Засаглалын үнэлгээг төлөвлөхүй: арга зам, ашиг тус, өртөг зардал. Хэрэглэгчийн гарын авлага

ÕÝÐÝÃËÝÃ×ÈÉÍ ÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÀ

1

ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ¯ÍÝËÃÝÝÃ ÒªËªÂËªÕ¯É: ÀÐÃÀ ÇÀÌ, ÀØÈÃ ÒÓÑ, ªÐÒªÃ ÇÀÐÄÀË

2


3

ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ¯ÍÝËÃÝÝÃÒªËªÂËªÕ¯É:

ÀÐÃÀ ÇÀÌ, ÀØÈÃ ÒÓÑ, ªÐÒªÃ ÇÀÐÄÀË


2010 îí


4

DDC 352.2

Ç- 311

ISBN – 978-99929-961-6-1

© 2009 MÕÇ 9 òºñºë, Í¯ÁÕÕ, Ìîíãîë Óëñ, Çîõèîã÷èéí ýðõ õàìãààëàãäñàí.

Ýíýõ¿¿ ìàòåðèàëûã àøèãëàõòàé õîëáîîòîé àñóóäëààð Í¯ÁÕÕ-èéí Îñëî äàõü Çàñàãëàëûí òºâòýé õîëáîî áàðèíà óó!

Õàâòàñíû çàãâàð, õýâëýëèéí ýõèéã “Êèéí Ìåäèà” êîìïàíèä áýëòãýâ.

Í¯ÁÕÕ Îñëî äàõü Çàñàãëàëûí ÒºâÀðä÷èëñàí çàñàãëàëûí á¿ëýãÕºãæëèéí áîäëîãûí òîâ÷îîÁîðããàòà 2 ÁÎñëî 0650Íîðâåãè óëñ

Àíõíû õýâëýë: 2009 îíû 3-ð ñàð

Àíãëè õýëíýýñ îð÷óóëñàí: Ã.Öýðýííàäìèä Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí: Ï.Äîðæñ¿ðýí Òåõíèê ðåäàêòîð: Î.Õàòàíáîëä


5

ÀÃÓÓËÃÀ

Òîâ÷èëñîí ¿ãèéí æàãñààëò 6

ªÌÍªÕ ¯Ã 7

ÒÀËÀÐÕÀË 8

ÓÄÈÐÒÃÀË 9Ãàðûí àâëàãûí çîðèëãî 10

Á¯ËÝÃ 1. ÎÐÎËÖÎÎ 13Çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíèé ºñºí íýìýãäýæ áóé õýðýãöýý 13Çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíä õýí îðîëöîæ áàéãàà âý? 14Õýí îðîëöîõ íü ç¿éòýé âý? 16Ä¿ãíýëò: Îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõèéí àøèã òóñ, ºðòºã çàðäàë 17

Á¯ËÝÃ 2. ÑÓÄËÀÀ×ÈÄ 19Ä¿ãíýëò: Çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéã÷ òàëóóäòàé õîëáîîòîé àøèã òóñ, ºðòºã, çàðäàë 21

Á¯ËÝÃ 3. ÑÀÍÕ¯¯ÆÈËÒ, ÒÅÕÍÈÊÈÉÍ ÒÓÑËÀËÖÀÀ 23 Òåõíèêèéí òóñëàëöàà 23¯íýëãýýíèé àæëûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ íü 24 Íýãäñýí ¿íäýñòíèé áàéãóóëëàãààñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ íü 24 Ñàíõ¿¿æèëò, òåõíèêèéí òóñëàëöààòàé õîëáîãäóóëæ õèéõ ä¿ãíýëò 26

Á¯ËÝÃ 4. ¯ÍÝËÃÝÝÍÈÉ ÒªÐªË 27Ýõëýí òàâèõ àñóóëòóóä 27¯éë ÿâöûí íýãäìýë øèíæ 28 ¯íýëãýýíèé õóãàöàà, õàìðàõ õ¿ðýý 28¯íýëãýýã àëü ò¿âøèíä õèéõ âý? 29Èíäåêñ ¿¿, ýñâýë øêàë óó? 30¯íýëãýýíèé òºðºë 31ªºð ººð òºðëèéí ¿íýëãýýíèé ºðòºã çàðäàë 33

Á¯ËÝÃ 5. ªÃªÃÄªË ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ ÒªÐªË, ÌÝÄÝÝËÝËÖÓÃËÓÓËÀÕ ÀÐÃÀ 37×àíàðûí áîëîí òîîí ºãºãäºë 37ßðèëöëàãûí òºðºë 39


6

Ñóäàëãààíû ìýäýýëýë öóãëóóëàõ àðãà 39Ìýäýýëëèéí òºðºë, ýõ ñóðâàëæòàé õîëáîîòîé çàðäàë 41

Á¯ËÝÃ 6. ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ÒÎÄÎÐÕÎÉËÎËÒ, ¯ÇÝË ÁÀÐÈÌÒËÀË 43 Çàñàãëàëûã ÿâöóó áà ºðãºí óòãààð òîäîðõîéëîõ íü 43 Çàñàãëàëûí ¿çýë áàðèìòëàëûí õ¿ðýý 44

1. Í¯ÁÕÕ áîëîí Àðä÷èëàë áà ñîíãóóëüä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ îëîí óëñûí õ¿ðýýëýíãèéí Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ¿çýë áàðèìòëàëûí õ¿ðýý 44 2. Äýëõèéí çàñàãëàëûí ¿íýëãýý 46 3. Òðàíñïåðýíñè Èíòåðíýøíëèéí ¯íäýñíèé øóäàðãà ¸ñíû òîãòîëöîî 46 4. Í¯Á-ûí Õ¿í àìûí ñóóðüøëûí õºòºëáºðèéí Õîòûí çàñàãëàëûí èíäåêñ 47

Ä¿ãíýëò: Çàñàãëàëûã õýðõýí òîäîðõîéëîõîîñ ºðòºã çàðäàë õàìààðàõ íü 48

Á¯ËÝÃ 7. ÕÓÓ×ÈÍ ÁÀ ØÈÍÝ ¯Ç¯¯ËÝËÒ 49¯ç¿¿ëýëò ãýæ þó âý? 49 ¯ç¿¿ëýëòèéí òºðºë 50 Ñàéí õýìæ¿¿ðèéí ñóóðü ¿íäýñ 51 Áýëýí ¿ç¿¿ëýëòèéã àøèãëàõ íü 51Øèíý ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü 51¯ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõàä îðîëöîîíû àðãûã õýðýãëýõ íü 52 Ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí õÿçãààðëàãäìàë îðîëöîîòîéãîîð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü 53¯ç¿¿ëýëòèéã øàëãàõ àñóóëò 55Ä¿ãíýëò: ¯ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõòàé õîëáîîòîé ºðòºã çàðäàë 55

Á¯ËÝÃ 8. Ò¯¯ÂÝÐËÝËÒÈÉÍ ¯ÍÄÝÑ 57 Ò¿¿âýðëýëòèéí ¿íäñýí õî¸ð õýëáýð 57 Ò¿¿âýðëýëò, ò¿¿âðèéí õýìæýýòýé õîëáîîòîé àøèã òóñ, ºðòºã çàðäàë 58

Á¯ËÝÃ 9. ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ ÁÀ ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ 61 Ìýäýýëëèéí ä¿í øèíæèëãýý 61 Ä¿í øèíæèëãýý õèéõ àðãà õýðýãñýë 63 Ä¿í øèíæèëãýý: Òýðã¿¿í òóðøëàãà 63 Ìýäýýëëèéã òàíèëöóóëàõ íü 64 Ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâöàä ñîíèðõîã÷ á¿ëã¿¿äèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã 65 Ä¿ãíýëò: Ìýäýýëëèéí ä¿í øèíæèëãýý õèéõòýé õîëáîîòîé àøèã òóñ, ºðòºã çàðäàë 65


7

Á¯ËÝÃ 10. ¯Ð Ä¯ÍÃ Ò¯ÃÝÝÍ ÄÝËÃÝÐ¯¯ËÆ, ÕÀÐÈËÖÀÀÍÄ ÎÐÓÓËÀÕ ÍÜ 67 Á¯ËÝÃ 11. ÀÐÃÀ ÕÀÍÄËÀÃÀ, ªÐÒªÃ ÇÀÐÄËÛÃ ÕÀÐÜÖÓÓËÀÕ ÍÜ 69¯ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõàä ÿìàð ºðòºã øààðäàãäàõ òóõàé æèøýýí¿¿ä 69 ¯íäñýí çàðäëûã òîäîðõîéëîõ íü 69 Áàãà ºðòºãòýé ñîíãîëòóóä 70 Äóíä çýðãèéí ºðòºãòýé ñîíãîëòóóä 71 ªíäºð ºðòºãòýé ñîíãîëòóóä 72 Çàñàãëàëûí çàðèì ¿íýëãýýíèé òîéì 75

Á¯ËÝÃ 12. Ä¯ÃÍÝËÒ 79 Óëñ îðíû ýðõëýí ÿâóóëàõ ¿íýëãýýíèé çàñàãëàëûí àñóóäëóóä 79 Ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë¿¿ä 80 Çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã àìæèëòàä õ¿ðãýõ ¿íäñýí àëõàìóóä 81

ÀØÈÃËÀÑÀÍ ÝÕ ÑÓÐÂÀËÆ, ÕÎËÁÎÎÑ 83

Õ¯ÑÍÝÃÒ, ÃÐÀÔÈÊÄå ôàêòî, äå þðü ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿é 29

¯ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà, öàã õóãàöààíû õóâààðü: Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí áýõæ¿¿ëýõ Ìîíãîë Óëñûí Ìÿíãàíû

Õºãæëèéí 9 äýõ çîðèëãîä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ òºñëèéí æèøýý 54

95 õóâèéí èòãýìæëýãäñýí èíòåðâàëòàé ñóäàëãààí äàõü ò¿¿âðèéí àëäààíû õóâü 58

¯ð ä¿íã ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõ ãîë àëõàìóóä 67

Óëñ îðíîîñ ýðõëýí ÿâóóëàõ çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíèé àðãà ç¿éí òîéì 76


8

ÒÎÂ×ÈËÑÎÍ ÍÝÐÑÈÉÍ ÒÀÉËÁÀÐ

ÈÍÁ Èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãà

DIAL Ôðàíöûí îëîí óëñûí õºãæëèéí áàéãóóëëàãà

ÀÇÄÈÑ Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã äýìæèõ èòãýëöëèéí ñàí

ÕÕÈ Õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ

ÀØÑÒÎ Àðä÷èëëûã øèíýýð áîëîí ñýðãýýí òîãòîîñîí îðîí

ÀÑÒÎÓÕ Àðä÷èëàë áîëîí ñîíãóóëüä òóñëàõ îëîí óëñûí õ¿ðýýëýí

ÌÕÇ Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóä

ÒÁÁ Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà

¯ÑÕ ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî

ÝÇÕÀÕÁ Ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãàà, õºãæëèéí áàéãóóëëàãà

ÎÇÒ Îñëî äàõü çàñàãëàëûí òºâ

Í¯ÁÀÑ Í¯Á-ûí Àðä÷èëëûí ñàí

ÄÁÈ Äýëõèéí áàíêíû èíñòèòóò

ÄÇ¯ Äýëõèéí çàñàãëàëûí ¿íýëãýý


9

ªÌÍªÕ ¯ÃÇàñàãëàëûí ¿íýëãýýã óëñ îðíóóäûã ººð õîîðîíä íü õàðüöóóëàõ, àíãèëàë,

äàðààëàëä îðóóëàõ, óëìààð ¿íýëãýýíèé ä¿íã îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà, õàíäèâëàã÷ îðíóóäààñ õºãæèæ áóé îðíóóäàä ¿ç¿¿ëýõ çýýë òóñëàìæèéí áîäëîãîä àøèãëàõ çîðèëãîîð èõýâ÷ëýí õèéæ áàéíà. Õàðèí ñ¿¿ëèéí ¿åä ¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõ àðãà÷èëàë, áàãö ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëæ õýðýãëýõ ñàíàë, ñàíàà÷èëãà îëíîîð ãàðàõ áîëîâ. Çàñàãëàëûí ñóäàëãààíä ãàð÷ áóé ýíý õàíäëàãûí èëðýë íü Íýãäñýí ¿íäýñòíèé áàéãóóëëàãûí Õºãæëèéí Õºòºëáºðèéí Îñëî äàõü çàñàãëàëûí òºâººñ 2009-2011 îíä õýðýãæ¿¿ëýõ çàñàãëàëòàé õîëáîîòîé ìýäýýëëèéã öóãëóóëæ, ä¿í øèíæèëãýý õèéõ ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ, õºãæëèéí òºëºâëºãººíä òóñãàãäñàí çàñàãëàëûí õîëáîãäîëòîé çîðèëãî, çîðèëòûí õýðýãæèëòýä ñèñòåìòýé ¿íýëãýýã õèéõ îðîëöîîíä òóëãóóðëàñàí, çºâëºëäºõ òîãòîëöîîã îëîí óëñûí áîëîí ¿íäýñíèé ò¿âøèíä áèé áîëãîõ çîðèëãî á¿õèé “Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõ ÷àäàâõèéã õºãæ¿¿ëýõ ãëîáàë õºòºëáºð” þì.

Äýýðõ õºòºëáºð áîëîí Í¯ÁÕÕ-èéí ñàíõ¿¿æèëòýýð Ìîíãîë Óëñàä õýðýãæèæ áóé “Õ¿íèé ýðõèéã áàòàëãààæóóëàõ, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã õºãæ¿¿ëýõ Ìÿíãàíû õºãæëèéí 9 äýõ çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ” II øàòíû òºñëººñ èõ, äýýä ñóðãóóëüä óäèðäàõóéí óõààíû ÷èãëýëýýð ñóðàëöàã÷äàä çîðèóëàí çàñàãëàëûí îíîë, ïðàêòèê, çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíèé àðãà ç¿éã ñóäëàõ õè÷ýýëèéí õºòºëáºð, õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëîâñðóóëæ, ñóðãàëò ÿâóóëàõààð òºëºâëºñºí þì. Ýíý àæëûí õ¿ðýýíä Í¯ÁÕÕ-èéí Îñëî äàõü Çàñàãëàëûí òºâººñ ýðõëýí ãàðãàñàí “Çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã òºëºâëºõ¿é”, “Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã õýìæèõ¿é”, “Òºðèéí çàõèðãààíû ã¿éöýòãýëèéã õýìæèõ¿é”, “Àâëèãûã õýìæèõ¿é” õýìýýõ äºðâºí ãàðûí àâëàãûã ìîíãîë õýëíýý õºðâ¿¿ëýí õýâë¿¿ëæ áàéíà. Ýäãýýð ãàðûí àâëàãûã îëîí óëñûí áîëîí õî¸ð òàëûí õºãæëèéí ò¿íø, õàíäèâëàã÷ áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóä òºäèéã¿é ¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí ò¿âøíèé îðîëöîã÷ òàëóóä áîëîõ òºðèéí áîëîí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, çàñàãëàëûí õ¿ðýýã ñóäàëäàã õ¿ì¿¿ñò çîðèóëàí áýëòãýæýý.

Ãàðûí àâëàãûã îð÷óóëñàí Ã.Öýðýííàäìèä, õÿíàí òîõèîëäóóëñàí Ï.Äîðæñ¿ðýí, ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ á¿õ òàëààð äýìæñýí Í¯Á-ûí Õºãæëèéí õºòºëáºðèéí ñóóðèí òºëººëºã÷ õàòàãòàé Äåáîðà Êîìèíè, Çàñàãëàëûí õºòºëáºðèéí ìåíåæåð, õàòàãòàé Ö.Äàâààäóëàì, çàñàãëàëûí ìýðãýæèëòýí, õàòàãòàé Ò.Áàÿðöýöýã, òºñëèéí ¿íäýñíèé çºâëºõ, õàòàãòàé Õ.Õóëàí, òºñëèéí ¿íäýñíèé ìåíåæåð Ö.Öýöýíáèëýã, òºñëèéí çàõèðãàà, ñàíõ¿¿ãèéí àæèëòàí Î.Õàòàíáîëä íàðò òàëàðõàë èëýðõèéëüå.

Óäèðäëàãûí àêàäåìèéí çàõèðàë, Òºñëèéí ¿íäýñíèé çàõèðàëÀêàäåìè÷ Ã.×óëóóíáààòàð


10

ÒÀËÀÐÕÀË Ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéã çîõèîñîí Ôëîðèäàãèéí èõ ñóðãóóëèéí äîêòîð Êåí

Ìèéñ, õÿíàí òîõèîëäóóëñàí Í¯ÁÕÕ-èéí Îñëî äàõü Çàñàãëàëûí Òºâèéí àæèëòàí Èíãâèëä Îéà íàðò Í¯ÁÕÕ-èéí ç¿ãýýñ ã¿í òàëàðõàë èëýðõèéëæ áàéíà.

Ìºí òóñ ãàðûí àâëàãàä ø¿¿ìæ áè÷ñýí Ìè÷èãàíû èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð Ìàéêë Áðàòòîí, ¿íýòýé ñàíàë, çºâëºãººãºº èëãýýñýí Çàìáèéí ñóäëàà÷ Æåðåìè Áëýéñàð, Í¯ÁÕÕ-èéí Îñëî äàõü Çàñàãëàëûí òºâèéí àæèëòàí Ìýðè Ëàáåðæ, Ýññåêñèéí Èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð Òîää Ëýíäìàí, Í¯ÁÕÕ èéí Îñëî äàõü òºâèéí àæèëòàí Íîà Ýë-Ìèêàâè, Èîõèì Íàõåì, Ìîíãîëûí ñóäëàà÷ Öýâýýíèé Öýöýíáèëýã, îëîí óëñûí çºâëºõ Àëåêñàíäð Âèëä íàðò ã¿í òàëàðõàë èëýðõèéëüå.


11

ÓÄÈÐÒÃÀË

ªíãºðñºí 15 æèëèéí õóãàöààíä çàñàãëàëûí òóõàé îéëãîëò îëîí óëñûí õºãæëèéí àñóóäëààðõ ÿðèà õýëýëö¿¿ëãèéí ¿íäñýí ñýäýâ áîëñîîð èðýâ. Çàñàãëàëûí ¿íýëãýý íü ¿íýëãýý õèéã÷ òàëûí àøèã ñîíèðõîë, õýðýãöýý øààðäëàãà, ñî¸ëûí îíöëîã çýðãýýñ õàìààðàí ººð õîîðîíäîî ÿëãààòàé. Çàðèì ¿íýëãýýíä óëñûí ñàëáàð äàõü àâëèãûã ãîë÷ëîí àíõààðäàã áîë íºãºº õýñýã ¿íýëãýýã íü èë¿¿ ºðãºí õ¿ðýýíä õèéäýã, òóõàéëáàë õ¿íèé ýðõ, àðä÷èëëûí ¿íýò ç¿éëñèéã èðãýíèé íèéãýì, õóâèéí õýâøèë, ø¿¿õ çàñàãëàë, çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãóóäûí æèøýýí äýýð øàëãàæ ¿çäýã áàéíà.

Ñàÿõíûã áîëòîë çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã õî¸ð òàëûí áîëîí îëîí òàëò õàìòûí àæèëëàãààíä îðîëöäîã õàíäèâëàã÷èä, ãàäíû áóñàä áàéãóóëëàãóóä çîíõèëîí õèéæ áàéâ. 2008 îíû 2 äóãààð ñàðä Ëîíäîí õîòíîî çîõèîí áàéãóóëàãäñàí Ýäèéí Çàñãèéí Õàìòûí Àæèëëàãàà, Õºãæëèéí Áàéãóóëëàãà (ÝÇÕÀÕÁ)-ûí GOVNET á¿ëãèéí óóëçàëòûí ¿åýð çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíä 30 ãàðóé àðãà÷èëàë õýðýãëýæ áàéãààã, ìºí ¿íýëãýýíèé 9 àðãà÷èëàë áîëîâñðóóëàãäàæ áàéãààã òîãòîîæýý. Óóëçàëòûí ¿åýð ¿íýëãýýíèé èë¿¿ îëîí àðãà àðãà÷èëàë áèé áîëãîõ õýðýãöýý áàéãàà ýñýõ òàëààð ÿðèà õýëýëö¿¿ëýã ãîëëîí ºðíºñºí ÷ çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäàëä õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý õèéõ ¿íäýñíèé õ¿÷èí ÷àðìàéëòûã äýìæèõ øààðäëàãà áàéãààã õóðàëä îðîëöîã÷èä ñàíàë íýãòýé õ¿ëýýí çºâøººð÷ýý.

Çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíä õàíäàõ õàíäèâëàã÷ áàéãóóëëàãóóäûí õàíäëàãà ººð÷ëºãäºõèéí çýðýãöýý çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûí òóõàé áîäèòîé ìýäýýëëèéí õýðýãöýý ¿íäýñíèé ò¿âøèíä ºñºí íýìýãäñýýð áàéíà. Çàðèì îðíû òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä çàñàãëàëûã õºãæ¿¿ëýõ çîðèëòûã ¿íäýñíèé õºãæëèéí õºòºëáºð, òºëºâëºãººíäºº òóñãàæ óÿëäóóëàõ àæëûã õèéæ áàéíà. Èðãýíèé íèéãýì ÷ òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûã àæëàà õàðèóöàí òàéëàãíàäàã áîëãîõûí òóëä çàñàãëàëûí õ¿ðýýíä ãàð÷ áóé ººð÷ëºëòèéí òàëààð èë¿¿ äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã øààðäàõ áîëæýý.

ªºð÷ëºëòèéã ãàäíààñ íü õèéõèéã õýäýí æèë îðîëäñîíû ýöýñò ýä¿ãýý äîíîð áàéãóóëëàãóóä, òóõàéëáàë ÝÇÕÀÕÁ-ûí GOVNET á¿ëãèéí ãèø¿¿í îðîí, áàéãóóëëàãóóä çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã òóõàéí óëñ ººðºº çîõèîí áàéãóóëàõ íü àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã õºãæ¿¿ëýõ ¿éëñò èë¿¿ íèéöíý õýìýýí íàéäàæ áàéíà. Èíãýæ ¿çýõ øàëòãààí áèé, ó÷èð íü ¿íýëãýýã ãàäíû áàéãóóëëàãóóä áóñ, ¿íäýñíèé îðîëöîã÷ òàëóóä ÿâóóëáàë ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿í áîäèò ººð÷ëºëòºä õ¿ðãýõ èë¿¿ ìàãàäëàëòàé. Í¯ÁÕÕ-èéí ¿çýæ áàéãààãààð, òóõàéí óëñ îðíîîñ çîõèîí áàéãóóëàõ àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ¿íýëãýý


12

íü ãàäíû áàéãóóëëàãààñ ÿâóóëäàã ¿íýëãýýòýé õàðüöóóëàõàä ¿íýëãýýã ñàíàà÷èëàã÷, õýðýãæ¿¿ëýã÷, öààø àâ÷ ÿâàõ õ¿÷ íü ¿íäýñíèé áàéãóóëëàãà, ñóäëàà÷èä áàéäãààðàà îíöëîãòîé. ¯íäýñíèé ñîíèðõîã÷ òàëóóä ¿íýëãýýíèé àæèëä îðîëöñîíîîðîî ¿íýëãýýíèé ä¿íã õ¿ëýýí çºâøººðºõ áºãººä ó÷èð õîëáîãäîëòîé õýìýýí ¿çíý.

Ãýõäýý ¿íäýñíèé øèíæýý÷äýýð àõëóóëñàí áàã çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõ ¿åä óëñ òºðèéí øèíæòýé àñóóäàë òóëãàð÷ áîëçîøã¿é. Ýöñèéí ä¿íäýý çàñàãëàë õýìýýõ îéëãîëò íü èë òîä áàéäàë, õàðèóöëàãà, ¿ð àøèã, øóäàðãà ¸ñ, îðîëöîî ãýñýí çàð÷ìóóäûã ººðòºº àãóóëäàã. Èõýíõ óëñ îðîíä, ò¿¿íèé äîòîð áàðóóíû îðíóóäàä ÷ ýäãýýð íü íýëýýä ýìçýã ñýäýâ áàéäàã. Óëñ îðîí ýðõëýí ÿâóóëàõ çàñàãëàëûí ¿íýëãýý íü çàðèì òîõèîëäîëä çàñãèéí ýðõýíä áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí íºëººíä õýò àâòàõ òàëòàé. Òýä ¿íýëãýýíèé àãóóëãûã òîäîðõîéëæ, ¿ð ä¿íä íü ìàíóïóëÿöè õèéæ áîëçîøã¿é. Äýýð íü ãàäíû îðîëöîã÷èä, õàíäèâëàã÷ îðíóóäûí óëñ òºðèéí ñîíèðõîë, ýðõ ìýäýë ìºí íºëººëíº.

Çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿íä óëñ òºðèéí ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéã áóóðóóëàõàä ¿íýëãýýíèé øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ñîíãîõ ¿éë ÿâö õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí áàéõ íü íýí ÷óõàë. ̄ ç¿¿ëýëò ñîíãîõ ¿éë ÿâöûã õóóëü ̧ ñíû áàéëãàõ íýã àðãà áîë òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí àëü àëèíûõ íü ºðãºí îðîëöîîã õàíãàõ ÿâäàë þì. Îðîëöîîíû àðãûã àøèãëàí àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã ¿íýëýõ ¿éë ÿâö ººðºº àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ¿íäñýí çàð÷ìóóäûã òóñãàñàí áàéõ ¸ñòîé. ¯íýëãýý õèéõ ÿâö, ò¿¿íèé ¿ð ä¿í îëîí íèéòèéí õàðàà õÿíàëòàä áàéäàã, ÿäóó÷óóä õèéãýýä ýìýãòýé÷¿¿äèéí äóó õîîëîéã áàãòààí èëýðõèéëñýí, æèðèéí õ¿ì¿¿ñèéã òºëººëñºí, èðãýäèéí ºìíº òàéëàãíàäàã áàéõ ¸ñòîé.

Ãàðûí àâëàãûí çîðèëãî

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãàä çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõýýð òºëºâëºæ áóé áîëîí õèéæ áóé áàéãóóëëàãà, óëñ îðíóóäûí àíõààðâàë çîõèõ ¿íäñýí àñóóäëóóäûã òóñãàëàà. Ãàðûí àâëàãàä òóñãàãäñàí ç¿éë íü òºãñ õóâèëáàð áèø áºãººä óëñ îðîíäîî çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõèéã ñîíèðõîæ áóé áàéãóóëëàãà, õ¿ì¿¿ñ ñàíàà àâàõàä çîðèóëàãäñàí þì.

Ãàðûí àâëàãàä çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíèé õîîðîíäîî ÿëãààòàé õàíäëàãà, àðãà ç¿éã àøèã òóñ, ºðòºã çàðäëûí òàëààñ íü àâ÷ ¿çñýí áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõýä òóëãàðäàã òåõíèêèéí øèíæòýé çàðèì àñóóäëûã õºíäºâ. Ñóäàëãààíû àæëûí òóðøëàãà íèìãýí æèðèéí óíøèã÷äàä îéëãîìæòîé áàéõààð áîäîæ ¿íäñýí ñàíààã ýíãèéí ¿ã õýëëýãýýð èëýðõèéëýâ.

Òóõàéí óëñ îðíîîñ ýðõëýí ÿâóóëàõ çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí ºðãºí îðîëöîîòîéãîîð, ºðòºã çàðäàë áàãàòàéãààð õýðõýí


13

çîõèîí áàéãóóëàõ âý, ¿¿íèé çýðýãöýý èðãýíèé íèéãìèéí áîëîí çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãóóäûí àëü àëü íü àøèãëàæ áîëîõóéö ñóäàëãààíû ä¿í ìýäýýëëèéã õýðõýí áèé áîëãîõ âý çýðýã ÿðâèãòàé àñóóëòóóäàä õàðèóëò ºãºõèéã îðîëäñîí. Ýäãýýð àñóóëòûí õàðèóëòûã îëîõîä õýðýã áîëîõóéö ñàíàà, ìýäýýëëèéã ãàðûí àâëàãàä òóñãàæ ÷àäñàí õýìýýí íàéäàæ áàéíà.

¯íäýñíèé îëîí áàéãóóëëàãà àðä÷èëàë, çàñàãëàë, õ¿íèé ýðõèéí òºëºâ áàéäëûã ¿íýëýõ õýðýãöýýã óëñ îðíû õºãæëèéí òºëºâëºëòèéí ÷óõàë õýñýã õýìýýí ¿çýõ áîëîâ. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õî¸ð áîëîí îëîí òàëò õàðèëöààò õàíäèâëàã÷äûí ç¿ãýýñ äýëõèéí îëîí óëñ îðîíä çàñàãëàëûí ÿíç á¿ðèéí ¿íýëãýý õèéæ áàéíà. Ýäãýýð ¿íýëãýýíèé àðãà ç¿é, àðãà÷èëëûã óëñ îðîí, á¿ñ íóòãèéã õîîðîíä íü áîëîí öàã õóãàöààíû õóâüä õàðüöóóëàõûí òóëä áîëîâñðóóëñàí áàéäàã.

Ãàäíû áàéãóóëëàãóóäààñ õèéæ áóé ¿íýëãýý íü ìýäýýëëèéí ¿íý öýíýòýé ýõ ñóðâàëæ áîëäîã õýäèé ÷ òóõàéí óëñûí äîòîîäûí áàéãóóëëàãóóä, òýäãýýðèéí òîãòîëöîîòîé õîëáîîòîé ìýäýýëëèéã àãóóëäàãã¿é. ¯íýëãýýíä ¿íäýñíèé ººðèéí ãýõ ç¿éë, ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí îðîëöîî õîìñ áàéäàã. Ò¿¿íýýñ ãàäíà ¿íýëãýý íü íèéëìýë ¿ç¿¿ëýëò, íýãäñýí ä¿í ãàðãàäàã ó÷ðààñ çàñàãëàëûí íàðèéí, ýýäðýýòýé àñóóäëûã, ò¿¿í÷ëýí ýìýãòýé÷¿¿ä, ÿäóó÷óóä ãýõ ìýò íèéãìèéí ºâºðìºö á¿ëã¿¿äýä íºëºº ¿ç¿¿ëäýã çàñàãëàëûí õîëáîãäîëòîé àñóóäëûã îðõèãäóóëàõ òàëòàé.

¯íäýñíèé ñàíàà÷èëãààð õèéãäýõ çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíèé ¿íý öýíý, à÷ õîëáîãäîë íü òóõàéí îðíû èðãýä, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà ãýõ ìýò ¿íäýñíèé ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí õóâüä õàðèóöëàãûí ÷óõàë ìåõàíèçì áîëäîãò îðøèíî õýìýýí Í¯ÁÕÕ ¿çäýã. ¯íäýñíèé ñàíàà÷èëãààð õèéãäýõ ¿íýëãýý íü øèíý÷ëýë õèéõ øàõàëò øààðäëàãûã óëñ îðíû ãàäíààñ áóñ, äîòðîîñ ãàðãàæ òàâüäãààðàà îíöëîãòîé. Ñóäàëãààíû áàò áýõ àðãà ç¿é, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ïðàêòèêò ñóóðèëñàí èéì òºðëèéí ¿íýëãýý íü àðä÷èëëûí ¿éë ÿâöàä îðîëöîõ èðãýäèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõýýñ ãàäíà ¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä èë¿¿ ñàéí çàñàãëàë òºëºâøèí òîãòîõîä íºëººëíº. ¯íýëãýýã ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä ÿâóóëñàí òîõèîäîëä ë òýð íü õ¿ëýýí çºâøººðºãäºíº. ¯íýëãýýíä îðîëöîã÷äûí ìýðãýæëèéí ò¿âøèí, àñóóäàëä áîäèòîé õàíäàõ ÷àäâàðò ýðãýëçýý òºðºõ ó÷èðã¿é. ¯íýëãýýã õèéõäýý æåíäåð, àðüñ ºíãº, óãñàà ãàðàë, óëñ òºðèéí ¿çýë áîäîëòîé õîëáîîòîé àñóóäëûã àíõààðàëäàà àâàõ íü ç¿éòýé.

Ãàðûí àâëàãà 12 á¿ëãýýñ á¿ðäýõ áºãººä ýíý á¿òýö íü ñîíèðõñîí ñýäâýý õÿëáàðõàí îëæ óíøèõ áîëîìæèéã óíøèã÷äàä îëãîæ áàéãàà þì. Á¿ëýã á¿ð ñýäâèéí õîëáîãäîëòîé ¿íäñýí ìýäýýëýë, ººð ººð õàíäëàãûí àøèã òóñ, ºðòºã çàðäëûí òóõàé ëàâëàãààã áàãòààñàí áîëíî.

1-ð á¿ëýãò ¿íäýñíèé ñàíàà÷èëãààð õèéõ ¿íýëãýýíèé îðîëöîîíû òóõàé 2-ð á¿ëýãò çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõ ñóáúåêòûí òóõàé


14

3-ð á¿ëýãò ñàíõ¿¿æèëò áîëîí òåõíèêèéí òóñëàëöààíû òóõàé4-ð á¿ëýãò çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíèé òºðºë ç¿éëèéí òóõàé5-ð á¿ëýãò ìýäýýëëèéí òºðºë, ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ àðãûí òóõàé6-ð á¿ëýãò çàñàãëàë õèéãýýä çàñàãëàëûí õ¿ðýýã òîäîðõîéëñîí õàíäëàãóóäûí òóõàé7-ð á¿ëýãò ¿ç¿¿ëýëòèéí òºðºë, îäîî áàéãàà ¿ç¿¿ëýëòèéã àøèãëàõ, ò¿¿í÷ëýí øèíýýð ¿ç¿¿ëýëò áèé áîëãîõ òóõàé8-ð á¿ëýãò ò¿¿âðèéí àðãóóäûí õàðüöóóëàëò9-ð á¿ëýãò ºãºãäºë ìýäýýëýëä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, òàíèëöóóëàõ òóõàé10-ð á¿ëýãò ¿íýëãýýíèé ä¿íã ò¿ãýýõ àðãà çàìûí òóõàé 11-ð á¿ëýãò óëñ îðíû ñàíàà÷èëñàí äºðâºí òºðëèéí ¿íýëãýý, òýäãýýðèéí ºðòãèéã õàðüöóóëñàí òóõàé 12-ð á¿ëýãò ¿íýëãýý õèéõýä óäèðäëàãûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, ò¿¿í÷ëýí ãàðûí àâëàãûí ¿íäñýí ñàíààíû òóõàé òóñ òóñ ºã¿¿ëýâ.


15

Á¯ËÝÃ 1 ÎÐÎËÖÎÎ

Çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíèé ºñºí íýìýãäýæ áóé õýðýãöýý

ªíººã õ¿ðòýë àëü íýã îðíû çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûí òóõàé ìýäýýëëèéí ¿íäñýí ýõ ñóðâàëæ íü Ôðèéäîì Õàóñ, Òðàíñïåðýíñè Èíòåðíýøíë, Äýëõèéí áàíêíû èíñòèòóò çýðýã ãàäíû áàéãóóëëàãûí õèéñýí ñóäàëãàà áàéâ. ¯íýëãýý õèéõäýý áàéãóóëëàãà á¿ð ººð ººð àðãà õàíäëàãûã õýðýãëýæ áàéíà. Òóõàéëáàë, Òðàíñïåðýíñè èíòåðíýøíë àâëèãûí àñóóäàëä ãîëëîí àíõààð÷, Àâëèãûí òàëààðõ òºñººëëèéí èíäåêñ áîëîâñðóóëàõäàà îëîí òºðëèéí ýõ ñóðâàëæààñ àâñàí ìýäýýëýë, áàãö ¿ç¿¿ëýëòèéã àøèãëàäàã. Äýëõèéí áàíêíû èíñòèòóò çàñàãëàëûí àñóóäëûã èë¿¿ ºðãºí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çýæ, íèéëìýë èíäåêñ ãàðãàõûí òóëä äýýðõèéí àäèë áàéãàà ìýäýýëëèéã àøèãëàäàã áîë Ôðèéäîì õàóñ òóõàéí îðîí äàõü íºõöºë áàéäëûã øèíæýý÷äýýð ¿íýë¿¿ëæ, ýðõ ÷ºëººíèé ¿ç¿¿ëýëòýýð óëñ îðíóóäûã çýðýãëýäýã áàéíà.

Àíõàíäàà æèë òóòìûí èéì ¿íýëãýýã ãîë òºëºâ ñîíèðõîã÷èéí áàéð ñóóðèíààñ õèéäýã áàéâ. Òýãâýë ºíººäºð îëîí óëñ îðîíä çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã õàìãèéí ÷óõàëä òîîöîõ áîëæ, õàíäèâëàã÷èä ñàíõ¿¿æèëòèéí øèéäâýð ãàðãàõäàà, ìºí çàñãèéí ãàçàðò øàõàëò, íºëºº ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð àøèãëàäàã áîëæýý. Çàñàãëàë áîë õºãæëèéí íýãýí ÷óõàë á¿ðäýë õýñýã ìºí ãýäãèéã óëàì á¿ð õ¿ëýýí çºâøººð÷, çàñãèéí ãàçàð, õàíäèâëàã÷èä çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäàë, ò¿¿íèéã õýðõýí ñàéæðóóëàõ òàëààð ÿðèà õýëýëö¿¿ëýã òîãòìîë ºðí¿¿ëæ áàéíà. Èéì ÿðèà õýëýëö¿¿ëýã ýð÷èìæñýíýýð áóñàä îðîëöîã÷ òàëóóä, òóõàéëáàë, õýâëýë ìýäýýëëèéí áîëîí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä çàñàãëàëûí àñóóäàëä àíõààðàë èë¿¿ õàíäóóëàõ áîëîâ. Õýäèé òèéì áîëîâ÷ çàñàãëàëûí òóõàé ÿðèà çºâõºí çàñãèéí ãàçàð, õàíäèâëàã÷äûí õîîðîíä ë èäýâõèòýé ºðíºæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä, ÿëàíãóÿà 2005 îíä Òóñëàìæèéí ¿ð íºëººã íýìýãä¿¿ëýõ òàëààðõ Ïàðèñûí òóíõàã áàòëàãäñàíààð çàñãèéí ãàçàð, çàðèì äîíîð áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíèé ¿éë ÿâöàä îðîëöîã÷äûã ºðãºòãºõ ñîíèðõîë íýìýãäñýýð áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí èðãýíèé íèéãýì, õóâèéí ñàëáàðûíõàí çàñàãëàëûí òóõàé àñóóäëûã õýëýëöýõýä îðîëöîõ áîëîìæèéã èë¿¿òýé ýðýëõèéëýõ áîëæýý.

2005 îíä Ïàðèñûí òóíõàã áàòëàãäñàíû äàðàà òóõàéí îðíû ñàíàà÷èëãàä ¿íäýñëýñýí çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã äýìæèõ çàìààð ¿íýëãýýã ¿íäýñíèé îðîëöîã÷ òàëóóäàä èë¿¿ õàìààòàé áîëãîõ ñîíèðõîë ºñºí íýìýãäñýí. Ãàäíû ¿íýëãýýí¿¿äýýñ õàðàõàä, öººí òîõèîëäîëä ë ¿íýëãýýíèé ñýäýâ, ¿ç¿¿ëýëòèéã ñîíãîõäîî ¿íäýñíèé ñîíèðõîã÷ òàëóóäòàé çºâëºëääºã áàéíà.


16

Îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëñýíýýð çàñàãëàëûí õîëáîãäîëòîé àñóóäëûã ¿íäýñíèé õºãæëèéí òºëºâëºãºº áîëîí øèíý÷ëýëèéí õ¿÷èí ÷àðìàéëòòàé íÿãò óÿëäóóëàõ áîëîìæòîé áîëíî.

Ïàðèñûí òóíõàãò õàíäèâëàã÷äûí ¿éë àæèëëàãààíû çîõèöîëäîîã ñàéæðóóëàõ, òóõàéí îðíû õºãæëèéí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëòýé óÿëäóóëàõ, õºãæëèéí ¿éë ÿâöûã óëñ îðîí ººðºº òýðã¿¿ëýí ìàíëàéëàõûí ÷óõëûã îíöëîí òýìäýãëýñýí áàéäàã. Ïàðèñûí òóíõàãèéí ãîë ¿çýë ñàíàà áîë èòãýëöýëä ñóóðèëñàí ò¿íøëýëèéí õàðèëöàà þì. Èéìýýñ ¿íäýñíèé ñàíàà÷èëãàä ñóóðèëñàí çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã äýìæèõ íü Ïàðèñûí òóíõàãèéí ¿çýë ñàíààíä á¿ðýí íèéöýæ áàéãàà þì. Çàñàãëàëûí õºãæëèéã ¿íäýñíèé õºãæëèéí òºëºâëºãººíèé íýã ¿íäñýí ÷èãëýë áîëãîõ àæèë Çàìáè áîëîí ººð õýä õýäýí óëñ îðîíä õýäèéíýý õèéãäýýä áàéíà.

Èðãýäèéí àøèã ñîíèðõëûã èõýíõ òîõèîëäîëä èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä, ò¿¿íèé äîòîð óëñ òºðèéí íàìóóä òºëººëäºã. Òóõàéí îðíû ñàíàà÷èëñàí ¿íýëãýý íü îðîëöîîã õàíãàæ, çàñãèéí ãàçðûí áîëîí çàñãèéí ãàçðûí áóñ ñîíèðõîã÷ òàëóóäûã õàìðóóëñíààðàà èðãýäèéí ººðñäèéíõ íü ¿éë õýðýã áîëíî. Ñ¿¿ëèéí 15 æèëèéí õóãàöààíä èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä îëøèðñîí ÷ “õîòî÷ íîõîé”-í ¿¿ðãýý æèíõýíý ¸ñîîð ã¿éöýòãýäýã íü õîâîð áàéíà. Èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûí îðîëöîîòîé çàñàãëàëûí ¿íýëãýý íü èðãýíèé íèéãìèéí õºãæëèéã çàñàãëàëûí àðä÷èëñàí õýëáýð¿¿ä èíñòèòóò÷ëýãäñýí îðíóóäûíõ øèã èë¿¿ áîëîâñðîíãóé ò¿âøèíä õ¿ðãýõ áîëîëöîîòîé. ¯íýëãýýíä îðîëöîõ çàñãèéí ãàçðûí áóñ ñîíèðõîã÷ òàëóóä ãýäýãò èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãààñ ãàäíà ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä, õýâëýë ìýäýýëëèéíõýí áîëîí óëñ òºðèéí íàìóóä áàãòàíà. ¯íýëãýý õèéõýä õóâèéí ñàëáàðûíõàí ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé, ó÷èð íü õóâèéí ñàëáàð óëñ îðíû õºãæèëä óëàì èõ õóâü íýìýð îðóóëæ áóéãààñ ãàäíà àâëèãà, ìóó çàñàãëàëûí ãîë çîëèîñ áîëäãèéã ºìíº õèéãäñýí ñóäàëãààíóóä õàðóóëæ áàéãàà þì.

Çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíä õýí îðîëöîæ áàéãàà âý?

¯íýëãýýíèé àæèëä õýíèéã îðîëöóóëàõ íü ãîë òºëºâ ¿íýëãýýã ñàíàà÷ëàã÷ áàéãóóëëàãà, õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàà çîðèëãî, àøèã ñîíèðõëîîñ õàìààðäàã. Çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõ ñóáúåêò, ó÷èð øàëòãààí îëîí ÿíç.

