ÒÀÐÍÈÉÍ Ó×ÈÐ,

ÌÀÀÍÈÉÍ ÓÒÃÀÁóðõàíû øàøèí ø¿òýã÷äýä

çîðèóëñàí áè÷èë ãàðûí àâëàãà

Âàøèíãòîí Äè Ñè, 2010

ÒÀÐÍÈÉÍ Ó×ÈÐ, ÌÀÀÍÈÉÍ ÓÒÃÀ

Áóðõàíû øàøèí ø¿òýã÷äýä çîðèóëñàí áè÷èë ãàðûí àâëàãà

Íîìûã á¿òýýã÷èä:

Ì.Äýëãýðöîãò Ø.Ñîíèíáàÿð Á.Ýðäýíýáàò Ì.Ñàðóóë-Ýðäýíý

Õýâëýëèéí ýõèéã: Á.Ýíõ÷èìýãÕýâëýëèéí õóóäàñ: À6/

“ADMON” õýâëýëèéí ãàçàð õýâëýâ.

Âàøèíãòîí Äè Ñè, 2010

3

Îðøèë áîëãîí ºã¿¿ëýõ íü

Äýýðõèéí Ãýãýýíòýí Àðâàí äºðºâä¿ãýýð Äàëàé Ëàì Äàíçàí Æàìö 1935 îíû äîëîîí ñàðûí çóðãààíû ºäºð Òºâäèéí Äàãöýð õýìýýõ òîñãîíä òàðèà÷íû ãýðò ìýíäýëæýý. Äàëàé ëàìûã Ýíýðýë íèã¿¿ëñëèéí Æàíðàéñýã áóðõàíû äàëàí äºðºâ äýõ õóâèëãààí õýìýýí èòãýäýã. Õÿòàäûí êîììóíèñòóóäûí Òºâä äýõ õàëäëàãà, ñàíààðõëûí óëìààñ Äýýðõèéí ãýãýýíòýí Ýíýòõýã ð¿¿ çóãòàí ãàð÷ óëñ òºðèéí îðîãíîë àâñàí áàéíà. Íîðâåãèéí Íîáåëèéí Øàãíàëûí Õîðîî 1989 îíä “Ýíõòàéâàíû øàãíàë”-àà Äàëàé ëàìä îëãîõîä äýëõèéí á¿õ óëñ îðîí, àðä èðãýä ñýòãýë õàíãàëóóí õ¿ëýýí àâ÷, ñàéøààí äýìæñýí áèëýý. Äàëàé ëàì Áóðõàíû øàøíû á¿õèé ë ñóðãóóëèéã ñóäàëñàí áºãººä ¿ðãýëæ øàøèí õîîðîíäûí õàðèëöàí îéëãîëöëûí òàëààð ñóðãàæ, á¿õ øàøèíòíûã íýýëòòýé, øóäàðãà áàéæ äýëõèé íèéòèéí õàðèóöëàãûã áèé áîëãîõûã óðèàëäàã. Òýðáýýð øèíæëýõ óõààíä íýí ñîíèðõîëòîé áºãººä õ¿íèé îþóí óõààí, áèå, ñýòãýëèéí õàðèëöàà õîëáîîã ñóäàëäàã õè÷ýýë, ñåìèíàðò îðîëöäîã þì.

4

Äýýðõèéí ãýãýýíòýíýýñ ÿìàð øàøèí ø¿òäýãèéã íü àñóóõàä “ìèíèé øàøèí áîë íèíæèí ñýòãýë” õýìýýí õàðèóëäàã.

Äýýðõèéí ãýãýýíòýí Äàëàé ëàìûí àõ, ÿíáóì õèéäèéí õàìáà àãñàí, Èíäèàíàãèéí Èõ Ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð, ìîíãîë÷óóäûí Äàãöýð ðýíá¿÷è õýìýýí àâãàéëäàã Ò¿âäýí Æèãìýä Íîðîâ íü 1979 îíä Èíäèàíà ìóæèéí Áë¿¿ìèíãòîí õîòíîî Òºâäèéí ñî¸ë, øàøíûã õàäãàëàõ çîðèëãîîð Òºâäèéí Ñî¸ëûí Òºâèéã ¿íäýñëýí áàéãóóëñàí þì. Òýðáýýð Òºâäºä õ¿íèé ýðõ õýðõýí çºð÷èãäºæ áóéã áîëîí ÁÍÕÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðààñ Òºâäºä ÿâóóëæ áóé ¿éë àæèëëàãààã äýëõèé íèéòýä ìýä¿¿ëýõýýð øèéäýí, 1950 îíä íóòãàà îðõèí ãàðñàí õ¿í. Íîðîâ Ðýíá¿÷è íü Èíäèàíàãèéí Èõ Ñóðãóóëüä 22 æèë áàãøèëñíûõàà äàðàà íàñíû àìðàëòàíäàà ãàð÷, Òºâäèéí Ñî¸ëûí Òºâèéí ¿éë àæèëëàãààíäàà ãîëëîí ç¿òãýõ áîëæýý.

2005 îíä Äýýðõèéí ãýãýýí Äàëàé ëàì Àæàà Ðýíá¿÷è-ã òóñ òºâèéí çàõèðëààð òîìèëñîí áèëýý. Òºâäèéí íóòàãò áàéñàí Áóðõàíû øàøíû çóðãààí òîì ñóðãóóëèéí íýã áîëîõ ÿìáóì õèéäèéí õàìáà ëàì Àæàà ãýãýýí Òºâäèéí ñî¸ë, øàøèíä ó÷èðñàí äàðàìò øàõàëòûí óëìààñ 1998 îíä ýõ íóòãàà

5

îðõèí ãàðñàí þì. Ìîíãîë óãñààòàí Àæàà ãýãýýí íü Ç¿¿í Òºâäèéí Õºõ Íóóðûí íóòàãò òºðñºí áºãººä áàãà íàñàíäàà øàðûí øàøíûã ¿íäýñëýã÷ Áîãä Çîíõàâûí ýöãèéí 8-ð õîéä ä¿ðýýð òîäîð÷ýý. Ãýãýýíòýíä Äàëàé ëàì, Áàí÷èí áîãä òýðã¿¿ëýí ãýãýýí èõ ëàì íàð íîì çààæ áàéâ. Àæàà ãýãýýí íü ýðäýì íîìûí ¿éëñ áîëîí äèïëîìàò ¿éë àæèëëàãààíààñàà ãàäíà óðëàãèéí á¿òýýë, óðàí áàðèëãûí óõààíä ìºí ãýãýýðñýí ëàìòàí.

Àæàà ãýãýýí òóñ òºâèéí çàõèðëààð òîìèëîãäñîíîîñîî õîéø ¿éë àæèëëàãààã íü ñýðãýýí èäýâõæ¿¿ëæ, çºâõºí Òºâäèéí òºäèéã¿é Ìîíãîëûí Áóðõàí øàøèíòíûã ÷ õàìðóóëàí àæèëëàõ áîëñíîîð òºâèéíõºº íýðèéã Òºâä Ìîíãîëûí Øàøèí Ñî¸ëûí Òºâ õýìýýí ººð÷èëæýý. Àæàà ãýãýýí ºä㺺 Ìîíãîë óëñàä ºí÷èí ÿäóóñûã òýòãýõ, ºâ÷èí ýìãýãòýíä òóñëàõ ÿíç á¿ðèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áºãººä õàìãèéí ñ¿¿ëä õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí òîìîîõîí òºñºë íü Ìîíãîëä õ¿¿õäèéí õàâäðûí ýì÷èëãýý îíîøèëãîîíû èæ á¿ðýí ýìíýëýã áàðèõ àæèë þì.

Áóðõàíû øàøíûã ø¿òýí áèøðýã÷ òà á¿õýíäýý çîðèóëàí ýíýõ¿¿ áè÷èë íîìûã á¿òýýñíèéõýý ó÷ðûã îäîî òàéëáàðëàÿ. Ìààíü, òàðíèä Áóðõàíû

6

øàøíû ìàø ºðãºí äýëãýðýíã¿é àãóóëãà, ã¿í óõààí, ¿çýë ñàíàà íÿãòðàí áàãòñàí áàéäàã. Òèéìýýñ òîì òîì íîì ñóäðûã öýýæýýð óíøèæ ¿ë ìýäýõ ýíãèéí àðä èðãýäèéí õóâüä çºâõºí òýðõ¿¿ òàðíèéã öýýæëýýä çºâ ¿åä íü óíøèæ ÿâàõ íü òóñòàé þì. Òàðíè ñàìãàðä, òºâä õýëýýð áàéäàã ó÷ðààñ ÷óõàì þóí òóõàé çàëáèð÷ áàéãààãàà ìýäýõèéí ¿¿äíýýñ, ìºí øàøíàà áèä çºâõºí ìóõàð ñ¿ñãèéí òàëààñ áóñ ìýäýæ óõààðàõûí ¿¿äíýýñ ìààíèéí çóðãààí ¿ñýã õèéãýýä òàðíèéí îð÷óóëãà òàéëáàðûã òà á¿õýíäýý çîðèóëæ áàéãàà þì. ª÷¿¿õýí æèæèã ìýò õàðàãäàâ÷ ýíý íîìä îëîí õ¿íèé ìýäëýã óõààí, õ¿÷ õºäºëìºð øèíãýñíèéã áîëãîîíî óó?

Ãàíäàíòýã÷èíëèí õèéäèéí ãýâø ëàì Á.Ýðäýíýáàò íàð òàðíèéã ìîíãîë äóóäëàãààð áè÷èæ, ãýâø ëàì, íýðò ýðäýìòýí Ø.Ñîíèíáàÿð îð÷óóëñàí áîëíî. Ìîíãîë Ñî¸ëûí Òºâèéí Òýðã¿¿í, äîêòîð Ì.Ñàðóóë-Ýðäýíý òýð á¿ãäèéã õýâëýëä áýëäýí ýìõòãýæ, ìèíèé áèå ºãëºãèéí ýçýí áîëæ øàøèí àìüòàíä òóñëàõ º÷¿¿õýí çàâøààí îëäîí òà á¿õýíä õýâë¿¿ëýí õ¿ðãýæ áàéãààäàà áàÿðòàé áàéíà.

