Embed Size (px)
DESCRIPTION
“Arsimimi eshte motorri I zhvillimit personal. Vetem nepermjet arsimimit vajza e fshatarit mund te behet doktoreshe… vetem nepermjet arsimimit femija e nje fermeri mund te behet presidenti I nje gjenerate. Eshte ajo qe ne bejme me ate cfare kemi, jo me ate cfarena jepet, qe dallon nje person nga nje tjeter.”
Citation preview
#MesueseAurela
ABSTRAKTI
Margjinalizimi eshte nje teme shume e nxehte debati. Kjo detyre fokusohet tek
margjinalizimi ne arsim. Ndonese margjinalizimi zakonisht fillon shume me shpejte
se femija te filloj shkollen dhe vazhdon edhe gjate jetes me vone, shkolla eshte ne nje
pozicion kryesor. Ajo mund te luaj nje rol jetesor per te vepruar kunder
disavantazheve te femijerise dhe te ndihmoje ne thyerjen e zinxhirit te analfebtizmit
qe te mos mund te kaloje nga nje brez ne tjetrin. Por nga ana tjeter shkolla mund
edhe te forcoj me shume disavantazhet dhe te pershpejtoje margjinalizimin.
Margjinalizimi eshte nje pervoje qe prek miliona njerez ne te gjithe boten. Te qenurit
I varfer, I papune, i diskriminuar ose i paafte ne nje shoqeri qe nuk perpiqet per te
zgjidhur keto problem demtuese sjell me vete rrezikun e perjashtimit.
“ Arsimimi eshte motorri I zhvillimit personal. Vetem nepermjet arsimimit vajza e fshatarit
mund te behet doktoreshe… vetem nepermjet arsimimit femija e nje fermeri mund te
behet presidenti I nje gjenerate. Eshte ajo qe ne bejme me ate cfare kemi, jo me ate
cfarena jepet, qe dallon nje person nga nje tjeter.”
–Rruge e gjate per te Liria :
Autobiografia e Nelson Mandeles (1994,f.144)
1
HYRJA
Arsimimi ka fuqine qe te transformoje jetet. Ai mund te zgjeroje lirine e njerezve per
te zgjedhur dhe per te vepruar, duke I mundesuar atyre te marrin pjese ne jetete
politike dhe shoqerore te shoqerive te tyre dhe I pajis njerezit me aftesi te nevojshme
per zhvilluar jetet e tyre. Per te margjinalizuarit, arsimimi mund te jete nje rruge drejt
nje ndryshimi me te madh social dhe nje menyre per ted al nga varferia. I mbytur ne
nje shoqeri qe kufizonte arsimimin bazuar ne ngjyren e lekures dhe ne diskriminim,
fjalet e Nelson Mandeles pershkruajne ne menyre te fuqishme rolin e arsimimit ne
zgjerimin e mundesive dhe ne nderitmin e shoqerive perfshirese.
Ka nje literature shume voluminoze se sit a masim ate apo sit e dallojme konceptet
duke filluar nga pabarazia, varferia dhe perfshirja shoqerore. 1Shume ceshtje te
rendesishme jane ngritur. Megjithate, debatet per perkufizimet ndonjehere mund te
erresojne detyrimin politik dhe etik per te luftuar margjinalizimin. Kur shkruan per
idene e drejtesise, Amartya Sen thote se edhe vlera perfeksionimit te perkufizimit ka
kufi.
“Ajo qe na prek-shkruan ai- nuk eshte fakti qe fjalet mund te mos jene vendosur
shume drejte… por fakti qe ka kaq shume padrejtesi rreth nesh qe ne duhet te
eleminojme” (Sen, 2009, f.vii).Pika nga ku fillon kjo detyre eshte qe margjinalizimi
ne arsim eshte nje forme acute dhe nje disavantazh I vazhdueshem I rrenjosur ne
barazite shoqerore. Kjo perfaqson nje padrejtesi qe mund te riparohet. Te heqesh kete
padrejtesi duhet te jete ne qender te arsimit kombetar dhe nderkombetar.
PERKUFIZIME
Margjinalizim- grupet e nenvleresuara duke perfshire te varferit; femijet e rruges
dhe ata qe punojne; popullsite qe jetojne ne zona rurale dhe te largeta; nomadet dhe
punetoret migrues; indigjenet;pakicat etnike,racial dhe gjuhesore;refugjatet dhe te
zhvendosurit nga lufta.1Per shembull, Kabeer (2005), Sayed (2007), Klasen (2001), Ferreira dhe Gignoux (2008), Banka Boterore(2005 f ).
2
Arsim i detyruar- është arsimi bazë, i njësuar dhe i përgjithshëm. Shkolla e arsimit
të detyruar përfshin dy cikle: ciklin fillor dhe ciklin e lartë. Shkolla e arsimit të
detyruar mund të jetë shkollë me cikël të plotë ose shkollë me kohë të shkurtuar.
Arsim gjithëpërfshirës- mjedis mësimor që mundëson akses, akomodim dhe
mbështetje për të gjithë nxënësit. Arsim gjithëpërfshirës do të thotë që shkollat duhen
përshtatur për të gjithë fëmijët, pavarësisht kushteve të tyre fizike, intelektuale,
sociale, emocionale, gjuhësore ose kushte të tjera.
Arsim integrues- u referohet masave që merren për të siguruar arsim në sistemin e
shkollave të zakonshme me pak mbështetje ekstra (p.sh. klasa burimore, mësues
mbështetës etj.) për fëmijët me nevoja të veçanta.
Kornizë kurrikulare-dokumenti themelor i kurrikulës ku përshkruhen synimet e
përgjithshme të saj, kompetencat themelore, rezultatet e pritshme për nxënësipër sa i
përket dijeve, aftësive dhe qëndrimeve në fund të arsimit bazë dhe atij të mesëm të
lartë, synimet e fushave të të nxënit dhe parimet e përgjithshme të procesit të
mësimdhënies e të mësimnxënies e të vlerësimit të nxënësve.
Kurrikula- tërësia e dokumentacionit si korniza kurrikulare, plani shkollor,
programi mësimor, teksti dhe materiale të tjera të një lënde apo fushe lëndore dhe
gjithë veprimtaria e organizuar në mjedisin e të nxënit për të siguruar një formim të
caktuar të atyre që mësojnë.
Nxënës me aftësi të kufizuara- nxënës i cili ka dëmtime afatgjata fizike, mendore,
shqisore, të sjelljes ose të kombinuara të cilat, në ndërveprim, mund ta pengojnë të
marrë pjesë në mënyrë të plotë dhe të barabartë në arsimimin e tij dhe në jetën
shoqërore.
2. SHQYRTIMI I LITERATURES
3
Margjinalsizimi cuditerisht eshte nje term i shperfillur nga literature psikologjike.
Gjate pregatitjes per kete detyre bera nje kerkim per te dhena psikologjike qe nga
viti 1876 deri ne ditet e sotme, duke perdorurur ne Anglisht termin ‘marginalisation’
dhe ‘marginalization’. Rezultuan 52 mundesi qe perfshinin kete term ne titull- prej
ketyre vetem 17 merreshin me pervojen e margjinalizimit shoqeror nga njerez te cilet
ishin te shtypur, te perjashtuar, vulnerable apo te diskriminuar., te tjerat trajtonin
ceshtje te ndryshme si teknikat statistikore apo margjinalizimi ii gupeve te ndryshme
profesionale.
Cuditerisht nuk kishte asnje material perpara 1982.
Mbi 55 000 referenca shtohen ne internet cdo vit,keshtu per shembull ne vitin 2000,
kishte vetem 2 nga 55000 ose 0,0036% referena qe lidheshin me te.
Shkaqet dhe kategorite e margjinalizimit
Ne Raportin e Monitorimit Global 2010 (Janar 2009) u paraqit ky perkufizim I
margjinalizimit:
Margjinalizimi lidhet por eshte i ndryshem me pabarazine. Ndonese perkufizimet
akademike variojne, Raporti i Monitorimit Globa; do te perdori kete term per te
pershkruar situate acute dhe te vazhdueshme dizavantazhi ne arsimim (per te dalluar
nga mundesia e pergjithshme per arsimim).
Perspektiva e arsimimit per te gjithe ka patur qasje te ndryshme ndaj margjinalizimit.
Deklarata Jomtien kishte nje perkushtim te qarte per ‘grupet e nenvleresuara’ duke
perfshire ‘te varferit; femijet e rruges dhe ata qe punojne; popullsite qe jetojne ne
zona rurale dhe te largeta; nomadet dhe punetoret migrues; indigjenet;pakicat
etnike,racial dhe gjuhesore;refugjatet dhe te zhvendosurit nga lufta.
4
’Ne studimin tim do te fokusohem kryesisht ne kater shtresa te margjinalizuara te
grupuara si me poshte :
• Margjinalizim gjinor: vajzat (eshte interesante se ndonese ne vitet e fundit ne disa
vende eshte pare nje rritje e numrit te vjazave ne shkolla krahasuar me djemte,
keta te fundit nuk jane pare kurre sin je grup I margjinalizuar)
• Margjinalizim kulturor: femije qe I perkasin shtresave te ndryshme shoqerore,
grupeve etnike ose fiseve,grupeve fetare apo femijeve qe flasin gjuhe te vecanta
• Margjinalizim rajonal; femije qe jetojne ne zona te prekura nga lufta, refugjatet
dhe personat e zhvendosur, femijet e ushtareve, nomadet, ruralet, femijet qe
jetojne ne getot urbane, femijet e rruges
• Margjinalizimi ekonomik: Femijet qe punojne,femijet e varfer/vulnerable, nenat e
vetme
• Grupet e vecanta: femijet me paaftesi te ndryshme, femijet gjeni, femijet qe
jetojne me HIV/AIDS, jetimet.
Marginalizimi eshte I pranishem ne cdo vend. Edhe shtetet me te zhvilluara kane
kategri te popullsise te cilat mund te perkufizohen si vulnerable apo te
margjinalizuara. Edhe nese varferi mund te mos jete gjithmone e pranueshme, faktore
te tjere si paaftesia ose vecorite etnike/gjuhesore mund te jene burime margjinalizimi.
Ne disa raste, perqindja e banoreve te margjinalizuar eshte kaq e larte sa qe behet e
veshtire t’I perkufizosh ato si “ te margjinalizuar” vetem nese ne pranojme qe
margjinalizimi mund te ndodhi edhe per shumicen e popullsise. Vendet me te varfera
zakonisht nuk perdorin kritetre per te perkufizuar te margjinalizuarit duke qene se kjo
vlen per te gjithe popullsine.
Per te identifikuar femijet e margjinalizuar shpesh perdoren termat e meposhtem:
Se pari ‘femije me nevoja te vecanta’, ‘femije te zonave rurale apo zonave te
largeta’’vajza’dhe’te varfer’ jane termat qe perdoren me shpesh.
5
Se dyti, nese fjalet’rural’ apo’vajza’ jane term ate pangaterrueshem, termat ‘I
margjinalizuar’ apo ‘jo I avantazhuar’ jane terma me shume kuptime qe variojne nga
nje vend ne tjetrin. Nese marrim rastin e ‘femijeve me nevoja te vecanta’ kjo kategori
jo domosdoshmerisht mbulon te njejta grupe ne te gjitha vendet. Ndonese kryesisht
perfshin femije me paaftesi, ne Gjeorgji ‘femijet me nevoja te vecanta’ perkufizohen
nga Ministria e Arsimit si : femije me paaftesidhe hendikape; anetare te minoriteteve
etnike; femijet e rruges; femijet me problem sociale; femije me crregullime
emocionale,me problem te sjelljes dhe te te folurit; dhe vajza qe kane problem
pjesmarrjen ne shkolla. Ndersa ne Taxhikistan perkufizohen si femije nga zonat
rurale, me paaftesi dhe vecanerisht femijet me talente te vecanta. Femijet me nevoja
te vecanta permenden ne te gjitha planet edhe pse qellimi eshte shume I ndryshem.
Ne shume vende eshte qartesisht nje liste grupesh te caktuar, pa nje startegji te
bashkangjitur.