Ãàäíû õàíäèâëàã÷ áàéãóóëëàãóóä çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã õºãæëèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ áóé óëñ îðíóóäàä òóñëàìæèéí áàòàëãààã õàíãàõ, ýðñäëèéã ¿íýëýõ, òóñëàìæèéí çîðèëãî, íºõöëèéã èë¿¿ ñàéí òîäîðõîéëîõ, õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý õèéõ çîðèëãîîð òîãòìîë ÿâóóëæ áàéíà. Çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíèé õ¿ðýý ÿâöóó þìóó ºðãºí áàéæ áîëäîã ÷ èõýíõ òîõèîëäîëä õýðýãæèæ áóé õºòºëáºð, õºãæëèéí òºñºëä ÷èãëýãäñýí áàéäàã. Íèéòýä íü àâ÷ ¿çâýë, ¿íýëãýý õèéõýä ¿íýë¿¿ëæ áóé òàëûã îðîëöóóëàõ íü õîâîð, ¿íýëãýýíèé ä¿íã


17

¿íýëãýýíä õàìðàãäñàí óëñ îðîí, îëîí íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîäîãã¿é áàéíà. Çàðèì ¿åä òóõàéí îðíû çàñãèéí ãàçàð ººðòºº ¿íýëãýý õèéäýã ÷ ýíý

íü òóí õîâîð òîõèîëäîë þì. Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã õºãæ¿¿ëýõ, ¿íýëãýý õèéõèéã òóõàéí îðíû çàñàã òºð õýð ýðìýëçäýã, ãàäíû îðîëöîî õýð áàéãàà çýðãýýñ õàìààðààä ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿íãèéí ¿íýìøèë òºð¿¿ëýõ¿éö áàéäàë ººð ººð áàéäàã. Äîòîîääîî õèéñýí çàñàãëàëûí ¿íýëãýý íü îðîí íóòãèéí õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººëëèéã èë¿¿òýé ñóäëàí øèíæèëäýãýýðýý ãàäíû áàéãóóëëàãààñ õèéõ ¿íýëãýýíýýñ ÿëãààòàé.

¯íäýñíèé õýìæýýíèé òîìîîõîí õýëýëö¿¿ëýã, ººðèéí õÿíàëòûí ¿éë ÿâöàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãî á¿õèé äîòîîäûí ¿íýëãýýã õèéõ õýðýãöýý, øààðäëàãà èõýâ÷ëýí òóõàé óëñ îðíû íèéãýì, óëñ òºðèéí õ¿÷ íºëººãººð áèé áîëíî. Ýíýõ¿¿ íºëºº õàíäèâëàã÷èäòàé õèéõ ÿðèà õýëýëöýýð, äîòîîä óëñ òºðèéí íºõöºë áàéäàë, ñîíãóóëèéí àìëàëò, àðä÷èëñàí øèíý÷ëýë õèéõ øààðäëàãà, îëîí óëñûí õýìæýýíä õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã çýðýã îëîí øàëòãààíààñ ýõ ¿¿äýëòýé áàéäàã. Æèøýýëáýë, Ìîíãîë Óëñ äàõü àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäàëä õèéñýí ¿íýëãýý íü 2003 îíä Óëààíáààòàð õîòíîî çîõèîí áàéãóóëàãäñàí Àðä÷èëëûã øèíýýð áîëîí ñýðãýýí òîãòîîñîí îðíóóäûí V äóãààð áàãà õóðëûí ¿åýð îëîí óëñûí õàìòûí íèéãýìëýãèéí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé áàéâ. Ò¿¿í÷ëýí òóõàéí îðîíä òààòàé öàã ìº÷ èðñýíýýð àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéãäýõ íü áèé. Òóõàéëáàë, Ãàíà Óëñàä 20 æèëèéí òóðø òºðèéí ýðõ áàðüñàí Åðºíõèéëºã÷ Æîí Ðàâëèíãñûí õàëààã øèíý Åðºíõèéëºã÷ Æîí Êóôîð àâñíààð Àôðèêèéí çýðýãöýý ¿íýëãýýíèé ìåõàíèçì (African Peer Review Mechanism)-ûã õýðýãëýõ áîëæýý.

Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã ¿íäýñíèé õýìæýýíä ºðãºí õ¿ðýýíä ñóäëàõ çîðèëãî á¿õèé ¿íýëãýý íü èðãýíèé íèéãýì áîëîí áóñàä ñîíèðõîã÷ òàëóóäûã îðîëöóóëñàí, óëñ òºðèéí õýëýëö¿¿ëãèéã àãóóëñàí, áîäëîãûí çºâëºìæèéã áàòàëãààæóóëàõ óëñ òºðèéí ¿éë ÿâö áàéäàã ó÷ðààñ ¿íýëãýýíèé ìº÷ëºã óðò áàéäàã. Ýíä ñîíèðõîã÷ òàëóóäûã áîäèòîéãîîð îðîëöóóëàõ íü ãîë ñîðèëò áîëäîã.

Òîäîðõîé ÿàì, àãåíòëàã, áàéãóóëëàãûí ò¿âøèíä çàñàãëàëûã ñàéæðóóëàõ çîðèëãî á¿õèé àðàé ÿâöóó öàð õ¿ðýýòýé ¿íýëãýý íü õàðüöàíãóé áàãà õóãàöàà, õ¿÷ øààðääàã áºãººä èõýâ÷ëýí àæëûí ã¿éöýòãýëèéã ñàéæðóóëàõûí òóëä çàñãèéí ãàçðààñ ÿâóóëäàã äîòîîä õÿíàëò–øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé õ¿ðýýíä õèéãääýã áàéíà. Èðãýíèé íèéãýì, óëñ òºðèéí íàìóóäûí ç¿ãýýñ ¿ç¿¿ëýõ øàõàëò íü èðãýäýä õ¿ðãýæ áóé ¿éë÷èëãýý, îðîëöîîã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàéã îíöîëäîãîîðîî ýíä ìºí à÷ òóñòàé.

Òóõàéí îðíû òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí ç¿ãýýñ õèéäýã ¿íýëãýý ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä íýëýýä ò¿ãýýìýë áîëîâ. Èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëëàãóóä èõýíõäýý ãàäíû õàíäèâëàã÷ áàéãóóëëàãûí äýìæëýãòýéãýýð


18

çàñàãëàëûí ÿíç á¿ðèéí àñóóäëààð ñóäàëãàà õèéæ áàéíà. Èéì ÷àðìàéëòûã ¿íäýñíèé áîëîí îëîí óëñûí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, õîëáîîä, think tank, ¿íäýñíèé ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãà, óëñ òºðèéí íàì òýðã¿¿ëæ áîëîõ þì. Ýíý òºðëèéí ¿íýëãýý íü çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ, õýëýëöýõ àñóóäëûã òîäîðõîéëîõ, øèíý÷ëýë õèéõýä øààðäëàãàòàé áàðèìò íîòîëãîîã ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýñýí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààíû õýñýã þì. Æèøýý íü, Àôðîáàðîìåòð áàéãóóëëàãà òºâ áîëîí ºìíºä Àôðèêèéí 19 îðîíä àðä÷èëàë, çàõ çýýë, àâëèãà, èðãýíèé íèéãìèéí àñóóäëààð èðãýäèéí ñàíàà áîäëûã òàíàäàõ ñóäàëãààã 4 äýõ óäààãàà ÿâóóëààä áàéíà.

Õýí îðîëöîõ íü ç¿éòýé âý?

Çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõýä á¿ãä îðîëöîõ ¸ñòîé ãýâýë ýíý íü òàøàà îéëãîëò áîëíî. Ñóäàëãààã ýðäýì øèíæèëãýýíèé õèéãýýä òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà èðãýäèéí ºðãºí îðîëöîîã¿éãýýð ÿâóóëäàã. Õàìãèéí ãîë íü ¿íäýñíèé õýìæýýíèé õýëýëö¿¿ëýã, ººðèéí ¿íýëãýý õèéå ãýâýë óëñ îðíû ñàíàà÷èëñàí ¿íýëãýýíèé ¿éë ÿâöàä çàñãèéí ãàçðûí áóñ ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí îðîëöîîã õàíãàõ íü ÷óõàë. Ýíý òîõèîëäîëä ¿íýëãýýíèé ¿éë ÿâö ººðºº àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ¿íäñýí çàð÷ìóóäûã òóñãàñàí áàéõ ¸ñòîé.

Ñóäàëãààíû ¿íäñýí á¿ëýã áàéãóóëàãäìàãö áóñàä ñîíèðõîã÷ òàëóóäûã íýìæ îðîëöóóëàõ çàìààð õ¿ðýýã íü òýëýõ õýðýãòýé. Èíãýõäýý èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäàä òºëººëºë áàãàòàé, íèéãìýýñ ãàäóóðõàãäñàí á¿ëãèéí äóó õîîëîéã ñîíñîõ òàëààð ò¿ëõ¿¿ àíõààðàõ øààðäëàãàòàé. Íèéãìèéí ýäãýýð á¿ëãèéí òºëººëëèéã ¿íýëãýýíèé àæèëä øóóä îðîëöóóëààã¿é íºõöºëä ôîêóñ á¿ëãèéí ÿðèëöëàãà, ºðõèéí ñóäàëãàà, äýëãýðýíã¿é ñóðâàëæëàãûí àðãààð ñàíàà áîäëûã íü àâàõ õýðýãòýé.

Çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõýä çàéëøã¿é îðîëöîõ ¸ñòîé òàëóóäûí áýëýí æàãñààëò ãýæ áàéõã¿é. Ãýõäýý ¿íäýñíèé ñàíàà÷èëãààð õèéõ çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíä îðîëöîõ ñîíèðõîë á¿õèé òàëóóäûã íýðëýæ áîëîõ þì. ¯¿íä:• ßàìä, äýýä ò¿âøíèé òºðèéí àëáàí õààã÷èä áîëîí õóóëü òîãòîîõ

áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿ä çýðýã òºðèéí áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷èä • Èðãýíèé íèéìèéí áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷èä, ýðäýìòýä, áèçíåñèéí

õ¿ðýýíèéõýí, õýâëýë ìýäýýëëèéí ñàëáàðûí òºëººëºã÷èä, øàøíû óäèðäàã÷èä, õóóëü ýðõç¿éí íèéãýìëýãèéí ãèø¿¿ä, òîìîîõîí óëñ òºðèéí íàìûí òºëººëºã÷èä çýðýã çàñãèéí ãàçðûí áóñ ñîíèðõîã÷ òàëóóä

• Í¿¿äëèéí àìüäðàëòàé, õºäººãèéí, ÿäóó, áîëîâñðîë ýçýìøýýã¿é, ãàäóóðõàãäñàí èðãýä çýðýã èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäàä òºëººëºë áàãàòàé ýñâýë ÿìàð íýãýí òºëººëºëã¿é á¿ëã¿¿ä


19

Òºñëèéí òºëºâëºëò, ñàíõ¿¿æèëòèéí ýõ ¿¿ñâýð á¿ðä¿¿ëýëò õèéãýýä ¿íýëãýýíèé ¿éë ÿâöàä á¿õýëä íü õÿíàëò òàâèõ ¿¿ðýã á¿õèé öººí òîîíû ãèø¿¿äòýé óäèðäàõ çºâëºë áàéãóóëàõ íü ç¿éòýé. Æèøýýëáýë, Çàìáè Óëñàä Çàñàãëàëûí õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé õîðîîã áàéãóóëæýý. Òóñ õîðîî íü ÿàì, àãåíòëàã, èðãýíèé íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí áàéãóóëëàãûí òºëººëëººñ á¿ðääýã áàéíà. ¯íýëãýý õèéõ ñàíàà÷èëãûã àíõ ãàðãàñàí á¿ëýã, áàéãóóëëàãà óäèðäàõ çºâëºëèéã á¿ðä¿¿ëäýã, ãýõäýý á¿ðýëäýõ¿¿íä íü àëü áîëîõ îëîí òàëûí òºëººëëèéã îðóóëàõûã õè÷ýýõ õýðýãòýé. Óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿ä íü ¿íýëãýýíèé àæëûã óäèðäàí ÿâóóëàõ óð ÷àäâàðòàé áàéõ ¸ñòîé áºãººä çºâëºëèéí äàðãûí ìýäýëä õ¿íèé áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí õàíãàëòòàé íººöòýé áàéõ øààðäëàãàòàé. Óäèðäàõ çºâëºë íü ¿íýëãýýíèé àæëûí àíõíû òºëºâëºãººã ãàðãàõ, ¿ç¿¿ëýëò ñîíãîõ, áîëîâñðóóëàõ, ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿íã òàéëàãíàõ çýðýã àæëûã á¿õýëä íü õàðèóöàõ ó÷èðòàé.

Ä¿ãíýëò: Îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõèéí àøèã òóñ, ºðòºã çàðäàë

Ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí òîî õýò îëîí áîë õ¿íäðýë ó÷ðàõààñ ãàäíà çàðäàë ºñºõ òàëòàé. Àäèë óóëçàëòàä á¿õ òàëûã îðîëöóóëàõ ãýâýë áýëòãýë àæëûí õóâüä òîäîðõîé áýðõøýýë òóëãàð÷ áîëçîøã¿é. Ãýñýí õýäèé ÷ òºðèéí áàéãóóëëàãàä ò¿øèãëýñýí ¿íýëãýýíèé àæèëä òºðèéí áóñ ñîíèðõîã÷ òàëóóäûã ¿ë îðîëöóóëáàë òóõàéí ¿íýëãýýíèé õ¿ëýýí çºâøººðºãäºõ õèéãýýä ¿íýìøèëòýé áàéäàë àëäàãäàíà. Çàñàãëàëûí ¿íýëãýý ººðºº óëñ òºðèéí øèíæòýé ¿éë àæèëëàãàà ó÷èð õîëáîãäîõ òºðèéí áàéãóóëëàãà çàéëøã¿é îðîëöîõ ¸ñòîé. Òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí àëü àëèíûã îðîëöóóëñàíààð ¿íýëãýýíèé ä¿íã äîòîîä, ãàäààäàä õ¿ëýýí çºâøººðºõ áîëîìæ íýìýãäýíý. Çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíä îðîëöîõ òºðèéí õèéãýýä òºðèéí áóñ ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí òîîíû õàðüöàà óëñ îðîí á¿ðò õàðèëöàí àäèëã¿é áàéæ áîëíî. Ãýõäýý òºëººëëèéã òýíâýðòýé áàéëãàõ íü èë¿¿ çîõèñòîé øèéäýë ìºí. Òºðèéí áóñ ñîíèðõîã÷ òàëûí òîî äàâàìãàéëñàí ÷ çàñàãëàëûí àñóóäëààð òàëóóä õàìòàð÷ àæèëëàíà ãýäýã íü çºâ àëõàì þì.

Òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ òàëóóäûí îëîí ÿíçûí òºëººëëèéã íýã ºðººíä öóãëóóëàõ íü óðüä÷èëàí òîîöîîã¿é ¿ð äàãàâàðò õ¿ðãýæ áîëçîøã¿é. ×èíãýõäýý ýåðýã ¿ð ä¿íä õ¿ðãýõ òîõèîëäîë öººíã¿é. Õîòûí çàñàãëàëûí èíäåêñ ãàðãàæ áóé Í¯Á-ûí Õàáèòàò-ûí òóðøëàãààñ õàðàõàä òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ ñîíèðõîã÷ òàëóóä çàñàãëàëûí àñóóäëààð óóëçàæ ÿðèëöàõ ¿åä õàðèëöàí îéëãîëöîë áèé áîëæ, ñîíèðõîë íèéëñýí áóñàä ñàëáàðò ÷ òîäîðõîé àõèö ãàðäàã áàéíà.

ªðãºí îðîëöîîã õàíãàñíààð çàñàã òºð áîäëîãî áîëîâñðóóëàõäàà ¿íýëãýýíèé ¿ç¿¿ëýëò, ä¿íã àøèãëàõ áîëîìæ íýìýãäýíý. ¯íýëãýýíèé àæèëä õýäèé ÷èíýý îëîí õ¿íèéã õàìðóóëæ, òýäíèé äóó õîîëîéã ñîíñîæ ÷àäíà, òýð õýìæýýãýýð íºõöºë áàéäëûã, òýð äóíäàà íèéãìèéí ýìçýã


20

á¿ëýã, ÿäóó÷óóä, ýìýãòýé÷¿¿äýä òóëãàð÷ áóé àñóóäëûã èë¿¿ îéëãîõ áîëíî. Ìºí ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëñíýýð ¿íýëãýýíèé àæëûí èë òîä áàéäëûã õàíãàíà.

Ýíý íü ¿íýëãýýíèé ä¿íã õ¿ëýýí çºâøººðºõ, àøèãëàäàã áîëîõîä íýí ÷óõàë þì. Ãýñýí õýäèé ÷ õýò ºðãºí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé ¿íýëãýýíèé áàãèéí ¿éë àæèëëàãààã õÿíàõ, óóëçàëò öóãëààí çîõèîí áàéãóóëàõ, çºâøèëöºëä õ¿ðýõ çýðýã íü çàðèì òîõèîëäîëä öàã àâñàí, çàðäàë ºíäºðòýé àæèë áîëîõ íü áèé. Òèéìýýñ äýýð äóðäñàíû äàãóó á¿õ ñîíèðõîã÷ òàëóóäûã öóãëóóëæ, õîëáîãäîõ àñóóäëûã õýëýëöñýíèé äàðàà ¿éë àæèëëàãààã åðºíõèé óäèðäëàãààð õàíãàõ ¿¿ðýã á¿õèé öººí õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé óäèðäàõ çºâëºëèéã ñîíãîõ íü ç¿éòýé.


21

Á¯ËÝÃ 2 ÑÓÄËÀÀ×ÈÄ

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõýä îëîí áàéãóóëëàãà, õ¿ì¿¿ñ îðîëöîõ áîëæýý. Ýíý á¿ëýãò ¿íýëãýýíä îðîëöîã÷äûã òîäîðõîéëæ, ¿íäýñíèé ñàíàà÷èëãààð õèéãäýõ çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíä ýäãýýð îðîëöîã÷ õýð òîõèðîõ òóõàé àñóóäëûã àâ÷ ¿çýõèéã îðîëäëîî.

Îëîí óëñûí áàã. Ñóäàëãààíä òóëãóóðëàí ¿íýëãýý õèéäýã, ñóäàëãààíû ºíäºð óð ÷àäâàðòàé. Ãýâ÷ òóõàéí îðíû òîî ìýäýý õóó÷èðñàí áàéõ çýðýã áýðõøýýë òóëãàðàõ ¿åä òºëººëºë ñàéòàé ò¿¿âýð õèéõ, ¿íýí áîäèòîé ºãºãäºë öóãëóóëàõàä õýðýãòýé óëñ îðíû äîòîîäûí ìýäýýëëýýð äóòìàã áàéäàã. Îëîí óëñûí áàã ¿íýëãýý õèéõ òîõèîëäîëä òóõàéí îðíû òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãà ýçíèé ¸ñîîð îðîëöîæ ÷àääàãã¿é. Îëîí óëñûí áàã ºðòºã çàðäàë ºíäºðòýé áºãººä ¿íäýñíèé ñàíàà÷èëãààð õèéãäýõ çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíä òºäèéëºí òîõèðîìæòîé áóñ.

Ãàäíû øèíæýý÷èä. Àíõäàã÷ ìýäýýëýë õîìñ, ýñâýë îãò áàéõã¿é ¿åä óðüä÷èëñàí ñóäàëãàà õèéëãýõèéí òóëä ãàäíû øèíæýý÷äèéã àæèëëóóëàõ íü íèéòëýã. Ãàäíû øèíæýý÷èä ¿íýëãýý õèéæ áóé óëñàä îðøèí ñóóäàãã¿é, èéìä ¿íýëãýýã òóõàéí îðíû ¿éë õýðýã ãýæ ¿çýõ ¿íäýñëýë áàãà. Ãàäààäûí øèíæýý÷èä èõýíõ òîõèîëäîëä ìàø ºíäºð õºëñººð àæèëëàäàã.

Äîòîîäûí áèe äààñàí ñóäàëãààíû êîìïàíè. Óð ÷àäâàð, òóðøëàãààð äóòàãäàæ áîëîõ òàëòàé ÷ óëñ îðíûõîî ñî¸ë óëàìæëàë, îðîí íóòãèéí íºõöºë áàéäàëòàé õîëáîîòîé àñóóäëûã èë¿¿ ñàéí îéëãîæ ìýääýã. Èéì òºðëèéí áàéãóóëëàãûí ÷àäâàð óëñ îðîí á¿ðò õàðèëöàí àäèëã¿é. ×àíàðòàé ñóäàëãàà õèéäýã êîìïàíè áàéãóóëàõàä õºðºíãº ìºíãº øààðäàãäàíà. Äîîä Ñàõàðûí óëñ îðíóóäàä ìýðãýæëèéí ºíäºð ò¿âøèíä ñóäàëãàà õèéäýã îëîí áàéãóóëëàãà áèé áîëñîí. Àôðîáàðîìåòð áàéãóóëëàãà íü óëñ îðîí á¿ðò ñóäàëãààíû áèå äààñàí áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàæ, ìýðãýæëèéí áîëîí ÷àíàðûí ºíäºð ò¿âøèíä ñóäàëãàà õèéñíýýð ñàëáàðòàà íýð õ¿íä îëæ ÷àäæýý. Òóñ áàéãóóëëàãà íèéò 19 îðîíä 4 äýõ óäààãèéí ¿íýëãýýíèé àæëàà ýõë¿¿ëýýä áàéãàà þì. Õàìòðàí àæèëëàõ îðîí íóòãèéí ñóäàëãààíû êîìïàíèéã ñîíãîõäîî òóñ êîìïàíèé ñóäëàà÷èä ñîöèîëîãè, óëñ òºð ñóäëàë çýðýã íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðò ºíäºð çýðýãòýé, ñóäàëãààíû áàãèéí íààä çàõ íü íýã ãèø¿¿í ñòàòèñòèêèéí áîëîí ìýäýýëýëä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ ìýäëýã, äàäëûã á¿ðýí ýçýìøñýí ýñýõèéã íÿãòëàõ íü ç¿éòýé. Óðüä ºìíº òóñ êîìïàíèòàé õàìòðàí àæèëëàæ áàéñàí õýðýãëýã÷èäòýé õîëáîãäîæ, øààðäëàãàòàé ëàâëàãàà àâàõ íü ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãûã çºâ ñîíãîõ áàñ íýã àðãà ìºí. ̄ íýëãýýã óðò õóãàöààíä õèéõýýð


22

áîë ¿íäýñíèé ñóäëàà÷äûí àæëûí õºëñèéã áîäèòîé òîãòîîõ ¸ñòîé. Ó÷èð íü “äîíîðûí ò¿âøíèé” ºíäºð õºëñ òºëºõ ñàíõ¿¿ãèéí ÷àäàâõè èõýíõ óëñ îðîíä áàéõã¿é.

Òóõàéí îðíû øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãà, ýðäýìòýä çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäàëä ¿íýëãýý õèéñýí òóðøëàãà íýëýýä áèé. Æèøýýëáýë, Òàíçàíè Óëñûí Äàðå Ñàëåìûí Èõ ñóðãóóëèéí ñóäëàà÷ ýðäýìòýä Äàíè Óëñûí õºãæëèéí àãåíòëàã ÄÀÍÈÄÀ-ãèéí äýìæëýãòýéãýýð ÐÅÄÅÒ õýìýýõ òºñëèéí õ¿ðýýíä 10 ãàðóé æèëèéí òóðø àðä÷èëëûí ¿íýëãýý õèéæ áàéíà. ¯íäýñíèé ýðäýìòýä, ñóäëàà÷äûí õèéñýí ¿íýëãýý íü ñóäàëãààíû ºãºãäºë, ÿëàíãóÿà ¿ç¿¿ëýëò áîëîí àñóóëãûí õóóäàñ áîëîâñðóóëàõ, ò¿¿âýðëýëò õèéõ çýðãýýñ øàëòãààëààä ÷àíàðûí õóâüä ººð ººð áàéäàã. Òèéìýýñ ñàéí ñóäàëãàà ÿâóóëàõûí òóëä íîì á¿òýýë àìæèëòòàé õýâë¿¿ëñýí ýñâýë ø¿¿ìæëýë á¿õèé ñýòã¿¿ëä ºã¿¿ëýë íèéòë¿¿ëæ áàéñàí òóðøëàãàòàé ñóäëàà÷èéã ñîíãîäîã. Òóõàéí îðíû ýðäýìòýäòýé ãýðýýëýõèéí íýã äàâóó òàë íü ñóäàëãààíû àæèëä íü òóñàëäàã àâúÿàñ ÷àäâàðòàé ìàãèñòðàíò, äîêòîðàíòóóä òýäýíä áèé. Ýäãýýð ñóäëàà÷äûí àæëûí õºëñ ÿíç á¿ð. ¯íäýñíèé ñàíàà÷èëãààð õèéãäýõ ¿íýëãýýíèé àæëûã ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä òîãòâîðòîé áàéëãàõ ¿¿äíýýñ ýðäýìòäèéí àæëûí õºëñèéã “õàíäèâëàã÷äûí ºãäºã öàëèíãèéí æèøèã”-ýýñ äîîãóóð áàéõààð çîõèöóóëæ áîëîõ þì.

¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàð. ×àíàðûí ºíäºð ò¿âøèíä çàñàãëàëûí ñóäàëãàà ÿâóóëàõ ÷àäàâõè, òóðøëàãàòàé. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ¿íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðóóä ¿íäýñíèé ñàíàà÷èëãààð õèéãäýæ áóé çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíèé àæèëä îðîëöîõûã óëàì èõýýð ñîíèðõîõ áîëæýý. Ôðàíöûí õºãæëèéí áàéãóóëëàãà (DIAL) äîîä Ñàõàðûí ôðàíö õýëýýð ÿðüäàã óëñ îðíóóä áîëîí Ëàòèí Àìåðèêèéí õýä õýäýí óëñûí ¿íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòàð÷ àæèëëàæ áàéíà. Ôðàíöûí õºãæëèéí áàéãóóëëàãààñ õýðýãæ¿¿ëñýí 1-3 äàõü òºñºë áîëîí äýýð äóðäñàí ¿íýëãýý ÿâóóëàõ àðãà õàíäëàãà, õîëáîãäîí ãàðàõ çàðäëûí òàëààðõ äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéí 11-ð á¿ëýãò îðóóëñàí áîëíî. ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðóóäûí òóðøëàãà, ÷àäàâõèä ýðãýëçýõ ç¿éë ¿ã¿é. Ãýõäýý çàðèì îðîíä ¿íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàð íü òºðèéí áàéãóóëëàãûí ñòàòóñòàé áàéäãààñ øàëòãààëààä àâëèãà çýðýã çàñàãëàëûí õîëáîãäîëòîé ýìçýã àñóóäëààð ºãºãäºë öóãëóóëàõ ÿâöàä áýðõøýýë òóëãàð÷ áîëîõ þì. Çàðèì îðîíä íü ¿íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàð óëñ òºðèéí íºëººëºëä àâòàõ ìàãàäëàë áèé. ªðãºí îðîëöîî á¿õèé, èë òîä ¿íýëãýý õèéõ ¿åä, ÿëàíãóÿà çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõ ÷àäàâõè èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãàä äóòàãäàæ áóé ¿åä ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàðòàé õàìòàð÷ àæèëëàõ íü çîõèñòîé ñîíãîëò þì. ̄ íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðààñ çîõèîí áàéãóóëæ ÿâóóëäàã ºðõèéí ñóäàëãààíä çàñàãëàëûí õîëáîãäîëòîé àñóóëò íýìæ îðóóëàõ íü çàñàãëàëûí òóñãàéëñàí ñóäàëãàà ÿâóóëàõààñ õàðüöàíãóé áàãà çàðäàë øààðääàã.


23

Ä¿ãíýëò: Çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéã÷ òàëóóäòàé õîëáîîòîé àøèã òóñ, ºðòºã çàðäàë

Ãàäíû øèíæýý÷ áîëîí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõ íü ºðòºã çàðäàë ºíäºðòýéãººñ ãàäíà îðîí íóòãèéí ¿¿ðýã, ñàíàà÷èëãûã íýìýãä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé òºäèéëºí íèéöäýãã¿é. Òóõàéí îðíû ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãóóä èë¿¿ áèå äààí àæèëëàõ áîëîìæòîé ÷ àæëûí ÷àíàð íü õàðèëöàí àäèëã¿é, ºðòºã çàðäàë íü ìºí ºíäºð. Òóõàéí ñàëáàðûã ñóäàëäàã ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, ÷àäâàðëàã òóñëàõóóä á¿õèé ýðäýìòäýýð ¿íýëãýý õèéëãýõ áîëîìæèéã àâ÷ ¿ç¿¿øòýé.

¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàðò ÷àíàðûí ºíäºð ò¿âøèíä ¿íýëãýý õèéõ ìýðãýæèëòýí, óð ÷àäâàð, òóðøëàãà áèé. ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðûí áàñ íýã äàâóó òàë áîë áàéíãûí äàâòàìæèò ñóäàëãàà ÿâóóëäàã, èéìýýñ ¿íýëãýýíèé çàðäàë õàðüöàíãóé áàãà. ¯íýëãýýã õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõèéí òóëä èë òîä, áèå äààñàí áàéäàë, ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí ºðãºí îðîëöîîã äýýä çýðãýýð õàíãàõ ó÷èðòàé. Íàðèéâ÷èëñàí çàäàðãàà õèéõ áîëîìæòîéãîîð ò¿¿âðèéí õýìæýýã òîãòîîí ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä ¿íýëãýý õèéõ áîäèò áîëîìæ ñòàòèñòèêèéí ãàçàðò áèé.


24


25

Á¯ËÝÃ 3 ÑÀÍÕ¯¯ÆÈËÒ, ÒÅÕÍÈÊÈÉÍ ÒÓÑËÀËÖÀÀ

Ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí ýçýìøèë, áèå äààñàí áàéäëûã òîäîðõîé õýìæýýíä õàíãàñàí çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ àðãà çàìûã õàéõàä çàðèì ñîðèëò òóëãàðäàã. Äýëõèéí áàíêíû èíñòèòóò, Òðàíñïåðýíñè èíòåðíýøíë, Ôðèéäîì õàóñ çýðýã áàéãóóëëàãóóäûí õèéäýã ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé ¿íýëãýýã òîìîîõîí õàíäèâëàã÷èä ñàíõ¿¿æ¿¿ëäýã. Çàñàãëàë íü òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëîîä áàéãàà öººí õýäýí óëñàä ë ¿íäýñíèé ñàíàà÷èëãààð õèéõ çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã ººðñäºº ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Èõýíõ õºãæèíã¿é îðîíä çàñàãëàëûí ñóäàëãààã èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä ñàíõ¿¿æ¿¿ëäýã áîë õºãæèæ áóé îðíóóäûí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä íü ñóäàëãààíû àæëàà ñàíæ¿¿ëýõèéí òóëä õàíäèâëàã÷äàä õàíääàã áàéíà. Çàñàãëàëûí àñóóäàë õàìãèéí èõ àíõààðàë òàòàõ áîëñîí óëñ îðíóóäàä èðãýä öººí õýäõýí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã ñàíõ¿¿æ¿¿ëäýã áºãººä ýíý áàéäàë îéðûí õóãàöààíä ººð÷ëºãäºõ òºëºâã¿é áàéíà.

Óëñ îðíû ñàíàà÷èëñàí çàñàãëàëûí ¿íýëãýý àìæèëòòàé áîëæ, èðãýä áîëîí õàíäèâëàã÷ áàéãóóëëàãóóäûí ç¿ãýýñ õ¿ëýýí çºâøººðºãäºõèéí òóëä òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ ñîíèðõîã÷ òàëûí àëü àëèíûã îðîëöóóëñàí áàéõ ¸ñòîé. Ãýõäýý ë öººí õýäýí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãà, çàñãèéí ãàçàð õàìòðààä ¿íäýñíèé ñàíàà÷èëãààð õèéãäýõ ¿íýëãýýã á¿õýëä íü ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é òóë çàðèì òºðëèéí ãàäíû ñàíæ¿¿æèëò øààðäëàãàòàé áîëäîã. Ìýðãýæëèéí ºíäºð ò¿âøèíä õèéãäñýí, áîäëîãîä õîëáîîòîé, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ ñîíèðõîã÷ òàëóóä, îëîí íèéòèéã îðîëöóóëñàí, îðîí íóòãèéí ñòàòèñòèêèéí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëñýí ¿íýëãýýíèé àæëûã õàíäèâëàã÷, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ñîíèðõîëòîé áàéäàã.

Òeõíèêèéí òóñëàëöàà

Õàíäèâëàã÷èä, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ, ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõèéí çýðýãöýý òåõíèêèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ñàíàëûã òàâüäàã áîëæýý. Í¯ÁÕÕ-èéí Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõ ÷àäàâõèéã õºãæ¿¿ëýõ äýëõèéí íèéòèéí õºòºëáºð áîë îëîí óëñûí çàðèì áàéãóóëëàãà õýðõýí ýíý ÷èãëýëýýð óëñ îðíóóäàä òóñàëæ, õàíäèâëàã÷äûí õ¿÷èí ÷àðìàéëòûã óÿëäóóëæ áóéã õàðóóëñàí íýã ñàéí æèøýý þì. 2008 îíä Í¯ÁÕÕ-ººñ ÁÍÕÀÓ, Ìîíòåíåãðî áîëîí Ïàðàãâàéä ¿íäýñíèé ñàíàà÷èëãààð õèéãäýæ áóé çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíä ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëæýý. Í¯ÁÕÕ-èéí Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí


26

¿íýëãýý õèéõ ÷àäàâõèéã õºãæ¿¿ëýõ äýëõèéí íèéòèéí õºòºëáºð óëñ îðíóóäààñ ãàðãàñàí õ¿ñýëòèéí äàãóó òåõíèêèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ áàéíà. Óëñ îðîíäîî çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõäýý Í¯ÁÕÕ-èéí ç¿ãýýñ òåõíèêèéí òóñëàëöàà àâàõ ñîíèðõîëòîé áàéãóóëëàãóóä òºñëèéí ñàíàëàà áîëîâñðóóëæ, ñàíõ¿¿æèëò õ¿ñýõ, òåõíèêèéí òóñëàëöàà àâàõààð îëîí óëñûí áîëîí õàíäèâëàã÷ áàéãóóëëàãóóäàä õàíäàõ íü ç¿éòýé þì.

(http://www.undp.org/oslocentre/flagship/democratic_governance_assessments.html)

¯íýëãýýíèé àæëûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ íü

Çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ îëîí àðãà çàì áèé. Õýä õýäýí õàíäèâëàã÷ áàéãóóëëàãà íýãäýí ñàíõ¿¿æèëòèéí ñàãñ áèé áîëãîí àæèëëàæ áîëíî. Ñîíèðõîã÷ òàëóóä ñàíõ¿¿æèëòèéí ñàãñàíä õýäèé õýìæýýíèé õºðºíãº îðóóëíà, òýð õýìæýýãýýð ººðñäèéí ñàíàà÷èëãûã èëýðõèéëæ áàéãàà õýðýã þì. Ñîíèðõîã÷ òàëóóä äàíãààðàà 100 õóâü ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áîë øààðäëàãàòàé ñàíõ¿¿æèëòèéã òîäîðõîé õýñãèéã ãàðãàõàä áýëýí áàéõ ¸ñòîé.

Í¯Á-ààñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ íü

Í¯Á-ûí íýðèéí äîð äàðààõü ãóðâàí òºðëèéí ýõ ñóðâàëæààñ çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ áîëîìæòîé. ¯¿íä: Í¯ÁÕÕ-èéí Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõ ÷àäàâõèéã õºãæ¿¿ëýõ äýëõèéí íèéòèéí õºòºëáºð, Í¯Á-ûí Àðä÷èëëûí ñàí, Í¯Á-ûí Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ñýäâýýðõ èòãýëöëèéí ñàí.

Í¯ÁÕÕ-èéí Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõ ÷àäàâõèéã õºãæ¿¿ëýõ äýëõèéí íèéòèéí õºòºëáºð

Ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéã Í¯Á-ûí Îñëî äàõü çàñàãëàëûí òºâººñ õýðýãæ¿¿ëäýã áºãººä 2008 îíîîñ ýõëýí 4 æèëèéí õóãàöààíä íààä çàõ íü 10 óëñàä çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõýä íü ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý. Õºòºëáºðèéí ç¿ãýýñ äýýðõ îðíóóäàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõýýñ ãàäíà àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã ýõë¿¿ëýõ òºñë¿¿äèéã òóñàä íü ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ þì. Õºòºëáºð äàðààõü çîðèëãî, çîðèëòûã àãóóëñàí òºñëèéã äýìæèõèéã ýðìýëçäýã. ¯¿íä: 1. Çàñàãëàëûã õýìæèõ, õÿíàëò-øèíæèëãýý õèéõýä ñîíèðõîã÷ îëîí òàëûí

îðîëöîîã äýìæèõ çàìààð óëñ ¿íäýñòýí ººðºº çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíèé ýçýí áàéõ ÿâäëûã áýõæ¿¿ëýõ.

2. Çàñàãëàëûí ¿ç¿¿ëýëòèéã ñîíãîõ, òîäîðõîéëîõ, ìýäýýëýë öóãëóóëàõàä ÷èãëýñýí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ ñàíàà÷èëãûã äýìæèõ.

3. Çàñàãëàëûí ìýäýýëëèéí áààçûã ñàéæðóóëæ, èíñòèòóöè÷ëýõ çàìààð çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäàëä õÿíàëò-øèíæèëãýý õèéõ ¿íäýñíèé ¿éë àæèëëàãààã òîãòâîðæóóëàõ.

4. Óëñ îðíû îíöëîã áàéäëûã õàðóóëàõ, áîäëîãî áîëîâñðóóëàõàä çàñàãëàëûí ¿ç¿¿ëýëòèéã òóñãàæ àøèãëàõàä ÷èãëýñýí ¿éë ÿâö, àðãà


27

àðãà÷èëëûã ñóðòàë÷èëàõ, äýìæèõ çàìààð çàñàãëàëûí ¿ç¿¿ëýëò áîäëîãîä õàìààðàëòàé áàéõ ÿâäëûã íýìýãä¿¿ëýõ:

(http://www.undp.org/oslocentre/flagship/democratic_governance_assessments.html)

Í¯Á-ûí Àðä÷èëëûí ñàí Í¯Á-ûí Àðä÷èëëûí ñàí íü ñàÿõàí áóþó 2005 îíä áàéãóóëàãäñàí áºãººä

çàñãèéí ãàçàð, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, ¿íäýñíèé, á¿ñèéí áîëîí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäààñ àðä÷èëëûã äýìæèõýä ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãààíä, ò¿¿íèé äîòîð àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõ àæèëä òóñëàìæ ¿ç¿¿ëäýã. Æèøýýëáýë, 2006 îíä Ïàíàìûí òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí øóäàðãà áàéäëûí ò¿âøíèé èíäåêñ ãàðãàõ, Ìîíãîë Óëñûí Ìÿíãàíû õºãæëèéí 9 äýõ çîðèëãî, õ¿íèé ýðõ, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ òºñë¿¿äèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí þì.

Òóñ ñàí ÿëàíãóÿà èðãýíèé íèéãìèéí äóó õîîëîéã èëýðõèéëñýí, àðä÷èëëûí õºãæëèéã äýìæèõ ÷èãëýëýýð øèíý ñàíàà ñýäñýí òºñëèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõèéã ñîíèðõäîã.

Í¯Á-ûí Àðä÷èëëûí ñàíãààñ ñàíõ¿¿æèëò àâàõ íü ºðñºëäººíò ¿éë ÿâö áºãººä 2007 îíä òóñ ñàíãààñ ñàíõ¿¿æèëò àâàõ 1873 õ¿ñýëò èðñíýýñ 86 òºñëèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýýð Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãàä ñàíàë áîëãîæýý. (http://www.un.org/democracyfund/)

Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ñýäâýýðõ èòãýëöëèéí ñàíÝíý ñàí íü Í¯ÁÕÕ-èéí àëáàí ¸ñíû òºëººëºã÷èéí ãàçàð áàéäàãã¿é

õºãæèæ áóé îðíóóäàä ÷ ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëäýãýýðýý Í¯Á-ûí Àðä÷èëëûí ñàíãààñ ÿëãààòàé. 2008 îíä òóñ ñàíãààñ ÁÍÕÀÓ, Óêðàèí, Ìîíòîíåãðî çýðýã îðîíä õèéãäýæ áóé çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã õîëáîãäîõ Í¯ÁÕÕ-èéí ãàçðààð äàìæóóëàí äýìæñýí áàéíà.

Ñàí òºñëèéí ñàíàëûí øèíýëýã, ººð÷ëºëòèéã ºäººñºí øèíæ ÷àíàðûã îíöãîéëäîã. Ýíý íü òîìîîõîí õºòºëáºðèéã ýõë¿¿ëýõ àíõíû àëõàì áîëæ ÷àäàõ, ò¿¿í÷ëýí îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí ïðàêòèê àñóóäëóóä ãýõ ìýò óðüä ºìíº ñóäàëãàà õèéãäýæ áàéãààã¿é, ýñâýë ñàíõ¿¿ãèéí ¿íäñýí ¿¿ñâýðèéã àøèãëàõàä áýðõøýýëòýé, óëñ òºðèéí õóâüä ýìçýã ñàëáàðò ¿íýëãýý õèéõ ñàíàë ñàíàà÷èëãà þì. Ýíýõ¿¿ ñàíãààñ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë áîë ¿íäýñíèé ñàíàà÷èëãààð õèéõ çàñàãëàëûí ¿íýëãýý áàéäàã.

2008 îíä òóñ ñàíãààñ íèéò 12 ñàÿ àì. äîëëàðûí õºðºíãèéã ¿íäýñíèé ñàíàà÷èëãààð õèéñýí ¿íýëãýýíèé òºñë¿¿äýä çàðöóóëñàí áàéíà. Ñàíõ¿¿æèëòèéí õýìæýý íü 40000-300000 àì.äîëëàðûí õîîðîíä áàéäàã. (http://www.undp.org/governance/ttf.htm)


28

Ñàíõ¿¿æèëò, òeõíèêèéí òóñëàëöààòàé õîëáîãäóóëæ õèéõ ä¿ãíýëò

Ýíý á¿ëýãò ÿíç á¿ðèéí õàíäëàãûí àøèã òóñ, çàðäëûí òóõàé ãýõýýñýý ¿íäýñíèé ñàíàà÷èëãààð õèéãäýõ çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé áîäèò áàéäëûí òóõàé ò¿ëõ¿¿ ºã¿¿ëýâ. Ò¿¿í÷ëýí ¿íäýñíèé ñàíàà÷èëãûã àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëýõýä Í¯Á-ûí Îñëî äàõü çàñàãëàëûí òºâ çýðýã îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä õýðõýí òóñàëæ ÷àäàõûã æèøýýãýýð òàéëáàðëàâ.