Ìàíàëæàâûí Äýëãýðöîãò

7

ÌÀÀÍÈÉÍ ÓÒÃÀ

ÓÌ ÌÀ ÍÈ ÁÀÄ ÌÝ ÕÓÌ

Ýõíèé ÓÌ ¿ñýã íü ñ¿ñýãòýí õ¿í ººðèéí áèå, õýë, ñýòãýëèéã àðèóñãàæ, Áóðõàíû ëàãøèí, çàðëèã òààëàëä õóâèðàõûã èëýðõèéëäýã.

ÌÀ ÍÈ ãýäýã íü “ýðäýíý” ãýñýí óòãàòàé, àðãûí òàëûã èëýðõèéëíý. Ýíý íü ãýãýýðëèéã îëîõ áîäü ñýòãýë, õàéð ýíýðýë, íèã¿¿ëñýõ ñýòãýë þì. ßäóóðëààñ àâðàõ ýðäýíý øèã ë ãýãýýðëèéí áîäü ñýòãýë íü áýðõøýýëèéã ãýòýëãýæ àìãàëàíã àâ÷ðàõ óâèäàñòàé.

ÁÀÄ ÌÝ ãýäýã íü “áàäàìëÿíõóà” öýöãèéã èëýðõèéëæ, áèëèã óõààíûã áýëýãääýã. Áàäàìëÿíõóà íü øàâàðò óðãàäàã áîëîâ÷ áóçàð áóñ áàéäàã. ¯¿íòýé àäèë áèä áèëèã óõààíû õ¿÷ýýð þìñ ¿çýãäýë ìºíõ áóñûã òàíüæ, õîîñîí ÷àíàðûã îéëãîæ àâäàã.

ÕÓÌ ¿ñýã íü ñàëøã¿éã èëýðõèéëäýã. Àðãà áèëèãèéí ñàëøã¿éí ÷àíàð þì. Öàãëàøã¿é, õºäëºøã¿é ÿìàð ÷ þì ò¿¿íä ñààä áîëäîãã¿é ãýñýí óòãàòàé.

8

Èíãýýä ÓÌ ÌÀ ÍÈ ÁÀÄ ÌÝ ÕÓÌ ãýñýí çóðãààí ¿ñýã íü àðãà áà áèëèãèéí ñàëøã¿é íýãäýë õýìýýõ çàì ìºðèéã ñàéòàð ìýäñýíýýð òàíû àðèóí áóñ áèå, õýë, ñýòãýë ÷èíü Áóðõàíû àðèóí ëàãøèí, çàðëèã, òààëàë áîëæ õóâèðíà ãýñýí óòãàòàé þì.

9

ÁÓÐÕÀÍ ÁÀÃØÈÉÍ ÌªÐêË, ÒÀÐÍÈ

Òàâõàé ò¿ãæèé øàãæà ðèãò¿í øèíØàíæèé ìèò¿â ä¿äæèé á¿íæîí áàÑýðæèé ëõ¿ìá¿¿ äà â¿ð æèäâèé ã¿Øàãæàà çîâó äý ëà ÷àíöàë ëî

Äàäúÿà òà óì ì¿íè ì¿íè ìàõà ì¿íè øàãæà ì¿íè åý ñóóõàà Ìýðãýí àðãàò íèã¿¿ëñýëýýð Øàãæàãèéí ÿçãóóðò ìýíäýëñýí áºãººäÌÿòàðø ¿ã¿é ÷èí çîðèãîîð øóìíàñûí ºíãèéã ìºõººí ñºíººæÌÿíãàí íàðàí áàäàðñàí àëòàí ñ¿ìáýð óóë ìýò æàâõëàíò ëàãøèíòÌàíëàéëàí óäèðäàã÷ Øàãæàãèéí ýðõýì òýðã¿¿íýý ìºðãºì¿¿ Ñàíàñàí ¿éëýý áîäîîä áóðõàí áàãøäàà õ¿æ áàðèàä çàëáèð÷ áîëíî.

10

ÌÀÍÇÓØÈÐÈ ÁÓÐÕÀÍÛ Ç¯ÐÕÝÍ ÒÀÐÍÈ

Øîí¿ ÷àë¿ã ÷àíâà âóÈøèé äîíìý ðàâä¿ æàíÆèãäýí ñ¿ìæèé ì¿íñýë âàÆàìáû ÿíëà ÷àíöàë ëî

Óì àðà áàçà íàäè, óì àðà áàçà íàäè, óì àðà áàçà íàäè Èäýð çàëóóãèéí õàâ áàéäëûã õàäãàëñàíÈëýðõèéåý áýëãý áèëãèéí çóëûã áàäðóóëàã÷Ýíý ãóðâàí åðòºíöèéí õàðàíõóéã àðèëãàã÷Ýãøèã ÿðóó Ìàíçóøèðäàà ìºðãºì¿¿

Óì àðà áàçà íàäè

ªäºðò ãóðâàí óäàà óíøèæ çàëáèðíà. Ìàíçóøèðè áóðõàíû ç¿ðõýí òàðíèéã îþóí óõààíûã ñàéæðóóëàõ, áèëãèéí ìýëìèéã íýýõ, ýðäýì íîì ñóðàõûí òºëººä óíøäàã.

11

Î×ÈÐÂÀÀÍÜ ÁÓÐÕÀÍÛ ÒÀÐÍÈ

Æàíëî æàíæè íàé÷îã äàìáà íàÑàíàã ðèã àã ã¿íæè äàãâó äýËýãäýí ãýãæè öîãíàì æîìçàäâàÆîìäàí äîðæè çèíëà ÷àíöàë ëî

Óì áàçàð âàíè õóì ïàä, Óì áàçàð âàíè õóì ïàä, Óì áàçàð âàíè õóì ïàä

Î÷èðâààíü áóðõàíû òàðíè óíøñàíààð àëèâàà ñààä áýðõøýýëèéã àðèëãàõ, õýð¿¿ë òýìöëèéã äàðàõ, àæèë ¿éëñèéã äààòãàæ óíøèíà.

12

ÌÝÃÇÝÌ

Ìèãìýä çýâè äýð÷èí ÆàíðàéñýãÄèìýä ÷ýíáèé âàí áó æàíáèé ÿíÄ¿ä â¿í ìàë¿é æîìçàä ñàíâèé äàãÃàíæàí õàéâèé ç¿ã æàí ÇîíõàâàËîâñàí äàãâèé øàâëà ñîëâààí äýâ

Õýìæèø ¿ã¿é íèã¿¿ëñëèéí èõ ñàí Àðüÿàáàë áóðõàíÕèð ¿ã¿é àéëäëûí ýðõýò Ìàíçóøðè áóðõàíÕîðëîëò øèìíóñûí îìãèéã õîöðîîë ¿ã¿é äàðàã÷ Î÷èðâààíü áóðõàíÕ¿éòýí öàñò îðíû ìýðãýäèéí îðîéí ÷èìýã Áîãä ÇîíõàâàÕàìãèéã àéëäàã÷ Ëóâñàíäàãâûí ºëìèéä çàëáèðëûã òàëáèìóé.

Ìýãçýì óíøñàíààð ýíý íàñ áîëîí ýöýñ õîéòûí òºðºë人 ýëäýâ ãàé áàðöàä ò¿éòãýðýýñ õîë ýð¿¿ë ýíõ àìãàëàí, ºâ÷èí çîâëîí ¿ã¿é, îþóí óõààí õóðö, íèíæèí ñýòãýëèéã òºð¿¿ëýõ áîëíî.

13

ÑÀÍįÉÍƯÄÈÉÍ ÕÓÐÀÀÍÃÓÉ

Ä¿éâà ñàíâà ëàéæ¿í âàÄýâøèí øèãâà ã¿íæèé ñàíÄîðæýý íÿìáóó ä¿âàà åýÄýíèä æîìäààí øàä¿ ñîë

Ìàøèä íóóöëàí õóðààíãóéëñíààñ ñàéòàð ãàðñàíÌàíëàéëàí çàëàðñàí Áóðõàí á¿õíèé íóóöÌàãàä íóóöàëñàí î÷èðûí ç¿ðõíèé õóðààíãóéãÌàøèä òîäðóóëàí áóðõàí áàãø íîìëîí ñî¸ðõîî.

Ñàíä¿éíæ¿äèéí õóðààíãóéã îñîë ò¿éòãýðýýñ ñýðãèéëýõýä óíøèíà. Ýíý íîìûã îëîíòîî óíøñàí õ¿íèé ñàëõèí äîîãóóð íü ãàðàõàä ë àðèóñäàã ãýäýã. Óíàà òýðýã áàðèõ, àÿí çàìä ãàðàõ õ¿ì¿¿ñ óíøèæ ÿâàõàä ñààäã¿é, ºëçèéòýé.

14

Èòãýë îäóóëàõ

Ëàìà ëà æàâñ¿ ÷èîÑàíæàé ëà æàâñ¿ ÷èî×îé ëà æàâñ¿ ÷èîÃýíä¿í ëà æàâñ¿ ÷èî / 3 óäàà/ Áàãø äîð èòãýì¿é Áóðõàí äîð èòãýì¿é Íîì äîð èòãýì¿é Õóâðàãà äîð èòãýì¿é / 3 óäàà /

Ñàíæàé ÷îéäàí öîãæè ÷îãíàì ëàÆàí÷¿â âàðä¿ äàãíè æàâñ¿ ÷èÄàã-ãè æèíñîã æèéâà äýäàã ãèéÄîëà ïàí÷èð ñàíæàé ä¿âáàð øîã. / 3 óäàà / Áóðõàí íîì ÷óóëñàí õóâðàãà äîð Áîäèéã õ¿ðòýë áè áýýð èòãýì¿é Ìèíèé ºãëºã òýðã¿¿òýí ¿éëäñýí áóÿíààð Àìüòíû òóñûí òóëä áóðõàí á¿òýõ áîëòóãàé /3 óäàà/

* * *

15

Ñîñîðáàðàìûí òàðíè

Óì ìààíèé äààðèé áàçàð íè ìàõà áàðàé äè ñàéðû, óì õóì ïàä ïàä ñóóõàà

Íÿëõ õ¿¿õýä õºëñºæ óéëàõàä óíøèíà.