Se treti, disa terma duket se tregojne se te margjinalizuarit jane grupe te vecanta me
nevoja te vecanta: ‘nevoja te vecanta’, ‘paaftesi’, ‘jetime’, ‘HIV/AIDS’. Ne nje fare
kuptimi margjinalizimi I tyre eshte rezultat I vecantise se tyre. Term ate tjera, ne
vecanti “femije jot e avantazhuar” dhe “grupe jot e avantazhuara” mund te tregojne
qe margjinalizimi I tyre eshte rezultat I veprimeve ose mosveprimeve te tjereve.
Termi ‘I margjinalizuar’ perdoret shume rralle.
Cfare eshte margjinalizimi social ?
Margjinalizimi eshte nje concept I shume shtresezuar. Shoqeri te tera mond te
margjinalizohen ne nivel global ndersa klasa shoqerore dhe komunitete mund te
margjinalizohen nga rendi dominues shoqeror. Ne menyre te ngjashme, grupet
etnike, familjet apo individet mund te margjinalizohen Brenda mjedisit ku jetojne. Ne
nje fare menyre, margjinalizimi eshte nje fenomen levizes I lidhur me statusin
shoqeror. Keshtu per shembull, individet ose grupet mund te gezojne nje status te
mire shoqeror ne nje kohe te caktuar, por me ndryshimet shoqerore qe mund te
ndodhin, ata mund ta humbin kete status dhe te behen te margjinalizuar. Ne menyre
6
te ngjashme ashtu sic ndryshojne fazat e jetes ashtu mund te ndryshoje pozicioni I
margjinalizuar I njerezve
Ne disa faza te jetes rreziku I margjinalizimit rritet ose ulet. Per shembull,
margjinalizimi I femijeve ose te rinjve mund te ulet me rritjen e tyre; margjinalizimi I
te rriturve mund te rritet me moshimin e tyre, margjinalizimi I nenave te vetme mund
te ndryshoje me rritjen e femijeve te tyre e keshtu me rradhe. Por edhe keshtu ka
rreziqe te ndryshme Brenda grupeve te vecanta shoqerore te rrezikuara per
margjinalizimi. Eldering dhe Knorth (1998),per shembull, tregojne se rreziku per
margjinalizim i te rinjve emigrante ne Europe varion sipas prejardhje etnike,
pavaresisht vendit prites apo shkalles se kulutres.
Peter Leonard (1984, f.180) Perkufizon margjinalizimin social si “ te qenurit jashte
rrjedhes se pergjithshme te aktiviteteve productive dhe/ose aktiviteteve riprodhuese
shoqerore”. Kjo perfshin dy grupe, se pari nje grup pak a shume te vogel te cilet jane
vullnetarisht jashte rendit social-sekte te ndryshme fetare,artiste te ndryshme etj. Por
ne jemi te shqetesuar per grupin e dyte, per ata qe jane te margjinalizuar pa deshiren
e tyre. Leonard (1984, f.181)I karakterizon keta njerez sit e mbetur jashte ‘arenes se
madhe kapitaliste te aktiviteteve prodhuese dhe riprodhuese’ dhe sit e tille vuajne
‘margjinalizim social jot e deshiruar’
Te jesh i margjinalizuar mund te kete arsye te ndryshme. Per disa njerez, at ate
demtuar rende qe ne lindje, ose at ate lindur ne grupime te caktuara te
margjinalizuara (p.sh anetare te nje grupi etnik qe vuajne nga diskriminimi –Romet
ne Europe, Indigjenet ne Austarli,Afrikanet e Karaibeve ne Britani),Ky
margjinalizim eshte I perhershem gjate gjithe jetes dhe percakton thellesisht pervojen
e tyre jetesore. Per te tjeret, margjinalizimi eshte I fituar, nga nje paaftesi e mevone,
ose nga ndryshimet ne sistemin shoqeror dhe ekonomik. Me zgjerimin e sistemit
capitalist global, duke sjelle gjithmone e me shume njerez ne kete lloj sistemi, me
shume komuniteteve u hiqet pronesia e tokes, I mjeteve tet jeteses, ose u hiqen
7
sistemet e mbeshtetjes sociale. (Chomsky, 2000; Petras & Veltmeyer, 2001; Potter,
2000; Pilger, 2002).
Margjinalizimi eshte themeli i perjashtimit per te arritur nje jete sociale te plote ne
invel individual, nderpersonal dhe shoqeror. Njerezit qe margjinalizohen kane pak
kontroll mbi jetet e tyre dhe mbi burimet e disponueshme per ta; ata mund te
stigmatizohen dhe shpesh perballen me qendrime negative publike. Mundesia e tyre
per te ofruar .Politikat dhe praktikat shoqerore bejne qe at ate kene nje akses te
kufizuar per shkollim dhe sherbime shendetesore, strehim, te ardhura, argetim dhe
pune. Ndikimet e margjinalizimi, ne term ate perjashtimit shoqeror, jane te ngjashme,
cilado qofshin origjinat dhe proceset e margjinalizimit, pavaresisht nese ato jane
pasoje e qendrimeve shoqerore ( te tilla si paaftesia, sexualiteti, e keshtu me rradhe)
apo nga rrethana shoqerore (si mbyllja e nje vedni pune, mungesa e nje vendstrehimi
te perballueshem). Njerez te ndryshem reagojne ne menyra te ndryshme ndaj
margjinalizimit ne varesi te burimeve personale dhe shoqerore qe ata kane te
disponueshem. Gjithesesi, disa procese te zakonshme psikologjike mund te
identifikohen.
2.1 Perse duhet te na interesoje margjinalizimi ?
Na duhet te marrim pak kohe dhe te fokusohemi tek pyetja se pse eshte
margjinalizimi nje problem. Ka dicka themelore ketu me kuptimin e vertete e te qenit
njeri. Eshte e zakonshme te ekzistenca e mendimit se vetja iparaprin shoqerise, dhe
prandaj shoqeria perbehet nga individet (ose me fjalet e Margaret Thatcher : ‘Nuk e
kziston dicka e tille si shoqeria, ekzistojne vetem individet’) Nje pikpamje alternative
mund te shihet ne veprat e Karl Marks dhe GH Mead (1934) te cilet theksojne
ndertimin e ‘thelbit njerezor’(Marks) ose ‘mendja’ dhe ‘vetja’(Mead), nga ‘bashkimi
I marreshenieve shoqerore’(Marx) ose ‘forma e organizuar e marredhenieve dhe
nderveprimeve shoqerore’ (Mead). Me fjale te tjera ne ‘behemi vetvetja’ nepermjet
marredhenieve qe formojme ne shoqeri dhe ne komunitet. Per ata njerez qe
margjinalizohen ne menyre te pavullnetshme, vetja e tyre, njerezimi I tyre eshte I
kercenuar.
8
Pas nje studimi qe Thekaekara dhe Thekaekara (1995) beri ne nje krahine periferie
Britanike, ne Charlesworth (2000, f.60) thane se :
…s’ka renendesi se cfare profesioni dikush ka bere…(pasi eshte margjinalizuar)…
s’ka asnje menyre qe ai t’I shpetoj kontekstit shoqeror qe eshte si nje pellg me uje te
ndenjur ku ne jemi organizmat mbytese. Ka nje mungese te kushteve shoqerore per
tab ere (Charlesworth, 2000, f. 60)
Ne kete menyre eshte jo etike te mos besh asgje per margjinalizimin : eshte nje
problem I madh njerezor qe tund themelet e njerezimit.Bazuar ne evidence te marra
nga shume burime , Doyal dhe Gough (1984, 1991) thone se ka dy nevoja themelore
njerezore : shendeti fizik dhe autonomia. Me pas ata e ndajne autonomine ne dy
nivele, ne aftesine per te filluar veprime; dhe ne autonomine kritike, mundesine per te
marre pjese ne procese politike. Njerezit qe jane te margjinalizuar ne menyre te
pavullnetshme atehere duhet te shihen si njerez te cileve u jane shkelur nevojat e tyre
themelore. Doyal dhe Gough sugjerojne se nevojat njerezore te shendetit dhe
autonomies mund te plotesohen nepermjet [rocesit te te nxenit : te nxenit sin je
process shoqeror, duke perfshire njerezit qe nderveprojne ne grupe shoqerore. Te
nxenit nga historia, te nxenit midis grupeve te ndryshme Brenda te njejetes shoqeri
apo midis shoqerive te ndryshme kulturore. Ne fakt ata thone se aftesi per t’I kthyer
mesimet ne praktike eshte ajo qe quhet ‘clirimi njerezor (Doyal & Gough, 1984 p.
22).
Dussel (1998; shih edhe Alcoff & Mendieta, 2000), nje filozof Latino-Amerikan I
clirimit njerezor, ofron nje kritike te kushteve te shkaktuara nga sistemi dominues
gjeopolitik nga kendveshtrimi I ‘te shtypurit’, viktimave te sistemit. Ai sugjeron nj
qasje praktike ndaj etikes ne nje bote ku shumica jane te perjashtuar nga mundesia e
prodhimit, riprodhimit dhe te zhvillimit te jetes se tyre. Ai pohon parimin e clirimit-
nje detyre kritike positive per ne qe te punojme per clirimin, dhe kjo mund te jete
nepermjet reformave te dukshme te disa aspekteve te sistemit ose dhe nepermjet
transformimit total te sistemit.
9
Ajo cfare kane te perbashket Dussel dhe Doyal dhe Gough eshte pikpamja qe jeta
njerzore eshte e pandashme nga aftesia per te hyre, per te negociuar ne menyre
kritike ne marredhenie shoqerore. Per personat,grupet dhe komunitetet e
margjinalizuara, pamundesia per te arritur keto pritshmeri ka nje ndikim negative per
mireqenien e tyre biologjike dhe psikologjike.
Pervoja e margjinalizimit ne arsim sot rralle here eshte pasoje e diskriminimit formal.
Kufizimet ligjore mbi mundesite, si ato qe karakterizonin aparteidin ne Afriken e
Jugut, jane te rralla. Por serish diskriminimi eshte goxha I perhapur. Eshte I
mberthyer ne proceset sociale, ekonomike dhe politike qe kufizojne shanset e jetes
per disa grupe dhe individe. Margjinalizimi nuk eshte I rastesishem. Eshte product I
disavantazhit te institucionalizuar- dhe I politikave e proceseve qe nxisin keto
disavantazhe.
Gjysem shekulli me pare, qeverite ne te gjithe boten bene nje deklarate te qarte qe
kishte per qellim arsimin. Ne Kongresin Kunder Diskriminimit ne Arsim ne 1960, ata
vendosen nje ndalese te pergjithshme mbi diskriminimin jo thjesht si qellim ligjor,
por mbi proceset qe kane efektin per te shkaktuar diskriminim. Ashtu si thote edhe ne
Artikullin 1. Te Kongresit fjala ‘diskriminim’ perfshin cdo dallim, perjashtim,
kufizim apo preference e cila, duke u bazuar ne race, ngjyre, sex, gjuhe,fe, poltike
apo opinion tjeter, ka qellim ose efekt te anulloj ose te pengoje trajtimin e barabarte
ne arsim dhe ne vecanti : (a) Privimin e cdo njeriu ose grup njerezish mundesine e
cfaredo lloj arsimimi dhe ne cfaredo lloj niveli; (b)Kufizimin e cdo njeriu ose grupi
njerezish qe te marri nje arsimin ten je niveli inferior. (UNESCO,1960,Artikulli
1,para.1).
Kjo mase mbeshtetet kryesisht ne idene e thjesht por detyruese te mundesise se
barabarte. Kjo ide eshte ne qender te shume ligjeve nderkombetare per te drejtat e
njeriut, duke filluar qe nga Deklarata Universale e Te Drejtave te Njeriut ne 1948.
Kongresi I te Drejtave te Femijeve ne 1989 vendosi nje detyrim per qeverite qe te
punojne drejt permbushjes se te drejtes se arsimimit ‘ne menyre progresive bazuar ne
mundesine e barabarte.’ (United Nations, 1989,Artikulli 28). E drejta per nje mundesi
10
te barabarte arsimimi eshte gjithashtu e pasqyruar ne kushtetutat dhe ligjet e shume
vendeve. Por serish ka te drejta qe vazhdojne te shkelen.