Òóõàéí óëñûí çàñãèéí ãàçàð ýñâýë ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä ÷àäâàðòàé èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãà ¿íýëãýýã áèå äààí ñàíõ¿¿æ¿¿ëáýë ¿íýëãýýíèé õàðààò áóñ, ººðèéí ýçýìøèëä áàéõ ÿâäàë ¿ëýìæ íýìýãäýíý. Ãýâ÷ èõýíõ óëñ îðîíä ãàäíû ñàíõ¿¿æèëò øààðäëàãàòàé áàéäàã. ¯íýëãýýíèé ìýðãýæëèéí ò¿âøèí, èë òîä, õ¿ëýýí çºâøººðºãäºõ áàéäëààñ îëîí ç¿éë øàëòãààëíà. Õýí ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ, ÿìàð õýìæýýíèé íºëºº ¿ç¿¿ëýõýýñ ¿íýëãýýíèé ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýð, òºðëèéã òîäîðõîéëîõ, àñóóëãûí õóóäàñ, ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ ÿâö èõýýõýí õàìààðäàã. Ñîíèðõîã÷ òàëóóä ¿íýëãýýã òºëºâëºõ, õýðýãæ¿¿ëýõ, ¿ð ä¿íã òàéëàãíàõäàà õýð õàðààò áóñ, áèå äààñàí áàéãààãààð ¿íýëãýý ÷óõàì õýíèé ýçýìøèëä áàéãààã øàëãàæ áîëíî. ªºð íýã øàëãóóð áîë ñàíõ¿¿æèëò þì. Ñîíèðõîã÷ òàëóóä øààðäàãäàõ çàðäëûã õóâààí ãàðãàõ áóþó áóñàä ýõ ¿¿ñâýðýýñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ íü ç¿éòýé.

Ïàðèñûí òóíõàãèéí ¿çýë ñàíààíû äàãóó îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà, õàíäèâëàã÷ íàð óëñ îðíóóäàä çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõýä íü ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí òåõíèêèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ ýõëýýä áàéíà.

Òóõàéí îðíû çàñãèéí ãàçàð, îðîí íóòãèéí ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí ãàðãàñàí õ¿ñýëòýä äîíîð áàéãóóëëàãóóä èë¿¿ íààøòàé õàíääàã. Ìîíãîë Óëñ àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã ìàø àìæèëòòàé ÿâóóëæ, óëìààð çàñàãëàëûí õîëáîãäîëòîé Ìÿíãàíû õºãæëèéí 9 äýõ çîðèëãûã äýâø¿¿ëñýí. Çàìáè Óëñ çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã ¯íäýñíèé õºãæëèéí 5 äàõü òºëºâëºãººíèéõºº õ¿ðýýíä àíõ ÿâóóëàõààð òºëºâëººä áàéíà. Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ¿íäñýí çàð÷ìûã, ò¿¿íèé äîòîð îðîëöîî, èë òîä áàéäàë, õàðèóöëàãà çýðãèéã çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíèé ¿éë ÿâöäàà õýðýãæ¿¿ëýõ òºñºë ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí òåõíèêèéí äýìæëýã àâàõ ìàãàäëàëòàé. Õýðâýý ¿íäýñíèé ñîíèðõîã÷ òàëóóä çàñàãëàëûí ¿éë ÿâöàä õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý õèéõ ñîíèðõîëòîé áàéãàà áîë õàíäèâëàã÷ áàéãóóëëàãóóäààñ äýìæëýã õ¿ñ÷, ñàíõ¿¿æèëò îëîõ òàë äýýð õè÷ýýë ç¿òãýë ãàðãàõ õýðýãòýé. ¯íýëãýýíäýý ýçýí áîëíî ãýäýã íü õàðèóöëàãà õ¿ëýýæ, ñàíàà÷èëãàòàé àæèëëàõûí íýð þì.


29

Á¯ËÝÃ 4 ¯ÍÝËÃÝÝÍÈÉ ÒªÐªË

Ýõëýí òàâèõ àñóóëòóóä

Ýíýõ¿¿ á¿ëýãò òàâèãäàõ àñóóëòóóäàä õàðèóëàõûí òóëä (1) ¿íýëãýýíèé çîðèëãî, (2) àãóóëãà, (3) ¿ð ä¿íã íèéòëýõ öàã õóãàöàà õîîðîíäîî ñàëøã¿é õîëáîîòîéã îéëãîõ íü ÷óõàë. Ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí ñîíãîí àâñàí ¿íýëãýýíèé òºðëººñ ñóäàëãààíû ºãºãäëèéí øèíæ ÷àíàð, ¿ð ä¿í, øààðäàãäàõ òºñºâ, öàã õóãàöàà õàìààðíà.

Þóíû ºìíº ¿íýëãýýíèé ä¿í õýðõýí àøèãëàãëàãäàõ âý ãýäãèéã ñîíèðõîã÷ òàëóóä òîäîðõîéëîõ õýðýãòýé. Ñóäàëãààíû ä¿íã íèéãìèéí èäýâõòýé õýñýã àøèãëàõ óó, òºðèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä áîëîí àëáàí òóøààëòíóóä àøèãëàõ óó, ýñâýë òýäãýýðèéí àëü àëü íü óó? Áîäëîãûí øèéäâýð ãàðãàõàä çîðèóëñàí ¿íýëãýýíèé çºâëºìæ íü îëîí íèéòýä çîðèóëñàí çºâëºìæèéã áîäâîë èë¿¿ íàðèéí ñóäàëãààã øààðäàíà. Æèøýý íü, õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý, ýñâýë áîäëîãûí íàðèéâ÷èëñàí òºëºâëºëòºä àøèãëàæ áîëîõ ìýäýýëýë. Õàðèí îëîí íèéòýä çîðèóëñàí ¿íýëãýýíèé çºâëºìæ òîâ òîäîðõîé ñàíààã àãóóëñàí áàéõ ó÷èðòàé. Îëîí íèéòýä çîðèóëñàí ¿íýëãýý õèéõ ¿åä çàñãèéí ãàçðààñ ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã àâàõ, ìºí ¿íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðûí òóðøëàãà, ÷àäàâõèéã àøèãëàõàä õ¿íäðýëòýé ó÷èð áèå äààñàí ñóäàëãààíû áîëîí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäàä õàíäàæ áîëîõ þì. ¯íýëãýýíèé ÿìàð òºðëèéã àøèãëàõàà øèéäýõèéí ºìíº àâ÷ ¿çýõ ¸ñòîé õ¿÷èí ç¿éëñèéã äîð æàãñààâ.

¯ç¿¿ëýëò¿¿äèéí çîðèëãî o Èðãýíèé áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ o Îëîí íèéòèéí õýëýëö¿¿ëýã õèéõ o Çàñàãëàë, àðä÷èëàë, õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààð ãàð÷ áóé àõèö äýâøèëä õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý õèéõ o Øèíý÷ëýëèéí õ¿ðýýíä øèéäâýðëýõ àñóóäëûã òîäîðõîéëîõ

Õºòºëáºðèéí ¿íýëãýý Ñîíèðõîã÷ òàëóóä ¿íýëãýýíèé ä¿íã íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí

áýí÷ìàðêòàé õàðüöóóëàõûã õ¿ñ÷ áàéíà óó? o Äîòîîä, ãàäààäûí îðîëöîã÷äûí àëü íü ¿íýëãýýã ýõë¿¿ëýõ âý?o Ñîíèðõîã÷ òàëóóä ¿íýëãýýíèé ä¿íã áóñàä óëñ îðíûíõòîé õàðüöóóëàõûã õ¿ñäýã ¿¿?

• Õèéæ ã¿éöýòãýõýýð ñîíãîí àâñàí ¿íýëãýýíèé òºðºë (ýíý á¿ëãýýñ ¿çíý ¿¿)• Ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæ (ýíý á¿ëãýýñ ¿çíý ¿¿)• Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ àðãà õýëáýð (Òàâäóãààð á¿ëãýýñ ¿çíý ¿¿)


30

• Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ àðãà, àðãà ç¿é (Òàâäóãààð á¿ëãýýñ ¿çíý ¿¿)• Çàñàãëàëûí õýëáýð, ò¿âøèí, ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí òºðºë

o Îðîëöîã÷ òàëóóä äý þðü íºõöºëèéã áóþó ¿íäñýí õóóëü, áóñàä õóóëü òîãòîîìæîîð òîäîðõîéëñîí òîãëîîìûí ä¿ðýìòýé áàéõûã ñîíèðõäîã óó?o Îðîëöîã÷ òàëóóä äý ôàêòî íºõöºë áóþó ºäºð òóòìûí àìüäðàëä çàñàãëàë õýðõýí õýðýãæèæ áàéãààã ñîíèðõäîã óó?o Ýñâýë äý þðü áîëîí äý ôàêòî íºõöºëèéí àëü àëü íü ÷óõàë ãýæ ¿çäýã ¿¿?o Çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã ìàêðî (óëñ òºðèéí èíñòèòóöè) áîëîí ìèêðî (èðãýäèéí) ò¿âøèíä ¿íýëýõ ¿¿?o Îáüåêòèâ, ýñâýë òºñººëºëä ñóóðèëñàí ¿ç¿¿ëýëòèéã ñîíãîõ óó?o Øêàë, èíäåêñ, ýñâýë ººð õýìæ¿¿ð àøèãëàõ óó?

¯éë ÿâöûí íýãäìýë øèíæ

Çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã á¿õýëä íü àëèâàà øèéäâýð áóñàä àëõìóóääàà íºëººëäºã íýãäìýë ¿éë ÿâö ãýæ îéëãîõ íü ÷óõàë. Òºñëèéã ¿ð ä¿íòýé, ÷àíàðûí ºíäºð ò¿âøèíä õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä á¿ð ýõíèé øàòàíä ë ñàéòàð òºëºâëºõ ¸ñòîé. ¯íýëãýýíèé çîðèëãûã òîäîðõîéëñíû äàðàà ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí õ¿íèé íººö, ¿íýëãýý ÿâóóëæ, ¿ð ä¿íã òàéëàãíàõ õóãàöààã òîãòîîíî.

¯íýëãýýíèé òºðºë õýëáýðèéã ñîíãîõûí ºìíº ¿íäñýí íýð òîìú¸îã òîãòîæ, àëü ò¿âøèíä ¿íýëãýý õèéõ òàëààð ÿðèëöàõ õýðýãòýé. Çàñàãëàëûã õýìæèõ, ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõòàé õîëáîîòîé ¿íäñýí íýð òîìú¸î, áóñàä àñóóäëûí òóõàé Äîëäóãààð á¿ëýãò äýëãýðýíã¿é ºã¿¿ëýõ áîëíî.

¯íýëãýýíèé õóãàöàà, õàìðàõ õ¿ðýý

¯íýëãýýíèé õóãàöàà íü õýëýëöýõ ¸ñòîé ÷óõàë àñóóäëûí íýã þì. ¯íýëãýýíèé çîðèëãî íü õóãàöààãàà òîäîðõîéëäîã. Òóõàéëáàë, óëñ îðíû àðä÷èëëûí òàëààðõ îëîí íèéòèéí õýëýëö¿¿ëýã äýì ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîòîé áîë ¿íýëãýýã ñîíãóóëèéí õóàíëèòàé óÿëäóóëàõ íü òîõèðîìæòîé áàéæ áîëîõ þì. ̄ íäñýí õóóëèéí øèíý÷ëýë çýðýã òîäîðõîé çîðèëãî òàâüñàí ¿åä ¿íýëãýýã îëîí íèéòòýé çºâëºëäºõººð íýãýíò áîëîâñðóóëñàí õóâààðüòàé óÿëäóóëàõ íü ç¿éòýé. Õýðýâ õýðýãæèæ áóé õºòºëáºðèéã ¿íýëýõ ãýæ áàéãàà áîë ¿íýëãýý õèéõýýð àëáàí ¸ñîîð àíõ òîãòîîñîí õóãàöààòàé òààðóóëàõ õýðýãòýé. ªðãºí õ¿ðýýòýé, òîãòìîë õèéãäýõ çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã òîäîðõîé õóãàöààíä ãàð÷ áóé ººð÷ëºëòèéã àæèãëàõ, ¿íäýñíèé õºãæëèéí òºëºâëºãººòýé õîñëóóëàõ íü íýí òîõèðîìæòîé. Èéì ¿íýëãýý íü ¿íäýñíèé õýìæýýíä òîãòìîë õèéäýã ¿íýëãýýíèé á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áàéæ áîëîõ þì.

Äý þðü þó, äý ôàêòî þó?Çàñàãëàëûí ÿìàð òºëºâ áàéäëûã ¿íýëýõ ãýæ áóéãàà ýõëýýä øèéäýõ íü


31

÷óõàë. Ñîíèðõîã÷ òàëóóä ãîë òºëºâ çàñàãëàëûí äå þðü, äå ôàêòî áàéäëûí àëü àëèíûã ¿íýëýõèéã èë¿¿ä ¿çäýã. Ó÷èð íü çàðèì óëñàä ¿íäñýí õóóëü, áóñàä õóóëü òîãòîîìæ íü öààñàí äýýð (äå þðü) áàéäàã áîëîâ÷ ïðàêòèê äýýð (äå ôàêòî) õýðýãæäýãã¿é.

• Äå ôàêòî íü àìüäðàë äýýð áàéäàë ÿìàð áàéãààã èëòãýíý. ¯¿íèéã îáüåêòèâ, ýñâýë òºñººëºëä ñóóðèëñàí ìýäýýëëýýð õýìæèíý. Òºñººëºëä ñóóðèëñàí ºãºãäëèéí æèøýý: òóõàéí îðîíä ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ, ¿ã õýëýõ ýðõ ÷ºëºº ÿìàð õýìæýýíä õýðýãæäýãèéã èðãýäýýñ àñóóõ.

• Äå þðü íü ¿íäñýí õóóëü, áóñàä õóóëü òîãòîîìæ, áàðèìò áè÷ãèéí àëáàí ¸ñíû çààëò, ä¿ðýì, æóðàìä õîëáîãäîõ áºãººä èõýâ÷ëýí îáüåêòèâ ¿ç¿¿ëýëòýä õàìààðíà. Æèøýý: ¿ã õýëýõ ýðõ ÷ºëººã áàòàëãààæóóëñàí ¿íäñýí õóóëèéí áîëîí áóñàä õóóëèéí çààëò.

ÄÝ ÔÀÊÒÎ ÁÀ ÄÝ ÞÐÜ ¿Ç¿¿ËÝËÒÈÉÃ ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ ÀÐÃÀ Ç¿É

¯ç¿¿ëýëòèéã õàíãàõ ìýäýýëëèéí æèøýý

¯ç¿¿ëýëòèéí òºðºë

Ìýäýýëëèéí òºðºë

Ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæ

ÄÅ ÞÐÜ

Õóóëü òîãòîîìæ, áîäëîãî áàéãàà ýñýõ

Îáüåêòèâ Áàðèìò áè÷ãèéí, ÷àíàðûí

Àðõèâèéí

Õóóëü òîãòîîìæ, áîäëîãûí ÷àíàð áóþó øóäàðãà, ¿ð àøèãòàé, èë òîä, õàðèóöëàãàòàé áàéäàë

Ñóáüåêòèâ áóþó

òºñººëºëä ñóóðèëñàí

×àíàðûí áà òîîí

Ýêñïåðò¿¿ä

ÄÅ ÔÀÊÒÎ

Õóóëü òîãòîîìæ, áîäëîãûí áîäèò (øóäàðãà, ¿ð àøèãòàé, èë òîä, õàðèóöëàãàòàé áàéäàë) õýðýãæèëò

Îáüåêòèâ áóþó ¿éë ÿâäàë ñóóðèëñàí

Òîîí Áàðèìò áè÷èã, çàõèðãààíû ìýäýýëýë,

ñóäàëãààíóóä

Õóóëü òîãòîîìæ, áîäëîãî áîäèò áàéäàëä õýðõýí (øóäàðãà, ¿ð àøèãòàé, èë òîä, õàðèóöëàãàòàé) õýðýãæèæ áóé òàëààðõ ñàíàà áîäîë, òºñººëºë

Ñóáüåêòèâ áóþó

òºñººëºëä ñóóðèëñàí

Òîîí áà ÷àíàðûí

Ñóäàëãàà, ñàíàë àñóóëãà

¯íýëãýýã àëü ò¿âøèíä õèéõ âý?

Çàñàãëàëûã ¿íýí çºâººð ¿íýëýõèéí òóëä ìàêðî áîëîí ìèêðî ò¿âøèíèé õîîðîíäîõ ÿëãààã íàðèéâ÷ëàí àâ÷ ¿çýõ õýðýãòýé. Ìàêðî ò¿âøèíä óëñ òºðèéí èíñòèòóöèóäûí òºëºâ áàéäëûã, õàðèí ìèêðî ò¿âøèíä æèðèéí èðãýäèéí èòãýë ¿íýìøèë, ñàíàà áîäîë, õàíäëàãà, òóðøëàãûã, ÿëàíãóÿà óëñ òºðèéí èíñòèòóöèóäûí ëåãèòèìò ÷àíàðòàé õîëáîãäóóëàí ñóäàëäàã. Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ò¿âøèíã ºíäºð õýìæýýíä áàéëãàõûí òóëä ýäãýýð


32

õî¸ð ò¿âøèíã õîîðîíä íü óÿëäóóëàí àâ÷ ¿çýõ ¸ñòîé ãýæ ¿çäýã. Ìàêðî ò¿âøèíä àðä÷èëëûí ïðîöåäóðûã äàãàæ ìºðääºã óëñ òºðèéí èíñòèòóöèóä áàéõ ó÷èðòàé áºãººä ìèêðî ò¿âøèíä àðä÷èëëûí íºõöºëä óäèðäàõ àæèëòíûã àëáàí òóøààëààñ íü áóóëãàõ ýñâýë õàðèóöëàãà íîãäóóëàõ ýðõ ìýäýë á¿õèé îëîí íèéò òýäãýýð èíñòèòóöèéã õ¿ëýýí çºâøººðäºã áàéõ ¸ñòîé. Óëñ òºðèéí èíñòèòóöè, ò¿¿íèéã îëîí íèéò õýðõýí õ¿ëýýí àâ÷ áóéã ìýäýõèéí òóëä çàñàãëàëûí èæ á¿ðýí ¿íýëãýý õèéõ øààðäëàãàòàé.

Èíäeêñ ¿¿ ýñâýë øêàë óó?

Çàñàãëàëûí èõýíõ ¿íýëãýýíèé ä¿í èíäåêñýýð èëýðõèéëýãäñýí áàéäàã. Èíäåêñ, øêàë õî¸ðûí ÿëãààã îéëãîõ íü ÷óõàë. Èíäåêñèéã ãîë òºëºâ îëîí ÿíçûí îðîëöîã÷ òàëààñ ÿíç á¿ðèéí àðãààð öóãëóóëñàí ºãºãäºë, ìýäýýëëèéã àøèãëàí ãàðãàäàã. Èíäåêñ áîë ¿ç¿¿ëýëò õèéãýýä öàã õóãàöààíû õóâüä õàðüöóóëàãäàõ ìýäýýëëèéí õîñëîë.

Áèäíèé ñàéí ìýäýõ èíäåêñèéí íýã áîë Í¯ÁÕÕ-ººñ ãàðãàäàã Õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ þì. Õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ íü ÄÍÁ, áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäàëò, áîëîâñðîëûí õàìðàãäàëòûí ò¿âøèí, äóíäàæ íàñëàëò, òåëåôîí óòàñ õýðýãëýã÷äèéí òîî çýðýã îëîí ¿ç¿¿ëýëòèéí íýãäýë áàéäàã. Òðàíñïåðýíñè Èíòåðíýøíëèéí Àâëèãûí òàëààðõ òºñººëëèéí èíäåêñ áîëîí Äýëõèéí áàíêíû èíñòèòóòèéí Äýëõèé äàõèíû çàñàãëàëûí ¿ç¿¿ëýëò íü çàñàãëàëûã ¿íýëýõýä àøèãëàäàã èíäåêñèéí òîä æèøýý þì.

Èíäåêñ áîëîâñðóóëàõ ÿâöàä ¿ç¿¿ëýëò á¿ð ÿìàð æèí äàðàõûã øèéääýã. ¯ç¿¿ëýëòèéã æèãíýõ íü íýëýýä òºâºãòýé, ñóáüåêòèâ øèíæòýé àæèë áàéäàã. Èéìýýñ ýíý ¿éë ÿâö äóð çîðãûí øèíæòýé, èë òîä áèø, æèðèéí èðãýä áàéòóãàé øèíæýý÷èä îéëãîõîä òºâºãòýé áàéõ íü áèé. Ìºí àøèãëàãäàæ áóé èíäåêñèéã òàéëáàðëàõ áîëîí øèíý èíäåêñ áîëîâñðóóëàõäàà ìýäýýëëèéí ÷àíàð, ýõ ñóðâàëæèéã ø¿¿í õýëýëöäýã áàéõ íü ÷óõàë.

Øêàë ãýäýã íü ÷àíàðûã òîîãîîð èëýðõèéëýõ çîðèëãî á¿õèé, òóõàéí îáüåêò, ñóáüåêò, òºëºâ áàéäëûí òîîí õýìæèãäýõ¿¿í þì. Èíäåêñòýé õàðüöóóëàõàä øêàë íü èõýâ÷ëýí íýã õýìæèãäýõ¿¿íòýé áàéäàã áºãººä çºâõºí òóõàéí øèíæ ÷àíàð þìñ ¿çýãäýëä õýð çýðýã èëýð÷ áàéãààã õýìæèõ çîðèóëàëòòàé. Øêàëä ãîë÷ëîí àíõäàã÷ ºãºãäëèéã àøèãëàäàã áîëîâ÷ çàðèì òîõèîëäîëä õî¸ðäîã÷ òîî áàðèìòûã àøèãëàäàã. Øêàëûã èõýâ÷ëýí ¿ç¿¿ëýëòèéí óòãà áóþó îíîîíû íèéëáýðèéã ãàðãàõ çàìààð áèé áîëãîäîã áºãººä îéëãîõîä õÿëáàð äºõºì áàéäàã.

Çàðèì ¿åä èíäåêñ, øêàëûí àëü íýãèéã, ýñâýë õîþóëàíã íü àøèãëàõ óó ãýñýí ñîíãîëò õèéõ õýðýãòýé áîëäîã. ªðòºã çàðäëûí õóâüä àëü íü äàâóó áîëîõ íü òîäîðõîéã¿é áºãººä ÿìàð ñîíãîëò õèéõ íü òóõàéí íºõöºë áàéäëààñ õàìààðíà. Øêàë íü æèðèéí èðãýäýä îéëãîìæòîé áîëîâ÷


33

ò¿¿íèéã áîëîâñðóóëàõàä íàðèéí òîî áàðèìò, õºðºíãº ìºíãº, öàã õóãàöàà øààðäàãäàíà. Èíäåêñèéã áîëîâñðóóëàõàä ÿðâèãòàé. ¯ç¿¿ëýëòèéã çºâ æèãíýõ áîëîí ýíý ¿éë ÿâöûã æèðèéí èðãýä îéëãîõîä òºâºãòýé. Èíäåêñèéã àøèãëàõ ¿åä çàðèì òîõèîëäîëä çàäàðãàà õèéõ áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë. Ýöýñò íü õýëýõýä, õýìæèëòèéí ýäãýýð àðãà õýðýãñëèéã àøèãëàõàä óð ÷àäâàð, òóðøëàãà øààðäàãäàíà.

¯íýëãýýíèé òºðºë

Óðüä÷èëñàí ñóäàëãàà-ã ãîë òºëºâ ñóäëàà÷èä, ýðäýìòýä çýðýã äîòîîäûí áîëîí îðîí íóòãèéí øèíæýý÷èä õèéäýã. Èéì ¿íýëãýý íü àðõèâûí òîî áàðèìò, çàõèðãààíû ìýäýýëýë, òàéëàí, õóóëü òîãòîîìæ, ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷èã, àëáàí ̧ ñíû ñòàòèñòèê, ìºí ò¿¿í÷ëýí ¿íäñýí ìýäýýëýã÷äèéí ñàíàà áîäîë çýðýãò òóëãóóðëàäàã. Ãàäíû øèíæýý÷äèéí õèéñýí óðüä÷èëñàí ñóäàëãàà îðîí íóòãèéí íºõöºë, òóðøëàãààð äóòìàã áàéõ íü îëîíòàà. Îðîí íóòãèéí ýðäýìòýä, øèíæýý÷äèéã îðîëöóóëñíààð ¿¿íèéã çàëðóóëàõ áîëîìæòîé. Ãàäààä, äîòîîäûí øèíæýý÷äèéã îðîëöóóëñàí ÷ èéì ñóäàëãàà èõýâ÷ëýí öººí òîîíû ñóäëàà÷äûí ¿çýë áîäëûã èëýðõèéëäýã. Óðüä÷èëñàí ñóäàëãàà ÿëàíãóÿà ýõíèé øàòàíäàà çàðäàë áàãàòàé, ó÷èð íü ºìíº õèéãäñýí ñóäàëãààíû ä¿íã øóóä àøèãëàäàã. Óðü÷èëñàí ñóäàëãààíû àðãà íü àëèâàà óëñ îðíû çàñàãëàëûí äå þðü íºõöºë áàéäëûã ñóäëàõàä èë¿¿ òîõèðîìæòîé, ìºí äå ôàêòî áàéäëûã îéëãîõîä ÷ òóñòàé áàéæ áîëíî.

Ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí ñóäàëãàà íü òóõàéí îðíû øèíæýý÷èä, ýñâýë ìýäýýëýë ñàéòàé ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí òºñººëºë äýýð òóëãóóðëàí õèéãääýã. Ò¿¿âðèéí ñòðàòåãè ÿíç á¿ð áàéäàã, çàðèì ñóäàëãààíä ñàíàìñàðã¿é, çàðèìä íü ñàíàìñàðã¿é áèø ò¿¿âðèéã àøèãëàäàã. Çàðèì ñóäàëãààíä òºðèéí áàéãóóëëàãûã îðîëöóóëäàã áàéõàä çàðèìä íü îðîëöóóëäàãã¿é. Òºðèéí áóñ îðîëöîã÷ òàëóóä ãýäýãò ãîë òºëºâ òºðèéí áóñ áîëîí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä, áèçíåñèéíõýí, õýâëýë ìýäýýëëèéí áîëîí õóóëèéí áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷èä, øàøíû óäèðäëàãóóä áàãòäàã. Òºðèéí òàëààñ îðîëöîã÷èä íü ãîëäóó ñàéä íàð, ºíäºð òºðèéí àëáàíû ºíäºð àëáàí òóøààëòíóóä, õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿äýýñ á¿ðääýã. Ñóäàëãààíû ºãºãäºë ãîë òºëºâ òºñººëºëä òóëãóóðëàñàí áàéõ áºãººä ÷àíàðûí (¿ãýýð èëýðõèéëñýí) áà òîîí (òîîãîîð èëýðõèéëñýí) ìýäýýëëýýñ á¿ðäýíý. Ò¿¿âðèéí õýìæýý èõ áèø, 100–ààñ èë¿¿ã¿é îðîëöîã÷òîé áàéäàã. Èéì ñóäàëãààíû òàéëàí íü ãîë îðîëöîã÷ òàëóóäûí òºñººëºëä ñóóðèëäàã áºãººä ýíýõ¿¿ òºñººëºë íü æèðèéí èðãýäèéíõýýñ èõýýõýí ÿëãààòàé áàéæ áîëîõ þì õýìýýí ø¿¿ìæèëäýã. ¯¿íèé õàðèóä ãîë îðîëöîã÷ òàëóóä íü çàñàãëàëòàé õîëáîîòîé àñóóäëààð ñàéí ìýäëýãòýé, ýíý ÷èãëýëýýð èäýâõèòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã õýìýýí ¿çäýã. Ýíý òºðëèéí ñóäàëãààã áîãèíî õóãàöààíä, ºðòºã áàãàòàé õèéõ áîëîìæòîé. Ñóäàëãàà åðºíõèéäºº çàñàãëàëûí äå ôàêòî òºëºâ áàéäàëä àíõààðàë õàíäóóëäàã.


34

Îëîí íèéòèéí ñàíàà áîäëûí ñóäàëãàà íü æèðèéí èðãýäèéí ñàíàà áîäîë, òóðøëàãàä ñóóðèëñàí ¿íýëãýý þì. Èéì òºðëèéí òîìîîõîí ñóäàëãààãààð ãîë÷ëîí òîîí ìýäýýëëèéã öóãëóóëæ, çàñàãëàëûí äå þðü íºõöºë áàéäëûã ¿íýëäýã. Ñóäàëãàà ãîëäóó òîì õýìæýýíèé (1000 ãàðóé îðîëöîã÷äûã õàìàðñàí) ò¿¿âýðòýé áàéäàã ó÷èð ºãºãäºë ìýäýýëëèéí çàäàðãàà õèéæ, íèéãìèéí ýìçýã á¿ëýã, ýìýãòýé÷¿¿ä, ÿäóóñûí äóó õîîëîéã õàðóóëàõ áîëîìæòîé.

• Äàãíàñàí ñóäàëãàà. Æèðèéí èðãýäèéí äóíä õèéãäýõ áèå äààñàí ñóäàëãàà íü èõýâ÷ëýí ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âýðò ¿íäýñëýñýí áàéõ áºãººä ò¿¿âðèéí õýìæýý íü 1000 õ¿ðòýëõ îðîëöîã÷òîé òîì õýìæýýíèé ñóäàëãàà (Íàéìäóãààð á¿ëãýýñ ò¿¿âðèéí òóõàé äýëãýð¿¿ëæ ¿çíý ¿¿) þì. Ýíä ñóäàëãààã èõýâ÷ëýí çàñàãëàëä õàìààðàëòàé àñóóäëààð áîëîâñðóóëæ, òîäîðõîé õàÿãààð ìýäýýëëèéã àâäàã. ̄ ç¿¿ëýëò íü ñóáüåêòèâ (òºñººëëèéã èëýðõèéëñýí) áà îáüåêòèâ (çàí òºëºâ, òóðøëàãûã èëýðõèéëñýí) øèíæòýé áàéíà. Èéì ñóäàëãàà ÿâóóëàõàä ºðòºã ºíäºð, ò¿¿âýðòýé õîëáîîòîé àñóóäàë òóëãàðàõ íü íèéòëýã. Èõýíõ õºãæèæ áóé îðîíä ìýäýýëýë öóãëóóëàõ ò¿ãýýìýë àðãà íü í¿¿ð òóëñàí ÿðèëöëàãà áàéäàã áºãººä ýíý íü ìýäýýëýë öóãëóóëàõ ºðòºã õàìãèéí èõòýé àðãà þì. Çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã òîãòìîë õèéãääýã ñóäàëãààíû íýã õýñýã áîëãîí ÿâóóëààã¿é òîõèîëäîëä èéì ñóäàëãààíû ºðòºã åðºíõèéäºº ºíäºð.

2008 îíä Çàìáèä ÿâóóëñàí Àôðîáàðîìåòðèéí ñóäàëãààãààð 1200 èðãýäýýñ ìýäýýëýë öóãëóóëàõàä îéðîëöîîãîîð 75.000 àì.äîëëàð çàðöóóëæýý. Ìýäýýæ õýðýã, òîìîîõîí óëñ îðîíä òîì õýìæýýíèé ò¿¿âýð á¿õèé ñóäàëãàà ÿâóóëàõàä èë¿¿ èõ çàðäàë ãàðíà.

• Æèðèéí èðãýäèéí äóíä ÿâóóëàõ çàñàãëàëûí ñóäàëãààã èõýâ÷ëýí ¿íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðààñ òîãòìîë ÿâóóëäàã ºðõèéí ñóäàëãààíû õàâñðàëò õýëáýðýýð õèéæ áàéíà. Èéì ñóäàëãàà íü òîì õýìæýýíèé (5000-ààñ 20000 õ¿ðòýë òîîíû ºðõèéã õàìàðñàí) ò¿¿âýðòýé áàéäàã áºãººä ýíý íü öóãëóóëñàí ìýäýýëýëä àíàëèç õèéõ îëîí ñîíãîëòûã áèé áîëãîäîã. Çàñàãëàëûí ñóäàëãààã òîãòìîë ÿâóóëäàã ºðõèéí ñóäàëãààíû õàâñàðãà áàéäëààð õèéâýë çàðäëûã ¿ëýìæ õýìíýæ áîëíî. ªðõèéí ñóäàëãààíû òîì õýìæýýíèé ò¿¿âýð íü ºãºãäºë ìýäýýëýëä äýëãýðýíã¿é àíàëèç, çàäàðãàà õèéõ áîëîìæ îëãîäîã.

Çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã ºðõèéí ñóäàëãààíû íýã õýñýã áîëãîí ÿâóóëàõ ñàíàà÷èëãûã Ôðàíöûí DIAL õýìýýõ áàéãóóëëàãà àíõ ãàðãàñàí áºãººä ãóðàâ äàõü ñóäàëãààãàà ÿâóóëààä áàéíà. DIAL-ààñ ÿâóóëñàí 1-3 äàõü ñóäàëãààíû òàëààðõ äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã Àðâàí íýãä¿ãýýð á¿ëãýýñ ¿çýæ áîëíî.

Óëñ îðíóóäûí õàðüöóóëñàí ñóäàëãàà-íä ò¿¿âðèéí èæèë áóþó ººð ººð àðãûã õýðýãëýæ áîëíî. Çàðèìäàà àñóóëãûí ¿çýë áàðèìòëàë, àñóóëòóóä èæèë áàéäàã áîë çàðèì òîõèîëäîëä ººð ººð àñóóëòûã àñóóñàí, ýñâýë


35

ìýäýýëëèéã ººð ººð öàã õóãàöààíä öóãëóóëñàí áàéäàã òóë øóóä õàðüöóóëàëò õèéõýä áýðõøýýë òóëãàðäàã. Îðîí íóòãèéí íºõöºëèéã òóñãàõàä ÷èãëýñýí àñóóëò òàâèëã¿éãýýð ñóäàëãààíû ä¿íã òàéëáàðëàõ, ìºí àøèãëàõàä õ¿íäðýëòýé. Îðîí íóòãèéí îðîëöîã÷ òàëóóä ¿íýëãýý õèéõ ¿åä óëñ îðíóóäûã õàðüöóóëàõ íü ãîë ç¿éë áèø. Õýðýâ óëñ îðíóóä èæèë òºñòýé áîë á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä õàðüöóóëàëò õèéõèéã îðîëäîæ áîëîõ áºãººä ýíý íü ãàäààäûí ñàíõ¿¿æèëòèéã òàòàõ íýã íºõöºë áîëæ ìýäýõ þì. Äàõèí õýëýõýä, ¿íýëãýýíèé ýíý òºðºë íü çàñàãëàëûí äå þðü òºëºâ áàéäëûã ñóäàëäàã óðüä÷èëñàí ñóäàëãààòàé õîñëóóëààã¿é íºõöºëä òóõàéí óëñ îðîí äàõü çàñàãëàëûí äå ôàêòî òºëºâ áàéäàëä àíõààðàë õàíäóóëäàã.

Áèçíeñèéí ñóäàëãàà íü çàñàãëàëòàé õîëáîãäîëòîé ìýäýýëëèéí íýã ãîë ýõ ñóðâàëæ þì. Èéì ñóäàëãàà íü ýí òýðã¿¿íä àâëèãûã ñóäëàõàä ÷èãëýñýí áàéäàã. Ãîë èíäåêñ¿¿ä áîëîõ Òðàíñïåðýíñè Èíòåðíýøíëèéí Àâëèãûí òàëààðõ òºñººëëèéí èíäåêñ, Äýëõèéí áàíêíû Äýëõèé äàõèíû çàñàãëàëûí ¿ç¿¿ëýëòèéã ãàðãàõäàà áèçíåñèéí ñóäàëãààíóóäûí ä¿íã òîãòìîë àøèãëàäàã. Ýäãýýð ñóäàëãàà íü çºâõºí öººí õ¿ì¿¿ñèéí, ãýõäýý õ¿í àìûí ÷óõàë õýñãèéí ñàíàà áîäëûã òóñãàí èëýðõèéëäýã. Õýäèéãýýð èéì ñóäàëãàà õèéäýã îëîí áàéãóóëëàãóóä áàéäàã ÷ äàãíàñàí ñóäàëãàà ÿâóóëäàã íü öººí.

Çîðèëòîä á¿ëãèéí õýëýëö¿¿ëýã-èéã ýìýãòýé÷¿¿ä, ÿäóóñ çýðýã íèéãìèéí ýìçýã áîëîí ìàðãèíàë á¿ëãèéí ñàíàà áîäëûã èë¿¿ ñóäëàõûí òóëä çîõèîí áàéãóóëäàã. Ýêñïåðòèéí áîëîí æèðèéí èðãýäýýñ àâäàã ñóäàëãàà ýäãýýð á¿ëãèéã ãîë òºëºâ îðõèãäóóëñàí áàéäàã. Èéì òºðëèéí ÷àíàðûí õýëýëö¿¿ëýã íü ôîêóñ á¿ëãèéí ÿðèëöëàãàòàé ìàø òºñòýé, ãýõäýý õýëýëö¿¿ëýãò îðîëöîã÷äûã ìàø àíõààðàëòàé ñîíãîõ øààðäëàãàòàé. Åð íü ôîêóñ á¿ëãèéí ÿðèëöëàãûí àðãà ç¿éã äàíãààð õýðýãëýõ áóñ, õàðèí æèðèéí èðãýäèéí äóíä ÿâóóëäàã ñóäàëãààíû àðãà ç¿éã èë¿¿òýé àøèãëàõ íü ç¿éòýé. Ýäãýýð õýëýëö¿¿ëýã íü ñàíàë àñóóëãûã àíêåòàä çºâ àñóóëòûã îðóóëàõ, äýýð äóðäñàí á¿ëýãò õàìààðàõ èðãýäèéí ñàíàà áîäëûã îðõèãäóóëàõã¿é áàéõàä òóñòàé þì. Çàñàãëàëûí äå ôàêòî òºëºâ áàéäëûã ¿íýëýõýä ýíý àðãûã õýðýãëýäýã.

ªºð òºðëèéí ¿íýëãýýíèé ºðòºã çàðäàë

Óëñ îðîí òýðã¿¿ëýí çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõ ¿åä óðüä÷èëñàí ñóäàëãàà, ãîë îðîëöîã÷ òàëóóäûí ñóäàëãàà, îëîí íèéòèéí ñàíàà áîäëûí ñóäàëãàà õèéõ ãýñýí ¿íäñýí ãóðâàí ñîíãîëò áàéäàã. Óðüä÷èëñàí ñóäàëãàà íü ãîë òºëºâ ýêñïåðò¿¿äýä òóëãóóðëàäàã áºãººä ò¿¿íèé ¿ð ä¿í íü ýêñïåðò¿¿äèéí çºâëºìæ áàéäàã. Óëñ îðîí ººðºº ¿íýëãýý õèéõ áîëáîë îðîí íóòãèéí øèíæýý÷äèéã àøèãëàõ íü òîõèðîìæòîé. Óðüä÷èëñàí ñóäàëãààã æèðèéí èðãýä áîëîí îðîëöîã÷ òàëóóäûí áóñ, çºâõºí øèíæýý÷äèéí ¿çýë áîäëûã èëýðõèéëñýí, õÿçãààðëàãäìàë øèíæòýé õýìýýí ø¿¿ìæèëäýã. Ãýõäýý


36

óðüä÷èëñàí ñóäàëãàà íü óëñ îðíû çàñàãëàëûí äå þðü òºëºâ áàéäëûã ¿íýëýõýä à÷ õîëáîãäîëòîé. Äå ôàêòî íºõöºëä ò¿ëõ¿¿ àíõààðäàã îëîí íèéòèéí ñàíàà áîäëûí ñóäàëãàà, îðîëöîã÷ òàëóóäûí ñóäàëãàà çýðýã ¿íýëãýýíèé áóñàä òºðë¿¿äòýé õîñëóóëàí õýðýãëýæ áîëíî.

Îëîí íèéòèéí ñàíàà áîäëûí ñóäàëãàà íü ìàø ÷óõàë áîëîâ÷ ºðòºã ºíäºðòýé. Èéì òºðëèéí òîìîîõîí ñóäàëãààã ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðààñ çîõèîí ÿâóóëáàë ¿ð àøèãòàé ñîíãîëò áîëíî. Ñòàòèñòèêèéí ãàçðûí õàðààò áóñ áàéäàë óëñ îðîí á¿ðò ÿíç á¿ð, çàðèì îðîíä óëñ òºðèéí äàðàìò øàõàëòàä ºðòºõ ÿâäàë áàéäàã. Çàðèì îðîíä èðãýä çàñàãëàë ãýõ ìýò óëñ òºðèéí ýìçýã àñóóäëààð òºðèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòàíòàé ÿðèëöàõààñàà ýìýýõ òàë áàéäàã. Ãýõäýý ò¿¿âýð õèéõ, íèéòèéí ñàíàà áîäëûã èëýðõèéëýí ãàðãàõ òóðøëàãà, íººö ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàðò áèé.

¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðûí òóñëàìæòàéãààð áàòòàé ¿íýëãýý õèéõ øèëäýã àðãà áîë ¿íýëãýýíèé ¿éë ÿâöàä ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí îðîëöîîã ºðãºíººð õàíãàæ, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ïðàêòèêèéã àøèãëàõ ÿâäàë þì. Ýíý íºõöºë íü öóãëóóñàí ìýäýýëëèéã áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ áîëîí èðãýíèé áîëîâñðîëä àøèãëàãäàõ íèéòèéí áàÿëàã áîëãîõîä òóñ íýìýð áîëíî. Ýíãèéíýýð õýëýõýä, ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðûã õýäèéä àøèãëàæ áîëîõ âý, ýñâýë áîëîõã¿é âý ãýñýí àñóóëòàä õàðèóëàõàä òèéì ÷ õÿëáàð áèø. Òîäîðõîé íºõöºëä ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàð ºðòºã õýìíýõ, ¿íýëãýýã òîãòìîë ÿâóóëàõàä òóñòàé áîë ººð íºõöºëä îðîí íóòãèéí áèå äààñàí ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãûã àøèãëàõ íü èë¿¿ çîõèñòîé áàéæ áîëîõ þì.

Ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí ñóäàëãààã òóñàä íü, áîëîìæèéí ºðòãººð, õàðüöàíãóé õóðäàí õèéæ áîëíî. Ñóäàëãààíä òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ ãîë îðîëöîã÷ òàëóóäûã õàìðóóëíà. Çàñàãëàëûí àñóóäëààð ñàéí ìýäýýëýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí òºñººëëèéã ñóäàëäàã. Ñóäàëãààíä õàìðàãäàõ õ¿ì¿¿ñ æèðèéí èðãýäòýé õàðüöóóëàõàä çàñàãëàë, àðä÷èëàë, õ¿íèé ýðõèéí õàìààðàëòàé àñóóäëààð èë¿¿ ã¿í îéëãîëòòîé áàéõ ¸ñòîé. Òýä æèðèéí èðãýä, íèéãìèéí ýìçýã á¿ëãèéí ãèø¿¿äèéí ñàíàà áîäëûã èëýðõèéëæ ÷àäàõã¿é áàéõ òàëòàé. Òºãñãºëä íü õýëýõýä, ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí ñóäàëãààã èðãýäèéí ñàíàà áîäëûí ñóäàëãààíû íýìýëò õýñýã áàéäëààð ÿâóóëæ áîëîõ áºãººä çàñàãëàëûí äå ôàêòî òºëºâ áàéäëûã ¿íýëýõ íýã õýðýãñýë áîëãîí àøèãëàäàã.

