Үндсэн хуульт төр ба төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт

Б. Ариунбаяр

Үндсэн хууль гэж юу вэ?• Үндсэн хууль гэдэг нь constitution – тогтоомж, тогтоол гэсэн латин үгнээс гаралтай бөгөөд, “үндсэн хууль” гэдэг нэрээр дэлхийн улсуудад хэрэглэгдэх болсон байна.

Үндсэн хуулийн талаар эрдэмтэн, сэтгэгчид янз бүрээр тайлбарлаж тодорхойлдог бөгөөд тэдгээрийг дүгнэхэд:Үндсэн хууль нь төрийн эрх барих дээд байгууллагаас баталсан “ улс орны тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, хүний эрх, эрх чөлөөг бататгасан төрийн эрх мэдлийг хуваарилах зарчим дээр үндэслэгдсэн хуулиудын хууль бүхий дээд хүчин чадалтай улс төр, эрх зүйн баримт бичиг юм”.

• Үндсэн хуульт ёс гэдэг нь товчоор хэлбэл үндсэн хуультай байж, түүнийгээ ёс болгож хэрэгжүүлж, дагаж мөрдөх явдал мөн.

• Үндсэн хуульт ёсыг хэрэгжүүлнэ гэдэг нь хууль тогтоогчдыг үндсэн хуультай холбож буй эрх зүйн зарчим мөн. Энэ зарчим хэрэгжих үндэс нь төрийн эрх мэдлийг хуваарилсан байх явдал юм.

Төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт• Төрийн эрх мэдлийг хуваарилах нь хүн төрөлхтөн

өөрийнхөө эрх, эрх чөлөөг төрийн хүчнээс хамгаалах талаар хийсэн дорвитой ололтуудын нэг бол төрийн эрх мэдэл хуваарилах онолыг бүтээж үндсэн хуулийн нэг гол зарчим, үзэл баримтлал болгосон явдал юм. Төрийн эрх мэдлийг хэрхэн яаж хуваарилах тухай асуудал судлаачдын анхаарлыг татсаар ирсэн бөгөөд үүнд Английн философич, улс төрийн зүтгэлтэн, либерализмын онолыг үндэслэгчдийн нэг Ж.Локк (1632-1704), Францын философич, социологич, эрх мэдэл хуваарилах онолыг үндэслэгч Ш.Монтескье (1689-1755) нар ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн юм.

Ж.Локк (1632-1704)• Хүмүүс өмчөө хамгаалуулах, амьдрах, эрх

чөлөөтэй байх, эрхээ баталгаажуулахын тулд төрд нэгддэг. Энэ зорилгыг хангах гол механизм нь төрийн эрх мэдлийг хуваарилан тэнцвэржүүлэх явдал гэж үзэж байв. Тэгэхдээ Ж.Локк Английн парламентийн уламжлалд тулгуурлан төрийн эрх мэдэлд хууль тогтоох нь давамгайлж байх ёстой гэж үзэж байв. Тэрээр “Үндсэн хуульт төрд нэг л дээд эрх мэдэл оршиж болох бөгөөд түүнд бусад эрх мэдэл захирагдаж байдаг, захирагдаж байх ёстой. Тийм эрх мэдэл бол хууль тогтоох эрх мэдэл юм” гэж бичсэнээс нь түүний үзэл санаа тод харагддаг.

Ш.Монтескье (1689-1755)Эрх мэдэл хуваарилах замаар төрийн дур зоргыг хязгаарлаж болох тухай онолоо боловсруулсан байна. Ш.Монтескье “Аливаа төрд 3 төрлийн эрх мэдэл оршдог. 1. Хууль тогтоох эрх мэдэл – парламент2. Гүйцэтгэх эрх мэдэл – ерөнхийлөгч, засгийн

газар3. Шүүх эрх мэдэл – шүүхийн байгууллага

гүйцэтгэж байдаг байна. Засаглал, эрх мэдэл хуваарилах ийм зарчим бүх ардчилсан оронд хэрэгжиж байдаг” гэжээ.

Төрийн эрх мэдэл хуваарилах зарчим:1. Төрийн байгууллагын хооронд хөдөлмөрийн

тодорхой хуваарь байдаг2. Ардчилсан нийгэм дэх гурван засаглал нэг нь

нэгнийгээ хянаж байдаг3. Нэг нь хэт давамгайлахаас хязгаарлан тэр

гурвын хүчний харьцааг тэнцвэржүүлж, тэдгээр нь харьцангуй бие даасан байдалд оршдог.

Монгол улсын төрийн тогтолцоо ба төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт

Хууль тогтоох байгууллага: Улсын Их Хурал нь хууль тогтоох, ерөнхийлөгчийг сонгогдсон гэж үзэж, бүрэн эрхийг нь хүлээн зөвшөөрсөн хууль гаргах, чөлөөлөх, огцруулах, засгийн газрыг байгуулах, биелэлтийг хянан шалгах, монгол улсын олон улсын гэрээг соёрхон батлах, цуцлах, онц болон дайны байдал тогтоох гэх мэтийн асуудал шийднэ.

. Гүйцэтгэх байгууллага: Засгийн газар нь төрийн хуулийг биелүүлж, аж ахуй, нийгэм, соёлын байгууллагыг удирдах, төрийн гадаад бодлогыг хэрэгжүүлэх зэрэг үүрэг гүйцэтгэнэ.

• МУ-ын Ерөнхийлөгч нь Монгол Улсын үндсэн хуулийн 30.1-т заасанчлан МУ-ын төрийн тэргүүн, Монголын ард түмний эв нэгдлийг илэрхийлэгч мөн. ҮХ-ийн 32-р зүйлд Ерөнхийлөгч нь: - УИХ-ын баталсан хууль болон шийдвэрт бүхэлд нь буюу хэсэгчлэн хориг тавих, УИХ-д суудал авсан намуудтай зөвшилцөн нэр дэвшүүлсэн хүнийг ерөнхий сайдаар томилох санал, засгийн газрыг огцруулах саналыг УИХ-д оруулах, гадаад харилцаанд улсаа төлөөлж гэрээ байгуулах, үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийг тэргүүлэх, зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч зэрэг үүрэг гүйцэтгэнэ гэж тус тус заасан байна.

Шүүх засаглалыг хэрэгжүүлэх байгууллага нь шүүх, прокурор, үндсэн хуулийн цэц юм.• Шүүх нь: - хуулийг

сахиулах, тайлбарлах, -эрүү, иргэн, захиргааны хэрэг, маргааныг шүүн таслах үүрэг гүйцэтгэнэ

• Прокурор нь: - хэрэг бүртгэх, мөрдөн байцаах, ял эдлүүлэх ажиллагаанд хяналт тавьж , шүүх хуралдаанд төрийн нэрийн өмнөөс оролцоно.

• Үндсэн хуулийн цэц нь: - үндсэн хуулийн биелэлтэнд дээд хяналт тавих, түүний заалтыг зөрчсөн тухай дүгнэлт гаргах, маргааныг магадлан шийдвэрлэх, бүрэн эрх бүхий байгууллага, Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа мөн юм

Ном Зүй

• Монгол Улсын Үндсэн Хууль