Miliona femijeve u eshte mohuar e drejta e tyre themelore e arsimimit per arsyen e
thjeshte se prinderit e tyre nuk kane mundesi ekonomike te paguajne per shkollen e
tyre. Barrierat shoqerore dhe kulturore perbejne nje tjeter pengese. Ne shume vende ,
arsimimi I vajzave ne shume vende shihet si me me pak vlera sesa arsimimi I
djemve, dhe keshtu vazhdojne te ndiqen prakitka te tilla si martesat e hershme.
Anetaret e minoriteteve etnike shpesh perballen me pengesa te nderthurura thelle per
te patur nje mundesi te arabarte. Duke iu mohuar e drejta per tu shkolluar ne gjuhen e
tyre, ata e nisin rrugen e tyre qe ne fillim ne disavantazh. Miliona femije me paaftesi
ne te gjithe boten perballen gjithashtu me mundesi shume me te kufizuara se
bashkemoshataret e tyre, dhe po keshtu edhe femijet qe jetojne ne rajone ku ka
konflikt.
Asnje nga keto disavantazhe nuk vepron vetem. Varferia, gjinia, etnia dhe
karakteristika te tjera nderveprojne me njera tjetren per te kufizuar mundesite dhe per
te penguar levizjen shoqerore. Nderveprimi midis margjinalizimit ne arsim dhe
menyrave te ndryshme te margjinalizimit vepron ne te dy anet. Te qenurit I arsimuar
eshte nje aftesi jetesore njerezore qe I mundeson njerezve te bejne zgjedhje ne fusha
qe kane rednesi. Mungesa e arsimimit kufizon zgjedhjet. Kufizon qellimin qe kane
njerezit per re ndikuar ne vendimet qe prekin jeten e tyre. Njerezve qe u mungon
aftesia per te lezuar si dhe aftesite numerike perballen me nje rrezik te larte varferie,
punesim te sigurt dhe shendet te keq. Varferia dhe shendeeti I keq, nga ana tjeter
kontribuojne per margjinalizim ne arsimim. Dhe prandaj ndodh qe te margjinalizuarit
kane nje ze te dobet ne vendimet polyike qe prekin jetet e tyre.
Te arrish tek femijet e margjinalizuar kerkon perkushtim politik I mbeshtetur nga
politikat praktike. Kur qeverite u takuan ne 1990 ne Konference Boterore te Arsimit
per te gjithe ne Jomtien, Tailande, ata pranuan nevojen per te kapercyer pabarazite
ekstreme qe ndalonin perparimin ne arsim. Ata deklaruan se ‘ duhet te merren masa
tevazhdueshme, per te ulur pabarazine’ dhe benin thirrje per perkushtimaktiv per te
arritur tek ‘grupet e pavleresuara’ qe perfshinin te varferit, popullsine e zonave te
11
largeta, pakicat etnike, racial dhe gjuhesore, regugjatet dhe emigrantet, dhe ato te
prekur nga konfliktet (UNESCO, 1990, Artikulli 3).Kuadri ligjor I Dakarit per te
vepruar konfirmoi edhe njehere perkushtimin ‘per te identifikuar ne menyre te qarte
dhe per t;iu pergjigjur ne menye fleksible nevojave dhe rrethanave te me te varferve
dhe me te margjinalizuarve' (UNESCO, 2000, IV, para. 52).
Ndones e disa shtete kqane bere perpjekje mbreslenese per te mbeshtetur keto fjale
duke zgjeruar mundesite e arsimimit deri tek popullsite me te margjinalizuara, ne
disa shtete te tjera veprimet e marra nuk jane shume ne perputhje me perkushtimin e
marre ne Jomtien dhe Dakar. Margjinalizimi ka mbetur nje problem periferik.
Hamendesimi ka qene qe progresi konbetare ne arsimin me kalimin e kohes do te
mberrije edhe tek me te disavantazhuarit. Pas nje dhjete vjecar progresi kombetare te
qendrueshem pot e pa barabarte, ka ardhur koha ta braktisim kete hamendesim. Ne
shume vende, grupe te medha njerezish kane mbetur mbrapa si rezultat I
disavantazheve te trasheguara. T’I thyesh keto disavantazhe do te duhet nje focus
shume me I madh se me pare.
Te merresh me ceshtjet e margjinalizimt eshte nje ceshjte urgjente per disa arsye.
Qellimet per 2015 te vendosura ne Kongresit te Dakrit per Veprim-duke perfshire
arsimin baze universal- nuk do te arrihen nese qeverite nuk perforcojne perpjekjet e
tyre per te arritur te margjinalizuarit. Te arrish progress ne arsimimin baze dhe te
krijosh themelet per te avancuar ne arsimin dytesor kerkon nje shtyse te re per te
zgjeruar mundesine tek individet dhe grupet qe perballen me shume me nje gershetim
disavantazhesh. Perparimin ne luften kunder margjinalizimit ne arsim do te
permiresoje ne menyre drastike gjendjen aktuale te tyre.
2.3 SITUATA AKTUALE E ARSIMIT NE VENDIN TONE
Objektivat e mesiperme te vendosura ne kongrese te ndryshme nderkombetare kane
gjetur pasqyrime edhe ne sistemin arsimor ne vendin tone. Agjensitë Ndërkombëtare
të cilat janë bërë pjesë përbërëse e shumë iniciativave, që mbështesin komponentë të
Strategjisë Kombëtare të Arsimit Parauniversitar, kanë dalë në përfundime në lidhje
12
me arritjet e programeve të zbatuara në vende të OECD, ku përfshihet edhe
Shqipëria. Kështu, në gjetjet e tyre bien në sy dukuri si më poshtë:
1. Rritja e standardeve të jetesës ka lëvizur në mënyrë të ngadalshme për disa
shtresa të popullsisë (rurale dhe familjeve të papuna), si rrjedhojë edhe arsimimi i
kësaj shtrese ka ecur ngadalë;
2. Cilësia në arsim ka njohur rritje por ka qenë me hapa shumë më të ngadalshëm
se pritshmëritë;
3. Papunësia si fenomen global ka ardhur në rritje, gjë që ka ndikuar edhe në
sistemin e edukimit;
4. Përdorimi i punës së ndaluar të fëmijëve dhe shfrytëzimit të fëmijëve, janë
kthyer në fenomene të ndjeshme për shoqërinë shqiptare;
5. Dalja në pah e fenomeneve ekstreme në zbrazjen/ mbipopullimin e shkollave;
6. Braktisja e shkollave në zonat rurale/urbane;
7. Shtimi i klasave të bashkuara;
2.3.1 Pakësimi i numrit të nxënësve si rezultat i emigrimit të jashtëm dhe migrimit
të brendshëm.
Në vlerësimet mbi problematikën e krijuar nga dukuritë e mësipërme, periudha e
këtyre reformave është ndjekur, vlerësuar si një periudhë e të qenit “euforik dhe
eksperimental” në modelin e brendshëm, në atmosferën e një lirie të pafund, të një
vlerësimi dhe mbivlerësimi të modeleve të brendshme, nga “grupe të lodhura” dhe në
të njejtën kohë për t’i dhënë reformës panoramën e një “lulëzimi kombëtar” në arsim.
Reformat në arsim në këto vite kanë sjellë risi, por edhe problematika të gjera që
nxjerrin në pah mangësi dhe rreziqe në rritje. Kompleksiteti i problematikave tashmë
të njohura nuk duket se ka ndjeshmërinë e duhur në lidhje me reflektimet, të cilat
janë të dobëta, shpesh nga mosdëshira për t’i pranuar dukuritë negative dhe shpesh
nga pamundësitë për t’i zgjidhur problemet.
13
Reforma të tilla si reforma e kurrikulës, e vlerësimit, e metodave, e arsimit
profesional, gjithpërfshirja, përfshirja e të drejtave të njeriut etj., sigurisht që
vlerësohen për ndryshimet që kanë sjellë, por nëse nuk do të njohim edhe
problematikën që ato i ka shoqëruar, kjo sigurisht do të thotë se ende në brendësi të
edukimit ka probleme që cënojnë cilësinë e shkollës dhe suksesin e shkollarëve.
2.3.2 Përmbajtja e reformave në kontekstin global
Pas viteve ’90, siç dihet, shumë vende europiane të dala nga regjimet totalitare u
përfshinë në reforma të gjëra eduktive për të rindërtuar dhe rikompozuar sistemet
edukative të rënuara nga sistemi me qëllim që t’i përgjigjeshin erës europiane dhe
zhvillimeve botërore globale në arsim.
Shqipëria, si një ndër këto vende, u përfshi në valën e këtyre ndryshimeve të cilat
sigurisht morën kahjen e reformave progresive në edukim dhe u orientuan drejt
prirjeve të kohës, të tilla si: Depolitizimi i sistemit arsimor, modernizimi i sistemit,
globalizimi, arsimi për të gjithë, të mësuarit për gjatë gjithë jetës, të nxënit në
shoqërinë e dijes, respektimi i të drejtave humane, barazi dhe cilësi në arsim,
gjithëpërfshirja, diskriminimi etj.
Problematika e mësipërme u përfshi në Programin “Barazi dhe Cilësi në Edukim” i
nisur që prej 2004, brenda përmbajtjes të të cilit u përfshinë shumë reforma
përmbajtësore dhe strukturore që lidhen me komponentë të ndryshëm në arsim. Ky
program i shoqëruar me një buxhet të konsiderueshëm ka dhënë impakte të
rëndësishme në arsimin shqiptar.
2.3.3. Transformimet dhe zhvillimi ekonomik
Shqipëria shpenzon më pak për arsimin, si përqindje e PBB-së, se vendet e tjera në
rajon. Në vitin 1999 Shqipëria shpenzoi 3,5% të PBB-së së saj për arsimin, ndërsa në
vitin 2013 ajo është ulur edhe më tepër duke arritur në 2.7% të PBB-së. E krahasuar
kjo me 4,6% që është mesatarja në Europën Lindore, do të thotë se shpenzimet për
arsimin në Shqipëri janë thuajse 2% më të ulta.
14
Krahas kësaj, shpenzimi për nxënës në arsimin fillor dhe të mesëm është ndër më të
ulëtit në rajon. Në vitin 2005, popullsia kishte kryer mesatarisht 8,6 vjet shkollim, që
është tregues i ulët në krahasim me një mesatare prej 12 vjetësh ndër 10 vendet
anëtare të BE-së, dhe 14 vjet në OECD. Sot Shqipëria e ka mesataren e shkollimit
11.9 vjet.2
Një shqyrtim i kohëve të fundit, i aftësive njohëse duke përdorur rezultatet e
nxënësve në testime të standardizuara të krahasueshme në nivel ndërkombëtar
(Hanushek dhe Woessmann, 2009) zbuloi se Shqipëria kishte vlerësimin më të ulët
për aftësitë njohëse dhe se vetëm diçka më shumë se 40% e nxënësve i kishin arritur
njohuritë bazë në matematikë dhe shkencë (20% më pak se Maqedonia, që ishte
vendi i parafundit).3
Për më tepër, në grupin më të fundit të rezultateve nga Programi i OECD-së për
Vlerësimin Ndërkombëtar të Studentëve (PISA 2009), edhe pse duket një përmirësim
i konsiderueshëm prej vitit 2000, i cili ishte viti i parafundit që Shqipëria mori pjesë,
ajo ende ndodhet nën atë që mund të pritet nga një vend me nivelin e saj të të
ardhurave. Në vitin 2009, vlerësimi mesatar me pikë për Shqipërinë (përkundër
progresit me 20 pikë qysh prej rezultatit të saj në PISA 2000) ishte rreth 100 pikë
(ose 20%) nën mesataren e OECD-së, afro me të njëjtën diferencë poshtë Turqisë dhe
50 pikë poshtë Bullgarisë.4
EFA ka përcaktuar gjashtë objektiva specifike me karakter sasior dhe cilësor në
lidhje me edukimin për të cilat lipset të ndiqen dhe të monitorohen me kujdes. Ajo që
bie në sy është se organizma të njohura ndërkombëtare si: Banka Botërore,
UNESCO, PNUD, UNICEF ILO, janë bërë pjesë e monitorimit të programeve për
eleminimi i pabarazisë gjinore, rritja e cilësisë në arsimin e detyruar, vendosja e një
aksesi të vazhdueshëm që në fëmijërinë e hershme, zhdukja e analfabetizmit dhe
diskriminimit të shtresave vunerabël të popullsisë së moshës së re shkollore etj.