Çàñàãëàë ìýòèéí íàðèéí ýýäðýýòýé àñóóäëûã îëîí ºíöºãººñ õàðàõûã îðîëäîõ õýðýãòýé. Äýýð äóðäñàí÷ëàí çàñàãëàë íü óëñ òºðèéí èíñòèòóöèéí áóþó ìàêðî, èðãýäèéí áóþó ìèêðî ãýñýí õî¸ð ò¿âøèíä ¿éë÷èëäýã. ×àíàðûí áîëîí òîîí ìýäýýëëèéã áèé áîëãîõ çîðèëãîîð çàñàãëàëûí äå þðü òºëºâ áàéäëûí ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä õèéñýí óðüä÷èëñàí ñóäàëãààã èðãýäèéí ñàíàà áîäëûí äå ôàêòî ñóäàëãààòàé õîñëóóëàõ íü õàìãèéí õ¿ñ¿¿øòýé íºõöºë þì. Ñîíèðõîã÷ ãîë òàëóóäûã ñóäàëãààíä õàìðóóëñíààð òîîí áà ÷àíàðûí ºãºäºë ìýäýýëëèéã áèé áîëãîæ áîëíî. Òîîí ºãºãäºë íü


37

òîî áîëîí ñòàòèñòèê ìýäýýíýýñ á¿ðääýã áîë, ÷àíàðûí ìýäýýëýë íü òîîí ºãºãäëèéí öààä óòãûã îéëãîõîä òóñòàé íºõöºë áàéäëûã èëýðõèéëäýã.

Ñóäàëãààíû àðãóóäûã õîñëóóëàí õýðýãëýõ íü õ¿ñ¿¿øòýé áîëîâ÷ áîëãîîìæëîõ ç¿éë áàñ ãàðäàã. Çàñàãëàë áîë òºð, èðãýäèéí àìüäðàëä îëîí àðãà çàìààð íºëºº ¿ç¿¿ëäýã íàðèéí ýýäðýýòýé, îëîí òàëò ¿çýãäýë. Ñóäàëãààíû á¿ð ýõýíä ë ººðèéí áîëîìæèéã òîîöîí ¿çýæ, áîëîëöîîã¿é ç¿éëýýñ çàéëñõèéõ íü ÷óõàë. Óëñ îðíû çàñàãëàëûí õàìãèéí ÷óõàë àñóóäëûã òîäîðõîéëæ, õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý õèéõ áîëîìæèò òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ íü àæëûí çºâ ýõëýë þì. Çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõäýý ãîë àñóóäëóóäàä àíõààðàë õàíäóóëàõ íü ¿íýëãýý õèéõ àæëûã áîëîìæòîé áîëãîîä çîãñîõã¿é, ¿íýëãýýíèé ä¿íã øèéäâýð ãàðãàã÷èä áîëîí èðãýäýä èë¿¿ õàìààòàé áàéõ ÿâäëûã õàíãàíà õýìýýí Ìåòàãîðà áàéãóóëëàãûí õýðýãæ¿¿ëñýí PARIS 21 áà ÝÇÕÀÕÁ-ûí òóðøèëòûí òºñëººñ çºâëºñºí áàéíà.

Äå ôàêòî ¿íýëãýý íü åðºíõèéäýý äå þðü ¿íýëãýýíýýñ èë¿¿ ºðòºãòýé, ãýâ÷ àëü íýã ¿íýëãýýã äàíãààð õèéâýë ¿ð ä¿íã õ¿ëýýí çºâøººðºõ, àøèãëàõ ÿâäàë õÿçãààðëàãäìàë áàéíà. Çàñàãëàëûí äå þðü áîëîí äå ôàêòî òºëºâ áàéäëûã òóñãàñàí, óëñ òºðèéí èíñòèòóöè (ìàêðî ò¿âøèíã), èðãýäèéí òºñººëëèéã (ìèêðî ò¿âøèíã) ñóäëàí øèíæèëñýí ºðãºí õ¿ðýýòýé, òîãòìîë ÿâóóëàõ ¿íýëãýýã õèéõ íü ãàð÷ áóé àõèö äýâøëèéí òàëààð áîäëîãîä õàìààòàé ìýäýýëëèéã áèé áîëãîõîä õàìãèéí òîõèðîìæòîé. Òîãòìîë õèéãäýõ ñóäàëãààíû çàðäàë ýõíèé ýýëæèéí ñóäàëãààíû äàðàà áóóðàõ ó÷èðòàé.

Ò¿¿âýðëýõ, ìýäýýëýëä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, ¿ð ä¿íã òàéëàãíàõ çýðýã ¿íýëãýýíèé áóñàä ¿å øàòàíä õýìíýëò ãàðãàõ áîëîìæòîé. ¯íýëãýýíèé òºðºë õýëáýðèéã ñîíãîõîä áàðèìòëàõ ¿íäñýí çàð÷èì áîë ¿íýëãýýíèé ìýðãýæëèéí ò¿âøèí, îðîëöîî, õ¿ëýýí çºâøººðºãäºõ áàéäàë þì.


38


39

Á¯ËÝÃ 5. ªÃªÃÄªË ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ ÒªÐªË, ÌÝÄÝÝËÝË ÖÓÃËÓÓËÀÕ ÀÐÃÀ

×àíàðûí áîëîí òîîí ºãºãäºë

ªãºãäºë ìýäýýëëèéí ÷àíàðûí áîëîí òîîí ãýñýí õî¸ð ¿íäñýí òºðºë áàéäàã. Ýíãèéíýýð õýëýõýä, ÷àíàðûí ºãºãäºë íü ãîë òºëºâ òåêñò áóþó ¿ãýýð, õàðèí òîîí ºãºãäºë íü öèôðýýð èëýðõèéëýãääýã. ×àíàðûí õàíäëàãûã çîõèõ ¸ñîîð íü õýðýãëýõ ¿åä òîîí õàíäëàãûã áîäâîë èë¿¿ íàðèéí óð ÷àäâàð øààðäàãäàíà. Òåêñò õýëáýðòýé ºãºãäëèéã NVIVO, Atlas TI, Answer çýðýã õýðýãëýýíèé ïðîãðàììûã (http://www.cdc.gov âýá ñàéòààñ ¿íýã¿é òàòàæ áîëíî) àøèãëàí áîëîâñðóóëñàí ÷ òîäîðõîé öàã õóãàöàà õýðýãòýé áîëíî. Òåêñòýí ìýäýýëëèéã êîäëîõ íü èõýýõýí ñóáüåêòèâ ¿éë ÿâö áºãººä êîäëîëûí ¿íýí çºâ áàéäàë àëäàãäàõ, ñóäàëãààíû àëäàà ãàðàõ çýðýã îëîí àñóóäàëòàé òóëãàðäàã.

Òîîí õàíäëàãà íü ìàãàäëàëûí òîäîðõîé ò¿âøèí äýõ õàðèëöàí õàìààðëûã ñóäëàí øèíæëýõ çàìààð ñóäàëãààíû íîòîëãîî ¿íäýñëýëèéã ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýãääýã. Òîîí ºãºãäëèéã øèíæëýõ íü õÿëáàð äºõºì áàéäàã áºãººä ñóäëàà÷èä äàâòàí õýðýãëýæ áîëîõ ñòàíäàðò àðãà òåõíèêèéã àøèãëàäàã. Íèéòëýã õýðýãëýäýã õýðýãëýýíèé ïðîãðàììûí òîîíä SPSS, Stata, SAS îðíî.

Òîîí ºãºäëèéí òàëààð ãàðäàã íýã ø¿¿ìæëýë áîë òîîí óòãûí öààíà ÷óõàì ÿìàð íºõöºë áàéäàë áàéãààã îéëãîõîä ó÷èð äóòàãäàëòàé ãýäýã. Æèøýýëáýë, õ¿÷èðõèéëëèéí ãýìò õýðãèéí òîî ºññºí íü ñàéí ¿ç¿¿ëýëò ¿¿, ìóó ¿ç¿¿ëýëò ¿¿ ãýäãèéã îéëãîõûí òóëä íºõöºë áàéäëûã ñàéòàð ìýäýõ õýðýãòýé áîëíî. Òîîí ¿ç¿¿ëýëò íü õ¿÷èðõèéëëèéí ãýìò õýðãèéí òîõèîëäîë èõýññýí ó÷ðààñ ºñºâ ¿¿, ýñâýë îëîí ýìýãòýé öàãäààä èòãýí õàíäàæ, ãýìò õýðãèéí òàëààð ìýäýýëýõ áîëñíîîð ºñºâ ¿¿ ãýäãèéã òîäðóóëàõ õýðýãòýé áîëäîã.

Íººö, öàã õóãàöàà áîëîìæòîé íºõöºëä îëîí àðãûã õîñëóóëàí õýðýãëýõ íü õàìãèéí èõ ¿ð ä¿íä õ¿ðãýíý. Àðõèâûí ìýäýýëýë, çàõèðãààíû òîî áàðèìòûã ñóäàëãààíû òîîí áîëîí ÷àíàðûí àíõäàã÷ ºãºãäºëòýé õîñëóóëæ ÷àäâàë íºõöºë áàéäëûã îëîí òàëààñ íü ñóäëàõ äàâóó áàéäëûã áèé áîëãîõ áîëîìæòîé. Ýíý íü ñóäàëãààíû ìýðãýæëèéí ò¿âøèí, ¿íýìøèëòýé áºãººä õ¿ëýýí çºâøººðºãäºõ áàéäëûã íýìýãä¿¿ëýõ áîëíî. Òîîí áîëîí ÷àíàðûí ºãºãäëèéã ºíäºð ò¿âøèíä çàäëàí øèíæëýõýä ºíäºð çàðäàë õýðýãòýé. Ýíý òºðëèéí ºãºãäëèéã ÿìàð õýìæýýíä àøèãëàõ âý ãýäýã íü òºñºâ, õ¿íèé íººöèéí õ¿ðýëöýýíýýñ õàìààðíà. Àëü ÷ àðãûã õýðýãëýñýí ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàð, õ¿ëýýí çºâøººðºãäºõ áàéäëûã óäèðäëàãà áîëãîõ


40

¸ñòîé. ªãºãäºë ìýäýýëýëä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ òóõàé Åñä¿ãýýð á¿ëýãò äýëãýðýíã¿é ºã¿¿ëñýí áîëíî.

Çàõèðãààíû, àðõèâûí áîëîí õî¸ðäîã÷ ýõ ¿¿ñâýðèéí ìýäýýëýë. Èéì ìýäýýëëèéã îëîí ¿íýëãýýíä õýðýãëýäýã. Ýäãýýð ìýäýýëýë íü òîîí áîëîí ÷àíàðûí ºãºäºë áàéæ áîëîõ áºãººä çàñãèéí ãàçðûí òàéëàí, ÿàìäààñ òîãòìîë öóãëóóëäàã çàõèðãààíû ìýäýýëýë, çàñãèéí ãàçðûí ñòàòèñòèê ìýäýý, ¿íäñýí õóóëü, áóñàä õóóëü òîãòîîìæ, ò¿¿í÷ëýí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, îëîí óëñûí õèéãýýä ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãûí öóãëóóëñàí ñòàòèñòèê òîî áàðèìò çýðýã ÿíç á¿ðèéí ýõ ñóðâàëæòàé áàéæ áîëíî. ßíç á¿ðèéí ñóðâàëæààñ ýõ ¿¿ñâýðòýé ìýäýýëëèéã òîîöîæ, ¿íýëýõýä ºãºãäºë ìýäýýëýëä çóðàãëàë õèéõ àðãûã õýðýãëýõ íü à÷ òóñòàé áàéäàã. ¯¿íèéã ìýðãýæëèéí øèíæýý÷èä, ýðäýìòýä õèéõ áîëîìæòîé. Çàñãèéí ãàçðààñ äýìæëýã ¿ç¿¿ëáýë àæëûã èë¿¿ øóóðõàé, õÿëáàðààð ã¿éöýòãýõ áîëíî. Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, ä¿í øèíæèëãýý õèéõ àæëûí ¿ð ä¿íã óäèðäàõ çºâëºëººð õýëýëöýæ áîëîõ þì. Ýíýõ¿¿ ¿éë ÿâöûã ¿íýëýõýä õýðýãëýæ áîëîõ íýã àðãà õýðýãñýë áîë Îëîí óëñûí âàëþòûí ñàíãààñ áîëîâñðóóëñàí Ìýäýýëëèéí ÷àíàðûã ¿íýëýõ òîãòîëöîî þì. Ýíýõ¿¿ àðãûí òóõàé äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã www.sbb.imb.org – ýýñ àâ÷ áîëíî.

Ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãààíû ºãºãäºë áîëîí ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãàà íü õàðüöàíãóé øèíý ñàëáàð þì. Îð÷èí ¿åèéí ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãààã Äýëõèéí II äàéíû äàðàà àíõ ÀÍÓ-ä, óëìààð áóñàä îðîíä ÿâóóëàõ áîëñîí. Ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãàà óëàì íèéòëýã áîëæ, êîìïüþòåðèéí õ¿÷èí ÷àäàë íýìýãäýõèéí õèðýýð íèéãìèéí óõààíû ýðäýìòýä ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãààã áîëîâñðóóëæ àøèãëàõûã óëàì ñîíèðõîõ áîëæýý. Íèéãìèéí óõààíû ýðäýìòýä àñóóëòûã õýðõýí òîìü¸îëîõ, äýñ äàðààëëûã õýðõýí òîãòîîõ, õàðèóëòûí òºðºë ¿ð ä¿íä õýðõýí íºëººëºõ çýðýã àñóóäëûã íóõàöòàé ñóäàëñààð èðýâ. Ñàíàë àñóóëãûã õýðõýí áîëîâñðóóëàõààñ ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãèéí ÷àíàð èõýýõýí õàìààðäàã áîëîõûã òýä îëæ òîãòîîñîí. Ýäãýýð æèæèã, õÿëáàðõàí çàéëñõèéæ áîëîõ àëäààíààñ ìýäýýëëèéí ÷àíàð, ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í, ÿëàíãóÿà ìýäýýëëèéí ¿íýí çºâ, íàéäâàðòàé áàéäàëä íºëººëºõ¿éö òîìîîõîí àñóóäàë ¿¿ñýí ãàð÷ áîëçîøã¿é áàéäàã. Ñóäàëãààíû àñóóëò, ºìíº íü õýðýãëýæ èðñýí ¿ç¿¿ëýëòèéã õÿíàí ¿çýõ, ýñâýë øèíýýð áîëîâñðóóëàõäàà ýäãýýð àñóóäëààñ çàéëñõèéæ ÷àäâàë ñóäàëãàà àìæèëòòàé áîëíî. Õàìãèéí øèëäýã çºâëºãºº áîë îëîí æèëèéí äàäàë òóðøëàãàòàé ãàäíû ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãààíû øèíæýý÷äèéã òàòàí îðîëöóóëæ òóõàéí áîëîâñðóóëñàí ñàíàë àñóóëãûí àíêåòûí òºñëèéí ýõíèé øàòàíä øèíæèëãýý õèéëãýõ ÿâäàë þì. Àñóóëãûí òºñºë áîëîâñðóóëàõ ýõíèé øàòàíä ñóäàëãààíû îëîí æèëèéí òóðøëàãà á¿õèé õºíäëºíãèéí øèíæýý÷ýýð àñóóëãûí àíêåòèéã õÿíóóëæ øàëãóóëàõ íü ç¿éòýé õýìýýí çºâëºæ áàéíà.

Ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãààíû ìýäýýëýë ýõ ¿¿ñâýðèéí õóâüä îëîí ÿíç áàéäàã. Òóõàéëáàë, ººðèéí õèéñýí ñóäàëãààíû àíõäàã÷ ìýäýýëýë, ýñâýë


41

áóñàä ñóäàëãààíû ìýäýý áóþó õî¸ðäîã÷ ýõ ñóðâàëæèéí ºãºãäºë áàéæ áîëîõ þì. Ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãààíû ìýäýýëýë ÷àíàðûí õèéãýýä òîîí, ýñâýë òýäãýýðèéí õîñëîë áàéæ áîëíî. Ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãààã çàñàãëàëûí äå ôàêòî òºëºâ áàéäëûã òîäîðõîéëîõîä àøèãëàãääàã. Ãýâ÷ çàðèì íºõöºëä ñóäëàà÷èä ñàíàë àñóóëãûã çàñàãëàëûí äå þðü áàéäëûí òàëààðõ ðåñïîíäåíòóóäûí ìýäëýãèéã òàíàäàõ ¿¿äíýýñ àøèãëàäàã.

ßðèëöëàãûí òºðºë

• Ôîêóñ á¿ëãèéí ÿðèëöëàãà íü àñóóäëûã ã¿íçãèé îéëãîõ, àñóóëãûí àíêåò áîëîâñðóóëàõàä òóñòàé áºãººä ÷àíàðûí ìýäýýëëèéã áèé áîëãîäîã.

• Á¿òöèéã íü òîäîðõîéëñîí ÿðèëöëàãà íü ðåñïîíäåíò íýã á¿ðò çîðèóëñàí àðãà õýðýãñýë þì. ßðèëöëàãà àâàã÷ òîäîðõîé óäèðäàìæòàé áàéíà. Ýíý íü óðüäààñ òîäîðõîéëñîí àñóóëò, ò¿¿íä òîõèðîõ òîãòñîí áàãö õàðèóëòûã àøèãëàäàã. ªºðººð õýëáýë, òóõàéí àñóóëòóóä íü èõýâ÷ëýí íýýëòòýé àñóóëòóóä áàéõ áºãººä òóõàéí àñóóëòóóä íü íàðèéâ÷èëñàí òàéëáàð á¿õèé ñàíàëûã á¿ðä¿¿ëäýã. Íýýëòòýé àñóóëò, ýñâýë äýëãýðýíã¿é òàéëáàð øààðäñàí àñóóëò òóí õîâîð áàéäàã.

• Õàãàñ òîäîðõîéëîãäñîí ÿðèëöëàãà õèéõäýý äàðààëëûí äàãóó ÿðèëöàõ

¸ñòîé ñýäýâ, àñóóëòûã áè÷èæ æàãñààñàí áàéäàã. Èéì àñóóëãà íü ãîë òºëºâ àëáàí áóñ, óðüäààñ òîäîðõîéã¿é, ôîêóñ á¿ëãèéí ÿðèëöëàãààñ ¿¿äýëòýé. Íýýëòòýé áîëîí íàðèéí òîäîðõîéëñîí àñóóëòóóäûã áàãòààñàí áàéæ áîëíî. Ýíý íü ýëèò¿¿ä, ìåíåæåð, òºðèéí àëáàí õààã÷ çýðýã öàã çàâààð õîìñ õ¿ì¿¿ñòýé ÿðèëöàõàä õàìãèéí òîõèðîìæòîé àðãà þì.

• Çàðèì ñóäàëãààíä õîñîëìîë àðãûã õýðýãëýäýã. Òóõàéí ñîíãîñîí ñýäýâ, øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð õàãàñ-á¿òýöæèñýí ÷àíàðûí ÿðèëöëàãûã á¿ðä¿¿ëýõ çàìààð ã¿íçãèéð¿¿ëñýí ò¿¿âðèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéã ñîíãîæ àâàõ çýðãýýð òîì õýìæýýíèé á¿òýöæèñýí ÷àíàðûí ñóäàëãààã ýõë¿¿ëæ áàéíà. Ýõëýýä óðüäààñ òîäîðõîéëñîí àñóóëòààð òîîí ìýäýýëýë àâñàíû äàðàà ñîíãîí àâñàí ñýäýâ áóþó ¿ç¿¿ëýëòýýð èë¿¿ äýëãýðýíã¿é ÿðèëöàõ çàìààð ÷àíàðûí ìýäýýëýë àâäàã.

Ñóäàëãààíû ìýäýýëýë öóãëóóëàõ àðãà

Ãàíöààð÷èëàí óóëçàæ ìýäýýëýë öóãëóóëàõ àðãûã õºãæèæ áóé èõýíõ îðîíä ò¿ãýýìýë õýðýãëýäýã. ªðòºã ºíäºðòýé, öàã õóãàöàà èõ øààðäàíà. Ýíý àðãà íü áýëòãýãäñýí ÿðèëöëàãà àâàã÷äûã áîëîí ñóäàëãààíû ò¿¿âýð õèéõ çýðýã áóñàä àæëûã ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä óäèðäàõûã øààðääàã. Îëîí îðîíä ýíý íü ðåñïîíäåíòóóäàä õ¿ð÷, óë ñóóðüòàé õàðèóëò àâàõ ¿íäñýí àðãà áîëäîã. Ýë àðãààð öóãëóóëñàí ìýäýýëëèéã äàõèí ñàéòàð íÿãòëàõ õýðýãòýé áîëäîã áºãººä ýíý íü ìýäýýëýë öóãëóóëàõ çàðäëûã


42

íýìýãä¿¿ëäýã. ×àíàðûí äîãîëäîë ãàðãàëã¿éãýýð çàðäëûã áóóðóóëàõ íýã àðãà çàì áîë ñóäàëãààíû äàäàë òóðøëàãà ýçýìøèõ ñîíèðõîë á¿õèé èõ ñóðãóóëèéí îþóòíóóäûí õ¿÷èéã àøèãëàõ ÿâäàë þì. ªºð íýã àðãà áîë ýíý òºðëèéí ìýäýýëýë öóãëóóëàõ òóðøëàãàòàé, áýëòãýãäñýí àæèëòíóóä á¿õèé ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðûí äàâóó òàëûã àøèãëàõ ÿâäàë þì.

Øóóäàíãààð àâàõ ñóäàëãàà-ã øóóäàí õàðèëöààíû òîãòîëöîî íàéäâàðòàé íºõöºëä ñàéí õèéæ áîëíî. Ñàíàë àñóóëãûí àíêåòûã ðåñïîíäåíò áèå äààí áºãëºõºä çîðèóëàí íÿãò íÿìáàé áîëîâñðóóëñàí áàéõààñ ãàäíà õýë íàéðóóëãûí õóâüä îéëãîìæòîé áàéõ ¸ñòîé. Áèå äààí áºãëºõ àñóóëò áîëîâñðóóëæ, àñóóëãà àâàõ íü ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãààíû ñàéòàð ñóäëàãäñàí íýã äýä ñàëáàð þì. Øóóäàíãèéí áàòàëãààò õàÿã á¿õèé áèçíåñ ýðõëýã÷èä, íèéãìèéí áóñàä ýëèò çýðýã õ¿í àìûí çºâ õýñãèéã ñîíãîæ ÷àäâàë øóóäàíãààð àâàõ ñóäàëãààã àìæèëòòàé çîõèîí áàéãóóëæ áîëíî. ªðòºã çàðäëûí õóâüä ÷ òóí áîëîìæòîé. Íýã ðåñïîíäåíòûí õàÿãààð äîð õàÿæ ãóðâàí óäàà îðîëäëîãî õèéõýýð òºëºâëºõèéã ýíý àðãûã õýðýãëýõ “øèëäýã òóðøëàãà” ãýæ ¿çäýã. Õºãæèæ áóé èõýíõ îðîíä æèðèéí èðãýäèéí ñàíàà áîäëûã ñóäëàõàä ýíý àðãûã õýðýãëýõèéã çºâëºäºãã¿é. Ìºí øóóäàíãèéí òîäîðõîé õàÿãã¿é, ãýð îðîíã¿é õ¿ì¿¿ñ, áóñàä ýìçýã á¿ëãèéíõýíä ýíý àðãûã õýðýãëýäýãã¿é.

Èíòeðíýò àøèãëàí ñóäàëãàà àâàõûí òóëä ñóäàëãààã ñàéòàð òºëºâëºæ, áîëîâñðóóëàõ õýðýãòýé. Èéì ñóäàëãààíû äîãîëäîëòîé òàë íü öººí õàðèóëò èðäýãò îðøèíî. Èíòåðíýò ñàíàë àñóóëãûã áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ íü ºðòºã çàðäëûí õóâüä òóí áîëîìæèéí áàéãàà þì. Èíòåðíåò ñóäàëãààã èéì ºðòãººð ÿâóóëäàã õýä õýäýí ¿éë÷èëãýý áàéäãààñ Survey Gizmo (www.surveygizmo.com), Survey monkey (www.surveymonkey.com) íàðûã äóðüäàæ áîëíî. Ìýäýýëëèéã íÿãò íÿìáàé öóãëóóëäàã. Äàâòàí õýëýõýä, íààä çàõ íü ãóðâàí òºðëèéí õîëáîî øààðäàãäàíà. Òóõàéëáàë, ýíãèéí øóóäàí, öàõèì øóóäàí, òåëåôîí óòñûã àøèãëàí ðåñïîíäåíòóóäòàé õîëáîãäîæ áîëíî. Ìýäýýëëèéã öýâýðëýõ, áîëîâñðóóëàõàä áýëòãýõ àæèë áàãà øààðäàãääàã òóë ºðòºã çàðäëûí õóâüä ¿ð àøèãòàé. Èíòåðíýò ñóäàëãààíû ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëäýã çàðèì áàéãóóëëàãà òºñëèéí óäèðäëàãûí àðãà áîëîí ñàíàë àñóóëãûí àíêåò áîëîâñðóóëàõ õÿëáàð àðãà õýðýãñëèéã ñàíàë áîëãîäîã áîëäîã. Èíòåðíýòýä ñóóðèëñàí ñóäàëãààã äýýð äóðäñàí øóóäàíãààð àâàõ ñóäàëãààíû íýãýí àäèë áèçíåñ ýðõëýã÷èä, òºðèéí áóñ áîëîí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà, ýðäýì øèíæèëãýýíèé õèéãýýä õýâëýë ìýäýýëëèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, òºðèéí àëáàí õààã÷ çýðýã õ¿í àìûí èíòåðíýò àøèãëàäàã õýñãýýñ àâàõàä òîõèðîìæòîé.

Ýäãýýð ñóäàëãààíä æàãñààëò õýëáýðèéí ò¿¿âðèéã àøèãëàäàã áºãººä ò¿¿âýð íü òóõàéí îðîëöîã÷èéí íýð, õàÿã, òåëåôîí óòàñíû äóãààð, öàõèì øóóäàíãèéí õàÿã çýðýã ðåñïîíäåíòóóäòàé õàðèëöàõ á¿ðýí ìýäýýëëèéã áàãòààñàí áàéäàã. Îëîí îðîíä èíòåðíýòèéí õ¿ðòýýìæ ºäºð èðýõ òóòàì íýìýãäñýýð áàéãàà íü ºðòºã áàãàòàé ìýäýýëýë öóãëóóëàõ ýíý àðãûã õ¿í


43

àìûí òîäîðõîé õ¿ðýýíä õýðýãëýõ ñîíèðõëûã íýìýãä¿¿ëæ áàéíà.

Òeëeôîí àøèãëàí ñóäàëãàà àâàõ ¿åä öººíã¿é àñóóäàë òóëãàðäàã. Îëîí îðîíä èðãýä ãýðòýý òåëåôîí óòàñã¿é áàéäàã, óòàñ áàéëàà ÷ òýð íü ãàð óòàñ, ¿¿ðýí òåëåôîí áàéäàã. Ãàð óòàñíû ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷ èõýíõ êîìïàíè ñàíàìñàðã¿é ñîíãîëòîîð óòàñíû äóãààð ðóó äóóäëàãà õèéæ ñóäàëãàà àâàõ áîëîìæ îëãîäîãã¿é. Ãàð óòàñ õýðýãëýã÷äèéí ò¿¿âðèéã ãàðãàëàà ãýæ áîäîõîä õºãæèæ áóé îðíû èõýíõ èðãýí åðººñ ãàð óòàñã¿é áàéäàã. Çàðèì îðîíä ãàäíààñ èðñýí äóóäëàãûí òºëáºðèéã äóóäëàãà õ¿ëýýí àâàã÷ èðãýí òºëäºã íü òºâºãòýé áàéäëûã ¿¿ñãýäýã. Öààøèëáàë, òåëåôîí óòñààð ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä ñàíàë àñóóëãà ÿâóóëàõ àæëûã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ ïðîãðàìì õàíãàìæ ºíäºð ºðòºãòýé áàéäàã. Òåëåôîí óòñààð ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãàà ÿâóóëàõ íü õºãæèæ áóé èõýíõ îðíû õóâüä òèéì ÷ àøèã òóñòàé ñîíãîëò áèø þì.

Ôîêóñ á¿ëãèéí àðãààð çàñàãëàëûí õîëáîãäîëòîé àñóóäàë ¿¿ññýí íºõöºë áàéäëûí òóõàé ìýäýýëëèéã àâ÷ áîëíî. Ýíý íü çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã òîäîðõîéëîõ õóâüñàõ õýìæèãäýõ¿¿í, ó÷èð øàëòãààíûã îéëãîõîä ñóäëàà÷äàä òóñ áîëäîã. Ôîêóñ á¿ëãèéí àðãà íü öàã õóãàöàà, õºðºíãº ìºíãºíèé õóâüä ¿ð àøèãòàé áàéäàã. Á¿ëãèéí ãèø¿¿äèéí òîäîðõîéëñîí òóëãàìäñàí àñóóäëûí øèéäëèéã õàéõ, ºðãºí îðîëöîîã õàíãàõ áîëîìæ îëãîäîã.

Íºãºº òàëààð, ôîêóñ á¿ëãèéí àðãàä ñóë òàë áèé áºãººä ¿¿íèéã õàéõðàëã¿é îðõèæ áîëîõã¿é. Èõýýõýí àíõààðàë, ìºí ºíäºð óð ÷àäâàð á¿õèé çîõèöóóëàã÷ áàéõûã øààðäàíà. Ò¿¿í÷ëýí õàìòûí íýãäñýí îéëãîëò ñýòãýëãýýã äýìæäýã ó÷ðààñ õóâü õ¿íèé áîäëûã øàëèõã¿éä ¿çýõ òàëòàé. Çàðèì õ¿íèé õóâüä íèéòèéí äóíä ¿ã õýëæ, ¿çýë áîäëîîî èëýðõèéëýõ íü òààòàé áèø áàéæ áîëîõ òóë ìýäýýëèéí íàðèéâ÷ëàë àëäàãäàõ òàëòàé. Ôîêóñ á¿ëãèéí àðãà íü ñèñòåìòýé ¿ð ä¿íã áèé áîëãîäîãã¿é. Ôîêóñ á¿ëãèéí ñóäàëãààíû àðãûã ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæ áîëãîí àøèãëàõààñàà èë¿¿ øèéäâýðëýõ àñóóäëóóäûã òîäîðõîéëîõ, ñàíàë àñóóëãûí àñóóëò áîëîâñðóóëàõàä àøèãëàõ íü òîõèðîìæòîé ãýæ íèéãìèéí óõààíû èõýíõ ñóäëàà÷ ¿çäýã áàéíà.

Ìýäýýëëèéí òºðºë, ýõ ñóðâàëæòàé õîëáîîòîé çàðäàë

Ìýäýýëëèéí ÿíç á¿ðèéí ýõ ñóðâàëæ ººð ººð îíöëîã øèíæèéã àãóóëäàã. Òîäðóóëáàë, àðõèâèéí áàðèìò áîëîí ìýäýýëëèéí õî¸ðäîã÷ ýõ ñóðâàëæ íü õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí õóóëü òîãòîîìæ áàéãàà ýñýõèéã (äå þðü íºõöëèéã) òîãòîîõîä ìàø ÷óõàë. Èéì òºðëèéí ìýäýýëëèéã îëæ àâàõàä õÿëáàð, áàñ òºâºãòýé áàéõ íü áèé. Æèøýýëáýë, ¿íäñýí õóóëü áîëîí áóñàä õóóëü òîãòîîìæèéã ñóäëàõ íü õàðüöàíãóé õÿëáàð áîëîâ÷ òºðèéí áàéãóóëëàãà, àãåíòëàãààñ öóãëóóëäàã òîî áàðèìò, ìýäýýëëèéã îëæ àâàõàä õ¿íäðýëòýé áàéäàã. Óëñ


44

îðíóóä ººðñäºº çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõèéí õèðýýð ÿàì, àãåíòëàã äàõü àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäàëä õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý õèéõèéí òóëä çàõèðãààíû ìýäýýëëèéã ¿ëýìæ èõ àøèãëàäàã áîëíî. Çàõèðãààíû ìýäýýëëèéí ÷àíàð, ¿íýí áîäèòîé, íàéäâàðòàé áàéäàë õýð õàíãàãäàæ áóéã ñàéòàð íÿãòëàõ íü ç¿éòýé.

Àíõäàã÷ ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõàä óð ÷àäâàð, äàäàë òóðøëàãà, öàã õóãàöàà, õºðºíãº ìºíãº øààðäàãäàíà. Èõýíõ óëñ îðîíä ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãàà ÿâóóëàõäàà ãàíöààð÷èëñàí ÿðèëöëàãûí àðãûã õýðýãëýäýã áºãººä ýíý íü ìýäýýëýë öóãëóóëàõ õàìãèéí ºðòºã ºíäºðòýé àðãà þì. Õ¿í àìûí òîäîðõîé õýñýã òóõàéëáàë, ýëèò¿¿ä èíòåðíýò, òåëåôîí óòàñ, áàòàëãààò øóóäàíãèéí ¿éë÷èëãýýã àâ÷ áàéäàã. Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ ýäãýýð àðãûã õýðýãëýñíýýð çàñàãëàëûí äå ôàêòî íºõöºë áàéäëûã ñóäëàõ áîëîìæòîé áºãººä ýíý íü ãàíöààð÷èëñàí ñóäàëãààíû àðãàòàé õàðüöóóëàõàä ºðòºã õÿìä áàéäàã.

Íÿãò íÿìáàé ¿íýëãýý íü àðõèâèéí áîëîí õî¸ðäîã÷ ìýäýýëýë, ìºí ñàíàë àñóóëãûí ºãºãäëèéã ººðòºº àãóóëñàí áàéäàã. Ò¿¿í÷ëýí ÿíç á¿ðèéí õóóëü òîãòîîìæ çýðýã äå þðü ìýäýýëýë, ìàêðî (óëñ òºðèéí èíñòèòóöè) áîëîí ìèêðî (èðãýäèéí) ò¿âøèí äýõ òºñººëºëä ñóóðèëñàí äå ôàêòî ìýäýýëëèéã àãóóëñàí áàéíà. Ìýäýýëëèéí öîðûí ãàíö ýõ ñóðàëæ, òºðºë õýëáýðèéã àøèãëàñíààñ îëîí òºðºë, ýõ ñóðâàëæèéã õîñëóóëàí àøèãëàõ íü ìýðãýæëèéí ò¿âøèíã èëòãýõ áºãººä ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿íã èë¿¿ ¿íýìøèëòýé áîëãîäîã àæ.


45

Á¯ËÝÃ 6. ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ÒÎÄÎÐÕÎÉËÎËÒ, ¯ÇÝË ÁÀÐÈÌÒËÀË

ªíãºðñºí 15 æèëèéí òóðøèä çàñàãëàëûí òóõàé èõ ÿðèõ áîëîâ. Çàñàãëàëûã îëîí ÿíçààð òîäîðõîéëæ, òîäîðõîéëîëòûã ÿíç á¿ðèéí íºõöºëä õýðýãëýñýýð èðýâ. Ñîíèðõîã÷ òàëóóä çàñàãëàëûã õýðõýí òîäîðõîéëîõîîñ ¿íýëãýýíèé òºðºë, õýìæýý õàìààð÷ áàéâ. Çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéäýã áàéãóóëëàãóóäûã æàãñààâàë íýëýýä óðò æàãñààëò áîëíî. Çàñàãëàëûí îëîí ÿíçûí ¿ç¿¿ëýëòèéí òóõàé ìýäýýëëèéã áàãòààñàí ýõ ñóðâàëæ áîë Í¯ÁÕÕ-èéí Îñëî äàõü Çàñàãëàëûí òºâººñ áîëîâñðóóëñàí Çàñàãëàëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò: õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà þì.

Òîäîðõîéëîëòûí õ¿ðýý çààãèéã òîãòîîæ, óëìààð “àæëûí õóâèëáàðò îðóóëàõ” çàìààð ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëäàã. Òîäîðõîéëîëòûã àæëûí õóâèëáàðò îðóóëàõ ãýäýã íü ýíý òîõèîëäîëä îéëãîëò, ¿çýë áàðèìòëàëûã õýðõýí (¿ç¿¿ëýëòýýð) õýìæèõèéã òîäîðõîéëíî ãýñýí ¿ã. Àæëûí õóâèëáàðò îðóóëàõ íü çàñàãëàëûí òîäîðõîé ýëåìåíò, àëü íýã òàëûã õýìæèõ ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ àðãà þì. Õýðýâ ñîíèðõîã÷ òàëóóä çàñàãëàëûã ºðãºí óòãààð òîäîðõîéëáîë îéëãîëòûí ¿çýë áàðèìòëàë áóþó õ¿ðýýã çààãèéã òºäèé ÷èíýý ºðãºí áîëãîæ, çàñàãëàëûã ÿâöóó óòãààð òîäîðõîéëñîíòîé õàðüöóóëàõàä èë¿¿ îëîí ¿ç¿¿ëýëò áèé áîëîõîä õ¿ðãýíý.

Ýíý á¿ëýãò ººð áàéãóóëëàãà, õ¿ì¿¿ñ çàñàãëàëûã ºðãºí áîëîí ÿâöóó óòãààð òîäîðõîéëñîí õýä õýäýí æèøýýã ñàíàë áîëãîæ, îíîëûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí òóõàé òîâ÷ ºã¿¿ëýõ áîëíî. Ìºí çàñàãëàëûí òóõàé òîäîðõîéëîëòûã õýðõýí ¿çýë áàðèìòëàë áîëãîí õºãæ¿¿ëæ áóé æèøýýã àâ÷ ¿çíý. Ýäãýýð àëõàìûí ¿ð ä¿íä áèé áîëîõ ¿ç¿¿ëýëòèéí òóõàé äàðààãèéí á¿ëýãò äýëãýðýíã¿é ºã¿¿ëýõ áîëíî.

Çàñàãëàëûã ÿâöóó áà ºðãºí óòãààð òîäîðõîéëîõ íü

Òðàíñïåðýíñè èíòåðíýøíë áàéãóóëëàãà (ÒÈ) àâëèãûã “ººðò îëãîãäñîí ýðõ ìýäëèéã õóâüäàà àøèã õîíæîî îëîõ çîðèëãîîð õîðòîéãîîð õýðýãëýõ” õýìýýí ìàø ÿâöóó óòãààð òîäîðõîéëæýý. Òðàíñïåðýíñè èíòåðíýøíë “ä¿ðýì æóðìûã àøèãëàñàí” àâëèãà, “ä¿ðýì æóðìûí çºð÷ñºí” àâëèãà ãýñýí îéëãîëòóóäûã ÿëãàæ çààãëàñàí áàéäàã. Õýí íýãýí ýòãýýä õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí õèéâýë çîõèõ ¿éëäýë õèéñíèéõýý òºëºº õýýë õàõóóëü àâàõûã ýõíèé îéëãîëò èëýðõèéëäýã. Õàðèí äàðààãèéí îéëãîëò íü õóóëèàð õîðèãëîñîí ¿éëäýë õèéñíèéõýý òºëºº õýýë õàõóóëü àâàõûã èëýðõèéëäýã àæ. (Òðàíñïåðýíñè èíòåðíýøíë áàéãóóëëàãûí âýá õóóäàñ, 2008)


46

Äýëõèéí çàñàãëàëûí ¿íýëãýý (WGA) íü õ¿íèé ýðõò ñóóðèëñàí õàíäëàãûã õýðýãëýí çàñàãëàëûã “íèéòèéí õ¿ðýýã çîõèöóóëñàí àëáàí õèéãýýä àëáàí áóñ ä¿ðýì æóðàì òîãòîîæ õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë ÿâö, ò¿¿í÷ëýí øèéäâýð ãàðãàõûí òóëä òºð áîëîí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí îðîëöîã÷ òàëóóä õàðèëöàí àæèëëàõ òàëáàð” õýìýýí ºðãºí óòãààð òîäîðõîéëñîí áàéäàã. (Hyden, Court and Mease, 2004)

Í¯Á-èéí Õºãæëèéí Õºòºëáºð çàñàãëàëûã ºðãºí óòãààð òîäîðõîéëäîã áºãººä á¿õ òàëûí îðîëöîî, èíñòèòóöèéí ìýäðýìæòýé áàéäàë, õ¿íèé ýðõ, æåíäåðèéí òýãø áàéäàë, øóäàðãà ¸ñ çýðýã çàð÷èì, ¿íýò ç¿éëñèéã àãóóëñàí àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí òóõàé ¿çýë áàðèìòëàëûã ãàðãàæ èðñýí. Àðä÷èëñàí çàñàãëàë ººðºº ýöñèéí çîðèëãî òºäèéã¿é õ¿íèé õºãæèëä õ¿ðýõ àðãà õýðýãñýë õýìýýí Í¯ÁÕÕ ¿çäýã þì.

Çàñàãëàëûí òîäîðõîéëîëò íü ºðãºí áóþó ÿâöóó óòãàòàé, íàðèéí òîäîðõîé, ýñâýë òîäîðõîé áóñ áàéæ áîëíî. ßâöóó òîäîðõîéëîëò íü çààâàë íàðèéí òîäîðõîé áàéõ àëáàã¿é. ªðãºí óòãàòàé òîäîðõîéëîëò íàðèéí òîäîðõîé, ýñâýë ÿâöóó òîäîðõîéëîëò òîäîðõîé áóñ áàéæ áîëíî. Òîäîðõîéëîëò íü õýäèé ÷èíýý íàðèéí òîäîðõîé áàéíà, ¿ç¿¿ëýëò ãàðãàõûí òóëä àøèãëàõ ¿çýë áàðèìòëàëûí õ¿ðýýã áîëîâñðóóëàõàä òºäèé ÷èíýý õÿëáàð áàéäàã. Òîäîðõîéëîëò, ¿çýë áàðèìòëàëûí õ¿ðýý, ¿ç¿¿ëýëò õîîðîíäûí õîëáîî íàðèéí òîäîðõîé áàéõ òóñàì ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâö öàã õóãàöàà, çàðäàë ìºíãº áàãà øààðäàíà.

Îíîë áîë þìñ ¿çýãäëèéí îðøèí áóé ó÷èð øàëòãààíû òàëààðõ ¿íäýñëýë¿¿äèéí öîãö þì. Çàñàãëàë ãýæ þó âý, þóíû òóëä, õýðõýí îðøèí áàéäàã âý ãýõ çýðãýýð çàñàãëàëûí òóõàé ºã¿¿ëýõèéã îíîë õýìýýí îéëãîæ áîëíî. ßíç á¿ðèéí îíîëä ñóóðèëñàí õàíäëàãà, àðãà ç¿éãýýð çàñàãëàëûã ¿íýëãýýã õèéäýã. Çàðèì îíîëûí õàíäëàãà ºðãºí õ¿ðýýòýé áàéäàã áîë çàðèì íü ÿâöóó áàéíà. Àðä÷èëàë, õºãæèë, õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõàä çàñàãëàëûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí òóõàé îíîëóóä çàñàãëàëûí òóõàé àæëûí òîäîðõîéëîëòûã áèé áîëãîõîä òóñàëíà. Ýíý ¿íäñýí äýýð õýìæèëò õèéõ ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëäàã. “Äóãóéã øèíýýð á¿òýýõ” ãýæ îðîëäîõûí îðîíä çàñàãëàëûí òóõàé áè÷èãäñýí îëîí íîì á¿òýýë, ñóäàëãààíû àæëûã àøèãëàõ íü óõààëàã àëõàì áîëíî.