Òàðíèéã óíøèõààñàà ºìíº æèæèã àÿãàíä óñ õèéãýýä õ¿¿õäèéíõýý ñ¿¿äýðò òàâèàä òàðíèéã 3-7 óäàà óíøèíà. Äàðàà íü óñàà õ¿¿õäèéí òîëãîé äýýã¿¿ð íàð çºâ 3, íàð áóðóó 3 ýðã¿¿ëíý. Ãàäàà ãàðãààä óñàà ñàëõèíû óðóó äîîãóóðõàí öàöíà. Èíãýõäýý ìóó þì çàéëàã ãýæ áîäíî.

* * *

Öàãààí ø¿õýðòèéí òàðíè

Óìà ñàðâà äàòà ãàäà óøíèõà ñèääà áàäðè õóì ïàä. Õóì ìàìà õóìíè ñóóõàà.

Öàãààí õýë àì, ºâ÷íººñ ñýðãèéëýõýä óíøèíà.

16

Ìàíàë áóðõàíû òàðíè

Öàíëýã ðèí÷ýí ñýðñàí íÿí àí ìýä×îéäîã îí÷èí ìàíëà øàãæà ò¿âÆà ÷ýí ìîíëîì ¸í ñó çîã âà åýÄý âàð øèãâà æàäëà ÷àíöàë ëî

Äàäúÿà òà óì áèõàíçè áèõàíçè ìàõà áèõàíçè ðàçà ñàì¿ä ãàäè ñóóõàà

Áèå ºâäºõ, ýð¿¿ë ìýíäýä óíøèíà.

8 ìàíàëäàà çàëáèðààä, äîîðõ òàðíèéã íü óíøààä, ýìýý ¿ëýýãýýä óóõàä ¿éë÷èëãýý íü èë¿¿òýé.

17

Àæèë ¿éëñ á¿òýýõ

Æýâçóì ïàãìà äîëìà ëà ÷àíöàë ëî×àíöàë äîëìà äàðè áà ìóÄ¿äà ðàà åý æèã ã¿í ñýëìàÄ¿éð¿¿ äîíîì òàìæèä äýðìàÑóóõàà èãýð æàéëàà ðàâä¿ä

Óì äààðèé ä¿ä äààðèé ä¿¿ðèé ñóóõàà.

Èéì òàðíè îëîí áèé. Ýíý óäààä Íîãîîí Äàðü ýõèéí çàëáèðàë òàðíèéã ñîíãîâ. Ó÷èð íü Íîãîîí Äàðü ýõ õ¿íä õàìãèéí îéð, õóðäàí òóñàëäàã ãýäýã.

Äàðü ýõèéí òàðíèéã óíøñàíààð àæèë ¿éëñ, àõóé àìüäðàëûã òýòãýõ, ¿ð õ¿¿õýäòýé áîëîõ, íàñûã óðòàñãàõ, àëñ õýòèéí õ¿ñýë çîðèëãûã á¿òýýí áèåë¿¿ëíý.

* * *

18

Çóë ºðãºõ人

Ìàðìý ï¿ëâèé ñîäíîì æèéØýéðàâ ìàðìý í¿ðòîâ øîãÌàðæ¿ð ñýìæààí òàìæèä æèéÌ¿íáèé äèìà ñýëâýð øîã

Óì ìàíè áàä ìý õóì

* * *

Õ¿æ ºðãºõ人

Óìàà õóì, óìàà õóì, óìàà õóì

Ä¿ãâîé ï¿ëâèé ñîäíîì æèéÖ¿ëòýì äý äàí äàíæ¿ð æèãÌàðæ¿ð ñýìæààí òàìæèä æèéÖ¿ëòýì äýäàí äàíáàð øîã

* * *

19

Îäñýðæàì áóðõàíû òàðíè

Óì ìàðçý ìàì ñóõà /3 óäàà/ Îä ãàðèãèéí àëèâàà ñàéí ìóó íºëººã àðèëãàõ, àæèë ¿éëñèéã á¿òýýíý.

* * *

Áîãä Çîíõîâûí ç¿ðõýí òàðíè

Óì àà ã¿ð¿ áàçàð äààðà ñóìàäè ãðèäè ñèääè õóì õóì.

Øàðûí øàøíû ýçýí Áîãä Çîíõàâ ëàìûí ç¿ðõýí òàðíè

* * *

Öýíäèéí ç¿ðõýí òàðíè

Óì àìàðààíè çèâààí äèå ñóóõàà.

Íàñûã óðòàñãàõ, ºâ÷èí ýìãýãèéã àðèëãàõ.

20

Çàñëûí òàðíè

Óì àãàíè íèãàíè àæèëè ìàíäàëè ìàåý ñóóõàà.

Æèë, ºäºð, öàã, ñàðûí ìóó íºëººíººñ õàìãààëàõ òàðíè.

* * *

Øèðíýí ñóäðûí ç¿ðõýí òàðíè

Äàäÿòà, Óì ãàäè ãàäè áàðà ãàäè áàðàñàì ãàäè áîäè ñóóõàà.

Àëèâàà íýãýí ãàé ò¿éòãýð, áàðöàäûã àðèëãàõ òàðíè.