2 Raporti i Bankës Botërore , 2012, “Vlerësimi mbi qeverisjen në arsim”
3 idem 4 idem
15
Sigurisht, programe të tilla me dimensione të gjera dhe të monitoruara nga organizma
ndërkombëtarë kanë dhënë impaktin e tyre, por megjithatë ende në sistemin arsimor
shqiptar dalin në pah problematika të tilla si: mungesë infrastrukture për fëmijët me
nevoja të veçanta, mungesë interesi komunitar për fëmijët Rom, mungesë kujdesi për
fëmijët e përfshirë në plagën e gjakmarrjes, puna dhe shfrytëzimi ekonomik i
fmëijëve, fëmijët nga familjet me prindër të divorcuar etj. Të fokusuara në këto
objektiva edhe agjensitë ndërkombëtare që punojnë dhe zhvillojnë veprimtarinë e
tyre në Shqipëri, i kanë vendosur axhendat e tyre në një koherencë të plotë me këto
problematika dhe me Strategjinë Kombëtare të Arsimit 2009-2013 të Qeverisë
Shqiptare.
Duke bërë krahasime me të dhënat që ofrohen nga këto organizma dhe zhvillimet
globale, bie në sy ecuria e ngadalshme e reformave në sistemin arsimor shqiptar në
lidhje me çështjet në fjalë. Në lidhje me zhvillimet e sektorit të arsimit në Shqipëri
mbështetur në GDP e vendeve pjesëmarrëse kemi panoramën e mëposhtme.
Grafik 1. Zhvillimi real i dhjetë vendeve europiane mbështetur në GDP e tyre (1989
2005)
Graf 2. Zhvillimi i sektorit të arsimit mbështetur në shpenzimet per cent GDP të
vendit 1990-2004
2.3.4.Standardi i jetesës
Duke nisur nga Luksemburgu që ka standardin më të lartë të jetesës në vendet e BE,
Shqipëria e vendosur në këtë grafik, dallon qartë për nivelin e jetesës dhe të varfërisë.
I vetmi vend qe ka nivel më të ultë të GDP për vitin 2012 është Bosnja, ndërkohë që
nuk raportohen të dhëna për Kosovën.
Graf 3. GDP për frymë në Europë për vitin 20125
5 http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/GDP_per_capita,_consumption_per_capita_and_ price_level_indices#Further_Eurostat_information
16
Tabela 1. GDP për frymë në Europë për vitin 2012
2.3.5.Pabarazia
Ajo që konstatohet në këtë fushë është se sa më shumë investime dhe zhvillim
reformash të ketë në fushën e arsimit, aq më në pah dalin elemente të pabarazisë.
Gama e rezultateve të pabarazisë është e gjerë dhe ndryshon nga një rajon në tjetrin
nga një vend në tjetrin. Në lidhje me kontekstin europian, arsimi shqiptar ka zëra të
ulët krahasueshmërie, ashtu edhe në nivel rajoni ballkanik. Krahasueshmëria me
vendet fqinje për cilësi dhe nivel shkollimi e vendos Shqipërinë në fund të listës.
2.3.6. Papunësia
Shkalla e papunësisë në vend, e cila në përqindje lëviz nga dita në ditë, nga të dhënat
qoftë të nivelit qeveritar, por edhe të sektorit privat, flet për një nivel të lartë
papunësie, gjë e cila e bën edhe arsimin të dobët, pasi bie vlera e shkollës.
Nëse do të ndjekim të dhënat e grafikut të mëposhm do të kuptojmë edhe problemin e
papunësisë tek të rinjtë dhe papunësisë tek të rriturit, brenda vendit, por edhe të
krahasuar me të dhënat e vendeve të tjera. Nëse do të pranojmë se shkallën e
papunësisë në përqindjen më të madhe e përbëjnë të rinjtë përspektivat e zhvillimit të
vendit janë të zbehta.
Grafik 4: Përqindja e të rinjve të papunë në Europë në vitin 2011
2.3.7. Varfëria
Në qoftëse shkalla e nivelit të varfërisë është e bazuar në parimin se fuqia e fituar
është më e vogël se ajo blerëse, dihet se shkalla e nivelit të varfërisë është e lartë.
Nga statistikat zyrtare është pranuar se niveli i jetesës për person në Shqipëri varion
nga viti në vit. Borxhi kombëtar është 1000 euro/person.6
Duke dashur të japim një statistikë të krahasueshme me atë të rankimit të vendeve në
nivelin e varfërisë, në nivel europian, ndjekin tabelën e mëposhtme, e cila ka të dhëna
6Te dhënat statistikore nga INSTAT17
që japin një pamje të vendit ku jemi renditur dhe që mund të nënkuptojmë se edhe
nëse kemi ecur mirë dhe kemi rritje në pikpamje të nivelit të jetëses, lëvizja në këtë
tabelë do të jetë e ulët. Raportet e popullsisë që jetojnë në nivel të ulët jetëse, në
varfëri me pjesën e mesme apo atë të lartë ndahen midis ekstremeve dhe polarizimit
në shtresat reale të popullsisë dhe nivelit të tyre të jetesës.7 Tabela në vijim na jep një
pamje të qartë për këtë problem.
Grafik 5. Varferia absolute e të gjithë moshave dhe e fëmijëve
Nga të dhënat e Censusit rezulton se në vitin 2002, 25% e popullsisë ishte në varfëri
të plotë, në 2005 18.55% dhe në 2008 12,4% .8 Të ardhurat mujore për frymë në
2006-2007 kanë qenë 10884 lekë të cilat variojnë nga 14859 të ardhura më e lartë në
9142 e ardhura më e ulët për frymë9.
Shpenzimet mujore për edukim për një fëmijë kanë variuar në vite si më poshtë: Në
vitin 2002 -177 lekë; Në vitin 2005 - 275 lekë; Në vitin 2008 - 432 lekë.
Për nevojat bazë: Në vitin 2002 - 958 lekë në muaj; Në vitin 2005 -1087 lekë në
muaj; Në vitin 2018 -1447 lekë në muaj.
Shqipëria ka popullsinë më të re në Europë. Popullsia e Shqipërisë në vitin 2007 ishte
afërisht 3.3 milion, ndërsa nga të dhënat e Censuit të fundit rezulton se popullësia ka
pësuar një ulje në 2.800.138. Nga kynumër, rreth 1/3 ishin fëmijë nën 18 vjeç - rreth
1,396,000 (Strategjia Kombetare për Fëmijët, 2009). Popullsia nën 5 vjeç ishte
253,000.10
2.3.8. Mosha shkollore e popullsisë
Më poshtë jepen grafikë që prezantojnë moshën shkollore të popullsisë në rajon dhe
në Shqipëri. Kurbat lëvizin në kahje të njëjta por me rënie të ndryshme. Shqipëria
dallon për një rënie të menjehrshme pas viti 1997.
7INSTAT, 2010 8 CENSUS, 20129 Po aty10 Fëmijët në Shqipëri, 2010
18
Grafik 6. Përfshirja në arsim nga mosha 0-17 vjec (1989-2005)
Grafik 7. Projeksionet e popullsisë mosha 0-17 vjeç (2005-2010)
Ndërsa në disa vende të Europës po ndihet një rritje e numrit të nxënësve të moshës
shkollore, në Shqipëri vazhdon ulja drastike, pa përfshirë këtu nxënësit që largohen
nga shkolla dhe e braktisin atë.
Kështu Shqipëria paraqet këto karakteristika:
• Niveli i regjistrimit në shkollat fillore: 96%/95%
• Niveli i frekuentimit të parashkollor: 54%/50%
• Fëmijët që kanë arritur në klasën e 5-të: 90%
• Regjistrimi në shkollat e mesme: 75%/73%
• Niveli i frekuentimit të shkollës së mesme:39%/39%
19
TABELA2: Përfshirja në arsim krahasuar me rajonin viti 2008 në %
Austri 95 100 102 55Belgjike 122 103 110 63Bullgari 81 101 87 51Estoni 95 100 102 64France 110 110 110 55Gjermani 109 105 100 …Hungari 87 99 99 65Rumani 73 100 102 77Rusi 90 97 85 77Sllovaki 94 103 94 54Slloveni 89 97 96 87Suedi 102 95 103 71Zvicer 102 105 112 49Britani 81 106 103 97Ceki 111 103 99 59
Shkalla e lindjeve është ulur shumë në këto vitet e fundit në nivel rajoni dhe vendi.
Mjafton të përmendim se në klasën e parë të vitit shkollor 2012-2013 janë ulur
vetëm 3580011 nxënës nga 62000 të regjistruar në vitin 2004. Kjo situatë flet për
uljen e shkallës së lindjeve dhe emigracionin e lartë. Në klasën e dhjetë gjatë vitit
2012-2013 janë regjistruar 41704 nxënës.12 Shifra e fundit flet edhe për faktin tjetër
të të larguarve, apo atyre që e kanë braktisur arsimin në vite.
2.3.9 Popullsia shqiptare sipas shkallës së alfabetizimit
Në tabelën e mëposhtme jepen disa të dhëna që lidhen me shkallën e alfabetizimit të
popullsisë sipas disa grupmoshave. Kështu kemi:
TABELA 3: Popullsia shqiptare sipas shkallës së alfabetizimit
11 Statistika MASH 201312 Statistika MASH 2013
20
Grupmosha Dine shkrim-e lexim Analfabete
Gjithesej 2 387 409 67 539
10-14 vjec 231 653 1723
15-19 266 391 2355
20-24 240 511 3134
25-29 188 762 3144
30-34 161 531 2444
35-39 165 441 2058
40-44 184 554 1897
50-54 193 608 1872
55-59 160 998 1747
Popullsia që nuk ndjek shkollën 1 966 795 prej të cilëve 1 049 197 në qytet, prej të
cilëve 93230 nuk e kanë ndjekur asnjëherë, prej të cilëve 43 770 në qytet.
Kanë ndjekur shkollën gjithsej 1873565 qytetare, pa diplomë 12311, me fillore
194955, me 7/8/9 vjeçare- 838717, me të mesme 601984, me universitet 222 279.
• Nuk kanë ndjekur shkollë/dinë Lexim shkrim 29755
• Nuk kanë ndjekur shkollë/ analfabetë 63475
• Kanë ndjekur shkollë/dinë shkrim lexim 2357654
• Kanë ndjekur shkollë /analfabetë 4064
2.3.10 Emigrimi
Një situatë komplekse në lidhje me emigracionin ka përfshirë Europën dhe si
rrjedhojë edhe Shqipërinë. Shumë vende post-komuniste siç dihet kanë kaluar dhe po
kalojnë një tranzicion të vështirë dhe problematik. Që pas viteve ’90 popullsia
shqiptare emigratore ka lëvizur nga një vend në tjetrin, nga një kontinent në tjetrin.
Shoqëria shqiptare e përfshirë në valën e emigracionit pati pasojat e veta në shumë
pikëpamje. Pasojat e kësaj lëvizjeje janë ndjerë në fushën e edukimit.
21
Ulja e numrit të popullsisë tashmë është bërë prezente. Nga rezultatet e censusve të
bëra në shumë vende vihet re se popullsia e vendeve post-komuniste ndodhet
përmballë këtij fenomeni
Grafik 8. Ndryshimet në popullsinë natyrale dhe emigrimi 1989-2002
Fenomen i ri që ka dalë në pah është riatdhesimi i familjeve emigrantë. Sipas të
dhënave të MASH janë kthyer deri tani rreth 5000 fëmijë13 të moshës 1-18 vjec, të
cilët i drejtohen arsimit parauniversitar me problematika të shumëllojshme dhe kanë
nevoja të rëndësishme për edukim.