Çàñàãëàëûí ¿çýë áàðèìòëàëûí õ¿ðýý

¯ç¿¿ëýëò òîäîðõîéëîõ çîðèëãîîð çàñàãëàëûí òîäîðõîéëîëòûã õýðõýí ¿çýë áàðèìòæóóëàõ äºðâºí æèøýýã äîð õàðóóëàâ. Ýõíèé õî¸ð æèøýý ºìíº äóðäñàí òîäîðõîéëîëòòîé õîëáîîòîé. ¯çýë áàðèìòëàëóóäûã àâ÷ ¿çýõäýý òýäãýýðèéí èæèë òºñòýé áîëîí ÿëãààòàé òàëóóäàä àíõààðëàà õàíäóóëíà óó.

1. Í¯ÁÕÕ áîëîí Àðä÷èëàë áà ñîíãóóëüä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ îëîí óëñûí õ¿ðýýëýíãèéí àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ¿çýë áàðèìòëàëûí õ¿ðýý


47

Çàñàãëàëûí òóõàé öîðûí ãàíö çºâ òîäîðõîéëîëò ãýæ áàéõã¿é. Çàñàãëàëûí òóõàé èõýíõ òîäîðõîéëîëò çàñàãëàëûã ýåðýã õýìæèãäýõ¿¿íèéã òóñãàí èëýðõèéëñýí íîðìàòèâ õàíäëàãàä ñóóðèëäàã. Çàñàãëàëûí òàëààðõ ÿíç á¿ðèéí ýõ ñóðâàëæààñ ýõòýé (äå þðü áîëîí äå ôàêòî) ºãºãäºë ìýäýýëýë íü îáúåêòèâ áà ñóáúåêòèâ øèíæ ÷àíàðòàé áàéäàã. Í¯ÁÕÕ àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí òàëààð õèéæ áóé àæëàà äýìæèõ çîðèëãîîð Àðä÷èëàë áà ñîíãóóëüä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ îëîí óëñûí õ¿ðýýëýí (IDEA)-ãýýñ áîëîâñðóóëñàí Àðä÷èëëûí òºëºâ áàéäëûã ¿íýëýõ àðãà ç¿éã àâ÷ õýðýãëýñýí. 2004-2006 îíä Ìîíãîë Óëñûí ñîíèðõîã÷ òàëóóä äîð äóðäñàí äîëîîí çàð÷ìûã óäèðäëàãà áîëãîí óëñ îðíûõîî íºõöºë áàéäëûã òóñãàñàí çàñàãëàëûí 115 ¿íäñýí áîëîí 16 äàãàëäàõ ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëñàí þì. Í¯ÁÕÕ-èéí ¿çýë áàðèìòëàë, àðãà ç¿éã òîâ÷ ä¿ðñýëáýë:

Îðîëöîî• Ýìýãòýé, ýðýãòýé áîëîí ÿäóó, ÿäóó áèø èðãýä óëñ îðíû àìüäðàëä

îðîëöîõ òýãø ýðõòýé áºãººä òýðõ¿¿ ýðõýý ýäýëäýã áàéõ • Ýìýãòýé, ýðýãòýé áîëîí ÿäóó, ÿäóó áèø èðãýä óëñ îðíû àìüäðàëä

îðîëöîõûí òóëä ÷àäàâõè, íººö áîëîëöîîòîé áàéõ• Ýìýãòýé÷¿¿ä, ÿäóóñûí óëñ òºðèéí èäýâõèéã äýìæñýí îðîëöîîíû

ñî¸ëòîé áàéõ Òºëººëºë• Ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿ä ¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä

ýìýãòýé÷¿¿ä áîëîí ÿäóó÷óóäûí ñîíèðõîë, ýðõ àøãèéã èëýðõèéëäýã áàéõ

• Òºðèéí àëáà ñîíãîã÷äûí íèéãìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé, ò¿¿íèé äîòîð ýìýãòýé÷¿¿ä, ÿäóó÷óóäûí òºëººëºë áàéõ

Õàðèóöëàãà• Ø¿¿õ çàñàãëàëûí øóäàðãà áàéäëûã õàìãààëàõ, ýìýãòýé÷¿¿ä áîëîí

îðëîãî áàãàòàé á¿ëãèéõýíä òºðèéí ¿éë÷èëãýý õ¿ðãýõ òºðèéí àëáàí õààã÷äûí øóäàðãà, ¿ð àøèãòàé ¿éë àæèëëàãààã õàíãàõàä ÷èãëýñýí õóóëü, ñàíõ¿¿, çàõèðãààíû áîëîí óëñ òºðèéí õàðèóöëàãûí ¿ð íºëºº á¿õèé, òîäîðõîé õàíäëàãà, øóãàìòàé áàéõ

Èë òîä áàéäàë• Ýìýãòýé÷¿¿ä áîëîí îðëîãî áàãàòàé á¿ëãèéíõýíä øóóä õàìààðàõ

òºðèéí øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöûã õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãà, îëîí íèéòèéí íàðèéí íÿãò õÿíàëòàä íýýëòòýé áîëãîõ

Ìýäðýìæòýé áàéäàë • ßäóó÷óóäàä ÷èãëýñýí, æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé áîäëîãî

áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ, ¿éë÷èëãýý õ¿ðãýõèéí òºëºº àæèëëàäàã áàéãóóëëàãà, õ¿ì¿¿ñ çàñàã òºðä õàíäàõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ

¯ð àøèã• Óëñûí ñàëáàðûí ç¿ãýýñ íèéë¿¿ëæ áóé áàðàà, ¿éë÷èëãýý ÷àíàð, òîî

õýìæýý, ¿íý ºðòºãèéí õóâüä èðãýäèéí õ¿ñýë òààøààëä íèéöñýí áàéõ


48

Òýãø øóäàðãà áàéäàë • Çàñàã òºð íü àðä÷èñàí çàð÷ìààð èëýðõèéëýãäñýí íèéãìèéí

õàìãààëëûí ÷èã ¿¿ðãèéí äàãóó òàòâàð, òºñâèéí çàðëàãààð äàìæóóëàí áàÿëàãèéã äàõèí õóâààðèëäàã áàéõ

2. Äýëõèéí çàñàãëàëûí ¿íýëãýý Äýëõèéí çàñàãëàëûí ¿íýëãýý (WGA)-íýýñ ñàíàë áîëãîñîí òîäîðõîéëîëò

íü îíîëûí õóâüä ¿íäýñëýãäñýí çàñàãëàëûí çóðãààí çàð÷èìòàé õîëáîãäñîí áàéäàã. Ýíý õàíäëàãà íü òºñººëºëä ñóóðèëñàí òîîí áîëîí ÷àíàðûí ìýäýýëëèéã õîñëóóëàí àøèãëàæ, çàñàãëàëûí äå ôàêòî òºëºâ áàéäëûã ¿íýëäýã. Ñàíàë àñóóëãûí àíêåò íü íèéãìèéí 6 õ¿ðýý òóñ á¿ðèéã 6 çàð÷ìààð õýìæèõ 36 ¿ç¿¿ëýëòýýñ á¿ðääýã (õ¿ñíýãòýýñ õàðíà óó). Òýäãýýðýýñ ãàäíà ýìýãòýé÷¿¿äèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, ÿäóóñò ¿ç¿¿ëýõ äýìæëýã, òºñâèéí ¿éë ÿâöûí èë òîä áàéäàë çýðýã ñýäâèéã õàìàðñàí áºãººä ñóóðü íºõöºëèéã õàðóóëàõ çóðãààí ¿ç¿¿ëýëò àíêåòýä áèé. ¯íäýñíèé çîõèîí áàéãóóëàã÷ òàëààñ áýëòãýí ãàðãàäàã èëòãýë íü ò¿¿õýí õèéãýýä äå ôàêòî áîëîí äå þðü íºõöºë áàéäëûã õàðóóëàõ íýìýëò ìýäýýëëèéã àãóóëàõ áºãººä óã ìýäýýëëèéã ä¿í øèíæèëãýý õèéõäýý àøèãëàñàí áàéäàã.

Äýëõèéí çàñàãëàëûí ¿ç¿¿ëýëòèéí ¿íýëãýýíèé çàñàãëàëûí çàð÷ìóóä

• Õàðèóöëàãà

• Îðîëöîî

• ¨ñ æóðàì

• Øóäàðãà ¸ñ

• Èë òîä áàéäàë

• ¯ð íºëºº

Äýëõèéí çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíèé çàñàãëàëûí íèéãìèéí õ¿ðýý

• Èðãýíèé íèéãýì

• Óëñ òºðèéí íèéãýì

• Ã¿éöýòãýõ çàñàãëàë

• Òºðèéí àëáà

• Ø¿¿õ çàñàãëàë

• Ýäèéí çàñãèéí íèéãýì

3. Òðàíñïeðýíñè èíòeðíýøíëèéí ¯íäýñíèé øóäàðãà ¸ñíû òîãòîëöîî (NIS)Òðàíñïåðýíñè èíòåðíýøíëèéí ¯íäýñíèé øóäàðãà ¸ñíû òîãòîëöîî

íü çàñàãëàëûí òîäîðõîéëîëòûã íýëýýä ºðãºí õ¿ðýýíä õýðýãëýñýí õàðüöàíãóé øèíý ñàíàà÷èëãà þì. ¯íäýñíèé øóäàðãà ¸ñíû òîãòîëöîîã 23 îðîíä õýðýãæ¿¿ëñýí. ªìíº íü äóðüäàãäñàí Àâëèãûí òºñººëëèéí èíäåêñ áîëîâñðóóëàõàä õýðýãëýñýí òîäîðõîéëîëòòîé àíäóóð÷ áîëîõã¿é. ¯íäýñíèé øóäàðãà ¸ñíû òîãòîëöîî íü çàñàãëàëûí 16 òóëãóóð áàãàíàòàé áºãººä òóëãóóð áàãàíà òóñ á¿ðèéã äîëîîí øàëãóóðààð ¿íýëäýã. ¯íäýñíèé øóäàðãà ¸ñíû òîãòîëöîíû òºñëººñ 300 ¿ç¿¿ëýëòèéã òîäîðõîéëñîí.

Òðàíñïåðýíñè èíòåðíýøíë áàéãóóëëàãûí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçðûí äýìæëýãòýéãýýð ¿íýëãýý õèéäýã ¿íäýñíèé á¿ëã¿¿ä ýäãýýð ¿ç¿¿ëýëòýýñ ººðèéí ¿çýìæýýð ñîíãîõ ºðãºí ýðõòýé. ¯íýëãýýíä


49

äå þðü áà äå ôàêòî íºõöºë áàéäëûã ñóäëàõ îáüåêòèâ áîëîí òºñººëºëä ñóóðèëñàí ¿ç¿¿ëýëòèéã õýðýãëýäýã. ¯íäýñíèé á¿ëã¿¿ä ýäãýýð ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõäàà õîëèìîã àðãûã õýðýãëýäýã áàéíà. Òóõàéëáàë, óðüä÷èëñàí áîëîí øèíæýý÷äèéí ñóäàëãàà, ôîêóñ á¿ëãèéí ÿðèëöëàãà çýðýã àðãûã àøèãëàäàã àæýý.

¯íäýñíèé øóäàðãà ¸ñíû òîãòîëöîîíû 16 òóëãóóð áàãàíà:

• Ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäýë

• Õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãà

• Óëñ òºðèéí íàì

• Ñîíãóóëèéí õîðîî

• Àóäèòûí òºâ áàéãóóëëàãà

• Ø¿¿õ ýðõ ìýäýë

• Óëñûí ñàëáàð/òºðèéí àëáà

• Õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõ áàéãóóëëàãóóä

• Ãýðýýíèé òîãòîëöîî

• Îìáóäñìàí

• Àâëèãûí ýñðýã òºðèéí áàéãóóëëàãà

• Õýâëýë ìýäýýëýë

• Èðãýíèé íèéãýì

• Õóâèéí õýâøèë

• Á¿ñèéí áîëîí îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãàà

• Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä

Òóëãóóð áàãàíà á¿ðèéã õýìæèõ äîëîîí øàëãóóð:

• ̄ íäýñíèé øóäàðãà ¸ñíû òîãòîëöîîíû òóëãóóð áàãàíà áîëîõ áàéãóóëëàãà, ñàëáàðûí ¿¿ðýã

• Á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò, íººö

• Õàðèóöëàãà

• Øóäàðãà ¸ñíû ìåõàíèçì

• Èë òîä áàéäàë

• Õóóëèéã äàãàæ ìºðä¿¿ëýõ, ìàðãààíòàé àñóóäëûã øèéäâýðëýõ ìåõàíèçì

• ̄ íäýñíèé øóäàðãà ¸ñíû òîãòîëöîîíû áóñàä òóëãóóð áàãàíàòàé õîëáîãäîõ õîëáîî

4. Í¯Á-ûí Õ¿í àìûí ñóóðüøëûí õºòºëáºðèéí Õîòûí çàñàãëàëûí èíäeêñ Õîòûí çàñàãëàëûí èíäåêñ íü äºðâºí äýä èíäåêñ, 25 ¿ç¿¿ëýëòèéã

àøèãëàäàã. Õîòûí çàñàãëàëûí èíäåêñèéã òîîöîæ ãàðãàõ ¿éë ÿâöàä èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãà, íóòãèéí çàõèðãààíû õîëáîîä, îðîí íóòãèéí òàìãûí ãàçàð, ýñâýë ýäãýýð áàéãóóëëàãûí ýâñýë îðîëöäîã áºãººä õîòûí çàñàãëàëûí ¿ç¿¿ëýëòèéí ººðèéí ñèñòåìèéã áîëîâñðóóëäàã.


50

¯ð íºëºº

• Îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû íýã õ¿í àìä íîãäîõ îðëîãî

• Óðñãàë áà õºðºíãº îðóóëàëòûí òºñâèéí õàðüöàà

• Îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû îðëîãûí øèëæ¿¿ëýã

• Òàòâàðûí çîðèëòîò áà áîäèò îðëîãî á¿ðä¿¿ëýëòèéí õàðüöàà

• Îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû òºñºâò øèëæ¿¿ëýõ øèëæ¿¿ëãèéí òîäîðõîé áàéäàë

• Ã¿éöýòãýëèéí ÷àíàðûí ñòàíäàðòóóäûí íèéòëýë

• Õýðýãëýã÷èéí õàíàìæèéí ñóäàëãàà

• Õýòèéí çîðèëò áèé ýñýõ

Òýãø áàéäàë

• Èðãýíèé ýðõèéí ìýäýãäýë: ñóóðü ¿éë÷èëãýý õ¿ðòýõ ýðõ

• Îðîí íóòàã äàõü ýìýãòýé óäèðäàã÷äûí ýçëýõ õóâü

• ßäóó èðãýäýä õàíäñàí óñíû ¿íèéí áîäëîãî

• Àëáàí áóñ àæ àõóé ýðõëýõ ñîíèðõîë

Îðîëöîî

• Õîòûí çºâëºëèéã ñîíãîõ

• Õîòûí äàðãûã ñîíãîõ

• Ñîíãóóëèéí îðîëöîî

• Îëîí íèéòèéí õóðàë

• Õîòûí çºâëºëèéã ñîíãîõ

• 10,000 õ¿í àìä íîãäîõ Èðãýíèé íèéãìèéí õîëáîî

Õàðèóöëàãà

• Ãýðýý, òåíäåð, òºñºâ, á¿ðòãýë òàéëàíãèéí òàëààðõ àëáàí ¸ñíû íèéòëýë ìýäýýëýë

• Äýýä ò¿âøíèé çàñàã çàõèðãààíû õÿíàëò

• ¨ñ ç¿éí õýì õýìæýý

• Èðãýäèéí ºðãºäºë ãîìäëûí çîõèöóóëàëò

• Àâëèãûí ýñðýã õîðîî

• Îðëîãî, õºðºíãèéí áàéäëûã íèéòýä ìýäýýëýõ

• Áèå äààñàí àóäèò

Ä¿ãíýëò: Çàñàãëàëûã õýðõýí òîäîðõîéëîõîîñ ºðòºã çàðäàë õàìààðàõ íü

Ýäãýýð ¿çýë áàðèìòëàë èë òîä áàéäàë, õàðèóöëàãà, îðîëöîî, ¿ð àøèã çýðýã îëîí íèéòëýã ýëåìåíòèéã àãóóëæ áóéã òà á¿õýí õàðëàà. Ò¿¿í÷ëýí íèéãìèéí àäèë õ¿ðýýíä ýäãýýð ýëåìåíòèéã øèíý÷ëýí ñóäàëäàã àæ. Ñàéòàð òîäîðõîéëîãäñîí, áîëîâñðîíãóé ¿çýë áàðèìòëàë á¿õèé çàñàãëàëûí òóõàé òîâ÷ õóðààíãóé îéëãîëò õºðºíãº ìºíãº, öàã õóãàöààã õýìíýäýã áàéíà. Äýýð äóðäñàí áîëîí Í¯ÁÕÕ-èéí Çàñàãëàëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò: õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà-ä òóñãàëàà îëñîí îëîí òîîíû æèøýýíýýñ ñîíèðõîã÷ òàëóóä ººðèéí îðîíä çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã õýðõýí õèéõ àñóóäëûã øèéäýõäýý áîäóóøòàé ç¿éë îëíûã îëæ õàðñàí áèçýý. Òóõàéí íºõöºë áàéäàëä òîõèðîõ àðãà õàíäëàãûã ñîíãîõäîî îíîë, ºìíº õèéãäñýí ñóäàëãààã óäèðäàìæ áîëãîí àøèãëàõ õýðýãòýé. Ýöýñò íü õýëýõýä, íèéãìèéí àëèâàà õ¿ðýýíä çàñàãëàëûí õýìæèãäýõ¿¿í òóñ á¿ðò ººðèéí ãýñýí õýä õýäýí ¿ç¿¿ëýëò áàéõ ¸ñòîé. Äàðààãèéí á¿ëýãò ¿éë ÿâöûí äàðààãèéí àëõàì, òóõàéëáàë ýä¿ãýý àøèãëàãäàæ áóé çàñàãëàëûí ¿ç¿¿ëýëòèéã òîäîðõîéëîõ, ìºí øèíý ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ òóõàé ºã¿¿ëýõ áîëíî.


51

Á¯ËÝÃ 7 ÕÓÓ×ÈÍ ÁÀ ØÈÍÝ ¯Ç¯¯ËÝËÒ

Ýíý á¿ëýã ¿ç¿¿ëýëòèéí òóõàé åðºíõèé ìýäýýëëýýð ýõýëíý. Äàðàà íü îäîî àøèãëàæ áàéãàà ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã õýðýãëýõ çºâëºìæ óäèðäàìæèéí òóõàé, ìºí øèíý ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ òóõàé ºã¿¿ëýõ áîëíî. Øèíý ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü àìàðã¿é áºãººä çàðèì òîõèîäîëä ºðòºã èõòýé àæèë. ̄ íýíäýý ãàäíû ¿íýëãýýíä äóòàãääàã ç¿éë áîëîõ òóõàéí îðîí íóòãèéí íºõöºë áàéäëûã õàðóóëæ ÷àäàõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õýðýãöýý øààðäëàãà áèé. Ãýâ÷ øèíý ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëàõàä óð ÷àäâàð øààðäàãäàíà, ò¿¿íèéã íàðèéí íÿãò, ¿íäýñëýëòýé áîëîâñðóóëñàí ýñýõèéã øàëãàõ õýðýãòýé áîëíî. Òóõàéí íºõöºë áàéäëûã èëýðõèéëýõ øèíý ¿ç¿¿ëýëòèéã áóñàä îðîíòîé õàðüöóóëàãäàõ óðüä íü àøèãëàæ èðñýí ¿ç¿¿ëýëòòýé õîñëóóëàí õýðýãëýõ íü ç¿éòýé. Ýíý á¿ëýãò çàñàãëàëûí øèíý ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã áîëîâñðóóëàõ ÿíç á¿ðèéí àðãûí æèøýýã ñàíàë áîëãîâ. Èíãýõäýý îðîëöîîíû àðãûã îíöîëñîí áîëíî. Ìºí õóó÷èí ¿ç¿¿ëýëò àøèãëàõ, øèíèéã áîëîâñðóóëàõ, ò¿¿í÷ëýí ººð ººð òºðëèéí ¿ç¿¿ëýëò õýðýãëýõòýé õîëáîîòîé àøèã òóñ, ºðòºã çàðäëûí òóõàé çºâëºìæèéã áàãòààâ.

Í¯ÁÕÕ ººðèéí Îñëî äàõü Çàñàãëàëûí òºâººñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõ ÷àäàâõèéã õºãæ¿¿ëýõ ãëîáàë õºòºëáºðººð äàìæóóëàí çàñàãëàëûã õýìæèõ ºðãºí õ¿ðýýòýé, àðä÷èëàëä ñóóðèëñàí õàíäëàãûã äýìæèæ áàéãàà þì. ¯ç¿¿ëýëòèéã èë òîä, îðîëöîîã õàíãàñàí ¿éë ÿâöààð ñîíãîõ ¸ñòîé ãýæ ¿çäýã. ¯íäýñíèé ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõèéí òóëä ¿íäýñíèé áàéãóóëëàãóóäûã, òóõàéëáàë, øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãûã ¿ç¿¿ëýëòèéí ñèñòåì áîëîâñðóóëàõàä îðîëöóóëàõ õýðýãòýé.

¯ç¿¿ëýëò ãýæ þó âý?

• ¯ç¿¿ëýëò áîë àëèâàà þìñ ¿çýãäëèéí òºëºâ áàéäàë, íºõöºëèéí òóõàé íàðèéí òîäîðõîé ìýäýýëëèéã ºãäºã õýðýãñýë þì. Ìºí ¿ç¿¿ëýëò ãýäýã íü õýìæ¿¿ð, çààãóóð, áàðîìåòð, èíäåêñ, òýìäýã, òýìäýãëýë, äîõèî, õºòº÷, ñòàíäàðò, æèøèã, øàëãóóð, áåí÷ìàðê, øàëãóóð, áàðèìæàà ãýñýí óòãàòàé. (Ýõ ñóðâàëæ: Îêñôîðäûí òîëü áè÷èã)

• Òóõàéí óëñ îðîí äàõü àìüäðàëûí ÷àíàðûã, òóõàéëáàë, çàñàãëàëûã õýìæèõ ¿ç¿¿ëýëò íü òîîí, ýñâýë áè÷âýð (÷àíàðûí) õýëáýðòýé áàéæ áîëíî. Ýäèéí çàñàã, íèéãýì, óëñ òºð, áàéãàëü îð÷íû òàëààðõ çîðèëãóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä óëñ îðîíä ãàð÷ áóé àõèö äýâøëèéã ä¿ðñëýí õàðóóëàõûí òóëä ¿ç¿¿ëýëòèéã õýðýãëýäýã.


52

¯ç¿¿ëýëòèéí òºðºë

Îáüeêòèâ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã àðõèâèéí áîëîí õî¸ðäîã÷ ýõ ¿¿ñâýðèéí ìýäýýëëèéã àøèãëàí áîëîâñðóóëäàã. Ìºí ¿ç¿¿ëýëòèéã òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí öóãëóóëäàã çàõèðãààíû ìýäýýëýëä òóëãóóðëàí áîëîâñðóóëæ áîëíî. Øóäàðãà ¸ñíû êîìèññ áàéãóóëàãäñàí áàéõ, àâëèãûí ýñðýã òóñãàé õóóëüòàé áàéõ, ¿íäñýí õóóëèàð èðãýíèé ýðõèéã áàòàëãààæóóëñàí áàéõ çýðýã íü äå þðü ¿ç¿¿ëýëòèéí æèøýý þì. Õàðèí äå ôàêòî (ïðàêòèê) ¿ç¿¿ëýëòèéí æèøýý áîë ãýì áóðóóòàé íü òîãòîîãäñîí õýðýãòíèé òîî, ø¿¿õýýð øèéäýãäñýí àâëèãûí õýðãèéí òîî çýðýã þì.

Çàí ¿éëäýë, ¿éë ÿâäàëä ñóóðèëñàí ¿ç¿¿ëýëò íü èõýâ÷ëýí æèðèéí èðãýä, ñîíãîí àâñàí á¿ëãèéí äóíä õèéãäñýí ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãàà, ýñâýë çàñãèéí ãàçðûí ñòàòèñòèêò ¿íäýñëýñýí áàéäàã. Æèøýý íü áàðèâ÷ëàãäñàí áóþó ÿë øèéòãýë õ¿ëýýñýí èðãýäèéí òîî. DIAL-ûí 1, 2, 3 äàõü ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãààãààð ðåñïîíäåíòóóäààñ (æèðèéí èðãýäýýñ) òýä òºðèéí àëáàí õààã÷äàä õàõóóëü òºëæ áàéñàí ýñýõ, ýñâýë õàõóóëü òºëºõèéã òýäíýýñ øààðäàæ áàéñàí ýñýõèéã (äå ôàêòî) àñóóäàã.

Ñóáüeêòèâ áóþó òºñººëºëä ñóóðèëñàí ¿ç¿¿ëýëò-èéã çàñàãëàëòàé õîëáîîòîé àñóóäëààð æèðèéí èðãýäèéí äóíä ýñâýë òºðèéí áàéãóóëëàãàä áîëîí ò¿¿íèé ãàäíà àæèëëàäàã øèíæýý÷èä çýðýã ãîë ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí äóíä ÿâóóëàõ ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãààíààñ îëæ õàðæ áîëíî. Èéì ¿ç¿¿ëýëò àëèâàà ç¿éë ÿìàð áàéõ ̧ ñòîé, ýñâýë ÿìàð áàéãàà òóõàé òºñººëºë, ñàíàë áîäîëä òóëãóóðëàäàã. Òºñººëºëä ñóóðèëñàí ºãºäºë ìýäýýëëèéã ÿíç á¿ðèéí íºõöºë, ñî¸ëûí õ¿ðýýíä îëîí æèëèéí òóðøèä íàéäâàðòàé õýìýýí òîîöñîîð èðñýí. Îáüåêòèâ áóþó ¿éë ÿâäàëä ñóóðèëñàí ìýäýýëýë îëäîõã¿é áàéãàà íºõöºëä òºñººëºëä ñóóðèëñàí ºãºäºë íü ìýäýýëëèéí öîðûí ãàíö ýõ ñóðâàëæ áîëäîã.

Îðëóóëàõ ¿ç¿¿ëýëò íü ñîíèðõîë òàòàæ áóé ç¿éëèéã øóóä õýìæèãäýãã¿é. Èéìýýñ ýíý áîë øóóä áóñ õýìæ¿¿ð þì. Îðëóóëàõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã áîëîâñðóóëàõàä òèéì ÷ ºíäºð ºðòºãòýé áèø áîëîâ÷ òýäãýýð íü ÷àíàðûí õóâüä ÿíç á¿ð. Îðëóóëàõ ¿ç¿¿ëýëòèéã ÿìàð ¿åä, õýðõýí àøèãëàõ íü óëñ îðîí á¿ðò ººð ººð. Îðëóóëàõ ¿ç¿¿ëýëòèéã ¿íýëãýýíäýý àøèãëàæ áóé áóñäûí òóðøëàãûã ñàéòàð ñóäëàõ õýðýãòýé. Õºðºíãº ìºíãº, öàã õóãàöàà õýìíýõ ¿¿äíýýñ øóóä õýìæèõ ¿ç¿¿ëýëòèéã øèíýýð áîëîâñðóóëàõûí îðîíä îðëóóëàõ ¿ç¿¿ëýëòèéã àøèãëàäàã. Íºãºº òàëààð àëèâàà ç¿éëèéã øóóä õýìæèõýä áýðõøýýëòýé ¿åä îðëóóëàõ ¿ç¿¿ëýëòèéã àøèãëàãääàã. Òóõàéëáàë, õºãæèæ áóé îëîí óëñ îðîíä îðëîãûã øóóä õýìæèõýä áýðõøýýëòýé áàéäàã òóë ñóäëàà÷èä ºì÷èëæ áóé ãàçðûí õýìæýý, ìàëûí òîî, îðîí áàéðàà ÿìàð ìàòåðèàëààð äýýâýðëýñýí çýðýã îðëóóëàõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã àøèãëàäàã.


53

Ñàéí õýìæ¿¿ðèéí ñóóðü ¿íäýñ

Çàðèì ñóäëàà÷ çàí ¿éëäýë, ¿éë ÿâäàëä ñóóðèëñàí ìýäýýëëèéã èë¿¿ä ¿çäýã áîë áóñàä íü çàñàãëàëûí äå þðü and äå ôàêòî íºõöºë áàéäëûã òóñãàí õàðóóëàõûí òóëä îáüåêòèâ áîëîí òºñººëºëä ñóóðèëñàí ìýäýýëëèéã õîñëóóëàí àøèãëàäàã.

Ñàéí õýìæ¿¿ð áîë ÷àíàðòàé ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ ñóóðü ¿íäýñ þì. Õýìæ¿¿ðèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä çàðöóóëñàí õºðºíãº ìºíãº, öàã õóãàöàà ýðãýýä ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿íã èë¿¿ ¿íýí çºâ, íàéäâàðòàé áîëãîæ, õ¿ëýýí çºâøººðºãäºõ áàéäëûã íýìýãä¿¿ëäýã. ¯ç¿¿ëýëò íàéäâàðòàé, ¿íýí çºâ áàéõ íü íýí ÷óõàë.

- Íàéäâàðòàé áàéõ: Ñóäàëãààíû ä¿í ñóäàëãààíû ò¿¿âðèéí íºõöºë áàéäëûã ¿íýí çºâ òóñãàí èëýðõèéëæ áàéãàà óó? Ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãààíä ¿íäýñëýýã¿é òîõèîëäîëä ÷ ºãºãäºë ìýäýýëýë, ¿ç¿¿ëýëò íàéäâàðòàé áàéõ íü ÷óõàë. Æèøýýëáýë, àäèë ìýäýýëëèéã àøèãëàí óðüä÷èëñàí ñóäàëãàà õèéæ áóé ººð ººð øèíæýý÷èä èæèë ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ ó÷èðòàé.

- ¯íýí çºâ áàéõ: òóõàéí ¿ç¿¿ëýëò õýìæèõèéã çîðüæ áóé ç¿éëýý õýìæèæ ÷àäàæ áàéíà óó? Çàñàãëàëûã õýìæèõýýð áîëîâñðóóëñàí ¿ç¿¿ëýëò íü ò¿¿íèéã òóí òààðóó, ýñâýë õýðýã äýýðýý îãò ººð ç¿éëèéã õýìæñýí áàéõ òîõèîëäîë ãàðäàã. Ýíý àñóóäàë ñóäàëãààíä ñóóðèëñàí áîëîí ñóóðèëààã¿é ¿ç¿¿ëýëòèéí àëü àëèíä õàìààòàé

Áýëýí ¿ç¿¿ëýëòèéã àøèãëàõ íü

Áýëýí (áóñäûí áîëîâñðóóëñàí) ¿ç¿¿ëýëòèéã àøèãëàæ áîëíî, ãýõäýý “ñýðýìæòýé áàé” ãýñýí çàð÷èìûã áàðèìòëàõ áàéõ ¸ñòîé. Ó÷èð íü óðüä íü õýðýãëýãäýæ áàéñàí ¿ç¿¿ëýëò íü òàíû ¿íýëãýýíä ÿã öàâ òîõèðíî ãýñýí áàòàëãàà áàéõã¿é. Çàðèì áýëýí ¿ç¿¿ëýëò íü ¿íýí çºâ, íàéäâàðòàé áàéõ òàëààð ó÷èð äóòàãäàëòàé áàéäàã. Ìºí çàðèì ¿ç¿¿ëýëò òóõàéí óëñ îðíû ò¿¿õýí áîëîí ñî¸ëûí íºõöºë áàéäàëä òààð÷ òîõèðîõã¿é áàéæ áîëíî. Áýëýí ¿ç¿¿ëýëòèéã õýðýãëýæ áîëîõ ýñýõèéã øàëãàõäàà òóõàéí ¿ç¿¿ëýëòèéí øèíæ ÷àíàðò àíõààðàë õàíäóóëàõ õýðýãòýé. Ýäãýýð àíõààðóóëãà áîë ñ¿¿ëèéí õîðèîä æèëä çàñàãëàëûí òàëààð õèéãäñýí îëîí àðâàí àæëûí ñóðãàìæ þì. “¯íäñýí” áóþó îäîî õýðýãëýãäýæ áóé ¿ç¿¿ëýëòèéí îëîíõ íýã óëñààñ íºãºº ð¿¿, íýã ñî¸ëîîñ íºãºº ñî¸ë ðóó ñàéí õºðâºäºã áàéõ ̧ ñòîé. Òýäãýýðèéí èõýíõ íü íàéäâàðòàé, ¿íýí çºâ áàéõ òàëààñàà íýãýíò òóðøèãäàí øàëãàãäñàí áèëýý.

Øèíý ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü

Ýä¿ãýý çàñàãëàëûí áîëîí áóñàä àñóóäëààð “¿íäýñíèé” øèíý ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ ñýäâýýð îëîí òîîíû ìàðãààí õýëýëö¿¿ëýã ºðíºæ, ¿íýëãýýíèé ¿éë ÿâöûã ººðèéìø¿¿ëýõýä îíöãîéëîí àíõààðàõ áîëîâ. Îëîí óëñ îðîíä ýìýãòýé÷¿¿ä, ÿäóóñ, ýìçýã á¿ëãèéíõýí ãýñýí çàñàãëàë àìüäðàëä õýðõýí íºëººëæ áóéã õàðóóëàõ ãóðâàí òàëáàðûã òîäîðõîéëîîä áàéíà.


54

Ó÷èð íü ãàäíû áàéãóóëëàãûí áîëîâñðóóëñàí ¿ç¿¿ëýëò íü óëñ îðíóóäûã õàðüöóóëàõàä çîðèóëàãäñàí áºãººä èõýíõ óëñ îðíû çàñàãëàëä íºëººëäºã íàðèéí øèðèéí íºõöºë, õ¿÷èí ç¿éëñèéã õàðãàëçàí ¿çäýãã¿é. Òóõàéí íºõöºë áàéäëûã òóñãàäàãã¿é íü óëñ îðíóóäûã õàðüöóóëàõ àðãà õàíäëàãûã õýðýãëýõ ÿâäëûã õÿçãààðëàäàã. Çàñàãëàëûí ºíººãèéí ¿ç¿¿ëýëòèéã öààøèä àøèãëàñààð áàéõ áîëíî, àøèãëàõ ÷ ¸ñòîé. Ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí ºðãºí îðîëöîî á¿õèé óëñ îðíû çàñàãëàëûí ººðèéí ¿íýëãýý íü õàðüöóóëñàí ¿íýëãýýíèé õîîñîí îðîí çàéã ä¿¿ðãýæ, óëñ îðíóóäàä çàñàãëàëûí àñóóäàë ÿàãààä ÷óõàë áàéãààã îéëãîõîä òóñ áîëíî õýìýýí íàéäàõ ¿ëäýæ áàéíà.

Çàñàãëàëûã ã¿íçãèé îéëãîæ, óëìààð ¿¿íèéã áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, ¿ð ä¿íã ñàéæðóóëàõàä õýðýãëýõ ÷àäâàðòàé áàéõ íü ýäãýýð íàðèéí øèðèéí ãýìýýð ç¿éëýýñ õàìààðíà ãýæ ¿çäýã. Óëñ îðîí ýðõëýí ÿâóóëàõ ¿íýëãýýãýýð ñîíãóóëèéí òîãòîëöîî, ø¿¿õèéí òóñëàìæ àâàõ áîëîìæ, òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ çýðýã òîäîðõîé ñàëáàð, òºðèéí èíñòèòóöèéã òóñãàéëàí àâ÷ ¿çýõ áîëîìæòîé. Èéìýýñ óëñ îðíû çàñàãëàëûí ¿íýëãýý íü íèéãìèéí á¿õ á¿ëýã, ò¿¿íèé äîòîð ýìçýã á¿ëãèéíõíèéã îðîëöóóëàí ººðèéí îðíû çàñàãëàëûí åðºíõèé íºõöºë, íàðèéí îíöëîãèéã ãàðãàõ ¸ñòîé. Ýíý õýðýãöýýã õàíãàõûí òóëä øèíý, ýñâýë ñàÿõàí Ìîíãîë Óëñ çàñàãëàëûí òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõäýý õèéñíèé íýãýí àäèë “äàãàëäàõ” ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãà ãàð÷ áîëîõ þì.

Øèíý ¿ç¿¿ëýëò øàëãàãäààã¿é, èéìýýñ ýðñäëèéã àãóóëæ áàéäàã. Øèíý ¿ç¿¿ëýëò íü îäîî õýðýãëýãäýæ áóé ¿ç¿¿ëýëòèéí íýãýí àäèë ¿íýí çºâ, íàéäâàðòàé áàéõòàé õîëáîîòîé àñóóäàëòàé òóëãàäàã òóõàé äýýð íýãýíòýý äóðäñàí áèëýý. Èéìýýñ øèíý ¿ç¿¿ëýëòèéí ¿íýí çºâ, íàéäâàðòàé áàéäàë òóðøèëòààð øàëãàãäñàí áàéõ ¸ñòîé. ¯ç¿¿ëýëòèéí ÷àíàð õýäèé ÷èíýý ñàéí áàéíà, ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿í òºäèé ÷èíýý ñàéí áîëíî. Õýðýâ øèíý ¿ç¿¿ëýëò õýìæèëòèéí àëäàà ãàðãàâàë ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿í íàéäâàðòàé áóñ áàéõ áîëíî. Ãýõäýý òºñºâ õºðºíãº õàíãàëòòàé, íàðèéí òºëºâëºæ, òóðøñàí íºõöºëä øèíý ¿ç¿¿ëýëò íü íèéãìèéí ýìçýã á¿ëýãò àíõààðàë õàíäóóëæ, áóñàä íºõöºë áàéäëûã èëýðõèéëæ ÷àääàãèéã Ìîíãîë Óëñàä ñàÿõàí õýðýãæ¿¿ëæ äóóññàí çàñàãëàëûí òºñëººñ õàðæ áîëîõ áºãººä ýíý òóõàé àðâàííýãä¿ãýýð á¿ëýãò òàéëáàðëàñàí áîëíî. ¯ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü õÿëáàð àæèë áèø, ãýõäýý ñàéí óäèðäàìæ, “øèëäýã ïðàêòèê” áèé.

¯ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõàä îðîëöîîíû àðãûã õýðýãëýõ íü

Øèíý ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëàõûí òóëä ÿíç á¿ðèéí àðãà õàíäëàãûã õýðýãëýæ áîëíî. Òýäíèé çàðèì íü, òóõàéáàë Í¯ÁÕÕ-ººñ ñàíàë áîëãîæ áóé õàíäëàãà îðîëöîîã èë¿¿ ÷óõàë÷èëäàã áîë çàðèì íü á¿ëãèéí îðîëöîîã òºäèéëýí çîðèëãîî áîëãîäîãã¿é. Áàãà îðîëöîî á¿õèé õàíäëàãà íü ¿ç¿¿ëýëòèéí ñîíãîëòûã ºðãºòãºõ, öàã õóãàöàà, õºðºíãº ìºíãèéã õýìíýõèéí òóëä ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãààíû àðãà òåõíèêò òóëãóóðëàäàã. Çàñàãëàëûí õóó÷èí ¿ç¿¿ëýëòýýñ ñîíãîõ, øèíý ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõàä


55

îðîëöîîã õýð õàíãàõ âý ãýäýã íü õýð õýìæýýíèé öàã õóãàöàà, õºðºíãº ìºíãº áàéãààãààñ õàìààðíà. Í¯ÁÕÕ àøèãëàæ áóé ¿ç¿¿ëýëòýýñ ñîíãîëò õèéõ, øèíýýð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü ººðºº çàñàãëàëûí ¿éë ÿâö ãýæ ¿çäýã. ªðãºí îðîëöîî á¿õèé ¿éë ÿâöûí ñàéí æèøýýã Ìîíãîë Óëñ õàðóóëñàí. 2005-2006 îíä ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð áîëîí áèå äààñàí ñóäàëãààíû áàã ñîíèðõîã÷ îëîí òàëûí îðîëöîîòîéãîîð çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõ àæëûã óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõàä íü Í¯ÁÕÕ äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýí áèëýý.

(http://www.undp.org/oslocentre/docs07/DGI-Mongolia.pdf)-ýýñ ¿çíý ¿¿)

Íýìæ õýëýõýä, ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéã á¿õýëä íü õàìàð÷, íèéòýä ìýäýýëýõ îëîí òîîíû ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñàí ìîíãîëûí ¿íýëãýýíèé àðãà ç¿éãýýñ äóðüäâàë:

� 2005 îíû 6 äóãààð ñàðä Óëààíáààòàð õîòíîî “Ìîíãîëûí àðä÷èëàë: ñîðèëò, áîëîìæ” ñýäýâò ¿íäýñíèé áàãà õóðëûã çîõèîí áàéãóóëæ, óã áàãà õóðàëä 100 ãàðóé òºëººëºã÷äèéã îðîëöóóëñàí, ìºí áàãà õóðëûí ¿åýð ñóäàëãààòàé õîëáîîòîé ãîë ãîë àñóóäëààð øèíæýý÷äèéí äóíä òóðøèëòûí ñàíàë àñóóëãûã çîõèîí áàéãóóëñàí.

� Óëààíáààòàð õîòûí 6 ä¿¿ðýã, 6 àéìãèéí 1000 ãàðóé èðãýäýýñ ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãàà àâñàí. Ñóäàëãààíû ìýäýýã öóãëóóëæ, áîëîâñðóóëàí íýãäñýí ä¿íã òºãñãºëèéí òàéëàíä òóñãàñàí.

� Áàðèìò ìýäýý öóãëóóëàõ çîðèëãîîð íèéñëýëèéí çóðãààí ä¿¿ðýã, çóðãààí àéìàãò 36 óäààãèéí ôîêóñ á¿ëãèéí ÿðèëöëàãà, 12 ÷ºëººò ÿðèëöëàãûã çîõèîí áàéãóóëñàí.

� Îëîí íèéòèéí ñàíàë áîäëûã ñóäëàõ ñàíàë àñóóëãûí àíêåòààð ìºí ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äýýñ ñàíàë àñóóëãà àâ÷ òýäãýýðèéã õîîðîíä íü õàðüöóóëæ ä¿ãíýëò õèéñýí.

Ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí õÿçãààðëàãäìàë îðîëöîîòîéãîîð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü

Ýíý õàíäëàãà ¿ç¿¿ëýëòèéã òîäîðõîéëîõäîî ñîíèðõîã÷ ãîë òàëóóäûã îðîëöóóëäàã, ãýõäýý òîì õýìæýýíèé óóëçàëò çîõèîí áàéãóóëàõààñ çàéëñõèéõèéí òóëä ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãààíû àðãà òåõíèêèéã àøèãëàäàã. Ñîíèðõîã÷ òàëóóäòàé çºâëºëäºæ, óäèðäàõ çºâëºë áàéãóóëñàíû äàðàà óäèðäàõ çºâëºëèéí òºëººëºã÷èä ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ òàëààð ìýäëýã á¿õèé øèíæýý÷èäòýé õàìòðàí ¿ç¿¿ëýëò ñîíãîõ àæëûã òýðã¿¿ëíý. Ýíý á¿ëýã õàìòðàí õóó÷èí ¿ç¿¿ëýëòýýñ ñîíãîõ, øèíý ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ àæëûã õèéíý. Ýíä çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíèé ºíººãèéí àðãà ç¿é ÷óõàë áºãººä ò¿¿íèéã “¿íäñýí” ¿ç¿¿ëýëòèéí áàãöûã ñîíãîõîä àøèãëàõ õýðýãòýé. Çàðèì ¿åä òîäîðõîé ¿ç¿¿ëýëòèéã ººð÷ëºí ñàéæðóóëàõ øààðäëàãà ãàðäàã. Ãýõäýý îëîí ¿ç¿¿ëýëòèéã àëü ÷ óëñ îðîíä õýðýãëýæ áîëîõîîð áàéäàã.

Óäèðäàõ çºâëºë øèíý ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë øèíý ¿ç¿¿ëýëòèéã òîäîðõîéëîõ ñàéòàð òóðøèãäñàí, õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí

.

.

.

.


56

àðãóóä áèé ãýäãèéã ìýäýæ áàéõ õýðýãòýé. Ôîêóñ á¿ëãèéí ÿðèëöëàãà áîë ñóäëàà÷èä øèíý ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõäàà õýðýãëýäýã íýã àðãà þì. ªºð íýã àðãà áîë çàðèì ðåñïîíäåíòóóäààñ ñîíèðõîæ áóé ñýäâèéíõýý äàãóó íýýëòòýé àñóóëòààð òóðøèëòûí ñóäàëãàà àâàõ ÿâäàë þì. Óðüä÷èëñàí ñóäàëãàà çýðýã ñàíàë àñóóëãûí áóñ àðãààð øèíý ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëæ áîëíî. Ñóäàëãààíû áàã õýðâýý õ¿ñâýë ¿ç¿¿ëýëòèéã òîäîðõîéëñîíû äàðàà ñîíèðõîã÷ òàëóóäàä òàíèëöóóëæ áîëíî. ¯ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõäàà ýíý àðãûã õýðýãëýõ õýä õýäýí àëõàìûã æàãñààâàë:

� Çàñàãëàëûí íºëººëæ áîëîõóéö àñóóäàë, íèéãìèéí á¿ëãèéã óäèðäàõ çºâëºë áîëîí ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí îðîëöîîòîéãîîð òîäîðõîéëîõ.

� Ñîíèðõëûí á¿ëýã á¿ðýýð ôîêóñ á¿ëãèéí öóâðàë ÿðèëöëàãûã çîõèîí áàéãóóëàõ. Ýäãýýð íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýãýýð àíõààðàë òàòñàí àñóóäëààð ÿðèëöàõûí çýðýãöýý òîäîðõîé áóñ àñóóäëûã ÷ îëæ òîãòîîõ áîëîìæòîé.

� Ôîêóñ á¿ëãèéí ÿðèëöëàãûí áè÷ëýã, òýìäýãëýëèéã øèíý ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõäàà àøèãëàõ.

� ¯ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ñàíàë àñóóëãûí áîëîí óðüä÷èëñàí ñóäàëãàà áóñàä àðãààð òóðøèæ, ñóäàëãààíû ä¿íã íÿãòàëíà.

� Çºâëºãºº àâàõ, çºâøººð¿¿ëýõ çîðèëãîîð ñóäàëãààíû ä¿íã óäèðäàõ çºâëºë, áîëîìæòîé áîë ñîíèðõîã÷ òàëóóäàä òàíèëöóóëàõ.

¯Ç¿¿ËÝËÒ ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ ¿ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀ, ÖÀÃ ÕÓÃÀÖÀÀÍÛ ÕÓÂÀÀÐÜ: ÀÐÄ÷ÈËÑÀÍ ÇÀÑÀÃËÀËÛÃ ÁÝÕÆ¿¿ËÝÕ ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÌÿÍÃÀÍÛ ÕºÃÆËÈÉÍ 9

ÄÝÕ ÇÎÐÈËÃÎÄ ÄÝÌÆËÝÃ ¿Ç¿¿ËÝÕ ÒºÑËÈÉÍ ÆÈØÝÝ

ÑÀÐ ¿ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀ ØÈÉÄÂÝÐ

1 ñàð Ïàðëàìåíòûí (Äýä) õîðîî, Òàìãûí ãàçðààñ àæëûã ýõë¿¿ëýõ

Ïàðëàìåíòûí õÿíàëòûí äîð ÿäóó÷óóäàä ÷èãëýñýí, æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé çàñàãëàëûí õÿíàëò-øèíæèëãýýíèé òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ çîðèëò, òºëºâëºãººã çàðëàõ

1-3 ñàð Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäàëä õÿíàëò-øèíæèëãýý õèéõ ¿íäýñíèé àíõäóãààð óóëçàëòûí áýëòãýë àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ

4 ñàð Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäàëä õÿíàëò-øèíæèëãýý õèéõ ¿íäýñíèé àíõäóãààð óóëçàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõ (2 ºäºð)

Óóëçàëò-ñåìèíàðûí òºãñãºëä “àæëûí òºëºâëºãºº”-íèé òàëààð çºâøèëöºëä õ¿ðýõ

4-9 ñàð Àæëûí õýñýã çàñàãëàëûí òºðºë á¿ðèéí õ¿ðýýã õàìðóóëñàí ìàòåðèàë áýëòãýæ, Òàìãûí ãàçðûí òàéëàíä îðóóëàõ.Òàìãûí ãàçàð àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäàëä õÿíàëò-øèíæèëãýý õèéõ òºñëèéí ñàíàëûã áîëîâñðóóëàõ

.

.

.

.

.


57

10 ñàð Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäàëä õÿíàëò-øèíæèëãýý õèéõ õèéõ ¿íäýñíèé õî¸ð äàõü óóëçàëò-ñåìèíàðûã (1-2 ºäºð) çîõèîí áàéãóóëàõ, òàìãèéí ãàçðûí áýëòãýñýí òºñëèéí ñàíàë, òàéëàíã õýëýëöýõ

10-11 ñàð ¯íäýñíèé óóëçàëò ñåìèíàðûí øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã àæëûí õýñýã, Òàìãûí ãàçðààñ çîõèîí áàéãóóëàõ

11 ñàð Òàìãèéí ãàçàð ýöñèéí òàéëàí, ñàíàëûã Ïàðëàìåíòûí äýä áîëîí áàéíãûí õîðîîíä ºðãºí áàðèõ

12 ñàð Ïàðëàìåíò àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäàëä õÿíàëò-øèíæèëãýý õèéõ (ÿäóó÷óóäàä ÷èãëýñýí, æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé çàñàãëàëûí ¿ç¿¿ëýëò á¿õèé) òîãòîëöîîã áàòëàõ

Ýõ ñóðâàëæ: UNDP Measuring Democratic Governance: A framework for selectingpro-poor and gender sensitive indicators, pg. 48, May 2006

¯ç¿¿ëýëòèéã øàëãàõ àñóóëò

Çàñàãëàëûí àñïåêòèéã õýìæèæ, ¿íýëýõ àðãûí ñîíãîëò ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿íä øóóä íºëººëíº. Îäîî áàéãàà ¿ç¿¿ëýëòýýñ ñîíãîëò õèéõ, øèíý ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõäàà õýëýëöýâýë çîõèõ àñóóëòûã äîð æàãñààâ. ¯¿íä:

� Ýíý ¿ç¿¿ëýëòèéã ãàðãàõàä àøèãëàõ ìýäýýëëèéí ÿìàð ýõ ñóðâàëæ áàéãàà âý? � Ýíý ¿ç¿¿ëýëò ÿìàð òºðëèéí ìýäýýëýë ºãºõ âý? � ¯ð ä¿íä çàäàðãàà õèéõ áîëîìæòîé þó? � Çàñàãëàëûí ÿìàð (ìàêðî, ìèêðî) ò¿âøèíã ¿íýëýõýä õýðýãëýõ âý? � Çàñàãëàëûí ÿìàð (äå ôàêòî, äå þðü ) òºëºâ áàéäëûã ¿íýëýõ âý? � Îáüåêòèâ, òºñººëºëä ñóóðèëñàí, îðëóóëàõ ¿ç¿¿ëýëòèéí àëü íü âý?� Òîî, ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëòèéí àëèíûã õýðýãëýõ âý, ýñâýë àëü àëèíûã

õýðýãëýõ ¿¿? � Îðîí íóòãèéí íºõöºë, ýìçýã á¿ëãèéí áàéäëûã èëýðõèéëæ ÷àäàõ óó?

Ä¿ãíýëò: ¯ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõòàé õîëáîîòîé ºðòºã, çàðäàë

Ýöýñò íü ä¿ãíýõýä, óëñ îðíû çàñàãëàëûã õýìæèõ ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëàõäàà “¿íäñýí” (îäîî áàéãàà) áîëîí “äàãàëäàõ” (óëñ îðíû øèíý, ýñâýë ñî¸ëûí ºâºðìºö îíöëîãèéã òóñãàñàí) ¿ç¿¿ëýëòèéí õîîðîíäûí òýíöâýðòýé õàðüöààã òîãòîîõûã îðîëäîõ íü ìàãàäã¿é õàìãèéí øèëäýã àðãà áàéæ áîëíî. ªíººãèéí áàéäëààð ìîíãîëûí ¿ç¿¿ëýëòèéí äºíãºæ 11

.

.

.

.

.

.

.

.


58

õóâü íü “äàãàëäàõ” õýìýýõ àíãèëàëä áàãòàæ áàéíà. Ìºí çàñàãëàëûí äå þðü áîëîí äå ôàêòî íºõöºë áàéäëûã, ìàêðî, ìèêðî ò¿âøèíä àëü áîëîõ øóóä õýìæèõèéã çºâëºå. Äýýð äóðäñàí ¿ç¿¿ëýëòèéã øàëãàõ àñóóëò íü øèíý ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ, õóó÷èí ¿ç¿¿ëýëòèéã àøèãëàõàä ãàðààíû öýã áîëíî.

¯ç¿¿ëýëòèéã òîäîðõîéëîõäîî ñîíèðõîã÷ á¿ëã¿¿äèéã ºðãºí îðîëöóóëñíààð ¿ð ä¿íã ñîíèðõîõ ñîíèðõîë íýìýãäýæ, ¿íýëãýýíèé ¿éë ÿâö ººðèéìøèíý. ¯íýëãýý õèéõýä îëîí á¿ëýã îðîëöîõ áîëæ, çàðöóóëàõ öàã õóãàöàà, ºðòºã çàðäàë íýìýãäýæ áàéíà. ¯ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõàä ýíý ìýò òåõíèêèéí øèíæòýé àñóóäàë òóëãàðâàë ÷àäâàðëàã æèæèã á¿ëãèéã àæèëëóóëàõ íü ¿ð ä¿íòýé.

Øèíý ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõàä óð ÷àäâàð øààðäàãäàíà. Îäîî õýðýãëýæ áóé îëîí ¿ç¿¿ëýëò ¿íýí çºâ, íàéäâàðòàé áàéõ òàëààñàà øàëãàãäñàí, òýäãýýðèéã àøèãëàñíààð õºðºíãº ìºíãº, öàã õóãàöàà õýìíýãäýíý. Õîîñîí îðîí çàé áàéãàà íºõöºëä ë øèíý ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëàõ õýðýãòýé. Øèíý ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëàõ ºðòºã çàðäàë, öàã õóãàöààíû àñóóäëûã ñàéòàð õýëýëöýõ ¸ñòîé. Ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí òîì, æèæèã óóëçàëò äýýð îþóíû äîâòîëãîîíû àðãûã õýðýãëýõýä õÿëáàð, õàðèí ¿ç¿¿ëýëò íàéäâàðòàé, ¿íýí çºâ áàéõ ÿâäëûã ìýðãýæëèéí ºíäºð ò¿âøèíä õàíãàõ íü òèéì ÷ àìàðã¿é. Õýäèé õýðèéí öàã õóãàöàà, õºðºíãº ìºíãº, õ¿íèé íººö øààðäàãäàõ âý ãýäýã íü ¿íýëãýýíèé ¿éë ÿâöàä íºëººëºõ áóñàä õ¿÷èí ç¿éëèéí íýãýí àäèë ÷óõàë àñóóäàë.

ªíººäºð õýðýãëýæ áóé ¿ç¿¿ëýëòèéí èõýíõ íü õ¿íèé ýðõèéí çýðýã îëîí óëñûí ãýðýý, ò¿ãýýìýë ñòàíäàðòàä òóëãóóðëàñàí áàéäàã. Ýäãýýð ò¿ãýýìýë ñòàíäàðòûã òóõàéí óëñ îðíû ñóäëàà÷èä, èðãýíèé íèéãýì, ìàðãèíàëü á¿ëã¿¿ä áàðèìòàëäàã. ¯íýëãýýíèé ¿éë ÿâö ººðèéìøèæ, ¿íäýñíèé ò¿âøèíä èòãýë õ¿ëýýñýí íºõöºëä ýäãýýð ñòàíäàðòûã èë¿¿ èõýýð õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàòëàõ áîëíî. ¯íýëãýý ººðèéìøèõèéí õýðýýð øèíý, õóó÷èí ¿ç¿¿ëýëòèéí àëèéã íü àøèãëàõ âý ãýõýýñýý ¿íýëãýýãýýð ÷óõàì þóã õýìæèõ âý ãýäýãò èë¿¿ àíõààðàõ áîëíî.

ßìàð ¿åä øèíý ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëæ, ÿìàð ¿åä õóó÷èí ¿ç¿¿ëýëòèéã õýðýãëýõ âý? Ýíý áîë èõýýõýí ìàðãààíòàé àñóóäàë. Øèíý ¿ç¿¿ëýëòèéí õýðýãöýý áàéãàà áîë ò¿¿íèéã áîëîâñðóóëàõ õýðýãòýé. Îäîî áàéãàà ¿ç¿¿ëýëò õàíãàëòòàé áîë øèíý ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ õýðýãã¿é. ¯ç¿¿ëýëòèéã ñîíãîõ ¿éë ÿâö ñîíèðõîã÷ á¿ëã¿¿äèéí ººðèéí ¿éë õýðýã áàéõ íü ÷óõàë. Óëñ îðíîîñ ýðõëýí ÿâóóëàõ çàñàãëàëûí ¿íýëãýý íü ¿íäýñíèé òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë, îðîí íóòãèéí íºõöºë, ýìçýã á¿ëãèéíõíèé ýðõ àøãèéã òóñãàñàí áàéõ ̧ ñòîé.

ßëàíãóÿà ãàäíû ¿íýëãýýãýýð õºíäºãäººã¿é àñóóäëààð çàñàãëàë þóíû ó÷èð ÷óõàë áîëîõûã îéëãóóëæ, õýìæèëòèéã èë¿¿ ñàéí õèéõèéí òóëä õºðºíãº çàðöóóëàõ ¸ñòîé. Õýðýâ ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí õ¿íèé íººö äóòàãäàëòàé áîë çàñàãëàëûí îëîí àñïåêòûã ìóóõàí õýìæèõèéí îðîíä öººí àñïåêòûã ñàéí õýìæèõèéã çîðèõ õýðýãòýé. Ñàéí õýìæèëò ñàéí ¿ð ä¿íä õ¿ðãýíý. ¯ç¿¿ëýëò ¿íýí çºâ, íàéäâàðòàé áîë ¿íýëãýýã ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä õèéãäñýí õýìýýí ¿çýæ, ¿ð ä¿íã õ¿ëýýí çºâøººðäºã.


59

Á¯ËÝÃ 8 Ò¯¯ÂÝÐËÝËÒÈÉÍ ¯ÍÄÝÑ

Àëèâàà ñóäàëãàà ÿâóóëàõàä ò¿¿âýðëýëòèéí ñòðàòåãè çàéëøã¿é áàéõ øààðäëàãàòàé. Ýíý íü òîîí áîëîí ÷àíàðûí ñóäàëãààíä àëü àëèíä íü õàìààòàé. Íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû ýðäýìòýä íèéò îëîíëîãèéí òàëààð ä¿ãíýëò õèéõ çîðèëãîîð ò¿¿âýðëýëòèéã àøèãëàäàã.

- Ýõ îëîíëîã ãýäýãò ñóäëàõ ãýæ áóé á¿õ àíõäàã÷ íýãæ¿¿äèéí á¿ëãèéã õàìààðóóëæ îéëãîíî.

- Ò¿¿âýð ãýäýã íü ýõ îëîíëîãîîñ ñóäàëãààíä õàìðóóëàõààð ñîíãîñîí òîäîðõîé íýãæ¿¿äèéí á¿ëýã, ýõ îëîíëîãèéã òºëººëæ áóé õýñýã þì. Çàðèì ñóäàëãààíä íèéò îëîíëîãèéã á¿õýëä íü àøèãëàäàã áºãººä èíãýñýí òîõèîëäîëä ýíýõ¿¿ ñóäàëãàà íü òîîëëîãî áîëíî.

- Ò¿¿âðèéã ñóäàëãààíä àøèãëàñíààð ýõ îëîíëîãîîñ òºëººëºõ ÷àäâàðòàé òîäîðõîé õýñãèéã ñîíãîí àâ÷, ò¿¿ãýýðýý ýõ îëîíëîãûí øèíæ ÷àíàðûã ¿íýëæ òîîöîõ áîëîìæòîé. Ãýõäýý ñóäàëãàà õèéõ ÿâöàä òîäîðõîé õýìæýýíèé ò¿¿âðèéí àëäàà ãàðäàã.

- Ò¿¿âðèéí õ¿ðýý ãýäýã íü òóõàéí ñóäàëãààíä õàìðàãäàæ, àøèãëàæ áîëîõóéö á¿õ ãèø¿¿ä, þìñ ¿çýãäëèéí æàãñààëò þì. Ñîíãîã÷äûí íýðñèéí æàãñààëò, ãèø¿¿í÷ëýëèéí æàãñààëò, óòàñíû äýâòýð çýðýã íü ò¿¿âðèéí õ¿ðýýíä îðæ áîëîõ á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿äèéí æèøýý áîëíî.

Ò¿¿âýðëýëòèéí ¿íäñýí õî¸ð õýëáýð

Ìàãàäëàëò ò¿¿âýðëýëò: Ýíý ò¿¿âðèéí àðãûã ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âýð ãýæ íýðëýõ íü ýëáýã. Ýíý òºðëèéí ò¿¿âýðëýëòýä ñàíàìñàðã¿éãýýð á¿õ àíõäàã÷ íýãæ¿¿ä ñîíãîãäîõ ìàãàäëàëòàéãààð ò¿¿âýðëýëò õèéãääýã. Ýíý êàòåãîðèò ýíãèéí ñàíàìñàðã¿é, ñèñòåìèéí ñàíàìñàðã¿é, á¿ëýãëýñýí, îëîí øàòàò, áàãöàëñàí ò¿¿âýðëýëò çýðýã òºðë¿¿ä áàãòäàã.

Ìàãàäëàëò áóñ ò¿¿âýðëýëò: Ýíý ò¿¿âðèéí àðãûã àøèãëàõ ÿâöàä ýõ îëîíëîãèéí õýñýã ãèø¿¿í òóñ á¿ðèéã ñóäëàà÷ ººðèéí ¿çýìæýýð øèéäýõ òîõèîëäîë áàéäàã. ªºðººð õýëáýë, èéì òºðëèéí ò¿¿âýðëýëò õèéõýä àíõäàã÷ íýãæ¿¿äèéí ñîíãîãäîõ ìàãàäëàë õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. Ìàãàäëàëò áóñ ò¿¿âýðëýëòèéã òîõèîëäëûí áóþó çîðèëãîò ò¿¿âýðëýëò ãýæ õî¸ð òºðºëä õóâààõààñ ãàäíà ýäãýýð íü äîòðîî çîðèëãîòîé, ìýðãýæèëòíèé ò¿¿âýðëýëò, õóâü õýìæýýíèé/êâîòûí ò¿¿âýðëýëò ãýæ àíãèëàãäàíà.

Ò¿¿âðèéí õýìæýý, ò¿¿âðèéí àëäàà õýìýýõ îéëãîëòóóä ìàãàäëàëò ò¿¿âýðëýëòèéí àðãàä õàìààðàãäàíà. Ò¿¿âýðëýëò áóðóó õèéñíýýð ò¿¿âðèéí àëäàà ãàðàõ ìàãàäëàë èõýñ÷ ýíý íü ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä ñºðãººð íºëººëäºã.


60

Þóíû ºìíº, ò¿¿âðèéí àëäààã òîäîðõîéëîõ, òîîöîõ íü õàðüöàíãóé õÿëáàð. Ò¿¿âðèéí àëäàà íü ñóäàëãààíä ñîíãîãäñîí ò¿¿âðèéí õýìæýýíýýñ øóóä õàìààðäàã áºãººä ñóäàëæ áàéãàà ýõ îëîíëîãèéí øèíæ ÷àíàðûã òºëººëæ ÷àäàõã¿éãýýñ ¿¿ññýí õàçàéëò þì.

Ñóäàëãààíä ò¿¿âýðëýëòèéí àðãûã àøèãëàõ ÿâöàä ò¿¿âðèéí àëäàà çàéëøã¿é ãàðäàã õýäèé ÷ ìàãàäëàëò ò¿¿âýðëýëòýä ò¿¿âðèéí õýìæýý èõñýõ òóñàì ò¿¿âðèéí àëäààíû õóâü áàãàñäàã. Ò¿¿âýðëýëòèéí ÿâöàä çºâøººðºãäºõ õýìæýýíä àëäàà ãàð÷ áîëîõ õýäèé ÷ ýíý àëäàà íèéò ò¿¿âýðëýëò äýõ äýä á¿ëã¿¿äèéã /õ¿éñ, íàñ, áîëîâñðîë, á¿ñ íóòàã ãýõ ìýò/ òîîöîõ ¿åýä óëàì èõñýíý ãýäãèéã áàéíãà ñàíàõ õýðýãòýé.

1000-ààñ äýýø íýãæ á¿õèé ýõ îëîíëîãò ò¿¿âýðëýëò õèéõ áîë, ò¿¿âðèéí õýìæýý õàìãèéí áàãàäàà 500 íýãæ áàéõ íü ç¿éòýé. Ãýõäýý ò¿¿âðèéí õýìæýýã 500 íýãæýýð òîãòîîñíîîð ò¿¿âðèéí ýõ îëîíëîãîî òºëººëºõ ÷àäâàð íü òºäèé õýìæýýãýýð õÿçãààðëàãäàæ, öààøëààä ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í áîäèòîé áóñ ãàðàõ, ¿ð ä¿íã õ¿éñ, á¿ñ íóòàã, øàøèí ø¿òëýã, ÿñ ¿íäýñ çýðãýýð çàäàëæ òàðõààõ çýðýãò ñºðãººð íºëººëºõ ìàãàäëàëòàé. Á¿ëã¿¿äèéã äýä á¿ëýãò õóâààõàä ò¿¿âðèéí õýìæýý áàãàñàõààñ ãàäíà ò¿¿âðèéí àëäàà íýìýãäýæ ¿ð ä¿íä íºëººëºõ ìàãàäëàëòàé áîëíî. Òèéìýýñ áîëîìæòîé íºõöºëä ýõ îëîíëîã äàõü á¿ëýã òóñ á¿ðò ò¿¿âðèéí õýìæýýã 500 íýãæýýð òîäîðõîéëîõ íü ç¿éòýé.

95 ÕÓÂÈÉÍ ÈÒÃÝÌÆËÝÃÄÑÝÍ ÈÍÒÅÐÂÀËÒÀÉ ÑÓÄÀËÃÀÀÍ ÄÀÕÜ Ò¿¿ÂÐÈÉÍ ÀËÄÀÀÍÛ ÕÓÂÜ

Ò¿¿âðèéí õýìæýý Ò¿¿âðèéí àëäàà /îéðîëöîîãîîð/

2500 +/-2.0 %

1500 +/-2.5%

1000 +/-3.1%

500 +/-4.4%

200 +/-6.9%

100 +/-9.8%

50 +/-13.9%

Ò¿¿âýðëýëò, ò¿¿âðèéí õýìæýýòýé õîëáîîòîé àøèã òóñ, ºðòºã çàðäàë

Ä¿ãíýæ õýëýõýä, òîì õýìæýýíèé ò¿¿âýð ñóäàëãàà ÿâóóëàõ íü õºðºíãº èõ øààðääàã õýäèé ÷ ÷àíàðòàé, ñàéí ñóäàëãàà ÿâóóëàõ áîäèò ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ áîëîëöîîã îëãîäîã. Ìàãàäëàëò ò¿¿âýðëýëòèéí àðãà íü õàðüöàíãóé ºðòºã ºíäºðòýé áîëîâ÷ ìàãàäëàëò áóñ ò¿¿âýðëýëòýýñ èë¿¿ òºëººëºõ ÷àäâàðòàé, ¿ð ä¿íã òàðõààí òàéëáàðëàõ áîëîìæ èõòýé. Màãàäëàëò áóñ ò¿¿âýðëýëòèéã òîì, æèæèã ÿíç á¿ðèéí ñóäàëãààíä àøèãëàñàí áàéäàã. Òóõàéí ñóäàëãààíû ñýäâýýð ìýðãýøñýí ñóäëàà÷, ýêñïåðòèéí ñàíàë, çºâëºìæ àâàõ øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä ìàãàäëàëò áóñ ò¿¿âýðëýëòèéí


61

àðãûã àøèãëàõ íü ç¿éòýé. Cóäàëãààíä àøèãëàãäàõ ò¿¿âðèéí õýìæýý íü õºðºíãº, ñàíõ¿¿ãèéí áîëîìæ, íºõöºëººñ òîäîðõîé õýìæýýíä õàìààðäàã áºãººä ñàíõ¿¿æèëò õàíãàëòòàé áàéãàà òîõèîëäîëä òîì õýìæýýíèé ò¿¿âýð õèéõ áîëîìæòîé. Ò¿¿âðèéí õýìæýý èõ áàéõ òóñàì íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí á¿ëãèéí ìýäýýëýëä ä¿í øèíæèëãýý õèéí íÿãòëàõàä èë¿¿ õÿëáàð áîëîõîîñ ãàäíà ¿ð ä¿íã ýäãýýð á¿ëã¿¿äýä òàðõààí òàéëáàðëàõ áîëîìæ á¿ðäýíý. Ãýõäýý ò¿¿âðèéí õýìæýýã õýò íýìýãä¿¿ëýõ íü ò¿¿âýðëýëòèéí íÿãò íÿìáàé áàéäëûã àëäàãäóóëàõ ñóë òàëòàé. Òèéìýýñ çºâõºí ñàíõ¿¿æèëò õàíãàëòòàé áàéãàà ãýñýí øàëòãààíààð ñóäàëãààíä ¿ë íèéöýõ õýò èõ õýìæýýíèé ò¿¿âýðëýëò õèéõ íü ñóäàëãààíû àæëûí íÿãò, íÿìáàé áàéäàëä ñºðãººð íºëººëæ áîëçîøã¿é.

Òîìîîõîí õýìæýýíèé ò¿¿âýð ñóäàëãààíû çàãâàð áîëîâñðóóëàõàä ¿íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðóóä ìýðãýæëèéí òóðøëàãà èõòýé áàéõûí çýðýãöýý õàìòàð÷ àæèëëàõàä ñóäàëãààíä øààðäàãäàõ íèéò çàðäëûã òîäîðõîé õýìæýýãýýð õýìíýõ áîëîìæòîé. Ãýõäýý, îðîí ãýðã¿é, íóòàã çààãäñàí õ¿ì¿¿ñ ãýõ ìýò íèéãìèéí ýìçýã á¿ëãèéã õàìàðñàí òóñãàé ñóäàëãàà õèéõ òîõèîëäîëä ¿íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðóóäûí àøèãëàäàã ò¿¿âðèéí çàãâàð áîëîâñðóóëàõ àðãà òåõíèêò ÷ õîëáîãäîõ çàðèì ººð÷ëºëò õèéõ øààðäëàãà ãàðäàã. Ñóäàëãàà àâàõ, ÿðèëöàõ çîðèëãîîð õîëáîãäîõîä õ¿íäðýëòýé íèéãìèéí á¿ëã¿¿äèéã õàìàðñàí ñóäàëãàà õàðüöàíãóé èõ õýìæýýíèé õºðºíãº, õóãàöàà øààðäàãääàã.

Ä¿ãíýæ õýëýõýä, õýò èõ õýìæýýíèé, íÿìáàé áóñ ò¿¿âýðëýëò õèéñíýýñ ñàéòàð áîëîâñðóóëñàí, áàãà õýìæýýíèé ò¿¿âýð õèéõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé. Òîì õýìæýýíèé ò¿¿âýð ñóäàëãàà õèéõ òîõèîëäîëä ò¿¿âðèéí çàãâàð, ñóäàëãààíä õàìðàãäàõ á¿ëãèéã ñîíãîõ õèéãýýä ò¿¿âýðëýëòèéí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé õîëáîãäîí ãàðàõ õºðºíãº, çàðäëûí õ¿÷èí ç¿éëèéã ñàéòàð áîäîëöîõ õýðýãòýé. Òóõàéëáàë, íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí á¿ëãèéã õàìðóóëñàí ñóäàëãàà õèéõ òîõèîëäîëä ¿ð ä¿íã òàðõààæ áîëîõóéö (õ¿ëýýí çºâøººðºãäºõ¿éö ò¿¿âðèéí àëäààòàé), ò¿¿âýð õèéõ õàíãàëòòàé õºðºíãº õóâààðèëàõ õýðýãòýé.


62


63

Á¯ËÝÃ 9 ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ ÁÀ ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ

Ìýäýýëëèéí ä¿í øèíæèëãýý

Ãàäíû áàéãóóëëàãóóäûí õèéñýí ¿íýëãýý èõýíõ òîõèîëäîëä òóõàéí îðíû çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã òîîí ¿ç¿¿ëýëòýýð òàéëáàðëàõûã çîðüäîã. Øèéäâýð ãàðãàã÷ õèéãýýä çàðèì õàíäèâäàã÷ áàéãóóëëàãóóä çºâõºí íýã òîîí ¿ç¿¿ëýëò àøèãëàí íºõöºë áàéäëûã òàéëáàðëàõ ñîíèðõîëòîé áàéõ íü ýëáýã áºãººä çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäàë, ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã àëü áîëîõ ýíãèéí, îéëãîõîä õÿëáàð áàéëãàõûã ýðõýìëýäýã. Öººí òîîíû ¿ç¿¿ëýëò àøèãëàí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã òàéëáàðëàõûã çîðèõèéí áàñ íýã øàëòãààí áîë çàñàãëàëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã îëîí áàéãóóëëàãà, ñîíèðõîã÷ òàëóóä àøèãëàäàã ÿâäàë þì. ¯íýëãýýíèé ÿâöàä àøèãëàãääàã õýðýãëýãäýõ¿¿íèé îëîíõè íü òºðºë á¿ðèéí ìýäýýëýë àøèãëàí áîëîâñðóóëñàí èíäåêñ¿¿ä áàéäàã ó÷èð èíäåêñ àøèãëàí ãàðãàñàí ìýäýýëëèéã çàäàëæ òàéëáàðëàõ áîëîìæ áàãà.

¯íäýñíèé ñàíàà÷èëãààð õèéãäýæ áóé ¿íýëãýýíèé òàéëàíã äýëãýðýíã¿é áîëîâñðóóëæ, ¿ð ä¿íã íàðèéâ÷èëàí òàíèëöóóëàõ õýðýãòýé. Àëèâàà àñóóäëûí ãîë ó÷èð øàëòãààí óãòàà áàéäàã ãýäýã õýëö ¿ã áàéäàã øèã çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã çºâ òîäîðõîéëæ, ¿íýëãýý õèéõýä íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé. Çàñàãëàë ãýäýã íü ºðãºí óòãààðàà, òºð, èðãýíèé íèéãýì õîîðîíäûí õàðèëöààãààð äàìæóóëàí óëñ îðîí ººðèéí íèéãýì, óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààãàà çîõèöóóëäàã ¿íýò ç¿éëñ þì. Çàñàãëàë íü àðä èðãýä, õ¿ì¿¿ñò ÿíç á¿ðýýð íºëººëæ áîëíî. Òóõàéëáàë, çàñàãëàë íü õýä õýäýí íºõöºë áàéäàëä ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä ýìýãòýé÷¿¿äýä àðàé ººðººð íºëººëäºã ãýñýí ä¿ãíýëò ¿íýëãýýíèé ÿâöàä õèéãäýæ áîëíî. Çàñàãëàë íü ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé áàéãóóëëàãà, õóâü õ¿ì¿¿ñò ÷ ÿíç á¿ðýýð íºëººëíº. Òèéìýýñ ¿íýëãýýíä àøèãëàãäñàí ìýäýýëýë õàíãàëòòàé íàðèéâ÷èëàãäñàí òîõèîëäîëä òóõàéí ìýäýýëëèéã ñîíèðõîæ áàéãàà íèéãìèéí á¿ëã¿¿äýä õ¿ðãýäýã, õ¿ðòýýäýã áàéõ ó÷èðòàé. ¯íýëãýýíèé ¿ð ä¿íã çàäëàí òàðõààõ íü à÷ õîëáîãäîëòîé ÷, ñóäàëãààíû íèéò ä¿íã íýãòãýñýí áàéäëààð òàéëàíä òóñãàõ íü ç¿éòýé. Çàðèì ñóäëàà÷ àñóóäëûí ÿëãààòàé áàéäàë îíöëîã òàëóóäûã òîäîðõîéëîí òýäãýýðò ãîëëîí à÷ õîëáîãäîë ºãäºã áîë áîäèò áàéäàë äýýð ÿëãààòàé áàéäàë íü íèéòëýã, èæèë òàëóóäûã áîäâîë õàðüöàíãóé à÷ õîëáîãäîë áàãàòàé. ¯íýëãýýíèé ¿ð ä¿íã òàéëàãíàõäàà èðýýä¿é, õýòèéí òºëºâ áàéäëûã òóñãàí òàéëáàðëàõ íü ç¿éòýé. Ñòàòèñòèêèéí òîîí ìýäýýëýë íü


64

àìüäðàë äýýðõ þìñ, ¿çýãäëèéí áîäèò áàéäëûã èõýíõ òîõèîëäîëä ¿íýí çºâººð òóñãàæ ÷àääàã õýäèé çàðèì òîõèîëäîëä áóðóó, òàøàà ñòàòèñòèê ìýäýýëýë áàéõ íü öººíã¿é. Ìºí ò¿¿í÷ëýí òóõàéí àñóóäëûí îíöëîã, ìºí ÷àíàðààñ øàëòãààëààíä ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýð ººð õîîðîíäîî ÿëãààòàé áàéäãèéã ìàðòàæ áîëîõã¿é. Çàðèì ñóäëàà÷ àñóóäëûã õóðààíãóé, íýãòãýñýí áàéäëààð ñóäàëæ, ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ ñîíèðõîëòîé áàéäàã áîë çàðèì íü èë¿¿ äýëãýðýíã¿é ñóäàëãàà õèéõèéã çîðüäîã.

Èéìýýñ ñóäàëãààíä àøèãëàæ áîëîõóéö õàìãèéí çºâ àðãà áîë àëü áîëîõ äýëãýðýíã¿é ìýäýýëýë àøèãëàí, ¿ð ä¿íã ¿ç¿¿ëýëò òóñ á¿ðýýð òàðõààõ ÿâäàë þì. Ñóäàëãààíä àøèãëàãäñàí àíõàí øàòíû ìýäýýëëèéã õýäèé ÷èíýý íàðèéâ÷èëñàí ò¿âøèíä õýðýãëýã÷äýä õ¿ðãýæ ÷àäíà òýð õýìæýýíä ¿íýëãýý, ñóäàëãààíû àæèë ÷àíàðòàé áîëío. Óëñ îðíû ò¿âøèíä õèéãäýæ áóé çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíä ìýäýýëëèéí èë òîä áàéäëûã ºíäºð ò¿âøèíä õàíãàõ íü õàìãèéí ÷óõàë áóþó øèéäâýðëýõ ¿ç¿¿ëýëò áîëäîã. Ñóäàëãààíû àíõàí øàòíû ìýäýýëëëèéã íèéòýä õ¿ðãýõ áîëîìæ, õ¿ðòýýìæ õýäèé ÷èíýý ñàéí áàéíà, òýð õýìæýýãýýð òóõàéí ñóäàëãààã õóóëü ̧ ñíû õèéãýýä áîäèòîé ñóäàëãàà áîëæ ÷àäñàí ãýæ ¿çäýã1. Ýíý òîõèîëäîëä òóõàéí çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã ãàäíû ýñâýë äîòîîäûí, çàñãèéí ãàçðûí áîëîí çàñãèéí ãàçðûí áóñ àëü áàéãóóëëàãà ã¿éöýòãýñíýýñ ¿ë õàìààðàí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í íü ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí õóâüä èë¿¿ àøèã òóñòàé áàéäàã.

Ìýäýýëýëä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, êîäëîõ àæëûí ÿâöàä èë òîä áàéäàë õèéãýýä îðîëöîîíû àñóóäàë ìàø ÷óõàë. Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí çàð÷ìóóäûã ýíý øàòàíä õýðýãæ¿¿ëýõ íü ñóäàëãààíû àæëûí äàðàà äàðààãèéí øàòàíä ãàð÷ áîëîõ óëñ òºðæèõ àñóóäëààñ çàéëñõèéõýä òóñòàé. Ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, ¿ð ä¿íãèéí òàéëàí ãàðàõààñ ºìíº ÷àíàðûí áîëîí òîîí ìýäýýëëèéã êîäëîõ àæèë õèéãäñýí áàéõ ̧ ñòîé. Ìýäýýëëèéã êîäëîõ íü óðëàã, øèíæëýõ óõààí õî¸ðûã õîñëóóëæ õèéãääýã àæèë áºãººä èõýíõ òîõèîëäîëä íàðèéí óð ÷àäâàð øààðäàíà. Ìýäýýëëèéã êîäëîõ, ñóäàëãààíû àñóóëòûí õàðèóëò áýëòãýõ çýðýã àæèëëàãàà íü õàðüöàíãóé ñóáüåêòèâ ¿éë ÿâö áàéäàã. Àëèâàà àñóóäàëä ñóáüåêòèâ ÷àíàð áàéãàà íºõöºëä ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä àëäàà, õàçàéëò ãàðàõ ìàãàäëàë ºíäºð. Òèéìýýñ ìýäýýëëèéã êîäëîõ àæèëëàãàà íü ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä, èë òîä áàéäàëä õèéãäýõ ó÷èðòàé. Êîä, êîäëîõ àæèëëàãààíû ïðîöåäóðûã òóñãàé áàã áîëîâñðóóëäàã áºãººä êîäëîõ ÿâöàä êîä õîîðîíäûí óÿëäàà, íàéäâàðòàé àæèëëàãààã äàâõàð øàëãàäàã. Êîäûí óÿëäàà, êîäëîëòûí íàéäâàðòàé àæèëëàãààã øàëãàõ ãýäýã íü êîäëîãäîæ áóé ìýäýýëëèéã, õî¸ð áîëîí ò¿¿íýýñ äýýø òîîíû êîäëîã÷ äàâõàð øàëãàæ, çºâøººð÷ áàéíà ãýñýí ¿ã þì. Ýäãýýð ìýäýýëýë íü èõýíõäýý ÷àíàðûí ìýäýýëýë áàéäàã ÷ çàðèì ¿åä õàðèóëòóóäûã êîäëîñíîîð òîîí ìýäýýëëèéí ¿ð ä¿íä íºëººëºõ òîõèîëäîë áàéäàã.

1 Судалгааны анхдагч мэдээллийн нийтэд х¿ргэхдээ судалгаанд оролцогч хувь х¿ний мэдээллийн нууцлалыг хадгалах шаардлагатай.


65

Ä¿í øèíæèëãýý õèéõ àðãà õýðýãñýë

ªãºãäºëä ä¿í øèíæèëãýý õèéõäýý èõýíõ òîõèîëäîëä êîìïüþòåðèéí ïðîãðàìì àøèãëàäàã. Ýäãýýð íü Ìèêðîñîôò îôôèññûí ïðîãðàì áîëîí Îïåí Îôôèñ çýðýã òºëáºðã¿é àøèãëàõ áîëîìæòîé ïðîãðàììóóä þì. Õàðèí ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä ñòàòèñòèê ä¿í øèíæèëãýý õèéõýä SPSS, SAS, Stata çýðýã ïðîãðàììûã àøèãëàäàã. SPSS, SAS, Stata çýðýã ä¿í øèíæèëãýýíèé ïðîãðàììûã àøèãëàõûí òóëä óðüä÷èëàí ñóðàëöàõ øààðäëàãàòàéãààñ ãàäíà ýäãýýð ïðîãðàììóóä íü ºðòºã ºíäºðòýé. Èõýíõ óëñ îðîíä èõ, äýýä ñóðãóóëèéí ýðäýìòýä, ñóäëàà÷èä (çàëóó ñóäëàà÷èä) ýíý ïðîãðàììûã àøèãëàí ñóäàëãàà õèéõ íºõöºëººð õàíãàãäñàí áàéäãààñ ãàäíà ïðîãðàìì äýýð àæèëëàõ äàäëûã ñàéí ýçýìøñýí áàéäàã. Ýäãýýð ïðîãðàììûã àøèãëàõ ìýäëýã, òóðøëàãà óëñ îðîí á¿ðò õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã. Ñóäàëãààã ýðõëýí ÿâóóëæ áóé ãàçàð, ôàêóëüòåò á¿ð òóõàéí ñóäàëãààíû îíöëîãîîñ õàìààðààä äýýðõ ïðîãðàììûã ººð ººð àðãà, áàðèëààð àøèãëàõ íü áèé. Ñòàòèñòèê÷èä ýäãýýð ïðîãðàììûã èë¿¿ ñàéí ýçýìøñýí áàéäàã õýäèé ÷ ñòàòèñòèêèéí øèíæëýõ óõààí, àæèë ìýðãýæëèéí îíöëîãîîñ øàëòãààëààä ñòàòèñòèê òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ õàíäëàãà èõòýé. Ýíý áàéäàë íü òýäíèé ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿íã òàéëáàðëàõàä àëü áîëîõ õÿëáàð áàéäëààð ãàðãàõèéã óðüòàë áîëãîõ, õýò í¿ñýð, òºâºãòýé áîëãîõîîñ çàéëñõèéæ áîëãîîìæèëäîãòîé õîëáîîòîé. Òèéìýýñ íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû áóñàä ñàëáàðûí ñóäëàà÷èä, òóõàéëáàë, ñîöèîëîã÷èä áîëîí óëñ òºðèéí øèíæëýõ óõààíû ýðäýìòýä ä¿í øèíæèëãýý õèéõýä àøèãëàãäàæ áóé ìýäýýëëèéã òºðºë á¿ðèéí õóâèëáàðààð àøèãëàæ, òóõàéí àñóóäàëä òàë á¿ðýýñ íü ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, äýëãýð¿¿ëæ ñóäëàõ òóðøëàãà õóðèìòëóóëñàí áàéäàã.

