View
29
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
KITABU CHA MPASHA HABARI
BOKU YA MOPANZI SANGO
MANUEL DESJOURNALISTES
Pour un bon déroulement du processus électoral en RDC
L e s m a n u e l s d e R F I - P l a n è t e r a d i o
2
Mimi, mpasha habari...
Ngai, mopanzi sango…
Moi, journaliste…
P o u r u n b o n d é r o u l e m e n t d u p r o c e s s u s é l e c t o r a l M a n u e l d e s j o u r n a l i s t e s
3
KITABU CHA MPASHA HABARI
Kwa ajili ya uendeshaji bora wa mwendo wa uchaguzi
BOKU YA MOPANZI SANGO
MANUEL DESJOURNALISTES
Po maponami maleka malamu mingi
Pour un bon déroulement du processus électoral
Collection « Des Hommes au Courant »
L e s m a n u e l s d e R F I - P l a n è t e r a d i o
4
Mimi, mpasha habari…
Ngai, mopanzi sango…
Moi, journaliste…
Niko mpasha habari na raïa
mkongomani anayejitoa katika
nia ya kuona udemokrasia una-
songa mbele nchini mwangu.
Ni kwa ajili ya hiyo niliamua ku-
jiunga na muungano wa wapasha
habari watakaohusika na kuripoti
habari za namna uchaguzi utaan-
daliwa na kuendeshwa. Kwa ushi-
rika na vyombo vyetu vya habri na
kwa ujuzi wetu, tunafikiri kwamba
kazi hiyo twaweza kuifanya vizuri.
Kupitia uchaguzi bora na wa kiwazi
heshima ya nchi yetu yaweza kuru-
dia, na raïa watakuwa na uaminifu
kwa serkali na kwa viongozi, kuona
kwamba wameheshimu matakwa ya
raïa. Kitabu hiki kitaniruhusu kui-
marisha na kulinda ujuzi niliopata
wakati wa kikao cha mafunzo kilicho
andaliwa na RFI Planète Radio.
Kitabu hiki kitanipa mwelekezo wa
kufuata ili niongeze mambo men-
gine kwenyi ujuzi wangu na hivi
kuniruhusu nitekeleze vema kazi
ninayoitwa kufanya.
P o u r u n b o n d é r o u l e m e n t d u p r o c e s s u s é l e c t o r a l M a n u e l d e s j o u r n a l i s t e s
5
Nazali mopanzi sango pe mua-
na ya ekolo Congo. Nazui mokano
ya kosunga, elongo na baninga
basusu, ekolo na biso po ekoba o
nzela ya democratie.
Tala tina natie ya ngai makasi pe bua-
nia, o kati ya Lingomba ya Bapanzi
Sango pona Maponami. Posa na ngai
ezali nakoka, na nzela ya ba ndako
ya bopanzi sango, kosunga mboka na
ngai po ete maponomi mikoya, maleka
malamu penza, na lolenge ya kimia pe
bosembo, matosa mokano ya baponi
pe mandimama o miso ya banso.
Buku oyo esalemi sima ya bokutami ya
boyekoli oyo RFI Planète Radio esilaki
kosala o mboka Kinshasa.
Yango nde ekolakisa biso nzela ya
kolanda pona kovandisa pe kokolisa
mayele pe makoki na biso. Pe lisusu
pona kosunga biso tosala Mosala na
biso malamu.
Je suis un journaliste et un citoyen
congolais engagé avec l’avenir démocratique
de mon pays.
Voilà pourquoi j’ai décidé d’agir dans le cadre
du Réseau des Journalistes pour la Couverture
du Processus Electoral et de contribuer avec nos
medias et nos compétences au bon déroulement
des échéances à venir et au rétablissement de la
crédibilité et la confiance de la population dans la
transparence et le respect de la volonté populaire
en RDC.
Ce Manuel me permettra de consolider les
connaissances et les capacités acquises pendant
l’Atelier de RFI Planète Radio et me donnera des
indications sur la marche à suivre pour les enri-
chir, les renforcer et bien accomplir ma Mission.
L e s m a n u e l s d e R F I - P l a n è t e r a d i o
6
Ninalopaswa KufanyaMosala na ngai
Ma Mission
P o u r u n b o n d é r o u l e m e n t d u p r o c e s s u s é l e c t o r a l M a n u e l d e s j o u r n a l i s t e s
7
L e s m a n u e l s d e R F I - P l a n è t e r a d i o
P o u r u n b o n d é r o u l e m e n t d u p r o c e s s u s é l e c t o r a l M a n u e l d e s j o u r n a l i s t e s
9
L e s m a n u e l s d e R F I - P l a n è t e r a d i o
10
Ahadi zangu Mokano nasili kozua
Mes engagements
P o u r u n b o n d é r o u l e m e n t d u p r o c e s s u s é l e c t o r a l M a n u e l d e s j o u r n a l i s t e s
11
Jukumu la kiraïa Nikiwa na zamiri kwamba
uchaguzi ni wa maana
makuu ajili ya kuimarisha
udemokrasia na amani ya
kijamii, ninajitoa kufanya
kazi yangu kwa bidii na kwa
moyo mkuu. Natia mbele ya
yote faida ya wote, na siyo
faida ya shirika langu ao
faida yangu binafsi.
Ninahakikisha kwamba
ninawatumikia wasikilizaji
wangu wote, bila ubaguzi
wa rangi ya kisiasa, dini
Na kotalaka tina enene ya
maponami po democratie
ekende liboso, pe kimia
evanda solo na mboka
na biso, mosala na ngai,
nako sala yango na mpiko,
kimia pe motema enene.
Na ndimisami tango inso
ete bolamu ya songolo to
palala, bolamu kaka ya
lingomba lioko, ezali na tina
te. Bolamu ya bato banso
nde eluti motuya.
nandimi été nazali se mosali
liboso ya balandi manaka
Conscient de l’importance des
élections pour le perfection-
nement de la démocratie et
la paix sociale, j’exerce mon
activité avec dévouement et
générosité.
Je mets au cœur de mon action
l’intérêt général et non pas
ceux de ma radio ou les miens
en particulier.
Professionalismej’assume que je suis au service
de tous mes auditeurs, quelle
que soient leurs tendances
politique et religieuse ou leur
appartenance ethnique. Mon
métier est d’informer et non de
pas de faire de la propagande.
J’ai le droit d’avoir des idées
mais non pas d’utiliser la radio
pour favoriser tel ou tel parti
ou candidat.
Kutumika kwa kuheshimu kanuni za kazi
Komema mokumba lolenge ya muana mboka ya solo
Kotambuisa masala na ngai
Responsabilité civique
L e s m a n u e l s d e R F I - P l a n è t e r a d i o
12
ao kabila. Kazi yangu ni ya kupasha habari
na siyo ya kufanya propagandi. Nina haki
ya kuwa na maoni yangu binafi ila siruhu-
siwe kutumia redio yangu kwa kuonyesha
kupendelea kandideti huyu ao ule, chama
cha kisiasa hiki ao kile.
ya radio. Nakosalela bango misala
na bosembo, nakosala bokeseni te
kani ya bato, kotalaka soki bazali
ekolo nini, soki bako tambola sima
ya mondonguani ebonga nini, to
pe kosambela nzambe oyo wapi.
Mosala na ngai ezali ya bopanzi
sango kasi ya bobeti ntangua te (
faire la propagande). Lokola moto
nioso, nazali pe na makanisi na
ngai, kasi nakobomba makanisi
maana obe pona ngai.
Tango moko te nakokende koka-
bola yango na nzela ya radio na
tina ya kolongisa moyeli ebonga
songolo to pakala. Nani akolonga
maponami etali ngai ata moke te,
posa na ngai ezali obe kosala ete
baye bakolonga maponami, bazala
oyo bana mboka basili kopona
solo, ba oyo bakosala mosala na
bango na bosembo nioso.
Rigueurconnaissant l’impact que peuvent avoir
les messages que je diffuse, je prends
soin de les vérifier scrupuleusement afin
de ne pas contribuer à faire circuler des
rumeurs infondées ou des informations
inexactes.
S’agissant d’interviewer quelqu’un ou
d’animer une table ronde ou un débat,
je me prépare et me documente afin de
poser des questions, rebondir ou relancer
les échanges avec pertinence et clarté.
P o u r u n b o n d é r o u l e m e n t d u p r o c e s s u s é l e c t o r a l M a n u e l d e s j o u r n a l i s t e s
13
Shurti kali za kazi
Nikijuwa vinyume vinavyoweza kutokana
na utangazaji wa habari zisizo chunguzwa
vema, inanibidi basi, mbele ya kutangaza
habari yoyote kuhusu uchaguzi, niwe
hakika kwamba habari hiyo nimeifanyia
uchunguzi wa kutosha na kama siyo uvumi
tu ila ni habari ya kweli kabisa. Kuhusu
kumhoji mtu fulani ili kujuwa maoni yake
kuhusu jambo fulani, ao kuhimiza mjadala,
napaswa kujiandaa vema ili maswali
nitakayo uliza yawe yale yanayo waleta
waalikwa wangu kutoa majibu ya kweli na
yanayo ondoa giza ndani ya fikra za raïa
wote kuhusu uchaguzi. Nitajitolea kutafuta
na kukusanya habari motomoto kuhusu
uchaguzi. Kwanza kupitia uhusiano wangu
na duru zinazoaminika kuwa na habari za
kweli za uchaguzi kama vile CENI, MO-
NUSCO na wengine wote wanao husika na
mwendo wa uchaguzi. Nitapitia pia ripoti
zinazotolewa na vyombo vya habari vya
taifa na vya kimataifa.
Kosala mosala ya siki siki nakotalaka litomba ya ba sango oyo nazali
kopesa o matoyi ya balandi manaka ya
radio, na koluka yambo bosolo na yango,
pamba te makoki ata moke te kopesa
sango ya lokuta to bilobi. Na mawe matali
kotuna mituna na moto songolo, to pe ko-
kamba manaka ya kobaboli makanisi (table
ronde, débat), nakokende ko milengele
malamu pe koluka luka na ba buku pona
kobongisa mituna ya motuya, pe kotabuisa
masolo pona efongola mayele ya balandi
radio. Nakoluka koyeba ba sango manso
matali maponami. Yambo na nzela ya CENI,
Monusco, pe banso bakosala misala mitali
maponami, pe lisusu ya nzela ya ba radio
ya bapaya.
Kofungola matoyinakoluka tango inso koyoka maloba pe
makanisi ya balandi manaka ya radio. Ba
posa na bango ezali maye maleki motuya
na matoyi na ngai. Nakosala manso po
bayeba ete mituna pe makanisi na bango
nde eluti motuya epayi na ngai. Pe nako-
kende kotala elongo na bango ndenge nini
bakomisela ngai yango na ndenge ya pete.
L e s m a n u e l s d e R F I - P l a n è t e r a d i o
14
Kujibu haraka ijapokuwa mpangilio ninaweza kuwa nao,
kwa ushirika na Redio yangu, ajili ya kuripo-
ti habari za uchaguzi, napaswa kuwa tayari
kufanya mageuzi kufuatana na wakati, pia
na ukweli wa sasa. Mageuzi hayo yanawe-
za kuhusu ratiba ya vipindi, hata mada za
kuzungumzia. Kulingana na habari zinazo-
zungumziwa kwa sasa, na jinsi zinaendelea
kampeni za uchaguzi, tunashurtishwa ku-
badili mara kwa mara, hata kwa dakika
ya mwisho, mada ao namna ya kujadili.
ninafanya kazi yangu kwa ushirikiano na wenzi wangu wote wa muungano wa wapasha habari kwa ajili ya kuripo-ti mwendo wa uchaguzi, kwa ushirikia-no na wanamemba wa muungano wa wataalam wa habari za uchaguzi, na pia kwa ushirikiano na miungano isiyo ya kiserkali, na hiyo ya shirika laraïa inayohusika na maadibisho ya Kiraï.
Kozala nguiNa komilengelaka misala ya bopanzi sanga
ngai pe ndako ya mosala na ngai tosengeli
kosala o eleko ya maponami, na sengeli
na milengele kotabuisa misala lolenge
mosusu soki maye makuti na nzela na ngai
esili kosenga yango. Ngai to radio na ngai
tokoki kobongola basa ya ba manaka ya
radio ( grille des programmes), to kobongo-
ma mama ya lokambo ya manaka songolo.
Sola na tango ya bobeti ntangua ( cham-
pagne electorale), ba sango bizalaka mbeke
pe bikueyaka tango inso, nde boye esengeli
namilengele nabongola maye masengeli
kobonguama.