Në Shqipëri është ulur numri i popullsisë e krahasuar me vitin rreth 15 %14. Sot
popullsia shqiptare brenda territorit shqiptar numëron rreth 2 800 13815
2.3.10 Puna e fëmijëve
Sipas statistikave ndërkombëtare 215 milionë fëmijë në botë janë të detyruar të
punojnë. Statistikat mbi punën e fëmijëve në rajon janë kryesisht të paqarta për shkak
të vështirësive dhe pabesueshmërisë që paraqet ky problem për t’u evidentuar. Sipas
të dhënave të INSTAT në Shqipëri janë rreth 54000 fëmijë që bëjnë punë të ndaluara
pra rreth 9.8% e fëmijëve iu drejtohen punëve të vështira dhe të ndaluara.16 Por këtu
nuk numërohen fëmijët që punojnë në zonat rurale, ku puna për ta është një fenomen
i zakonshëm që në mosha të vogla.
Shkalla e lartë e emigracionit që ka dobësuar mbështetjen social për fëmijët, numri i
lartë i fëmijëve në institucione, diskriminimin etnik-roma child, mangësitë e ligjit për
fëmijët e punës, konfliktet me armë, emergjencat në tregun e ushqimit, divorcet në
familje etj., janë sfondi i pasojave të fëmijëve të kësaj kategorie.
2.3.11.Fëmijët e pakicave
13 F.Veisiu, Mash 201214 INSTAT,Census,201215 Census, 201216 INSTAT
22
Në Shqipëri jetojnë pakica kombëtare dhe komunitete etnike, fëmijët e të cilëve nuk
diskriminohen për shkak të kombësisë, dukuri e pranuar nga vetë popullsia
minoritare. Shifra për numrin e përgjithshëm dhe specifik të minoritarëve nuk ka për
shkak të lëvizjeve të vazhdueshme të tyre që pas viteve ‘90. Duhet theksuar tradita
historike shqiptare për mosdiskriminimin e minoriteteve dhe komuniteteve etnike dhe
mbrojtjen e të drejtave të fëmijëve dhe individëve nga këto grupime, duke respektuar
lirinë dhe të drejtat si të barabartë me shtetasit shqiptarë. Ç’popullimi i zonave ku
jetojne komunitetet etnike ka dobësuar edhe shkollimin e fëmijëve të tyre pasi kanë
mbetur shumë pak fëmijë, aq sa shpesh ata nuk përmbushin as numrin e duhur për t’u
hapur një klasë mësimore.
2.3.11 Romët, egjiptianët dhe fëmijët me aftësi të kufizuara.
Nuk ka statistika të plota e të sakta mbi numrin e romëve në Shqipëri. Sipas
përfaqësuesve romë, ata janë rreth 30.000 deri në 120.000. Në lidhje me këtë janë
referuar edhe shifra të tilla si rreth 90.000 fëmijë romë nga një popullsi rome prej
150.000 në total. Romët, të cilët jetojnë në periferi të zonave urbane, janë dukshëm
pakica të qarta (Cess, 2003) dhe fëmijët romë duket se përbëjnë shumicën e fëmijëve
të rrugës në qytete (Tahiraj, 2000).
Gjendja e tyre tregon për praninë e varfërisë, lidhur kjo me përjashtimin social,
kushtet e varfra të jetesës dhe kujdesit të papërshtatshëm shëndetësor. Duke mos
pasur as shkollimin bazë, ata bëhen të huaj për tregun e punës dhe gëzojnë kështu
shumë më pak mundësi për tregun e punës, se sa pjesa tjetër e shoqërisë. Kjo
shndërrohet në një rreth vicioz në të cilin “varfëria ushqen varfërinë” dhe problemet
sociale riciklojnë veten nga një brez i romëve tek tjetri. Rezulton që fëmijët e
trafikuar janë kryesisht nga familjet rome.17
17 16 MPCSShB, 2007b23
TABELA 4: Numri i nxënësve romë, egjiptiane dhe me aftësi të kufizuara18
Rome Egjiptiane Me aftesi te kufizuaraGjithsej 2961 7887 2123Ne shkolle 2713 7583 1999Braktises 252 304 103Mesim ne shtepi 103Mendore 351Fizike 328Mendore &fizike 237DegjimoreTe foluritAutike
Tabela e mësipërme përmbledh të dhëna zyrtare mbi kategoritë në fjalë.
Ndermarrja e masave per margjinalizimin shkon pertej objektivave te 2015. Privimi
ekstrem dhe I vazhdueshem I arsimimit mban nje cmim te larte jo vetem per
individin por edhe per shoqerine. Ne nje ekonomi globale gjithmone e me
konkuruese dhe e bazuar gjithmone e meshume ne njohurite, te privosh njerzit nga
mundesia per arsimim eshte nje recete per te cuar dem aftesine, talentin dhe
mundesite per inovacion dhe rritje ekonomike. Eshte gjithashtu nje recete per ndarje
sociale. Margjinalizimi ne arsim eshte nje factor I rendesishem per te thelluar edhe
me shume pabarazite shoqerore dhe ekonomike. Te punosh ne drejtim ten je arsimi
me perfshires eshte nje kusht per te zhvilluar nje shoqer me perfshirese.
4. Qëllimi I studimit
Qellimi I kestij studimi eshte evidentimi I grupeve te margjinalizuara, situaten e tyre
ne shkolla,problematikat e tyre kryesore qe mund te behen pengese per nje
18 Instat,2011
24
vijueshmeri te mire te procesit mesimore si sitauat famijljare, varferia, papunesia etj.
qe cojne drejt braktisjes se shkolles. Gjithashtu ky studim ka per qellim te vertetoje
hipotezen se te gjitha kushtet e mesiperme favorizojne braktisjen e shkolles.
4.1 Objektivat
• Eksplorimi i situatës socio-ekonomike
• Vezhgimi I situates arsimore ne familje
• Analizimi I te dhenave te shkolles per sa I perket nxenesve te grupeve te
margjinalizuara
4.2 Metodologjia
Ky studim u krye ne qytetin e Durresit. Ky qytet ka nje perqendrim te madh te
familjeve me problem sociale, ekonomike ne disa shkolla. Shkollat qe perzgjodha per
te kryer kete studim ishin “Isuf Ferra” Shkozet, Shkolla e Kenetes,si dhe “Naim
Babameto”. Arsyeja perse zgjodha keto shkolla eshte sepse ato gjenden prane
komuniteteve me perberje te ndryshme dhe rezultatet mund te ishin me te dukshme
persa I perket femijeve te margjinalizuar ose qe rrezikojne te perjshtohen nga
shoqeria si femijet rome, egjiptiane, jetime ao femijet me veshtiresi ne te nxene.
Fazat e studimit u shtri në periudhën dhjetor 2013-shkurt 2014, ku u mundësuan
hartimi, realizimi, përpunimi i pyetsorëve, me nxënësit eklasave te katerta dhe te
nenta te të trija shkollave. Pjesë e studimit qenë dhe tryeza e rrumbullakët me
mesues,takime me prinderit. Për realizimin e studimit u përdorën: pyetsorë, analiza,
shqyrtime materialesh, krahasime, tryeza të rrumbullakta, përpunime të dhënash,
punë në grupe. familjeve të fëmijëve që ndjekin arsimin e detyrueshëm 9-vjecar,
përkatësisht në shkollat: “Isuf Ferra”, “Shkolla e Kenetes”, “Neim Babameto” në
qytetin e Durrësit. Nga 235 pyetësorë të shpërndarë te nxënësit e tre shkollave të
25
sipërpërmendura, u siguruan 226 pyetësorë të plotësuar, ose 96.2 % e pyetësorëve të
shpërndarë.
Të gjithë pyetësorët janë plotësuar nga nxënësit me ndihmën e familjarëve të tyre.
Gjatë shpërndarjes së tyre është bërë kujdes që të shpërndahet një pyetësor për çdo
familje.
Informacioni sasior i marrë nga pyetësorët, është mundësuar nëpërmjet pyetjeve të
mbyllura, të ndara në seksione të vecanta. Në pyetësor janë përfshirë këto seksione:
I. Informacion i përgjithshëm
II. Seksioni I: Të dhëna për gjendjen ekonomike
III. Seksioni II: Të dhëna mbi arsimimin
Informacion i përgjithshëm
Kriteret e përcaktuara në pyetësor morën informacion mbi gjininë, moshën,
vendbanimin, shkollën dhe klasën përkatëse të fëmijës që plotësoi pyetësorin.
4.3 REZULTATET E STUDIMIT
Në rrethin e Durrësit në vitin shkollor 2012-2013 në arsimin 9 vjeçar nisën mësimet,
30132 nxënës. Nga këto, në ciklin e ulët u regjistruan 12981 nxënës dhe në ciklin e
lartë u regjistruan 17151 nxënës.
Në fund të muajit shtator, rezultuan nxënës braktisës 241, ose 0,79 %, nga të cilët në
ciklin e ulët janë 90 nxënës, ose 0,69 % dhe në ciklin e lartë janë 151 nxënës, ose
0,88 %.
Në Bashkinë e Durrësit ku është numri më i madh i shkollave 9 vjeçare në bazë
njësie vendore, në vitin shkollor 2012-2013 nisën mësimet 14874 nxënës, nga të cilët
në ciklin e ulët u regjistruan 6916 nxënës dhe në ciklin e lartë 7958 nxënës.
26
Në fund të muajit shtator rezultuan 119 nxënës braktisës, ose 0,8 %, prej të cilëve në
ciklin e ulët janë 38 nxënës, ose 0,54 % dhe në ciklin e lartë 81 nxënës, ose 1%19
Studimi u fokusua në tre shkolla 9-vjeçare të Bashkisë së Durrësit: “Shkolla e
kenetes”, “Neim Babameto” dhe “Isuf Ferra”, ku numri i nxënësve braktisës është
edhe më i madh krahasuar me shkollat e tjera, gjithashtu ka edhe numrin më të madh
të nxënësve romë, egjiptianë, me aftësi të kufizuar si dhe me vështirësi në të nxënë.
Theksojmë, që këto shkolla kanë një komunitet heterogjen, i përbërë me familje nga
zona të ndryshme të Shqipërisë, të zhvendosur në Durrës pas viteve 90’. Arësyet
ekonomike kanë bërë që një pjesë e nxënësve të lënë shkollën për të nxjerrë të
ardhura në ndihmë të familjeve të tyre të varfëra.
Lidhur nga sa më sipër, në fund të muajit shtator kemi këto të dhëna: gjithsej 46
nxënës braktisës, nga të cilët 18 nxënës në ciklin e ulët dhe 28 nxënës në ciklin e
lartë gjithsej 125 nxënës egjyptianë, 3 nxënës rromë, 26 nxënës me aftësi të kufizuar
si dhe 670 nxënës me vështirësi në të nxënë
4.4 Gjetjet e studimit
Seksioni I: Të dhëna për gjendjen ekonomike
Numri i anëtarëve në familje përbën një tregues të rëndësishëm në seksionin e të
dhënave për gjendjen ekonomike. Nga pyetësorët u morën të dhënat e mëposhtme:
Tabela 1: Numri i anëtarëve në familje
Shkolla Pjesetaret 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Isuf Ferra % 3.7 36.1 30 19.1 7.7 2.4 0.4 0.4 0.2 0 0
19 Marrë nga Statistika e DAR-it Durrës, viti shkollor 2013-2014
27
Shkolla e
Kenetes
% 28.9 14.9 26.3 23.9 5.4 0.1 0.1 0 0.4 0 0.1
Neim
Babameto
% 0.8 5.8 33.6 27.3 24 6.7 1.4 0.3 0.1 0 0
Pjesa më e madhe e familjeve kanë në përbërje të tyre 4-5 anëtarë, përkatësisht:
• 66.1% në shkollën Isuf Ferra,
• 42.1 % në shkollën e Kenetes, dhe
• 60.9% ne shkollën Neim Babameto.
Ashtu sic shikohet dhe nga të dhënat, nxënësit në shkollat periferike (Shkolla “Isuf
Ferra” dhe Neim Babameto) kanë një përqindje më të lartë të familjeve me 4-5
anëtarë ose mbi 5 anëtarë në krahasim me Shkollën e Kenetes.
