ЛЕКЦИЙН СЭДЭВ 1: ОЛОН УЛСЫН НИЙТИЙН ЭРХ ЗҮЙН ОЙЛГОЛТ, МӨН

ЧАНАР, ЭХ СУРВАЛЖ

2 Цаг

1.1 Олон улсын нийтийн эрх зүйн ойлголт, мөн чанар

1.2 Олон улсын нийтийн эрх зүйн хэм хэмжээ

1.3 Олон улсын эрх зүй ба үндсэний эрх зүйн уялдаа холбоо

1.4 Олон улсын нйитийн эрх зүйн эх сурвалж

1.1 Олон улсын нийтийн эрх зүйн ойлголт, мөн чанар

Олон улсын харилцаанд оролцогчдын хоорондын харилцааг зохицуулдаг

хууль зүйн зарчим, хэм хэмжээний тогтолцоог олон улсын эрх зүй гэнэ.

Олон улсын нийтийн эрх зүй нь субъект, зохицуулах буй харилцаа, эрх зүйн хэм

хэмжээг тогтоох, хэрэгжүүлэх зэргээрээ дотоодын эрх зүйгээс ялгаатай. Дотоодын эрх

зүйн харилцааны субъект нь хувь хүн, хуулийн этгээд, төр байдаг бол нийтийн эрх зүйн

харилцааны субъект нь бүрэн эрхт улс гүрэн, олон улсын байгууллага, тусгаар

тогтнолынхоо төлөө тэмцэж байгаа үндэстэн ард түмэн, мөн Ватикан зэрэг улс хэлбэрийн

тогтоц хамаарна. Мөн онцгой тохиолдолд хувь хүн, хуулийн этгээд субъект болж болно.

Дотоодын эрх зүй нь тухайн улсын дотоодын нийгмийн харилцааг зохицуулдаг бол олон

улсын эрх зүй нь олон улсын харилцааг зохицуулна. Олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээг

улс гүрнүүд хоорондоо зөвшилцөн тогтоож хэрэгжүүлдэг бол дотоодын эрх зүйн хэм

хэмжээг хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүн таслах байгууллага нь тогтоож тухайн улс

гүрэндээ хэрэгжинэ.

Олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээг улс гүрнүүд

I. Тохиролцож тогтоосон хэм хэмжээг улс гүрэн сайн дураар биелүүлэх үүрэг

хүлээдэг. Улс гүрэн нь өөрсдийн ашиг сонирхолд нийцүүлэн олон улсын

өмнө хүлээсэн үүргээ шударгаар дагаж биелүүлнэ. Гэрээ хэлэлцээрээр

хүлээсэн үүргээ чанд биелүүлэх нь улс гүрэн итгэл найдвартай түнш болно.

II. Олон улсын зарчим, хэм хэмжээг зөрчихөөс сэргийлэх, тийм оролдлогыг

таслан зогсоохын тулд онцгой тохиолдолд албадлага хэрэглэнэ. Олон улсын

зарим гэрээ хэлэлцээрт түүнийг зөрчсөний төлөө хариуцлага хүлээлгэх

талаар тусгайлан заасан байна.

III. Олон улсын эрх зүйн биелэлтийг хангах зорилгоор олон улсын хяналт

шалгалтыг хэрэглэдэг. Энэхүү арга нь мэдээ, илтгэл авахаас гадна зарим

гэрээний биелэлтийг хянах хангахын тулд газар дээр нь биечлэн шалгалт

явуулах зэрэг олон хэлбэрээр хэрэгжүүлж байна.

IV. Олон улсын харилцаанд хүч үл хэрэглэх зэрэг үндсэн зарчмуудыг

хэрэгжүүлэхэд улс гүрний хоорондох маргааныг эв зүйгээр зохицуулах арга

чухал үүрэг гүйцэтгэдэг.

Олон улсын нийтийн эрх зүйн үүрэг нь:

Олон улсын харилцааны тодорхой асуудлаар эрх зүйн субъектүүдийн эдлэх

эрх, хүлээх үүргийг тогтоож зохьцуулах

Улс гүрэн тус бүрийн мөн олон улсын хэмтын нийгэмлэгийн нийтлэг эрх

ашгийг хамгаалах хэрэгсэл болно.

Олон улсын нийтийн эрх зүйн орчинд үзүүлэх нөлөөллийн үндсэн чиглэлийг чиг

үүрэгт ойлгоно. Үүнд:

Нийтийн

Хууль зүйн

Харилцан үйлчлэх

Төлөвлөх

Мэдээллийн зэрэг орно.

Олон улсын түрэмгийллийг чандлан хориглож улс гүрний тусгаар тогтнол, бүрэн

эрх, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлыг дэмжин бататгана. Хүний эрх, эрх чөлөөг

хамгаалах нь орчин үеийн олон улсын эрх зүйн зорилго, зарчим нь болж байна.

1.2 Олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээ

Хууль зүйн хувьд заавал биелэгдэх хүчинтэй байх нь аливаа эрх зүйн хэм

хэмжээний гол шинж чанар юм. Энэхүү заавал биелэгдэх шинж нь олон улсын нийтийн

эрх зүйнд хамааралтай байна. Өөрөөр хэлбэл олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээг зөрчсөн

тохиолдолд субъектүүд хариуцлага хүлээнэ. Энэ бүгдээс үндэслэн хууль зүйн хүчин

чадлынх нь хувьд заавал биелүүлбэл зохих шинж чанарыг нь олон улсын эрх зүйн

субъектүүд хүлээн зөвшөөрсөн ѐс журмыг олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээ хэмээн

тодорхойлж болно.

Олон улсын субъектүүдийн эрх үүрэг нь түүний хэм хэмжээний агуулгыг

тодорхойлно. Өөрөөр хэлбэл олон улсын эрх зүйн субъектүүд бие биетэйгээ харилцахдаа

олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээгээр тогтоогдсон эрх эдэлж үүрэг хүлээнэ.

Олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээг нэг улс дангаараа бий болгож чадахгүй бөгөөд

улс гүрнүүд субъект болохынхоо хувьд хүсэл зоригоо зохицуулах явцад хэм хэмжээ

бүрэлдэж олон улсын гэрээ болон заншилд илэрлээ олдог. Олон улсын эрх зүйн хэм

хэмжээг диспозитив болон императив гэж ангилдаг.

Олон улсын эрх зүйд диспозитив хэм хэмжээ гэдэг нь холбогдох улсууд олон улсын

эрх зүйн бүх хэм хэмжээг заавал биелүүлэх шаардлагатай боловч өөр хоорондоо олон

улсын эрх зүйд зааснаас өөр хэм хэмжээ тогтоон мөрдөж болно. Гэвч энэ нь бусад улс

гүрний хууль ѐсны эрх ашиг сонирхолд хор хохирол учруулахгүй байх шаардлагатай.

Харин императив хэм хэмжээний хувьд олон улсын эрх зүйн бүх субъектүүд заавал

дагаж мөрдөх шинжтэй байна. Үүнд олон улсын эрх зүйн үндсэн зарчмууд багтана. Мөн

түүнчлэн колоничлол, арьс өнгөөр ялгаварлах үзэл, апартеидыг хориглох, хүрээлэн

орчныг хамгаалах зэрэг зарчим, хэм хэмжээг ойлгоно. Гэвч одоогоор олон улсын эрх зүйд

диспозитив болон императив хэм хэмжээг тодорхой ангилан заагаагүй болно.

1.3 Олон улсын эрх зүй ба үндэсний эрх зүйн уялдаа

ОУЭЗ-н болон үндэсний эрх зүйн систем нь харилцан адилгүй боловч нягт уяалдаа

холбоотой. Тухайлбал Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Хүний эрх, эрх чөлөөний талаарх

хзм хэмжээ нь хүний эрхийн талаархи олон улсын баримт бичгийн заалтуудад үндэслэгдсэн

байдаг. олон улсын эрх зүйн нэг онцлог нь эрх зүйн тухай тогтолцоон дахь субъектүүдийн

эрх үүргийг тодорхойлдог. өөрөөр хэлбэл олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээ нь улс орнуудын

эрх хэмжээг тодорхойлдог бөгөөд тухайн улсын төрийн байгууллагууд, хувь хүн болон

хуулийн этгээд олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээг шууд дагаж мөрддөггүй. Нөгөөтэйгүүр улс

орнууд олон улсын эрх зүйн дагуу үүрэг хүлээхийн сацуу түүнийг үндэсний хэмжээнд

буюу дотооддоо мөрдөх, нутаг дэвсгэрийнхээ хүрээнд биелэлтийг нь хангах үүрэггэй.

Үүнийг олон улсын эрх зүйн хэмжээний хэрэгжилт буюу имплементаци гэнэ.

ОУЭЗ-н хэм хэмжээг бүрдүүлэх явцад улс гүрэн өөрийн дотоодын хууль зүйн

зарчим, хэм хэмжээг удирдлага болгодог. Өөрийн үндсэн хуулиар батлагдсан нийгэм, улс

төрийн тогтолцоонд харш хэм хэмжзэ буй болгохгүйг чармайдаг. Нөгөө талаас олон улсын

гэрээ, хэлэлцээрээр хүлээсэн үүргээ биелүүлэхийн тулд улс бүр үндэсний хууль тогтоомжоо

түүнтэй нийцүүлэх арга хэмжээ авдаг. Ингэхдээ дотоодын хууль тогтоомжид шинээр хэм

хэмжээ нэмж оруулах, эсвэл хуучин хэм хзмжээг өөрчилж болно. Тухайлбал Монгол улсын

Олон Улсын Гэрээний тухай хуулийн 7-р бүлэгт заасан байна. Мөн зарим улс оронд ОУЭЗ-н

хэм хэмжээг дотоодын хуулийн адил хүчинтэй гэж үзэх явдал ч байдаг. Жишээ нь : ОХУ,

АНУ зэрэг улсууд үндсэн хуульд ОУЭЗ-г өөрийн дотоодын хууль зүйн бүрэлдэхүүн хэсэг

хэмээн зарлажээ. ОХУ-ын Үндсэн Хуулийн 15-р зүйлд : "ОУЭЗ-г нийтээр хүлээн

зөвшөөрсөн зарчим, хэм хэмжээ болон Оросын Холбооны Улсын олон улсын гэрээ бол

түүний эрх зүйн системийн бүрэлдэхүүн хэсэг мөн" , АНУ-ын Үндэн хуулийн 6-р зүйлд :

'Америкийн Нэгдсэн Улсын байгуулсан буюу байгуулах гэрээ улс орны дээд хууль мөн"

гэжээ. Харин Монгол Улсын Үндсэн Хуульд арай өөрөөр заасан ба Үндсэн Хуулийн 10-р

зүйлийн 3-т : "Монгол Улс олон улсын гэрээ нь соѐрхон баталсан буюу нэгдэн орсон тухай

хууль хүчин төгөлдөр болмогц дотоодын хууль тоггоомжийн адил үйлчилнэ" гэжээ. Энэ нь

Монгол улсын шүүн таслах ажиллагаандаа баримт бичиг болгон ашиглаж болно гэсэн үг

юм.

Эрх зүйн хоѐр тогтолцооны хувьд хоорондын харьцааны хувьд ОУЭЗ, улс гүрний

дотоодын хууль зүйгээс давамгайлах хандлагатай. Энэ нь Олон Улсын Гэрээний Эрхийн

тухай /1969 / Вений Конвенцад тод илрэлээ олсон байна. Конвенцын 27-р зүйлд зааснаар

гэрээнд оролцогч улс гүрэн гэрээ биелүүлээгүй явдлаа дотоодын хууль зүйн заалтаар

зөвтгөж үл болно" гэжээ. Энхүү зарчим ѐсоор улс гүрний дотоодын хууль зүй нь ОУЭЗ-тэй

нийцсэн байх ѐстой.

Олон улсын нийтийн эрх зүйн хэм хэмжээг хэрэгжүүлэх арга зам нь :

♦ Олон улсын гэрээнд нэгдэж орсноор түүнийг шууд дагаж мөрдех

♦ Олон улсын гэрээнд нэгдэж орсноор түүний заалтуудыг дотоодынхоо хууль

тогтоомжид тусгах

явдал юм.

Олон улсын эрх зүй болон дотоодын хууль тоггоомжийн талаар хоѐр онол

байдаг. Үүнд :

Монист онол

дотоодын хууль тогтоомж болон олон улсын эрх зүй нь нэгдмэл

шинжтэй

Дуалист онол

Дотоодын хууль тогтоомж болон олон улсын эрх зүй нь бие даасан

шинжтэй бөгөөд тус тусдаа хөгжинө.

Олон улсын эрх зүйн субъектын хүсэл зоригын зөвшилцлийн дүнд үүссэн олон улсын

эрх зүйн хэм хэмжээний хэлбэржилт буюу илрэх гадаад хэлбэр юм. НҮБ-ын Олон Улсын

Шүүхийн Дүрмийн 38-р зүйлд : Олон улсын гэрээ, хэлэлцээр болон заншил ОУЭЗ-н үндсэн

эх сурвалжид багтах бөгөөд шүүхийн шийдвэр, мэргэжилтэн, эрдэмтэдийн сургаал,

номлол туслах чанарын эх сурвалжид тооцогдоно гэжээ. Олон улсын гэрээ болон заншил

анхдагч эх сурвалжийн хувьд хууль зүйн адил хүчинтэй байдаг. Эрх зүйн ерөнхий зарчим нь

эрх зүйн хэм хэмжээ биш харин олон улсын эрх зүй болон үндэсний эрх зүйн адил аль алинд

хамааралтай хууль зүйн логикийн дүрэм хамаардаг.

Олон улсын гэрээ нь :

Тодорхой асуудлаар харилцан

эдлэх эрх, хүлээх үүргийг

тодорхойлон тогтоосон, олон

улсын эрх зүйгээр зохицуулагдах

хоѐр буюу олон талын бичгээр

үйлдсэн тохиролцоо юм

----

►

♦ Агуулгын хувьд хууль ѐсны байх ♦

Эрх зүйн дагуу байгуулагдсан байх

♦ Бодитой байх буюу биелэгдэх

шинжтэй байх

♦ ОУНЭЗ-н субъектэд эрх, үүрэг

олгосон байх

♦ Тодорхой харилцааг зохицуулсан

байх

Олон улсын заншил түгээмэл

практикаар бүтээгдсэн зан үйлийн

горим юм.

----

►

♦ Бичгэн хэлбэржилтгүй

♦ Улсын практик жишигг үүсдэг

♦ Практиктийг хууль зүйн хэм хэмжээ

гэж хүлээн зөвшөрех

♦ Хэрэглэгдэх давтамж

----

►

Эрх зүйн зарчим эрх зүйг

хэрэглэх, тайлбарлахад

хэрэглэдэг эрх зүйн нийтлэг

ойлголт, логик дүрэм, техникийн

зарчим юм

♦ Эрх зүйн хегжлийн зүй тогтолд

үндэслэж үүсдэг ♦ Эрх зүйн

тогтолцооны зөрчлийг зохицуулдаг

♦ Олон улсын эрх зүй болон үндэсний

эрх зүйд аль алинд хэрэглэгддэг

Мөн үүнээс гадна дүрэм ѐсоор гишүүн улс заавал биелүүлбэл зохих ОУБ-ын хэм хэмээний

тогтоолууд ОУЭЗ-н эх сурвалж болно. Ийм тогтоолыг одоогоор олон улсын зарим

байгууллага /Европын Холбоо/ гаргаж байгаа бөгөөд цаашид энэ практик өргөжиж болох юм.