21

Ñóäàð, íîìûí òàéëáàð

1Àëòàí ãàíæóóð

Ýíý áà õîéä íàñíû áóÿíä

2Àëòàíãýðýë /Ñýð îä/

Ýíý áà õîéä íàñíû áóÿíä

3Àëòàí-ãýðýëèéí äàëëàãà

Ýäýýð ýëáýã áàÿí áàéëãàõàä

4 Àâèäûí ÷îãîªíãºðñºí õ¿íèé õîéòûí áóÿíä

5 Àðâàí õàíãàëÁ¿õèé ë àþóë çîâëîíãîîñ àâðàõ

6 Àðèóí ñàíÀëèâàà áóçðûã àðèëãàõ

7Àðâàí ãóðâàí ñàí

Àëèâàà áóçðûã àðèëãàõ, áàéãàëü ýõ äýëõèéãýý àðãàäàõ

8 Áàäàì õàòàíÀæèë ¿éëñ á¿òýýõ, ãýð îðîí àìãàëàí áàéëãàõ

9 Áàçàð ñàäÌýíãýíèé çàñàë, ãýì àëäààãàà íàìèí÷ëàõ

22

10Áàëãàí äîíîéí ñýðæèì

Õóëãàéí áóçðûã çàéëóóëàõ

11 Áàíçðàã÷Õ¿¿õýä áîëîí ìàëûí ºâ÷èíä

12Áàð÷èä ëàìñýë

Ãàé áàðöàäûã àðèëãàõ

13 Áàðäñîëäèâªíãºðñºí õ¿í äàðàà òºð뺺 õóðäàí îëîõ

14 Áóì÷èíÕ¿¿õýä òîãòîîõ, ºâ÷èíã¿é áàéëãàõ

15 Áàãà ìàíàë ªâ÷èí ýìãýãò

16Áóðõàí áàãøûí íÿë÷îã

Õ¿¿õäèéí ºâ÷èíä

17 Ãàâñ¿ìáàÝð¿¿ë ýíõ àç æàðãàëòàé áàéëãàõ

18 Ãàð þì Çàñëûí íîì

19 ÃàíøèãóóäÀæèë ¿éëñ ýð¿¿ë ìýíäýý ñàõèóñàíäàà äààòãàõ

23

20 Ãîâèé ëõà

Àéëûí æèë çîëãîñîíû áîëîí õ¿íèé ñ¿ëä õèéìîðü ñýðãýýõ

21Ãîìáî /Ìàõàãàë/

Àþóë îñëîîñ õàìãààëíà

22Ãîìáî Ãîíãîðûí ñýðæèì

Àæèë ¿éëñ á¿òýýõ, àþóë îñëîîñ õàìãààëíà

23 Ãóðâàí ã¿ðýì

¯õýýðýýñ áóçàðòàõ, õóëãàé äýýðýìä ºðòºõ, ãàé áàðöàä çýðãèéã àðèëãàíà

24ÿñýí ò¿ãèéí ìàíäàë

Áèå, õýë, ñýòãýë ãóðâàà áóðõàíä äààòãàõ

25Äàãèé æàí÷èâ

Àæèë ¿éëñ á¿òýýõèéí åðººë

26 Äàäîã ñýðñ¿ì Àæèë ¿éëñ á¿òýýõýä

27Äàì÷îé áàäãàð

ªâ÷èí ýìãýãò

24

28Äàðü ýõèéí ñàí, äàëëàãà

Àæèë ¿éëñ á¿òýýõ, áóÿí õèøèã àðâèæóóëàõ

29Äàðü ýõèéí ìàíäàë øèâàà

Àæèë ¿éëñ á¿òýýõ, æèðýìñýí õ¿íä

30 ÄàøäîíäîâÀÿí çàìûí çàñàë, õóëãàéí ãàðç õààõàä

314 óóëûí ñàí. ñýðæèì

Ãàçàð ëóñ àðãàäàõ, ãàçàð äýëõèéí ýçäèéã áàÿñãàõ

32 ÄàøçýâýãØèíý ãýðò îðîõ, í¿¿õ ñóóõ, àæèë ¿éëñò

33Äàø÷èðàâ ñàí, äàëëàãà

Á¿õíèéã àðèóñãàõ èõ ñàí. Áóÿí õèøãèéí ñàí

34 Äîãñ¿ìÀæèë ¿éëñ á¿òýýõ, õèéìîðü ñýðãýýõ

35 Äîäè ãàëñàíªâ÷èí çîâëîíãîîñ àíãèæðóóëàõ

36 Äîäè æàæàªâ÷èíã ¿òýð ò¿ðãýí àðèëãàõ, ìýíãýíèé çàñàëä

25

37 Äî ä¿äâàÁóÿí õèøèã, ýä õºðºí㺠òîãòîîõîä

38 Äîðæ äýðýìÕàð öàãààí õýë àì àðèëãàõ

39 Äîðæ æîäîâÌóó ç¿¿ä àðèëãàõ, ýíý áà õîéä íàñíû áóÿíä

40Äîðæ íàìæèì

Àëèâàà áóçðûã àðèëãàõ

41 Ä¿íøèãÕèëýíö í¿ãëýý íàìèí÷ëàõàä

42 Äèâ ñàíÀëèâàà áóçðûã àðèëãàõ

43Äýâæèä ñýðæèì

Ãàé áàðöàä, õîðëîëûã àðèëãàõ

44Äýì÷èã ìîëîì

Àøèã îðëîãî ºñãºõºä

45Äýìáýðýë äîäáà

Õèéìîðü ëóíäàà ñýðãýýõ, õèøèã áóÿí àðâèæóóëàõ

46Äàìöàã-äîðæûí äàéâ

Ýâ ò¿íæèíã ñàõèõ

26

47 Äàëõà Çàñëûí íîì

48 ÆàäàìáàÝíý áà õîéòûí áóÿíä, ñàíàñàí ¿éëñ á¿òýýõ

49Æàéâèé ÷îéæàä

Á¿õ òºðëèéí çàñàëä

50Æàìáàë öàíæèä

Çàñëûí íîì

51 Æàìáûí ÷îãîÝíõ àìãàëàí àìüäðàõ, íàñ óðòñãàõ, áóÿí õèøèã àðâèæóóëàõ

52 ÆàìñðàíÁ¿õèé ë àþóë îñëîîñ õàìãààëíà

53Æàìñðàíãèéí ñàí ñýðæèì

Àþóë îñëîîñ õàìãààëàõ, õàòóó ¿éëä

54 Æàíàã ãàãäîãÕàðø æèë, ìýíãý ñóóäàë õàð õýë àìíû çàñàë

55Æàíëàâ öîãçîë

Ýâ ò¿íæèíòýé áàéëãàæ, áàðöàä àðèëãàõ

27

56Æàíöàí çýì¿¿ á¿íæèí

ªâ÷èí àðèëãàõ, õèéìîðü ëóíäàà ñýðãýýõýä

57 ÆèãæèäÕàìàã àþóë îñëîîñ õàìãààëíà

58 Çàãä ç¿ñýìÕ¿¿õäèéí ýíõ òóíõ ºñºí òîðíèõîä

59Ç¿ãäîð íàìæèë

Çàñëûí íîì

60 6-í åðººëÝíý áà õîéä íàñíû áóÿíä

61 ÈòãýëÁóðõàíä àâðàë îäóóëàõàä

62 ËàìààäàíÎþóí óõààí õóðö ñýðãýëýí áàéëãàõàä

63Ëàìûí ÷îäîâûí öîã÷èä

Áóðõàí áàãø, ëàì áàãøûã ø¿òýæ áóÿí õèøèã ãóéõ

64 Ë¿é âàíãàí Ëóñ ñàâäàãûí çàñàë

65 Ëóñûí ñàíËóñûã àðãàäàõ, áóçðûã àðèëãàõ

28

66Ë¿é àã åä ñ¿ìèéí æàíäîë

Áèå õýë ñýòãýëèéã àðèóñãàõ, àæèë ¿éëñ á¿òýýõýä

67 ËõàìÀþóë îñëîîñ õàìãààëàõ

68Ëõàìûí ñàí ñýðæèì

Õèéìîðü ñýðãýýõ àëèâàà ãàé áàðöàä àðèëãàõ

69Ëõàì Íîðæìààí ñ¿í

Õóëãàéí áóçðûã çàéëóóëàõ, õîõèðîë ãàðçã¿é áàéëãàõ

70Ëõîãîòîé ã¿íðýã

ªíãºðñºí õ¿íèé òºðëèéã äýýøë¿¿ëýõýä

71 Ë¿ìáýíãàðàâÃàë óñíû àþóë, ëóñ ñàâäàã àðãàäàõàä

72 Ëàí÷èã äîðîì Çàñëûí íîì

73Ëàìðèì ìîëîì

Àæèë ¿éëñ á¿òýýõýä

74 ÍàéäàíÝíý áà õîéä íàñíû áóÿíä, àæèë ¿éëñýý áóðõàíä äààòãàõ

29

75 Íàéäàí ÷îãîÀéë ãýðò áóÿí õèøèã òîãòîîõ, ãàðçã¿é áàéëãàõàä

76Íàéìàí ãýãýýí

Øèíý ãàçàð áóóõ, øèíý ãýð áàðèõ çýðýã á¿õ òºðëèéí çàñàëä

77Íàìäàã ñàí äàëëàãà

Ãàçàð ëóñ àðãàäàõ, áóÿíõèøèã àðâèæóóëàõ

78 ÍàìñðàéÁóÿí õèøèã, ýä õºðºí㺠òîãòîîõîä

79Íàìñðàé ñàí äàëëàãà ñýðæèì

Áóÿí õèøèã àðâèæóóëàõ, ýäýýð ýëáýã áàéëãàõ

80Íàìõàé íÿìáóó

Îãòîðãóéä ºíöºãäñºíèé çàñàë

81 Íèâàà ã¿íñýëÃàé ò¿¿òãýð á¿ãäèéã àðèëãàõ, çàñëûí íîì

82 Íèòªâ÷èíã àðèëãàõàä, çàñëû íîì

831000-í íîãîîí äàðü ýõ

ªâ÷èí ãàé áàðöàä, ìóó öýýð àðèëãàõàä

30

84 Í¿ðçýäÀæèë ¿éëñûã íýí äàðóé á¿òýýõýä

85Îðîéí åðººë /Îâîî ìààíü/

ªíãºðñºí õ¿íä áóÿí ¿éëäýõ

86 Î÷èðâààíüÀþóë îñëîîñ õàìãààëíà

87Î÷èðâààíèéí ñàí ñýðæèì

Àæèë ¿éëñ á¿òýýõ, àþóë îñëîîñ õàìãààëíà

88 Îíäîãæàí Çàñëûí íîì

89 Óìàíæ¿ã Çàñëûí íîì

90 Óñàí áàëèí Çàñëûí íîì

91 Ïàë÷èí Çàñëûí íîì

92 Ñàà þì Çàñëûí íîì

93Ñàíæèä ìîëîì

Ýíý áà õîéä íàñíû áóÿíä

94Ñàíæèä ìîëîìûí ñýðæèì

Õóëãàé äýýðìýýñ ñýðãèéëýõýä, àæèë ¿éë á¿òýýõ

95 Ñóíäóé Á¿õ òºðëèéí çàñàëä

96 Ñ¿ð ªíãºðñºí õ¿íä

31

97Ñýäýä /Ö.ø¿õýðò, Äóãàð/

Öàãààí õýë àìûã õààõàä

98 Ñýí äîìÕýë àìíû ãàé áàðöàä àðèëãàõ

99Ñýäýäèéí ñýðæèì

Öàãààí õýë àìûã õààõàä

100 Òàðàâ ÷èíáóÌóó òºðºëä òºðºõ àþóëààñ àâðàõ

101Òàâàí õààí. Ñýðæèì

Àæèë ¿éëñ á¿òýýõýä

102 Óëààí þìªâ÷èí ýìãýã, àéëûí öýýð àðèëãàõ

103¯ëãýðèéí äàëàé

Áóÿí õèøèã, öîã çàëü äýýøë¿¿ëýõ

104Õàæèäûí ÷îãî

Àëèâàà ãýì áàðöàäûã àðèëãàõàä

105 Õàí÷ó íàãáó Õàð õýë àìûã õààõàä

106 Õàí÷ó ãàðáóÖàãààí õýë àìûã õààõàä

107Õàí÷ó íàãáûí ñýðæèì

Õàð õýë àìûã õààõàä

32

108Õèéìîðèéí ñàí

Õèéìîðü ëóíäàà ñýðãýýõ, õèøèã áóÿí àðâèæóóëàõ

1091000 öàãààí äàðü ýõ

¯éëñ á¿òýýõ íàñ áóÿí óðòàñãàõ

110 ×àà ñ¿ìÃàçàð ëóñûã àðãàäàõàä, çàñëûí íîì

111 ×îéæîîÀþóë îñëîîñ õàìãààëàõàä

112×îéæîîãèéí ñàí ñýðæèì

Àæèë ¿éëñ á¿òýýõýä

113×îéæîî ä¿ãæ¿¿

Ãàé áàðöàäûã àðèëãàõàä

114 Øàëøè Àþóë îñëîîñ àâàðíà

115Øàëøèéí ñýðæèì

Ñàíàñàí ñàíààã á¿òýýõýä

116 Øèðíýí Ãàé áàðöàäûã õààõàä

117Þìæàé áðýíä¿éí ñ¿ì

Íàñ áóÿí óðòàñãàõ, ºâ÷èí çîâëîíã àðèëãàõàä

118ßìáèé äîí÷èð

Îëçíû ¿¿ä íýýæ ãàðçûí ¿¿äèéã õààõàä

33

ÃÀÍÆÓÓÐ ÕÓÐÓÓËÑÍÛ À× ÒÓÑ

Áóðõàíû çàðëèãèéí ø¿òýýíèé ýðõýì íü Ãàíæóóð þì. Ýíý íü áóðõàí Øàãæàì¿íè áýýð àéëäñàí ñóðãààëèóäûí öîãö áºãººä ò¿¿íèé òààëàë áîëñíû äàðàà Àíàíäà òýðã¿¿òýé øàâü íàð íü àíõ ïàëè õýëíýý áè÷èæ ¿ëäýýñýí áèëýý. Õ¿í òºðºëõòºíèé îþóíû ñàí øàâõàãäàøã¿é àðâèí áàÿëàã áîëîõûã èëòãýí õàðóóëñàí ýíý ãàéõàìøèãò á¿òýýëèéã ºíººã õ¿ðòýë òºâä, ìîíãîë õýëíýý îëîí àðâàí óäàà åñºí ýðäýíý áîëîí áýõýýð õýâëýñýýð èðñýí. Ìîíãîë÷óóä áèä Öàõàðûí Ëýãäýí õààíû /1629/ ¿åä, ò¿¿íèé çàðëèã ¸ñîîð áîëãîìîë õºõ öààñàíä àëòàí ¿ñãýýð öîð ãàíö õóâèéã óðëàí á¿òýýñýí òýð öàãààñ õîéø äºðâºí çóó ãàðóé æèë óëèðàí îäæýý. Ýíý íü ìîíãîë äàõü áè÷ìýë Ãàíæóóðûí ýõ íü þì. Ãàíæóóð íü âèíàé áóþó ÿâäàë ìºðèéí ¸ñ öààçûã òîãòîîñîí íýãýí àéìàã, ñóäàð áóþó òîãòñîí òààëëûí ¿¿äíýýñ àëèâàà þìñûã öýãíýõ ¿çëèéí íýãýí àéìàã, àáèäàðìà áóþó äîòîîä áÿñàëãàëûã ýðõýìëýí íîìëîñîí íýãýí àéìàã áóþó ãóðâàí àéìàã ñàâûí íîìûã áàãòààñàí áàéäàã. Áóðõàí