Pyetja e dytë në këtë seksion kishte të bënte me përbërjen familjare, për të kuptuar
nëse nxënësit jetojnë në një familje me të dy prindërit apo me një prind të vetëm
(duke përfshirë këtu rastin e prindit të divorcuar apo prindit të vetëm për shkak të
shkaqeve natyrore). Nga të dhënat e mbledhura rezulton si më poshtë:
Tabela 2: Përbërja familjare
28
Shkollat Me te dy prinderit Me nje prind
Isuf Ferra 95% 5%
Shkolla e Kenetes 91.9% 8.1%
Neim Babameto 92.5% 7.5%
Të dhënat mesatarisht për të tre shkollat janë:
• 93% e nxënësve jetojnë me të dy prindërit
• 6,8% e nxënësve jetojnë me një prind; nga këta 4,3% e nxënësve jetojnë me
njërin prindër si rezultat i divorcit dhe 2,5% e nxënësve si rezultat i shkaqeve
natyrore (vdekjes)
Ajo çka vihet re, është se ekziston një përqindje më e lartë e fëmijëve me një prind në
shkollën e Kenetes, çka e bën edhe më të vështirë përballimin e kushteve të jetëses
për prindërin e këtyre fëmijëve.
Një pyetje tjetër e përfshirë në këtë seksion është e lidhur me punësimin, duke e
konsideruar këtë të fundit si një nga problemet kryesore të hasur në shoqërinë e
sotme. Pyetja pati si qëllim të mblidhte informacion në lidhje me punësimin e
prindërve të fëmijëve. Nga të dhënat e siguruara rezulton si më poshtë vijon:
Figura 1: Punësimi i prindërve
Të dhënat mesatare për tri shkolla janë:
• 16,9% e nxënësve, kanë të dy prindërit në punë
29
• 57,3% e nxënësve, kanë një prind të punësuar
Një përqindje e lartë e nxënësve kanë të punësuar vetëm një prind (57,3%). Kjo
përqindje është më e lartë në shkollën Isuf Ferra, e cila është shkollë periferike,
krahasuar me pjesën tjetër.
Përveç faktit të të qenit i punësuar apo jo, një tjetër tregues në lidhje me të ardhurat
është edhe qëndrueshmëria e një pune. Nga pyetësorët e plotësuar u morrën të dhënat
e mëposhtme:
Tabela 3: Cili nga pjesëtarët e familjes ka një punë të qëndrueshme
Shkolla Te dy prinderit kane
pune te
qendrueshme
Nje prind e ka
punen te
qendrueshme
Prinderit nuk kane
pune te
qendrueshmeIsuf Ferra 14.4 49.7 35.9Shkolla e
Kenetes
21.3 46.2 32.5
Neim
Babameto
9.9 41.6 48.5
Të dhënat mesatare për tri shkollat janë:
• 15,3% e nxënësve i kanë të dy prindërit në punë të qëndrueshme
• 45,8% e nxënësve kanë një prind në punë të qëndrueshme
• 38,9% e nxënësve nuk kanë asnjë prind në punë të qëndrueshme
Figura 2: Qëndrueshmëria e punës
30
Te dy prinderit pune te
qendrueshme 15%
Nje prind pune te qendrueshme
46%
Asnje prind pune te qendrueshme
39%
Fëmijët, prindërit e të cilëve nuk kanë një punë të qëndrueshme, zënë një përqindje të
lartë (38.9%) krahasuar me ata të cilët kanë dy prindër me punë të qëndrueshme.
Këto të dhëna janë tregues i paqëndrueshmërisë së të ardhurave në këto familje, të
cilat lidhen drejtëpërdrejtë edhe me vështirësitë ekonomike të tyre.
Niveli i punësimit dhe puna e qëndrueshme janë të lidhura drejtëpërdrejt me nivelin e
të ardhurave të siguruara nga familjet e fëmijëve të përfshirë në këtë mini-studim.
Kështu, nga të dhënat e mbledhura në pyetësor lidhur me të ardhurat mujore të
familjes së fëmijëve që plotësuan pyetësorët, rezultojnë të dhënat e mëposhtme:
Tabela 4: Niveli i të ardhurave të familjes
Shkollat Me pak,
se 20,000
leke
20,000-
40,000
40,000-
60,000
60,000-
80,000
Mbi
80,000
Shkolla e
Kenetes
26,7% 40% 19,2% 7,7% 6,4%
Neim
Babameto
35,8% 32,2% 19,2% 8,8% 4%
Isuf Ferra 49% 33,9% 11% 4,2% 1,8%
31
Figura 3: Niveli i të ardhurave të familjes
0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
Shkolla e Kenetes
Neim Babameto
Isuf Ferra
Të dhënat mesatare për tri shkollat janë:
• Familjet me të ardhura deri në 20,000 lekë në muaj janë 37,2%
• Familjet me të ardhura nga 20,000 - 40,000 lekë në muaj janë 35,4%
• Familjet me të ardhura nga 40,000 - 60,000 lekë në muaj janë 16,4%
• Familjet me të ardhura nga 60,000 - 80,000 lekë në muaj janë 6,9%
• Familjet me të ardhura mbi 80,000 lekë në muaj janë 4,1%
Përqindjen më të lartë e zënë familjet me të ardhura nën 40,000 lekë (72.6%), ku
ndër të cilat ato me të ardhura nën 20,000 lekë zënë përqindjen më të lartë (37.2%).
Duke patur parasysh edhe numrin e lartë të familjeve me 4-5 anëtarë, rezulton një
nivel tepër i ulët të ardhurave për frymë për familjet e nxënësve.
Nga grafiku i detajuar për të tre shkollat, në familjet me të ardhura nën 20,000 lekë,
përqindjen më të lartë e kanë familjet e nxënësve të shkollës “N.Babameto”, ç’ka
tregon për një nivel të ardhurash familjare tepër të ulta krahasuar me familjet e
nxënësve të shkollave të tjera.
32
Një tjetër pyetje e përfshirë në seksionin e të dhënave për gjendjen ekonomike kishte
të bënte me mbledhjen e të dhënave nëse familja paguan ose jo qera për shtëpinë në
të cilën jeton.
Tabela 5: Ambienti në të cilin jeton familja (shtëpi me qera/pronë private)
Shkollat Ambient me qera Prone private
Shkolla e Kenetes 7,2% 92.8%
Neim Babameto 15,5% 84.5%
Isuf Ferra 18.2% 81,8%
Një përqindje e konsiderueshme e familjeve (13.6%) jetojnë në banesa me qera, ç’ka
ndikon drejtëpërsëdrejti në reduktimin e të ardhurave për frymë në familje.
Me qëllim për të analizuar edhe burime të tjera të të ardhurave përvec të ardhurave të
siguruara nga punësimi, nxënësit u pyetën edhe nëse familja e tyre përfitonte nga
ndonjë nga programet e mbështetjes sociale, si më poshtë:
a) skema e ndihmës ekonomike d) pagesë për statusin e jetimit b) pension
invaliditeti e) pagesë kujdestarie c) pension pleqërie
Nga analizimi i pyetësorëve rezultojnë këto të dhëna:
Tabela 6: Përqindja e familjeve që përfitojnë nga programet e mbështetjes sociale
Shkollat Ndihme
ekonomike
Pension
invaliditeti
Pension
pleqerie
Pagese per
statusin e
jetimit
Pagese
kujdestarie
Shkolla e
Kenetes
5% 6,1% 23,4% 2,4% 1%
Neim
Babameto
10,6% 6,5% 15,5% 1,1% 0,3%
33
Isuf Ferra 3,1% 6% 14,9% 1,9% 0,1%
Të dhënat e përgjithëshme për tri shkollat janë:
• 53,8% e familjeve të nxënësve marrin pension pleqërie
• 18,6% e familjeve të nxënësve marrin pension invaliditeti
• 18,7% e familjeve të nxënësve marrin ndihmë ekonomike
• 5,4% e familjeve të nxënësve marrin statusin e jetimit
• 1,4% e familjeve të nxënësve marrin pagesë kujdestarie
44.1% e familjeve përfitojnë nga programet e mbështetjes sociale, ç’ka tregon për
nivelin e ulët të të ardhurave dhe gjendjen e vështirë ekonomike në të cilën ndodhen
familjet e nxënësve të tre shkollave në të cilat është realizuar ky studim.
Seksioni i II – Të dhëna mbi arsimimin
Pjesa e dyte e pyetsorit perfshinte pyetje per arsimimimin e prinderve per te kuptuar
edhe me mire sfondin ne te cilen jetonin keto femije.
Prinderit u pyeten per nivelin me te larte arsimor te arritur.
Pergjigjet e marra jane dhene ne grafikun e meposhtem.
34
Figura 4: Niveli arsimor i prinderve
Sic mund te kuptohet edhe nga grafiku prinderit e femijeve te Shkolles Isuf Ferra
kane nje arsimim me te ulet krahasuar me prinderit e dy shkollave te tjera.
Kjo mund te shpjegoje edhe faktin qe numri I nxenesve qe braktisin shkollen eshte
gjithashtu me I larte ne kete shkolle.
Përmbledhje e gjetjeve kryesore të studimit
35
• Pjesa më e madhe e familjeve kanë në përbërje të tyre mbi 4 anëtarë, duke u
klasifikuar kështu në grupin e familjeve me shumë anëtarë.
• 6.8% e nxënësve jetojnë me një prind; nga këta 4.3% e nxënësve jetojnë me
njërin prindër si rezultat i divorcit dhe 2.5% e nxënësve si rezultat i shkaqeve
natyrore (vdekjes).
• Një përqindje e lartë e nxënësve kanë të punësuar vetëm një prind (57.3%).
Kjo përqindje është më e lartë në shkollat periferike ku papunësia është në
shifra më të larta krahasuar me pjesën tjetër të popullsisë që jeton brenda
qytetit.
• Fëmijët, prindërit e të cilëve nuk kanë një punë të qëndrueshme, zënë një
përqindje të lartë (38.9%) krahasuar me ata të cilët kanë dy prindër me punë
të qëndrueshme.
• Përqindjen më të lartë e zënë familjet me të ardhura nën 40,000 lekë
(72.6%), ndër të cilat ato me të ardhura nën 20,000 lekë zënë përqindjen më
të lartë (37.2%).
• Një përqindje e konsiderueshme e familjeve (13.6%) jetojnë në banesa me
qera, ç’ka ndikon drejtëpërsëdrejti në reduktimin e të ardhurave për frymë në
familje.
• 44.1% familjeve përfitojnë nga programet e mbështetjes sociale ç’ka tregon
për gjendjen e vështirë ekonomike në të cilën ndodhen familjet e nxënësve të
tre shkollave në të cilat është realizuar studimi
36
5.DISKUTIME
“Asgje pervec se nje politike teresisht e re dhe massive ne nivele kombetare dhe nderkombetare e investuar tek njerezit dhe tek mireqenia e tyre do te bej te mundur arritjen e objektivit per nje zhvillim shoqeror” (WSSD, Para 82)
Pyetja themelorele eshte shume e thjeshte : “Perse shkollat ne mbare boten deshtojne
per te mesuar ne menyre te sukseshme kaq shume femije?" (MONEE:52). Pervec se
mund te themi se shoqerite nuk perpiqen aq sa duhet, pergjigjet nuk jane aq te
thjeshta. Margjinalizimi ose perjashtimi eshte nje fenomen me shume nivele.Kushtet
qe i mbajne femijet jashte shkollave jane : varferia, diskriminimi, dhuna. Faktoret qe
ishtyjne vazhdimisht jashte shkollave jane : shkollat e pasigurta, mesuesit e
pakualifikuar dhe te pamotivuar dhe kurrikulat e papershtatshme.Situatat familjare
dhe individuale qe i pengon ata : vlerat ose prioritete te tjera qe e shtyjne tutje
arsimin formal.
Ndonese ka patur progress qe nga Konferenca e Jomtienit per sa i perket
permiresimit te cilesise dhe arritjes se arsimimit te shume femijeve, perparimi per
femijet e margjinalizuar mbetet akoma i vogel. Te pakten pyetjet jane te qarta, dhe
me kalimin e kohes bota i ka dhene kohe vetes te perpiqet per t’iu pergjigjur. Kater
jane ceshtjet me te debatueshme :
• Fokusimi direct tek femijet e margjinalizuar dhe/ose me gjeresisht ne
kushtet e rastesishtme ..
