МОНГОЛЫН УГСААТНУУД

Бэлтгэсэн : Б. Эрдэнэзул

Улаанбаатар 2010 он

Илтгэлийн танилцуулга:

Монгол нутаг дахь угсаатнууд Монгол угсаатнуудын газар нутгийн

байршил Монгол угсаатны хэл соёл Халх , Казак, Цаатан угсаатан үндэстэн

ястаны тухай

МОНГОЛ НУТАГ ДАХЬ УГСААТНУУД

Монгол улс нь 2.7 сая хүн амтай. 1.564.115 км/кв газар нутагтай. Монгол нутагт хэлний хоёр бүлэгт багтах угсаатан ястан оршин суудаг.

Монгол нутаг дахь үндэстэн, ястанууд: халх, баяд, буриад, барга, дарьганга, дархад,

дөрвөд, мянгад, захчин, өөлд, торгууд, үзэмчин, хамниган, харчин, хотгойд, цахар, турк, казак, урианхай, хотон зэрэг

Монголын олон угсаатны бvлгvvд эрт vеэс идээшин уламжилж ирсэн тодорхой газар нутаг, байршилтай. Бидний ойрадууд буюу Баруун Монголчууд гэж ярьдаг ястанууд баруун аймгуудад зонхилон амьдардаг. Ялангуяа Ховд аймгийг олон vндэстэн, ястаны єлгий гэж эртнээс нэрлэж ирсэн. Ховдод єєлд, мянгад, торгууд, захчин, Увс, Баян-Єлгийд урианхай, баяд, дєрвєд, хотонгууд бий. Мэдээж Монголын хvн амын 70 гаруй хувийп.эзэлдэг халхчууд бараг бvх аймагт оршин суудаг.

Зvvн аймгуудад б и д дарьгангачууд гэдэг баргууд, vзэмчин , хамниган, Xэнтий , Дорнодод буриадууд байдаг. Манайд буй хориод угсаатны бvлгээс буриадууд єєрсдийн угсаа гарал, зан заншил, соёл, гоёлоо сайн хадгалж vлдсэн. Тэд Хэнтийн Биндэр, Дадал, Батширээт, Дорнодын Баяндун, Баян-Уул, Дашбалбар, Цагаан-Овоо сумдад голчлон бий.

90% гаруй хувийг Монгол хэлний бүлэгт багтах халх, баяд, буриад, барга, дарьганга, дархад, дөрвөд, мянгад, захчин, өөлд, торгууд, үзэмчин, хамниган, харчин, хотгойд, цахар эзэлдэг.

Хоёрдахь бүлэгт турк хэлтэн, казак, урианхай, хотон орно. 

Монгол улсын эдгээр угсаатан ястангууд үндсэн хуулиар батлагдсан бүрэн эрх эдэлж, нийгэм улс төр, эдийн засаг, соёл боловсролын үйл хэрэгт адил тэгш эрхтэй оролцдог. 16 нас хүрсэн хүн Монгол улсын иргэний үнэмлэх авч 18 наснаас насанд хүрсэнд тооцогдож хуулийн дагуу бүрэн эрх эдэлнэ.

ХАЛХ ҮНДЭСТЭН

Халхчуудын өвөг дээдэс нь VIII-XII зууны үед Хэрлэн, Онон, Туул гурван голын саваар төвлөрөн нутаглаж байсан ба XIII зууны эхээр Монголын нэгдсэн тулгар төр улс байгуулагдахад гол цөм нь болж тэргүүлэх үүрэг гүйцэтгэсэн язгуурын Монгол аймгуудаар бүрэлдэн тогтсон юм.

Монгол орны хүн амын дийлэнх хувийг эзэлдэг халх үндэстэн нь дотроо 400 гаруй овог байдаг. Эдгээрээс дурьдвал: боржигон, хатгин, харчин, онхууд, урианхай, олхонууд, элжигэн баяд, бэсүд, мангуд, оннуд, юншээвүү, үжээд, мянган, харнууд, түмэд, сартуул, тангууд, мэргэд, барга, цахар, харчин, өөлд, торгууд, хотгойд, хариад, баачууд, бөөчүүд, гэх зэрэг олон овог угсаатанд хуваагдсаар иржээ.

Монгол хүний ур ухаан Уран нарийн, чамин тансаг хийц, хараа булаам чимэг, зүүлт бүхий хувцастай үндэстэн Монгол хүний ур ухаан, өв соёл шингэсэн дээл, хувцасанд шингэсэн чимэглэлүүдтэйгээрээ Монгол дээл бусад үндэстнүүдийн хувцасаас ялгардаг. Манай өвөг дээдэс 100 гаруй төрлийн дээл хувцас хэрэглэж ирсэн түүхтэй.

Ястан үндэстэн болгон өөр өөрийн гэсэн хэв маяг , ёс заншлыг харуулсан хувцастай байсан. 13 дугаар зууны үед бараг, захчин, өөлд, торгууд, урианхай, баяд, халхчуудыг хувцасаар нь ялгадаг байжээ.