Nakokende kosala misala na ngai na
boyokami malamu pe bosololi malamu na
bandeko banso ya lingomba ya ba bapanzi
sango ya maponami, lingomba ya ba
referents pona maponami, pe masanga ya
société civile.
Kotambuisa mosala malamu o kati ya lisanga
Wazo la kutumika kwa ushirika
P o u r u n b o n d é r o u l e m e n t d u p r o c e s s u s é l e c t o r a l M a n u e l d e s j o u r n a l i s t e s
15
Je me tiens au courant de l’actualité électorale. Tout d’abord à travers
mes liens privilégiés et le contact direct avec la CENI, la Monusco et autres
acteurs du processus électoral, mais aussi au travers de la couverture
qu’en font les médias nationaux et internationaux.
Ecoute
je suis plus que jamais à l’écoute de mes auditeurs, de leurs préoccupa-
tions, attentes et besoin d’information sur le processus électoral. Je fais le
nécessaire pour qu’ils sachent que leurs questions et points de vue
m’intéressent et leur propose des moyens simples et faciles de me les
communiquer.
Réactivité
tout en planifiant la couverture que moi et ma radio allons consacrer au
processus électoral, je dois être disponible pour faire les changements que
la réalité me conseille ou m’impose. Cette réactivité concerne aussi bien
la grille de programmes que les sujets à traiter. A l’image de l’actualité en
général, le dynamisme d’une campagne électorale nous contraint souvent à
changer à la dernière minute un sujet ou la façon de le traiter.
Esprit d’équipeje développe mon travail en collaboration étroite et coordination constante
avec l’ensemble de mes confrères du Réseau des Journalistes pour Cou-
verture de Processus Electoral, avec le Réseau des Référents Electoraux et
avec les ONGs et Organisations de la Société Civile engagées dans l’action
et l’éducation civique.
L e s m a n u e l s d e R F I - P l a n è t e r a d i o
16
Ripozi zangu Misala na ngai
Ma couverture
Ripoti zangu zi
tahusu aina
tatu za m
ahitaji :
1.Uhimizaji Vipindi na ujumbe vya kuhimiza raïa
kushiriki mwendo wa uchaguzi, na vya
kukumbusha wachaguzi, wanasiasa
na viongozi, kwamba uchaguzi bora
ni tunda la uamzi huru ikiwa watu
walipewa habari za kweli na zinazo-
faa kuhusu mipangilio ya kazi ya ma
kandideti. Usiwe uamzi kutokana na
zawadi ao rushwa.
Mifano ya mada, aina na yaliyomo ndani ya vipindi :
Kwa nini ni muhimu kuchagua ?
Kitu gani tunaweza kutarajia tuna-
popiga kura : Ninaweza kuandaa
kipindi cha mjadala na wawakilishi wa
shirika la raïa, viongozi wa kisiasa,
wataalam. Hapo nitafanya mahojiano
P o u r u n b o n d é r o u l e m e n t d u p r o c e s s u s é l e c t o r a l M a n u e l d e s j o u r n a l i s t e s
17
Ma couverture du processus
électoral tiendra compte de
trois types de besoins et
contenus :
Bopanzi sango ya maponami
ya maponami esengeli nasala,
ezali nzeta ya bitapi misatu :
Ba manaka pe ba sango oyo mizali
komema bana mboka ba mikotisa na
maye matali maponami, pe oyo misali
kotalisa baponi, basani ya politiki pe
bakambi ya mboka ntina ya maponami.
Esengeli na banso basosola ete mapo-
nami ekozua ntina na yango nioso, kaka
soki topesi motuya na loso te, na mun-
gua te oyo basusu nayaka kokabola,
kasi na makanisi ya malonga oyo baweli
bibongo babimisi ona kotonga mboka.
Ndakisa ya maye tokoki kolo-bela nab a manaka ya radio:
Ntina nini kosala voti ? Maye
maponami ekoki komema : o kati ya
manaka ya bokaboli makanisi (table
1. Sensibilisation Des émissions et des messages qui incitent et
encouragent la population à participer au proces-
sus électoral et qui rappellent aussi bien aux
électeurs qu’aux hommes politiques et aux auto-
rités, qu’une bonne élection est le résultat d’un
choix libre et informé en fonction de propositions
politiques ou des programmes d’action et non
pas en fonction de « cadeaux » ou de « faveurs ».
Exemples de sujets, contenus et formats d’émissions consacrées à la sensibilisation:
Pourquoi est-il important de voter ?
Les Enjeux du scrutin : organiser une table
ronde avec des représentants d’OSC, des res-
ponsables politiques, des experts. Faire une série
1. Bobeti ntangua
L e s m a n u e l s d e R F I - P l a n è t e r a d i o
18
mafupi na kila mmoja wao,
mahojiano ambayo itatan-
gazwa kwenye redio kwa
wakati tafauti ili kuonyesha
utafauti wa maoni ya kila
mwalikwa.
Kazi na majukumu ya
viongozi watakaocha-
guliwa : Kuandaa vipindi
vifupi vinavyolenga kufafa-
nua kazi ya wachaguliwa
wa eneo mblimbali, na
umuhimu wa vitendo vyao
katika maisha ya kila siku
ya raïa. Mfululizo wa vipindi
vya aina hiyo unaweza
kutolewa kwa ushirikiano
wa muungano wote.
Amani na utawala bora
: Kutafuta kuonyesha nam-
na gani uchaguzi unaweza
changia kuleta utulivu na
kuimarisha uongozi bora.
Kufanya mjadala ao maho-
jiano mafupi na viongozi wa
ronde), kobengisa bakambi
ya masanga ya société
civile, ya politiki pe ba
nganga ya mayele, pona
moko na moko apesa ya
makanisi. Na sima, kozua
eyano ya motuya ya moko
na moko o kati ya bango
pe kolekisa yango tango na
ntango na radio pona kota-
lisa bokeseni ya makanisi o
kati ya bango.
Mokumba pe ntina ya
mosala ba ntomba toko-
pona basengeli kosala:
Kosala ba : manaka ya
mikuse ( microprogramme)
pona kolimbola mosala ya
ntoma ezali nini pona nto-
bua ya ba mboka na biso.
Ba manaka ya boye, makoki
kosalema na bokambemi ya
lingomba ya bapanzi sango
pona maponami.
Kimia pe bokambi
malamu : ndenge nini
d’interviews courtes à diffuser
séparément pour montrer la
diversité des points de vue.
Rôle et attributions des
responsables à élire : orga-
niser une série de micropro-
grammes destinés à expliquer le
rôle des élus locaux et l’impact
de leur action dans la vie quo-
tidienne de la population. Une
telle série pourrait être co-pro-
duite au niveau de l’ensemble
du réseau.
La paix et la bonne gou-
vernance : en quoi les élec-
tions peuvent elles contribuer
a l’apaisement et au renforce-
ment de la bonne gouvernance?
Table ronde ou série d’inter-
views courtes de responsables
politiques et religieux, autorités
coutumières, représentants des
ONG/OSC.
P o u r u n b o n d é r o u l e m e n t d u p r o c e s s u s é l e c t o r a l M a n u e l d e s j o u r n a l i s t e s
19
kisiasa, wa kidini, viongozi
wa kiasili, wawakilishi wa
miungano isiyo ya kiserkali
na yale ya shirika la raïa.
Kupata habari nzuri
kwa kuchagua vizuri :
Nini ya kutilia mkazo wakati
wa kuamua utachagua
nani ? kufanya mjadala ao
mahojiano mafupi, ao tena
vipindi vifupi kwa ajili ya
kukumbusha na kufasiria
vitu mbalimbali vya kutilia
mkazo wakati wa kuamua
utachagua nani.
Raïa na uchaguzi uta-
kaokuja : Kwa nini wakon-
gomani wamoja hawataki
kuchagua ? Nini wanangojea
kwa ma kandideti ?
Bila shaka, aina ya kipindi
maponami ekoki komema
kimia pe kosunga ba mboka
na biso po ekambema
malamu? Tokoki kosala
yango na manaka ya boka-
boli makanisi (table ronde),
to na mituna pe biyano ya
mikuse mikuse ya bakambi
ya politiki, ya ba ndako ya
nzambe, ya ba nkumu ya
mboka to pe bakambi ya
masanga ya société civili.
Koluka koyeba maye
ya motuya pe ya solo
yambo ya kopona : Eloko
nini ya motuya moponi
esengeli ayeba yambo ya
kopona? Tokoki kosala
manaka ya bokaboli maka-
nisi, mituna pe biyano ya
mikuse mikuse, manaka ya
mikuse pona kotalisa lisusu
to pe kolimbola mawe ya
ntina moponi nioso esengeli
koyeba.
Bien s’informer pour bien
choisir : Que faut-il considé-
rer au moment de décider
pour qui voter ?
Table ronde ou série d’inter-
views courtes et ou micropro-
grammes destinés à rappeler et
expliquer les éléments à consi-
dérer au moment de décider à
qui donner son vote.
La population et les
prochaines élections :
Pourquoi certains Congolais
ne veulent pas voter ? Qu’at-
tendent-ils des candidats ?
Sans aucun doute, le format le
plus adéquat est, dans ce cas-
ci, le vox pop (micro-trottoir).
On peut produire aussi des
séries thématiques autour des
préoccupations et attentes de
la population : santé, propreté
de la ville, sécurité, transports,
voirie, éducation, etc.
L e s m a n u e l s d e R F I - P l a n è t e r a d i o
20
hapa ni kutafuta maoni
ya raïa kwa kutembeza
microphone barabarani
ukiwaswali na ku rekodi
majibu yao kuhusu mada
hiyo.
Unaweza pia kupanga
vipindi vya mada tafauti
kuhusu matakwa na mata-
rajio ya raïa inayolengana,
kwa mfano, na afia, usafi
wa mji, usalama, uchukuzi,
barabara, maadibisho, na
vivi hivi.
Kuhusu aina ya vipindi
vya kuhimiza, ni vema
kukumbusha ujuzi wa redio
fulani za muungano wetu
ambazo, wakati wa ucha-
guzi uliopita, ziliwaitisha
wasanii wa nyumbani kwa
kutunga nymbo zilizo-
pendwa kupitia mafunzo na
ujumbe yaliyokuwa ndani.
Bana mboka pe mapona-
mi mikoya : Kolobela ntina
nini bana mboka basusu
balingi lisusu makambo ya
voti te ? eloki nini baweli
bibonga bazali kolikia?
Pona kolobela makambo
ya boye malamu tokoki
kotambusa elobeli na bala-
bala pe kozua biyano ya
bana mboka(micro-trottoir).
Tokoki pe lisusu kosala
molongo mobimba ya ba
manaka pona kotalisa ba
posa ya bana mboka na
mawe matali : bokolongono
bua nzoto, bopeto ya mbo-
ka, kelasi ya bana,… Na
mawe matali lolenge ya ba
manaka tokoki kosala na ba
radio na biso pona kobeta
ntangua, tolongisa bandeko
basusu ya ba radio bazuami
o kati ya biso, pe kokumisa
makanisi na bango.
En termes de formats à
utiliser pour la sensibilisation,
il convient de rappeler ici les
expériences de quelques radios
de notre réseau qui, lors des
scrutins précédents, ont fait
appel à des artistes locaux pour
créer des chansons qui ont
connu parfois un beau succès.
2. La formation
Le but c’est d’apprendre à la
population les droits, les
devoirs et les démarches
essentielles pour bien partici-
per aux élections.
Exemples de sujets, contenus et formats d’émissions consacrées à la formation :
Comment savoir si j’ai le
droit de voter ou pas ? Si
je ne sais par lire, puis-je
P o u r u n b o n d é r o u l e m e n t d u p r o c e s s u s é l e c t o r a l M a n u e l d e s j o u r n a l i s t e s
21
2. Mafunzo
Ukomo ni kufunza raïa
haki zao, mapashwa yao
na taratibu za kufuata ili
kushiriki vipasavyo ucha-
guzi.
Mifano ya mada, aina na yaliyomo ndani ya vipindi :
Namna gani nitajua
kama nina haki ao hapana
ya kuchagua ? Kama
sijue kusoma, naweza
sindikizwa na rafiki ao
mmoja wa jamaa langu?
cheti gani napaswa kuo-
nyesha ili nikubaliwe
kuchagua ?
