Òýíãýðèéí êîîðäèíàòûí ñèñòåì

97-ð ñóðãóóëèéí 11à àíãèéí ñóðàã÷ : ̺íõöýöýã

Ñàðàíãóà

Ñàðàíãýðýë

̺íõçóë

Òýíãýðèéí êîîðäèíàòûí ñèñòåì¿¿ä

Òýíãýðèéí ýðõñèéí áàéðëàëûã òîäîðõîéëîõûí òóëä êîîðäèíàòûí õýä õýäýí ñèñòåì àøèãëàäàã. Ñèñòåì á¿ðä ¿íäñýí öýã áà õàâòãàéã ñîíãîí àâíà.

Õýâòýý êîîðäèíàò

Ýíý ñèñòåìä îðîéí öýãèéã ¿íäñýí öýã , õýâòýý õàâòãàéã ¿íäñýí õàâòãàé áîëãîí àâíà. ªíäºð áà àçèìóòûã ýðõñèéí

áàéðëàëûã õýâòýý êîîðäèíàòóóä ãýíý. ªíöºã õýìæèõ áàãàæààð ýðõñèéí áàéðëàëûã øóóä õýìæèí òîäîðõîéëîõîä õýâòýý

êîîðäèíàòûã àøèãëàíà.

Экваторын координатын систем

Õýâòýý êîîðäèíàòûí ñèñòåìä òýíãýðèéí õîíîãèéí ýðãýëòýíä îðîëöäîãã¿é õýâòýý õàâòãàéòàé õàðüöóóëàí ýðõñèéí êîîðäèíàòûã õýìæäýã òóë òýíãýðèéí õîíîãèéí ¿çýãäýõ ýðãýëò áîëîõîä ýðõñèéí õýâòýý êîîðäèíàòóóä ººð÷ëºãääºã òóë áàéíãà àøèãëàõ áîëîìæã¿é. Èíãýæ êîîðäèíàòóóä íü ººð÷ëºãäºõã¿éãýýð, ýðõýñòýé õàìò ýðãýæ áàéõ ñèñòåì íü ýêâàòîðûí êîîðäèíàòûí ñèñòåì áîëíî.

Ýíý ñèñòåì íü åðòºíöèéí òóéëûã ¿íäñýí öàã, òýíãýðèéí ýêâàòîðûí õàâòãàéã ¿íäñýí õàâòãàé áîëãîí àâäàã.

Õàâðûí òýíöëèéí öàã

Òýíãýðèéí áºìáºëºã

Ñàíñðûí òîéðîã çàìä ( óëààí) áóé äýëõèé íü îãòîðãóéí óóäàìä íàðûã òîéðîí ýðãýëäýæ õóñûí ýêâàòîðûí (öýíõýð) áàéðëàëûã õóñ÷èëæ áàéäàã ó÷ðààñ íàð õèðòäýãã¿é áàéíà.

Click to edit Master text stylesSecond level

● Third level● Fourth level

● Fifth level

Украйн дахь аналемма

Тайлбар:

Íарны байрлал жилийн турш өөрчлөгдөх тэр дүрсийг аналемма гэж нэрлэдэг. Нарны энэ мэдэгдэм шилжилт нь дэлхий түүнийг тойрон эргэж байгаагаас болон дэлхийн өөрийн эргэлтийн тэнхлэгийн хазайлтын өнцгөөс болдог. Нар өөрийн аналеммынхаа хамгийн өндөр цэгт зун хүрэх ба өвөл хамгийн доод цэгтээ хүрнэ. Дэлхийн өөр өөр өргөргөөс хийгдсэн аналеммууд бага зэрэг ялгаатай байх ба өдрийн өөр өөр цагт хийгдсан аналеммууд ч мөн ялгаатай байдаг. Энэ зураг дээрх аналемма нь 1998 оны найман сараас 1999 оны найман сар хүртэл Украйнд авсан нарны зургаар хийгдсэн. Фон нь 1999 оны долоон сарын өглөө мөн газраас авсан зураг юм.