34

áàãø õàìàã àìüòíû òóñàä àéëäâàð ñóðãààëèà õàéðëàæ, íîìûí õ¿ðäèéã îëîíòàà ýðã¿¿ëæ áàéñíû ãýð÷ áàðèìò íü Ãàíæóóð ìºí áºãººä “çàðëèãèéí îð÷óóëãà” ãýñýí óòãà á¿õèé íýð þì. Õ¿ì¿¿í áèäíèé äîòîîä ñýòãýëä îðøèõ îëîí òîîò ìóó ãýì àòõàãèéã äàðæ, ýíý íàñíû ñàéí ñàéõàí àìüäðàë òºäèéã¿é, äàðàà äàðààãèéí òºðºë òóòàìäàà àìàð àìãàëàí, òºãñ ãýãýýðýëä õ¿ðãýõèéí òóõàéä àðãà çàìûã íü çààæ ºãñºí øèæèð àëò ìýò õîâîð íàíäèí ñóðãààëèóäûã áàãòààñàí íîìóí äàëàé áèëýý. Òèéìýýñ áèä, ýðòíýýñ ººðñäèéí îþóíû õýðýãöýýãýýð øèìòýí ñóäàëæ, ñ¿æãèéí õýìæýýãýýð ø¿òýí äýýäýëæ áóÿí çàÿàãàà ò¿âøèòãýí èðñýí óëàìæëàëòàé. Ãóðâàí àéìàã ñàâûí íîìîíä áèëãèéí í¿äèéã íýýñýí Ìîíãîëä òºäèéã¿é äýëõèé äàõèíàà àëäàð ñóóãàà äóóðñãàñàí ýðäýìòýí ìýðãýä îëîí çóóãààðàà áèäíèé äóíäààñ òºðºí ãàðñàí, èðýýä¿éä ÷ ìºí äàìæèãã¿é òºðíº. Ìºí “ñàëõè îðóóëàõ”, “äîíòîð ñºõ¿¿ëýõ”, “òîîñëóóëàõ”, “¿çýã òîîëëóóëàõ” çýðýã àðãààð Ãàíæóóð õóðóóëæ, ºâ÷èí, àä, òîòãîð ñààäàà àðèëãàæ, ýíý íàñíû ýë ç¿éëèéí õàìàã ë àæèë ¿éëýý äààòãàí çàëáèð÷, à÷ òóñûã íü

35

õ¿ðòýæ èðñýí àãóó ñî¸ëòîé àðä ò¿ìíèé íýã íü Ìîíãîë÷óóä áèä áèëýý. Äýýðõ àðãóóäûí àëèí íýãýýð ñ¿æèãò ñýòãýë ¿¿ñãýí õóðóóëñàí òàíû áóÿíû ÷óóëãàí ¿ëýìæ àðâèäàí, àìü íàñ, áóÿí çàÿà òàíü áàòæèí äýëãýð÷, ºí㺠ç¿ñ, îþóí óõààí òàíü ñàéæðàí ñàðóóëñàæ, ñýòãýë ñàíààíû òºäèéã¿é áèåèéí àìàð àìãàëàíã ýäëýõ áîëíî. Ýðõýì ºãëºãèéí ýçýí òàíû ñ¿æèãò ñýòãýëèéí õ¿÷, àðèóñàí äýëãýðñýí ÿëãóóëñàí áóðõàíû àäèñòýòèéí õ¿÷, äýýäèéí íîìûí ¿íýìëýõ¿é ã¿í ã¿íçãèé óòãà, õîîñîí ÷àíàðûí õ¿÷ öîãöëîí, òàíû áîëîîä õàìàã àìüòíû þó ñàíàñàí ñàéí õ¿ñýë á¿õýí òàñðàëòã¿é á¿òýõ áîëòóãàé!

36

ÈÒÃÝË /àâðàë îäóóëàõûí õºòºëáºð/

Áóðõàíû øàøèíòàí ìºí ýñýõèéã “áóðõàíä àâðàë îäóóëäàã, ýñ îäóóëäãààð íü” ÿëãàí ìýäýõ øàëãóóð áàéäàã. Òèéìýýñ ëàì õóâðàã íàð ºã뺺, îðîéä àìíû óíøëàãà óíøèõ áà àëèâàà áÿñàëãàë, òóõàéëñàí õóðàë íîìûí ýõýíä çààâàë óíøèõ ¸ñòîé íîìûã èòãýë ãýíý. ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàðûí ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí èõ äîëîîí îðíû ºäºð òóòìûí öîã÷èí óíøëàãà èòãýëýýð ýõëýäýã óëàìæëàëòàé. Óã óíøëàãà íü àðâàí ç¿ã, ãóðâàí öàãèéí õàìàã àðèóñàí äýëãýðñýí Áóðõàäàä èòãýë îäóóëæ, çàëáèð÷, óëìààð ýõ áîëñîí õàìàã àìüòàíä íºõºðëºí ¿éëäñýíýýð, íýðâýã÷ òºðºõ, ºòëºõ, ºâäºõ, ¿õýõèéí çîâëîíãîîñ íü àìèðëóóëúÿ ãýõ áîäü ñýòãýëèéã ¿¿ñãýíý. Ýíý íü èõ òºðºëõòºíèé ýðõýì ¿¿ðýã ìºí áºãººä øàëòãààí ¿ðèéí ìºíõèéí ãèíæèí õîëáîîñûã òàñàð òàòàõûí òóõàéä áóðõàíû øàøíû ã¿í óõààí, ¿çýë îíîëûí îõü øèìèéã õ¿ðòýýí, ãýãýýðýëä õºòëºõ ó÷èðòàé. Èõ, áàãà óõààíû àðâàí îðîí, ÷îéðûí òàâàí áîòèéí òàõèëûí ø¿ëýã ñýëòèéã àâðàë îäóóëàõ, ñýòãýë ¿¿ñãýõ,

37

öàãëàøã¿é äºðâèéã áÿñàëãàñíû äàðàà íü îðóóëàí óíøäàã Ìîíãîëûí ãýæ áîëîõóéö ºâºðìºö óíøëàãà áèëýý. Èòãýë óíøèãäàæ áàéõ ¿åä òà “÷óõàã äýýä ãóðàâò áè áýýð áîäèéí õóòàã õ¿ðòýëýý èòãýì¿. Ýíý ¿éëäñýí ñàéí ¿éë ¿¿ãýýð õàìàã àìüòàíä òóñ áîëæ á¿ãäýýð áóðõàí áîëîõ áîëòóãàé” õýìýýí ñàéòàð áîäîí, äàãàí áàÿñàõûí çýðýãöýý Áóðõàíû øàøèíòàí áîëñîí ó÷èð áóñäàä õîðëîë õ¿ðãýõã¿é áàéõ àì òàíãàðàã àâñàí ãýäãýý öààøèä óìàðòàëã¿é ñàíààðàé.

38

ÕÈÉÌÎÐÈÉÍ ÑÀÍ

Óã óíøëàãûí ¿åñò àäèñòýä, øèä á¿òýýëèéã õàéðëàã÷ áàãø, ÿäàì, ÷óõàã äýýä ãóðâûí ÷óóëãàí, áààòàð äàãèíàñ, øàøíû ñàõèóñ íóãóóä òà áîëîí ýíý öàã ìº÷èä õàìò áàéãàà á¿õ õ¿ì¿¿ñèéí õèéìîðèéã áàäðààí äýëãýð¿¿ëýõýýð çàëðàí èðëýý õýìýýí ñàíàíà. Àëèâàà áýðõ õàð õ¿÷èéí ºìãèéã äàðàí ñºíººæ, öàãààí ç¿ãèéí ñàéí ñàíààíû ¿éë á¿õíèéã äýìæèí äýëãýð¿¿ëýõ àì òàíãàðàãèéí äàãóó áýëýãäýí ºíäºð ãàçàð õèéìîðèéí äàðöàã õèéñãýäýã áºãººä èíãýñíýýð àõóé ¿åñ áóþó ýíý íàñíû äîðîéòîë á¿õýí àìèðëàæ, àæèë ¿éë ñàéæðàí äýãæèõ ¸ñòîé. Òèéìýýñ “õàìàã àìüòàí ÿëàíãóÿà ìèíèé íàñ, áóÿí, öîã ó÷ðàë, õèéìîðü àðâàí ç¿ãòýý äýëãýð÷, íîì áîëîí åðòºíöèéí õ¿ññýí õýðýã á¿õýí á¿òýýõ áîëòóãàé” õýìýýí çàëáèð÷ ñóóãààðàé.

39

ÌÀÍÀË

Òàâàí öºâ¿¿í äýëãýð÷, àìüòíû ¿éëèéí ýðõýýð òàíèãäàæ, ýì÷ëýãäýõã¿é áèå áà ñýòãýëèéí õ¿÷èð ºâ÷èí òàõàë àðâèäàí, ¿ãýýã¿é ÿäóóñ îëøèðîõ öàãò, ýíýëýí çîâñîí õàìàã àìüòàíä øàäàðëàí öàãëàøã¿é òóñûã õ¿ðãýõ Îòî÷ Ìàíëà áóðõàí ãîëëîí Öàíëýãðèí÷ýí, Äà-ÿí æàëáó, Ñýðñàíäèìýä, Íÿí-àí ìýä÷îã, ×îéäàãæàìö, Îí÷ýíæàëáó õýìýýõ äîëîîí íºõðèéí õàìòààð ãýãýýðëèéí ìºðò ýðãýëò áóöàëòã¿éãýýð õºòëºí íºõºðëºõ ¸ñòîé áèëýý. Çàëáèðàë, ç¿ðõýí òàðíè, åðººëèéã ºäºð òóòàì õýðýãëýõýä ãàðò àìðààð ýðõýì óíøèã÷ àâãàéä õ¿ðãýâýýñ: Èõ íèã¿¿ëñýë íü á¿õýí äîð òýãø ßËÆ ÒªÃÑ ÍªÃ×ÈÃÑªÍ Ãàéõàìøèãò àëäàð òºäèéã ñîíññîíîîð ìóó çàÿàíû çîâëîíã àìèðëóóëàã÷ Ãóðâàí õîðûí ºâ÷íèéã àðèëãàã÷ àðèóñàí äýëãýðñýí Ìàíëà Èõ ýðäýíý áèíä¿ðúÿàãèéí ºíãºò äîð ñºãäºí ìºðãºì¿. Äàäÿòîì, áýõà(í) -çè áýõà(í) -çè ìàõà áýõà(í) -çè áýõà(í) -çè, ðà-çà ñàì¿ä-ãàäý ñóóõàé. Áóÿí ¿¿ãýýð ò¿ðãýíýý áè áýýð Ýìèéí õààí äîð áîëîîä Áóëò àìüòàí íýãèéã ÷ ¿ëäýýëã¿é Ýìèéí õààíû ãàçàð äîð áàéãóóëúÿ!

