίλιες"."Τα τσερκένια" (αετοί) με τα οποία γέμιζε ο ουρανός της Σμύρνης, όχι μόνο την

Καθαρά Δευτέρα, αλλά όλη τη Σαρακοστή."Δεν περνάς κυρα-Μαρία", παιζόταν από μικρά κορίτσια με συνοδεία τραγουδιού."Το μπιζ " παιζόταν από αγόρια και στην αρχαιότητα ονομαζόταν κολλαβισμός."Το γιάντες" παιζόταν με το κόκκαλο του στήθους της κότας. "Το ξυλίκι" ή τσελίκι ή τζομέτ. "Τα κότσια" παίζονταν με τους αστραγάλους των πίσω ποδιών από τα ζώα. "Τον σαλίγκαρο" ή κουτσό ή κουσατέ που έχει τις ρίζες του στη μινωική λατρεία.

Το σχήμα του σαλίγκαρου στο έδαφος συμβολίζει το λαβύρινθο."Περνά περνά η μέλισσα" και "το δαχτυλίδι" είναι δυο ακόμη ομαδικά παιχνίδια. Αυτά τα παιχνίδια όμως που διάλεξαν τα παιδιά και έπαιξαν στην αυλή του

σχολείου είναι "το τζαμί", "η αμπάριζα" και "η τυφλόμυγα".

Μάθε Τους Κανόνες Και... Μην Κλέβεις

"Τζαμί ή τσόνια"

Για το παιχνίδι αυτό χρειάζονται 6-8 παίκτες που χωρίζονται σε δύο ομάδες. Η μία ομάδα στήνει επίπεδες πέτρες διαφορετικού μεγέθους τη μία πάνω στην άλλη ώστε να μοιάζουν με τζαμί. Οι παίκτες της άλλης ομάδας προσπαθούν με δικές τους πέτρες να γκρεμίσουν τις στημένες – όρθιες πέτρες που τις λένε τζαμί ή τσόνια.

Η ομάδα που έχει γκρεμίσει τις πέτρες προσπαθεί να τις ξαναστήσει. Οι αντίπαλοι με μια μπάλα - τόπι στοχεύουν πάνω σ' αυτούς που προσπαθούν να χτίσουν το τζαμί. Αν το χτίσουν γρήγορα κερδίζουν. Οι άλλοι έχουν σκοπό να πετύχουν όσους περισσότερους παίκτες μπορούν με την μπάλα για να τους εμποδίσουν να νικήσουν. Οι νικημένοι παίρνουν στη ράχη τους τους νικητές και τους μεταφέρουν λίγα μέτρα.

"Αμπάριζα ή σκλαβάκια"

Αυτό το παιχνίδι παίζεται από δυο ομάδες που παίρνουν θέση η μία απέναντι στην άλλη, με απόσταση 10-12 μέτρα μεταξύ τους. Μια πέτρα, η μάνα, είναι η αφετηρία και για τις δύο ομάδες. Το ξεκίνημα γίνεται από τον αρχηγό της μιας ομάδας ο οποίος πατώντας την πέτρα - μάνα λέει τα εξής λόγια: “Παίρνω μάνα κι έρχομαι”.

Αυτός που ξεκινά, προσπαθεί να ξεγελάσει τη μάνα – αρχηγό της άλλης ομάδας και να πιάσει έναν αντίπαλο παίκτη ή να ελευθερώσει έναν αιχμάλωτο το σκλαβάκι που έχει πάρει ο αντίπαλος. Όταν πιαστούν οι περισσότεροι παίκτες της μιας ομάδας αυτή χάνει το παιχνίδι.

"Τυφλόμυγα-Στραβομούτζουρε ή kob-ebe" (τυφλή γιαγιά)

Στο παιχνίδι αυτό ένα παιδί δένει με μαντίλι τα μάτια του και κυνηγάει να πιάσει ένα άλλο παιδί το οποίο έχει καλύψει και αυτό τα μάτια του με μαντίλι. Οι υπόλοιποι χτυπούν τα χέρια τους χωρίς να μιλούν αν τους πλησιάσει κάποιος παίκτης. Όταν πλησιάζει κάποιο αντικείμενο ή κινδυνεύει του φωνάζουν "σίδερα" και αυτός απομακρύνεται. Συνήθως τα υπόλοιπα παιδιά σχηματίζουν ένα κύκλο μέσα στον οποίο κινούνται οι δυο παίκτες.

