និស្សតិ មលូសស្ម ចមវរីៈ 1

ការប្រណាំងប្រជែងរវាងស ៀម និងយនួ

ស ើមបបី្ររួប្ាប្រសេ ជមែរ

ប្រធានរទសប្ារ់វភិាគ

“យួនដណ ត្ើ មយកបានទឹកដីររស់ខ្មែរបានជាណប្រើន រំខ្្កណសៀមវញិបានចាត់ទុកប្រណទសខ្មែរជាសាមនតរដឋររស់ណគតំងពីយូរយារណាស់មកណ ើយណ ោះ ក៏បានរោិះរកមណយោបាយណដើមបីទរ់ទល់នឹងការឈ្លា នពានររស់យួន ។ ដូណរនោះសប្ារ់ ការសិកាអតថរទ វភិាគប្ពឹតតិការ្៍ ចារ់ពីឆ្ន ំ១៦២៣ ដល់ ១៨២៣ ។ រំ្ុរខ្ដលម្ុំបានណលើកមកវភិាគណ ោះគឺជា ការប្រណំាប្រខ្ែងមួយក៏បានណកើតណ ើងរវាងយួននិងណសៀម កនុងការប្តួតប្តប្រណទសខ្មែរ ។ (ប្តឹង ងា, ប្រវតតិសាស្រសតខ្មែរ ភាគទី ២ , ការប្រណំាងប្រខ្ែងរវាងណសៀម និងយួនណដើមបីប្តតួប្តប្រណទសខ្មែរ ,ទំព័រទី ២៣៩ ) ។ រំណារ់អារមែ្ ៍ ណ តុផលខ្ដលម្ុំណប្ែើសណរ ើសយកប្រធានរទមួយណនោះមកណយវើការសរណសរ ពីណប្ពាោះម្ុំគិតថា ប្រធានរទណនោះពិតជាានសារៈសំខាន់រំណពាោះ ម្ុំនិងកូនខ្មែរប្គរ់ររូណដើមបី បានសិកាឲ្យបានរាស់ពីប្រវតតសាស្រសតខ្មែរ ។

អតថន័យននអតថរទប្រវតតិសាស្រសតខ្មែរណៅកនុងរំ្ុរណនោះ បានផដល់នូវពត៌ានសតីពីប្ពឹតតិការ្៍ណផេងៗ និងរំនុរសំខាន់ ទាក់ទងនឹងការវាយប្រយុទធពីសំណាក់ ណសៀមនិងយួន និងការណយវើសង្គ្ងាា មរវាងណសៀមនិងយួនមកណលើប្រណទសខ្មែរ ណដើមបីដណ ត្ើមការប្គរ់ប្គង និងឈ្លា នពានទង្គ្ ទ នយកទឹកដីខ្មែរ ណៅរណ ា ោះសតវតេទី ១៨ ដល់ទី ១៩ ខ្ដលម្ុំប្តូវខ្សវងយល់ និងយកមកណយវើការវភិាគពីែំពូកណនោះណដើមបីណអាយដឹងកាតន់ខ្តរាស់ខ្ែមណទៀតពីម ិរចត កនុងការឈ្លា នពានពីសំណាក់ណសៀមនិងយួន ណដើមបីណលរយកប្រណទសខ្មែរទំាងមូល ណៅរណ ា ោះសតវតេទី១៨ និង ទី១៩ ខ្ដលណយវើឲ្យប្រណទសខ្មែរែួរខ្តសង្គ្ងាា ម, ការចាត់រង់ទឹកដី និងការសថិតណៅណប្កាមការប្តួតប្តររស់ណសៀមនិង

និស្សតិ មលូសស្ម ចមវរីៈ 2

យួន ណ ើយប្រជាែនខ្មែរប្តូវរងការែិោះជាន់ ណយវើបារពីសំណាក់ណសៀមនិងយួន ខ្ដលណយវើឲ្យានការសាា រ់បាត់រង់ែីវតិកនុងសង្គ្ងាា ម ខ្ដលរណាដ លមកពីការពារប្រណទសជាតិខ្មែរឲ្យផុតពីការឈ្លា នពាន និងប្តួតប្តររស់ណសៀមនិងយួន ។