Kwa kujadili mada kama na
hiyo, itabidi kuhojiana na
O tango ya maponami
maleki, bango babengi-
saki balanga nzembo pona
koteya na maye matali
maponami, pe ba nzembo
na bango esukaki na mono-
ka ya bana mboka banso.
2. Koyekolisa
Tina na yango ezali kolaki-
sa bana ya mboka makoki
pe mikumba na bango, pe
lisusu nini ya motuya kosa-
la pona kotambola malamu
o nzela ya maponami.
Ndakisa ya manaka pona koyekolisa, pe lolenge ya kosala yango :
Ndenge nini koyeba
soki nazali na makoki ya
kosala voti to te ? Moto
ayebi kotanga te, ako-
me faire accompagner par
un ami ou un membre de ma
famille ? Quel document je
dois présenter pour voter ?
Pour traiter ce genre de conte-
nus « pratiques » une bonne
formule est d’interviewer un
représentant de la CENI ou un
expert électoral qui répondrait
en même temps, idéalement
en direct, aux questions des
auditeurs. Dans la mesure où
un certain nombre de situations
sont communes à l’ensemble
de la RDC, on peut produire,
au niveau de tout le réseau et
en collaboration avec la CENI,
une série de microprogrammes
qui répondront aux principales
questions qui se posent à leur
propos. Parmi les formats
à l’efficacité avérée dans ce
domaine : le radio-théâtre, qui
a le mérite de créer plus de
proximité, d’intérêt et d’adhé-
sion aux messages.
L e s m a n u e l s d e R F I - P l a n è t e r a d i o
22
msimamizi wa CENI ao tena
na mtaalam fulani wa mam-
bo ya uchaguzi. Unaweza
kuwaalika wote studioni
wajibu moja kwa moja kwa
maswali ya wasikilizaji.
Ikiwa kama mada yaweza
kuonekana yenye faida kwa
raïa wa maeneo mbalimbali
ya nchi, kuna uwezekano
wa kuunda na kupeperusha,
kwa ngazi ya muungano
wote na kushirikiana na
CENI, mfululizo wa vipindi
vifupi vitakavyojibu kwa
maswali muhimu yanayou-
lizwa kuhusu mambo ya
uchaguzi. Miongoni mwa
aina ya vipindi vinavyoweza
kutumiwa hapa, tutaje
mchezo wa kuigiza kupitia
redio sababu unapendwa
sana na wasikilizaji na una-
fikisha ujumbe kwa haraka
sana.
koki kokende kosala voti
elongo na muninga to pe
ndeko na ye lioko oyo
ayebi kotanga, na tina
asunga ngai ye? Lokasa
nini esengeli nalakisa
yambo ya kosala voti ?
Pona kolobela makambu ya
lolenge eye na manaka ya
radio, tokoki kosala manaka
ya motuna pe eyano ( inter-
view) na moko ya basali ya
ndako ya maponami (CENI),
to nganga ya mayele ayebi
maponami. Ye akopesa
biyano nioso. Epusi kutu
malamu kosala yango na
manaka oyo se na tango
ena ezali kokoma na matoyi
ya balandi (en direct) po
balandi pe batuna mituna.
Na kotalaka ete mingi mingi
esali se makambo moko
tokokutana na yango na ba
mboka na biso nioso, tokoki
kosala, na bokambemi ya
lisanga ya bapanzi sango
pona maponami, molongo
Qui peut-être candidat ?
Quelles sont les dispositions
sur la propagande électo-
rale? Ai-je le droit mettre de
grosses affiches sur les murs
de ma maison ?
Hormis une chronique desti-
née à rappeler ce que la loi
électorale prévoit à propos de
sujets comme ceux-ci, on peut
concevoir, en complément, une
interview avec un responsable
de la CENI, un politologue ou
un expert électoral qui répon-
draient aux questions des
auditeurs.
P o u r u n b o n d é r o u l e m e n t d u p r o c e s s u s é l e c t o r a l M a n u e l d e s j o u r n a l i s t e s
23
Nani anaweza kuwa
kandideti ? Mipango gani
inakamatwa kwa ajili ya
propagandi ya uchaguzi
? Je, nina haki ya kuban-
dika maandishi ao picha
kabambi ya propagandi
kwenye ukuta wa nyumba
yangu ?
Zaidi ya makala ambamo
munaweza kumbushwa nini
sheria ya uchaguzi inapanga
kuhusu mada kama hizi,
kuna pia uwezekano wa
kufanya mahojiano na kion-
gozi wa CENI, mtaalam wa
mambo ya kisiasa ao mtaa-
lam wa mambo ya ucha-
guzi ambao watajibia kwa
maswali ya wasikilizaji.
ya ba manaka ya radio
ya mikuse mikuse pona
kopesa biyano na mituna ya
makasi bana mboka bazali
komituna, pona maponami.
Lolenge ya manaka ya radio
bana mboka balingaka min-
gi ezali maboke (théâtre).
Etalisami polele ete mateya
epesami na nzela ya ma-
boke esimbamaka malamu
na balandi.
Nani akoki kokomisa
kombo na ye lokola
moweli ebonga ? kobeta
ntangua ya baweli bi-
bonga esengeli kolekana
lolenge nini ? solo mibeko
epeso ngai makoki ya ko-
tiya ba foto ya minene na
makomi libanda ya ndako
na ngai pona koyebisa
bato, ngai nde esengeli
bapona ?
Tokoki kosala manaka ya
3. L’information
C’est, bien évidemment,
l’essentiel de mon activité.
Pour mieux organiser et pla-
nifier la couverture et mieux
définir le traitement et la
place à réserver aux divers
aspects du processus électo-
ral, il convient de distinguer
3 types d’informations :
L’Information politique
L’Information pratique
L’Information électorale
L’information politique est celle destinée à aider
les auditeurs à comprendre
l’importance et les enjeux de
chaque scrutin, à faire connaître
les candidats, leurs profils,
programmes et propositions,
leurs réactions après les résul-
L e s m a n u e l s d e R F I - P l a n è t e r a d i o
24
3. Habari
Hiyi, kwa kweli, ndio kazi
yangu kubwa.
Kwa kupanga na kuandaa
kazi ya kutoa ripoti ya
mwendo wote wa ucha-
guzi, inafaa kutafautisha
aina tatu za habari :
Habari ya kisiasaNi ile inalenga kuwasaidia
wasikilizaji kuelewa umu-
himu wa kila kipindi cha
uchaguzi, kufaamisha wasi-
kilizaji ma kandideti, maisha
yao katika jamii na miradi
yao ya kuendelesha nchi.
Kujulisha pia wasikilizaji
kama ma kandideti watafa-
nya nini baada ya kutanga-
zwa matokeo ya uchaguzi.
Kwa jumla, kutoa ripoti
kuhusu kila jambo linalowe-
za kuleta matokeo mema
ao mabaya kwa mwendo wa
uchaguzi.
mokuse pona kotalisa lisusu
balandi radio oyo mibeko
ya maponami ebongi na
maye matali eloko songolo
to pakala. Tokoki pe kosala
manaka mobimba ya mituna
pe biyano na moko ya
bakambi ya CENI, nganga
ya mayele ya politiki to ya
maponami. Ye nde akopesa
biyano na mituna manso.
3. Ba sango
Nde ezali mosala na ngai
penza. Pona kobongisa
malamu penza lolenge ya
kokabola sango o tango
ya maponami, pe kosimba
makasi mingi esika toko-
pesa eleko oyo na ba
sango mikokueya o eleko
oyo, toyeba ete tokozala
solo na lolenge misatu ya
ba sango :
Ba sango ya politiki
Ba sango ya misala
Ba sango ya maponami
tats et, d’une manière géné-
rale, à rendre compte de toute
situation qui pourrait avoir une
influence sur le bon déroule-
ment du processus électoral.
A titre d’exemple : la situation
dans l’Est du pays.
Il faut rappeler ici qu’en matière
d’information nous disposons,
avant et après les élections,
de nos journaux ou bulletins
d’information habituels. Nor-
malement les sujets politiques y
ont une place à côté de tous les
autres sujets. A l’approche des
élections, ont peut commencer
par créer une rubrique spéciale
à l’intérieur du journal d’infor-
mation. En tout état de cause,
le journal est le meilleur espace
pour rendre compte de l’actua-
lité du processus électoral au
jour le jour.
En fonction de la ligne édito-
riale, de l’importance que ma
P o u r u n b o n d é r o u l e m e n t d u p r o c e s s u s é l e c t o r a l M a n u e l d e s j o u r n a l i s t e s
25
Inafaa kukumbusha kwam-
bwa, kuhusu habari,
tunakuwa na vipindi mba-
limbali vya kutangaza
habari, (taarifa kamili ao
kwa ufupi), kabla na baada
ya uchaguzi. Kwa kawaida,
habari za kisiasa ni mion-
goni mwa habari zingine
zinazotangazwa katika taa-
rifa hizo. Wakati wa kukari-
bia uchaguzi, inawezekana
kuunda ukurasa maalum
ndani ya kipindi cha taa-
rifa ya habari. Kwa yoyote
ile, taarifa ya habari ndiyo
nafasi inayofaa kwa ku-
pasha habari motomoto ya
uchaguzi siku baada ya siku.
Kulingana na mwelekezo wa
Ba sango ya politiki ezali oyo esengeli kosunga
balandi ya manaka ya radio
asosola tina ya maponami
moko na moko, a yeba
moweli ebonga moko na
moko, makoki na bango,
misala balaki kosala, maka-
nisi na bango na sima ya
boyebi nani alongi mapo-
nami. Na bokuse ezali ba
sango oyo ekopesa nzela na
balandi bayeba manso oyo
ewuti kosalema, oyo ekoki
kozala na litomba na lolenge
maponami esengeli kosale-
ma. Ndakisa : mbilinga-mbi-
linga na kati ya mboka.
Esengeli koyeba na maye
matali bopanzi sango, ba
radio na biso ezali na ba
manaka ya ba sango o
mboka ya bisi (journaux,
bulletin) oyo epesaka ba
sango ya politiki pe ba
radio accorde au sujet et des
moyens disponibles, on peut
créer des émissions spéciales
qui n’existeront que pendant la
période de la campagne
électorale. C’est notamment le
cas des tables rondes et des
débats qui permettent de pré-
senter en même temps
plusieurs candidats qui
s’expriment sur les sujets qui
intéressent nos auditeurs.
Ces rendez-vous collectifs
nous aident à mettre en valeur
notre engagement d’impartia-
lité, notre volonté de donner la
parole à tous les secteurs et de
proposer l’information la plus
complète à nos auditeurs.
Par ailleurs et en fonction de
nos moyens et de notre ligne
éditoriale, nous pouvons créer
d’autres rendez-vous destinés
aussi bien à faire connaître les
candidats et ses propositions
L e s m a n u e l s d e R F I - P l a n è t e r a d i o
26
uhariri, na pia umuhimu
ambao redio yangu inapatia
mada, pamoja na uwezo
uliweko, tunaweza kuunda
vipindi maalum amba-
vyo vitatangazw tu muda
utakaodumu propagandi
za uchaguzi. Vipindi vile ni
kama mijadala, midahalo.
Vipindi vile vinaweza kura-
hisisha kujulisha kwa mara
moja ma kandideti wengi
kwa wasikilizaji, wakizun-
gumzia kuhusu mada zina-
zoambatana na mahitaji ya
raïa. Kukutana huko kwa
makandideti wenye mawazo
tafauti, kunahakikisha nia
yetu ya kubaki wapasha
habari wasiohegemea
upande wowote. Kazi yetu
ni ya kuwatolea wasikilizaji
wetu habari iliyo timilifu.
Upande mwengine, kulin-
gana na uwezo pamoja na
mwelekezo wa uhariri wetu,
sango misusu. Tokoki koko-
tisa eteni o kati ya manaka
ba sango o mboka na biso
pona kolobela maye matali
maponami. Bamba te awa
nde tokoki malamu kopesa
mokolo na mokolo ba sango
ya maponami.
Na botali lolenge radio
ekani kopesa ba sango,
kotala motuya radio na ngai
ekopesaka lolenge ya ba
sango songolo to pakala, pe
ya makoki tozali na yango,
tokoki kosala ba manaka ya
sika kaka pona maponami.
Ekoki kozala ba manaka ya
bokaboli makanisi. Yango
ekopesa nzela ya kosangisa
baweli bibonga, pe kosunga
bango bakabola makanisi na
maye nazali kosimba mite-
ma ya bana mboka. Koyam-
ba na manaka moko, baweli
ebonga misato to minei,
ezali malamu pe yango nde
– portraits, interviews express–
que les attentes de la popu-
lation par rapport au scrutin :
vox-pop (micro-trottoir).