Түүнчлэн бусад ОУБ, юуны түрүүнд НҮБ-ын тогтоол, бусад акт ОУЭЗ-н хэм хэмжээг

бүрдүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэж байна.

1.4 Олон улсын эрх зүйн эх сурвалж

Үндсэн эх сурвалж:

Олон улсын гэрээ : Заавал биелүүлбэл зохих хэм хэмжээ буй болгох талаар ОУЭЗ-н

субъектүүдийн хоорондын тохиролцоог гэрээ гэнэ. Гэрээг конвенц, пакт, тунхаглал,

хэлэлцээр, проткол гэх мэтээр нэрлэж болно. 1899 оны Гаагийн энх тайвны бага хурлаас

гэрээг ОУЭЗ-н үндсэн эх сурвалж хэмээн хүлээн зөвшөөрсөн. Олон улсын гэрээг улс гүрэн

хоорондоо гиөн улс гүрэн ба засгийн газар хоорондын ОУБ-ын, бас ОУБ-уудын хооронд гэрээ

байгуулах практик дэлгэрч байна.

Түгээмэл гэрээ : Олон улсын хамтын нийгэмлэгийн гишүүд бүхэлдээ заавал биелүүлбэл

зохих хэм хэмжээг агуулсан бөгөөд бүх улс оролцож болох /НҮБ-ын дүрэм мэт/ олон талт

гэрээг түгээмэл гэрээ гэнэ.

Тусгай гэрээ : Хязгаарлагдмал тооны улс оролцсон бөгөед заалт нь зөвхөн тэдгээрт хамаарах

гэрээг тусгай гэрээ гэнэ.

Гагцхүү хууль ѐсны гэрээ өөрөөр хэлбэл ОУЭЗ-н нийцсэн гэрээ эх сурвалж болж

чадна.Гэрээгээр тогтоосон эрх, үүргийг түүнд оролцогч тал заавал биелүүлэх ѐстой. Энэ нь

хоѐр ба олон талт гэрээнд

нэгэн адил хамаарна.

Олон улсын заншил : Заншил нь ОУЭЗ ер нь хууль зүйн хамгийн эртний, анхдагч эх

сурвалж ба олон улсын харилцааны практикт төлөвшин тогтсон бөгөөд хууль зүйн хувьд

заавал биелүүлэх шинж чанарыг нь ОУЭЗ-н субъектүүд хүлээн зөвшөөрсөн ѐс журмыг

ОУЭЗ-н заншлын хэм хэмжээ гэнэ. Заншлын хэм хэмжээ бүрэлдэн тогтоход улс гүрний урт

хугацааны практик ажиллагаа шаардагдаж ирсэн. ЖИШЭЭ НЬ : Дайн ба энх тайвны эрх

зүйн хэм хэмжээ бүр эртний Грекийн хот улсын хооронд мөрдегдөж байсан ердийн

заншлаас эх үүсвэр аван хегжиж иржээ. Ер нь 20-р зууныг хүртэл заншлыг ОУЭЗ-д үндсэи эх

сурвалж гэж үзэх үзэл давамгайлж байна. Заншлын болон гэрээний хэм хэмжээнүуд хууль зүйн

хувьд адил хүчинтэй. Гэрээний хэм хэмжээ бичгийн хэлбэрээр тодорхой байдаг бол заншил нь

тийм биш юм. ОУЭЗ-тэй холбогдсон асуудлаарх үндэсний практик ажиллагааны албан

ѐсны эмхтгэлийг АНУ-д хэвлэн гаргаж байгаа нь заншлын хэм хэмжээг тодорхойлон

тогтооход чухал хэрэгсэл болдог байна. Ийм учраас Европын Зөвлөл ийм эмхтгэл гаргаж

байхыг гишүүддээ зөвлөмж болгожээ.

Эрх зүйн еренхий зарчим : ОУШ-ийн Дүрмийн 38-р зүйлд "Соѐлжсон үндэсний

хүлээн зөвшөөрсөн эрх зүйн ерөнхий зарчмыг" ОУЭЗ-д бие даасан эх сурвалжид хамааруулж

байна. Ерөнхий зарчим гэдэг нь улс гүрний дотоодын хууль зүйн системд нийтлэг орших

зарчмуудыг багтааж байгаа юм. Харин дотоодын хууль зүйн хэм хэмжээ ОУЭЗ-н зарчим

болж чадах эсэх талаарх санал ОУЭЗ-н шинжлэх ухаанд ихээхэн зөрөөтэй байна. Бүр 1920

онд Үндэстнүүдийн Холбооны дэргэдэх Олон Улсын Шударга Ёсны Байнгын Шүүхийн

Дүрмийг хэлэлцэх үед ерөнхий зарчмын асуудлаар нилээд маргалдсаны эцэст үндэстний

хүлээн зөвшөөрсөн зарчмыг ерөнхий зарчим гэж хүлээн зөвшөөрөх болсон.

Туслах чанарын эх сурвалж

Шүүхийн эх сурвалж : НҮБ -ын ОУШ, олон улсын бусад шүүхийн ба арбитрын

шийдвэр туслах чанарын эх сурвалжид багтах ба энэ нь ОУЭЗ-н хэм хэмжээг бий

болгоход биш харин түүнийг тодорхой тохиолдолд хэрэглэхэд голчлон оршино.

Шүүхийн шийдвэр нь тухайн холбогдогч этгээдүүдийн хувьд, зөвхөн тухайн хэргийн

хувьд л заавал биелүүлэх хүчинтэй. Шүүхийн шийдвэр олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээ

биш боловч хэм хэмжээ байгааг шууд баталгаа болдог. Зарим тохиолдолд шүүхийн шийдвэр

ОУЭЗ-н хэм хэмжээ бүрэлдэж бий болох үндсийг тавьж болно. Олон Улсын байгууллагын

тогтоол шийдвэр : Суүлийн жилүүдэд ОУБ-ын тоо олширч гүйцэтгэх үүрэг нь нэмэгдэхийн

хамт тэдгээрийн акт нь ОУЭЗ-н эх сурвалжид улам бүр нөлөө үзүүлж байна. Улс гурний

дотоодын хууль тогтоомж ба шуухийн шийдвэр : Улс гүрний дотоодын хууль тогтоомж,

шүүхийн шийдвэр ОУЭЗ-н эх сурвалж биш учраас олон улсын харилцаанд заавал дагаж,

биелүүлбэл зохих хэм хэмжээг бий болгож үл чадна. Гэхдээ дотоодын хууль тогтоомж,

шүүхийн шийдвэрийг заншлын хэм хэмжээ байгаа эсэхийн баталгаа болгон ашиглах ба ийм

зорилгоор ОУШ шийдвэртээ улс гүрний дотоодын хууль тогтоомжоос иш татах явдал

цөөнгүй. Үүнтэй холбоотой улс гүрний нэг талын тунхаглал, мэдэгдэл, бусад үйлдлийн эрх

зүйн байдлыг тодруулж ойлгох нь чухал. Эдгээр нь үндэсний хууль тогтоомж, шүүхийн

шийдвэрийн нэгэн адил ОУЭЗ-н эх сурвалж болж чадахгүй. Гэвч зарим тодорхой

тохиолдолд холбогдох талуудын хооронд эрх үүрэг үүсгэж болно.

ЖИШЭЭ : Номхон далайн өмнөд хэсэгт агаар мандалд цөмийн туршил хийх бодолгүй байгаа

тухай Францын засгийн газрын удаа дараагийн мэдэгдэл бол " Олон усын хамтын

нийгэмлэгийн өмнө авсан үүрэг мөн" гэсэн шийдвэрийг ОУШ гаргасан. Мөн Монгол Улс

нутаг дэвсгэрээ цөмийн зэвсэггүй бүс болгон 1993 онд зарласныг НҮБ-ын Аюулгүй

Зевлөлийн цөмийн зэвсэг бүхий байнгын таван гишүүн /Америк, Англи, Хятад.Орос, Франц/

улс дэмжиж байгаагаа мэдэгдсэнээр Монголы эсрэг цемийн зэвсэг хэрэглэхгүй байх, бусад улс

хэрэглэсэн тохиолдолд түүнийг хамгаалах үүрэг авсан юм. Олон улсын ЭРХ зуйн номлол :

ОУЭЗ-н өндөр мэргэжлийн эрдэмтдийн зохиол бүтээл хэдийгээр ОУЭЗ-н эх сурвалж биш

боловч ОУЭЗ-н чухам юу болохыг тайлбарлан улс түмний эрх зүйн ухамсарт ихээхэн нелөө

үзүүлнэ. Мөн эрх зүйн хэм хэмжээ байгаа эсэхийг тодорхойлоход тус дөхөм болох ба олон

улсын эрх зүйг дэвшилттэйгээр хөгжүүлэхэд сургаал, номлол чухал үүрэг гүйцэтгэдэг

практик харуулж байна. Сүүлийн жилүүдэд нэлээд улс гүрэн гадаад хэргийн яамандаа бие

даасан хуулийн зөвлөх ажиллуулах болж байна. ОУБ-ууд ч хууль зүйн мэргэжилтнүүдээс

бүрэлдсэн зөвлөх байгууллагатай болсон. ЖИШЭЭ НЬ : НҮБ-ын дэргэд ОУЭЗ-н дэргэд

ОУЭЗ-н Комиссоос гадна Олон Улсын Худалдааны Эрх Зүйн Комисс ажиллаж байна.

Түүнчлэн бүс нутгийн зөвлөлдөх байгууллагууд бий. Эдгээр дотроос Ази -Африкийн

Хуулийн Зөвлөлдөх Хороо, Европын Зөвлөлийн Хуулийн Хамтын Ажиллагааны Хороо,

Америк Хоорондын Хороог дурдаж болно. Энэ бол олон улсын хамтын харилцааг эрх

зүйд нийцүүлэхийн ач холбогдол улам бүр нэмэгдэж байгаагийн гэрч мөн. Хуулийн

зөвлөх ОУЭЗ-г тайлбарлах, гэрээ хэлэлцээр байгуулах зэрэг ажилд биечлэн оролцдог учраас

улс гүрэн, ОУБ-ын хууль эрхийн практик үйл ажиллагааг илүү үндэслэлтэй, боловсронгуй

болгоход багагүй нөлөө үзүүлж болох юм.

Олон улсын эрх зүйн зарчим:

1. Улс гүрний бүрэн эрхийн – улс гүрэн бүр өөрийн нутаг дэвсгэрийн хүрээнд

засаглалыг бүх хэлбэрээр / хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүн таслах/ буслын

оролцоогүйгээр тогтоон явуулах үндэсний хөгжлийн арга замыг чөлөөтэй сонгож

хэрэгжүүлэх эрх юм.

2. Улс гүрний тэгш эрхийн – аливаа олон улсын асуудлаар санал хураалтанд улс

бүрийн санал адтл хүчинтэй байх

3. Улсын дотоодын хэрэгт үл оролцох – дотооддоо болон гадаадад явуулж буй

бодлогын талаар хөндлөнгөөс оролцохгүй байх

4. Улс түмэн тэгш эрхтэйгээр өөртөө нутаг дэвсгэр бүрэн бүтэн байх, хил нь халдашгүй

дархан байх -

5. Улс түмэн болон үндэстэнүүд өөртөө засан тохинох – эдийн засаг, нийгмийн хөгжил,

хүний эрхийг сахин хамгаалах зорилготой өөрөөр хэлбэл хувь заяагаа өөрөө мэдэж

шийдвэрлэх

6. Улсууд хамтран ажиллах

7. Хүний эрхийг бүх нийтээр хүндэтгэх

8. Олон улсын үүргээ шударгаар биелүүлэх-

9. Хүч үл хэрэглэх, хүчээр үл заналхийлэх – аливаа улс гүрэн өөрийн ашиг сонирхол

үзэл бодлыг бусад улсад хүчээр тулгах, маргааныг хүч хэрэглэхэээр заналхийлэх,

зэвсэгт түрэмгийлэл үйлдэхээр заналхийлэхийг хориглох

10. Олон улсын маргааныг эв зүйгээр шийдвэрлэх

ЛЕКЦИЙН СЭДЭВ 2: ОЛОН УЛСЫН МАРГААНЫГ ЭВ ЗҮЙГЭЭР ШИЙДВЭРЛЭХ

АРГА ЗАМ

1. Олон улсын маргааны ойлголт, төрөл

2. Олон улсын маргааныг шийдвэрлэх эв зүйн аргууд

3. Ìàðãààíûã Îëîí Óëñûí áàéãóóëëàãûí õ¿ðýýíä ýâ ç¿éãýýð øèéäâýðëýõ òóõàé

1. Олон улсын нийтийн эрх зүйн маргааны ойлголт, төрөл

Орчин үеийн олон улсын эрх зүйн императив гол зарчим бол олон улсын эрх зүйн

субъектууд маргаанаа эв зүйгээр зохицуулах явдал бөгөөд энэ нь ОУНЭЗ-н субъектүүдийн

үүрэг юм.

Олон улсын маргаан гэж олон улсын эрх зүйн субъектууд хоорондоо гэрээ тайлбарлах

болон үүрэг зөрчсөн, хохиролыг барагдуулах, мөн тэдгээрийн санал зөрөлдөөн,

зөрчилдөөнт байдлыг ойлгоно.

Нэгдсэн үндэстний байгууллагын дүрэмд маргаан, маргаант нөхцөл байдал гэсэн нэр

томъѐог хэрэглэдэг.

ОУНЭЗ-н субъектууд харилцан гомдол гаргасан тохиолдолд олон улсын маргаан,

харин нэг тал нь гомдол гаргасан тохиолдолд олон улсын маргаант нөхцөл байдал бий

болсон гэж үзнэ.

Улс төрийн маргааныг агуулгаар нь

♦ улс төрийн нутаг дэвсгэр, хил тогтоох зэрэг асуудлаар үүсэх маргаан

байна. Уг маргааныг Аюулгүйн зөвлөл шийдвэрлэдэг.

♦ Хууль зүйн гэрээ тайлбарлах, үүрэг зөрчсөн эсэхийг тогтоох, хохирол

барагдуулах хэмжээ, зөрчлийн шинж чанартай холбоотой үүссэн маргаан байна.

Шинж чанараар нь:

♦ Маргаан зөрөлдөж буй асуудлаар харилцан гомдол гаргасан

♦ Маргаант нөхцөл байдал нэг тал нь гомдол гаргасан

Хор аюулынх нь шинжээр нь:

♦ Олон улсын тайван аюулгүй байдалд занал учруулж болох

♦ Олон улсын тайван аюулгүй байдалтай холбогдолгүй.

Ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ ýâ ç¿éí àðãóóä

ͯÁ-ûì Ä¿ðíèéì 33 äñãààð ç¿éëä “… ìàðãààíä îðîëöîã÷ ýòãýýä¿¿ä ìàðãààíàà þóíû ºìíº ÿðèà

õýëýëöýý, ñóäàëãàà, çóó÷ëàë, ýâëýðýë, õºíäëºíãèéí ø¿¿õ çýðãèéã õýðýãëýõ, ò¿¿í÷ëýí á¿ñèéí

áàéãññëëàãññäàä õàìäàõ … àðãààð çîõèöññëàì øèéäâýðëýõèéã ÷àðíàéõ ¸ðòîé” ãýæýý. Ýìä

ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ àðãóóäûã á¿ðýí òîîöîîã¿é áàéãàà þì. ÎÓÝÇ-ä ººð àðãà áàñ áèé. Òóõàéëáàë:

íàéðñàã òóñëàëöàà áàéíà. ̺í îëîí óëñûí ò¿ãýýìýë áàéãóóëëàãà, þóíû ò¿ð¿¿íä ͯÁ ýíý ñàëáàðò

÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Äóðäñàí àðãóóä ÎÓ-ûí õàðèëöààíä óðò õóãàöààíû ïðàêòèê àæèëëàãààíû

ÿâöàä á¿ðýëäýí òîãòîæ õºãæñººð ýä¿ãýýã õ¿ð÷ýý. Õýëýëöýý, õºíäëºíãèéí ø¿¿õ (àðáèòð) áîë ýðòíèé

àðãà. Õàðèí ø¿¿õ, ÎÓÁ-ûã õàðüöàíãóéãààð ñ¿¿ëèéí ¿åýñ XIX-XX çóóíààñ õýðýãëýõ áîëñîí.

Ìàðãààíûã ýâ ç¿éãýýð çîõèöóóëàõ àðãûã äèïëîìàò áîëîí äèïëîìàò áèø (àðáèòð, ø¿¿õèéí) õýìýýí

õî¸ð àíãèëæ áîëíî. Äèïëîìàò àðãàä õýëýëöýý, íàéðñàã òóñëàëöàà, çóó÷ëàë, ýâëýð¿¿ëýõ çýðýã

õàìààðíà. Òóõàéí ìàðãààíòàé õîëáîãäóóëàí ãàðãàñàí àðáèòð þìóó ø¿¿õèéí øèéäâýð ýöñèéíõ áàéíà.

Äèïëîìàò àðãûí çîðèëò íü ìàðãààíûã ýâ ç¿éãýýð øèéäâýðëýõ òîõèðîëöîîíä õ¿ðýõýä òàëóóäàä

òóñëàõàä îðøèíî. ¯¿ãýýð äèïëîìàò àðãà, àðáèòð áà ø¿¿õèéí àðãààñ ÿëãàãäàíà. Ìàðãààíûã

øèéäâýðëýõýä àðãàà çºâ ñîíãîæ îëîõ ÿâäàë ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. ßìàð àðãà õýðýãëýõ íü ìàðãààíû

øèíæ ÷àíàðààñ èõýýõýí øàëòãààëíà. Ãýðýý, õýëýëöýýðò ººðººð çààãààã¿é áîë ìàðãàëäàã÷ òàëóóä

àðãàà ººðñäèéí ¿çýìæýýð ñîíãîæ àâäàã. Îëîí óëñûí çàðèì ãýðýýíä ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ òîäîðõîé

àðãà õýðýãëýõ çààëò îðñîí áàéäàã. Æèøýýëýõýä: Ãýðýýíèé Ýðõ Ç¿éí òóõàé Âåíèéí Êîíâåíö, ìºí

õ¿íèé ýðõèéí òóõàé íèëýýä ãýðýýíä ìàðãààíàà ýâëýðëèéí àðãààð çîõèöóóëæ áàéõààð çààñàí.

Ìàðãàëäàã÷ òàëóóä àñóóäëàà øèéäâýðëýõèéí òóëä ýâ ç¿éí ÿìàð íýãýí àðãà õýðýãëýýä àìæèëòàíä

õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é áîë ººð àðãà õýðýãëýõ ¿¿ðýãòýé. ¯¿íýýñ ¿íäýñëýí ìàðãààíûã çààâàë ýâ ç¿éí àðãààð

øèéäâýðëýõ ¸ðòîé ãýðýì ä¿ãнэëò ãàð÷ áàéíà. Øèéäâýðëýãäýýã¿é ìàðãààí óëñ õîîðîíäûí õýâ ¸ñíû

õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààíä ñààä ó÷ðóóëààä çîãñîõã¿é çýâñýãò ìºðãºë人íä ÷ õ¿ðãýæ áîëîõ

àþóëòàé.

Øóóä õýëýëöýý: Øóóä õýëýëöýý áîë óëñ ã¿ðíèé õîîðîíäûí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ ÷óõàë

õýðýãñýë. Ãýõäýý ò¿¿íèé à÷ õîëáîãäîë çºâõºí ¿¿ãýýð õÿçãààðëàãäàõã¿é. ßíç á¿ðèéí àñóóäëààð

ñàíàë ñîëèëöîõ, õàðèëöàí ìýäýýëýë õèéõ, áîäëîãîî çîõèöóóëàõ, ãýðýý õýëýëöýýð áàéãóóëàõ çýðýã

çîðèëãîîð øóóä õýëýëöýýð õèéíý. ͯÁ-èéí Ä¿ðìèéí 33 äóãààð ç¿éëèéí æàãñààëòûí ýõýíä õýëýëöýý

îðñîí íü ñàíàìñàðã¿é òîõèîëäîë áèøýý. Óëñ ã¿ðýí ìàðãààíàà çîõèöóóëàõûí òóëä þóíû ò¿ð¿¿íä øóóä

õýëýëöýý õèéõ çàð÷èì ÎÓÝÇ-í îëîí òîîíû áàðèìò áè÷èãò òóñãàëàà îëæýý. Ǻðºë人í áàéãààã òîãòîîí

òîäðóóëæ, àðèëãàõ áîëîìæèéí òàëààð òîõèðîëöîîíä õ¿ðýõýä õýëýëöýý ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Îëîí

óëñûí ìàðãààíûã ýâ ç¿éãýýð çîõèöóóëàõ áóñàä àðãàòàé õàðüöóóëàõàä øóóä õýëýëöýý îëîí äàâóó

òàëòàé. Ýíý áîë ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ îëîí óÿí õàòàí àðãûí íýã. Õîëáîãäîõ óëñûí òºëººëºã÷èä àëáàí

áîëîí àëáàí áóñ æóðìààð ÿíç á¿ðèéí ò¿âøèíä õýëýëöýý õèéæ áîëíî. Õýëýëöýý ÿâóóëàõ òîãòñîí

æóðàì ÎÓÝÇ-ä áàéõã¿é. Ò¿¿íèéã òàëóóä ººðñ人 òîäîðõîéëíî. Õýëýëöýýã åðäèéí äèïëîìàò øóãàìààð

áóþó çîðèóä òîìèëñîí á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷ººð äàìæóóëàí ÿâóóëíà. Ò¿¿íèéã àìààð, ìºí íîò áè÷èã,

çàõèäàë ñîëèëöîõ çýðãýýð áè÷ãèéí õýëáýðýýð ÿâóóëæ áîëíî. Õýëýëöýýã ãîëöóó àìàí áà áè÷ãèéí

õýëáýðýýð õîñëóóëàí ÿâóóëäàã.

Òàëóóä çºâëºëäºõèéã íýã òºðëèéí õýëýëöýý ãýæ ¿çäýã. Ýíý àðãûã çºâõºí ìàðãààíòàé àñóóäëûã

øèéäâýðëýõ òºäèéã¿é óëñ ã¿ðíèé õîîðîíäûí íàéðñàã õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõýä íýãýí àäèë õýðýãëýíý.

Ǻâëºëäºæ áàéõ òóõàé çààëò îëîí óëñûí ãýðýýíä ÷ öººíã¿é îðîõ áîëæýý. Æèøýýëáýë: Ìîíãîë óëñààñ

ÎÕÓ-òàé 1993 îíä, ÁÍÕÀÓ-òàé 1994 îíä áàéãóóëñàí íàéðñàã õàðèëöàà, Õàìòûí Àæèëëàãààíû òóõàé

Ãýðýýí¿¿äýä áîëîí Ìîíãîë óëñ, Õîëáîîíû Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ãåðìàí Óëñûí Õàðèëöààíû ¯íäñèéí òóõàé

1995 îíû Õàìòàðñàí Òóíõàãëàëä èéì çààëò áèé. Àñóóäëûí à÷ õîëáîãäëîîñ øàëòãààëàí çºâëºë人íèéã

ÿíç á¿ðèéí ò¿âøèíä ÿâóóëäàã. Îíö ÷óõàë çºâëºë人íèéã òºð, çàñãèéí òýðã¿¿íèé õýìæýýíä õèéäýã

ïðàêòèê ºðãºæèæ áàéíà. Ýíý íü õàðèëöàí ¿ë èòãýõ ÿâäëûã àðèëãàõ áîëîìæûã íýýíý.

Øóóä õýëýëöýý áîë ìàðãààíûã çîõèöóóëàõàä îëîíòàà õýðýãëýäýã ÷óõàë àðãûí íýã ìàðãààíã¿é ìºí.

Ãýâ÷ ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí õ¿÷èí ÷àäàë õàðèëöàí àäèëã¿é áîë õýëýëöýýíèé ¿ð ä¿í íü òýãø áèø

áàéäëûí èëðýë áîëæ áîëçîøã¿é òàë áèé. Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä ÷ èéì ãàøóóí òóðøëàãà áàéñàí. 1912 îíä

Ìîíãîë, Õààíò Îðîñûí õîîðîíä, 1914-1915 îíä Îðîñ-Õÿòàä-Ìîíãîë ãóðâàí óëñûí õîîðîíä õèéñýí

õýëýëöýýíèé ¿ð ä¿íä áàéãóóëñàí Îðîñ-Ìîíãîëûí áà Îðîñ-Õÿòàä-Ìîíãîë ãóðâàí óëñûí ãýðýý ãýã÷ íü õî¸ð

òîì ã¿ðíýýñ Ìîíãîëä òóëãàí õ¿ëýýëãýñýí, îð÷èí ¿åèéí ÎÓÝÇ-í ¸ñîîð õ¿÷èí òºãºëäºð áèø òîõèðîëöîî

áàéñíûã äýýð òàéëáàðëàñàí. Èéì áàéäëààñ çàéëñ õèéõèéí òóëä áàãà áóóðàé óëñ àñóóäëûã

çîõèñòîéãîîð øèéäâýðëýõèéí òóëä ͯÁ çýðýã ÎÓÁ-ûã îðîëöóóëàõ ñîíèðõîëòîé áàéæ áîëíî. Ýíý íü

ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí òýãø ýðõèéã õàíãàõ, òýäíèé õ¿ñýë, øààðäëàãûã áîäèòîéãîîð ¿íýëæ öýãíýõýä

òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëæ áîëîõ þì. (XI ä¿ãýýð á¿ëãèéã ¿ç)

Äèïëîìàò áóñàä àðãà: øóóä õýëýëöýýíä çºâõºí ìàðãàëäàã÷ õî¸ð òàë îðîëöîíî. ¿¿íýýñ ãàäíà 2

òàëûí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõýä òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð 3 äàõü ýòãýýä îðîëöîí íàéðñàã

òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ, çóó÷ëàõ áóþó ýâëýð¿¿ëýõ îðîëäëîãî õèéõ, ýñõ¿ë ìàðãààíû áàéäëûã

òîõèðóóëàõûí òóëä ìàãàäëàí øàëãàõ àæèë ÿâóóëæ áîëíî.

Íàéðñàã òóñëàëöàà: Îëîí Óëñûí Ìàðãààíûã Ýâ Ç¿éãýýð Øèéäâýðëýõ òóõàé (1899-1907 îíû)

Ãààãèéí Êîíâåíöóóäàä çààñíààð ìàðãààíûã çîõèöóóëàõ àðãûí òîîíä íàéðñàã òóñëàëöàà (äîáðûå

óñëóãè, good office) îðæýý. ¯¿íèé çîðèëãî íü ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí õîîðîíä øóóä õîëáîî òîãòîîõ,

õàðèëöàí ¿ë èòãýõ áàéäëûã àðèëãàí ýâ ç¿éí ÿìàð íýãýí àðãààð àñóóäëàà çîõèöóóëàõ òàëààð

òîõèðîëöîîíä õ¿ðýõýä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõýä îðøèíî. Íàéðñàã òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ áàéãàà óëñ õî¸ð

òàëûí õýëýëöýýíä îðîëöîæ ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ íºõöºë, áîëçëûí òàëààð ñàíàë òàâüäàãã¿é. Íàéðñàã

òóñëàëöààã ãóðàâ äàõü óëñûí ñàíàà÷èëãààð áóþó ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí õ¿ñýëòýýð ¿ç¿¿ëæ áîëíî.

̺í íýã áóþó õýä õýäýí óëñ õàìòàðñàí æóðìààð, ò¿¿í÷ëýí ÎÓÁ ñàíàà÷ëàõ ÿâäàë ÷ áàéäàã.

Òýäãýýðèéí ñàíàëûã íàðãàëäàã÷ òàëññä õ¿ëýýæ àâàх ¿¿ðýã õ¿ëýýõã¿é.

Çóó÷ëàë (ïîñðåäíè÷åñòâî, mediation). Çóó÷ëàã÷ íü ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí õýëýëöýýíä

èäýâõèòýé îðîëöäîãîîðîî íàéðñàí òóñëàëöààíààñ ÿëãàãäàíà. Áóñàä òàëààð àäèë. Çóó÷ëàã÷ ñàíàëàà

îðóóëæ, õýëýëöýýðèéí òºñëèéã ìàðãàëäàã÷ òàëóóäàä çîðèóëàí ãàðãàæ áîëíî. Ãýâ÷ ýäãýýð íü öºì

çºâëºìæèéí ÷àíàðòàé áàéíà. Ǻâëºìæèéã õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçàõûã íàéðñàã áèø õàíäëàãà ãýæ

¿çäýãã¿é. Õýëýëöýýíä èäýâõèòýé îðîëöîã÷èéí õóâüä çóó÷ëàã÷ õàðüöàíãóé ºðãºí ýðõ ýäýëæ, ¿¿ðýã

õ¿ëýýíý. Òýðýýð õýëýëöýýíä ýõíýýñ àâààä äóóñòàë îðîëöîõîîñ ãàäíà ò¿¿íèéã óäèðäàí ÿâóóëàõ íü ÷

öººíã¿é áàéäàã. Ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûã áàéð ñóóðèéã îéðòóóëàõ çîðèëãîîð òàâüæ áàéãàà øààðäëàãàà

ººð÷ëºõèéã òýäýíä çºâëºæ, ñàíàëàà îðóóëæ áîëíî. Çóó÷ëàã÷ ÎÓÝÇ-í ¿íäñýí çàð÷ìûí äàãóó

àæëàà ÿâóóëàõ ¿¿ðýãòýé. Ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí äîòîîä õýðýãò îðîëöîæ ¿ë áîëíî. Òàëóóäûí ýñðýã

òýñðýã ãîìäîë, ìýä¿¿ëãèéã çîõèöóóëæ, ýâëýð¿¿ëýõýä çóó÷ëàëûí çîðèëãî îðøèíî. Ìàðãàëäàã÷ òàëóóä

çóó÷ëàã÷èéí ñàíàëûã çààâàë õ¿ëýýæ àâàõ àëáàã¿é. Çóó÷ëàã÷èéí ¿¿ðýãò àæèë òàëóóäûí ñàíàëààð

äóóñãàâàð áîëíî. ÎÓÁ, ÿëàíãóÿà ͯÁ çóó÷ëàã÷ààð àìæèëòòàé àæèëëàæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ÿâäàë

óëàì á¿ð íýìýãäýæ áàéíà. Ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí çºâøººðºëòýéãýýð íàéðñàã òóñëàëöàà çóó÷ëàë

áîëæ õóâèðàõ ÿâäàë îëîí óëñûí õàðèëöààíû ïðàêòèêò òîõèîëäîæ áàéæýý. Êàøìèðûí òàëààðõ Ýíýòõýã

– Ïàêèñòàíû ìàðãààíûã çîõèöóóëàõ òàëààð 1965-1966 îíä ÇÕÓ-í ãàðãàñàí ñàíàà÷èëãà ¿¿íèé íýã

æèøýý þì. Ýíý ñàíàà÷èëãà ýõýíäýý íàéðñàã òóñëàëöààíû õýëáýðòýé áàéñàí áîëîâ÷ ÿâöäàà òàëóóäûí

çºâøººðñíººð ÇÕÓ çóó÷ëàã÷ûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áîëñîí. Ýíý íü äóðäñàí õî¸ð óëñûí òºëººëºã÷ 1966

îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 10-íä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí Òàøêåíòèéí òóíõàãëàëûã áîëîâñðóóëàõàä îëîí òàëààð

òóñ äºõºì áîëæýý.