Тойрог зам дээрээ байгаа Хаббл сансрын дуран

Тайлбар:

Хабблын нэрэмжит сансрын дуран нь ШУ-ний түүхэн дэх тойрог зам дээрх хамгийн том дуран юм. Түүний 2.4 м

диаметртэй толь болон атмосферээс дээр орших байрлал нь маш тод зураг авах боломж олгодог. Уг телескопыг 1990 онд тойрог замд нь гаргасан. Гэвч зургийн чанар тооцоолсноос муу байжээ. 1993 онд уг

станцид сансрын нисэгчид анх очиж оптик системийг нь сайжруулсан. Хаббл телескопыг ашиглаж эхэлснээс хойш

одон орончид манай ертөнцийн насыг шинээр тодорхойлох, урьд нь мэдэгдээгүй байсан галактикуудыг олох, галактикуудын төвд том хэмжээний хар нүхнүүд байгааг батлах, шинэ дагуулууд олох зэрэг ШУ-ны олон нээлтүүдийг хийжээ.

Хейл-Боппын сүүлт од

Уг фото зураг дээр сүүлд нь энэ зууны хамгийн тод сүүлт од болох зөв бус хэлбэртэй толбо харагдаж байна. Энэ зургаар сүүлт од хэр тод байхыг хэлэх аргагүй юм. Хейл-Боппын сүүлт од гэж нээсэн хүмүүсийнхээ нэрлэгдсэн энэ сүүлт од нарнаас холуур өнгөрөх тул энгийн нүдээр ч харж болно гэж үзэж байгаа. Уг зургийг түүнийг нээснээс хоёр өдрийн дараа буюу 1995 оны долоон сарын 25-нд авсан байна. Телескопын тусламжгүйгээр харж болох сүүлт од арван жилд нэг л тохиолддог. Том толгой, урт сүүлтэй сүүлт од олон ард түмний дунд муу явдлыг зөгнөдөг гэж тооцогдно. Сүүлт од хэдэн секундын дотор харваж өнгөрдөггүй ба шөнө болгон байрлал, бүтцээ өөрчлөн харагддаг.

Холимог А центавр

Тэнгэрийн энэ тод зургийн төвд А центавр хуучин шар одод, шинэ цэнхэр одод болон харанхуй тоосон үүлний холимог байдлаар харагдаж байна. Энэ пекуляр эллипс галактик нь хоёр энгийн галактикийн мөргөлдөөний үр дүнд үүссэн нь илэрхий. Мөргөлдөөний дараа үлдсэн бодис нь А центаврын төвд орших миллиард Нарны жинтэй хар нүх рүү тасралтгүй унаж байна. А центавр болон бусад идэвхтэй галактикуудын гаргадаг радио, рентген болон гамма туяанууд нь төвдөө хар нүхтэй механизмын ачаар гаргадаг энергээс болж байж магадгүй. Идэвхтэй галактик А центавр нь бидэнд харьцангуй ойрхон буюу 10 сая гэрлийн жилийн зайд байрлах ба одон орончид түүнийг хангалттай сайн судалсан.

M83 спираль галактик: Өмнөд

эргүүлэг

Òàéëáàð

М83 нь тэнгэр дэх хамгийн тод, ойрхон спираль галактикуудын нэг юм. Гидрагийн оддын дунд дурангаар харж болох уг галактикийг спираль гарнаас нь болж Өмнөд эргүүлэг гэж нэрлэдэг. 250 жилийн өмнө анх нээгдсэн боловч нэлээн сүүлд M83 нь ойр орших хийн үүл биш манай Сүүн замын адил зурвастай спираль галактик болохыг нь тогтоожээ. Энэ зурагт үзүүлсэн M83 нь А Центавр, NGC 5253-ийг багтаасан галактикийн бүлгийн гишүүн бөгөөд энэ бүлэг нь 15 сая гэрлийн жилийн алсад оршино. М83 дотор хэд хэдэн хэт шинэ одны дэлбэрэлт болсон. Мөн М83-ын цөмийг тойрсон хос цагираг олдсон нь эрдэмтдийн сонирхлыг маш их татаж байгаа.