Une formule relativement
simple est celle de
l’autoportrait.
On donne aux candidats la
possibilité de se présenter eux-
mêmes dans un enregistrement
d’une minute. Cette formule a
le mérite de laisser entre les
mains du candidat lui-même la
responsabilité du contenu de
sa présentation et, en termes
radiophoniques, apporte une
diversité sonore qui rend moins
pesante la diffusion d’une série
qui, vu le nombre probable de
candidats, a toutes les chances
d’être prolifique.
L’Information pratique
est celle qui donne les infor-
mations nécessaires pour bien
P o u r u n b o n d é r o u l e m e n t d u p r o c e s s u s é l e c t o r a l M a n u e l d e s j o u r n a l i s t e s
27
tunaweze kuunda vipindi
vingine ambamo tutaalika
ma kandideti wajijulishe na
wapane maelezo kuhusu
miradi yao ya kuendelesha
nchi. Vipindi vile ni kama
: picha ya kandideti (por-
trait), mahojiano ya haraka.
Tunaweza pia kutaka kujua
mangojeo ya wachaguzi
kwa kuwarekodi barabarani.
Habari ya jinsi inatubidi kutendani kutoa habari zinazofaa
ili watu washiriki kikami-
lifu mwendo wa uchaguzi:
Kalenda ya uchaguzi, saa
za kufungua na kufunga
ofisi za uchaguzi, mahali pa
kufanyia uchaguzi, mashurti
ya kutimiza kwa kuruhusiwa
kuchagua, siku ambazo si
za kazi, amri ya kutokutem-
bea, kusimamishwa kuuza
pombe za kulevya, na vivi
hivi.
ekotalisa o miso ya ete ngai
mopanzi sango nazali kosa-
lela moweli ebongo son-
golo pakala te, kasi nazali
nde kosala se mosala na
ngai. Soki makoki na biso
pe lolenge tokani kopesa
ba sango epesi biso nzela,
tokoki pe kosala manaka
misusu na tina ya kotalisa
moweli ebonga moko na
moko epayi ya balandi
radio-Mituna pe biyano ya
mikuse mikuse ( interview,
portrait)- pe kopesa nzela
na bana mboka baloba
pe makanisi na bango na
kotabuisaka elobeli ya
radio na bala-bala (vox
pop). Lolenge mosusu ya
pete ekomema biso topesa
elobeli na boweli ebonga
songolo po ye moko ami-
talisa ba balandi ya radio.
Ekoki esalema na manaka
mokuse ya mua minite
moko. Boye nde ye moko
participer au processus électo-
ral : le calendrier des élections,
les horaires et les adresses des
lieux de vote, les dispositions
administratives de l’autorité:
jours fériés, interdiction de
circuler, suspension de la vente
d’alcool, etc.
Cette information circule habi-
tuellement en deux temps. Il y a
celles qu’on connaît à l’avance
(dates, délais, lieux de vote,
dispositions légales) et celles
qui résultent de décisions prises
au jour le jour par les autorités.
Les premières pourront être
planifiées et produites à
l’avance pour être diffusées
soit dans le cadre des émis-
sions spéciales consacrées
aux élections, soit en tant que
microprogrammes ou annonces
d’utilité publique.
En tant qu’actualité, l’informa-
tion générée par des décisions
L e s m a n u e l s d e R F I - P l a n è t e r a d i o
28
Habari hiyi inatembea kwa
hatua mbili : kuna zimoja
zinazojulikana kabla ucha-
guzi ufanyike (tarehe, muda,
nafasi ya kupigia kura, mi-
pango ya serkali) na zingine
zinajulishwa siku baada ya
siku na viongozi.
Hizo za kwanza zinaan-
daliwa mbele ya wakati
na zinaweza kutangazwa
redioni kma vipindi vifupi
ao matangazo ya kiserkali
inayohusu uchaguzi. Kama
habari motomoto, zile
zinazojulishwa siku baada
ya siku na viongozi zinaweza
kuingizwa katika taarifa za
habari za kawaida ao katika
taarifa za habari maalum
moweli ebonga akozua
mokumba ya kopona nini
ya malonga asengeli koloba
pona komitalisa malamu
epayi ya balandi radio.
Ba sango ya misala Ezali oyo ekosunga bana
mboka batambola malamu
o nzela ya maponami ( ma-
naka ya maponami, mokolo
pe bisika voti ekosalema,
mikanoi ya sika bakonzi ya
mboka basili kozua na naye
matali maponani…).
Ba sanga oyo pe ezali
lolenge mibale : ba sango
oyo eyebanaka wuta kala
( mokolo ya voti, bisika ya
kosala voti,…), pe ba sango
ewuti na mikano bakambi
bazui kaka tango ena. Poa-
na ba sango oyoeyebanaka
wuta kala, tozali na makoki
ya komibongisqa pona
komesa yango o kati ya ba
manaka ya minene tobon-
prises par les autorités au jour
le jour trouvera naturellement
sa place dans les journaux ou
bulletins d’informations et, dans
des cas justifiés, dans des flash
d’information exceptionnels.
Contrairement à ce que l’on
pourrait croire, l’information
pratique peut être aussi sen-
sible que l’information politique
proprement dite. Des erreurs
dans une adresse, dans un délai
d’inscription ou dans les ho-
raires d’ouverture et fermeture
des bureaux de vote, peuvent
avoir de sérieuses consé-
quences politiques et renforcer
le manque de confiance de la
population dans la transparence
du processus électoral. C’est
pourquoi, dans le traitement de
ce type d’information, je devrai
faire preuve de la même rigueur
et du même souci de vérifica-
tion que dans les autres types
d’information.
P o u r u n b o n d é r o u l e m e n t d u p r o c e s s u s é l e c t o r a l M a n u e l d e s j o u r n a l i s t e s
29
kwa ufupi. Kinyume na
tungelivyoweza kuwaza,
habari aina hizo zinaweza
kuwa na hatari moja kama
zile za kisiasa. Kudanga-
nyika katika kutoa habari
kuhusu nafasi ya uchaguzi,
muda wa kujiandikisha, saa
za kufungua na kufunga
ofisi za uchaguzi, kunaweza
sababisha vinyume vingi
kisiasa, na hata kuzidisha
watu kutokuamini uwazi wa
mwendo wote wa uchaguzi.
Ni kwa sababu hiyo inani-
bidi kufanya uchunguzi wa
kutosha kabla ya kutangaza
habari kama na hiyo.
Habari ya uchaguziNi ile ina ruhusu kujua
idadi na jina za ma kandi-
deti, daftari na kiwango cha
wapiga kura, pia matokeo
ya uchaguzi. Ina ruhusu
tena kujua daftari ya wacha-
gisi pona maponami, to
manaka misuse ya mikuse(
microprogramme ou an-
nonce d’utilité publique).
Nde boye, ba sango oyo
owuti na mikano bakambi
bazui kaka tango ena,
tokopesa yango na manaka
ya ba sango o mboka na
biso ( journaux et bulletin
d’informations). To pen a
ba manaka ya ba sango ya
mpuasa ( Flash d’informa-
tion exceptionnelle). Esen-
geli kosala keba, na bopesi
ba sango ya misala, pamba
te yango ekoki komemela
biso mikakatano makasi
lokola ba sango ya politiki.
Nde boye esengeli soki
moke te tomikosa na bo-
komi adressi, na boyebisi
yango ya komikomisa bo
moponi, na kopesa tango ya
mosala ya ba buro ya voti,
panba te mua libunga moke
L’information électorale
est celle qui permet de
connaître le nombre et le nom
des candidats et des listes,
le taux de participation et les
résultats du vote, la liste des
nouveaux élus, la nouvelle
« cartographie politique »
(répartition des élus par liste ou
parti politique) de la ville ou de
la province.
L’une des particularités de ce
type d’information est que, à
la différence d’une bonne partie
du reste des informations,
celle-ci a une source principale :
la CENI. C’est elle qui publie les
listes officielles de candidats,
c’est elle qui publie les chiffres
de la participation et, surtout,
c’est elle qui fournit les résul-
tats officiels du vote.
L e s m a n u e l s d e R F I - P l a n è t e r a d i o
30
guliwa wapya, taswira
nyipya ya kisiasa (kujua
waliochaguliwa ni wa nani,
wanatoka katika vyama gani
vya kisiasa, mji ao jimbo
gani). Tafauti kubwa kati ya
habari za uchaguzi na habari
zingine, ni kwamba habari
za uchaguzi zina duru rasmi
ambayo ni CENI. Ni chum-
ba hicho cha uchaguzi
huru nchini Kongo ya Kide-
mokrasia ndicho kinatanga-
za daftari ya makandideti,
idadi ya wapiga kura, zaidi
ni chumba hicho ndicho
kinatangaza matokeo rasmi
ya uchaguzi. Kama aina ya
vipindi, moja kati ya habari
hizo zaweza kuwa sehemu
ya vipindi maalum ambavyo
vinaandaa uchaguzi (kwa
mfano, daftari rasmi ya ma
kandideti) wakati sehemu
En termes de format, certaines
informations feront partie des
émissions spéciales que nous
consacrerons à la préparation
des élections (par exemple, la
liste officielle des candidats)
tandis qu’une bonne partie,
probablement la plupart, fera
partie de l’actualité « chaude »
du jour de l’élection.
C’est notamment le cas de l’an-
nonce des résultats, qui, vu la
quantité de postes à pourvoir,
risque de poser des défis qui ne
sont certes pas insurmontables
mais qu’il faudra prévoir en
amont. Il convient notamment
de définir une structure simple
et unique pour les flash et
bulletins d’information destinés
à communiquer des chiffres et
puis de s’y tenir strictement.
Autrement, les risques de
confusion sont vraiment impor-
tants et il est de notre devoir de
les prévenir et de les éviter.
ekomena nungu- nungu, pe
koboyisa basusu bandima
bosolo ya misala ndako ya
maponami ezali kosala.
Ba sango ya maponamiEzali oyo ekosunga bana
mboka koyaba ndakisa
motango pe ba kombo ya
baweli bibonga, koyeba
molongo ya komba ezali na
kasa ya baponi, motango
ya bana mboka oyo basili
kosala voti, koyeba nani
asili kolonga maponami,
mangomba nini esili kozua
bibonga ebele.
Oyo ekasenisi ba sango oyo
na na sango isusu, ezali
ete, ba sango ya maponami
esengeli kowuta obe se na
ndako ya maponami, esika
mosusu te. Ceni nde asen-
geli kobimisa ba kombo ya
bawueli ebonga oyo basili
P o u r u n b o n d é r o u l e m e n t d u p r o c e s s u s é l e c t o r a l M a n u e l d e s j o u r n a l i s t e s
31
ingine kubwa ya habari
hizo itatolewa kama habari
motomoto ya siku ya ucha-
guzi. Ni kama vile kutanga-
zwa kwa matokeo ambako,
kuona wingi wa nyazifa
zinazoandaliwa, kunaweza
kusababisha fujo ikiwa swali
halichunguzwe mapema.
Kwa ajil hiyo, itapaswa
kupanga taarifa maalum
ambamo zitatangazwa tara-
kimu za matokeo ya kura
sababu kuna hatari kubwa
ya kudanganyika katika
utangazaji wa tarakimu
hizo. Inatupasa kuhepuka
hayo.
komikomisa, ye pe lisusu
nde asengeli kotalisa bana
mboka boni basili kosala
voti, pe oyo tosengeli
kosimba penza, obe ye, pe
mosusu te akoyebisa ba
kombo ya baye balongi
maponami.
Soki tobuaki miso na maye
matali lolenge ya kosala
manaka, tokomona ete
ba sango eye ekopesama
mingi-mingi naba manaka
tobongisi kaka pona mapo-
nami. Ezali ndakisa kosakola
bakomba ya balongi mapo-
nami. Na kotalaka ete pona
maponami ya ba ntoma ya
ba mboka na biso, bibonga
ya kozua, bizali biyike,
ekozala pete te kosakola na
mbala moko ba kombo ya
banso oyo balongi bibonga.
Nde boye esengeli kobon-
gisa lolenge ya kosala yango
malamu.
L e s m a n u e l s d e R F I - P l a n è t e r a d i o
32
CENI... na mawasiliano pekokabola sango et communication
Hata kama mawasiliano kati ya
CENI na vyombo vya habari yanapi-
tia chumba chake cha mawasiliano,
ni vema kukumbusha maamzi ya
sheria ya uchaguzi ya April 2013,
inayorekebisha ile ya julai 2010.