Programet qe mundesojne pjesmarrjen per femijet qe jane vecanerisht te rrezikuar
ose krijimi i shkollave te vecanta miqesore me femijet pakeson margjinalizimin.
Ndonese e rendesishme, megjithate, ndikimi eshte i kufizuar ne numer dhe
kohezgjatje. Ndermarrjet per te perforcuar arsimin sekondar “ qe te thithi dhe
shfrytezoje njohurite boterore dhe teknologjite e reja”(DFID:16) mund te coj qe
vendet te ulin nivelet e varferise, por ka mundesi qe te humbin ata jashte paradigms
37
se zhvillimit. Perforcimi i nivelit te burokracive arsimore, trajnimit te mesuesve dhe
zhvillimit te kurrikulave mund te permiresoj cilesine e shkollave dhe mund te
promovoje mbeshtetjen publike per nje arsimim gjitheperfshirese. Ndihma qe mund
t’i jepet shkollave per tub ere ne menyre efektive ‘gati’ te mirepresi femijet nga te
gjitha shtresat dhe puna bashkepunuese me prinderit eshte shume
rendesishme.Megjithate veprime te tilla, kerkojne nje perkushtim te madh burimesh,
ato gjithashtu kerkojne kohe gje qe femijet e margjinalizuar nuk e kane ne te vertete.
Te treja nivelet jane ne vazhdimesi sigurisht. Gjate gjithe kohes duhet mbajtur
parasysh qe veprimet e ndermarra duhet te simultane dhe sistematike
• Krijimi i nje sistemi zyrtar shkollor me cilesi me te larte dhe/ose zgjerimi i
kuadrit ligjor per te njohur femijerine e hershme dhe programet jo zyrtare
sin je pjese integrale e nje vizioni me te gjere.
Shkolla me te mira me mesimdhenie me temire dhe me
permbajtje me te pershtatshme do te terheqin dhe do te mbajne
me shume nxenes qe do te jene te suksesshem. Megjithate ato
nuk do tem und te arrijne te gjithe nxenesit. Femijet qe jetojne
ne varferi absolute apo qe punojne, femijet e prekur nga
HIV/AIDS- te gjithe keta do te vazhdojne ta kene te veshtire ose
te padeshiruar pjesmarrjen ne shkolla.Konventa e Te Drejtave te
Femijeve konfirmon te drjeten per nje edukim efektiv, por as
familja as buzhetet kombetare, ekspertiza profesionale apo
fleksibiliteti i sistemit nuk jane pakufi. Perparesite duhet te jene
te negociueshme dhe gjithashtu duhet te kete alternative te
barazvlefshme. Por ka kushte. Do te thote te promovosh dhe
tem bash lidhje te shumefishta midis arsimimit jashte shkolles
dhe sistemit zyrtar.; femijet ne programme jo zyrtare nuk duhen
lene menjane ne pamundesi per te perfituar dhe per te
kontribuar ne shoqeri. Kjo do te thote te garantosh barazi ne
statusin e cdo lloj mase, dhe racionalizimin e burimeve te
pergjithshme te disponueshme per kete kategori.
38
• Nderhyrja nepermjet nje mbrojtje ne nivel kombetar
dhe/ose nepermjet veprimeve direkte me familjet dhe
komunitetet.
Mbrojtja nderkombetare dhe kombetare, e shprehur ne menyre
te vazhdueshme dhe te fuqishme, jane te rendesihme per te
future te drejtat e femijeve te margjinalizuar ne axhendat
kombetare; shpesh here kerkohen veprime te menjehershme.
Megjithate pervoja eshte shume e qarte. Nje ndryshim thelbesor
dhe i qendrueshem ne margjinalizimin e ketyre femijeve, ne
mbrojtjen e tyre, ne zhvillimin e tyre, eshte i pamundur pa
pjesmarrjen e familjeve te tyre ne percaktimin dhe veprimin per
kete ceshtje ne menyren se si ata e shohin ate. T’i japesh fund
arsimit perjashtues duhet qe arsimi t’i japi fund perjashtimit:
krijimi i mundesive, i burimeve dhe i kanaleve te komunikimit
per familjet dhe komunitetet per te mesuar, dhe nepermjet ktij
mesimi te zhvillojne njohurite, aftesite dhe vetebesimin per te
ndryshuar cilesine e arsimit qe eshte i disponueshem per femijet
e tyre. Shkaqet e margjinalizimit jane sistematike dhe te
nderthurura, dhe keshtu duhet te jene dhe perpjekjet pet ta
ndryshuar ate. Te dyja palet duhet te bashkohen.
• Puna me programme pilot te kontrolluara mire dhe te
mire financuar ne nivelin e jetes se perditeshme
Programet pilot testojne strategjite dhe ndertojne modele per te
dhene produkte te provuara per aplikim kombetar. Ky qellim
rralle here zbatohet ne kontekstin e margjinalizimit, megjithate,
per shkak se rralle here perballemi me shkaqet sistematike.
Sistemet arsimore dhe donatoret duhet te mesojne te pranojne
ritmin dhe trajektoren e parregullt te ndryshimit te vertete dhe
sistematik nepermjet perkoshtimit afatgjate dhe fleksibel te
burimeve njerezore dhe financiare. Programet pilote duhet te
39
jene afat shkurtra, katalitike. Planet dhe hapat duhen marre ne
menyre te tille qe te integrojne qasjet e reja ne shkollat e
pergjithshme ne menyre afat gjate.Perpjekjet aktuale nga
qeveria dhe donatoret per te perdorur qasjet me nje spekter te
gjere (SWAP) eshte nje menyre e kombinimit te programeve
pilot me nderhyrjet e perhershme.Ndonese te ngadalta dhe te
lodhshme, keto jane ne parim menyra e duhur per te arritur aty
ku eshte e veshtire te arrihet.
Per asnje nga keto ceshtje nuk ka nje pergjigje ‘te drejte’. Por
gjithesesi ka disa drejtime te duhura. Pervoja qe nga Konferenca
e Jotmienit ka treguar qe nje poltike e vetme, nje strategji e
vetme nuk mund te zgjidhi nje ceshtje kaq komplekse sa
margjinalizimi. Ajo qe eshte e nevojshme eshte : nje perkushtim
i vazhdueshem poltik per t’i dhene fund margjinalizimit, ne te
gjitha sektoret qe prekin ne menyre direkte dhe indirekte
sigurine e femijes, mbeshtetje e vazhdueshmedhe e
mjaftueshme per te perballuar nevojat per te mesuar ne
perputhje me kapacitetin e te mesuarit te femijeve ne rrezik
margjinalizimi dhe familjeve te tyre; dhe aplikimi i programeve
dhe burimeve fleksibel bazuar ne prioritet e zones. Nje fjale
tjeter kyc ne gjithe kete ceshtje eshte Fokus : per te perqendruar
burimet, kerkimet, mbrojtjen direct tek ata femije qe jane me ne
rrezik dhe me te prekur, tek familjet me te margjinalizuar dhe
me te varfera, dhe ne zonat me te brishta nga ana socio-
ekonomike.
6. REKOMANDIME
40
• Legjislacioni, politikat institucionale dhe protokolli i Qeverisë
Shqiptare duhet të jenë të bashkërenduar dhe të përputhen me
legjislacionin dhe rekomandimet ndërkombëtare për të drejtën e
fëmijëve te margjinalizuar për gjithëpërfshirje sociale dhe
arsimore.
• Duhet të nxitet një fushatë kombëtare ndërgjegjësimi për
informimin e prindërve, familjeve, shoqërisë dhe institucioneve
përgjegjëse (institucionet arsimore, institucionet shëndetësore,
shërbimet sociale, njësitë e mbrojtjes së fëmijëve etj.) mbi të
drejtën e femijeve te margjinalizuar për të pasur një arsimim
cilësor dhe gjithëpërfshirës në të njëjtat kushte me shokët e
tjerë.
• Infrastruktura e godinave të institucioneve arsimore duhet të
përmirësohet dhe të përmbushë standardet bashkëkohore të
Dizenjos Universale për aksesin fizik edhe të fëmijëve me aftësi
të kufizuar
• Duhen marrë masa konkrete për rritjen e numrit të mësuesve të
kualifikuar për arsimin gjithëpërfshirës. Aftësimi i mësuesve
për përfshirjen në mënyrë të barabartë dhe cilësore të çdo
nxënësi, pavarësisht nevojave, mund të arrihet përmes
moduleve të trajnimit për aftësinë e kufizuar, bashkëpunimit me
specialistë të fushës, psikologë dhe/ose punonjës socialë,
fushatave ndërgjegjësuese, hartimit dhe zyrtarizimit të
procedurave dhe udhëzuesve për edukimin e fëmijëve te
margjinalizuar në kopshtet dhe shkollat e zakonshme dhe
vendosjes së bashkëpunimit pozitiv me mësuesit e shkollave
speciale për shkëmbim eksperiencash dhe informacioni lidhur
me praktikat e punës me fëmijët e margjinalizuar. Një parakusht
i rëndësishëm për përgatitjen e mësuesve dhe specialistëve të
edukimit të aftë për të punuar në shkollat gjithëpërfshirëse është
41
përfshirja e çështjeve të aftësisë së kufizuar në kurrikulat
universitare (programet 3-vjeçare dhe master) të fakulteteve të
mësuesisë.
• Ministria e Arsimit duhet të marrë masa për caktimin e
mësuesve ndihmës në shkollat e zakonshme, të cilët të ofrojnë
mbështetje dhe shërbim të specializuar për lehtësimin e
pjesëmarrjes së plotë e cilësore të fëmijëve me aftësi të
kufizuara në procesin mësimor dhe në veprimtaritë
jashtëshkollore.
• Decentralizimi i shkollave në lidhje me vendimmarrjen dhe
menaxhimin është një proces që lehtëson rritjen e pjesëmarrjes
së fëmijëve te margjinalizuar dhe rritjen e cilësisë së
mësimdhënies dhe mësimnxënies. Decentralizimi bën të
mundur që shkollat, në bashkëpunim me Drejtoritë dhe Zyrat
Arsimore, prindërit dhe grupet e interesit, të hartojnë plane të
përmirësimit të procesit mësimor. Në mënyrë që të përmirësojë
cilësinë e shërbimeve dhe politikat arsimore, shkolla duhet të
sigurojë burimet e nevojshme për realizimin e arsimit
gjithëpërfshirës. Për rritjen e cilësisë së arsimit, institucionet
arsimore duhet të integrojnë në programet e tyre përdorimin e
materialeve ndihmëse të tilla si “Indeksi për Gjithëpërfshirjen”
dhe “Paketë Mjetesh për Krijimin e Mjediseve Gjithëpërfshirëse
dhe Miqësore ndaj të Nxënit (Toolkit for Creating Inclusive,
Learning-friendly Environments) i UNESCO-s të cilat janë të
rekomanduara edhe nga Progres-Raporti – Shqipëria 2010.
Përafrimi me praktikat e mira të shkollave gjithëpërfshirëse të
tilla si aplikimi i Indeksit të Gjithëpërfshirjes20 është një element
thelbësor në sigurimin e cilësisë dhe barazisë në arsim. Indeksi i
Gjithëpërfshirjes është një paketë udhëzuese për zhvillimin e
20 Indeksi për Gjithëpërfshirjen – Mundësimi i një Rrjeti Arsimor42
arsimit gjithëpërfshirës duke ndërtuar struktura mbështetëse dhe
nxitëse në shkollat e zakonshme. Përfshirja e Indeksit të
Gjithëpërfshirjes si pjesë integrale e politikave 21(ekzistuese apo
të reja) u bën të mundur shkollave të analizojnë kulturat,
politikat dhe praktikat për identifikimin e pengesave në
gjithëpërfshirje si dhe të vendosin në mënyrë të pavarur
prioritetet e ndryshimit dhe mënyrën e vlerësimi të progresit.
Reforma e decentralizimit siguron që llogaridhënia e
institucioneve arsimore22 lidhur me respektimin e të drejtave
dhe realizimin e arsimit cilësor për fëmijët me fëmijë të
kufizuar do të jetë më transparente dhe e prekshme për
përfituesit e shërbimit të arsimit.