Ìàãàäëàí øàëãàõ êîìèññ: ìàðãààíûã ýâ ç¿éãýýð çîõèöóóëàõ áýëòãýë ñóóðèéã òàâèõûí òóëä

ìàãàäëàí øàëãàõ êîìèññ (ñëåäñòâåííàÿ êîìèññèÿ, enquiry comission) áàéãóóëæ áîëíî. Êîìèññèéí

çîðèëãî íü áàðèìò ìàòåðèàë ñóäëàõ, ãàçàð äýýð íü øàëãàëò õèéõ, ãýð÷èéí ìýä¿¿ëýã àâàõ çýðãýýð

àñóóäëûã øóäàðãààð ìàãàäëàí øàëãàõ ¿éë ÿâäëûí áàéäëûã òîäðóóëàí òîãòîîõîä îðøèíî. Êîìèññèéã

ìàðãàëäàã÷ ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí òóñãàé õýëýëöýýðèéã ¿íäýñëýí áàéãóóëäàã. Õýëýëöýýðò

ìàãàäëàí øàëãàâàë çîõèõ ç¿éë, êîìèññèéã áàéãóóëàõ æóðàì,õóãàöàà, ãèø¿¿äèéí ýðõ, ¿¿ðýã çýðãèéã

çààíà. Àæëûí òºãñãºëä êîìèññ èëòãýë ãàðãàíà. Ò¿¿íä çºâõºí èëð¿¿ëñýí áàðèìò ñýëòèéã äóðäàíà.

Êîìèññèéí ä¿ãíýëòèéã õ¿ëýýæ àâàõ ýñýõèéã òàëóóä ººðñ人 øèéäâýðëýíý. Ìàãàäëàí øàëãàõ

êîìèññèéã áàéãóóëàõ æóðàì, ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû òóõàé 1899 áà 1907îíû Ãààãèéí Êîíâåíöèóäàä

òîäîðõîé çààæýý. ͯÁ-èéí õ¿ðýýíä ýíý àðãûã (áàðèìò á¿ðä¿¿ëýõ êîìèññ) ºðãºí õýðýãëýõ áîëæ áàéíà.

Ýâëýð¿¿ëýõ êîìèññ: ýâëýð¿¿ëýõ êîìèññ (ñîãëàñèòåëüíàÿ êîìèññèÿ, reconciliation

commission) õýðýã ÿâäëûí áàéäëûã òîäðóóëàí òîãòîîõîîð áàðàõã¿é ìàðãààíûã çîõèöóóëàõ òîäîðõîé

çºâëºìæ ãàðãàíà. ¿¿ãýýð ìàãàäëàí øàëãàõ êîìèññîîñ ÿëãàãäàíà. Êîìèññèéí ä¿ãíýëòèéã ãýðýýíä çààâàë

õ¿ëýýæ àâàõ àëáàã¿é. Ãýâ÷ ò¿¿íèé ñàíàëûã çààâàë áèåë¿¿ëáýë çîõèõ ¿¿ðýã õýìýýí òàëóóä íü

õ¿ëýýí çºâøººðñºí îëîí óëñûí çàðèì ãýðýý (æèøýý íü: Äóíàé ìºðíººð õºëºã îíãîö çîð÷èí ÿâàõ äýãëýìèéí

òóõàé 1948 îíû Êîíâåíö ) áàéäàã. Ìàðãààíûã ýâ ç¿éãýýð øèéäâýðëýõ òàëààð ¯íäýñòí¿¿äèéí õîëáîîíîîñ

1928 îíä áîëîâðóóëæ ͯÁ-ûí Åðºíõèé Àññàìáëåé 1949 îíä çàðèì çàñâàð îðóóëæ áàòàëñàí Åðºíõèé

Àêò õýìýýõ áàðèìò áè÷èãò ýâëýð¿¿ëýõ êîìèññèéã áàéãóóëàõ æóðàì, ò¿¿íèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã

òîäîðõîé çààñàí. Äýëõèéí íýã áà õî¸ðäóãààð äàéíû õîîðîíä ýíý àðãûã ºðãºí õýðýãëýæ áàéñíàà äàéíààñ

õîéø àøèãëàõ íü õîâîðäñîí áàéíà. Õèëèéí òºëººëºã÷èéí îðîëöîîòîéãîîð õèëèéí áóäëèàí, ìàðãààíûã

øèéäâýðëýõ ÿâäàë áîë ýâëýð¿¿ëýõ êîìèññèéí íýã õóâèëáàð. ¯¿íèéã Ìîíãîë óëñ ïðàêòèê ¿éë

àæèëëàãààíäàà ºðãºí õýðýãëýæ áàéãàà þì.

Àðáèòð, Îëîí Óëñûí Ø¿¿õ (ÎÓØ). Òàëóóä ìàðãààíàà ãóðàâäàã÷ ýòãýýä òóõàéëáàë îëîí óëñûí

àðáèòð áóþó ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëæ áîëíî. Îëîí óëñûí àðáèòðààð õýðýã øèéäâýðë¿¿ëýõýä òàëóóä

àðáèòð÷èéã ººðñ人 ñîíãîæ àâíà. Òýð íü íýã áóþó õýä õýäýí õ¿í (òýãø áèø òîîòîé) áàéæ áîëíî. Îëîí

óëñûí àðáèòðèéí àðãûã ñàéí äóðûí ¿íäñýíä õýðýãëýíý. Íýãýíò ìàðãàëäàã÷ òàëóóä àñóóäëàà

àðáèòðààð øèéäâýðë¿¿ëýõýýð òîõèðîëöîæ õàíäâàë ò¿¿íèé øèéäâýðèéã çààâàë äàãàí áèåë¿¿ëýõ

¿¿ðýã õ¿ëýýíý. ¯¿ãýýð àðáèòð íü ºìíº ºã¿¿ëñýí áóñàä àðãààñ ÿëãàãäàíà. Òàëóóä ìàðãààíàà

àðáèòðààð øèéäâýðë¿¿ëýõèéí òóëä õýëýëöýýð áàéãóóëíà. Ò¿¿íä ìàðãàæ áàéãàà àñóóäàë, àðáèòðûã

á¿ðä¿¿ëýõ, õýðýã õÿíàí õýëýëýöýõ, øèéäâýð ãàðãàõ æóðàì, ò¿¿í÷ëýí àðáèòðûí øèéäâýðò

çàõèðàãäàõ òàëààð òàëóóäûí õ¿ëýýõ ¿¿ðãèéí òóõàé çààñàí áàéäàã.Ìàðãààíûã àðáèòð÷ íýã õ¿í ÷

õÿíàí øèéäâýðëýæ áîëíî. Èéì òîõèîëäîëä àðáèòð÷ íü çààâàë ãóðàâ äàõü îðíû èðãýí áàéíà. Õýðýâ

àðáèòð÷èä íü ãóðàâ äàõü îðíû èðãýä áóþó äàðãà (ñóïåðàðáèòð÷) íü òºâèéã ñàõèñàí óëñûí èðãýí

áàéâàë àðáèòðûí á¿ðýëäýõ¿¿íä ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí èðãýä îðîëöîæ áîëíî.Õýðýâ ýâëýð¿¿ëýõ êîìèññ

íýã ñàðûí äîòîð øèéäâýð ãàðãàæ ýñ ÷àäâàë 5 ãèø¿¿íýýñ á¿ðäñýí àðáèòð áàéãóóëáàë çîõèíî õýìýýí

ÎÓ-í ìàðãààíûã ýâ ç¿éãýýð øèéäâýðëýõ òóõàé Åðºíõèé Àêòàä äóðäæýý. Ìàðãàëäàã÷ òàë òóñ á¿ð

íýã àðáèòð÷ òîìèëíî. ¯ëäñýí 3 ãèø¿¿íèéã òàëóóäûí òîõèðîëöñîíîîð áóþó òýäãýýðèéí çààñàí ãóðàâ

äàõü óëñ, ýñâýë çóó÷ëàã÷ óëñóóäûí ãóðàâíû õî¸ðûí ñàíàëààð þìóó ÎÓ-ûí ø¿¿õèéí áàéíãûí òàíõèìèéí

äàðãà òîìèëæ áîëîõîîð çààñàí áàéíà. Òàëóóäûí òîõèðîëöñîíîîð òîäîðõàîé íýãýí ìàðãààíûã

øèéäâýðëýõ çîðèëãîîð ò¿ð àæèëëàõ àðáèòð áàéãóóëàõààñ ãàäíà ãýðýýã òàéëáàðëàõ, õýðýãëýõòýé

õîëáîãäîí ãàð÷ áîëîõ ìàðãààíûã àðáèòðààð øèéäâýðë¿¿ëæ áàéõ òóõàé ãýðýýíä óðüä÷èëàí çààæ áîëíî.

1899 áà 1907 îíû Ãààãèéí Êîíâåíö ¸ñîîð áàéãóóëàãäñàí Àðáèòðûí Áàéíãûí òàíõèì îäîî àæèëëàæ

áàéíà. Òàíõèìûí áàéíãà àæèëëàäàã öîðûí ãàíö áàéãóóëëàãà íü Åðºíõèé Íàðèéí Áè÷ãèéí Äàðãààð

òîëãîéëóóëñàí ÎÓ-ûí òîâ÷îî ìºí. Ýíýõ¿¿ Òîâ÷îî Ãààãàä áàéðëàäàã. Ãààãèéí Êîíâåíöàä îðîëöîã÷ óëñ

á¿ð (îäîîãèéí áàéäëààð 80 îð÷èì óëñ áàéãàà) 4-ººñ èë¿¿ã¿é õ¿íèéã àðáèòð÷ààð òîìèëíî. Èéíõ¿¿

òîìèëîãäñîí õ¿ì¿¿ñèéã íýðñèéí åðºíõèé æàãñààëòàä îðóóëàõ áºãººä ò¿¿íýýñ òàëóóä àðáèòð÷àà ñîíãîí

àâ÷ áîëäîã. Õýðýâ òàëóóä æàãñààëòàä îðñîí õ¿ì¿¿ñýýñ àðáèòð÷àà ñîíãîõ òàëààð òîõèðîëöîæ

÷àäàõã¿é áîë òàë á¿ð 2 àðáèòð÷èéã òîìèëîõ áºãººä òýäãýýð íü òàâ äàõü àðáèòð÷ áóþó

ñóïåðàðáèòð÷àà ñîíãîíî. Òàëóóä àáèòðûí ºìíº ýðõ, àøãàà õàìãààëóóëàõàà𠺺ðñäèéí òºëººëºã÷ çºâëºõ

ºì㺺ëºã÷èéã òîìèëíî. Àðáèòðûí áàéíãûí òàíõèì ¿éë àæèëëàãààãàà ÎÓ-ûí õàðèëöààíû îð÷èí ¿åèéí

øààðäëàãàä çîõèöóóëàõ çîðèëãîîð çàð÷èì ººð÷ëºëò îðóóëæýý.

Îëîí Óëñûí Ø¿¿õ. Ìàðãàëäàã÷ òàëóóä ÎÓØ-èéí áàéãóóëëàãàä àñóóäëàà øè¿æ¿¿ëýõýýð

òîõèðîëöîæ áîëíî. Èéì ø¿¿õèéã ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð îëîí óëñûí ò¿ãýýìýë áîëîí á¿ñ íóòãèéí

áàéãóóëàãûí äýðãýä áàéãóóëíà. ÎÓ-ûí ìàðãààíûã ø¿¿õ, àðáèòðààð øèéäâýðë¿¿ëýõýä íèéòëýã

ç¿éëèéí çýðýãöýýãýýð ÿëãààòàé ç¿éë ÷ íýëýýä áèé. Àðáèòðûã òîäîðõîé ìàðãààí õýëýëöýõèéí òóëä

áàéãóóëæ àñóóäàë øèéäâýðëýñíýýð àæèëëàãàà íü òºãñäºã. ÎÓØ áîë ººðèéí ä¿ðìèéã ¿íäýñëýí ¿éë

àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã áàéíãûí áàéãóóëëàãà ìºí. Ø¿¿õèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã øèéäýõ, õýðýã õÿíàí

øèéäâýðëýõ æóðàì òîãòîîõîä ìàðãàëäàã÷ òàëóóä îðîëöäîãã¿é. ¯¿ãýýð ø¿¿õ íü àðáèòðààñ ÿëãàãäàíà.

Ìàðãàëäàã÷ òàëóóä äàíãààðàà ºðãºäºë ºãºõ, ìýäýãäýë õèéõ þìóó õîîðîíäîî õýëýëöýýð áàéãóóëàõ

õýëáýðýýð ø¿¿õýýð õýðãýý øèéäâýðë¿¿ëýõèéã çºâøººð÷ áàéãààãàà èëýðõèéëíý. Àðáèòð, ø¿¿õ

õî¸ðûí øèéäâýð íü ìàðãààíûã çîõèöóóëàõ ýðõ ç¿éí æèøèã ¿¿ñãýäýã. ÎÓ-ûí àíõíû ø¿¿õ áîë

¯íäýñòí¿¿äèéí Õîëáîîíû äýðãýä áàéãóóëàãäñàí ÎÓ-ûí øóäàðãà ¸ñíû áàéíãûí ø¿¿õ þì. Ýíý í¿¿õ 1946 îí

õ¿ðòýë àæèëëàñàí. Ò¿¿íèé ¿¿ðýã íü óëñ ã¿ðíèé õîîðîíäûí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ, ¯íäýñòí¿¿äèéí

õîëáîîíû áàéãóóëëàãóóäûí õ¿ñýëòýýð õóóëèéí çºâëºëãººí ºãºõºä îðøèæ áàéæýý. Ýíýõ¿¿ ø¿¿õèéí îðîíä

ͯÁ-ûí ÎÓØ áàéãóóëàãäñàí áîëíî. Óëñ õîîðîíäûí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã á¿õèé îëîí óëñûí

áàéíãûí ø¿¿õèéã îëîí óëñûí çàðèì áàéãóóëëàãûí õ¿ðýýíä àæèëëàäàã çàõèðãààíû ø¿¿õýýñ ÿëãàæ

¿çâýë çîõèíî. Çàõèðãààíû ø¿¿õèéí ãîë çîðèëãî íü òóõàéí ÎÓÁ-ûí àæèëòàí, àëáàí õààã÷, çàõèðãààíû

áàéãóóëëàãûí õîîðîíäûí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ ÿâäàë þì.