Katika kipengele cha 9, sheria hiyo
inapatia CENI mamlaka ya kukusanya
na kutangaza matokeo ya muda, na
kusimamia kampeni za kutolea raïa
mafunzo ya uraïa kuhusu uchaguzi,
kupitia mradi wa habari na wa kuhimiza
wachaguzi. Mafunzo na uhimizaji vitafa-
nyika katika lugha ya kifransa na katika
lugha zetu za taifa. CENI pia inataja
idadi na mahali pa kupigia kura, ofisi za
kuhesabilia kura zilizopigwa. Kipengele
cha 25 kinajulisha kazi za prezidenti wa
CENI. “Anaweza kutenda mwenyewe
ao kuwakilishwa na mtu mwengine
kwa ruhusa yake”. “Prezidenti wa CENI
anawasiliana na vyombo vya habari na
anaendesha mikutano ya kubadilishana
habari na wapasha habari. Anahalalisha
kutumwa kwa wapasha habari ku ripoti
mwendo wa uchaguzi, anahalalisha
P o u r u n b o n d é r o u l e m e n t d u p r o c e s s u s é l e c t o r a l M a n u e l d e s j o u r n a l i s t e s
33
INTRODUCTION Sola bapanzi sango basengeli kozua
ba sango ewuti na ndako ya maponani
na nzela ya Direction ya Communica-
tion, kasi ezali na motuya kokundola
maya mobeko na kombo Loi Organiques
N°10/013 du 28 juillet 2010 pe oyo ya
le 19 avril 2013 masili koloba.
Na mondelu ya article 9, mibeko mana
mabongisi ete o kati ya misala bapesi ye,
ndako ya maponami asengeli kosangisa
pe kosakola polele ba kombo ya balongi
maponani. Kotamba misala ya koteya bana
mboka pona maponami, na kosalaka ba
manaka na lokota ya fralansé pe na minoko
ya mboka na biso misusu. Pe lisusu, kokata
pe kosakola motango pe bisika ya ba buro
ya voti, pe ba buro ya bofongoli ba kasa ya
boponi ( bureau de dépouillement) pe ba
buru ya bosangisi bak asa ya voti ( bureau
locaux de complilation des resultats par
circonscription electorale). Na mondelu ya
article 25, oyo elobeli misala ya mokambi
ya yambo ya CENI, mobeko ezali koloba ete
ye azali na mokumba, ye moko to na nzela
Au-delà du fait que la communication
de la CENI avec les médias passe princi-
palement par la Direction de la Communi-
cation, il convient de rappeler ce que pré-
voient les Loi Organiques N° 10/ 013 du
28 juillet 2010 et celle du 19 avril 2013
qui l’a modifiée et complétée.
Dans son article 9, il est établi que, entre
autres attributions, la CENI a celle de « la
centralisation et l’annonce des résultats provi-
soires » , de « coordonner la campagne d’édu-
cation civique de la population en matière
électorale, notamment par la réalisation d’un
programme d’information et de sensibilisa-
tion des électeurs en français et en langues
nationales » et de « déterminer et publier le
nombre et les localisations des bureaux de
vote et de dépouillement ainsi que ceux des
centres locaux de compilation des résultats
L e s m a n u e l s d e R F I - P l a n è t e r a d i o
34
par circonscription électorale » .
Dans son article 25, qui définit
les attributions du président de
la CENI, il détaille parmi celles
qu’il « exerce par lui-même ou
par délégation » : « entrer en
contact avec les médias et tenir
des points de presse ; entériner
les propositions d’accréditation
des membres de presse, des
observateurs nationaux et inter-
nationaux, des témoins des par-
tis et regroupements politiques
ainsi que des candidats”.
L’article 25 bis, relatif aux
attributions du vice-président,
établit qu’il « est chargé de
l’éducation civique et élec-
torale» et que, à ce titre,
supervise « la sensibilisation et
l’éducation civique électorale »,
« l’élaboration et la production
d’outils d’éducation civique
washuhuda wa vyama vya
kisiasa, na pia wachunguzi
wa nchini, na wakutoka
nje”. Kipengele cha maru-
dio 25, kuhusu majukumu
ya prezidenti makamu wa
CENI, kinampatia “Kazi ya
mwalimu wa mafunzo ya
uraïa na ya uchaguzi”. Na
kwa ajili hiyo, anasima-
mia “uhimizaji na mafunzo
ya uraïa na ya uchaguzi”,
“anaandaa na kutoa vyom-
bo vya kurahisisha mafunzo
yenyewe”. “Anahusika
pia na kusimika kwenyi
CENI kituo cha kukusanya
habari zote zinazoenda
sambamba na mafunzo ya
uraïa”. Mtoa ripoti yeye,
kipengele cha 25 kinataja
kuwa kazi yake ni “kusima-
mia kamisheni ihusikao na
kuandika wapiga kura na wa
kandideti”, na anafuatilia
ya boko bato bazali kosala
mosala elongo na ye, ya
ko kabola masola na ba
radio pe bapanzi sango, ya
kotia mokoloto ete andimi
kasa ya bapanzi sango po
basala misala na ndako ya
maponami (accreditadion),
ba baye ya mboka Congo
to pe ya ba mboka bapaya
basengeli kotala lolenge
maponami ekosalema
(observateurs nationaus et
internationaux), ya ba nzen-
geleke ya masanga ya poli-
tiki pe ya boweli bibonga.
Na mondelu ya article 25
bis, oyo ezo lobela misala
ya mokambi molandi ya
CENI, batalisi ete ye asen-
geli kotambuisa misala ya
koteya bana mboka na oyo
etali maponami pe bomoto
(education civique et élec-
torale). Nde boye, asengeli
kokamba misala ya kobeta
ntangua pe koteya na oyo
P o u r u n b o n d é r o u l e m e n t d u p r o c e s s u s é l e c t o r a l M a n u e l d e s j o u r n a l i s t e s
35
kwa karibu” matayarisho na
kutangazwa kwa mpango
wa taifa wa habari za
wapiga kura kuhusu kura ya
maoni na ile ya uchaguzi”.
“Kutafsiri katika lugha za
taifa sheria na maandishi
kadhaa kuhusu kura ya
maoni na ya uchaguzi, na
kufanya kwamba sheria na
maandishi hayo yaweze
kueleweka na wengi”. Mtoa
ripoti anahusishwa pia na
“Kampeni ya maadibisho
ya uchaguzi kwa faida ya
raïa wakongomani, akitilia
mkazo lugha za taïfa”. Hapo
juu tuliona kwamba mtoa
ripoti “anawasiliana na watu
kwa mambo yaliyopangwa
na CENI”. Kwa hiyo:
Ni mnenaji wa CENI;
Anachunguza namna gani
wapasha habari, wakiserkali
ao wa kibinafsi, wanateke-
leza kazi yao wakiheshimu
kanuni za kazi. Hiyo yote
kwa ushirikiano na baraza
etali maponami, bosali bisa-
leli masengeli kosunga bana
mboka bateyama, pe lisusu,
kotiya na kati ya ndaku ya
misala, liziba ya ba sango
pona kopesa mateya ya
maponami. Na oyo etali
misala ya molobeli ya CENI,
mondelu ya article 25 ter
elimboli ete, ye asengeli
kokamba lisanga oyo esen-
geli kolandela misala ya
bokomisi bakombo ya bapo-
ni pe ya baweli bibonga.
Nde boye, ye akolandela
bobongisi pe bokaboli basa
elengele lolenge CENI
abanzi kokabola ba sango
epayi ya baponi, pe lisusu
akolandela bobongoli na ba
lokota ya ba mboka na biso,
pe bosakoli mibeko manso
matali maponami. Na sima,
balobi pe lisusu ete, ya
molobeli ya CENI, kozua
maloba pona koyebisa bana
et électorale” et « la mise sur
pied, au sein de la CENI, d’une
base de données sur l’éduca-
tion civique».
Quant au Rapporteur, l’article
25 ter précise qu’il supervise
« la Commission chargée
du suivi de l’inscription des
électeurs et des candidats »
et qu’il suit notamment « la
préparation et la diffusion du
plan national d’information
des électeurs sur les processus
référendaire et électoral », la
« traduction en langues natio-
nales et la vulgarisation des
textes légaux et règlemen-
taires relatifs aux processus
référendaire et électoral » et
« la campagne d’éducation
électorale de la population en
tenant compte des langues
nationales ».
L e s m a n u e l s d e R F I - P l a n è t e r a d i o
36
kuu la vyumba vya habari
nchini Kongo ya Kidemo-
krasi, C.S.A.C.;
Anahusishwa na kutan-
gaza uamzi wa uchaguzi;
Anahimiza vipindi kwenye
redio na télévisheni kwa
ombi la CENI.
Hatimae, labda ni jambo
la lazima kwa kazi yetu,
inajulishwa kwamba mtoa
ripoti « anasimamia habari
na mawasiliano ». Kutokana
na wajibu wake huo :
Anatekeleza mpango wa
habari na mawasiliano pote
nchini kwa niaba ya CENI;
Anarahisisha ma kandideti
na wanamemba wa vyama
vya kisiasa kupata nafasi
ya kujitetea kwenye vyombo
vya habari vya serkali, kwa
ushirikiano na CSAC;
mboka, mikano misili kozua-
ma na buro ya CENI. Nde
boye ye:
Azali moto akoloba na
kombo ya CENI;
Asengeli, na lisanga na
Conseil superieur de l’au-
diovisuel et de la communi-
cation, kotala été bapanzi
sango banso batosa mibeko
oyo mibongisi lolenge ya
bosali misala ya bopanzi
sango na mboka na biso ;
Asengeli kokamba botal-
misi pe bobimisi o miso ya
banso, ya misala pe mikano
ya Ceni ;
Na bosenga ya buro ya
Ceni, ye akokende kosala
ba manaka ya radio na pe
ya bilili, elongo na bapanzi
sango.
Maye ya tima monene ya
koyeba pona mosala na
biso, mazali ete molobeli
CENI nde azali mokambi ya
yanbo ya misala ya bokaboli
ba sango pe masolo o kati
Plus loin il est établi que le
Rapporteur « communique
avec le public sur des ma-
tières délibérées au Bureau de
la CENI ». A ce titre :
1 il est le porte-parole du
Bureau de la CENI ;
2 il veille au respect, en
collaboration avec le Conseil
Supérieur de l’Audiovisuel et
de la Communication, de la
déontologie professionnelle
par les journalistes des mé-
dias tant publics que privés ;
3 il assure la publication
des actes électoraux ;
4 il anime des émissions
radiotélévisées à la demande
du Bureau de la CENI.
De même, le rapporteur
« est responsable de l’infor-
mation et de la communica-
tion ».
En conséquence il supervise :
1 la conception et la mise
P o u r u n b o n d é r o u l e m e n t d u p r o c e s s u s é l e c t o r a l M a n u e l d e s j o u r n a l i s t e s
37
Anahalalisha vyeti vya
kuwaruhusu wapasha habari
kuripoti mwendo wa ucha-
guzi;
Anaandaa namna vyombo
vya habari vitaripoti kazi za
CENI;
Anaandaa mpango wa
upashaji habari kuhusu
mwendo wa uchaguzi;
Anatayarisha vyombo
vya mawasiliano vya CENI.
Miongoni mwa hivyo,
matangazo kwa vyombo vya
habari na taarifa za habari.
ya CENI. Na mokomba oyo
ye asengeli kolandela misala
ya:
Kobongisa pe kotia na
misala kasa ya CENI pona
bokaboli ba sang ope
masolo ya maponami o kati
ya mboka mobimba;
Kopesa nzela na baweli
ebonga pe masanga ya poli-
tiki, bamisalisa pe bapesa
ya bango makanisa o ba
ndako ya bopanzi sango ya
leta, na lisanga na Conseil
superieur de l’audiovisuel et
de la communication.
Kotia na kasa ba kombo
ya bapanzi sango oyo
balingi kosala misala na
CENI,
Bopanzi sango ya misala
ya CENI ;
Bokomi kasa ya bopanzi
sango ya maponami ;
Bosali bisaleli ya bopanzi
ba sango ya CENI (outil de
communication).
en oeuvre du plan national
d’information et de commu-
nication ;
2 l’accès aux médias
publics des candidats et
partis politiques, en collabo-
ration avec le Conseil Supé-
rieur de l’Audiovisuel et de
la Communication ;
3 les propositions des
listes des membres de la
presse pour accréditation ;
4 l’organisation de la
couverture médiatique des
activités de la CENI ;
5 la réalisation du plan de
presse relatif au processus
électoral ;
6 la conception des outils
de communication de la
CENI dont les communiqués
de presse et les bulletins
d’information ».