ការវភិាគ

ណៅកនុងប្រធានរទខ្ដលម្ុំបានណលើកមកសរណសរណនោះ បានរងាា ញនូវរំនុរសំខាន់ៗមួយរំនួនណដើមបីណលើកយកមកណយវើការវភិាគ ខ្ដលានទាក់ទងនឹការប្រណំាងប្រខ្ែងគ្នន រវាងណសៀមនិងយួន ណដើមបីប្តួប្តប្រណទសខ្មែរ ។ ណៅកនុងអតថរទបានណលើកណ ើងថា ណៅដំណារ់គ.ស ១៧៦៧ ណសតរភូា ម អាណោងផៈយា៉ា បានណលើកទ័ពរូលវាយរាែធានី អយុយោ មតងណទៀត ប្ទង់ចារ់យកប្ពោះណ ប្ទង់ណភៀសប្ពោះណ ដកមៈណដ ណបបាន ។ ប្ពោះរាែរុប្ត ម រុលជាសីុសាងំ ណលើកទ័ពណរញរាងំចាញ់ភូា ប្ទង់ណភៀសប្ពោះអងារូលណៅកនុងប្រណទសខ្មែរ ណ ើយណប្កាមមកសុគតណៅទីណ ោះ ។ ណ្ាៀតឪកាសខ្ដលស្សកុណទសកំពុងខ្តណកើតរលារល រិនាន ក់ខ្ដលានាត យជាតិជាណសៀម និងឪពុកគឺរិន ន ុង ណឈ្លែ ោះ ពញាតក បានណក ឌ្ ទ័ ឌ្ ទ័ពវាយកាច ត់ភូាឲ្យរត់ណបវញិអស់ណ ើយតំងមាួនជាណសតរកនុងប្កុងស្សីអយុយោ ានប្ពោះ មណៅថា តកសីុន ។ ណៅគ.ស ១៧៦៨ ប្ពោះណ តកសីុន ប្ទង់រញ្ជា រាែទូតឲ្យ ំសុភអកេរមកទូលប្ពោះរាជាខ្មែរ ឲ្យប្ទង់ណលើកសួយជាផ្កា ាស ផ្កា ប្បាក់ណបថាវ យប្ពោះអងាជាផាូវប្ពោះរាែណមប្តី ខ្តប្ពោះរាជាខ្មែរពំុយល់ប្ពមណយវើតម ណប្ពាោះប្ពោះណ តកសីុន មិនខ្មនជាកេប្ត ។ ណៅគ.ស ១៧៦៩ ា៉ាក ណទាន ជាណទសាភិបាលរិនឈរណៅប្កងុ ពាម បានណក ឌ្ ទ័ពណរញណបវាយណសៀមដល់ រនទរុរ ី ។ ា៉ាក ណទាន បានមិតមំការពារប្កងុណាស់ខ្ដរ ខ្តណោយទន់នដជាង ប្តូវទ័ពណសៀមណដញតមរ ូតដល់ទឹកណមែ ។ ខ្មែរនិងណសៀម រនតរាងំគ្នន តណទៀតណ ើយណៅទីរំផុតណសៀមបានដកែយណប ពាម វញិអស់ ។ ណយាងតម កសារយួនបានសរណសរថា ណៅគ.ស ១៧៧២ ខ្ម ៦ ណសតរ ណងវៀង បានរញ្ជា ណមទ័ពណឈ្លែ ោះ ណងវៀង គីវ ោម ឲ្យណលើកទ័ពណែើងទឹកណបវាយណសៀមណៅភនំណពញ ទ័ពណសៀមដកែយណបពាមអស់ ។ រាែការយួនក៏