ͯÁ-ûí Îëîí Óëñûí Ø¿¿õ. Øóäðàãà ¸ñíû Îëîí Óëñûí Ø¿¿õ õýìýýí íýðëýãääýã ͯÁ-ûí ÎÓØ-èéí ýðõ

ç¿éí áàéäàë, ¿éë àæèëëàãààã ͯÁ-ûí Ä¿ðìèéí 14-ð á¿ëýã õèéãýýä ÎÓØ-èéí ä¿ðýì çîõèöóóëäàã. ÎÓØ

íü óëñ õîîðîíäûí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ, ͯÁ-ûí ãîë áàéãóóëëàãóóä, òºðºëæñºí áàéãóóëëàãóóäàä

õóóëèéí àñóóäëààð çºâëºìæ ºãºõ ÷èã ¿¿ðýãòýé.

ͯÁ-ûí ä¿ðýì ¸ñîîð Àþóëã¿éí çºâëºë Åðºíõèé Àññàìáëåé õóóëü ç¿éí øèíæ ÷àíàðòàé ìàðãààíûã

ÎÓØ-ä øèëæ¿¿ëæ ºãºõ çºâëºìæ ãàðãàõ ýðõòýé.

Ø¿¿õèéí ä¿ðýìä íýãäýí îðñîí á¿õ óëñ Ø¿¿õýä õàíäàæ áîëíî. ͯÁ-ûí á¿õ ãèø¿¿í, ãèø¿¿íèéõýý

õóâüä Ø¿¿õèéí ä¿ðýìä îðîëöîã÷ áîëäîã. Ãèø¿¿í áèø óëñ Ø¿¿õèéí ä¿ðýìä íýãäýí îðîõ àñóóäëûã

Àþóëã¿éí Ǻâëºëèéí çºâëºìæèéí ¿íäñýí äýýð Åðºíõèé Àññàìáëåé øèéäâýðëýäýã. Îäîîãèéí áàéäëààð

ͯÁ-ûí ãèø¿¿í áèø óëñóóäààñ Øâåéöàð, Íàóðó óëñ ä¿ðýìä íýãäýæ îðñîí áàéíà. ̺í Ø¿¿õèéí ä¿ðýìä

íýãäýæ îðîîã¿é óëñ òîäîðõîé õýðýã á¿ðèéí òàëààð Àþóëã¿éí Ǻâëºëèéí òîäîðõîéëñîí íºõöºëèéí äàãóó

Ø¿¿õýä õàíäàæ áîëíî.

Óëñ á¿ðèéí ¿íäýñíèé á¿ëýã Ø¿¿õèéí ãèø¿¿íä íýð äýâø¿¿ëäýã áºãººä óã á¿ëýã íü ÎÓÝÇ-ã ñàéí

ìýääýãýýñ ãàäíà ø¿¿ã÷ýýð àæèëëàõûã çºâøººðñºí ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñýýñ á¿ðäýíý. Ø¿¿õèéí ãèø¿¿í

15 õ¿íèéã Åðºíõèé Àññàìáëåé áà Àþóëã¿éí Ǻâëºë äèéëýíõ îëîíõûí ñàíàëààð ñîíãîäîã. Àþóëã¿éí

Ǻâëºëººñ Ø¿¿õèéí ãèø¿¿íèéã ñîíãîõîä 9 ñàíàë áàéõàä õàíãàëòòàé. ͯÁ-ûí äýýðõ õî¸ð ãîë

áàéãóóëëàãà Ø¿¿õèéí ãèø¿¿äèéã áèå áèåýñ ¿ë øàëòãààëàí íýãýí çýðýã ñîíãîíî.

Ø¿¿ã÷ 9 æèëèéí õóãàöààð ñîíãîãäîõ áºãººä 3 æèë òóòàìä á¿ðýëäýõ¿¿íèé ãóðàâíû íýãèéã

øèíý÷ëýí ñîíãîíî. Ø¿¿õèéí äàðãà, äýä äàðãûã 3 æèëèéí õóãàöààãààð, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûã 7 æèëèéí

õóãàöààãààð ø¿¿õ ººðºº ñîíãîíî. Ø¿¿õ á¿ðýí á¿ðýëäýõ¿¿íýýðýý áàéíãà àæèëëàäàã. Õýðýâ ø¿¿ã÷èéí

á¿ðýëäýõ¿¿íä ººðèéí óëñûí èðãýí áàéõã¿é áîë õýðýã ø¿¿í øèéäâýðëýõýä îðîëöóóëàõààð òàëóóä

ººðñäèéí ¿çýìæýýð ò¿ð ø¿¿ã÷èéã ñîíãîí àâ÷ áîëíî

Òàëóóä ø¿¿õèéí àæèëëàãààíä ººðñäèéí òºëººëºã÷ººð äàìæóóëàí îðîëöîõ áºãººä èòãýìæëýãäýã÷

áóþó ºì㺺ëºã÷èéã àøèãëàæ áîëíî. Ø¿¿õ àæèëëàãàà áè÷ãèéí áà àìàí ãýñýí õî¸ð õýñãýýñ á¿ðýëäýíý.

Øèéäâýðýý õýëýëöýõ ø¿¿õèéí õóðàë õààëòòàé áîëæ, íóóöûã õàäãàëíà. Ø¿¿õ õóðàëä îðîëöîæ áàéãàà

ø¿¿ã÷äèéí îëîíõûí ñàíàëààð øèéäâþýð ãàðãàäàã. Ñàíàë òýíö¿¿ õóâààãäâàë äàðãûí ñàíàë

øèéäâýðëýíý. Ø¿¿õèéí øèéäâýð ýöñèéí áºãººä äàâæ çààëäàæ ¿ë áîëíî.

Õýðýâ ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõýýñ òàòãàëçñàí ýòãýýä íü Àþóëã¿éí çºâëºëèéí áàéíãûí

ãèø¿¿í áîë çºâëºìæ áà øèéäâýðò âåòî òàâèõ ýðõòýé. Àþóëã¿éí Ǻâëºëèéí ãèø¿¿í áèø óëñ ººðòýé íü

õîëáîãäñîí àñóóäëûã õýëýëöýõýä ñàíàë ºãºõ ýðõã¿éãýýð îðîëöîæ áîëíî. Õàðèí Àþóëã¿éí çºâëºë áîë

Ø¿¿õèéí øèéäâýðãèéã ã¿éöýòãýã÷ áàéãàëëàãà áèø. Ǻâõºí ò¿¿íèé øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýýã¿éãýýñ

óëñ ò¿ìíèé ýíõ òàéâàí, àþóëã¿é áàéäàëä çàíàë ó÷ðóóëæ áîëîõ òîõèîëäîëä Àþóëã¿éí Ǻâëºë Ä¿ðìýýð

çààñàí ¿¿ðãèéíõýý ¸ñîîð îðîëöîíî.

Ìàðãààíûã Îëîí Óëñûí áàéãóóëëàãûí

õ¿ðýýíä ýâ ç¿éãýýð øèéäâýðëýõ òóõàé

Ìàðãààíûã ÎÓÁ-ûí õ¿ðýýíä çîõèöóóëàõ ÿâäàë óëàì á¿ð ºðãºæèæ áàéíà. ÎÓÁ-ûí õ¿ðýýíä îëîí ÿíçûí

ìàðãààí ãàð÷ áîëíî. ¯íäýñòí¿¿äèéí õîëáîîíû ä¿ðýìä õîëáîîíû ãèø¿¿ä òºäèéã¿é ãèø¿¿í áèø óëñóóäûí

ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ òºðºë á¿ðèéí àðãûí òàëààð çààëò îðñîí áàéâ. Õîëáîîíû çºâëºë ìàðãààíûã

ñóäëàõ, íàéðñàã òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ, çóó÷ëàõ, ýâëýð¿¿ëýõ êîìèññ áàéãóóëàõ ñàíàë ãàðãàõ áóþó

Àññàìáëåéä øèëæ¿¿ëýõ ýðõ ýäýëæ áàéâ. Ýä¿ãý ýíý òàëààð ÿëàíãóÿà ͯÁ áîëîí á¿ñ íóòãèéí

áàéãóóëëàãà ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéíà. Óëñ ã¿ðýí ìàðãààíàà øèéäâýðë¿¿ëýõýýð ͯÁ-ä õàíäàõ

íü öººíã¿é áàéäàã. Õîõèðîã÷ óëñ ͯÁ-ûí ýðõ ìýäýëä áàãòàõ àñóóäëààð ò¿¿íèé õîëáîãäîõ

áàéãóóëëàãàä ãîìäîë ìýä¿¿ëæ áîëíî. Ãîìäëûã àâ÷ õýëýëöýõýä çºð÷èë ãàðãàñàí ýòãýýäèéí çºâøººðºë

¿ë øààðäàãäàíà. ¯¿ãýýð ͯÁ-ûí õ¿ðýýíä çºð÷èë ãàðãàñàí ýòãýýäèéí çºâøººðºë ¿ë øààðäàãäàíà.

ͯÁ-ûí ¿¿ðýã. ͯÁ-ûí ¿íäñýí çîðèëòûí íýã íü ìàðãààíûã ÎÓÝÇ-í äàãóó ýâ ç¿éãýýð çîõèöóóëàõ

ÿâäàë ìºí. Ýíý çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýã÷ ãîë áàéãóóëëàãà íü Àþóëã¿éí Ǻâëºë, Åðºíõèé Àññàìáëåé,

ÎÓØ þì. Àþóëã¿éí Ǻâëºë îëîí óëñûí ýíõ òàéâàí, àþóëã¿éí áàéäëûã ñàõèí õàìãààëàõ ãîë õàðèóöëàãûã

õ¿ëýýäãèéí õóâüä ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ òàëààð ºðãºí ýðõ ýäýëäýã.

Àþóëã¿éí çºâëºë ìàðãààíûã þóíû ò¿ð¿¿íä áîëîìæèéí á¿õ àðãûã õýðýãëýí ýâ ç¿éãýýð

çîõèöóóëàõûã õîëáîãäîõ óëñóóäààñ øààðäàõ, ìºí øèéäâýðëýõ àðãûí òàëààð òýäýíä çºâºëãººí ºãºõ

ýðõòýé. Ìàðãààí öààøèä äààìæèðâàë ýíõ òàéâàí, Àþóëã¿éí Ǻâëºë ººðºº ìàãàäëàí øàëãàõ àæèëëàãàà

ÿâóóëæ áîëíî.

Ìàðãààí øèéäâýðëýõ òàëààð Åðºíõèé Àññàìáëåéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí òîäîðõîé çààëò ͯÁ-ûí

Ä¿ðýìä áàéõã¿é. ͯÁ-ûí äýýä áàéãóóëëàãûí õóâüä Åðºíõèé Àññàìáëåé ìàðãààí çîõèöóóëæ àñóóäëûã

àâ÷ õýëýëöýæ áîëíî. Ãýâ÷ Àþóëã¿éí Ǻâëºëººð õýëýëöýæ áàéãàà àñóóäëààð çºâëºìæ ãàðãàõ

ýðõã¿é. Åðºíõèé Àññàìáëåé, Àþóëã¿éí Ǻâëºë õî¸ð íü ìàðãààíûã çîõèöóóëàõ çîðèëãî á¿õèé òóñãàé

áàéãóóëëàãàä ¿¿ðýã ºãºõººñ ãàäíà á¿ñ íóòãèéí áàéãóóëëàãûã ýíý çîðèëòîäîî àøèãëàõ

ýðõòýé.Ìàðãààí, ìºðãºë人í ãîëöóó îðîí íóòãèéí áàéäëààñ øàëòãààëäàã ó÷ðààñ á¿ñ íóòãèéí

áàéãóóëëàãà óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ äèïëîìàò àæèëëàãààíä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ ÷àäàõ íü

îéëãîìæòîé.

Á¿ñ íóòãèéí áàéãóóëëàãûí õ¿ðýýíä ìàðãààíûã ýâ ç¿éãýýð çîõèöóóëàõ òóõàé. Ìàðãààíûä

îðîëöîã÷ íýã òàë á¿ñ íóòãèéí áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í, íºãºº òàë íü áèø áîë àñóóäëûã çºâõºí ͯÁ-ûí

øóãàìààð øèéäþýðëýæ áîëíî. Ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí àëü àëèí íü ͯÁ áà á¿ñ íóòãèéí áàéãóóëëàãûí

ãèø¿¿í áîë þóíû ü¿ð¿¿íä á¿ñ íóòãèéí áàéãóóëëàãàä õàíäàíà.

Á¿ñ íóòãèéí áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í ìàðãààíàà ººðñäèéí þìóó á¿ñ íóòãèéí áàéãóóëëàãà, Àþóëã¿éí

Ǻâëºëèéí ñàíàà÷ëàãààð á¿ñ íóòãèéí áàéãóóëëàãààð øèéäâýðë¿¿ëæ áîëíî. Îëîíõ á¿ñ íóòãèéí

áàéãóóëëàãûí ä¿ðýìä ãèø¿¿äèéí õîîðîíäûí ìàðãààíûã çîõèöóóëàõ æóðìûã çààñàí áàéäàã.

Лекц 3. Дипломат байгууллагын эрх зүй

Òºðèéí ãàäààä áîäëîãî íü òóõàéí óëñààñ îëîí óëñûí õàðèëöààíä áàðèìòëàõ åðºíõèé ÷èãëýë þì.

Òýðýýð îëîí óëñûí õàðèëöààíû ñàëáàð äàõü ¿éë àæèëëàãààíû çîðèëãî, çîðèëò, ÷èãëýëä òýð÷ëýí

àðãà áàðèë, àðãà, õýëáýðèéã òîäîðõîéëäîã.

Îð÷èí ¿åèéí àðä÷èëñàí óëñóóäûí ãàäààä áîäëîãûí ¿íäñýí çîðèëãî íü ººðèéí èðãýäèéí ýðõ,

õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã áàòàëãààæóóëàõ, õàìãààëàõ, óëñ ã¿ðíèéõýý íèéãýì ýäèéí çàñãèéí

õºãæëèéí òààëàìæòàé íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ àþóëã¿é áàéäëûã íü õàíãàõàä ÷èãëýãäýæ áàéíà.