L e s m a n u e l s d e R F I - P l a n è t e r a d i o
38
Kazi zangu kubwa kwa kila kipindi
Bisaleli na ligomba na ngai
Mes activités principales
Kazi zangu zaendeshwa
katika vipindi vitatu
vinavyounda
mwendo wa uchaguzi
Wakati huo ni wakati wa maandalizi,
kupanga jinsi nitakuwa na ripoti habari
kuhusu uchaguzi.
Mpangilio huo utafanywa kwa kuzinga-
tia mambo yafuatayo:
Mwelekezo wa uhariri. Siasa inapewa
nafasi gani kwenye redio yangu, je, ni
mada kama zingine ndani ya taarifa zetu
za habari? Kwenye ratiba ya matan-
gazo yetu kunako vipindi vya kisiasa?
Naweza kuviambatanisha kwa mahitaji
ya mwendo wa uchaguzi?
• Wasikilizaji wangu. Je, wanapenda
kusikia habari za siasa na za ucha-
guzi? Kulingana na hali yao, nifanye
je ili niwasukume kupenda mambo ya
1. Kipindi cha kabla ya uchaguzi
P o u r u n b o n d é r o u l e m e n t d u p r o c e s s u s é l e c t o r a l M a n u e l d e s j o u r n a l i s t e s
39
Avec des priorité
s différentes
pour chacune d’elles, m
es
activités se déroulent pen-
dant toutes les périodes qui
composent le cy
cle électo
ral
Mama ya misala na ngai
na etapi moko na moko ya
maponami
Yango ezali tango ya kolengele misala miso
ya bopanzi sango pona maponami.
Esengeli na ngai kobongasa misala yango na
botalaka :
• Radio na ngai ebongisa kokabolaka ba
sango (ligne éditoriale). Ba sango ya poli-
tiki mazuaka esika nini na manaka na biso?
tozalio solo na ba manaka ya politiki na
radio na biso ? solo ba manaka wana eko-
sunga ngai kokabola ba sango ya maponami
na ndenge elongobani ?
• Balandi radio. Solo ba sango ya politiki
pe ya maponami mizali na tina na matoyi
na bango ? na kotalaka lolenge ya balandi
manaka ya radio, ndenge nini nazala na
En termes d’organisation, cette période
est avant tout celle de la planification
de la couverture du processus électoral.
Cette planification devra se faire en fonc-
tion de :
• la ligne éditoriale. Quelle est la présence
de la politique dans ma radio, est-elle
juste un sujet de plus dans mes informa-
1. Yambo ya maponami
1. La période pré-électorale
L e s m a n u e l s d e R F I - P l a n è t e r a d i o
40
siasa na ya uchaguzi? Nitoe
vipindi virefu? Ujumbe fupi?
Habari fupi? Nitumie lugha
gani? Kifransa? Lugha za
nyumbani? Lugha nyingi?
Uwezo wangu. Uwezo
wangu ni gani? Watu
ninawo? Vifaa ninavyo? Ili
nitekeleze vema kazi yangu
ya ku ripoti uchaguzi? Je,
twaweza kuwatumainia
wataalam ao watu wen-
gine wenye kuchukuliwa
kama duru zilizo na habari
za ziada? Je, tuna vyombo
vya kisasa vya kuturahisisha
kutoa ripoti motomoto
toka mahali pa uchaguzi
hadi kwenye kituo chetu
cha redio na kutangan-
zwa moja kwa moja, na pia
kuzisukumia redio zingine?
Tunao mtandao wa internet
unaoturahisishia kupokea
habari kutoka kwenyi redio
zingine za muungano
wetu?
tina ya kolobela politiki pe
maponami ndenge elon-
gobani ? esengeli na ngai
kosala ba manaka ya milayi,
ya mikuse ? na lokota ya
franlase, na monoko ya
mboka na biso, na ba lokota
biyike ?
Makoki. Motango boni
ya bapanzi sang ope bisaleli
nini tozali na yango pona
kosala mosala ya mapo-
nami? Solo tozali na ba
nganga ya mayele nzinga-
nzinga na biso oyo bakoki
kozunga biso tolobela maye
matali maponami malamu?
Solo tozali na bibundeli na
techniki ya malonga pona
kolekisa ba sango mbala
moko na radio? Solo tozali
na nzela ya internet pona
kozua mbala moko ba
tions ? Y a-t-il des émissions
politiques dans ma grille de
programmes ? Puis-je l’adap-
ter facilement aux besoins d la
couverture des élections ?
Mes auditeurs. Combien la
politique et les élections inté-
ressent-elles mes auditeurs ?
Compte tenu du profil de mes
auditeurs, comment devrais-
je traiter la politique et les
élections ? Emissions longues,
messages courts, informations
brèves ? En français, en langue
locale, en plusieurs langues ?
Mes moyens. De quels
moyens humains et matériels
disposons nous pour assurer
la couverture des élections?
Pouvons-nous compter sur des
experts ou sur d’autres
« personnes-ressource » ?
Avons-nous les moyens tech-
niques de faire des duplex avec
d’autres radios ? Disposons-
P o u r u n b o n d é r o u l e m e n t d u p r o c e s s u s é l e c t o r a l M a n u e l d e s j o u r n a l i s t e s
41
Kipindi hiki cha kabla ya
uchaguzi ni cha uhimizaji na
kutoa habari. Uhimizaji uta-
tegemea vipindi ao ujumbe
vinavyoweza kutoa mafunzo
ao masomo kutoka ucha-
guzi uliofanyika siku zilizopi-
ta, kuonyesha umuhimu wa
kushiriki uchaguzi, kukum-
busha nguzo mhimu za
mwendo bora wa uchaguzi
huru, wazi na tulivu. Kuhusu
habari, pamoja na habari
moto moto toka mjadala wa
kisiasa, habari zitaundwa
pia na matangazo ya CENI
kuhusu mada zinazogu-
sia marekebisho kwenye
chumba hicho cha CENI,
kuelewa mipangilio ya kazi
ya CENI, Kalenda yake ya
uchaguzi, na vitendo vingine
kadhaa kama kile kilicho
fanywa siku si nyingi cha
“kutafuta na kupokea vyeti
vya uchaguzi vilivyo wapo-
tea wenyezi.
sango ekoki kowuta nab a
radio basusu ya lisanga ya
bapanzi sango pona mapo-
nami?
Nde eleko oyo azali tango
ya bosali misala ya bobeti
ntangua pe kopanza ba san-
go. -bobeti ntangua ekoki
kosalema na nzela ya ba
manaka oyo ezali kobuaka
miso na sima pona kotala
ndenge nini maponami
maleki masilaki kosalema,
kobeta sete pona kotalisa
tina ya maponami, pe kota-
lisa nini ekoki kopesa biso
maponami ya solo pe ya
sembo?
2. O tango ya maponamiEleko oyo ezali ntango ya
misala makasi po ete o kati
nous d’une connexion internet
nous permettant de recevoir
des matériels journalistiques
venant, par exemple, des autres
radios du Réseau ?
En termes de contenus, cette
période est consacrée princi-
palement à la sensibilisation
et à l’information.
La sensibilisation pourra
s’appuyer sur des émissions ou
des messages destinés à tirer
les leçons des scrutins précé-
dentes, souligner l’importance
et l’utilité de participer au vote
et rappeler les fondamentaux
d’un processus électoral trans-
parent et apaisé.
Quant à l’information,
hormis celle sur l’actualité du
débat politique, elle sera
L e s m a n u e l s d e R F I - P l a n è t e r a d i o
42
2. Kipindi cha wa-kati wa uchaguziWakati huo ni wakati wa
kazi kubwa na unaomba
jitihada kubwa kwani ni
ule wa Kampeni ya ucha-
guzi, na wa uchaguzi
wenyewe. Ni wakati pia wa
kukusanya, wa kuhesabu
kura zilizopigwa, kutangaza
matokeo na kupata maoni
ya hawa na wale kuhusu
namna uchaguzi ulivyoen-
deshwa. Itabidi kuandaa
vitendo vimoja vya kuwato-
lea wasikilizaji mafunzo kwa
njia ya vipindi na ujumbe
vinavyolenga kukumbusha
haki na mapashwa ya
wachaguzi, kufunza raïa jinsi
ya kuchagua, namna gani
washuhuda na wachunguzi
watafanya kazi yao. Lakini,
ni habari za kisiasa, habari
za jinsi inatubidi kutenda,
na habari za uchaguzi ndizo
na yango tokokuta eleko ya
bobeti ntangua pona baweli
bibonga, voti, bofongoli ba
kasa ya boponi, kosakola
bakombo ya balongi, pe
koyeba makanisi ya book
pe basusu na lolenge
maponami masili kolekana.
Awa nde tokosala misala
ya boyekolisi bana mboka
maponami na nzela ya ba
manaka pe ba sango oyo
ekotalisa lisusu makoki pe
mokumba ya muana mboka
moko na moko na oyo
etali maponami, ndenge nini
esengeli kosala voti, kosala
mosala ya banzengeleke.
Esengeli koyeba ete mbala
mingi, ezali solo ba sango
ya politiki, ya misala ya
maponami nde ekobanda
kokueya. Maye masili
kosalema, ata na mboka na
marquée notamment par les
annonces de la CENI sur des
sujets tels que sa propre
restructuration, sa feuille de
route, le calendrier détaillé des
élections ou, des actions spé-
cifiques comme celle, récente,
destinée à « récupérer les
cartes d’électeurs oubliées ou
abandonnées par leurs proprié-
taires ».
2. La periode electoraleCette période est la plus
« intense » et la plus exigeante
car elle concentre la campagne
électorale proprement dite,
le vote, le dépouillement, la
publication des résultats et les
réactions des uns et des autres.
Il faudra prévoir quelques
actions consacrées à la forma-
tion avec des émissions et des
messages destinés à rappeler
les droits et devoirs des élec-
P o u r u n b o n d é r o u l e m e n t d u p r o c e s s u s é l e c t o r a l M a n u e l d e s j o u r n a l i s t e s
43
zitapewa nafasi ya mbele
katika kazi zetui za kila siku
na katika matangazo yetu
kwenye redio.
Matokeo ya uchaguzi wa
novemba 2011 yame-
tutambulisha kwamba
kipindi hicho ni kigumu na
cha maana kubwa sababu
wakati huo, inabidi habari
zikusanywe, zichambuliwe
na zitangazwe vizuri sana.
Kwa ajili hiyo, muungano
wa wapasha habari kwa ajili
ya mwendo wa uchguzi, na
muungano wa wataalam wa
habari za uchaguzi zitatumi-
ka katika ushirika kwa kuba-
dilishana habari na mawazo.
Ushirika wa miungano hizo
mbili utahusu hasa :
Kukusanya na kuchunguza
habari za kiserkali chini ya
uongozi wa CENI, MO-
NUSCO, viongozi wa nchi
na nyama vya kisiasa;
biso na sanza ya zomi na
moko ya mbula 2011, esili
kotalisa biso ete eleko oyo
ezali na litomba pe ezali
pasi mingi pona misala ya
bopanzi sango. Nde boye,
esengeli na biso, o ka ti ya
lingomba ya ba referents
pe lingomba ya bapanzi
sango pona maponami, na
kotalaka mosala monene na
biso, tomilengele malamu,
tosala mosala na biso na
bokaboli tango inso ba
sango pe makanisi. Ekosen-
gela na biso toyokana na
maye matali:
Bozui ba sango miwuti na
bakonzi pe koluki bo solo
na yango: bosololi na CENI,
Monusco, ba kambi, pe
masanga ya politiki
teurs, apprendre à voter, à
exercer en tant que témoin ou
observateur, etc. Cependant,
c’est sans doute l’information
politique, pratique et électorale
qui occupera la plupart de notre
attention et de nos temps de
travail et d’antenne.
Les expériences récentes et
notamment celle de novembre
2011, nous ont appris que
cette phase est la plus décisive
est la plus difficile en termes
de traitement de l’information.
C’est pourquoi il faudra que,
fidèles à leur vocation, le
Réseau de Référents et notre
Réseau des Journalistes
échangent et travaillent en
amont sur l’organisation du
travail et sur leur collaboration
pendant cette période.