40

ÍÎÃÎÎÍ ÄÀÐÜ ÝÕ

Æàíðàéñýã áóðõàíààñ íààø äàìæèí èðñýí Äàðü ýõèéí çàëáèðàë, ìºðãºë, òàõèëãûí ñóäàð íü ºã¿¿ëøã¿é òóñ ýðäýìò àãààä ¿¿ðýýð ýðòëýí áîñ÷, ñ¿ñýãò ñýòãýëèéã ¿¿ñãýí íýðèéí òºäèéã ÷ áîëîâ äóðäàí ñàíàâààñ àþóëã¿é á¿ãäèéã ºãºã÷, õèëýíö á¿ãäèéã ìàøèä àìèðëóóëàã÷, ìóó çàÿà á¿ãäèéã äàðàí ñºíººã÷ àëõ ìýò, àä õèéãýýä õàëäâàðò ºâ÷èí, õîðîîð íýðâýãäñýíä ÷ çîâëîíã äàðàí òóñëàã÷ áîëîõûã ìàãòàí ñàéøààñàí áàéäàã. Óã çàëáèðëûã îëîíòàà óíøèõ, óíøóóëàõ, óíøèõàä äàãàí áàÿññàíààð õ¿¿ õ¿ñýã÷ áýýð õºâ¿¿í îëæ, ýä õ¿ñýã÷ áýýð ýä àãóóðñ îëîõ çýðýã öàãààí ç¿ãèéí õ¿ñýë á¿õýí á¿òýõ ó÷èðòàéã ñàíààðàé. ̺í øàøíû ºãëºãèéí ýçýí áîëñîí áèä á¿õíèé áîëîîä Áóðõàíû øàøèí ýðäýíý ÷ áóóðàëò ¿ã¿é äýëãýð÷ áàéõûí åðººë, õ¿ñëèéã ÷ ñàíàí ñýòãýõ íü ãàãö ººðò òºäèé áóñ õàìàã àìüòàíä ÷ íýí òóñòàé.

41

“ÃÝÒÝËÃÝÃ× ÝÕ” ÍÎÃÎÎÍ ÄÀÐÜ ÝÕÈÉÍ ÒÓÕÀÉ

Þóíû ºìíº ëàì ÷óõàã äýýäýä èòãýë îäóóëæ, ¿éëñýý äààòãàí, ìºðãºë ¿éëäýõ íü çîõèñòîé. Èéìèéí òóë “Àðâàí ç¿ã, ãóðâàí öàãèéí õàìàã áóðõàäûí ìºí ÷àíàðûã íýãíýý õóðààí öîãöëîîñîí ÿçãóóðûí áîëîí äàìæëàãûí ëàì äýýäýñò ìºðãºì¿”. Ó÷èð þóí õýìýýâýýñ: “Áàãø ¿ã¿é àõóé àâààñ, Áóðõàí õýìýýõèéí íýð ÷ ¿ã¿é”-í òóõàé ñóäàð, øàñòèðò ìýðãýä òýìäýãëýñýí áàéäàã. Ýãíýãò çîâëîíãîîñ ãýòýëæ, íèðâààíû ìºðä áóöàëòã¿é îðîõûí ìºðèéã ýíä¿¿ðýëã¿é çààí ¿ç¿¿ëýã÷ Áóðõàí, áîäüòîé àâðàë áîëñîí Íîì, àâðàëûí ìºðä íºõºðëºí, çàì÷ëàã÷ Ñîíñîî ñîíñîî÷èéí õóâðàã ñýëò ÷óõàã äýýä ãóðàâò áèøðýíã¿éãýýð ñºãäºí ìºðãºå. Ýä¿ãýý áèä ¿éëñ ìºðºº äààòãàõààð ø¿òýýíèé îðíû òºâä, ºìíèéí àãààðò çàëñàí ãýòýëãýã÷ Íîãîîí Äàðü ýõèéí ºëìèéí ëÿíõóàä ñºãäºí ìºðãºå. Èéí çîðèãäîí áóé àâðàëûí îðîí íèéòýä ñ¿ñýã ¿¿ñãýõèéí òóõàéä òýäãýýðèéí ëàãøèí, çàðëèã, òààëàë, ¿éëñèéí ýðäìèéã äóðäàí ñàíààðàé. Äàðü ýõýä çàëáèðàí ìºðãºæ,

42

ñ¿ñëýí óíøèõ çàëáèðëûí æóðìûã Áîòàëà óóëàíä òîîëøã¿é Áóðõàí, Áîäèñàäâà, òýíãýð, ëóñ, ÿã÷àñ íàðûí äóíä õóòàãò Æàíðàéñýã áýýð àíõëàí àéëäñàí áèëýý. Æàíðàéñýã áóðõàíààñ äàìæèí íààø èðñýí Äàðü ýõèéí çàëáèðàë, ìºðãºë, òàõèëãûí ñóäàð íü ºã¿¿ëøã¿é òóñ ýðäýìò àãààä ¿¿ðýýð ýðòëýí áîñîîä ñ¿ñýãò ñýòãýëèéã ¿¿ñãýí íýðèéí òºäèéã ÷ äóðäàí ñàíàõ áîëâîîñ àþóëã¿é á¿ãäèéã ñàéòàð ºãºã÷, õèëýíö á¿ãäèéã ìàøèä àìèðëóóëàã÷, ìóó çàÿà á¿ãäèéã äàðàí ñºíººã÷ àëõ ìýò, àä õèéãýýä õàëäâàðò ºâ÷èí, õîðîîð íýðâýãäñýíä ÷ çîâëîíãèéí ãàëò ãóóã äàðàí òóñëàã÷ áîëîõûã ìàãòàí ñàéøààñàí. Òèéìýýñ ÷èí ñýòãýëýýñýý ñ¿ñëýí õî¸ð, ãóðàâ, äîëîî ãýõ äàðààëëààð îëîíòàà óíøâààñ õ¿¿ õ¿ñýã÷ áýýð õºâ¿¿í îëæ, ýä õ¿ñýã÷ áýýð ýä àãóóðñ îëîõ òýðã¿¿òýí öàãààí ç¿ãèéí õàìàã õ¿ñýë á¿ãä Áóðõàíû ¿éëñèéí ýðäýì á¿òýõ ¸ñîîð àÿàíäàà áîëîí òàñðàëòã¿éãýýð á¿òýõ ó÷èðòàéã çàðëèãëàñàí áàéíà. Ãýòýëãýã÷ Íîãîîí Äàðü ýõèéí ãàðñàí ¸ñíû òóõàé òà á¿õýíä äóðäàõûí òºäèé㺺ð ñýòãýë ¿íäñýíä òàíü áóé ñ¿ñãèéí õºðºí㺠ñýðãýæ, ñàéí ¿éë óëàì àðèâäàíà ãýæ íàéäàæ áàéíà. Ýðò

43

óðüä öàãò áóðõàí Ààäà õýìýýõ çàëðàí àõóé ¿åñò ò¿¿íèé øàøèí íîìä ¿ëýìæ ñ¿ñýãòýé Åéøýäàâàà õýìýýã÷ íýãýí áàéâ. Òýðýýð õààíû îõèí áºãººä áóðõàí Ààäà áîëîí äàãàëäàí ÿâàà îëîí øàâü Áîäèñàäâà íàðò ºðãºë òàõèëûã ºäºð á¿ð õýìæýýëøã¿éãýýð áýëòãýí ºðãºäºã áàéæýý. Ñàéòàð õè÷ýýí ¿éëäñýí áóÿíû ¿ðýýð ò¿¿íä áîäèéí äýýä ñýòãýë òºð÷, àÿãà òàõèìëàãóóäûí îëîíòàà äóðòãàí ñàíóóëñàí ¸ñîîð àìüòíû òóñûã òºðºë òóòìàà çîõèîõûí òàíãàðàã òàâüæ “Ýíä ýðýãòýé ãýõ ÷ ¿ã¿é áºãººä ýìýãòýé ÷ ¿ã¿é, ýçýí ¿ã¿é, áîäüãàëñ ¿ã¿é áºãººä òèéí óõààðàã÷ ÷ ¿ã¿é. Ýð, ýìä ç¿¿í íýðèéäýõ ýíý íü õýðýãã¿é, åðòºíö ìóó îþóíû óëìààñ ýíä¿¿ðýõ áîëíî” ãýõ çýðýã îëíûã àéëäàâ. Óëìààð ýðýãòýéí ä¿ðýýð áîäèéã õ¿ñýý÷èí îëîí. Ýìýãòýéí ä¿ð áàéäëààð àìüòíû òóñûã ¿éëäýã÷ õààíà ÷ ¿ã¿é òóë îð÷ëîí õîîñðîõ õýçýý áîëòîë ýìýãòýéí ä¿ðýýð àìüòíû òóñûã çîõèîõûí òàíãàðàã òàâüñàí þì. Óëìààð õ¿ñëèéí òàâàí ç¿éëèéí ýðäýìä ìýðãýøèí, áÿñàëãàëä îðøñîíîîð ýãýë õ¿ì¿¿íèé íîì ¸ñîíä òýâ÷ëèéã îëæ, àìüòíûã çîâëîíãîîñ ãýòýëãýõ ñàìàäèéã á¿òýýñíýýð