Òºðèéí ãàäààä áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ ãîë õýðýãñýë íü äèïëîìàò ¿éë àæèëëàãàà þì. Ýíý íü

òóõàéí óëñûí òºð, çàñãèéí òýðã¿¿í, ãàäààä õýðãèéí ñàéä, òóñãàé òºëººëºã÷èä, äèïëîìàò òºëººëºã÷äèéí

ãàçðóóäààñ ººðèéí óëñûí ãàäààä áîäëîãûí çîðèëãî, çîðèëòóóäûã ýíõèéí õýðýãñëýýð õýðýãæ¿¿ëýõ

àëáàí ¸ñíû ¿éë àæèëëàãàà þì.

Ýðõ ç¿é, îëîí óëñûí õàðèëöàà, ãàäààä áîäëîãî, äèïëîìàò ¿éë àæèëëàãàà íü ººð õîîðîíäîî

ñàëøã¿é õîëáîîòîé áà õàðèëöàí áèå áèåý íºõöºëä¿¿ëæ áàéäàã.

Ýðõ ç¿é, îëîí óëñûí õàðèëöàà, ãàäààä áîäëîãî, äèïäîìàò ¿éë àæèëëàãààíû óÿëäàà õîëáîî,

õàðüöàà

- Óëñ ã¿ðýí îëîí óëñûí õàðèëöààíäàà îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ¿íäñýí çàð÷èì, íèéòëýã õýì

õýìæýýã áàðèìòàëíà. ͺ㺺 òàëààñ ýíý õ¿ðýýíä ººðèéí áèå äààñàí áîäëîãûã ÿâóóëàõûã

÷àðìàéæ áàéäàã.

- Óëñ ã¿ðí¿¿ä äèïëîìàò ¿éë àæèëëàãààðàà îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã áèé áîëãîí îëîí

óëñûí õàðèëöààíä íºëººëäºã.

- Îëîí óëñûí ýðõ ç¿é íü ¿íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íýã õ¿÷èí ç¿éë ìºí

- Îëîí óëñûí òàâöàí äàõü óëñ ã¿ðíèé óëñ òºðèéí òîäîðõîé ¿éëäë¿¿ä íü îëîí óëñûí ÿíç á¿ðèéí

íºõöºë áàéäëûã ¿¿ñãýäýã áºãººä ýäãýýð íü äýëõèéí óëñ òºðèéí íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëíý.

Äèïëîìàò ¿éë àæèëëàãàà /íýð òîìúåîíû õóâüä/

ªðãºí óòãààðàà îëîí óëñûí

õàðèëöàà, òºðèéí ãàäààä

õàðèëöààíû øèíæëýõ óõààí

ßâöóó óòãààðàà õýëýëöýýðèéí

øèíæëýõ óõààí, ò¿¿íèéã

ÿâóóëàõ

Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíä ãàäààä õàðèëöààíû ýðõ ç¿é õýìýýõ íýð òîìú¸îíû òàëààð íýìýãäýë

õàíäëàãà ¿ã¿é áà ñàÿõàíûã õ¿ðòýë èõýâ÷ëýí äèïëîìàò áà êîíñóëûí ýðõ ç¿é ãýñýí íýð òîìú¸îã

õýðýãëýæ èðæýý. Ãýâ÷ ýíý íü ãàäààä õàðèëöààíû ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýãýýð çîõèöóóëàãäàæ áóé

õàðèëöààã á¿ðýí õàìàðäàãã¿é þì. ͺ㺺 òàëààñ çàðèì ñóäëàà÷äûí ¿çýæ áàéãààãààî äèïëîìàò áà

êîìðñëûì ýðõ ç¿éã ºðãºì áà ÿвöññ ñòãààð ìü òîäîðõîéëîì õýðýãëýæ áîëîõûã ¿ã¿éðãýõ àðãàã¿é.

Ãàäààä õàðèëöààíû ýðõ ç¿é íü îëîí óëñûí íèéòèéí ýðõ ç¿éí ýðòíèé óëàìæëàëò ñàëáàðò

òîîöîãääîã áºãººä óëñ õîîðîíäûí àëáàí ¸ñíû õàðèëöàà òîãòîîí äýìæèõ ÿâöàä ãàäààä õàðèëöààíû ÷èã

¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷ òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý,

çàð÷ìûí íèéëáýð öîãö þì.

Ãàäààä õàðèëöààíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

- Óëñ ã¿ðíèé ãàäààä õýðãèéí áàéãóóëëàãûí /äîòîîäûí/ îëîí óëñûí òàâöàí äàõü ýðõèéí íèéòëýã

ñòàòóñ, ÷èã ¿¿ðýã

- Äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîõ, äýìæèõ, çîãñîîõ îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí æóðàì

- Äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí ãàçðûí ÷èã ¿¿ðýã, ýðõèéí ñòàòóñ

- Äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí ãàçàð, àëáà õààã÷äûí ýðõèéí ñòàòóñ

- Êîíñóëûí õàðèëöàà òîãòîîõ, äýìæèõ, çîãñîîõ, îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí æóðàì

- Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí äýðãýäýõ óëñ ã¿ðíèé òºëººëºë, ò¿¿íòýé õîëáîãäîõ õàðèëöàà

- Òóñãàé òºëººëºë

- Îëîí óëñûí áàãà õóðàë, ò¿¿íòýé õîëáîãäîõ ýðõ ç¿éí àñóóäàë

- Áóñàä

Ãàäààä õàðèëöààíû áàéãóóëëàãà

Ãàäààä õàðèëöààíû áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû ãîë çîðèëò íü óëñ ã¿ðýí áîëîí îëîí óëñûí

ýðõ ç¿éí áóñàä ñóáúåêò¿¿äòýé àëáàí ¸ñíû õàðèëöàà òîãòîîõ, ò¿¿íèéã äýìæèõ, óëñ ã¿ðíèé óëñ òºðèéí

ãàäààä áîäëîãûí ÷èãëýëèéã äèïëîìàò àðãààð õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäàë ìºí.

ÃÀÄÀÀÄ ÕÀÐÈËÖÀÀÍÛ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ /îðøèõ íóòàã äýâñãýð, ¿éë àæèëëàãààíûõ íü áàéäëààð/

¯íäñýí

õóóëèéí

Òóñãàé Áàéíãûí Ò¿ð

õóãàöààíû

Òºâèéí /äîòîîäûí/ Õèëèéí

÷àíàä äàõü

¯íäñýí õóóëèéí áàéãóóëëàãûã òóõàéí óëñûí òóëãóóð /¿íäñýí/ õóóëèíä çààæ ºãñºí áàéäàã áà

ýðõ õýìæýý íü ò¿¿ãýýð òîäîðõîéëîãääîã. /ïàðëàìåò, òºðèéí òýðã¿¿í, çàñãèéí ãàçàð, ò¿¿íèé òýðã¿¿í/

Äîòîîäûí òóñãàé /ìýðãýæëèéí/ áàéãóóëëàãûí æóðàì íü ¿íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæ, îëîí óëñûí

ïðàêòèê, ãýðýýãýýð òîäîðõîéëîãäîíî. /ýíý íü ãàäààä õýðãèéí áîëîí áóñàä ÿàìäàä õàìààðíà/

Õèëèéí ÷àíàä äàõü áàéíãûí áàéãóóëëàãàä äèïëîìàò òºëººëºã÷äèéí ãàçàð, êîíñóëûí

áàéãóóëëàãà, òºëººëºã÷äèéí ãàçàð, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí äýðãýäýõ óëñ ã¿ðíèé áàéíãûí

òºëººëºã÷èéí ãàçàð õàìààðíà.

Ò¿ð õóãàöààíû áàéãóóëëàãàä ¸ñëîëûí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ, õýëýëöýýð õèéõýýð áóñàä

óëñ ã¿ðýíä ÿâóóëñàí òóñãàé òºëººëºã÷èä, îëîí óëñûí /áàãà/ õóðëûí òºëººëºã÷èä, àæèãëàã÷äûí õýñýã,

îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí ÷óóëãàíû àæèëëàãààíä îðîëöîõ òºëººëºã÷èä áîëîí áóñàä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí

ýòãýýä áàãòàíà.

Äèïëîìàòûí ýðõ ç¿é íü îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí õàìãèéí ýðòíèé ñàëáàðûí íýã þì. Äèïëîìàò

õàðèëöààã çîõèöóóëäàã ãîë áàðèìò áè÷èã íü Âåíà õîòìîî 1961 îìä áàòëàðàì “Äèïëîíàò õàðèëöààìû

òñõàé êîìâåìö” áîëîì 2000 îìä áàòëàãäðàì Ìîìãîë Óëðûì “Äèïëîíàò àëáàìû òñõàé õññëü” þí. ̺ì îëîì

óëñûí çàíøëûí ýðõ ç¿é äèïëîìàòûí ýðõ ç¿éä èõýýõýí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã.

Äèïëîìàòûí ýðõ ç¿é íü ýë÷èí õàðèëöààíû ýðõ ç¿é, ººðººð õýëáýë ýë÷èí õàðèëöààòàé

õîëáîîòîé õýì õýìæýýã çîõèöóóëàõ õýëáýðýýð ¿¿ñ÷ õºãæèæ áàéãààä ÕÕ çóóíû ýõýí ¿åýñ óëñ

õîîðîíäûí àëáàí ¸ñíû õàðèëöààã çîõèöóóëäàã ºíººãèéí Äèïëîìàòûí ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëæýý.

Ãàäààä õàðèëöààíû àñóóäëààðõ

òºðèéí áàéãóóëëàãóóä

Äîòîîä

- Õóóëü òîãòîîõ - Òºðèéí ãàäààä áîäëîãûí ¿íäñèéã òîäîðõîéëîõ

- Òºðèéí òýðã¿¿í - Óëñ îðíîî ãàäààä òºëººëºõ

- Çàñãèéí ãàçàð – Òºðèéí ãàäààä áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ, áóñàä óëñòàé ãýðýý õýëýëöýýð

áàéãóóëàõ

- Ãàäààä õàðèëöààíû òºâ áàéãóóëëàãà – Ãàäààä õàðèëöààã ýðõëýí ÿâóóëàõ

Ãàäààä / Äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí ãàçàð/

- Ýë÷èí ñàéäûí ÿàì

- Åðºíõèé êîíñóëûí ãàçàð

- Õóäàëäààíû òºëººëºã÷èéí ãàçàð

- ªðãºìæèò êîíñóë

Äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí ãàçðûí ÷èã ¿¿ðýã

Äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí ãàçàð íü ¿éë àæèëëàãàà áàéíãà ÿâóóëäàã îíöëîãòîé áºãººä

òóõàéí ñóóãàà îðíûõîî îíöëîãîîñ õàìààð÷ óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ñî¸ë áîëîâñðîë, êîíñóë, õóäàëäàà,

öýðãèéí çýðýã àñóóäàë õàðèóöñàí íýãæòýé áàéäàã.

Äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí ãàçàð òîìèëîã÷ óëñûã õ¿ëýýí àâàã÷ óëñàä òºëººëºõ, òîìèëîã÷ óëñûí

áîëîí ò¿¿íèé èðãýäèéí àøèã ñîíèðõëûã õ¿ëýýí àâàã÷ óëñàä îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä õàìãààëàõ

õ¿ëýýí àâàã÷ óëñûí çàñãèéí ãàçàðòàé õýëýëöýý õèéõ, õ¿ëýýí àâàã÷ óëñàä áîëæ áàéãàà ¿éë ÿâäàë,

íºõöºë áàéäëûã õóóëü ¸ñíû á¿õèé ë àðãà çàìààð ñóäàëæ òîäðóóëàõ, òýäãýýðèéí òóõàé òîìèëîã÷

óëñûí çàñãèéí ãàçàðò ìýäýýëýõ, òîìèëîã÷ óëñ áîëîí õ¿ëýýí àâàã÷ óëñûí õîîðîíäûí íàéðñàã õàðèëöààã

õºãæ¿¿ëýõ, ìºí òýäãýýðèéí õîîðîíä ýäèéí çàñàã, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðò õàðèëöàà õºãæ¿¿ëýõ

¿íäñýí ¿¿ðýãòýé.

Äèïëîìàò õàðèëöààã óëñ îðíóóä õàðèëöàí òîõèðîëöñîíû ¿íäñýí äýýð òîãòîîõ òºëººëºã÷èéí

ãàçðàà íýýõ ýñýõ, ò¿¿í÷ëýí Äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí çýðýã äýâèéã õàðèëöàí òîõèðîëöäîã. Äèïëîìàò

òºëººëºã÷èéí ãàçðûí òýðã¿¿íèéã äàðààõü äºðâºí ¿å øàòûí äàãóó òîìèëäîã.

- Òîìèëîã÷ óëñ àãðåìàí õ¿ñýõ /зөвшөөрөл/

- Àëáàí òóøààëä òîìèëîõ

- Òîìèëñîí óëñàä õ¿ðýëöýí èðýõ

- Èòãýìæëýõ æóóõ áè÷ãýý áàðèõ

Äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí ãàçðûí òýðã¿¿í õ¿ëýýí àâàã÷ óëñûí îíöîãîîñ øàëòãààëæ: Èòãýìæëýõ

æóóõ áè÷ãýý áàðüñàí ìº÷ººñ ýõëýí, ýñõ¿ë Èòãýìæëýõ æóóõ áè÷ãèéí áàòàëãààò õóóëáàðûã õ¿ëýýí

àâàã÷ óëñûí Ãàäààä õýðãèéí ÿàìä ºãñºí ìº÷ººñ ýõëýí àëáàí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ ýõýëñíýýð, ò¿¿íèéã

ýã¿¿ëýí äóóäñàí, ýñõ¿ë Äèïëîìàò õàðèëöàà òàñàðñàí, ýñõ¿ë òîìèëîã÷ áîëîí õ¿ëýýí àâàã÷ óëñûí àëü

íýã íü îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ñóáúåêò áàéõàà áîëüñîí çýðýã øàëòãààíààð ò¿¿íèé ¿¿ðýã äóóñãàâàð

áîëäîã. Äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí ãàçðûí áóñàä àæèëòíû õóâüä Äèïëîìàò òîìèëîëò àâ÷ õ¿ëýýí àâàã÷

óëñûí ýðõ á¿õèé õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãàä ìýäýãäñýíýýð àëáàí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýäýã áºãººä òýäýíä

àãðåìàí õ¿ñýõ øààðäëàãàã¿é.

Ãàäààä îðîíä ñóóãàà Äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí ãàçðûí àæèëòíóóä äàðõàí ýðõ, ýðõ ÿìáà ýäëýäýã

îíöëîãòîé. ДТГ – н бие бүрэлдэхүүнийг дипломат, захиргаа-техникийн, үйлчилгээний

ажилтан хэмээн ангилна.

Дипломат ажилтанд дипломат зэрэгтэй элчин сайд, элчин, зөвлөх, тусгай үүрэгтэй

атташе, түүний орлогч, 1,2,3 – р НБД, атташе хүмүүс багтана.

Захиргаа-техникийн ажилтанд бичиг хэргийн эрхлэгч, нягтлан бодогч, орчуулагч,

бичээч, захиргаа-техникийн ажил эрхэлдэг бусад хүмүүс багтана.

Үйлчилгээний ажилтан жолооч, шуудан зөөгч, хаалгач, төлөөлөгчийн газрын

үйлчлэх үүрэгтэй хүмүүс багтана.