Çàðèì ñóäëàà÷èä ºãºãäëèéí ä¿í øèíæèëãýýã ÷àíàðòàé íÿìáàé õèéõ çîðèëãîîð, ìýäýýëëèéã õýòýðõèé øàõàõ õàíäëàãà àæèãëàãääàã. Èéìä ºãºãäëèéí ä¿í øèíæèëãýý õèéõýä ìýðãýæëèéí òóñëàëöàà øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä ä¿í øèíæèëãýýíèé àæèëä òóðøëàãàòàé ñóäëàà÷òàé õàìòðàí àæèëëàõ íü ç¿éòýé.

Ä¿í øèíæèëãýý: Òýðã¿¿í òóðøëàãà

Ñóäàëãàà, ¿íýëãýýíèé àæèë ã¿éöýòãýõ ÿâöàä ñóäëàà÷ ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä íºëººëºõºõ¿éö õýìæýýíä ìýäýýëëýëä ìàíèïóëÿö õèéõ íü ñóäàëãààíû àæèëä àëäàà ãàðàõ íýã øàëòãààí áîëäîã. Ýäãýýð àëäàà íü êîìüïþòåðèéí ÿìàð ïðîãðàìì àøèãëàñíààñ ¿ë õàìààðàí ãàð÷ áîëîõ àëäààíóóä áàéäàã. Òèéìýýñ ñóäàëãààíû àíõäàã÷ ìýäýýëëèéã èë òîä áàéëãàæ îëîí íèéòýä õ¿ðãýõ øààðäëàãà ãàðäàã áàéíà. Ä¿í øèíæèëãýý õèéõ ÿâöàä õóâüñàã÷äèéã äàõèí êîäëîõ, òºðºë á¿ðèéí òóðøèëòóóäûã ã¿éöýòãýõ ãýñýí õî¸ð øàòàíä ¿íäñýí øèéäâýð¿¿ä ãàðäàã. Ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè ºíäºð õºãæñºí ºíºº ¿åä ýäãýýð ¿éëäýë, ¿¿ðýã ôóíêöóóä á¿ãä àâòîìàòæñàí. Ãýõäýý ìýäýýëýëä


66

ä¿í øèíæèëãýý õèéäýã ïðîãðàìûí ¿éëäýë á¿ðèéí öààíà ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã áîëîâñðóóëàõàä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ æèæèã ïðîãðàì ýñâýë áàãö êîìàíä äàâõàð àæèëëàæ áàéäàã.

Ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé àæèëä àøèãëàãäñàí á¿õ òºðëèéí êîìïüòåðèéí ïðîãðàìûã ñàéòàð õàäãàëæ, îðîëöîã÷ òàëóóä ñîíèðõñîí òîõèîëäîëä òàéëáàðëàí õàðóóëàõàä áýëýí áàéëãàõ õýðýãòýé. Ýíý òºðëèéí õàðèëöàà, ïðîöåäóðûí àñóóäëûã ýõíýýñ íü òîäîðõîé áîëãîí ìºðäºæ àæèëëàâàë ñóäàëãàà, ¿íýëãýýíèé àæèë ÷àíàðòàé, ¿ð ä¿í áîäèòîé áàéæ, àëèâàà ìàíèïóëÿö, óëñ òºðèéí íºëººëºëä îðîõ ìàãàäëàëûã áóóðóóëàõ áîëîìæòîé.

Ìýäýýëëèéã òàíèëöóóëàõ íü

Ýíý õýñýãò àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäàëä õèéñýí ñóäàëãàà, ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿íã íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí á¿ëýãò õàìààðàõ ñîíñîã÷ (õ¿ëýýí àâàã÷)-ä õýðõýí òàíèëöóóëàõòàé õîëáîîòîé õýä õýäýí ñàíààã òóñãàâ. Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã, òýð äóíäàà òîîí ìýäýýëëèéã òàíèëöóóëàõ ÿâöàä çºâõºí òîîí ¿ç¿¿ëýëò àøèãëàí òàéëáàðëàõ íü ñîíñîã÷äèéã çàëõààæ áîëîõ òàëòàé.

Òèéìýýñ òîîí ìýäýýëýë äýýð ¿íäýñëýí ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿íã òàéëáàðëàõ òîõèîëäîëä ñîíñîã÷äîä îéëãîìæòîé, õÿëáàð áàéëãàõ ¿¿äíýýñ ãðàôèê, äèàãðàìì ò¿ëõ¿¿ àøèãëàõ íü ç¿éòýé.

Ãðàôèê, äèàãðàìì, õ¿ñíýãò õèéõýä òºðºë á¿ðèéí õýðýãñýë àøèãëàæ áîëíî. Äýýð äóðäñàíû äàãóó Ìèêðîñîôò îôôèñ, Îïåí îôôèñ çýðýã ïðîãðàììûã àøèãëàæ áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí ñòàòèñòèêèéí ä¿í øèíæèëãýý õèéäýã ïðîãðàììóóäûã àøèãëàí ýíãèéí ãðàôèê, äèàãðàìì, õ¿ñíýãò çýðãèéã áýëòãýí ¿ð ä¿íã íèéòýä íü õàðóóëàõ áîëîìæòîéãîîñ ãàäíà á¿ñ íóòãààð, õ¿éñýýð ÿäóó èðãýäèéí òîîãîîð á¿ëýãëýí òàðõààõ ýñâýë õîò, õºäººãèéí õîîðîíä õàðüöóóëàëò õèéõ çýðýã àðãà àøèãëàæ áîëíî. Ìýäýýëëýý òàíèëöóóëàõàä àøèãëàæ áîëîõ áàñ íýã ïðîãðàìì áîë ÄýâÈíôî ïðîãðàìì. Ýíý ïðîãðàìì íü àøèãëàõàä õýö¿¿ áîëîâ÷ íèéò õ¿í àìûã õàìàðñàí, ¿íäýñíèé õýìæýýíèé ñóäàëãààíû ìýäýýëýë áàéãàà òîõèîëäîëä òóñ ïðîãðàììûã àøèãëàí ä¿í øèíæèëãýýã ÷àíàðûí ºíäºð ò¿âøèíä õèéæ áîëîõ äàâóó òàëòàé. Ýíýõ¿¿ êîìïüþòåðèéí ïðîãðàììûã àíõ Í¯Á-ûí Õ¿¿õäèéí ñàíãààñ ×àéëäÈíôî ãýñýí íýðòýéãýýð áîëîâñðóóëàí ãàðãàæ áàéñàí áºãººä ñ¿¿ëä øèíý÷èëæ, óëñ îðíóóäûí õºãæëèéí ò¿âøèíã õýìæèõ, ÌÕÇ-ûí õýðýãæèëòèéã õÿíàõàä àøèãëàäàã ïðîãðàìì áîëãîí ºðãºæ¿¿ëñýí þì. Òóñ ïðîãðàììûí ñóðãàëò äýëõèéí îëîí óëñ îðîíä çîõèîí áàéãóóëàãääàã áºãººä ïðîãðàììûã àøèãëàõ ÿâöàä õýðýãëýã÷, ¿íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàð áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãóóäààñ áýëòãýí ãàðãàäàã íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ìýäýýëýë, õ¿í àì ç¿é, ãàçàðç¿éí ìýäýýëýëä àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûí ¿íýëãýýíèé ä¿íã íýìýõ áîëîìæòîé.


67

Ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâöàä ñîíèðõîã÷ á¿ëã¿¿äèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã

Ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ àæèëëàãààíû ¿å øàò á¿ðò áàéíãûí õîðîîíû óóëçàëòûã çîõèîí áàéãóóëæ áàéõ íü ç¿éòýé. Ýäãýýð óóëçàëò íü ¿íýëãýýíèé àæëûí ã¿éöýòãýëä á¿õýëä íü ÷óõàë íºëººòýé áºãººä ýíýõ¿¿ óóëçàëòûã áàéíãà çîõèîí áàéãóóëñíààð çàñãèéí ãàçðûí áîëîí çàñãèéí ãàçðûí áóñ ñîíèðõîã÷ á¿ëãèéí òºëººëºë ¿íýëãýýíèé àæëûí ÿâöûí ìýäýýëëèéã òóõàé á¿ðò àâ÷,òàéëàíä ¿íäñýí ¿ð ä¿íã õýðõýí òóñãàõ, õýðõýí òàíèëöóóëàõ ãýõ ìýò àæèëä ººðñäèéí ñàíààã äýâø¿¿ëæ èäýâõèòýé îðîëöîõ áîëîìæòîé. Áàéíãûí õîðîîíû ç¿ãýýñ ìýäýýëëèéí ä¿í øèíæèëãýý áîëîí ¿íýëãýýíèé óðüä÷èëñàí ä¿íã õ¿ëýýí çºâøººðñíèé äàðààãààð ñîíèðõîã÷ á¿ëã¿¿äèéã àðàé ºðãºí õ¿ðýýíä õàìðóóëñàí óóëçàëò çîõèîí áàéãóóëæ áîëíî. Èíãýñíýýð ìýäýýëëèéí ä¿í øèíæèëãýýíä îðîëöîã÷äèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõèéí çýðýãöýý ¿íýëãýýíèé óðüä÷èëñàí ä¿íã õ¿ëýýí çºâøººðºõ òàëóóäûí òîî ÷ íýìýãäýõ áîëîìæòîé. Ýíýõ¿¿ óóëçàëòûã áàéíãà çîõèîí áàéãóóëñíààð òàëóóäûí õ¿ëýýõ õàðèóöëàãà, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã íýìýãäýæ, òýð õýìæýýãýýð ¿íýëãýý áîäèòîé, õóóëü ¸ñíû áàéæ ÷àäàõ þì. Óóëçàëòààð ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿íã òàíèëöóóëàõûí çýðýãöýý ìýäýýëëèéí ä¿í øèíæèëãýýíèé èë òîä áàéäëûã õàíãàõ, íèéòýä òàíèëöóóëàõ àñóóäëûã òàëóóäàä òàéëáàðëàæ, òýäíýýð õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ àæëûã ã¿éöýòãýõ õýðýãòýé.

Ä¿ãíýëò: Ìýäýýëëèéí ä¿í øèíæèëãýý õèéõòýé õîëáîîòîé àøèã òóñ, ºðòºã çàðäàë

Ìýäýýëëèéí ä¿í øèíæèëãýý õèéõýä èë òîä, íýýëòòýé áàéäàë õèéãýýä îðîëöîîíû àñóóäàë õàìãèéí ÷óõàë ãýäãèéã ýíý á¿ëýãò îíöëîõûã çîðèëîî. Ñóäàëãààíû àíõäàã÷ ìýäýýëëèéã îëîí íèéòýä õ¿ðãýõ ÿâäàë íàðèéí òºâºãòýé àñóóäëûí íýã þì. Ñóäàëãààíä àøèãëàãäñàí á¿õ ìýäýýëëýý íèéòýä íýýëòòýé áîëãîñíîîð ýðäýìòýä, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, õóâèéí õýâøëèéíõíèé õóâüä òóõàéí ìýäýýëëèéã àøèãëàí áèå äààñàí ñóäàëãàà õèéõ áîëîìæ á¿ðäýíý. Ò¿¿í÷ëýí ýäãýýð ìýäýýëýë íü çàñàãëàëûí àñóóäëûã ñîíèðõîí ñóäëàã÷ îþóòàí, çàëóóñò ÷ òóñòàé.

Äýýä äóðäñàí÷ëàí, îðîëöîî ãýäýã íü ¿íýëãýýíèé õóóëü ¸ñíû øèíæ ÷àíàðûã õàíãàõ ãîë ò¿ëõ¿¿ð áàéäàã. Îðîëöîîã õàíãàëòòàé ò¿âøèíä áèé áîëãîñíîîð àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí çàð÷èì ¿íýëãýý õèéõ ÿâöàä ÷ ìºðäºãäñºíèéã èëòãýí õàðóóëæ, óëìààð îëîí íèéò áîëîí ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí ç¿ãýýñ õóóëü ¸ñíû äàãóó, ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä õèéãäñýí àæèë õýìýýí ä¿ãíýãäýíý. Ìýäýýëýëä ä¿í øèíæèëãýý õèéõýä ñàíõ¿¿æèëò õàíãàëòòàé áàéõ íü ÷óõàë. ¯íýëãýýíèé àæëûí áóñàä ¿å øàòàíä àøèãëàñàí àðãà òåõíèêèéí àäèëààð äîíîð áàéãóóëëàãóóäûí ºãäºã öàëèí õºëñíººñ äîîãóóð öàëèíòàé àæèëëàõ äîòîîäûí çºâëºõ àâ÷ àæèëëóóëàõ íü ä¿í øèíæèëãýýíèé àæèëä øààðäàãäàõ çàðäëûã õýìíýíý. Õàìãèéí


68

ãîë íü ¿íýëãýýíèé àæëûí çîðèëãûã á¿ðýí îéëãîæ, õàðèóöëàãà õ¿ëýýí àæèëëàõ ÷àäâàðòàé, ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ ñóäëàà÷ àæèëëóóëàõ íü ÷óõàë.

Çàñàãëàëûã õýðõýí òîäîðõîéëîõîîñ ñóäàëãààíû ¿çýë áàðèìòëàëûí õ¿ðýý, ¿ç¿¿ëýëò õàìààðäàã áºãººä ýíý íü ñóäàëãààíû õ¿ðýõ ¿ð ä¿íä ÷ íºëººëíº ãýäãèéã áàéíãà òîîöîîëîõ õýðýãòýé.


69

Á¯ËÝÃ 10 ¯Ð Ä¯ÍÃ Ò¯ÃÝÝÍ ÄÝËÃÝÐ¯¯ËÆ, ÕÀÐÈËÖÀÀÍÄ ÎÐÓÓËÀÕ ÍÜ

Íýã ÷ áîëòóãàé ¿ð ä¿í áàòëàãäâàë ò¿¿íèéã îëîí íèéò áîëîí áóñàäòàé õóâààëöàõ òºëºâëºãºº çîõèîõ ̧ ñòîé. Ýäãýýð õ¿÷èí ÷àðìàéëòàä òàíèëöóóëãà áîëîâñðóóëàõ, èëòãýë òàéëàí õýâë¿¿ëýõ, âýá õóóäàñ àæèëëóóëàõ, ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí îðîëöîîã äýìæèí ºðãºæ¿¿ëýõ, çºâëºëäºõ, áàðèìò ìýäýýëëèéã õýðýãëýý, ä¿í øèíæèëãýýíä îðóóëæ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, ýöñèéí ¿ð ä¿í, áóñàä ¿éë àæèëëàãààã îëîí íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõ çýðýã áàãòàíà. Äîîð ºãºãäñºí õ¿ñíýãòýä òºðºë á¿ðèéí íèéãìèéí òºëººëºëä ¿ð ä¿íã äàìæóóëàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ õýä õýäýí øèëäýã ñàíààã äóðäñàí áîëíî.

À÷ õîëáîãäîë á¿õèé ýíý õ¿ñíýãòèéã àøèãëàõ çºâøººðëèéã Àðä÷èëàë áà ñîíãóóëüä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ îëîí óëñûí õ¿ðýýëýí (IDEA)-ýýñ ãàðãàñàí Àðä÷èëëûí ¿íýëãýýíèé õ¿ðýýíèé 2 äàõü õýâëýëýýñ àâñàí áîëíî. Ýíä çîðèëãûã ÿëèìã¿é ººð÷èëñºí áîëíî. Åðºíõèéäýý îëîí òºñë¿¿ä íèéò òºñâèéíõýý 10 îð÷èì õóâèéã êîììóíèêàöèä çîðèóëñàí áàéíà.

¿Ð Ä¿ÍÃ Ò¿ÃÝÝÍ ÄÝËÃÝÐ¿¿ËÝÕ ÃÎË ÀËÕÀÌÓÓÄ

Á¿ÒÝÝÃÄÝÕ¿¿Í ºÐÒºÃ ÀÃÓÓËÃÀ/ ÔÎÐÌÀÒ

ÀÐÃÀ ÕÝÐÝÃÑÝË ÕÝÐÝÃËÝÃ÷ÈÄ

Á¿ðýí èëòãýë, õýâëýìýë õóâèëáàð

Äóíäààñ äýýä

Á¿ðýí ¿ç¿¿ëýëò Õýâëýë òóõàéí óëñàä òºðºëõ õýëýýð áîëîí àíãëè õýëýýð õýâëýãäýíý

Çàñãèéí ãàçðûí àëáàí òóøààëòàí, óëñ òºð÷èä, õýâëýë ìýäýýëýë, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàð, äîíîðóóä, óëñòºðèéí èäýâõòýí¿¿ä, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä áîëîí çàðèì èðãýíèé íèéãìèéí ãèø¿¿ä

Á¿ðýí èëòãýë, åëåêòðîí õóâèëáàð

Áàãà Á¿ðýí ¿ç¿¿ëýëò áîëîí íýìýëò õîëáîîñ áîëîí ìýäýýëëèéí àðõèâ

¯ç¿¿ëýëòèéí õàðóóëñàí âýá õóóäàñ ýñâýë õîëáîãäîõ îðîëöîã÷äîîñ øóóä ¿íäñýí âýá õóóäñàíä õîëáîãäîõ õîëáîîñ

Ýëèò èíòåðíåò õýðýãëýã÷èä îëîí óëñûí ñîíèðõîã÷ òàëóóä áîëîí ñàíàë áîäîë òàíäàã÷èä


70

Òîâ÷ õóðààíãóé / õýâëýëèéí ìýäýý

Áàãà Îëîí òºðëèéí èíäèâèäóàëü øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã òîäîòãîñîí áàòàëãààæèæ, íýãòãýãäñýí òîâ÷ õóðààíãóé (á¿õ õýñãèéã áàãòààñàí)

Õýâëýëèéí áàãà õóðàë

Çàñãèéí ãàçðûí àëáàí òóøààëòàí, õýâëýë ìýäýýëýë, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàð, óëñ òºð÷èä, óëñ òºðèéí íàìóóä, îëîí óëûí áàéãóóëëàãóóä, èðãýíèé íèéãìèéí áîëîí äîíîð áàéãóóëëàãóóäûí ãèø¿¿ä

Ýðäýì øèíæèëãýý-íèé áàãà õóðàë, áàãà õóðëûí áàðèìò áè÷ã¿¿ä

Äóíä Á¿ðýí ¿ç¿¿ëýëò á¿õèé ¿íäýñëýë á¿õèé èëòãýë, îðîëöîã÷äîîñ äýâø¿¿ëñýí òàíèëöóóëãà, èëòãýë¿¿ä

Áàãà õóðëûí áàãö ìýäýýëýë áîëîí òºñëèéí âýá õóóäàñò ìýäýýëëèéí õýñýã íýìæ îðóóëàõ

Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàð, áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä, ñýòã¿¿ë÷èä, îþóòíóóä

Õýñýã á¿ðèéí õýñýã÷èëýë (ìýðãýæèëòíèé ñîíèðõîë)

Áàãà / äóíä

Òîâ÷ õóðààíãóé áîëîí òóñãàéëñàí õýñã¿¿ä

Ñàëáàðûí áîëîí ñîíèðõîëûí òóñãàé ñýòã¿¿ë¿¿ä, äîòîîäûí ñýòã¿¿ë¿¿ä; ìýðãýæèëòýíã¿¿ä, òºðºë á¿ðèéí âýá õóóäàñ

Ñîíèðõîëä íèéöñýí áóþó ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷èä, ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèë÷èä, õýâëýë ìýäýýëýë, îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû àëáàí òóøààëòíóóä

Õýñýã á¿ðèéí õýñýã÷èëýë (íèéòëýã àñóóëòóóä)

Áàãà Òóõàéí ºðíºæ áóé õýðãèéí ýðãýí òîéðîíä ãàð÷ áóé õóóëáàðëàñàí íèéòëýã õàì ñýäâ¿¿ä

Îëîí íèéòèéí õýâëýë, ñîíèí ñýòã¿¿ë, òºðºë á¿ðèéí âýá õóóäàñóóä

Áè÷èã ¿ñýãò òàéëàãäàãñàä, áîëîâñðîëòîé èðãýä

Ñàíàë àñóóëãûí àíêåò, èðãýíèé áîëîâñðîëûí ä¿ãíýëò¿¿ä, àíãèéí àæëûí áàãö

Äóíä Øîã çóðàã, ýõ áè÷ëýãã¿é, ýíãèéí õýëëýãòýé, âèäåî áîëîí àóäèî áè÷ëýã¿¿ä

Òºâ ìýäýýëýë äàìæóóëàõ áàéãóóëëàãóóä, ÒÁÁ-óóä, ñóðãóóëèóä, íóòãèéí èðãýäèéí òºâ¿¿ä, íîìûí ñàíãóóä, (õààëãà õàìãààëàã÷èä)

Åðºíõèé áîëîí áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäààã¿é èðãýä, ýñâýë ÿäóóñ

Ðàäèî, òåëåâèçýýð äàìæóóëæ áóé ÿðèëöëàãóóä

Áàãà Àìàí áà ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ ìàòåðèàëûí õóðààíãóé

Ðàäèî òåëåâèç Åðºíõèé áîëîí áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäààã¿é èðãýä, ÿäóóñò ðàäèî, òåëåâèçýýð äàìæóóëàí ìýäýýëýë õ¿ðòýýõ


71

Á¯ËÝÃ 11 ÀÐÃÀ ÕÀÍÄËÀÃÀ, ªÐÒªÃ, ÇÀÐÄËÛÃ ÕÀÐÜÖÓÓËÀÕ ÍÜ

¯ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõàä ÿìàð ºðòºã øààðäàãäàõ òóõàé æèøýýí¿¿ä

Õýðýâ óëñ îðíóóä ¿íýëãýýíèé ¿éë ÿâöûã ººðèéí áîëãîõûã çîðüæ áàéãàà áîë ò¿¿íèéã óäààí õóãàöààíä òîãòâîðòîé ¿ðãýëæë¿¿ëýõ áîëîìæ, ºðòºã çàðäëûã òîîöîõ íü ÷óõàë. Ìýäýýæ õýðýã, ÿíç á¿ðèéí ñîíãîëòóóä (çàðèì íü ºíäºð, çàðèì íü áàãà ºðòºãòýé) áàéæ áîëîõ áºãººä ººð ººð òºðëèéí ¿íýëãýýíèé ºðòºã çàðäëûí òàëààð äýëãýðýíã¿é ìýäýýëýë ò¿ãýýìýë áàéäàãã¿é. Ýíý á¿ëýãò óäèðäàìæ áîëãîõ ¿¿äíýýñ ãóðâàí ¿íäñýí õýìæýýã ñàíàë áîëãîæ áàéíà. Õýðýâ ¿íýëãýýíèé ºðòºã $15,000-ààñ äîîø áîë áàãà, õàðèí $15,000-$75,000 áîë äóíä çýðýã, õàðèí $75,000–ààñ äýýø áîë ºíäºð ãýíý. Ýíä ºãºãäñºí áîäèò æèøýý íü õèéãäýæ äóóññàí ¿íýëãýý äýýð òóëãóóðëàñàí áîëíî. Ìýäýýæ õýðýã, ¿íýëãýýí¿¿äèéí ýöñèéí ºðòºã èõýýõýí ÿëãààòàé áàéæ áîëíî, èéìýýñ òóõàéí êàòåãîðè á¿ð äýõ ñîíãîëòûã çºâõºí óäèðäàìæ áîëîí àøèãëàõ õýðýãòýé. ªºð ººð òºðëèéí ¿íýëãýýíèé áîäèò ºðòºãèéí òàëààð òîäîðõîé ìýäýýëýë áèé áîëîõûí õýðýýð Í¯ÁÕÕ-èéí Îñëî äàõü Çàñàãëàëûí òºâººñ ãàðûí àâëàãûí ýíý õýñýãò íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ áîëíî.

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä àëü íýã àñóóäëààðõ çàñàãëàëûí “äàâòàãäàøã¿é” ¿íýëãýýã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ áîëîìæ íýìýãäñýýð èðýâ. Ãýâ÷ ìýäýýëëèéã óðò õóãàöààíä òîãòìîë öóãëóóëàõàä ÷èãëýñýí òºñºë óëñ îðíóóäàä õýðýãæèõ íü õîâîð áàéíà. Öººí õýäõýí òîõèîëäîë áèé. Íýã æèøýý áîë 1992 îíä ýõýëñýí Òàíçàíèéí Àðä÷èëëûí áîëîâñðîë, ñóäàëãààíû (REDET) òºñºë. Òºñëèéã Òàíçàíèéí Äàð ýñ Ñàëààì–ûí èõ ñóðãóóëü õýðýãæ¿¿ëäýã áºãººä DANIDA ñàíõ¿¿æ¿¿ëäýã. Õàðèí Àôðîáàðîìåòðèéí ñóäàëãàà 1999 îíä ýõýëñýí áºãººä ãóðâàí óäààãèéí ñóäàëãàà õèéãäñýí. Ãóðàâ äàõü ñóäàëãàà 2006 îíä 18 óëñàä õýðýãæñýí áºãººä 19 óëñûã õàìàðñàí äºðºâ äýõ ñóäàëãàà 2008 îíä ýõëýí õýðýãæèæ áàéãàà àæýý. ̄ íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðóóäòàé õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëæ áóé ºìíº äóðäñàí DIAL-èéí 1-2-3 ñóäàëãàà 1990 îíîîñ ýõëýí Àôðèê, Ëàòèí Àìåðèêèéí õýä õýäýí óëñ îðíû íèéñëýëä çàñàãëàëûí àñóóäëààðõ ìýäýýëëèéã òîãòìîë öóãëóóëæ áàéíà.

¯íäñýí çàðäëûã òîäîðõîéëîõ íü

Çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã õèéõýä øàðäàãäàõ íèéò çàðäëûí õýìæýý îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýñ øàëòãààëäàã íü ãàðûí àâëàãûí ºìíºõ õýñã¿¿äýýñ èëò


72

õàðàãäàæ áàéíà. Á¿ëã¿¿äèéí îðîëöîîíû õýìæýý, öàð õ¿ðýýíýýñ õàìààð÷ ¿éë àæèëëàãààíû àëõàì á¿ðèéí çàðäëûí õýìæýý ºñºõ áóþó áóóð÷ áîëíî. Ãàð÷ áîëîõ ¿íäñýí çàðäëûã äîð õóðààíãóéëàí æàãñààâàë:

- Îðîëöîã÷ òàëóóäûí óóëçàëòûí çàðäàë - ¯íýëãýýíèé ÿìàð òºðëèéã ñîíãîõîîñ õàìààðàí ãàðàõ çàðäàë- Öóãëóóëàõ ìýäýýëëèéí òºðëººñ õàìààðàõ çàðäàë - Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ õýëáýðýýñ õàìààðàõ çàðäàë - ¯ç¿¿ëýëò ñîíãîõ, áîëîâñðóóëàõ çàðäàë - ¯ç¿¿ëýëòèéã òóðøèõ ñóäàëãààíû çàðäàë- Ò¿¿âýðëýëòèéí çàðäàë- Ìýäýýëýë îðóóëàõ, ¿íýí çºâèéã íü øàëãàõ çàðäàë- Ìýäýýëýëä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ çàðäàë - ¯íýëãýýíèé ¿ð ä¿íã îëîí íèéòýä òàíèëöóóëæ, êîììóíèêàöèä

îðóóëàõ çàðäàë

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãàä ¿íýëãýýíèé ººð õàíäëàãûã ñîíãîõîîñ õàìààðàí çàðäëûí õýìæýý õýðõýí ººð÷ëºãäºõèéã õàðóóëàõûã îðîëäñîí áèëýý.

ÁÀÃÀ ªÐÒªÃÒÝÉ ÑÎÍÃÎËÒÓÓÄ

Õîòûí çàñàãëàëûí èíäeêñ-èéã íèéñëýë áîëîí æèæèã õîòóóäàä çîðèóëàí áîëîâñðóóëñàí. 2002 îíîîñ ýõëýí ýä¿ãýý äýëõèéí 50 ãàðóé õîòîä ¿íýëãýý õèéãýýä áàéíà. Àðãà ç¿éã íü õýðýãëýõ õ¿ðýý íýëýýä õÿçãààðëàãäìàë áîëîâ÷ îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûã õýìæèõýä àøèãëàæ áîëîõ òàëòàé. Ñàíàë àñóóëãûí àíêåòèéã ñàéòàð õýëýëöäýã. Õîëáîãäîõ ìýäýýëëèéã á¿õ ñîíèðõîã÷ òàëóóäààð õýëýëö¿¿ëæ, ñàíàë íýãäñýíèé äàðàà àñóóëãûí àíêåòèéã áºãëºäºã áàéíà. Õîòûí çàñàãëàëûí èíäåêñ íü ºðõèéí ñóäàëãàà, èðãýíèé ìýäýýëëèéí êàðò, ñòàòèñòèêèéí òîî ìýäýý, ñàíàà áîäëûí ñóäàëãààã îðëîõã¿é. Ýíý íü áàðèìòàä ñóóðèëñàí àðãà õýðýãñýë áºãººä äýýðõ ñóäàëãààíóóäàä íýìýëò áîëíî. Õîòûí çàñàãëàëûí èíäåêñèéã áîäîæ ãàðãàõàä ºíäºð çàðäàë øààðäàãäàõã¿é. Ò¿íøëýã÷ áàéãóóëëàãóóäûí òåõíèêèéí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ, òóõàéí áàéãóóëëàãóóäûí òºëººëºë á¿õèé íýãýýñ õî¸ð ºäðèéí óóëçàëò ñåìèíàð çîõèîí áàéãóóëàõ çàðäàë õýðýãòýé. Ýíýõ¿¿ ¿íýëãýýíèé äóíäàæ ºðòºã íü îéðîëöîîãîîð 6000 îð÷èì àì. äîëëàð áàéäàã.

(http://www.unhabitat.org/contecnt.asp?typeid=19&cid=2167)

Äýëõèéí çàñàãëàëûí ¿íýëãýý-ã Í¯Á-ûí èõ ñóðãóóëü 1999 îíä ýõýëæýý. 2004 îíîîñ Ëîíäîí äàõü Õèëèéí ÷àíàä äàõü Õºãæëèéí èíñòèòóòûí äýðãýä òºñëèéí õýëáýðýýð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéãàà. Äýëõèéí 27 óëñàä õî¸ð óäàà ìýäýýëýë öóãëóóëñàí. Çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõ ñàéòàð øàëãàãäñàí àðãà ç¿éòýé. Ýíý ¿íýëãýý íü îðîí íóòãèéí ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí îðîëöîîã çàñàã òºðèéí áîëîí áóñàä òàëóóäûí ¿éë àæèëëàãààíä õîëáîãäîõ çàñàãëàëûí áàãö ¿ç¿¿ëýëòèéí ä¿í øèíæèëãýýòýé õîñëóóëæ ÷àäñàí. ¯íýëãýýíèé ä¿íã îëîí ÿíçààð òóõàéëáàë, èðãýíèé áîëîâñðîë îëãîõ, áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ çýðýãò àøèãëàæ áàéíà.


73

Óëñ á¿ðýýñ ÿíç á¿ðèéí ñàëáàðûí 10 á¿ëãèéã òºëººëëºõ, çîõèõ ìýäëýã, ìýäýýëýë á¿õèé õ¿ì¿¿ñýýñ ìýäýýëýë öóãëóóëæ àâäàã. Èíãýõäýý ýðäýìòýä, ¿íäýñíèé ñóäëàà÷èä, çºâëºõ¿¿äýýñ á¿ðäñýí îðîí íóòãèéí çîõèöóóëàã÷ íàðûí õ¿÷èéã àøèãëàäàã. Çîõèöóóëàã÷ íàð òîîí ìýäýýëýë öóãëóóëàõäàà ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äîîñ ÷àíàðûí àãóóëãàòàé òàéëáàð àâäàã. ¯íäýñíèé çîõèöóóëàã÷èä ýäãýýð ìýäýýëëýýñ ãàäíà óðüä÷èëñàí ñóäàëãààòàé òºñòýé ñóäàëãààíû ä¿íã òàéëáàðëàñàí ¿íäýñíèé òàéëàí-èëòãýë áè÷äýã. Ò¿¿âðèéí íèéòëýã õýìæýý íü óëñ îðîí á¿ðò 80 îð÷èì îðîëöîã÷îîñ á¿ðäýíý. Äýëõèéí çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã íýã îðîíä õèéõ çàðäàë óäèðäëàãûí áîëîí ñóðãàëò, êîììóíèêàöèéí çàðäëûã îðîëöóóëààä 12,000 îð÷èì àì. äîëëàð áàéäàã.

(http://www.odi.org.uk/WGA_Governance/Index.html)

ÄÓÍÄ ÇÝÐÃÈÉÍ ªÐÒªÃÒÝÉ ÑÎÍÃÎËÒÓÓÄ

DIAL-ûí 1-2-3 ñóäàëãàà. Îëîí óëñûí õºãæëèéí òºëººõ Ôðàíöûí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà

¿íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðóóäòàé õàìòðàí ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãààã àøèãëàí æèðèéí èðãýäèéí äóíä àðä÷èëàë áîëîí çàñàãëàëûã õýìæèõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëæ àæèëëàäàã. Îëîí óëñ îðíûã äàìíàñàí ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû çîðèëãî íü àðä÷èëàë áîëîí çàñàãëàëûí õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýã ¿ëýìæ ñàéæðóóëàõ àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèêèéí àðãà õýðýãñýëèéã áîëîâñðóóëàõàä ÷èãëýãääýã. Ôðàíö õýëýýð ÿðüäàã Àôðèêèéí îðíóóä, Ëàòèí Àìåðèêèéí çàðèì îðíû ¿íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðààñ ÿâóóëäàã ºðõèéí ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä àðä÷èëàë, çàñàãëàë, ÿäóóðëûí õîëáîãäîëòîé ìýäýýëëèéã öóãëóóëæ, ä¿í øèíæèëãýý õèéäýã. ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðààñ çîõèîí áàéãóóëäàã ºðõèéí ñóäàëãààíû ñàíàë àñóóëãûí àíêåòàä õàâñðàëò áîëãîí àðä÷èëàë, çàñàãëàë, ÿäóóðëûí òóõàé òóñãàé ìîäóëèéã íýìæ îðóóëàí ñóäàëãààíû ìýäýýëëèéã öóãëóóëäàã áàéíà.

Ñóäàëãàà íü òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé àæèëòíóóäûí øàëãààíã¿é àæèë òàñëàëò, çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà äàõü àâëèãûí õýðýã, ñîíãóóëèéí èðö, ñîíãóóëüä îðîëöîîã¿éí ó÷èð øàëòãààí çýðýã îáúåêòèâ ¿ç¿¿ëýëòèéí çýðýãöýý òºðèéí áàéãóóëëàãóóäàä èòãýë ¿ç¿¿ëýõ áàéäàë, òýäãýýðèéí ¿éë àæèëëàãàà, ò¿¿íèé äîãîëäîë, ò¿¿í÷ëýí óëñ îðîíä òóëãàìäàæ áóé àñóóäëûí òàëààðõ ñàíàà áîäîë, òºñººëëèéã òóñãàñàí ñóáúåêòèâ ¿ç¿¿ëýëòèéã àãóóëñàí áàéäàã.

Ýíý õàíäëàãûí ãîë äàâóó òàë áîë ¿ç¿¿ëýëòýýð íàðèéí çàäàðãàà õèéõ áîëîìæòîé áàéäàã ÿâäàë þì. Áîäëîãîä øóóä õàìààðàëòàé. Òóõàéëáàë, òîäîðõîé íýã áàéãóóëëàãà àâëèãàä ºðòñºí íü èëýðõèé áîëæ ìýäýõ þì. Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí áàÿëàã ìýäýýëýë á¿õèé ñóäàëãààíä õàâñðàëò ìîäóëü áîëîí îðäîã ó÷ðààñ çàñàãëàëûí õîëáîãäîëòîé á¿õèé ë ¿çýãäëèéã ÿäóó, ÿäóó áóñ ºðõ, ºíäºð áîëîí áàãà áîëîâñðîëòîé èðãýä, ºðõ òîëãîéëñîí ýìýãòýé÷¿¿ä ãýõ ìýòýýð çàäàðãàà õèéí øèíæèëæ áîëíî. Ýíý íü íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí àíãè äîòîðõ ýìçýã á¿ëãèéíõíèé áîäèò ä¿ð çóðãèéã ãàðãàõ ãàðãàõûã áîëîìæ îëãîäîã.


74

DIAL-ûí áîëîâñðóóëñàí çàñàãëàëûí ìîäóëèéí àñóóëòûã áºãëºõºä ¿íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðààñ ÿâóóëäàã ºðõèéí ñóäàëãààíû õóãàöàà äýýð íýìýëò 13 îð÷èì ìèíóò øààðäàãääàã áàéíà. Ýíýõ¿¿ íýìýëò öàãèéí ºðòºã òèéì ÷ ºíäºð áèø. Ìýäýýæ õýðýã, ñóäàëãààíû ºðòºã íü ñóäàëãààíû ò¿¿âðèéí õýìæýý, õàìðàõ õ¿ðýý, íóòàã äýâñãýðèéí õýìæýý, äýä á¿òèéí õºãæèë çýðãýýñ õàìààðàí óëñ îðîí á¿ðò ÿíç á¿ð áàéíà. ªðõèéí ñóäàëãààíû õàìãèéí ºðòºã èõòýé õýñýã áîë ò¿¿âýðëýëò þì. Ó÷èð íü ñîíãîñîí ºðõòýé õîëáîî òîãòîîæ, óëìààð òóõàéí ºðõººñ ñóäàëãààíä îðîëöóóëàõààð ñîíãîí àâñàí ðåñïîíäåíòòàé óóëçàõ õýðýãòýé áîëíî. ªðõèéí ñóäàëãààíû àíêåòàíä çàñàãëàëûí õîëáîãäîëòîé 100 îð÷èì àñóóëò íýìýõýä øààðäàãäàõ çàðäëûí äýýä õýìæýý DIAL-ûí 1-2-3 ñóäàëãààíû õóâüä õàðüöàíãóé èõ áèø áàéâ. Ïåðó Óëñàä ºðõèéí ñóäàëãààíä DIAL-ûí áîëîâñðóóëñàí çàñàãëàëûí ìîäóëèéã íýìæ 20,000 ãàðóé ºðõººñ ñóäàëãàà àâàõàä îéðîëöîîãîîð 60,000 àì. äîëëàðûã çàðöóóëæýý.

(http://www.dial.prd.fr/)

DIAL-ÛÍ ÁÎËÎÂÐÓÓËÑÀÍ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ÌÎÄÓËÈÉÃ ÕÝÐÝÃËÝÕÝÄ ÃÀÐÀÕ ÇÀÐÄËÛÍ ÆÈØÝÝ

2004 îíä Ïåðóä õèéãäñýí DIAL-ûí çàñàãëàëûí ìîäóëèéí íèéò çàðäàëä òîíîã òºõººðºìæ, ñóðãàëò, öàëèí õºëñ, ¿éë÷èëãýý, ìýäýýëýë îðóóëàõ, áîëîâñðóóëàõ, çàðäàë áàãòæýý. ò¿¿âðèéí õýìæýý ñóäàëãàà õèéñýí Àôðèêèéí îðíóóä, Ìàäàãàñêàðò 3000 îð÷èì áàéñàí Ïåðóä õàðüöàíã¿é èõ áàéâ.

- Òºëºâëºñºí ò¿¿âýð – 20,000- Ýöñèéí ò¿¿âýð - 19,673- Íýãæèéí ºðòºã – 3.53 àì.äîëëàð- Íèéò ºðòºã – 52,990 àì.äîëëàð

Ýõ ñóðâàëæ: DIAL

ªÍÄªÐ ªÐÒªÃÒÝÉ ÑÎÍÃÎËÒÓÓÄ

Ìîíãîë äàõü àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ¿íýëãýý. Ìîíãîë Óëñûí çàñãèéí ãàçàð, Í¯ÁÕÕ-èéí äýìæëýãòýéãýýð àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõ ¿éë ÿâöûã òóñ óëñàä àðä÷èëëûã áýõæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ¿éë ÿâöûí íýã õýñýã áîëãîí 2003 îíîîñ ýõëýí ºðí¿¿ëñýí þì. Ýíýõ¿¿ ¿íýëãýý íü èðãýíèé íèéãýìòýé çºâøèëöºõ, ñóäàëãààíû àðãà ç¿éã óëñ îðíû íºõöºëä òîõèðóóëàõ, ¿íäýñíèé ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãóóäûí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ, çàñàãëàëûí ¿ç¿¿ëýëòèéã óëñ òºðèéí õóâüä èíñòèòóö÷èëýõ çýðãèéã áàãòààñàí á¿ðýí õýìæýýíèé, îëîí òàëò ¿éë ÿâö áàéâ. Óëñ îðíû íºõöºë áàéäëûã òóñãàñàí “äàãàëäàõ” ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã îðëöóóëààä 130 îð÷èì ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëñàí. Ñóäàëãààíû àæëûí ýõíèé øàòíû ¿ð ä¿í áîëîõ “Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò: Ìîíãîë äàõü çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäàë, ¿íýëãýý”–íèé òàéëàí-èëòãýëèéã Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, Í¯ÁÕÕ õàìòðàí 2006 îíä õýâë¿¿ëæýý.


75

¯íýëãýý ºðòºãòýé áàéñàí áºãººä îëîí òàëò ¿éë ÿâö ºíäºð ºðòºã øààðäàíà ãýäãèéã ñîíèðõîã÷ òàëóóä õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéâ. Ñóäàëãààíû ýõíèé øàòíû çàðäàë íýëýýä ºíäºð áàéñàí áîë äàðààãèéí øàò íü õàðüöàíãóé áàãà çàðäàëòàé áàéâ. ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîîíîîñ ýðõëýí ÿâóóëæ áóé ºðõèéí ñóäàëãààíä ò¿øèãëýñýí ñ¿¿ëèéí ñóäàëãààãààð çàñàãëàëûí ¿ç¿¿ëýëòèéí òîîã (25 õ¿ðòýë) öººëñºí áºãººä, çàðäëûí õýìæýý íü äýýð äóðäñàí DIAL-ûí æèøãýýð áîë äóíä çýðãèéí àíãèëàëä áàãòàæ áàéíà. ªíººäºð àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ¿íýëãýý íü Ìîíãîë Óëñûí Ìÿíãàíû õºãæëèéí 9 äýõ çîðèëò (Õ¿íèé ýðõèéã áàòàëãààæóóëæ, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ)-ûí õýðýãæèëòýä õÿíàëò-øèíæèëãýý õèéõ ïàðëàìåíòûí ìåõàíèçìûí íýã õýñýã áîëñîí áºãººä Ìîíãîë Óëñàä àðä÷èëëûã áýõæ¿¿ëýõýä áîäèò íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà. Äîð äóðäñàí ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí õºðºíãº ìºíãèéã àøèãëàõòàé õîëáîîòîé èë òîä áàéäàë, òàéëàãíàëûí æèøãèéã òîãòîîæ áàéíà.