Nous devrions nous concerter
notamment sur :
La récolte et vérification de
l’information officielle : coordi-
nations avec CENI, Monusco,
autorités et partis politiques
L e s m a n u e l s d e R F I - P l a n è t e r a d i o
44
Kusimika namna ya
kutuma, kubadilishana na
kuchunguza haraka habari
zitokazo kwa wanamemba
wengine wa muungano wa
wapasha habari kwa ajili
ya kuripotia mwendo wa
uchaguzi na wa muungano
wa wataalam wa habari za
uchaguzi.
Kusimika, kutokana na
uwezo uliwepo, mabadi-
lishano ya habari na ya
vipindi kwa kuisukuma moja
kwa moja kwenye redio
wanamemba wa muungano
ya wapasha habari.
Kitendo kama hicho kinawe-
za kuruhusu kuzifungulia
milango, kwa wafadhili,
redio ambazo zinapungu-
kiwa kiuchumi, na kujulikana
kwenye ngazi ya taifa kama
zitakuwa zimefanya vema
kwa kutoa ripoti za mwendo
wa uchaguzi.
kotula lolenge ya malamu
ya bokaboli, bosololi, koluka
na lombango bosolo ya ba
sango miwuti epayi ya ba
ndeko basusu ba referent to
pe bapanzi sango ya mapo-
nami.
Bokaboli- soko makiko
tozali na yango epesi biso
nzela ena- ba sango pe ba
manaka o kati ya ba radio
bizuami na lingomba ya
bapanzi sango pona mapo-
nami. Boye nde ba radio
eyo bazali na makoki mingi
te, bakozua ya mingi pe
kolekisa ba manaka ebele
penza pona kolebela mapo-
nami.
La mise au point d’un
système de transmission,
échange et vérification rapide
des informations recueillis par
les autres membres du Réseau
de Journalistes et du Réseau de
Référents.
La mise en place – dans
la mesure des moyens dispo-
nibles – d’échanges d’infor-
mation voire d’émissions en
multiplex régulier ou occasion-
nel avec les radios faisant partie
du Réseau des Journalistes.
Une telle action permettrait
d’enrichir l’offre des radios les
plus démunies et d’ajouter une
dimension nationale à la couver-
ture des élections au niveau de
chaque province et de chaque
ville ou village.
P o u r u n b o n d é r o u l e m e n t d u p r o c e s s u s é l e c t o r a l M a n u e l d e s j o u r n a l i s t e s
45
3. Kipindi cha baada ya uchaguzi
Kawaida, wakati huo habari
zinaonekana kupunguka. Ni
wakati wa kufikiri kuhusu
yaliyofanyika wakati wote
wa mwendo wa uchaguzi.
Ni wakati pia wa kupangi-
lia na kutayarisha vipindi
vitakavyofuata. Hatutakosa
vile vilevile kujiuliza kama
namna tulipanga na kuti-
miza kazi yetu ya kuripoti
mwendo wote wa uchaguzi
ilikuwa vizuri ao vibaya.
3. Sima ya maponami
Na eleko oyo solo ba sango
mikueyaka ebele mingi te.
Ezali tango ya bobuaka
miso sima pe kotala lolenge
maponami masili koleka.
Tango oyo nde misala ya
kobongisa kobongisa mapo-
nami misusu mikoya esen-
geli kobanda.
3. La période post - électorale
En principe plus «détendue» en
termes d’infos, c’est la période
du bilan et des évaluations du
processus qui vient de se termi-
ner et du début de l’organisa-
tion et planification de l’étape
suivante.
Faire rapidement une bonne
évaluation de la mise en oeuvre
de l’organisation et de la planifi-
cation définie au début de notre
travail électoral, est une source
riche de leçons pour la suite de
notre travail.
L e s m a n u e l s d e R F I - P l a n è t e r a d i o
46
Nguvu zangu, muungano wangu
Bisaleli na ligomba na ngai
Mes ressources, mon réseau
HabariUrahisi wangu wa kupata habari toka duru
zinazo aminika – CENI, MONUSCO ni moja
wapo wa nguvu zangu. Ila, kwa kuboresha
kazi yangu ya kutoa ripoti za uchaguzi,
itanibidi mara kwa mara kujielekeza ma-
hali tukio lilifanyika. Mahojiano, ripoti ao
maoni ya watu, aina hizo za utangazaji zina
imarisha umuhimu wa kazi ninazo zifanya.
Tukiendelea katika wazo hilo la habari,
miungano yetu (wataalam na wapasha
habari) itatusaidia kuzidisha urahisi wa
kupata habari.
Vipindi na ujumbe vilivyotapanywa kwa wa-
namemba wa miungano yetu, barua tunazo
andikiana, na vipindi vinavyotapanywa
na kutangazwa moja kwa moja kwenyi
redio zetu, ni baadhi ya nguvu za ushirika
zinazowezekana kati ya redio memba wa
muungano wetu, na hata redio zingine
zisizo memba. Na kuhusu uhusiano na
vyumba vya serkali, ninapashwa kujadi-
liana navyo, si tu kwa kupokea habari
toka kwao, ila pia kwa kuipa CENI na
MONUSCO habari nilizozipata toka mahali
mbalimbali, na hata maswali na mahitaji ya
raïa kuhusu mwendo wa uchaguzi.
P o u r u n b o n d é r o u l e m e n t d u p r o c e s s u s é l e c t o r a l M a n u e l d e s j o u r n a l i s t e s
47
Ba sangoKozala na nzela ya kozua ba sango nioso
ewuti na ndako ya maponami (Ceni),
Monusco, bakambi ya mboka, man-
gomba ya politiki pe ya société civile nde
ezali ebundeli na ngai monene. Ka si pona
kosala mosala ya malamu koleka, esengeli
na ngai tango inso kokita bisika makambo
nazali kolobela mikosalema. Ba manaka ya
mituna pa biyano ( interview), ba manaka
ya komema sango ( reportage), kotabuisa
elobeli na tina ete bana mboka bapesa
makanisi na bango (vox pop), yang onde
ekobongisa makasi mingi pe ekopesa kilo
na ba sango nazali kopesa.
Lisanga ya ba référent pe lisanga ya
bapanzi sango pona maponami nde mako-
sunga ngai na fulukisa ba nzela na ngai ya
bokongoli ba sango. Tokoki kokabola na
bang oba manaka pe ba sango ya ndenge
na ndenge na maye matali maponami.
Liboso ya ba ndako ya misala lokola CENI
pe Monusco, esengeli kaka nazala koyam-
ba ba sango te, kasi nazala pe na bokasi
ya kokomiselaka bang oba sango na mawe
bana mboka basali kokamisa pona misala
ya maponami.
InformationMon accès privilégié aux principales sources de
l’information officielle - CENI, Monusco -
constitue l’une de mes principales ressources
mais pour enrichir ma couverture il faudra être
le plus souvent possible sur le terrain. Mes
interviews, reportages ou vox pop enrichiront et
donneront plus de vie, de pertinence et d’intérêt
à notre couverture.
Toujours en termes d’information, nos Réseaux
(Référents et Journalistes) nous aideront à multi-
plier notre accès à l’information. Émissions et
messages partagés, correspondances croisées
et émissions en multiplex sont quelques unes
des synergies possibles entre les radios du
réseau et même avec d’autres radios.
Quant à la relation avec les institutions, je
sais que je dois agir en interlocuteur actif qui
non seulement reçoit mais qui est en même
temps en mesure de fournir à la CENI et la
Monusco des informations de terrain sur les
préoccupations et questions que la population
se pose à propos du processus électoral.
L e s m a n u e l s d e R F I - P l a n è t e r a d i o
48
Kusoma vitabuKwa kufanya utajiri wa habari zangu na kuzitia zivutie, naweza
(napashwa) kusoma vibuku na maandishi ya serkali yanayozungum-
zia uchaguzi, kama vile sheria ya uchaguzi, sheria kuhusu CENI, na
vivi hivi. Kikundi yahooelections2014 kinaniruhusu kuwa na urahisi
wa kupata maandishi mbalimbali zinazo habari za uchaguzi kupitia
teknolojia ya kisasa. Kwa ushirika na muungano wa wataalam wa
habari za uchaguzi, itabidi kuzidisha idadi ya wasaidizi ili kuunda
muungano wa wajuzi na wa waandishi watakao tutumia habari za
uchaguzi, toka mahali mbalimbali kama vijijini ambako hatuwezi
kufika. Mchango wao utahitajika hasa siku ya uchaguzi.
Vifaa Napaswa kukadirisha, kwa kutumia akili, beyi na vifaa nitakavyo-
tumia katika kazi yangu ya kuripoti uchaguzi. Ni vema kujua vifaa
gani vinaweza kupatikana sehemu tunazo tumikia, na vile amba-
vyo wafadhili wanaweza kutupatia.
Kotanga ba bukuPona kotabuisa mosala na ngai malamu, koyeba
malamu mingi manso oyo etali maponami, nde
nakokende tango inso koluka koyeba nini ba
buku elobi na likambo songolo to pakala, pe nini
mibeko milobi ( mibeko ya maponami, mibeko
mizali kokamba misala mia CENI, …). Ba boku
pe mikanda manso milobeli misala ya maponami
mikoleka pamba te na miso ma ngai. Groupe
Yahoo élections 2014 oyo esalemi na lingomba
ya ba référents pe bapanzi sango pona mapo-
nami, ezali moko ya na nzela ya motuya, pona
kozua na lombango mikanda bakonzi pe ndako ya
maponami esili kobimisa pona kotambuisa misala
ya maponami.
DocumentairesPour enrichir et rendre
plus pertinentes mes
informations, je peux
(et dois !) étudier et
consulter les documents
officiels qui régissent les
élections – loi électorale,
loi sur la CENI, etc. – et
des documents de réfé-
rence sur l’activité élec-
torale et sa couverture
journalistique. Le Groupe
Yahoo Elections 2014,
me permet d’avoir un
accès facile aux versions
numériques de nombreux
documents.
P o u r u n b o n d é r o u l e m e n t d u p r o c e s s u s é l e c t o r a l M a n u e l d e s j o u r n a l i s t e s
49
MawasilianoSimu na Internet vitakuwa
vyombo vyetu ambavyo tuta-
tumia zaidi kwa ajili ya kuwa-
siliana. Simu ni njia rahisi kwa
mawasiliano ya watu wengi.
Ila inafaa kuwa makini kwa
kuitumia. Ni vema kuwa-
siliana kupitia ujumbe fupi
kwani unasema mengi kupitia
maneno mafupi. Na kuhusu
Internet, tunapaswa kuwa
na uhakika wa kujua wapi
tutapata computer, wapi
tutapata njia ya internet na
wapi kunapatikana vyumba
mupatikanamo internet.
Htoshi kusema kwamba “si
wengi walio na uwezo wa
kutumia internet”. Maneno
yale hayalete suluhisho nzuri
kwa kazi yetu. Kazi ya muun-
gano wetu wakati unaotan-
gulia uchaguzi inaweza kuwa
muda mzuri wa kujifunza na
kusi-mika mbinu zinazoweza
kuimarisha kazi katika mam-
bo ya uchaguzi.
Lisungi ya bandeko basusu
Na lisungi ya bandeko ndenge na
ndenge (bakambi ya ba masanga,
ba ndako ya bopanzi sango ya ba
mboka na biso) nakosala liziba
enene ya ba sango.
Yango nde ekosunga ngai, na mosa-
la na ngai. Epusi bolamu pona ngai,
nazala na ba mboka nioso, ata moto
se lioko oyo akopesa ngai sango ya
solo pe ya malonga. Boye nde nako-
zua makoki ya koyeba maye makole-
ka na bisika oyo ngai moko nazali na
makoki ya kokoma te. Kotalaka ete
mokolo ya voti, ngai moko nakosala
na makoki ya kozala bisika minso
te, nde tomoni kitomba ya kozala
na bato oyo bakoki kopesa biso ba
sango ya malonga.
Ressources Humaines
En collaboration avec
le Réseau de Référents,
il faudra renforcer nos
effectifs en constituant
un réseau de personnes-
ressource (experts) et un
réseau de correspondants
électoraux dans les vil-
lages isolées ou éloignés.
Ces derniers nous feront
parvenir des informations
en provenance des
endroits où je ne pourrai
pas toujours me rendre.
Leur apport sera particu-
lièrement utile le jour du
vote.