Гадаадын ДТГ, түүний тэргүүн, бусад ажилтанд эдлүүлдэг тусгай эрхийг дархан эрх, ямба

гэнэ.

Дипломат төлөөлөгчийн газрын эрх дарх:

Байрны халдашгүй дархан байдал – ДТГ – н тэргүүний өргөө, иөлөөлөшчийн газрын

албан хэрэгцээний барилга, дагавар барилга, эдэлбэр газар, унаа хөсөг зэргийг

нэгжиж, дайчилж, ыитүүмжилж үл болно.

Албан татвараас чөлөөлөгдөх эрх – цахилгаан, ус хэрэглэсэний төлбөр зэргээс

бусадаас чөлөөлөгдөнө.

Архив, баримт бичгийн халдашгү дархан байдал – хэзээ ч хаана ч хэн ч халдаж үл

болно.

ДТГ – н харилцаа холбоо барих эрх – тохиромжтой бүх хэрэгсэл, дипломат шуудан,

шифрийн холбоог ашиглах эрхтэй.

Сүлд, далбаа ашиглах эрх – томилогч улсын сүлд, далбааг өөрийн байр унаанд

хэрэглэх эрхтэй.

Äàðõàí ýðõ ãýæ õ¿ëýýí àâàã÷

óëñûí ø¿¿õèéí áóþó õýðãèéí

õàðúÿàëààñ ÷ºëººëºãäºõ

Ýðõ ÿìáà ãýæ ýðõ ç¿éí

îíöãîé íýìýëò ýðõ Äèïëîìàò äàðõàí

ýðõ, ýðõ ÿìáà

Хувийн эрх, дарх

Дипломат ажилтаны эрх, дарх

Биед нь үл хандах дархан эрх – баривчилж саатуулж болохгүй.

Орон сууцны халдашгүй дархан байдал – тэдний баримт бичиг, хөрөнгө, унаа

хөсөг, орон байр, зочид буудалд халдаж болохгүй.

Шүүхэд үл татагдах дархан эрх – суугаа орондоо эрүүгийн хариуцлагад

татагдахгүй.

Алба, дайчилгаа, татвараас чөлөөлөгдөх эрх – үл хөдлөх хөрөнгө, өв

залгамжлалд ноогдох татвар, үйлчилгээний татвар, хураамжаас бусад улсын

орон нутгийн, хотын бүх татвар, хураамжаас чөлөөлөгдөнө.

Гаалийн дархан эрх – хуулиар хориглосон эд бараа агуулж байгаа гэж үзэх

лавтай үндэслэл байхгүй бол дипломат ажилтны хувийн ачаа тээшийг гаалийн

үзлэгээс чөлөөлнө.

ДТГ – н бусад ажилтаны эрх, дарх

Захиргаа – техникийн ажилтан, тэдэнтэй хамт амьдарч байгаа бөгөөд суугаа

орны харьяат биш буюу тэнд байнга оршин суудаггүй гэр бүлийн хүмүүс бие

ба байр сууцанд үл халдуулах, эрүүгийн хариуцлага үлхүлээх эрх эдэлж ,

элдэв алба, дайчилгаа, татвараас чөлөөлөгдөнө.

Суугаа улсын өмнө хүлээх хариуцлага – суугаа орны хууль тогтоомж, дүрмийг

баримтална.

Эрх, дарх эдлэх хугацаа – хүлээн авагч улсад нэвтрэн орсон, тэнд оршин сууж

байсан бол ажилд томилсон тухай холбогдох байгууллагад мэдэгдсэн үеэс эрх, дарх

нь эхэлнэ.

Гурав дах орны нутаг дэвсгэрт байх үед эдлэх эрх дарх – үүрэгт ажилаа

гүйцэтгэхээр суугаа орондоо очих буюу нутаг буцахаар гурав дах орны нутаг

дэвсгэрээр дамжин өнгөрч байгаа дипломат ажилтан, түүний гэр бүлийн хүмүүс

биед нь үл халдах болон саадгүй дамжин өнгөрөхөд шаардагдах бусад эрх, дарх

эдэлнэ.

Дипломат элч /курьер/ - дипломат элчид албан үүргээ биелүүлж байх үед нь

хүлээн авагч ба дайран өнгөрүүлэгч улс хамгаалалт үзүүлж биед гь үл халдах эрх,

дархэдлүүлнэ.

Êîíñóëûí ýðõ ç¿é

Êîíñóëûí õàðèëöàà íü Äèïëîìàò õàðèëöààã áîäâîë èë¿¿ ºìíº ¿¿ñýí áèé áîëñîí. Ýðòíèé Ðîìä Ìݪ

III çóóíä ãàäààäûí èðãýäèéí õîîðîíä ãàðñàí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã á¿õèé àëáàí òóøààë áèé

áîëñîí íü îð÷èí ¿åèéí êîíñóëûí ¿íäñèéã òàâüñàí. Êîíñóëûí õàðèëöààã çîõèöóóëäàã ýðõ ç¿é ãîë ýõ

ñóðâàëæ íü Êîíñóëûí õàðèëöààíû òóõàé 1963 îíû Âåíèéí êîíâåíö þì.

Êîíñóëûí ýðõ ç¿é íü êîíñóëûí ãàçàð áîëîí ò¿¿íèé àëáàí õààã÷äûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, ýðõ ç¿éí

ñòàòóñûí àñóóäëààð áàéãóóëñàí îëîí óëñûí ãýðýý, õýëýëöýýð øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä äîòîîäûí

õóóëü òîãòîîìæèä òóñãàãäñàí õýì õýìæýýíèé öîãöûã õýëäýã.

Êîíñóëûí ýðõ ç¿é íü Äèïëîìàòûí ýðõ ç¿éòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé áºãººä çàðèì òîõèîëäîëä áèå

äààñàí øèíæòýé áàéäàã ÷ èõýíõ òîõèîëäîëä Äèïëîìàòûí ýðõ ç¿éí ñàëøã¿é õýñýã áàéäàã.

Êîíñóëûí õàðèëöààã óëñ îðíóóä õàðèëöàí òîõèðîëöñîíû ¿íäñýí äýýð áàéãóóëäàã. Èõýíõ

òîõèîëäîëä Äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîñíîîð íýãýí çýðýã êîíñóëûí õàðèëöàà òîãòîîñîíä òîîöäîã áîë

Äèïëîìàò õàðèëöààã òàñàëñíààð êîíñóëûí õàðèëöààã òàñàëñàíä òîîöäîãã¿é.

Êîíñóëûí õàðèëöàà òîãòîîñíîîð êîíñóëûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîëîìæ íýýãäýõ áºãººä õ¿ëýýí

àâàã÷ óëñûí çºâøººðñíººð êîíñóëûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ íóòàã äýâñãýðèéã òîäîðõîéëäîã. Îëîí

óëñûí ïðàêòèêò êîíñóëûí äàðààõü àëáàí òóøààëûã ºðãºí õýðýãëýäýã.

Êîíñóëûí ãàçðûí òýðã¿¿íèéã òîìèëîõ òóõàé

Êîìðñëûì ãàçðûì òýðã¿¿ìèéã òîíèëîõ òñõàé áàðèíò áè÷ãèéã ïàòåìò ãýõ áºãººä ò¿¿ìä êîìðуëûì

îâîã íýð, àëáàí òóøààë, àæèëëàõ òîéðãèéã òóñãàæ õ¿ëýýí àâàã÷ òàëä õ¿ðã¿¿ëäýã. Õ¿ëýýí àâàã÷

òàë òóõàéí êîíñóëûí ãàçðûí òýð¿¿íèéã çºâøººðñºí òóõàé áàðèìòûã òîìèëîã÷ óëñàä õ¿ðã¿¿ëýõ áºãººä

ò¿¿íèéã ýêçåêâàòóð ãýäýã. Õ¿ëýýí àâàã÷ óëñ ýêçåêâàòóð ºãºõººñ òàòãàëçàõ ýðõòýé áºãººä èéíõ¿¿

Êîíñóëûí àëáàí

òóøààë

Åðºíõèé êîíñóë Äýä Êîíñóë

Êîíñóëûí òºëººëºã÷

Êîíñóë

òàòãàëçàõ áîëñîí øàëòãààíàà º÷èõ àëáàã¿. Èõýíõ óëñûí õóóëü òîãòîîìæèä êîíñóëûí àëáàí òóøààëòíûã

òîìèëîã÷ óëñààñ òîìèëîõîîð çààñàí áàéäàã áºãººä õ¿ëýýí àâàã÷ óëñûí èðýíèéã òóõàéí àëáàí òóøààëä

òîìèëîõ òîõèîëäîëä õ¿ëýýí àâàã÷ óëñààñ çºâøººðëèéã àâàõ øààðäëàãàòàé.

Êîíñóëûí ãàçðûí ÷èã ¿¿ðýã

Êîíñóëûí ãàçðûí ¿¿ðýã íü óëñ õîîðîíäûí õóäàëäàà, ýäèéí çàñàã, øèíæëýõ óõààí, ñî¸ëûí

õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõ, õ¿ëýýí àâàã÷ óëñ äàõü ººðèéí èðãýäèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõàä îðøèõ áºãººä

Ýë÷èí ñàéäûí ÿàìíààñ ÿëãàãäàõ ãîë îíöëîã íü óëñ òºðèéí àñóóäëûã ýðõëýí ÿâóóëäàãã¿é, õ¿ëýýí

àâàã÷ óëñòàé ãýðýý õýëýëöýýðèéã Çàñãèéí ãàçðûí ò¿âøèíä áàéãóóëäàãã¿éä ò¿¿íèé îíöëîã íü îðøèíî.

Êîíñóëûí ãàçðûí àæèëòàí

Êîíñóëûí ãàçðûí àæèëòàí äèïëîìàò àæèëòíû àäèë äàðõàí ýðõ, ýðõ ÿìáà ýäýëäýã áºãººä ¿¿íèéã

Êîíñóëûí õàðèëöààíû òóõàé 1963 îíû êîíâåíöîîð çîõèöóóëñàí áàéäàã. Ýíýõ¿¿ êîíâåíöîîð êîíñóëûí

áàéãóóëëàãà áîëîí êîíñóëûí àëáàí òóøààëòíû ýäëýõ äàðõàí ýðõ, ýðõ ÿìáûã òóñ òóñàä íü çààñíààðàà

îíöëîãòîé. Êîíñóëûí áàéãóóëëàãûí äàðõàí ýðõ, ýðõ ÿìáàûã ñõåìýýð ¿ç¿¿ëýâ.

ªðãºìæèò êîíñóë

Êîíñóëûí õàðèëöààíû òóõàé Âåíèé êîíâåíö ºðãºìæèò êîíñóëûí ñòàòóñûã çîõèöóóëñíààðàà

îíöëîãòîé. ªðãºìæèò êîíñóë ãýäýã íü êîíñóëûí, ýñõ¿ë äèïëàìîò áóþó òºðèéí áóñàä àëáà õàøäàãã¿é

áîëîâ÷ ººðèéã íü õàðúÿàëàõ óëñûí çºâøººðñíººð òîìèëîã÷ óëñûí íýðèéí ºìíººñ êîíñóëûí ÷èã ¿¿ðãèéã

õýðýãæ¿¿ëæ áóé ýòãýýäèéã õýëäýã.

ªðãºìæèò êîíñóëûã ãîëäóó óëñ òºð áèçíåñèéí õ¿ðýýíèé íýð õ¿íä á¿õèé ýòãýýä¿¿äýýñ òîìèëäîã

áºãººä ã¿éöýòãýæ áóé ¿¿ðãèéíõ òºëºº òîìèëîã÷ óëñààñ öàëèí õºëñ îëãîäîãã¿é. ªðãºìæèò êîíñóë ¿éë

àæèëëàãàà êîíñóëûí òîéðîã ãýæ ò¿¿íèéã òîìèëîã÷ óëñààñ çºâøººð÷, ººðèéí õàðúÿàò óëñòàé

çºâøººðºëöñºí íóòàã äýâñãýð, çàñàã çàõèðãààíû íýãæèéã õýëíý.

Êîíñóëûí áàéãóóëëàãûí äàðõàí ýðõ, ýðõ ÿìáà

Òºð

èéí

äà

ëáà

à, ñ¿

ëä

õýðýãëýõ

Êîíñ

óëûí

áà

éðíû

õàëä

àø

ã¿

é á

àé

äà

ë

Êîíñ

óëûí

áà

éðû

ã ò

àòâ

àð

õóðà

àìæ

ààñ ÷

ºëºº

ëºõ

Êîíñ

óëûí

àð

õèâ

, áà

ðèìò

áè÷ãèé

í õà

ëä

àø

ã¿

׺ë

ººòýé ç

îð÷èõ

ýðõ

׺ë

ººòýé õ

àðè

ëöà

õ

ªðãºìæèò êîíñóë òîìèëîã÷ óëñûã ñóðòàë÷ëàí òàíèóëàõ ¿éë àæèëëàãààã èäýâõòýé ÿâóóëàõûí

çýðýãöýý õóäàëäàà, ýäèéí çàñàã, øèíæëýõ óõààí òåõíîëîãè, ñî¸ë, áîëîâñðîë, õ¿ì¿¿íëýãèéí ñàëáàðûí

õàìòûí àæèëëàãàà õºãæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð àæèëëàíà.

Òîìèëîã÷ óëñûí áàéãóóëëàãà, èðãýäèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ íü ªðãºìæèò êîíñóëûí ¿íäñýí

¿¿ðýã áàéíà.

ªíººãèéí áàéäëààð Ìîíãîë Óëñûí 50 øàõàì ºðãºìæèò êîíñóë äýëõèéí ãó÷ ãàðóé óëñàä ¿éë

àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà.

Лекц 4. Олон улсын хүмүүнлэгийн эрх зүй

Äàéí ¿ð äàãàâàð. Äàéíû ¿åä òºâèéã ñàõèõ

Áàéëäààíû ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä õîðèîòîé àðãà õýðýãñýë

Çýâñýãò ìºðãºë人íèé ¿åä õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ

Çýâñýãò ìºðãºë人íèé ¿åä èðãýíèé áàéãóóëàìæ, ñî¸ëûí äóðñãàëò ç¿éëèéã õàìãààëàõ

Äàéí áàéäàë áà áàéëäààíû àæèëëàãààã òºãñãºë áîëãîõ Îëîí óëñûí íèéòèéí ýðõ ç¿éí æóðàì

ОУЭЗ-н субъектүүд үүссэн зөрөлдөөн, сөргөлдөөнийг эвээр арга зүйгээр

зохицуулахын оронд хүчээр түрий барих, зэвсэг хэрэглэх явдал гарсаар байна. Зэвсэгт

мөргөлдөөний сүйтгэлээс энгийн хүн ам, түүх соѐлын өвийг хамгаалах, дайнд

нэрвэгдэгсдийг асран туслах хэм хэмжээг хүмүүнлэгийн эрх зүй гэнэ.

Зэвсэгт мөргөлдөөний үед дараах зарчим, хэм хэмжээг мөрдөнө.