និស្សតិ មលូសស្ម ចមវរីៈ 3

រញ្ាូ នមង្គ្នតីជាន់មពស់ាន ក់ឲ្យមកណៅខ្ែរកា ចំាែួយសណប្មរកិរចការខ្ផនដី ណ ើយខ្មែរបានធាា ក់ណបណប្កាមអំណារប្គរ់ប្គងររស់យួន ។ ណៅគ.ស ១៧៧២ ប្ពោះរាជាខ្មែរ ប្ទង់ប្ពោះរិ ត ណមតត ករណុារណាដ អាណាប្រជានុរាស្រសតខ្ដលរងទុកខណវទ ណោយសារសង្គ្ងាា មរុានំរ ៉ា ក៏ប្ទង់រញ្ជា ឲ្យ ប្ពោះខ្កវហ្វ៊ា អងាដួង ណបររចារសាព នណមប្តីជាមួយ ប្ពោះណ ណសៀម តកសីុន ។ ការណរៀររារ់ណនោះ បានណសរកតីថា ណសៀមនិងយួនបានណយវើសឹកសង្គ្ងាា មជាមួយគ្នន ណលើកទឹកដីខ្មែរ ណដើមបោីក់ការប្គរ់ប្គងណលើប្រណទសខ្មែរ ណ ើយណៅទីរញ្ច រ់ យួនបានប្តួតប្តណលើប្រណទសខ្មែរ ។ (ប្តឹង ងា , ប្រវតតសាស្រសតខ្មែរ ភាគទី២ , គ.ស ១៩៧៣ ,ទំព័រ ២៤០ ) ។ រំនុរសំខាន់មួយណទៀត រងាា ញណៅកនុងគ.ស ១៧៩៤ ប្ពោះអងាណអង ប្តូវបានប្ពោះណ ណសៀមអភិណសកណៅ បាងកក ។ លុោះបានអភិណសកខ្តងតំងប្គរ់សពវណ ើយ ប្ពោះណ ណសៀម ប្ទង់រញ្ជា ឲ្យណ ហ្វ៊ា ខ្រន ខ្ដលជាណសតរប្កាញ់ ឈរប្តួតប្ត ណមតតបាត់ដំរង ររួណលើកទ័ព ំប្ពោះអងាណអងមកណសាយរាែយណៅប្រណទសខ្មែរ ។ រំខ្្កណ ហ្វ យណមតត អងារ ប្តូវសថិតណៅណប្កាមអំណារររស់ ណ ហ្វ៊ា ខ្រន ។ ដូណរនោះ ចារ់តំងពីគ.ស ១៧៩៥ មក ណមតតបាត់ដំរង និងណមតតអងារ ប្តូវបានណបណសៀមណោយសនតិវយីិ ។ (ប្តឹង ងា , ប្រវតតសាស្រសតខ្មែរ ភាគទី២ , គ.ស ១៩៧៣ ,ទំព័រ ២៤៦ ) ។ ប្តង់រំ្ុរណនោះ ណយើងណ ើញថា ប្រណទសណសៀមបាន ប្តតួប្តណលើទឹកដី និងរាែយវងេខ្មែរ តមរយៈការអភិណសកណអាយណសតរខ្មែរ និងយាងណសតរខ្មែរណអាយណ ើងណសាយរាែយ ខ្ដល ំណអាយណសៀមបានប្គរ់ប្គងណមតត បាត់ដំរង និងអងារ ណោយសនតិវយីិ ។ ប្ពឹតតិការ្៍សំខាន់មួយណផេងណទៀត ណោយដឹងថា ណៅគ.ស ១៨០៩ ានវវិាទបានណកើតណ ើងរវាង ប្ពោះអងារនទ និង ប្ពោះអងាសងួន ជាឧភណយារាែ ។ ណោយខាា រានរមាំងគ្នន ងណកើតណ ើងប្ពោះអងាក៏ចាត់សំុទ័ពយួនមករងាា រ ។ ប្ពោះណ ណសៀមមិនណពញប្ពោះទ័យរំណពាោះអំណពើររស់ប្ពោះអងារនទ ប្ទង់ក៏រញ្ាូ នទ័ពណអាយរូលប្រណទសខ្មែរ ។ ទ័ពរំរោុះ ខ្មែរ យួន រាំងនិងណសៀម ។ ណៅគ.ស ១៨១៣ ណប្កាយពីការសំរោុះសំរលួជាមួយណសៀមររួណ ើយ ណសតរយា៉ា ុង បានរញ្ជា ណលាក ណ វា៉ាន់ ណយៀត ខ្ រប្ពោះអងារនទ មកណសាយរាែយណៅប្រណទសខ្មែរវញិ ។ ណពលទ័ពយួនមកដល់