Горизонтал систем буюу Хэвтээ чиглэлийн координатын системд:

azimuth - Азимут altitude - Өндөр zenith - Оройн Цэг equinox -Огтлолцол (дээд ба доод) sidereal time - Одны Цаг transit - Дайрч Өнгөрөх culmination - Орой Хадалт ephemeris - Эрхсийн байршилын Тооцоо mean sun - Дундаж Нар parallax - Паралакс - Шилжилтийн Өнцөг aberration - Абераци nutation - Нутац precession - Прецес libration - Либраци saros - Сарос

Экваторын Координатын Систем:

right ascension - Цэх Мандал declination - Хэлбийлт hour angle - Цагийн Өнцөг

Дээрх жагсаалтанд зарим үгсүүдэд монгол нэр байхгүй шууд хэрэглэдэг байх гэж бодож байна. Тайлбарын хувьд бол, жишээ нь

nutation - НУТАЦ aberration - АБЕРАЦ

Нутац, Хатуу биеийн хөдөлгөөн 3 өнцгөөр тодорхойлогдоно (Эйлерийн өнцөг ( , , )). φ ψ θ1.Хувийн эргэлтийн өнцөг = (t), 0<= <=2φ φ φ π 2.Прецесийн өнцөг = (t), 0<= <=2ψ ψ φ π 3.Нутацын өнцөг = (t), 0<= <=θ θ θ π

Эндээс нутац гэдгийг ингэж тайлбарлаж болох юм. Эргэлтийн тэнхлэг дээрх хийх жигд бус тойрог хөдөлгөөн.

Сансар огторгуйн тайлагдашгvй 10

vзэгдэл1-р байр: Сансрын дайралт

Хvчтэй нь доройгоо дийлдэг хорвоогийн жам сансар огторгуйд ч vйлчилдэг нь гайхалтай. Зах хязгааргvй, тvнэр харанхуйн ерт нц д том биетvvд нь арай жижиг, арай сул є єдорой нэгнийгээ “идэж”, эвдэж, рт шингээдэг байна. єє єєЭнэхvv vзэгдлийг сансрын дайралт буюу харгислал гэж

нэрлэдэг ажээ. Жишээлбэл, Сvvн Замын хажууханд орших Андромед нь ойр орчмынхоо жижиг биетvvдийг рт єє єєнэгтгэн “идсээр” байдаг юм. Одоо Андромедийн дотор талд, тvvнд идэгдсэн vй олон жижиг однууд оршдог байна. Харин доорхи зурагт, 3 тэрбум жилийн дараа, манай гариг Андромедтэй хэрхэн нэгдэхийг харуулсан

байгаа.

2-р байр: Квазар

Энэхvv квазар гэгч зvйлийг дэлхийгээс одон орон судлалын дурангаар ажиглах боломжтой байдаг. Хэдэн тэрбум жилийн тэртээх, бvдэгхэн цагт, Дэлхий маань анх vvсэхээсээ мн є єиймэрхvv бvтэц, vзэмжтэй байсан гэж эрдэмтэд таамагладаг билээ. Квазар нь зуу зуун галагтикийг нийлvvлсэнээс ч их энерги ялгаруулдаг юм байна. Зарим судлаачид, квазарыг,

р хоорондоо хамааралгvй галактикуудын дундах хар нvх єєхэмээн vзэх нь ч бий.

1979 онд авсан доорхи зурагт 3C 273 квазарыг харуулсан байна.