Тэд үндэстэн ястныхаа онцлогыг харуулсан хувцас өмсөж байсан. Нэг ёсондоо үндэстэн ястны дээл хувцас бол түүх, соёл, зан заншлыг шингээснээрээ аугаа юм.

 Монгол үндэстнүүд нэгэн адил өвөг дээдсээ эрхэмлэн хүндэтгэж, төрөл саднаасаа эхлэн ахас эхэс хүн бүхэнд ахчлах дүүчлэх ёсыг чанга баримтлан гүйцэтгэж байдаг заншилтай.

Монголчууд Жилийн 4 улиралд нүүдэллэн нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлж ирсэн . Монгол үндэстэн эрийн гурван наадмыг баяр ёслолыг, хүндэтгэлийн байдалтай хийдэг. Морь уралдах, бөх барилдах, нум сум харвах зэрэг нь үндэсний баяр наадам юм.

БАЯН ӨЛГИЙ АЙМГИЙН ГАЗРЫН ЗУРАГ

Казак үндэстэнгүүд Монгол улсын баруун хэсэгт нийслэл Улаанбаатараас 1650 км зайд,

45,8 мянган метр хавтгай дөрвөлжин нутаг бүхий Баян-Өлгий аймагт оршин суудаг. Нийт 13 сумтай, хүн ам 98066, үүнээс 88,7 хувь нь казак үндэстэн. Казак хэлээр ярьдаг. Шашин шүтлэгийн хувьд нийт хүн амын 88,7 хувь нь мусульман шашин шүтдэг.

КАЗАК ҮНДЭСТЭН СОЁЛ:

Боловсролын салбарын хувьд казак ард түмний оршин суудаг Баян-Өлгий аймгийн хувьд нийт 41 сургууль байгаагаас ахлах сургууль 23, дунд сургууль 3, бага сургууль 15 байна. Эдгээр сургуулиудаас 1 ахлах сургууль, 8 бага сургууль монгол хэл дээр сургалтаа явуулдаг бөгөөд бусад нь казак хэл дээр сургалтаа явуулдаг байна.

ЦААТАН ҮНДЭСТЭН

. Духа үндэстэн /цаатан иргэд/ оршин суудаг газар нь нийслэл Улаанбаатараас 1300 км, Хөвсгөл аймгийн төвөөс 300 гаруй, Цагааннуур сумын төвөөс 50-100 км алслагдсан ОХУ-ын Тува улстай хил залгаа хиллэсэн өндөр уулын тайгад амьдардаг

Уул нурууд нь далайн түвшнээс дээш 255-3500 метр өндөрт өргөгдсөн, эрс тэс уур амьсгалтай. Урцанд амьдардаг. Аж ахуйн хувьд зөвхөн цаа малладаг.

Цөөнхөд харъяалагдах хүмүүс өөрсдийн нийгмийн үйл ажиллагаанд оролцох, бусад бүлгийн гишүүдтэй чөлөөтэй байх эрхэд манай улсын Засгийн газраас ямар нэг хязгаарлалт огт тавьдаггүй.

1992 оны Монгол Улсын Үндсэн Хуулийн II бүлгийн 14 дүгээр зүйлд зааснаар "Монгол улсад оршин суугаа хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байна. Хүнийг үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол,боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно.

Духа үндэстэнгүүдийн /цаатан/ амьдран суудаг Хөвсгөл аймгийн Цагааннуур суманд 1 дунд сургууль сургалтаа явуулдаг бөгөөд тайгын хүүхдүүд сумын сургуулийн дотуур байранд амьдран суудаг.

Энэ сургууль нь монгол хэл дээр

сургалтаа явуулдаг, тува хэлний

хичээлийн программ байгаа боло

вч багшлах боловсон хүчин

дутагдалтай байгаагийн улмаас

тува хэлний хичээл ордоггүй.

МОНГОЛ ҮНДЭСНИЙ ХУВЦАСНЫ ЦОМГООС

БАРГА ЭХНЭР ДАРХАД

БУРИАД ЭМЭГТЭЙ БУРИАД ЭРЭГТЭЙ

БАЯД

ДАРЬГАНГА ДӨРВӨД

ЭРД ГАРСАН ХУУЧИН ЦАГИЙН ХУВЦАС

ХАЛХ ЭХНЭР ХАЛХ ЭРЭГТЭЙ ӨВЛИЙН ХУВЦАС

КАЗАК

ХОТОН МЯНГАД

ЗАХЧИН ЭМЭГТЭЙ ЗАХЧИН ЭМЭГТЭЙ ӨВЛИЙН ХУВЦАС

ӨӨЛД ТОРГУУД

УРИАНХАЙ ЭХНЭР УРИАНХАЙ ЭРЭГТЭЙ

ҮЗЭМЧИН ХАЛХ ХУВЦАС

Зуны дээл

Анхаарал тавьсанд баярлалаа