និស្សតិ មលូសស្ម ចមវរីៈ 4

ពួកណមទ័ពណសៀមខ្ររជាស្សោងំកំាង ដកទ័ពែយណបវញិ ណ ើយានណមទ័ពមាោះមកថាវ យសពទសាយុការពរ រំណពាោះប្ពោះអងាខ្ែមណទៀតផង (ប្តឹង ងា , ប្រវតតសាស្រសតខ្មែរ ភាគទី២ , គ.ស ១៩៧៣ ,ទំព័រ ២៤៨) ។ ណលើសពីណនោះណបណទៀត ណៅគ.ស ១៩១៥ ណសតរយួន ចាត់ឲ្យែីកខ្ប្ពកពីរណៅកនុងទឹកដីយួន ។ តមពងាវតរខ្មែរបានរញ្ជា ក់ថា កនុងការែីកខ្ប្ពកទំាងពីរខាងណលើណនោះប្រជារាស្រសតខ្មែរណគខ្កនណបណ ើយ ប្តូវយួនណយវើបារគ្នែ នប្តប្រ្ីណសាោះណ ើយ ។ មួយនែងៗ ណយវើការតំងពីប្ពលឹម ទល់ប្ពលរ់ ទឹកសប្ារ់ផឹកានកាិនលាមក បាយសីុណបណ ើមណពាោះ និងប្តូវយួនវាយសំពងណទៀត ។ ជាក់ខ្សដងកនុងណរ ង កំពរ់ខ្តអុង ខ្ដលយួនយកខ្មែរករ់ទំាងរស់ យកកាលណយវើណែើងប្កានោំខ្ត បានណកើតណ ើងណៅសម័យណ ោះ ង (ប្តឹង ងា , ប្រវតតសាស្រសតខ្មែរ ភាគទី២ , គ.ស ១៩៧៣ ,ទំព័រ២៥០) ។ រំ្ុរមួយណទៀត យួនបានណយវើឲ្យ មឺុនខ្មែរានការណដដ ប្កហ្យ ណោយរងខំឲ្យណសាៀកពាក់ណខាអាវ និង ានងារស័កតិតមខ្ររយួនទាំងអស់ ។ មោ៉ាងណទៀត ណ ហ្វ យស្សុកននណមតតខ្មែរទំាងអស់សុទធខ្តានមង្គ្នតីយួនណៅអមណដើមបីចំាប្តួតពិនិតយ និងឃ្ា ណំមើលសកមែភាពជាអរិនង្គ្នតយ៏ ។ អាណាប្រជានុរាស្រសតប្តូវរងខំឲ្យរង់ពនធជាទមងន់ ប្តូវណក ឌ្ចារ់ណប្រើឲ្យណយវើខ្ស្សការ់រំការមាោះ រំណពញកិរចការសាធារ្ៈមាោះ ដូរជាសង់រ ទ យ ណលើកផាូវពីភនំណពញណបណមតតប្ទំាងរ ទ យាស ។ រំខ្្ក ប្ពោះពុទធសាស ក៏ប្តូវរាែការយួនណយវើទុកខរុកណមនញយា៉ាងខាា ំង ។ វតតអារាមប្តូវរោុះណរ ើ ប្ពោះពុទធររូប្តូវវាយកណមទរ (ប្តឹង ងា , ប្រវតតសាស្រសតខ្មែរ ភាគទី២ , គ.ស ១៩៧៣ ,ទំព័រ២៥៥) ។ សររុណសរកដីមក ណៅរណ ា ោះសតវតេទី ១៨ ដល់ ១៩ ប្រណទសខ្មែរប្តូវរងណប្គ្នោះជាណប្រើន ណោយសារសង្គ្ងាា ម ខ្ដលរងាណ ើងណោយណសៀម និងយួន ណដើមបីប្តួប្តខ្មែរ និងឈ្លា នពានដីខ្មែរ ណ ើយណប្កាមការប្គរ់ប្គងររស់ណសៀមនិងយួន ប្រជាែនខ្មែរប្តវូរងទុកខណវទ និងការណយវើបារយា៉ាងខាា ំង រ ូតដល់សាា រ់ជាណប្រើនកនុងសង្គ្ងាា ម ។

និស្សតិ មលូសស្ម ចមវរីៈ 5

កសារណយាងរំរង

ដងស្សង់ណរញពីណសៀវណៅ ប្រវតតសាស្រសតខ្មែរ ភាគទី ២ អនកនិពនធណោយ អនកស្សី ប្តឹង ងា

គ.ស ១៩៧៣ ព.ស ២៥១៧