Και Τώρα Ας Μαγειρέψουμε!

Από τα πιο ευχάριστα και λαχταριστά σημεία αναφοράς στη Μικρά Ασία είναι η κουζίνα της. Τη γεύση, τα αρώματα και τα μυστικά αυτής της κουζίνας τα μετέφεραν οι πρόσφυγες, τα φύλαξαν και μας τα δίδαξαν. Έτσι και οι μαθητές οι οποίοι στην πλειοψηφία είναι λάτρεις της μικρασιατικής κουζίνας μαγείρεψαν. Δημιούργησαν μια μικρή συλλογή με μικρασιατικές συνταγές και αποφάσισαν να μαγειρέψουν σουτζουκάκια και γλυκό ραβανί. Αρχικά διάβασαν τις συνταγές και έφτιαξαν κατάλογο με τα υλικά που χρειάζονται. Στη συνέχεια συγκέντρωσαν τα υλικά αυτά και χρησιμοποίησαν την κουζίνα του σπιτιού ενός μαθητή για το μαγείρεμα. Με αρκετό ενθουσιασμό και φασαρία το μαγείρεμα πραγματοποιήθηκε με επιτυχία. Μερικά λαθάκια δεν κατάφεραν να χαλάσουν τις υπέροχες γεύσεις. Τόσο τα σουτζουκάκια όσο και το ραβανί όταν ετοιμάστηκαν φαγώθηκαν με πολύ όρεξη.

Όλοι ήταν χαρούμενοι και ανακάλυψαν ότι έκρυβαν μέσα τους ένα... σεφ!

"Απόψε Αυτοσχεδιάζουμε"

Τα παιδιά συμμετείχαν σε αυτοσχεδιασμό με θέμα τη Μικρασιατική Καταστροφή, τον διωγμό των Ελλήνων και την προσφυγιά καθώς και παντομίμα

με θέμα τα επαγγέλματα και την κοινωνική ζωή της Σμύρνης.

"...Θα πεις κι ένα τραγούδι"

Στο μάθημα της μουσικής τα παιδιά διδάχτηκαν μικρασιατικά τραγούδια και τραγούδια που οι στίχοι τους έχουν αναφορές στη Μικρασία. Ήρθαν έτσι σ΄ επαφή με τη μουσική και τα συναισθήματα της εποχής εκείνης και συνειδητοποιήσαν τις επιρροές και τη σύνδεση κάποιων σύγχρονων έντεχνων τραγουδιών με τη μουσική της Μικρασίας. Σαν επιστέγασμα των προσπαθειών τους πραγματοποιήθηκε ηχογράφηση μερικών τραγουδιών, που διδάχτηκαν.

"Ζωγράφισέ το..."

Οι μαθητές και οι μαθήτριες, αφού χωρίστηκαν σε ομάδες, δημιούργησαν στο μάθημα των Εικαστικών μία αφίσα (κολάζ - ζωγραφική), στην οποία αποτύπωσαν με φαντασία τις σκέψεις, τις εντυπώσεις και την αίσθηση που αποκόμισαν μετά από την ενασχόλησή τους με το συγκεκριμένο πρόγραμμα. Το δημιούργημά τους ήταν αντάξιο ενός μικρού... Πικάσο :-)

Σκέψου και γράψε!

Κατά τη διάρκεια του προγράμματος τα παιδιά συμπλήρωσαν φύλλα εργασίας με ερωτήσεις κατανόησης αλλά και ιστορικών, γλωσσικών και μαθηματικών γνώσεων.

ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 1

1. Δημιουργήστε ένα γλωσσάρι με λέξεις που σχετίζονται με τη λέξη πρόσφυγας.

2. Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στη μετανάστευση και την προσφυγιά;

3. Συμπληρώστε το σταυρόλεξο.