44

ýðõøýýëèéã îëæ, ¿äýýñ ºìíèéí çóóðò îëîí àìüòàí õ¿ì¿¿íèé åðòºíöºä äóðøèí øóíàõ ñýòãýëèéí õ¿ëýýñèéã òàñàð òàòñàí òýðã¿¿òýí ¿éëñ õàíüöàøã¿éã çîõèîñîí. Ó÷èð òèéìýýñ íýðèéã íü “Ãýòýëãýã÷ ýõ” õýìýýõ áîëñîí àæýý. Áóðõàí Ààäà ÷ áîøãî ¿ç¿¿ëæ, èðýýä¿éä èëòýýð áîäèéí õóòàã îëîõûí öàãò Ëõàìó Äîëìà õýìýýõ íýãýí áîëîõûã àéëäñàí. Òîã-áà ìýä-áà íýðò ãàëàâûí ¿åñò àÿãà òàõèìëàã Õèð ¿ã¿é ãýðëèéí ãýãýý õýìýýõ íýãýíä èõ íèã¿¿ëñëèéí àâøèã àðâàí ç¿ãèéí õàìàã áóðõàä ãýðëýýð õ¿ðòýýæ, òýðýýð ðèä õóâèëãààí ¿ç¿¿ëæ Æàíðàéñýã áîëñîí. ̺í äàõèí àéëäëûí ìºí ÷àíàðò áèëýã áèëã¿¿íèé èõ ãýðëèéí àâøèã õ¿ðòýýõ¿éä òààëëààñ íü Ëõàìó Äîëìà õóâèëàí á¿òñýí ãýäýã. Áóðõàäûí ¿éëñèéã ä¿ðñýíä óðãóóëñàí ýíýõ¿¿ Ãýòýëãýã÷ ýõ íü õàìàã àìüòíûã íàéì áîëîí àðâàí çóðãààí òîîò àþóëààñ ñàõèí õàìãààëàõ òàíãàðàã òàâüñàí áèëýý. Íîãîîí Äàðü ýõèéí ãàðñàí ̧ ñûã òîâ÷ òºäèé äóðäâààñ èéì áºãººä ýðäýì ¿éëñ, ñîíñîæ õàíàøã¿é äîìîã öàäèãààñ íü ºã¿¿ëâýýñ ìàãàä íýãýí íàñ ÷ áîãèíîäîõ áèçýý. Òèéìýýñ òà á¿õýí äàí ãàíö ººðèéí àìèí õóâüä õè÷ýýñýí

45

ñàíààã¿éãýýð õàìàã àìüòàí ìèíèé ¿éëäýí áóé ýíý áóÿíû ¿ðýýð çîâëîí õèéãýýä çîâëîíãèéí øàëòãààíààñàà àíãèæèð÷, ýâ ýåòýé çîõèëäîí îðøèæ, òºãñ ãýãýýðëèéí áîäü õóòãèéí äýýäèéã ýðõøýýõ áîëòóãàé õýìýýí ñàéòàð ñàíàæ, Íîãîîí Äàðü ýõýä çàëáèðàõ õýðýãòýé. ̄ éëäýí áóé õàìàã áóÿíàà áàãø äýýäñèéí áóÿíû äàëàéä ºðãºæ, õýçýý áîäü õóòàã îëîõ õ¿ðòëýý øàìøààãäàëã¿éãýýð õàäãàëóóëàõûí òóõàéä çîðüæ ºðãºâººñ ñàéí áîëíî.

46

ÖÀÃÀÀÍ ÄÀÐÜ ÝÕ

Áóðõàí á¿ãäèéí õàìàã àìüòíû òóñûã á¿òýýíý õýìýýí àìàëñàí áîëîí ãóðâàí öàãò çàëðàí á¿òýýñýí, á¿òýýæ áóé, á¿òýýõ ¿éëñèéã ä¿ðñýíä óðãóóëâààñ öàãààí Äàðü- ýõ ìýò í¿äíýý òààëàìæèò, ñýòãýëä çîõèñò, íàìàð öàãèéí ¿¿ë ¿ã¿é òóíãàëàã îãòîðãóé ìýò ä¿ð ä¿ðñ óðãàõ ó÷èðòàé. Òèéìýýñ öàãààí Äàðü-ýõ íü áóðõàäûí ¿éëñèéã ä¿ðñýíä óðãóóëñàí ¿éëñèéã á¿òýýã÷ áóðõàí þì. Îëíû òóñàä ñàéí ¿éëèéã á¿òýýõýä ºâ÷èíã¿é, óðò íàñòàé áàéõ øààðäëàãàòàé áºãººä öàã áóñûí äîðîéòóóëàã÷ øàëòãààíóóäûã áóöààí, þó ñàíàñàí öàãààí ç¿ãèéí ¿éë õýðãýý äààòãààðàé.

47

ÌÈÃÇÝÌ

Ýíýõ¿¿ çàëáèðàë íü ¿¿ðýã çîðèóëàëòààñàà áîëæ õýä õýäýí ÿíç áàéäãààñ õàìãèéí ò¿ãýýìýë íü òàâàí øàäíû ìèãçýì þì. ̄ ¿íèéã óíøèõäàà õàìàã áóðõàäûí íèã¿¿ëñýíã¿é ìºí ÷àíàðûí öîãö íü Àðúÿàáàë, áèëèã óõààíû öîãö íü Ìàíçóøðè, õ¿÷ ÷àäëûí öîãö íü Î÷èðâààíü áºãººä ýíý ãóðâûí ìºí ÷àíàðûã Áîãä Çîíõàâ ººðòºº àãóóëñàí õýìýýí ñ¿ñëýí, øèä á¿òýýëèéã ãóéí õ¿ñýõ ó÷èðòàé. Óã çàëáèðàëûã õóðëûí ýõýí áà àäàãò òîãòìîë óíøäàã þì.

48

Ýíý íàñàíä øàøèí õýðýãòýé

Õ¿ì¿¿í áèäýíä ø¿òëýã áèøðýë õýðýãòýé. ¯¿íèé øàëòãààí ãýâýë ýíý íàñíû ýä õºðºí㺠õýäèé àðâèæèí äýëãýð÷ áàéâ÷ òýðýýð àøäûí àìãàëàí, áàÿð æàðãàë àâ÷èð÷ ¿ë ÷àäíà. Ýä áàÿëàã àðâèæèõ õèðýýð õ¿í çîí ¿íýõýýð ò¿ãøñýí ñýòãýëýýð àìüäàð÷ áàéíà. Ýä àãóóðñûã õóðààõ òóòàì óëàì èõýýð àðâèæóóëàõ õ¿ñýë øóíàë òºðäºã áºãººä ¿¿íýýñ ¿¿äýõ àìàð æàðãàë óäààí ¿ë ¿ðãýëæèëíý. Õàðèí ñýòãýë õàíãàëóóí àìüäðàë áîë ýä àãóóðñûí ãà÷ààëûã õ¿ëöýí äàâàõ õÿëáàð, ÷óõàìäàà óõààðàë, ñýòãýëýýñ ¿¿äñýí àìãàëàí áîëâîîñ æèíõýíý áîäèòîé, àøäûí àìãàëàí áîëîé. Àìàð àìãàëàí áóþó çîâëîí ç¿ä¿¿ð íü ãàãöõ¿¿ ãàäààä îð÷èíòîé íºõöºëäñºí òºäèéã¿é äîòîîä ó÷èð øàëòãààíòàé þì. Ýë äîòîîä íºõöºë áîë áèäíèé îþóí ñàíààíä óë ìºð áîëæ ¿ëäñýí óðüä íàñíû ¿éë áèëýý. ¯éëèéí ¿ðèéí ýðõýýð çîâëîí, æàðãàëûã õ¿ì¿¿í àìñäàã. Òýãýõýýð çîâëîí ýäëýâ÷ ýí òýðã¿¿í ñýòãýëýý ýñ íîìõîòãîâîîñ ìóó ¿éë òàñðàõã¿é. Õàìàã æàðãàë, çîâëîí ñýòãýëýýñ ¿¿äýëòýé áîëîõîîð áèäýíä øàøèí çààâàë õýðýãòýé

49

áîëäîã. ßàãààä ãýâýë áèä øàøèíòàé, ø¿òëýã áèøðýëòýé áàéñíààðàà ò¿¿ãýýð äàìæóóëàí ººðèéí ñýòãýë, îþóíàà õýðõýí òºâøèí, àìãàëàí áàéëãàõûã ñóðàëöäàã þì.

Õîéä íàñàíä øàøèí õýðýãòýé

Áóðõàí øàøíû ñóðãààëü ̧ ñîîð øàëòãààí, ò¿¿íèé ¿ð õî¸ð àíãèä òóñäàà áîëîâ÷ áàñõ¿¿ õîîðîíäîî õàðèëöàí ø¿òýí áàðèëäëàãàòàé þì. Àìüòàí á¿õíèé áèå ìàõáîäüòîé, áàñ ñýòãýõ¿é ñýòãýëòýé. Áèå, ñýòãýë õî¸ð ãàðàë ¿¿ñýë, ýõ ñóðâàëæòàé áàéõ ó÷èðòàé. Øàëòãààí, ¿ðèéí íîìëîëä àëèâàà ç¿éë, þìñ ¿çýãäëèéí ¿ð ä¿í áîëæ õàðàãäàæ áàéãàà ç¿éë íü ò¿¿íèéã ¿¿ñãýí ãàðãàæ áóé çîõèëäîõ íýãýí øàëòãààí õýðýãòýé áàéäàã. Æèøýýëáýë: ýìèéí óðãàìàëûí ¿ð õºðºí㺺ñ ýì ãàðàõ áà õîðò óðãàìàëûí ¿ð õºðºí㺺ñ õîðò óðãàìàë ãàðíà. Ýìò óðãàìëûí ¿ðýýñ õîð ãàðàõã¿é, õîðò óðãàìàëûí õºðºí㺺ñ ýì ãàðàõã¿é. Õ¿ì¿¿íèé áèåèéí ýõ ¿íäýñ íü ýöýã, ýõ þì. Õàðèí ñýòãýë, îþóí ñàíààíû ýõ ¿íäýñ íü ¿ð õºâðºë òîãòîõîîñ ºìíº îðøèí áàéõ óðüäûí îþóí ñàíààíû ¿ðãýëæëýë áàéõ ó÷èðòàé.

50

¯¿ãýýð óðüä íàñ áàéäàã ãýäãèéã íîòëîæ áîëíî. Óðüä òºðºë áàéíà ãýæ ¿çâýë õîéò òºðºë áàñ áàéäàã ãýæ ä¿ãíýëò ãàðíà. Óðüä íàñ áàéäàãò èòãýæ áàéâàë õîéò íàñàíäàà ñàéí òºðºë îëîõûí òóëä áóðõàíûã ø¿òýõ õýðýãòýé ãýäýã íü ýðãýëçýýã¿é.