3-р байр: Харанхуйн биетНvдэнд vзэгдэж, гарт баригдах нь битгий хэл, орчин vеийн

технологийн дэвшлээр ч олж тогтоох аргагvй, биетvvдийн нэгдэл огторгуйд оршдог гэж мэргэжилтнvvд таамагладаг. Одон орон судлалын vеэр vзэгддэг тааварлашгvй, сонин vзэгдэл болох биесvvд бие биенрvvгээ таталцахыг харанхуйн vл vзэгдэх

биетээс хамаардаг гэж итгэдэг байна. Иймэрхvv биет болон материйн нэгдэлийг бие болгодог харанхуйн биет нь vл vзэгдэх хар нvхнvvдээс авахуулаад х нг н нейтрон зэргээс бvрддэг гэж є є

vздэг ажээ. Харин зарим эрдэмтэд харанхуйн биетийг огт байдаггvй гэж vзэхээс гадна, огторгуйн биетvvд хоорондоо

таталцахад соронзон хууль н л лд г гэжээ.є єє є

Доорхи зурагт харанхуйн биетийг т с л н дvрсэлсэн байна.є єє є

4.Таталцлын давалгааОрон зай- цаг хугацааны гажуудал рчл лтийг Таталцлын єє єдавалгаа гэдэг билээ. Энэхvv vзэгдлийг А. Эйнштэйн

рийн харьцангуйн ер нхий онолоороо урьдчилсан єє єтаамагласан байдаг. Харин энэхvv vзэгдэл нь гэрлийн хурдтай рн д г учраас, LIGO, LISA мэтийн хамгийн дээд є є єчанарын хамгийн шилдэг лазерийн тусгай аппаратаар ч тогтоон ажиглаж болдоггvй агаад, з вх н сансрын тусгай є єvзэгдлийн vед vvссэн таталцлын давалгааг л буулгаж чаддаг байна. Жишээлбэл доорхи зурагт буй, хоёр хар нvх м рг лд х д vvссэн таталцлын давалгааг арай гэж є є є єхальсанд буулгаж д нг снийг та харж байна.є є

5-р байр: Вакууман энерги

Сансар огторгуйн вакуум орон зай хvртэл хоосон биш гэдгийг хэдийнэ тогтоожээ. Од хоорондын тvнэр харанхуй орон зайд хvртэл хагас атомон бvтэцтэй, виртуал хэлтэрхийнvvдээр дvvрэн байдаг б г д зогсоо зайгvй м х ж, ахин бие болсоор байдаг є єє є єгэдгийг квантын физикээр нотолсон байна. Энэхvv сансрын vлэмж бичил хэлтэрхийнvvд нь огторгуйн хоосон зай, булан бvрт vй олноороо оршиж, таталцлын эсрэг энерги ялгаруулан, сансар огторгуйг х дл х д хvргэдэг байна. Хэдийгээр сансар огторгуй є є єхаашаа, яах гэж х дл д байдгийг хэн ч мэдэхгvй ч, тvvнийг є єєалгуурхан шилжvvлдэг хvчин зvйл болох вакуум энерги гээч юм оршдог нь vнэн юм. Зурагт огторгуйн орон зайг vзvvлжээ.

6-р байр: Бичил хар нvхнvvд

Орчин vеийн эрдэмтэд “Том тэсрэлт”-ийн шалтгааныг тайлбарлаад зогсохгvй, орчлонт ерт нц маань чvvхэн є є

атомны ц мийн хэмжээтэй бичил хар нvхнvvдээр дvvрэн єбайдаг гэж таамаглажээ. Энэхvv таамаглал vнэн байх магадлал тун нд р байгаа юм байна. Энэ бичил хар є єнvхнvvд нь огторгуйн асар том хар нvнvvздээс огт р єєvйлчлэл vзvvлдэг агаад, 5 дахь хэмжигдэхvvнтэй ямар нэгэн нууц сэжмээр холбоотой байдаг тул цаг хугацаа,

орон зайд н л л х чадвартай ажээ.є єє є

За ингээд нэгэн одон оронч, зураачийн т с л н є єє єдvрсэлсэн бичил хар нvхний зургийг та бvхэн харж байна.