1 2 4

1 3

2 6

63

5 4

5

7

ΟΡΙΖΟΝΤΙΑ

· 1. Στρατός που έφτασε στη Μ. Ασία ως ελευθερωτής

· 2. Τοποθεσία οχύρωσης του στρατού

· 3. Τοποθεσία αμυντικής οχύρωσης του στρατού

· 4. Το όνομα του Βενιζέλου

· 5. Περιοχή γύρω από τη Σμύρνη

· 6. Συνοικία που κάηκε στη Σμύρνη μαζί με την ελληνική

· 7. Συνθήκη που ευνόησε την Ελλάδα

ΚΑΘΕΤΑ

· 1. Σημαντικός Τούρκος αξιωματικός

· 2. Πολέμησαν για …

· 3. Τοποθεσία οχύρωσης του ελληνικού στρατού

· 4. Πρωτεύουσα της Τουρκίας

· 5. Σημαντικότερη πόλη της Μ. Ασίας

· 6. Ποταμός της Τουρκίας

ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 2

1. Ποιο ήταν το βιοτικό επίπεδο των Ελλήνων της Μικράς Ασίας;

2. Πώς ήταν οι σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων στα χρόνια της ειρηνικής συμβίωσης;

3. Πώς ένιωσε ο ελληνικός πληθυσμός της Μικράς Ασίας με τη στρατιωτική επέμβαση του ελληνικού στρατού;

ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 3

1. Ποιες περιοχές εγκατέλειψαν οι Έλληνες της Μικράς Ασίας;

2. Πού εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες; Γράψε περιοχές που υποδηλώνουν τόπους εγκατάστασης προσφύγων.

3. Πόσοι πρόσφυγες κατέφυγαν στην Ελλάδα; Ποια θετική συνέπεια είχε ο ερχομός τους;

ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 4

1. Ποια μπαχαρικά είδαμε στην ταινία Πολίτικη κουζίνα;

2. Ποια φαγητά συναντήσαμε στην ταινία;

3. Τι διδάχτηκε ο Φάνης από τον παππού του;

4. Γιατί ο Φάνης αντιπαθούσε τους ανθρώπους που φορούσαν στολή;

ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 5

Προβλήματα Με Στοιχεία Από Στατιστικούς Πίνακες

1. Στην απογραφή του 1920 ο πληθυσμός της Ελλάδας ήταν 5.014.130. Οι πρόσφυγες που έφθασαν μετά το 1922 ήταν 1.221.849. Πόσο ήταν το ποσοστό αύξησης του πληθυσμού;

2. Στην απογραφή του 1928 το 1.221.849 ήταν πρόσφυγες. Το 48,24% ήταν άντρες. Ποιος ήταν ο αριθμός των ανδρών;

3. Στο τέλος του 1923 στο νομό Ηρακλείου διατέθηκαν για βοήθεια των προσφύγων 1.998.187 δραχμές. Από αυτά 220.650 δρχ. ήταν δάνεια για συντήρηση ζώων, 510.667 δρχ. ήταν δάνεια για συντήρηση οικογενειών, 354.289 δρχ. δόθηκαν για αγορά εργαλείων και 69.211 δρχ. για έξοδα μετακίνησης προσφύγων. Το υπόλοιπο ποσό δόθηκε για επισκευή σπιτιών. Πόσα ήταν τα χρήματα που δόθηκαν για τις επισκευές;

4. Οι πρόσφυγες που έφθασαν στην Ελλάδα από τη Μικρά Ασία ήταν 626.454. Από αυτούς οι 333.868 ήταν γυναίκες. Πόσο ήταν το ποσοστό των γυναικών;

Διαθεματικότητα - Εμπλεκόμενα Μαθήματα

ΓΛΩΣΣΑ: Από το βιβλίο της Γλώσσας της ΣΤ΄ τάξης:

"Αιολική γη" του Ηλία Βενέζη (τεύχος β΄)

"Το άγαλμα που κρύωνε" του Χρήστου Μπουλώτη (τεύχος γ')

Από το Ανθολόγιο:

"Οι πρόσφυγες" της Διδώς Σωτηρίου

ΙΣΤΟΡΙΑ: Από το βιβλίο "Ιστορία του νεότερου και σύγχρονου κόσμου":

"Η Μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή" (ενότητα Ε' κεφ. 5)

Από το βιβλίο "Στα νεότερα χρόνια":

"Ο Μικρασιατικός πόλεμος" (κεφ. 41)

ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ: Προβλήματα με δεδομένα από στατιστικούς πίνακες πλυθησμών της εποχής εκείνης (μετακινήσεις πλυθησμών από περιοχές της Μικρασίας, ποσά που δαπανήθηκαν για την μετεγκατάστασή τους κ.λπ.)

ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ: Η θέση της Μικράς Ασίας - δημιουργία χάρτη

ΜΟΥΣΙΚΗ: Εκμάθηση μικρασιατικών τραγουδιών ή τραγουδιών με αναφορές στη Μικρά Ασία

ΕΙΚΑΣΤΙΚΑ: Συλλογή φωτογραφιών, ζωγραφική και δημιουργία αφίσας

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗ: Έρευνα στο διαδίκτυο και συγκέντρωση πληροφοριών

ΘΕΑΤΡΙΚΗ ΑΓΩΓΗ: Δραματοποίηση της μικρασιατικής καταστροφής

ΦΙΛΑΝΑΓΝΩΣΙΑ: Ανάγνωση στην τάξη του βιβλίου "Ματωμένα χώματα"

Πηγές

Βικιπαίδεια

Αρχείο ενώσεως Σμυρναίων

Ένωση Μικρασιατών Σκιάθου

Αρχείο Πολεμικού Μουσείου

Αρχείο Θεατρικού Μουσείου

Εφημερίδα "ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ"

Εφημερίδα "Το Βήμα"

"Το Βήμα" 90 χρόνια τόμος Α' 1922 - 1931

Συλλογή Α. Σ. Μαϊλη

Ρίζες Ελλήνων - Μικρασιάτες

"Χαμένες Πατρίδες: Το χωριό μας, η Αγία Παρασκευή του Τσεσμέ"

(Αικατερίνης Γ.)

Βιβλίο Ιστορίας της ΣΤ΄ τάξης "Ιστορία του νεότερου και σύγχρονου κόσμου"

Βιβλίο Ιστορίας της ΣΤ' τάξης "Στα νεότερα χρόνια"

www.diasporic.org

www.Sch.gr

www.Delhni 1922.gr

www.ert-archives.gr

www.toroion.com

www.Hellinon.net

Συμμετέχοντες στο Πρόγραμμα

ΜΑΘΗΤΕΣ ΣΤ΄ 1Αντωνίτσα Δήμητρα

Βαρσάκη ΜελίναΓουβιώτης Νικόλαος

Γκορέ Λουκία - ΕυαγγελίαΖαγοριανού Μαγδαληνή

Ζησιός ΣπυρίδωνΖυμαρικοπούλου Αικατερίνη

Κοντού ΑικατερίνηΚουμιώτης ΔημήτρηςΚυπαρισσός Γεώργιος

Κυρίμης ΑντώνιοςΜπιλίκμπασι Τζούλιο

Μυρτέλι ΜπεσίμΝτρελαλάι Φλάβιο

Πασχάλη Κυρατσώ - Λυδία

Τζελάι ΚριστιάνΤζούμας Θεόδωρος

Τούσα Σέργκιο

ΜΑΘΗΤΕΣ ΣΤ' 2Καρβέλης Γεώργιος

Κούκα Αλεξία Κυπαρισσού Άννα

Κυριαζής ΚωνσταντίνοςΆννα - Λουίζα Μίλε

Μισηχρόνης ΕυάγγελοςΜπαλωτή ΚυπριανήΝικητάκης Χρήστος

Πασχάλης ΕμμανουήλΣακαλίδη Ιόλη

Σπύρου ΑικατερίνηΣταμέλος Νικόλαος

Τασατζή ΙουλίαΤζαβαλιά Νίνα - Μαρία

Τσανάκας ΜιχαήλΤσομπάι Νικόλας

Χαζίζη Κλέα

ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΕΣ

Γκανά Γλυκερία (Μουσικός)Καφενταράκη Δέσποινα (Εικαστικών)Αντωνίου Μαρία (Θεατρικής αγωγής)

Δρούγκα Μαρία (Πληροφορικής)

ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ

Σαμαρά Μαρία (δασκάλα της τάξης ΣΤ' 1) Συρταριώτης Απόστολος (δάσκαλος της τάξης ΣΤ' 2)

Τάξεις ΣΤ΄ 1 - ΣΤ΄ 21ο Δημοτικό Σχολείο Σκιάθου

Σχολικό Έτος 2012 - 2013