L e s m a n u e l s d e R F I - P l a n è t e r a d i o
50
Nzela ya kosolola(moyen de communication) Alloh alloh pe
internet, nde misali bisalebi ya yambo oyo
ekosunga ngai na kokabola masolo na bandeko
bazumi bipayi na bipayi. Toyebi banso ete sika
awa na nzela ya alloh alloh toza na makoki ya
kobenga pe kosolola na bandeko bisika biyike.
Biso tobanzi kosuka wana te. Na bosalelaka kaka
alloh alloh, ngai référent ya maponami, elongo
na bandeko banso, tokokende kotinda ba sango
kino na SMS, pe koluka koyeba ndenge nini
tokoki kotinda maloba ebele, na sango eke eyo
ekeyi na nzela ya SMS. Pona kosalela internet
malamu, ngai référent esengeli nayeba, o kati ya
ba mboka, wapi nakoki kokutana na ba ordi-
nateur, esika nini ba cybercafé esuami, pe soki
epesemeli ngai kokota na internet mbala moko
na téléphone na ngai.
Communication
Le téléphone et l’Internet seront très proba-
blement mes principaux outils de contact et de
communication.
Le téléphone est le canal est le plus accessible
à tous. Il faudra qu’au-delà des simples appels,
notre mettions au point une stratégie d’utili-
sation intelligente et rapide des messages de
texte : dire beaucoup avec peu de mots en
créant des mots clés et des dénominations
abrégées.
En matière d’Internet, nous devons disposer
d’une cartographie précise des moyens dispo-
nibles (connectivité, ordinateurs, cybers, etc.).
Se contenter de dire que « tout le monde n’y
kwa ajili ya kuripoti mwendo wa uchaguzi, na
muungano wa wataalam wa habari za ucha-
guzi, ndizo nguzo na ngao zangu za muhimu
sana. Najua kwamba naweza kuwatumainia
kwa kuboresha kazi yangu. Kwa ngambo yao,
nawo wanaweza kunitumainia kwa uharaka
wangu na kuwa tayari kwangu siku zote kutu-
mika pamoja nao. Kungoja yote itoke kwa
wengine, kukosa kutoa mchango wangu na
pia uzembe, ni kinyume na maendeleo bora
ya muungano wetu. Kuwa mwanamemba wa
muungano huu wa wapasha habari kwa ajili
ya kuripoti mwendo wa uchaguzi ni kwangu
Muungano wa wapasha habari
P o u r u n b o n d é r o u l e m e n t d u p r o c e s s u s é l e c t o r a l M a n u e l d e s j o u r n a l i s t e s
51
alama ya kitumaini na
ya bahati ya kipekee ya
kutekeleza kazi yangu, pia
kutumikia vema taifa langu,
bila kusahau udemokrasia.
Najua na ninakubali kwam-
ba kuna tafauti kati ya
miungano zingine na muun-
gano wetu. Ndani ya miun-
gano zingine mwapatikana
wale wanaofikiri kwa ajili ya
wote, na wengine wasiofi-
kiri kitu. Mwapatikana wale
wanaotenda na wale wasio-
fanya kitu. Mwapatikana
wanaotowa amri na wale
Bisaleli bisusuNako vandisa oyo ya ngai
mayele pe kotala na motema
kokita, bisaleli nini nazali na
yango posa pona kotabuisa
mosala na ngai malamu.
Nakoluka koyeba bisaleli ya
tina nini nazali na yango na
maboko, bibundeli nini ya
tina nazangi, pe nini nakoki
kozua na lisungi ya bakambi
misala ya maponami pe na
nzela ya masanga ya bapaya.
Tango nazali koluka bisaleli
ya sika, oyo nazangi, esen-
geli nabosana soki moke te
ete mosala na ngai ezali se
pona kotonga ekolo. Lokumu
na ngai mopanzi sango pona
maponamini, litomba ya
misala nazali kosala pona
maponami, ekosala na tina
o miso ya bato, obe soki
natamboli na bosembo
nioso.
a pas accès » ne suffit pas
pour bien gérer et trouver
de bonnes solutions. Le
travail du Réseau pendant
cette période pré-électorale
peut être le meilleur moyen
d’apprendre et de mettre
au point, ensemble, une
stratégie efficace dans ce
domaine.
MatérielsJe dois faire une estimation
raisonnée, responsable et
réaliste des moyens néces-
saires pour assurer une
bonne couverture, tout en
précisant ceux dont on
dispose sur place et ceux
qu’il faudra essayer de se
procurer avec le soutien des
partenaires, bailleurs de
fonds, etc.
L e s m a n u e l s d e R F I - P l a n è t e r a d i o
wanaotekeleza tu amri. Ila
muungano wetu ni wa watu
wanaojitegemea na wanao-
chukua uamzi wa kutumika
kwa ushirika ili kufikia lengo
moja.
Mawazo na mafikiri havitoke
kwa mtu moja tu, ila kwa
ushirika wa wote. Lakini,
kutokuwa na kiongozi wa
muungano hakumaanishe
kutokuwa na uratibu ao
ugawi wa kazi. Kila mwana-
memba anapashwa kujua
nini anangoja kupata kwa
mwengine mwanamemba
wa muungano. Kutenda
Lingomba na ngai Lingomba ya bapanzi sango pona
maponami, pe lingomba ya ba
référents ya maponami nde libota
na ngai. Nayebi ete bango bako-
sunga ngai kotabuisa musala na
ngai malamu, pe kozua tango inso
ba sango ya bipayi na bipayi. Ngai
pe tango nioso na mibongisa pona
kosolola na bango pe kopesa
bango ba sango.
Ngai référent ya maponami na ko
lala pongi te, pe kokanga maboko
te tango ya mosala po yango
ekosunga te maponomi makende
liboso.
Nayebi malamu ete kozala moko o
kati ya lingomba oyo ya ba réfé-
rents ezali lokumu pe mokumba
monene, pona ngai moto nalingi
kosunga mboka na ngai ekoba na
nzela ya democratie.
Na bokeseni ya mangomba ma-
Mon réseauLe Réseau des Journalistes
et le Réseau des Référents
sont mes ressources les plus
importantes. Je sais que je
peux compter sur eux pour
améliorer mon travail.
A leur tour, ils peuvent comp-
ter sur moi, sur ma réactivité
et sur ma disponibilité perma-
nente pour échanger et faire
ensemble.
L’attentisme, la passivité et la
négligence sont incompatibles
avec la bonne marche du
Réseau.
Faire partie du Réseau des
Journalistes pour la Couver-
ture du Processus Électoral
est pour moi une marque
de confiance et une chance
exceptionnelle de mieux faire
mon métier et de mieux servir
mon pays et la démocratie.
Je sais et assume le fait
52
P o u r u n b o n d é r o u l e m e n t d u p r o c e s s u s é l e c t o r a l M a n u e l d e s j o u r n a l i s t e s
53
hivyo ni kurahisisha kila
mwanamemba kufaidia kwa
ujuzi wa mwengine ajili ya
maendeleo na muungano.
Ugawi wa kazi unapaswa
kueleweka kama ugawi
wa majukumu ila siyo wa
madaraka. Kwa mwisho,
nina zamiri kwamba ni kwa
njia ya ushirikiano wa kweli
tu ndio kitabu hiki kitapata
umuhimu na samani yake.
susu wapi epayi tokoki kokuta
bakambi oyo bazali kokueyisa
mitindo, o kati ya lingomba
na biso ba référents ya mapo-
nami, tozali banso totabuisa
misala, moto inso o ngambu na
ye, na koyebaka tina enene ya
maye kozali kosala, pe kilo ya
mokumba tosili komeme. Tozali
banso lisanga pe tozali kotia
mayele na biso na misala ya
maponami. Ata soki o kati wa
biso na lisango oyo ya ba réfé-
rents ya maponami mokonzi
azali te, mosala na biso ekota-
buisama na mbilinga mbilinga
te. Nde boye esengeli na moko
moko o kati ya biso, koyeba
tango posa emononi, nini akoki
kosenga na nani. Na tina ete
manso matambola malamu,
boko o kati ya biso bakoki
kozua mokumba ya kotala
misala songolo to pakala. Wana
ezala obe bokakoli misala kasi
bokaboli bokonzi te.
qu’à la différence d’autres
types d’organisation où
il y a ceux qui pensent et
ceux qui agissent, ceux qui
commandent et ceux qui
obéissent, le Réseau est une
association de personnes
autonomes qui décident
d’agir ensemble pour mieux
atteindre leurs buts. Les
initiatives ne viennent pas
d’une seule et unique « tête
pensante » mais surgissent
de tous et chacun des
membres du réseau.
Bien évidemment, le fait qu’il
n’y ait pas de « chef » ne
signifie qu’il ne puisse pas
y avoir une coordination et
une répartition de tâches.
Bien au contraire. Il vaut
mieux que tout les membres
sachent ce qu’ils peuvent
attendre ou demander à tel
autre membre du Réseau.
Cela évite les doublons et
permet de mieux profiter
de la richesse et la diversité
L e s m a n u e l s d e R F I - P l a n è t e r a d i o
54
...Mutu moko pona banso, banso pona mutu moko :
bana mboka !
...Moja kwa wote, na
wote kwa moja:
Wakongomani.
...Un pour tous et tous pour un :
le peuple congolais !
Pamoja, tukiongezee
mambo na mawazo
mengine mapya kufua-
tana na ukweli wa sasa,
ili tukifanye kuwa cha
maana zaidi na kitusaidie
kuwa…
Na mosala ya mokolo na
mokolo, nde buku oyo ezui
tina nango. Banso tokosala
ete mayele epesami na
buku oyo efuluka, po ete
ezala tango inso esaleli ya
malonga...
du groupe. En tout cas, cette
répartition de tâches doit être
entendue comme un partage
des responsabilités et non pas
du « pouvoir ».
Finalement, je suis conscient
que c’est seulement dans
la collaboration effective
avec le Réseau que ce Ma-
nuel prendra tout son sens
et toute son utilité. C’est
ensemble que nous l’enri-
chirons, l’actualiserons en
permanence et ferons de lui
un outil qui nous aidera à
devenir…
Ce Manuel a bénéficié du soutien du Programme Interbailleurs
« Médias pour la Démocratie et la Transparence en RDC » (PMDT), mis en œuvre par France Expertise Internationale (FEI) grâce à l’appui des coopérations
britannique, suédoise et française.
Rédaction : Eduardo Olivares Traduction : Bob Yala (lingala) ;
Jean Kamengele (kiswahili)Graphisme et Maquette : Fabrice Lehoux
Photos : Alexandre Castanias, Eduardo Olivares.
Equipe RFI Planète Radio : Max BALE - Chef de Service • Sayfonh KHAMPHASITH Responsable de programmes
• Eduardo OLIVARES - Chargé de Formation • Bob YALA - Chargé national de projets en RDC
• Samuel YAGASEChargé Régional de Projet en RDC.
Dépôt légal : Janvier 2014Imprimé en France par Ciagraphic
Kitabu hiki... ...Kilitungwa kwa kuleta nyongeza kwa mafunzo yaliyoan-zishwa huko mjini Kinshasa, mwezi wa septemba 2013, na shirika RFI Planète Radio. Mafunzo ilifanyika kwa faida ya wapasha habari wanaoitwa kuripoti mwendo wa uchaguzi nchini Kongo ya kidemokrasia.
Kitabu hiki kilitungwa kwa usharikiano na France Expertise Internationale (FEI), pamoja na washirika wengine ambao ni Fédération des Radios de Proximité du Congo (FRPC), CENI, na Division Electorale de la MONUSCO.
Buku oyo… …esalemi na sima ya bokutani Rfi planète radio asilaki kosala o mboka Kinshasa, na sanza ya libua ya mbula 2013. Tina na yango ezali kobakisa ndambo mosusu ya mayele likolo ya manso oyo esilaki kopesama na bokutani ena ya boyekoli.
Misala manso eye, esalemi na lisanga na Fédération de Radios de Proximité du Congo (FRPC), Commission Nationale Électorale Indépendante (CENI), pe Division Électorale de la Monusco, na lisungi ya France Expertise Internationale (FEI).
Ce manuel…...a été conçu pour compléter la formation commencée lors de l’Atelier « Journalistes pour la Couverture du Processus Electoral en RDC » organisé en septembre 2013 à Kinshasa par RFI Planète Radio.
Une action menée avec le concours de France Expertise Internationale (FEI) et en partenariat avec la Fédération de Radios de Proximité du Congo (FRPC), la Commission Nationale Électorale Indépendante (CENI) et la Division Électorale de la Monusco.
Avec le soutien du Programme Interbailleurs Médias pour la Démocratie et la Transparence en RDC
Recommended