7-р байр: НейтриноНейтрино гэдэг нь ямар ч жин, массгvй энгийн нейтраль хэлтэрхийнvvд юм. Энэхvv хэлтэрхийнvvд нь нейтраль бvтэцтэй боловч, хэдэн сая километр ч vргtлжлэх хатуу биетийг нэвтлэх чадвартай юм байна. Магадгvй, гл х н таны идсэн є єє єхачирхалтай талхан дундуур ч нейтрино нэвтлэн гарсан байх магадлалтай гэсэн vг юм. Нейтрино нь “эрvvл” одны ц мийн єгаланд болон, м х ж байгаа одны тэсрэлтэнд бие болдог є єбайна. Далай тэнгисийн гvнд юмуу м с н дунд суулгасан є єаварга том хэмжээтэй нейтро-илрvvлэгч т х р мжийн є єє єтусламжтайгаар тvvнийг харж болдог ажээ.

Зурагт Нейтрино-гийн загварыг харуулсан байна.

8-р байр: Харь гаригууд

Нарны аймгаас гадуур оршдог гаригуудыг харь гариг гэнэ. 1990-ээд оны эхээр, ямар нэгэн идэвхитэй одны аймагт

харъяалагддаггvй гариг гэж vгvй гэж vздэг байсан. Гэтэл 2006 оны 6-р сарын байдлаар идэвхитэй одны орчимд биш, р єє єєбие даан оршдог 190 гаригийг олж илрvvлсэн байна. Энэхvv

биеэ даасан тэнэмэл гаригуудын хэмжээ нь томоохон од шигээс авахуулаад, диаметр, дулаанаараа нарны гуравны нэгтэй тэнцэх хэмжээний сэрvvн одой одыг тойрон орбит vvсгэдэг бичил гариг

хvртлээ янз бvр байдаг ажээ. Ямар ч л гэсэн, хvн амьтан амьдрах бололцоотой хоёр дахь дэлхийг бид н г хvртэл є єє

олоогvй байгаа ч, техник технологи хурдацтай х гжиж буй энэ єvед, эх дэлхийг маань орлох гаригийг бид тун удахгvй олох биз

ээ.

Харин доорхи зурагт, дэлхийтэй т стэй харь гаригийг т с л н є є єє єдvрсэлсэн байна

9-р байр: Сансрын цацраг идэвхит дvрс

Сансрын цацраг идэвхит дvрс (CMB-Cosmic Microwave Background) -ийг нг рс н зууны 60-аад оны vед бvх эд є є єюмсаас цацардаг сул радио долгион гэдгээр нь хvн т р лхт нд мэддэг болжээ. Энэхvv vзэгдлийг м н манай є є є єгаригийг vvсгэх шалтгаан болсон сансрын асар хvчтэй дэлбэрэлтийн vр дvнд бие болсон гэж vздэг. Дэлхий дэлбэрэлтийн vр дvнд бие болсон гэдгийг нотлох хамгийн оновчтой баталгаа нь энэ CMB дvрс юм. CMB нь -270 градусын тогтмол хэмтэй байдаг гэдгийг тогтоожээ.

Нvдэнд vзэгдэх орчлонт ерт нцийн дулааны дvрслэлийг та єдоорхи зургаас харж болно.

Хамгийн сvvлийн 10-р байранд:

Антиматери буюу с р г биетє єСайны замд саар нь садаа болдгийн жамаар, эгэл

ерт нцийн бичил биетvvд буй газар сансрын с р г є є єматериуд хэзээд оршдог байна. Жишээлбэл бид

бvгдийн хамгийн сайн мэдэх с р г цэнэгтэй є єэлектрон бvрт тохирсон эерэг цэнэгтэй позитрон гэж

байдаг билээ. С р г цэнэгтэй хоёр биет є єм рг лд хд рсдийнх нийлбэр масс бvхий є є є єє єє єєцэвэр энерги ялгаруулж, Эйнштэйний E=mc2

томъёоны дагуу нэгддэг ажээ. Сансар судлаачдын таамаглаж буйгаар, ирээдvйн сансрын х лгvvд с р г є є єбиетээс бvтсэн тvлш бvхий х д лгvvрээр ажиллах юм є є

байна.

Зурагт ийм нэгэн сансрын х лгийг дvрсэлсэн єбайна.