• Reforma kurrikulare duhet të synojë nxitjen e aftësive/prirjeve
personale e intelektuale si dhe përmbushjen e nevojave të
veçanta të fëmijëve te margjinalizuar. MAS duhet të rrisë
kapacitetet për të siguruar mekanizmat institucionalë të
nevojshëm për përfshirjen e arsimit gjithëpërfshirës në
kurrikulat e përshtatura. Kurrikula bazë në shkollat e
zakonshme, kur është e nevojshme, duhet të përshtatet me
nevojat e fëmijëve me aftësi të kufizuara. Kjo duhet bërë në
përputhje me ecurinë e zhvillimit fizik, mendor, shoqëror dhe
etik të nxënësve dhe veçoritë e tyre individuale të të nxënit23.
hartimi i Planeve Individuale Mësimore (PEI) krijon kushte
lehtësuese për gjithëpërfshirjen e fëmijëve me aftësi të
kufizuara. Përmirësimi i bashkëpunimit midis specialistëve të
edukimit, të Institutit të Zhvillimit të Arsimit, të DAR-eve, ZA-
ve, psikologëve, punonjësve socialë, mësuesve me eksperiencë
dhe studiuesve të fushës do të mundësonte një kurrikul
21 . Ligji i Arsimit Parauniversitar, miratuar më Korrik 2012, Neni 65, pika 3.
22 Ligji Për Arsimin Universitar, miratuar më 201223 Ligji për Arsimin Universitar, miratuar më 2012
43
fleksibël, të aksesueshme nga të gjithë nxënësit, e cila të mund
të plotësonte nevojat e fëmijëve te margjinalizuar.
• Ngritja dhe forcimi i kapaciteteve institucionale për mbledhjen
e të dhënave dhe statistikave për fëmijët e margjinalizuar është
kusht parësor për identifikimin e barrierave përjashtuese dhe
vlerësimin e treguesve të gjithëpërfshirjes së tyre. Monitorimi i
mjeteve dhe i zbatimit të masave të veprimit për përmirësimin e
arsimit gjithëpërfshirës kërkon ngritjen e një sistemi të dhënash,
të bashkërenduar prej të gjithë institucioneve në ngarkim.
Ngritja e një sistemi të dhënash për arsimin gjithëpërfshirës
duhet të mbështetet edhe në bashkëpunimin me organizatat
joqeveritare dhe aktorët e shoqërisë civile të angazhuar në
fushë.
Kongresi i Jotmienit ka sjelle disa perparime qe nga viti 2000.
Por rezultatet jane ‘shume te shperndara ne mbare boten... Ne
shumicen nga vendet e varfera pengesat kunder pjesmarrjes ne
shkolla akoma nuk jane thyer’ (McGrath:69-70). Femijet
vazhdojne te’ mbahen jashte klasave nga mesues te zymte’
Perfshirja dhe pjesmarrja e komunitetit nuk eshte nje pamje e
zakonshme. Pak dinamizem po tregohet per te sjelle ate
‘ndryshimin drastik’ te nenkuptuar nga ‘vizioni i KOngresit te
Jotmienit per te ulur pabarazine dhe per te theksuar te nxenit
dhe nderveprimin e mesuesve’ (Habte: 53-4) Pervec debateve
ka gjithashtu edhe shume sfida perpara.:
• Te merremi seriozisht me varferine.
Nuk mund t’i shpetojme faktit qe kudo dhe kushdo qe ata jane,
pjesa me e madhe e femijeve te margjinalizuar jo vetem ne
vendin tone per ne mbare boten, jane ato qe jetojne ne vareri.
Ata jane te gjithe femije familjet e te cileve jetojne me te
44
ardhura minimale per te perballuar jetesen dhe per te bere
‘zgjedhjet per investime” (p.sh per shendetin apo per arsimim).
Ato perpiqen shume per te mbijetuar pa ndikimn politik per te
ndryshuar gjerat. Kur ekzistojne edhe kushte te tjera
margjinalizimi- paaftesi, dallime gjuhesore apo kulturore,
emigracioni apo shkolla te paershtatshme nga ana e cilesise-
familjet pa te ardhura te mjaftueshme financiare nuk mund te
krijojne apo te gjene alternative te tjera per arsimim.
Varferia i perjashton mundesite. Eshte nje fenomen social,
ekonomik dhe shendetesor. Familjet dhe komunitetet qe jetojne
ne varferi mund te punojne per te bere arsimin qe iu
mundesohet femijeve te tyre me te mire.Keto pemiresime do te
mbeten te brishta dhe afat shkurtra, megjithate derisa rrethanat e
varferise te ndryshojne. Shperndarja e pabarabarte e perfitimeve
dhe te drejtave nga ana e poltikave eshte thelbi i margjinalizimit
ne arsim. Te ashtu quajturat”vete zgjidhjet’-programe jozyrtare,
mekanizmat e OJF-ve, bursat nga shkollat private- te gjitha
mund te jene te dobishme. Keto do te jene gjithmone rregullime
te perkohshme derisa te kete nje ndryshim strukturor politik.
• Bejini femijet e margjinalizuar te dukshem.
Kur femijet mungojne ne system, nuk ka presion per te vepruar.
Kur mungesa e tyre dihet, por shkaqet dhe rrethanat jo, athere
nuk ka shume per tu bere qe te ndermerren masa efektive.
Duhet te krijohen dhe te mbahen hart ate
margjinalizimit.Varferia eshte shkaktari me i vazhdueshem dhe
sistematik i margjinalizimit, por rralle here perdoret nga
strategjite kombetre te arsimit.
Shkollat duhet te bejne vete nje analize per te identifikuar ku
eshte varferia me e theksuar ne komunitetin e tyre dhe cfare po
45
behet per kete gje, ne kete menyre sugjeron menyra per te marre
veprime ne shkalle kombetare.Gjithashtu kjo harte duhet te
identifikjne edhe format e diskriminimit racianl dhe
etnik,femijet qe vazhdojne te punojne, femijet e semure dhe te
paafte. Te gjitha keto faktore ose kushte tregojne se ku eshte
ose do te jete duke ndodhur margjinalizimi.
Si sitemet kombetare dhe vendore duhet te jene proaktiv ne
lokalizimin, ekspozimin dhe veprimin per keto ceshtje- jo
thjeshte te rregullojne shkolla jo funksionale qe vete ata i kane
krijuar.
• Te sigurojne analiza me te mira te asaj se cfare ndosh
me te vertete ne terren
Keto lloj analizash te lidhura ngushte me analizat e mesiperme
jane pika kyce. Veprimet dhe rezultatet e programeve qeveritare
dhe OJF-ve te ndryshmembeten ne thelb kutia te zeza per sa i
perket ndryshimit qe ato bejne per margjinalizimin.Shume pak
dihet se kush dhe sa jane ata qe mund te arrihen, dhe me cfare
ndikim; “shumica e raporteve nuk na thone kurre tek sa femije
munden projektet te ndikojne- krahasuar me sa duhet”
(UNICEF-ESARO note:Nov99). Insufficient is known, too, of
where there is need for improvement or revision; or where there
might be potential for collaboration with, or adoption by, other
systems.
Persa i perket ceshtjes se femijeve te humur ne sistemin
arsimor, ka fakte qe tregojne se shume nga fondet dhe
46
programet qe kishin per qellim te mbeshtesnin familjet dhe
femijet me te varfer ne fakt nuk mberrijne kurr t eta, ose
mberrijne ne forma qe ata nuk mund t’i perdorin ne menyre te
efektshme.Si levizin dhe tek kush shkojne keto burime, dhe
perse ato nuk arrijne tek perfituesit, krijojne nje hendek
paditurie rreth margjinalizimit i cili pasqyron hendekun e
ndihmes qe behet per ta.Asgje nuk do tem und te ndryshoje nese
qellimi i margjinalizimit nuk dihet ne menyre te detajuar
publikisht..
• Pjesmarrja e vete te analizuarve.
Statistikat kombetare dhe shkalla e vazhdimesise se
akitiviteteve jashte shkolle te OJF-ve jane te rendesishme por
jot e mjaftueshme. Ato tregojne shume pak se cfare ndosh neper
klasa ose ne jeten e femijeve te margjinalizuar. Margjinalizimi
do te vazhdoje per aq kohe sa femijeve dhe familjeve te tyre u
mohoet nje ze. Masat e marra duhet te bazohen te para nga
kendveshtrimi i tyre, dhe shpejtesia, drejtimi dhe vleresimi i
ketyre masave duhet te percaktohet nga vete ata. Nderhyresit
kane nje pergjegjesi etike per sigurine dhe mireqenien e atyre qe
kerkojne te ndryshojne. Nje vleresim i ndikimit nga pjesmarresit
ne te do te ishte menyra me e mire per te siguruar kete.
• Zgjerimi i kuadrit ligjor
Shkaqet dhe pasojat e margjinalizimit shkojne pertej sistemit
arsimor.Ato duhen kerkuar dhe kuptuar pertej ketyre
parametrave, ne pengesat e vendosura ne rrugen e ketyre
femijeve nga politikat ne te gjitha fushat. Arsimi duhet te njohi
rolin e tij si pjese e poltikave me te gjera dhe sistemi qeverises
duhet te njohi, te perballet dhe te ndryshoje kushtet qe krijojne
margjinalizimin dhe perjashtimin e ketyre femijeve.Sistemi
47
arsimor duhet te njohi dhe te marri masa me pergjegjesi per t’i
dhene fund praktikave te saj margjinalizuese, dhe t’i japi fund
perjashtimit te femijeve dhe te rinjve nga shoqeria e gjere
nepermjet mbrojtjes, ndikimeve ne poltika publike dhe ne
mobilizimin e komunitetit. Sindikatat e mesuesve kane nje rol te
vecante ketu. Shpesh ato arganizojne rradhe te gjata protestash
per te mbrojtur interest e tyre, duke mos sherbyer si zeri i
reformave sistematike.
• Fokusimi dhe masat e bashkerenditura.
Margjinalizimi do te vazhdoje dhe femijet e prekur do te
vazhdojne te humbin rruges, per aq kohe sa masat e marra
mbeten te izoluara nga njera-tjetra dhe nga poltikat e programet
gjera. Kufizimet tradicionale te aplikuara midis te mesuarit
formal dhe jo formal, te mesuarit ne klasa apo jashte tyre duhen
lene.E njejta gje vlen dhe per menyren se si trajtohen nevojat e
ndryshme te nxenesve. Kjo e fundit eshte nje shqetesim
themelor edhe per iniciativat UNESCO-s per te perzier arsimin
gjitheperfshires ne kuadrin e EFA-s (Edukimi per te gjithe) Kjo
perfshin arritjen e nje partneriteti te plote me nderhyrjet e tilla si
program ii UNICEF-it ‘shkollat miqesore per femijet’ dhe
prorgrameve arsimore te OJF-ve per te rinjte dhe te rriturit me
nevoja te vecanta te nxeni.
• Perballu me sfiden-Shfaqe paionin
Ata qe kane fuqine te pershpejtojne ndryshimin jane moralisht
pergjegjes per te marre seriozisht parimet e tyre organizative
dhe t’i pershtasin ose ndryshojne ato ashtu si nevojitet.
Donatoret, qeverite, OJF-te nderkombetare duhet te gjitha te
kene nje deshire per t’i ndryshuar gjerat politikisht. Konventa
e te Drejtave te Femijeve i keron politikeberesveT ne
48
komunitetin kombetar dhe nderkombetar te jene dinamik ne
vlersimin e cilesise se punes qe ata po bejne, vakumet qe lejne
mbrapa, dhe hendeqet qe plotesojne per sa i perket vecanerisht
femijeve te margjinalizuar dhe familjeve te tyre.Ata duhet te
shikojne cilesine,forcen dhe kembenguljen e drejtimit qe ata po
bejne ne emere te ketyre komuniteteve.
Qeveria, ne menyre te vecante eshte e detyruar te shikoje
prioritetet e shpenzimeve te tyre : axhendat e kujt ata po
degjojne; per cfare po shpenzohen burimet kobetare; dhe ne
cfare shkalle po e perdorin “fuqizimin e komunitetit” sin je
eufemizem per t’i bere bisht pergjegjesi
49
50
51