2004 îíû 6 äóãààð ñàðààñ 2006 îíû 3 äóãààð ñàðûí õîîðîíä ¿ðãýëæèëñýí òºñëèéí ýõíèé øàò íü Àðä÷èëëûã øèíýýð áîëîí ñýðãýýí òîãòîîñîí îðíóóäûí îëîí óëñûí V áàãà õóðëûí øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òºñºë áàéñàí áºãººä íèéò òºñºâ 530.300 àì. äîëëàð áàéâ. Îëîí õàíäèâëàã÷ áàéñíààñ ÀÍÓ-ûí Îëîí óëñûí õºãæëèéí àãåíòëàã ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæýý. Òºñâèéã äàðààõ ¿íäñýí íàéìàí á¿òýýãäýõ¿¿íä õóâààí çàðöóóëæýý. ¯¿íä:

� 135,621 àì. äîëëàðûã Àðä÷èëëûã øèíýýð áîëîí ñýðãýýí òîãòîîñîí

îðíóóäûí îëîí óëñûí áàãà õóðëûí øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ìåõàíèçì, ¿éë ÿâöûã áýõæ¿¿ëýõ òàëààð ºðãºí õ¿ðýýíä çºâøèëöëèéã áèé áîëãîõ, Óëààíáààòàðûí òóíõàãëàë, ¯éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä õÿíàëò-øèíæèëãýý õèéõ ñòðàòåãèéã áîëîâñðóóëàõ, ò¿¿í÷ëýí Àðä÷èëëûã øèíýýð áîëîí ñýðãýýí òîãòîîñîí îðíóóäûí îëîí óëñûí V áàãà õóðëûí øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿íäýñíèé òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ òàëààðõ Ìîíãîë Óëñûí òóðøëàãûã áóñàä óëñ îðîíä òàíèóëàõàä çîðèóëàí çàðöóóëñàí áàéíà. Çàðäëûí èõýíõèéã óëñ îðíóóäàä çîð÷èõ, õàðèëöàà õîëáîî áàðèõ, õýâëýìýë ìàòåðèàëûã ò¿ãýýõýä çàðöóóëæýý.

� 32,000 àì. äîëëàðûã àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí õºòºëáºðèéã áîëîâðóóëàõàä çàðöóóëñàí áàéíà. Àðä÷èëëûã áýõæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäýñíèé õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ àñóóäëààð çºâëºëäºõ óóëçàëòóóä çîõèîí áàéãóóëæ, õÿíàëò ¿íýëãýý õèéñýí. Ýíä ãàðñàí èõýíõ çàðäëûã ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé àæëûí çàðäàë ýçýëæýý.

� 56,800 àì. äîëëàðûã Í¯ÁÕÕ, áîëîí ò¿¿íèé õàðüÿà Õºãæëèéí áîäëîãûí

ãàçàð, Îñëî äàõü Çàñàãëàëûí ñóäàëãààíû òºâ çýðýã áàéãóóëëàãààñ òåõíèêèéí çºâëºãºº àâàõ, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ òóðøèëòûí òºñºë áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõýä çàðöóóëæýý. Çàðäëûí äèéëýíõ õóâèéã ¿íäýñíèé ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãóóäòàé ãýðýý

.

.

.


76

áàéãóóëàõ, ò¿¿í÷ëýí çºâëºëäºõ óóëçàëòóóäàä çîðèóëñàí õýâëýìýë áîëîí ýëåêòðîí ìàòåðèàë áîëîâñðóóëàõàä çîðèóëæýý.

� 70,657 àì.äîëëàðûã Óëñ îðíû ìýäýýëëèéí õóóäñûã áýëòãýõýä çîðèóëæ á¿õ òàëóóäûí îðîëöîîã èäýâõèæ¿¿ëæ ºðí¿¿ëýõ, çºâëºëäºõ óóëçàëòóóäûã çîõèîí áàéãóóëàõ, ìºí Í¯ÁÕÕ, Õºãæëèéí áîäëîãûí ãàçðààñ ãàðãàñàí àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëàõ óäèðäàìæèä ¿íäýñëýí ìýäýýëëèéí õóóäñûã áýëòãýõ àæèëä çàðöóóëæýý. Çàðäëûí äèéëýíõèéã òóñ çºâëºëäºõ óóëçàëòàä îðîëöîã÷äûí òîìèëîëò, òýýâðèéí çàðäàëä çàðöóóëñàí áºãººä 10,000 àì. äîëëàðûã ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé àæèëä çàðöóóëæýý.

� 6,050 àì. äîëëàðûã âýá õóóäàñ áîëîâñðóóëàõ, ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõýä çàðöóóëæýý.

� 155,660 àì. äîëëàðûã çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãóóä áîëîí ïàðëàìåíòûí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõýä çàðöóóëñàí áàéíà. Ýíý çàðäëûí èõýíõ íü îëîí óëñûí çºâëºõ¿¿äèéã óðüæ àæèëëóóëàõ, ìºí òºñëèéí çºâëºõ¿¿äèéí öàëèí õºëñ, íýãæèéí ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãàà, áè÷èã õýðýãò çàðöóóëàãäñàí áàéíà.

� 28,679 àì.äîëëàðûã òºñëèéí ¿ð ä¿íã îëîí íèéòýä ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëæ, ñóðòàë÷ëàõàä çàðöóóëæýý.

� 15,009 àì.äîëëàðûã ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë÷èëãýýã àâàõàä, òóõàéëáàë, àóäèòûí ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëñàí áàéíà.

Òºñëèéí õî¸ð äàõü øàò (2007-2008) àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí áàãö ¿ç¿¿ëýëòèéã áîäëîãî, ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõàä àøèãëàõ çàìààð Ìÿíãàíû õºãæëèéí 9 çîðèëãî, àðä÷èëëûí îðîëöîîíä òóëãóóðëàñàí ¿íýëãýýãýýð äàìæóóëàí àðä÷èëñàí ¿éë ÿâöûã áýõæ¿¿ëýõ çîðèëãîòîé áàéâ. ªìíºõ øàòíû íýãýí àäèë àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ¿ç¿¿ëýëòèéã çîðèëãî áóñ, àðãà õýðýãñýë õýìýýí ¿çñýí áºãººä ýíý íü óðò õóãàöààíû óëñ òºðèéí ¿éë ÿâöòàé õîëáîîã¿é äàãíàñàí ñóäàëãààã áîäâîë ºíäºð çàðäàëòàé àæýý. Òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷ íü ¿íäýñíèé ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãà áîëîõ Ìîíãîë Óëñûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí Ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè, ýðõèéí õ¿ðýýëýí áàéâ.

Òºñëèéí õî¸ð äàõü øàòûã Í¯Á-ûí Àðä÷èëëûí ñàí (UNDEF) ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí áºãººä òºñëèéí íèéò çàðäàë 238,350 àì. äîëëàð áàéâ. Òºñâèéã ¿íäñýí 4 á¿òýýãäýõ¿¿íä çàðöóóëæýý.

� 120,000 àì.äîëëàðûã Ìÿíãàíû õºãæëèéí 9 äýõ çîðèëãî áîëîí àðä÷èëëûã ¿íýëýõ òîäîðõîé çîðèëò á¿õèé øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëæ, Çàñãèéí ãàçðààð áàòëóóëàõ, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä çàðöóóëñàí. ¯¿íýýñ 44,000

.

.

.

.

.

.


77

àì. äîëëàðûã ¿íäýñíèé ñóäëàà÷, çºâëºõ¿¿äèéí õèéñýí ñóäàëãààíû àæèëä, 18,500 àì. äîëëàðûã ãàäààäûí çºâëºõ¿¿äýä, 12,000 àì. äîëëàðûã çºâëºëäºõ óóëçàëòóóäàä, 17,000 àì. äîëëàðûã ¿íäýñíèé ñóäëàà÷äûí áàãèéí ãèø¿¿äèéã îëîí óëñûí áàãà õóðàëä îðîëöóóëàõàä çàðöóóëæýý.

� 15,000 àì.äîëëàðûã Ìÿíãàíû õºãæëèéí 9 äýõ çîðèëãûã áèåë¿¿ëýõ çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààã òîäîðõîéëîõîä çàðöóóëñàí áàéíà. Çàðäëûí èõýíõèéã ¿íäýñíèé çºâëºõ¿¿äýýð ä¿í øèíæèëãýý õèéëãýõ, áîäëîãûí çºâëºìæ áîëîâñðóóëàõ, Ìÿíãàíû õºãæëèéí 9 äýõ çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààã Ìÿíãàíû õºãæëèéí 1-8 äàõü çîðèëãîòîé õîëáîõ, çºâëºëäºõ óóëçàëò çîõèîí áàéãóóëàõ çýðýãò çàðöóóëæýý.

� 44,000 àì. äîëëàðûã Ìÿíãàíû õºãæëèéí 9 äýõ çîðèëãûí õýðýãæèëòýä õÿíàëò-øèíæèëãýý õèéõ, òàéëàãíàõ áèå äààñàí òîãòîëöîîã áîëîâñðóóëàõ, èíñèòóò÷èëýõ, õýðýãæ¿¿ëýõ àæèëä çàðöóóëæýý. Ýíä òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí òºëººëºë á¿õèé õÿíàëò òàâèõ, òàéëàãíàõ áèå äààñàí áàéãóóëëàãûã áèé áîëãîõ, ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîîíîîñ æèë á¿ð ãàðãàäàã ñòàòèñòèêèéí ýìõòãýëä îðóóëàõ Ìÿíãàíû õºãæëèéí 9 äýõ çîðèëãûí òóõàé îðóóëàõ, 2007 îíä õýâëýãäýõ Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóäûí õýðýãæèëòèéí áàéäëûí òóõàé ¿íäýñíèé èëòãýë áýëòãýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çýðýã çàðäàë îðñîí áàéíà.

� 28,000 àì. äîëëàðûã Ìÿíãàíû õºãæëèéí 9 äýõ çîðèëãîä õîëáîîòîé àñóóäëààð ¿íäýñíèé õýìæýýíèé õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëàõ, îëîí íèéòýä ÷èãëýñýí òàíèóëàõ ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõ ¿íäýñíèé ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõýä çàðöóóëñàí áàéíà. Îðîëöîîã õàíãàõ, õýâëýìýë ìàòåðèàë áýëòãýõýä èõýíõèéã íü çàðöóóëæýý.

Äýýð äóðäñàí÷ëàí Í¯ÁÕÕ, Îñëî äàõü Çàñàãëàëûí òºâ óëñ îðíîîñ

ýðõëýí ÿâóóëàõ çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíèé ºðòºã çàðäëûí òóõàé èë¿¿ òîäîðõîé ìýäýýëëèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýí öóãëóóëàõ áºãººä øèíý ìýäýýëòýé áîëîõûí õýðýýð ãàðûí àâëàãûí ýíý õýñãèéã øèíý÷èëæ áàéõ áîëíî. Óëñ îðíóóä çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíèé çàðäàë òºñâèéí òóõàé íàðèéí òîäîðõîé ìýäýýëëèéã îëîí íèéòýä çîðèóëàí ãàðãàæ, èíãýñíýýð ¿íýëãýýíèé èë òîä, õóóëü ¸ñíû áàéäëûã íýìýãä¿¿ëýõ ¸ñòîé.

Çàñàãëàëûí çàðèì ¿íýëãýýíèé òîéì ªíººäºð õèéãäýæ áóé çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíèé òóõàé ìýäýýëëèéã äàðààõ

õ¿ñíýãòýýñ õàðæ áîëíî. Í¯ÁÕÕ-ä èë¿¿ òîäîðõîé ìýäýýëýë öóãëàõûí õýðýýð ãàðûí àâëàãûí ýíý õýñýãò íýìýëò îðóóëàõ áîëíî.

.

.

.


78

ÓË

Ñ Î

ÐÍ

ÎÎ

Ñ Ý

ÐÕË

ÝÍ ÿ

ÂÓ

ÓË

ÀÕ Ç

ÀÑ

ÀÃË

ÀË

ÛÍ ¿

ÍÝ

ËÃÝ

ÝÍ

ÈÉ À

ÐÃÀ Ç

¿ÉÍ Ò

ÎÉ

Ì

Áàé

ãóóë

ëàãà

Çàñà

ãëàë

ûã

õýðõ

ýí

(ÿâö

óó º

ðãºí

óòã

ààð)

òî

äîðõ

îéëä

îã á

îëîõ

Õàì

ðàõ

õ¿ðý

ýÑ

îíè

ðõîã

÷ òà

ëóóä

ûí

îð

îëö

îî

ªðò

ºã

çàðä

àë

äý þ

ðü,

äý ô

àêòî

¿í

ýëãý

ýíè

é

àëü

íü

áîëî

õ

Ìýä

ýýëë

èé

í ý

õ ñó

ðâàë

æÖ

óãëó

óëàõ

ì

ýäýý

ëëè

éí

òºð

ºë

Àô

ðîáà

ðîì

åòð

ªðã

ºí ó

òãàà

ð,

çàñà

ãëàë

, àðä

÷èëë

ûã

õàì

àðñà

í 1

00 ¿

ç¿¿ë

ýëòò

ýé

18 î

ðîí

Ä

óíä

çýðý

ã, ó

ëñ

îðí

û í

ºõö

ºë

áàé

äëû

ã è

ëýðõ

èé

ëñýí

çà

ðèì

àñó

óëòò

àé

Äóí

ä çý

ðýã

Ãîë

òºë

ºâ ä

å ô

àêò

î ¿í

ýëãý

ýÁ

èå

äààñ

àí

áàé

ãóóë

ëàãà

àñ

æè

ðèé

í è

ðãýä

èé

í

äóí

ä ÿâ

óóëà

õ ñà

íàë

àñ

óóëã

ûí

ñóä

àëãà

à

Íàð

èé

í á

¿òýö

á¿õ

èé

ñà

íàë

àñó

óëãû

í

àíêå

òààð

öóã

ëóóë

ñàí

òî

îí ì

ýäýý

ëýë

DIA

L 1

-2-3

ñó

äàëã

àà

ªðã

ºí ó

òãàà

ð,

çàñà

ãëàë

, àðä

÷èëë

ûã

õàì

àðñà

í 1

00 ¿

ç¿¿ë

ýëòò

ýé

Ñàõ

àð

îð÷ì

ûí

áî

ëîí

Ëàò

èí

À

ìåð

èêè

éí

10

óëñû

í õ

îòóó

ä

¯í

äýñí

èé

ñò

àòè

ñòè

êèé

í

ãàçð

ûí

îð

îëö

îîãî

îð

õÿçã

ààðë

àãää

àã

Äóí

ä çý

ðýã

Ãîë

òºë

ºâ ä

å ô

àêò

î ¿í

ýëãý

ýæ

èðè

éí

èðã

ýäè

éí

äó

íä

ÿâóó

ëàõ

ñàí

àë

àñóó

ëãû

í ñ

óäàë

ãàà.

Î

áüåê

òèâ

áà

ñóáü

åêòè

â ¿ç

¿¿ëý

ëò

Íàð

èé

í á

¿òýö

á¿õ

èé

ñà

íàë

àñó

óëãû

í

àíêå

òààð

öóã

ëóóë

ñàí

òî

îí ì

ýäýý

ëýë

Ìîí

ãîëû

í

Çàñà

ãëàë

ûí

òº

ñºë

ªðã

ºí ó

òãàà

ð,

Àðä

÷èëà

ë áà

ñîí

ãóóë

üä

äýì

æëý

ã ¿ç

¿¿ëý

õ îë

îí

óëñû

í õ

¿ðýý

ëýí

(In

tern

a-ti

onal

ID

EA

)-ýý

ñ ãà

ðãàñ

àí

131

øàë

ãóóð

¿ç¿

¿ëýë

òèé

ã àø

èãë

àäàã

Êåé

ñ ñó

äàëã

àà, 1

óë

ñ

ªí

äºð

ªí

äºð

Äå

ôàê

òî

áà

äå þ

ðü ¿

íýë

ãýý

Óðü

ä÷è

ëñàí

ñó

äàëã

àà, æ

èðè

éí

è

ðãýä

áîë

îí ã

îë

ñîí

èðõ

îã÷

òàëó

óäû

í

äóí

ä ÿâ

óóëà

õ ñà

íàë

àñ

óóëã

ûí

ñóä

àëãà

à áî

ëîí

õè

éí

ý.

Îáü

åêòè

â áà

òº

ñººë

ºëä

ñóóð

èëñ

àí

ìýä

ýýëý

ë. Ò

îîí

áà

÷àí

àðû

í ì

ýäýý

ëýë

Òðà

íñï

åðýí

ñè

èí

òåðí

ýøí

ëèé

í

áîëî

âñðó

óëñà

í

¯í

äýñí

èé

ø

óäàð

ãà ¸

ñíû

òî

ãòîë

öîî

ªðã

ºí ó

òãàà

ð,

300

îð÷è

ì ø

àëãó

óð

¿ç¿¿

ëýëò

òýé

8 óë

ñûã

õàì

àðñà

í

Äóí

ä çý

ðýã

Äóí

ä çý

ðýã,

ãý

õäýý

ÿí

ç á¿

ð

Äå

ôàê

òî

áà ä

å þ

ðü

¿íýë

ãýý

Èí

äåêñ

Ìýä

ýýëë

èé

í ý

õ ñó

ðâàë

æàà

ñ õà

ìàà

ðàí

ÿí

ç á¿

ð, ¿

éë

ÿâäà

ë ø

èí

æýý

÷äè

éí

áîë

îí

áèçí

åñ á

¿ëãè

éí

ñàí

àë

àñóó

ëãû

í ñ

óäàë

ãàà,

Ò

îîí

áîë

îí ÷

àíàð

ûí

ì

ýäýý

ëýë


79

Òðà

íñï

åðýí

ñè

èí

òåðí

ýøí

ë è

ðãýä

èé

í

òºñº

ºëëè

éí

è

íäå

êñ

ßâö

óó ó

òãàà

ð,

ãîë÷

ëîí

óëñ

ûí

ñàë

áàð

äàõü

àâ

ëèãû

í à

ñóóä

àëä

àíõà

àðàë

õà

íäó

óëäà

ã.

180

óëñ

îðîí

Î

ãò ¿

ã¿é

, ýñ

âýë

ìàø

õÿ

çãàà

ðëàã

äìàë

Òîä

îðõî

é

áóñ

Äå

ôàê

òî

áà

äå þ

ðü ¿

íýë

ãýý

Èí

äåêñ

, áóñ

àä

áàé

ãóóë

ëàãû

í

öóã

ëóóë

ñàí

ì

ýäýý

ëëè

éã

àøè

ãëàä

àã,

ìýä

ýýëë

èé

í ý

õ ñó

ðâàë

æ ÿ

íç

á¿ð

×àí

àðû

í –

îáü

åêòè

â áà

ñóá

üåêò

èâ

ìýä

ýýëý

ë

Õîò

ûí

çà

ñàãë

àëû

í

èí

äåêñ

ªðã

ºí ó

òãàà

ð,

25 ø

àëãó

óð ¿

ç¿¿ë

ýëòò

ýé

Äóí

ä çý

ðýã

Áàã

à Ã

îë ò

ºëºâ

äå

ôàê

òî

¿íýë

ãýý

Ñîí

èðõ

îã÷

òàëó

óäû

í 1

-2 º

äðè

éí

óó

ëçàë

ò çî

õèîí

áà

éãó

óëæ

, ñàí

àë

àñóó

ëãû

í à

íêå

ò,

áóñà

ä ì

ýäýý

ëëè

éã

àøè

ãëàä

àã

Òîî

í á

à òº

ñººë

ºëä

ñóóð

èëñ

àí ÷

àíàð

ûí

ì

ýäýý

ëýë,

óðü

ä÷è

ëñàí

ñó

äàëã

àà

Äýë

õèé

í

çàñà

ãëàë

ûí

¿í

ýëãý

ý

ªðã

ºí ó

òãàà

ð,

42 ø

àëãó

óð ¿

ç¿¿ë

ýëòò

ýé.

23 î

ðîí

Áàã

à, ä

óíä

çýðý

ã Á

àãà

Äå

ôàê

òî

¿íýë

ãýý

Øêà

ë, 1

0 á¿

ëýã

òóñ

á¿ðè

éí

¿í

äñýí

îð

îëö

îã÷ä

îîñ

àâàõ

ñà

íàë

àñó

óëãû

í

ñóäà

ëãàà

Òîî

í á

à òº

ñººë

ºëä

ñóóð

èëñ

àí ÷

àíàð

ûí

ì

ýäýý

ëýë,

óðü

ä÷è

ëñàí

ñó

äàëã

àà

Äýë

õèé

í á

àíêí

û

èí

ñòè

òóò

ªðã

ºí ó

òãàà

ð,

6 ñà

ëáàð

ò ä¿

í ø

èí

æè

ëãýý

212

îðí

ûã

õàì

àðñà

í

Îãò

¿ã¿

é á

óþó

õÿçã

ààðë

àãäì

àë

Òîä

îðõî

é

áóñ

Äå

ôàê

òî

áà

äå þ

ðü ¿

íýë

ãýý

Èí

äåêñ

, áóñ

àä

áàé

ãóóë

ëàãû

í

öóã

ëóóë

ñàí

ì

ýäýý

ëëè

éã

àøè

ãëàä

àã,

ìýä

ýýëë

èé

í ý

õ ñó

ðâàë

æ ÿ

íç

á¿ð

Ìýä

ýýëë

èé

í ý

õ ñó

ðâàë

æàà

ñ õà

ìàà

ðàí

ÿí

ç á¿

ð, ¿

éë

ÿâäà

ë

øè

íæ

ýý÷ä

èé

í á

îëîí

áè

çíåñ

á¿ë

ãèé

í ñ

àíàë

àñ

óóëã

ûí

ñóä

àëãà

à,

Òîî

í á

îëîí

÷àí

àðû

í

ìýä

ýýëý

ë


80


81

Á¯ËÝÃ 12 Ä¯ÃÍÝËÒ

Óëñ îðíû ýðõëýí ÿâóóëàõ ¿íýëãýýíèé çàñàãëàëûí àñóóäëóóä

¯íýëãýýíèé ¿éë ÿâöûí á¿õ ¿å øàòàíä òóõàéëáàë, ¿íýëãýýã òºëºâëºõ, ÿâóóëàõ, ìýäýýëýëä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, ¿ð ä¿íã òàéëàãíàõäàà àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí çàð÷ìóóäûã áàðèìòëàõ õýðýãòýé. Õàðèóöëàãà, èë òîä áàéäàë, øóäàðãà áàéäàë, îðîëöîî, ¿ð àøèã çýðýã çàñàãëàëûí çàð÷ìóóäûã ¿íýëãýý õèéõäýý áàðèìòëàõ íü íýí ÷óõàë. Õýðýâ ýäãýýð çàð÷ìóóäûí àëü íýãèéã îðõèãäóóëáàë ¿íýëãýý á¿õýëäýý õóóëü ̧ ñíû áºãººä íàéäâàðòàé áîëæ ÷àäàõã¿é. Ýíý õýñýãò óëñ îðíîîñ ýðõëýí ÿâóóëàõ çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíä àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí çàð÷ìóóäûã áàðèìòëàõ òóõàé ºã¿¿ëýõ áîëíî. Äàðàà íü ñàíõ¿¿æèëò õèéõ òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë¿¿äèéã òîäîðõîéëîõûã îðîëäîíî. Ýöýñò íü ¿íýëãýýíèé ãîë àëõàìóóäûã òîéìëîí àâ÷ ¿çýæ, çàðèì çºâëºìæèéã ºãºõ áîëíî.

Õàðèóöëàãà: àìæèëòòàé ¿ð ä¿íä õ¿ðãýõèéí òóëä ¿íýëãýý õèéæ áóé á¿ëýã òóéëûí õàðèóöëàãàòàé áàéõ ¸ñòîé. Õýðýâ àñóóëò ãàðâàë á¿ëãèéí ãèø¿¿ä, ò¿¿í÷ëýí ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí ãèø¿¿ä àëèâàà àñóóëòûã õýëýëöýõ, ò¿¿íä õàðèóëò ºãºõºä áýëýí áàéõ õýðýãòýé. Ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãààãààð ìýäýýëýë öóãëóóëàõ á¿ëýã, óðüä÷èëñàí ñóäàëãàà õèéõ øèíæýý÷èä ìºí òýäãýýð àñóóëòàä õàðèóëàõ öàã çàâ ãàðãàõ ¸ñòîé.

Èë òîä áàéäàë: ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ, ò¿¿âýð õèéõ, ñóäàëãààã óäèðäàõ ¿éë àæèëëàãàà, ìýäýýëýë áîëîâñðóóëæ ä¿í øèíæèëãýýã õèéõ ¿éë ÿâö á¿õýëäýý èë òîä áàéõ ¸ñòîé. Òºñºâ, ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãààíû àíêåò, ¿íäñýí ìýäýýëýë ìºí îëîí íèéòýä èë áàéõ ¸ñòîé. Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãàä äóðäñàí÷ëàí ¿íýëãýý íàéäâàðòàé, õóóëü ̧ ñíû áàéõ ÿâäàë íü ýíýõ¿¿ àæèë õýð èë òîä áàéõààñ õàìààðíà.

Øóäàðãà áàéõ: çàñàãëàë ÿíç á¿ðèéí á¿ëã¿¿äýä õýðõýí íºëººëºõèéã ¿íýëãýýíä òóñãàõ ̧ ñòîé. Õýäèéãýýð íèéãìèéí á¿õ á¿ëãèéã ñóäëàõ áîëîìæã¿é ÷ çàñàãëàëûí íºëººëëèéã àëü áîëîõ îëîí á¿ëýã äýýð òîäîðõîéëîõûã õè÷ýýõ õýðýãòýé. Ýìçýã áîëîí íèéãìýýñ ãàäóóðõàãäñàí á¿ëãèéíõíèéã îðîëöóóëàõ íü àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí çàð÷ìûã ïðàêòèêò õýðýãæ¿¿ëæ áóé õýðýã áîëíî.

¯ð àøèã: àëèâàà òºñºë íü òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõûí òóëä ¿ð àøèãòàé áàéõ ̧ ñòîé. Àëü ÷ òºðëèéí ñóäàëãààíû àæèë çàðäàë øààðääàãèéã áèä ìýäíý. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä çàñàãëàë, àðä÷èëàë áîëîí áóñàä àñóóäëààð àæèëëàæ áóé çºâëºõ¿¿ä ñóäàëãààíû àæèëäàà íýëýýä õýìæýýíèé ìºíãº àâàõ áîëñîí. Äýëõèé íèéòýýð ãàäààäûí çºâëºõ¿¿äèéí çàðäàë äîòîîäûí ñóäëàà÷äûíõààñ èë¿¿ ºíäºð áàéíà. Çàñãèéí ãàçàð, èðãýíèé íèéãýì, èõ äýýä ñóðãóóëèóäààñ


82

ÿâóóëæ áóé ñóäàëãààíû çàðäàë åðºíõèéäºº áàãà áîëîâ÷ ÷àíàð íü ãàäíû ñóäàëãààòàé èæèë áóþó èë¿¿ ºíäºð áàéíà. Çàñàãëàëûí àñóóäàë îéðûí èðýýä¿éä ó÷èð õîëáîãäîëòîé õýâýýð áàéõààð áàéíà. Èéìýýñ óëñ îðíóóä çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõèéã àëü áîëîõ ýðìýëçýõ õýðýãòýé.

Îðîëöîî: Òºãñ îéëãîëòîîð áîë ñîíèðõîã÷ á¿õ òàëóóä ¿íýëãýýíèé á¿ð ýõíýýñ íü äóóñàõ õ¿ðòýë á¿õèé ë ¿éë ÿâöàä îðîëöäîã áàéõ ̧ ñòîé. Õàðèí áîäèò áàéäàë äýýð çàðèì ñîíèðõîã÷ òàëûã îðîëöîõûã óðüäàãã¿é, îðîëöóóëàõààð ñîíãîäîãã¿é áºãººä òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí õàðüöàà õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã. ̄ íýëãýýã óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõ ¿¿ðýã á¿õèé óäèðäàõ çºâëºë òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí òºëººëëººñ á¿ðäñýí áàéõ ó÷èðòàé. Òºðèéí òàëûí òºëººëºë íü äàâàìãàéëñàí òîõèîëäîë ÷ ýíý õî¸ð á¿ëýã õàìòðàí àæèëëàõ íü ººðºº óðàãøèëñàí àëõàì áîëíî.

¯íýëãýýíèé ¿éë ÿâöàä àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ïðàêòèêèéã õýðýãæ¿¿ëñýíýýð ¿íýëãýýíèé ä¿íã èðãýíèé íèéãýì, îëîí íèéò, çàñãèéí ãàçàð áîëîí ãàäíû îðîëöîã÷èä òóõàéëáàë, õî¸ð áîëîí îëîí òàëò õàìòûí àæèëëàãààíû õàíäèâëàã÷èä õ¿ëýýí çºâøººðíº. ¯íýëãýý ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãàä äóðäñàí÷ëàí ìýðãýæëèéí ºíäºð ò¿âøèíä õèéãäñýí áàéõ ¸ñòîé. Óëñ îðíû çàñàãëàëûí ¿íýëãýý ýäãýýð íºõöºëèéã õàíãàñàí òîõèîëäîëä ¿íäýñíèé õºãæëèéí òºëºâëºãººíä òóñãàãäàæ, çàñàãëàëûí àñóóäëààð èðãýíèé áîëîâñðîëûã íýìýãä¿¿ëýõ, öààøëààä óëñ îðíû àðä÷èëàë, õºãæèëä çàñàãëàëûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã íýìýãä¿¿ëýõ áîëíî. ¯íýëãýýíèé ¿éë ÿâöûí ¿íäñýí àëõàìóóäûã äîð òîéìëîí àâ÷ àâ÷ ¿çñýí áîëíî.

Ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë¿¿ä

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãà á¿õýëäýý ººð ººð òºðëèéí ¿íýëãýýíèé àøèã òóñ, ºðòºã çàðäëûí òóõàé õýëýëö¿¿ëãèéã àãóóëæ áàéãàà áèëýý. Ýíý õýñýãò ñàíõ¿¿ãèéí íººöºº õýðõýí òýðã¿¿ëýõ çîðèëòóóäàä ÷èãë¿¿ëýõ òóõàé çºâëºíº.

1. Õýí îðîëöîõ âý ãýäýã íü ýõíèé ÷èãëýë áîëíî. Þóíû ºìíº òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ ñîíèðõîã÷ òàëóóä õàìòðàí àæèëëàõ øààðäëàãàòàé, ìýäýýëýë öóãëóóëàõàä ¿íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí áàéãóóëëàãûã îðîëöóóëàõ õýðýãòýé. Äýýð äóðäñàí÷ëàí, çàñàãëàëûí ¿íýëãýý íü óëñ ¿íäýñòýí, èðãýäèéí ñàéí ñàéõàí áàéäàëä çîðèóëàãäñàí ç¿éë. Òèéìýýñ øóóä çàðäëûã òîîöîõäîî çºâõºí òºëººëºõ ÷àäâàð á¿õèé îðîëöîã÷äûã àâ÷ ¿çýõ íü ç¿éòýé. ¯íýëãýýíä òîì á¿ëã¿¿äèéã ºðãºíººð îðîëöóóëàõ óó, îðîëöîîíû ò¿âøèíã õÿçãààðëàõ óó ãýäãèéã ñàéòàð áîäîõ õýðýãòýé.

2. Äå þðü ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä èõýâ÷ëýí ºðòºã áàãàòàé áàéäàã, õàðèí äå ôàêòî ¿ç¿¿ëýëò áóþó çàñàãëàëûí ïðàêòèê õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëä øóóä íºëººòýé.

3. Ìýäýýëëèéí ¿íýí çºâèéã íÿãòëàõ àæèë äýýð õýìíýõ õýðýãã¿é. 4. Òºñâèéí äîð õàÿæ 10 õóâèéã ¿íýëãýýíèé ä¿íã îëîí íèéòýä

òàíèëöóóëàõàä çàðöóóëàõ õýðýãòýé. 5. Õýìæèëò õèéõýä õºðºíãº îðóóë.


83

Çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã àìæèëòàä õ¿ðãýõ ¿íäñýí àëõàìóóä

• Îðîëöîîã õàíãàõ• Çàñàãëàëûí ¿íýëãýý áîë óëñ òºðèéí øèíæòýé ¿éë àæèëëàãàà,

òèéìýýñ ºðãºí îðîëöîîã øààðäàíà. • Óëñ îðíû çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõýä îðîëöîõ ñîíèðõîëòîé á¿õ

òàëóóäûí íýýëòòýé óóëçàëòóóäûã çîõèîí áàéãóóë. • Òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ ñîíèðõîã÷ òàëóóäààñ á¿ðäñýí óäèðäàõ

çºâëºëèéã ñîíãî. Óäèðäàõ çºâëºë íü ¿íýëãýýíèé íàéäâàðòàé, õ¿ëýýí çºâøººðºãäºõ áàéäëûã õàíãàõûí òóëä ¿íýëãýýíèé á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ ¸ñòîé.

• ¯íýëãýý ºíäºð ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã øààðääàã òóë õýí íýãýí íü õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ çàð÷ìûí äàãóó ã¿éöýòãýõ çàõèðëûã òîìèëîí àæèëëóóëàõ õýðýãòýé.

• ¯íýëãýýã àìæèëòàä õ¿ðãýõèéí òóëä óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿ä, ò¿¿íèé óäèðäàã÷ íýð òºð, õóâèéí àøèã õîíæîî îëõûí òóëä áèø, óëñ îðíûõîî ñàéí ñàéõíû òºëºº øàðãóó àæèëëàõàä áýëýí áàéõ ¸ñòîé. Ã¿éöýòãýõ çàõèðàë íü àëèâàà óëñ òºðèéí äýìæëýã àâ÷ ÷àääàã, ìºí ÷àäâàðëàã àæèëòíóóäòàé áàéõ õýðýãòýé.

• ¯íýëãýýíèé òºðëèéã ñîíãîõ • Èðãýäèéí ìýäëýã óõààíûã äýýøë¿¿ëýõ, çàñàãëàëûã ñàéæðóóëàõàä

÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò-øèíæèëãýý õèéõ, óëñ òºðèéí ýñâýë áîäëîãûí õýëýëöýõ àñóóäëûã òîäîðõîéëîõ, áîäëîãûí ººð÷ëºëòèéã ñàíàë áîëãîõ, ¿íýëãýý õèéõ çýðýã òîäîðõîé õýðýãöýý, çîðèëãûã õàíãàæ ÷àäàõóéö ¿íýëãýýíèé òºðëèéã ñîíãî.

• ¯íýëãýýíèé òºðëèéã ñîíãîõäîî õ¿íèé áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéí õóâüä áîëìæòîé ýñýõèéã áîäîëö.

• Çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã á¿ðýí õàðóóëàõûí òóëä äå þðü áàéäëûã ¿íýëýõýä çîðèóëàãäñàí óðüä÷èëñàí ñóäàëãààã ãîë ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí äå ôàêòî ñóäàëãàà, ìºí æèðèéí èðãýäèéí ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãààòàé õîñëóóë.

• Ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæèéã ñîíãîõ• Äå ôàêòî áîëîí äå þðü ìýäýýëëýýð õàíãàõ ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæóóäûã õàé. • Ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæèéí ÷àíàðûã øàëãà. • Òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãàä áàéãàà ìýäýýëëèéí æàãñààëòûã ãàðãà. • Áîëîìæòîé áîë ÷àíàðûí áîëîí òîîí ìýäýýëëèéã õîñëóóëàí õýðýãëý.

• ¯ç¿¿ëýëòèéí òºðëèéã ñîíãîõ • Çàñàãëàëûí äå ôàêòî áîëîí äå þðü íºõöºë áàéäëûí àëü àëèíûã

õàìðàõûã îðîëä. • Îáüåêòèâ, ¿éë ÿâäàëä ñóóðèëñàí, òºñººëºëä ñóðèëñàí ¿ç¿¿ëýëòèéí

àëü àëèíûã õýðýãëý. • Õóó÷èí ¿ç¿¿ëýëòèéí çàéã ä¿¿ðãýõ çîðèëãîîð øèíý ¿ç¿¿ëýëòèéã


84

áîëîâñðóóë. ¯ç¿¿ëýëòèéí ¿íýí çºâ, íàéäâàðòàé áàéäëûã øàëãà.• Àëèâàà ç¿éëèéã øóóä õýìæèõ áîëîìæã¿é, ýñâýë øóóä õýìæèõ ºðòºã

íü õýò ºíäºð òîõèîëäîëä îðëóóëàõ ¿ç¿¿ëýëòèéã àøèãëà. • Õóó÷èí ¿ç¿¿ëýëòèéã õýðýãëýõ áîëîìæòîé íºõöºëä øèíý ¿ç¿¿ëýëò

áîëîâñðóóëàõ ãýæ øèíýýð äóãóé á¿¿ çîõèî.

• Ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãàà àøèãëàí ìýäýýëýë öóãëóóëàõ ¿eä ò¿¿âðèéí çîõèñòîé ñòðàòeãèéã ñîíãîõ

• Çàäàðãàà õèéõ áîëîìæòîéãîîð ò¿¿âðèéí õýìæýýã òîãòîî.• Áîëîìæòîé áîë ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âðèéí àðãûã àøèãëà.

• ¯íýëãýýíèé ýöýñò áóñ, ýõýíä ¿ð ä¿íã õýðõýí òàíèëöóóëàõ òàëààð áîä • Äýýð äóðäñàí ñóäàëãààíû ýõíèé àëõàìóóä ¿íýëãýýíèé ä¿íã òàéëàãíàõ,

ò¿ãýýõýä íºëººëäºã. • ¯íýëãýýíèé ä¿íã îëîí íèéòýä òàíèëöóóë.

• Çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõäýý èë òîä áàéäëûã õàíãàæ, õàðèóöëàãà, ¿ð àøèã, øóäàðãà áàéäàë, îðîëöîî çýðýã àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí çàð÷ìóóäûã áàðèìòàë

• Îëîí íèéò ñóäàëãààíû ¿íäñýí ìýäýýëýëòýé òàíèëöàõ áîëîìæèéã õàíãà. • Òºñëèéí á¿õ áàðèìò áè÷èã, ò¿¿íèé äîòîð òºñºâ, ìýäýýëëèéí êîä,

óóëçàëòóóäûí òýìäýãëýëèéã îëîí íèéòýä èë áàéëãà.

• Õýò ºíäºð çîðèëò òàâüæ, ÷àíàðûí àëäàà ãàðãàõûí îðîíä ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä æèæèã õýìæýýíèé ¿íýëãýý õèéõýýñ àæëàà ýõëýõ íü äýýð ãýäãèéã ñàíàæ ÿâ.

Ýäãýýð á¿õ àëõàì õîîðîíäîî õîëáîî õàìààðàëòàé. Ýíý á¿õ àëõàì ñàíõ¿¿, õ¿íèé íººö õýð áàéãààãààñ õàìààðíà. ¯íýëãýýã àìæèëòòàé ÿâóóëàõàä õºðºíãº ìºíãº ìàø ÷óõàë áîëîâ÷ õ¿íèé íººö ò¿¿íýýñ äóòàõààðã¿é à÷ õîëáîãäîëòîé. Ñóäàëãààíû ÷àíàð, ºðòºã çàðäàë óëñ îðîí á¿ðò òºäèéã¿é, íýã óëñàä èõýýõýí ÿëãààòàé áàéäàã. Çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõèéã ñîíèðõîæ áóé, ìºí îëîí òºðëèéí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûã îðîëöóóëàõûã õ¿ñ÷ áóé çàñãèéí ãàçàð òåõíèêèéí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ áîëîìæòîé áàéõ ¸ñòîé. ªðãºí îðîëöîîã õàíãàæ, ¿íäýñëýë á¿õèé ñóäàëãààíû òºëºâëºãººã òàíèëöóóëàõ íü ãàäíû ñàíõ¿¿æèëò àâàõ, àìæèëòàä õ¿ðýõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëíý. Õýðýâ ¿íýëãýý àìæèëòòàé áîëáîë ¿íýëãýýíèé öàð õ¿ðýýã ºðãºæ¿¿ëýõ áîëîìæ ãàðíà. Áîëîìæ áîë òîãòâîðòîé áàéäëûí ¿íäýñ ìºí. Óëñ îðíû òýðã¿¿ëýí ÿâóóëàõ çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíèé òîãòâîðòîé áàéäàë íü ýíýõ¿¿ ¿íýëãýýíèé óëñ îðíû õºãæèë, òºðèéí áîäëîãî, èðãýíèé áîëîâñðîëä ¿ç¿¿ëýõ íºëººã óëàì ºñãºí íýìýãä¿¿ëýõ áîëíî.


85

ÀØÈÃËÀÑÀÍ ÝÕ ÑÓÐÂÀËÆ, ÕÎËÁÎÎÑ

Íîì á¿òýýë¿¿ä

Government of Mongolia and UNDP, Democratic Governance Indicators: Assessing the State of Governance in Mongolia http://www.undp.org/oslocentre/docs07/DGI-Mongolia.pdf

International IDEA’s Democracy Assessment Framework http://www.idea.int/democracy/index.cfm

National Academy of Sciences, Improving Democracy Assistance: Building Knowledge through Evaluations and Research, 2008 (www.nap.edu/catalog/12164.html)

Netherlands Institute of International Relations, Framework for Strategic Governance and Corruption Analysis, October 2007.

Transparency International Zimbabwe, A Comparative Study of National Integrity Systems in Five Southern African Countries, 2007.

UNDP, Governance Indicators Users’ Guidehttp://www.undp.org/oslocentre/docs07/undp_users_guide_online_version.pdf

UNDP, Framework for Selecting Pro-Poor and Gender-Sensitive Governance Indicators http://www.undp.org/oslocentre/docs06/Framework%20paper%20-%20entire%20paper.pdf

UNDP, Framework for Piloting the Development of Pro-Poor and Gender-Sensitive Governance Indicators for Policy Reformhttp://www.undp.org/oslocentre/docs06/Framework%20for%20piloting.pdf

UNDP and Christian Michelson Institute, Governance Assessments: Opportunities for Inclusive Participation and National Ownership, September 2007.

USAID, Handbook Of Democracy And Governance Program Indicatorshttp://www.usaid.gov/our_work/democracy_and_governance/publications/pdfs/pnacc390.pdf

USAID Centre for Democracy and Governance, Conducting a DG Assessment: A Framework for Strategy Development, November 2000.Vera Institute of Justice, Global Guide to Performance Indicatorshttp://www.vera.org/


86

Âýá õóóäñóóä

International Household Survey Networkhttp://www.internationalsurveynetwork.org/home/

UNDP Democratic Governance Assessmentshttp://www.undp.org/oslocentre/flagship/democratic_governance_assessments.html

Global Programme on Capacity Development for Democratic Governance Assessments and Measurementshttp://www.undp.org/oslocentre/flagship/democratic_governance_assessments.html

United Nations Democracy Fund (UNDEF)http://www.un.org/democracyfund/

Democratic Governance Thematic Trust Fund (DGTTF)http://www.undp.org/governance/ttf.htm

Centers for Disease Control and Preventionhttp://www.cdc.gov

Survey Gizmohttp://www.surveygizmo.com

Survey Monkeyhttp://www.surveymonkey.com


87

Documents

Засаглалын үнэлгээг төлөвлөхүй: арга зам, ашиг тус, өртөг зардал. Хэрэглэгчийн гарын авлага