Õóòàãòûí äºðâºí ¿íýí

Áóðõàí áàãø: “Çîâëîí ¿íýí. Çîâëîíãèéí øàëòãààí ¿íýí. Çîâëîíãîîñ àíãèæðàõ õîðèõ íü ¿íýí. Çîâëîíãîîñ ãýòëýõ çàì ìºð íü ¿íýí.” Õýìýýí àéëäæýý. Ò¿¿í÷ëýí “Çîâëîíã òàíüæ ìýä. Çîâëîíãèéí øàëòãààíûã òýâ÷. Çîâëîíãîîñ èëò àíãèæðàí ¿éëä. ¯íýí çºâ çàì ìºðèéã ø¿ò.” õýìýýæýý. Ìºí “òàíüæ ìýäýõ çîâëîí áàéõã¿é ÷ çîâëîíã òàíüæ ìýä. Òýâ÷èõ þìã¿é ÷ çîâëîíãèéí øàëòãààíûã òýâ÷. Îãîîðîõ þìã¿é ÷ îãîîðîõ ñýòãýë òºãñ áàé. Áÿñàëãàõ þìã¿é ÷ ¿íýí ìºðèéã áÿñàëãà.” õýìýýí ñóðãàæýý. Ýäãýýð íü õóòàãò äºðâºí ¿íýíèé ìºí ÷àíàð, ¿éëäýë, ¿ðèéí òóõàé ãóðâàí ¿çýë áîäîë àæãóó.

51

Îð÷ëîíãèéí çîâëîíãèéí óã øàëòãààí

Çîâëîíãèéí øàëòãààí áîë ¿éë áà íèñâààíèñ þì. ¯éë áîë øàøíû íîìëîë ¸ñîîð ñýòãýëèéí ¿éë áà ñàíààíû ¿éë ãýæ õî¸ð ç¿éë áàéíà. Ñýòãýëèéí ¿éë íü ¿éëèéí àíõàí øàò áóþó äîòîîä óõàìñàð, ºä¿¿ëáýðèéí øàò áºë㺺. Ñàíààíû ¿éë íü óäààõ øàò áóþó áèå, õýëíèé ¿éëèéí øàò áîëìóé. ¯éëèéí ¿ðèéã ýíý áóþó õîéò íàñàíä ýäýëì¿é. Íèñâààíèñ áîë òºâ îþóí ñàíààíû íýãýí õýñýã áèø, õàðèí õî¸ðäîã÷, çàõûí ñýòãýë îþóíû ãýì ñîãîã áèëýý. Õî¸ðäîã÷ îþóí ñàíàà㠺人õºä íèñâààíèñ äàâàìãàéëàí òºâèéí îþóí ñàíààã ýçýìäýí í¿ãëèéã áèé áîëãîíî. Íèñâààíèñûí ç¿éë îëîí áºãººä õ¿ñýë øóíàë, óóð îìîã, áóðóó ¿çýë çýðýã íü ¿íäñýí íèñâààíèñ áîëíî.

Íèðâààí

Îð÷ëîíãèéí óã øàëòãààí íü ¿éë áà íèñâààíèñ þì. Íèñâààíèñûí ¿íäñèéã òàñàëæ øèíý ¿éëýýð îð÷ëîíä äàõèí òºðºë àâàõûã õààæ, óðüäûí ¿éëèéí ìóó àâúÿàñûã ñýðãýýõã¿é áîëâîîñ ñàÿ òºðºë çîãñîæ

52

çîâëîíãîîñ ãýòýëì¿é. Äàõèí òºðºë ÿâäàë á¿ðìºñºí çîãñîæ îð÷ëîíãîîñ ãýòýëæ, çîâëîíãîîñ àíãèæðàâààñ íèðâààí ä¿ðèéã îëîõ áîëìóé. Íèðâààíûã õî¸ð õóâààæ ¿çäýã. Íýã äýõü íü íèñâààíèñûí õàìàã ò¿éòãýðèéã àðèëãàâ÷ ìýäðýõ¿éí ò¿éòãýðèéã ýñ àðèëãàñàí øàò áºãººä ñ¿¿ëèéíõ íü õàìàã ò¿éòãýð á¿õíèéã àøèä áàðæ áóðõàí, áîäüñàäâûí øàòàíä õ¿ðñýí äýýä ãýãýýðëèéí ¿å þì.

53

¯ñ àâàõ áîëîí, ñýâëýã ¿ðãýýõ, çàñàõ ºäºð“Áèëãèéí òîîëëûí ºäð¿¿ä”

1. Íàñ àõàð áîëíî.2. Õýë àì õýð¿¿ë òýìöýë èðíý.3. Ýä ìàë áàÿëàã òºãºëäºð áîëíî.4. Áèå ýðõòíèé õ¿÷ ñàéæèðíà.5. Ýä ìàë àðâèæíà.6. ªí㺠ç¿ñ ñàéæèðíà.7. Õýë àì õýð¿¿ë òýìöýë èðíý8. Íàñ óðòàñíà.9. ªâ÷èí º÷¿¿õýí èðíý.10. Ýð÷ õ¿÷ èõýñíý.11. Óõààí õóðö áîëíî.12. ªâ÷èí ýìãýã èðíý.13. Æàðãàë èðíý.14. Ýä ìàë àðâèäàíà.15. ªëçèéòýé ñàéí.16. ªâ÷èí èðíý. 17. ªí㺠ç¿ñ äîðîéòîíî.18. Ýä ìàëûí ãàðëàãàòàé.19. Ñàéí íºõºðòýé íºõºðëºíº.20. ªëñºæ óíäààñíà.21. ªâ÷èí èðíý.22. Èäýý óíäàà ýëáýã îëäîíî.

54

23. Ýä ýäëýë, èäýý óíäàà îëäîíî.24. ªâ÷èí ýìãýã èðíý.25. Í¿ä á¿ðýëçýí óëöàéíà.26. Æàðãàë ¿ðãýëæèä èðíý.27. ªëçèéòýé ñàéí.28. Õýð¿¿ë òýìöýë èðíý.29. Ñ¿ëä òýíýæ îäîõ.30. Ýðëýã ëóãàà ó÷èðíà.

55

Ñàéí ìóó öàãèéí ÿëãàà

12 öàã Ýõëýõ öàã, ìèí

Äóóñàõ öàã, ìèí

1. Ëóó - Íàð ìàíäàõ öàã 7.40 09.40

2. Ìîãîé - Íàð õººðºõ 09.40 11.40

3. Ìîðü - ¯ä äóíä 11.40 13.40

4. Õîíü - ¯ä õýâèéõ 13.40 15.40

5. Áè÷ - Íàð ãóäàéõ 15.40 17.40

6. Òàõèà - Íàð øèíãýõ 17.40 19.40

7. Íîõîé - Õàðóé á¿ðèé 19.40 21.40

8. Ãàõàé - ¯äýø 21.40 23.40

9. Õóëãàíà - Øºíº äóíä 23.40 01.40

10. ¯õýð - Øºíº äóíä õýâèéõ 01.40 03.40

11. Áàð - Ãýãýý øàðëàõ 03.40 05.40

12. Òóóëàé - ¯¿ð öàéõ 05.40 07.40

ªäðèéí ñàéí öàãèéã ñîíãîõ

Ìîðü, õóëãàíà ºäðèéí õóëãàíà, ¿õýð, òóóëàé, ìîðü, áè÷, òàõèà öàã

Õîíü, ¿õýð ºäðèéí áàð, òóóëàé, ìîãîé, áè÷, íîõîé, ãàõàé öàã

Áè÷, áàð ºäðèéí ëóó, ìîãîé, õîíü, íîõîé, õóëãàíà, ¿õýð öàã

Òàõèà, òóóëàé ºäðèéí ìîðü, õîíü, òàõèà, õóëãàíà, áàð, òóóëàé öàã

Íîõîé, ëóó ºäðèéí ìîãîé, áè÷, òàõèà ãàõàé, áàð, ëóó öàã

Ãàõàé, ìîãîé ºäðèéí ìîðü, õîíü, íîõîé, ãàõàé, ¿õýð, ëóó öàãóóä ñàéí.

56

Õ¿ì¿¿íèé ñ¿ëäíèé áàéðëàë

ºäºð Áàéðëàë ºäºð Áàéðëàë

1 Õºëèéí ýðõèé 16 Öîõîíä

2 Õºëèéí ºëìèé 17 Õ¿ç¿¿

3 Õîíãîíû áóë÷èí 18 Ãàðûí àëãà

4 Áýëõ¿¿ñ 19 Ãàðûí àð

5 Òàõèìíû õîíõîð 20 ̺ð

6 Ãóÿíû çóðàà 21 Õàâèðãà

7 Ñ¿¿æíèé í¿õ 22 Áººð

8 Áººðíèé äýýð 23 Ñ¿¿æíèé í¿õ

9 Õàâèðãà 24 Ãóÿíû çóðàà

10 ̺ðºí äýýð 25 Òàõèìíû õîíõîð

11 Ãàðûí àð 26 ̺ð

12 Ãàðûí àëãà 27 Õîíãîíû áóë÷èí

13 Õîîëîé 28 Îëãîé

14 ×èõ çóëàéí õîîðîíä 29 Õÿíãàð øèëáý

15 Á¿õ áèåä ò¿ãýõ 30 Á¿õ áèåä ò¿ãýõ

Òàéëáàð: Õ¿ì¿¿íèé ñ¿ëä áóé îðíîî õàíóóð òººí¿¿ð

òýðã¿¿òýíã òýâ÷ õýìýýí íîìëîäîã. Õàíóó, òººí¿¿ð õèéõ çàéëøã¿é áîëâîîñ “Óì çàã÷ó äýâà õýðè ìàãè ñóõà” õýìýýõ òàðíèéã óíøèæ õèéâýýñ ãýì á¿ãä àðèëíà.

Õóòãàíû èð ºäºð. Õàâðûí ãóðâàí ñàðûí ãàõàé, õóëãàíà ºäºð

Çóíû ãóðâàí ñàð. Áàð, òóóëàé ºäºðÍàìðûí ãóðâàí ñàð. Ìîãîé, ìîðü ºäºð ªâëèéí ãóðâàí ñàð. Áè÷, òàõèà ºäºð áîëíî. Ýíý ºäð¿¿äýä õàíóóð, çàñàë, ìýñ àæèëáàð õèéõèéã

òýâ÷èõ õýðýãòýé.