1. Байлдааны арга хэрэгсэлд хязгаарлал тогтоосон, хэрцгийлэлийг хориглосон

2. Байлдаанд шууд оролцдог ба бусад хамааралтай хүмүүсийн эрхийг хамгаалсан

3. Энгийн хүн амыг хамгаалах, иргэний объектын эрх зүйн дэглэмийг

тодорхойлсон

4. Дайны үед дайтагч ба төвийг сахигч улсын хоорондын харилцааны дэг журмыг

тогтоосон хэм хэмжээ.

Зэвсэгт мөргөлдөөний үеийн ОУЭЗ-нь улс хоорондын ба хоорондын бус зэвсэгт

мөргөлдөөний үед зэвсэгт тэмцэл явуулах тодорхой арга, хэрэгслийг хориглох, энэ үед хүний

эрхийг хангаж хамгаалах, баримталбал зохих олон улсын нийтлэг журмыг зөрчсөн улс гүрний

олон улсын эрх зүй, хувь хүний эрүүгийн хариуцлагатай холбогдон үүсэх харилцааг

зохицуулахад чиглэгдсэн эрх зүйн хэм хэмжээ, зарчмын нийлбэр юм. Зэвсэгт мөргөлдөөн ба

дайн гарах шалтгааныг:

• Улс хоорондын өрсөлдөөн

• Баялаг газар нутгийг эзэмших шунал

• Шашны ба улс төрийн номлолыг тулган түгээх оролдлого

• Үндэсний дээрэнгүй үзэл, зөрөлдөөнийг үл тэвчих барил

• Хүн амын хяналтгүй өсөлт

• Үндэсний тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл хэмээн Оппенгемын олон улсын эрх

зүй номд

дурдсан байна.

Зэвсэгт мөргөлдөөний үеийн эрх зүйн зохицуулалт нь / систем /:

1. Зэвсэгт мөргөлдөөнд оролцогчдын эрх зүйн байдал

2. Дайтагч талаас тэмцэл явуулах арга хэрэгсэлийн хамгаалалт

3. Дайнд хохирогсдыг хамгаалах, хүний эрх

4. Дайны үед соѐл урлагийн цощолборыг хамгаалах

5. Цэргийн эзэмшлийн дэглэм

6. Дайн ба дайн бүхий байдлыг дуусгах

7. Зэвсэгт мөргөлдөөний үеийн эрх зүйн журам зөрчсөн улс гүрний хариуцлага

8. Төвийг сахих

Дайны ажиллагаа явуулах хэрэгсэл нь зэр завсэг, цэргийн техник байх бөгөөд тэдгээрийг

дайтагч улсын цэргийн амьд хүч, техник хэрэгслийг устгах, эсэргүүцэх чадварыг нь дарахад

ашиглана. Зөвхөн энэ зорилгоор дайны хэрэгслийг ашиглаж байлдаан явуулах журмыг дайн

явуулах арга гэнэ. Дайныг олон улсын хэмжээнд хориглосон арга хэрэгслээр явуулах,

ингэхдээ химийн болон бактериологийн зэвсэг хэрэглэхийг хориглосон байдаг. Мөн дайн

болон зэвсгэт мөргөлдөөний үед хүний эрхийг хамгаалах ажиллагааны :

• Шархтан ба өвчтөнд хандах эрх зүйн дэглэм

• Дайны үед олзлогдогсодод хамаарах дэглэм тус тус үйлчилдэг.

Үүнээс гадна дайны ба зэвсэгт мергелдөөний үед соѐлын үнэт зүйлсийг хамгаалах талаар 1954

оны Гаагад байгуулсан конвенцад:

• Шашны болон иргэний уран барилгын дурсгалт объект

• Археологийн дурсгалт нөөц, газар, соѐлын үнэт зүйлсийг хадгалах буюу үзмэрт

тавихад зориулсан барилга, музей, номын сан, архив, хадагламжийн газар зэрэг

хамгаалах тухай тусгагдсан байна.

Зэвсэгт мөргөлдөөнийг сэргийлэн зайлуулах арга зам, эх сурвалжийн хувьд : НҮБ-ын

Дүрмийн \Л,\/11-р бүлгийн 41,42-р зүйл, түүнчлэн Ерөнхий Ассамблейгаас 1992 онд

сайшаасан " Энх Тайвны Мөрийн хөртөлбөр" мөн 1850 оноос хойш байгуулсан еренхий

гэрээ, конвенцууд тухайлбал: 1907 оны 7 конвенц.

Эдгээр нь дайныг хориглоход чиглэгдээгүй, зөвхөн түүний гамшгийг багасгах, энгийн хүн

амыг хагаалахтай холбогдсон хэм хэмжээг шинээр тогтоох, хуучныг эмхтгэн цэгцэлхийг

гол зорилго болгосон байдаг. Гаагийн конвенцуудын заалтыг олон улсын улаан загалмайн

байгууллагын санаачилгаар Женевт 1949 онд байгуулсан 4 конвенц

о 1-р конвенц байлдаж байгаа армийн шархдагсад, өвчтөнийг асран хамгаалах

о 2-р конвенц байлдаж байгаа далайн зэвсэгт хүчний шархдагсад, өвчтен, хөлөг

онгоц нь сүйрсэн хүмүүсийг асран хамгаалах

о 3-р конвенц дайнд олзлогдогсдын эрхийг хамгаалах

о 4-р конвенц дайны үед энгийн иргэдийг хамгаалах дэг журам, хэм хэмжээг

тус тус тогтоосон.

Түрэмгийлэл өдөөсөн, дайн явуулах дүрмийг ноцтой зерчсөн хүмүүст эрүүгийн

хариуцлага хүлээлгэхтэй холбогдсон олон улсын эрх зүйн нэлээд хэд хэдэн баримт бичиг.

Тухайлбал :

о Нюрнберг ба токиогийн олон улсын цэргийн трибуналын 1945, 1946 оны дүрмүүд о

Хэргийг хөөн хэлэлцэх хугацаа дуусгах журмыг дайны ба хүн төрөлхтний эсрэг гэмт хэрэгт

үл хамааруулах тухай 1969 оны конвенц

о Цэргийн гэмт хэргтнийг шилжүүлж өгөх, шийтгэх тухай Ерөнхий Ассамблейн 1946

оны тогтоол о Хүн төрөлхтний эсрэг болон дайны гэмт хэрэг үйлдэгчдийг илрүүлэх,

баривчлах, шилжүүлэн өгөх, шийтгэх талаарх олон улсын хамтын ажиллагааны тухай

Ерөнхий Ассамблейн 1973 оны тогтоол бий.

Эдгээр гэрээ, конвенц эрх зүйн баримт бичгээс гадна зэвсэгт мөргөлдеөний үед дагаж мөрдөх

ѐстой тусгай зарчим, хэм хэмжээг байдаг. Үүнд :

• Байлдааны арга, хэрэгсэлд хязгаарлал тогтоосон хэрцгийллийг хориглосон

• Байлдаанд шууд оролцдог ба бусад хамааралтай хүмүүсийн эрхийг хамгаалсан

• Энгийн хүн амыг хамгаалах, иргэний объектын эрх зүйн дэглэмийг

тодорхойлсон

• Дайны үед дайтагч ба төвийг сахигч улсын хоорондын харилцааны дэг

журмыг

тогтоосон хэм хэмжээ байдаг.

З.Дайн уусэхийн эрх зуйн ур дагавар :

Гуго Гроцийн үеэс дайныг нөгөө талдаа урьдчилан мэдэгдэж байж эхлэх ѐтой гэдэг баримтлал

ОУЭЗ-д тусгагдсан. Гаагад 1907 онд байгуулсан 3-р конвенцад урьдчилан ил тодорхой

сануулахгүйгээр дайн өдөөх ѐсгүй гэж заагаад дайн зарлах хоѐр хэлбэрийг тогтоосон. Үүнд :

• Дайн хийх болсон шалтгааныг тодорхойлон, дайтах болсноо зарлах

• Дайн зарлахыг сануулсан тулган шаардлага / ультиматум / явуулах аргыг тус тус

заажээ.

Одоо үед зэвсэгт халдлагаас өөрийгөө хамгаалахаас бусад зорилгоор дайн өдөех нь олон

улсын эрх

зүйг зөрчсөн гэмт хэрэг гэж үзнэ. /НҮБ-ын 51 /

Дайн зарласнаар эрх зүйн үүднээс дайн бүхий байдал үүснэ. Дайн үүсэх эрх зүйн үр дагавар нь

:

■ Дипломат харилцаа зогсоно

■ Хоѐр талын олон улсын гэрээний үйлчлэл зогсоно. Харин олон талт гэрээний

үйлчлэл бүр

мөсөн зогсохгүй.

■ Тус тусын нутаг дэвсгэрт суугаа энгийн иргэдийн хувьд хамгаалалт тогтооно

■ Албадан тусгаарлах / Интернирование /

■ Дайтагч улсад шууд хамаарах эд хөрөнгийг хураана. Ингэхдээ дипломатын ба

консулын мөн иргэдийн хувийн эд хөрөнгийг үл хураах зэрэг үр дагавар үүснэ.

Зэвсэгт мөргөлдөөнд оролцогчийн армийн бие бүрэлдэхүүнийг байлдагч буюу

комбатант, байлдагч бус нон комбатант гэж ангилна.

Зэвсэгт мөргөлдөөнд оролцогч талуудын зэвсэгт хүчний бүрэлдэхүүнд багтаж

байлдааны ажиллагаанд шууд оролцогчийг байлдагч гэнэ.

Байлдаанд шууд оролцдоггүй зэвсэгт хүчний бүрэлдэхүүнд багтаж ажиллагаанад

дөхөм үзүүлдэг хүмүүсийг байлдагч бус гэнэ. Эдгээр нь хангамжийн алба болон

эмнэлгийн үйлчилгээ үзүүлэгсэд юм.

Хөлсний этгээд : Улс гүрний хууль ѐсны засгийн газрыг унагах, үндсэн хуулийн

дэглэм, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлыг бусинуулах, түүнчлэн үндэсний эрх

чөлөөний хөдөлгөөнийг дарах зорилготой хууль бус зэвсэгт бүлэгт ашиг хайж оролцогчийг

хэлнэ.

4. Дайны ба дайн бухий байдлыг төгсгөх олон улсын эрх зүйн дэг журам:

Дайны

ажиллагаа зогсох

нь : Дайны

талбар дээр

гал зогссоноор.

» Дайн бүхий байдлыг

төгсгех: Дайтсан улсууд

энх тайвны гэрээ

байгуулж, найрсаг

харилцааг сэргээн

тогтоосноор.

> Бууж өгех :

мөргөлдөенд оролцож

байгаа зэвсэгт хүчин

бүхлээрээ буюу

хэсэгчлэн эсэргүүцлээ

зогсоохыг

Энхийн гэрээ :

Дайны уед төвийг сахих:

Дайнд оролцохгүй, бас дайтагч улсад тусламж үзүүлэхгүй байхыг төвийг сахих гэнэ.

Төвийг сахих статусыг Гаагийн 1907оны 5-р конвенцад дурдсан. Үүнд:

♦ Төвийг сахисан улсын нутаг дэвсгэр халдашгүй байх бөгөөд түүнийг дайны

талбар болгож болохгүй

♦ Дайтагч улсууд түүний нутгаар цэрэг болон цэргийн тээвэр нэвтрүүлж

болохгүй

♦ Төвийг сахигч улс нутаг дэвсгэр дээрээ дайтагч улсаас радиостанц, холбооны

бусад хэрэгсэл,

техник байгууламж барихыг зөвшөөрдөггүй журамтай

♦ Дайтагч улсад зэвсэг хэрэгслийн зориулалттай бусад материал нийлүүлэх

ѐсгүй

♦ Төвийг сахисан улс дайтагч улсын шархтан, өвчтөнийг өөрийн нутгаар

тээвэрлэхийг зөвшөөрч

болно

♦ өөрийн нутаг дээр дайтагч улсын цэрэг татлагын төв байгуулах, цэргийн отряд

бүрэлдүлэхийг

зөвшөөрөхгүй

♦ төвийг сахисан байдлыг зөрчсөн үйлдэлд өөрийн зэвсэгт хүчээр няцаал өгөх

эрхтэй

♦ дайтагч улсын цэрэг өөрийн нутаг орж ирвэл түүнийг албадан гаргах

Дайны үед дайсанд эзлэгдсэн буюу эзлэгдэх аюул учирсан нутаг дэвсгэрээс өөрсдөө

зайлсан буюу хүчээр зайлууллагдсан хүмүүсийг дүрвэгсэд хэмээн нэрлэнэ. Дүрвэхэд

нөлөөлөх шалтгаан:

1. арьс өнгө, үндэс угсаа, нийгмийн тодорхой бүлэгт хамаарах байдал, улс төр

шашин шүтлэгийн байдлаар мөрдөгдөх үндэслэл бүхий аюул хүүрлэсэн бөгөөд

тухайн аюулын улмаас эх орондоо буцах боломжгүй эсвэл хүсэлгүй болсон

2. гадаадын түрэмгийлэл, эзэмшил, харийн хоѐрхол хийгээд улс оронд болон

түүний хэсэгт нийтийн хэв журмыг ноцтой алдагдуулсаны улмаас оршин суух

боломжгүй болсон

3. ган, зуд, усны үер, газар хөдлөлт зэрэг байгалийн гэнэтийн аюулын улмаас аж

төрөх материаллаг үндэс тасарсаны улмаасгэсэн байна.

ОУЭЗ – р дүрвэгсдийг заавал хүлээн авах үүрэг хүлээдэггүй байна.

Манай улс нь хүн ам цөөн улс бөгөөд энэ нь үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлөх

боломж бүхий тул дүрвэгсдийг хүлээн авахгүй

1998 онд манай улс НҮБ –н зарлан тунхагласанаар цөмийн зэвсэггүй бус нутаг

болохоо зарлан тунхагласан болно.

Лекцийн сэдэв: 5 Олон улсын эдийн засгийн эрх зүй

1. Îëîí óëñûí ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿éí òóõàé îéëãîëò, ñóáúåêò

2. Îëîí óëñûí ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæ, çàð÷èì

3. Îëîí óëñûí ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿éí äýãëýìÎëîí óëñûí õóäàëäàà, ãààëü, ñàíõ¿¿, õºðºíãº

îðóóëàëòûí õàìòûí àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

4. Оëîí óëñûí áàéãóóëëàãà

Îëîí Óëñûí Ýäèéí Çàñãèéí õàðèëöààíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

Õóäàëäàà, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà íü óëñ õîîðîíäûí õàðèëöààíû ¿íäñýí á¿ðýëäýõ¿¿í,

ìàòåðèàëëàã ¿íäýñ íü áîëäîã. Àëèâàà óëñûí õºãæèëèéí ãàäààä òààòàé îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ íü ò¿¿íèé

õºãæèõ ¿íäýñ áîëäîã. Óëñóóäûí ººðèéí àøèã ñîíèðõëûã ýðõýìëýñýí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàí

àæèëëàãààíû àñóóäëóóä îëîí óëñûí ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàõ ç¿éë íü þì. Óëñóóä áîëîí

ÎÓÍÝÇ-í áóñàä ñóáúåêòûí îëîí óëñûí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààã çîõèöóóëäàã çàð÷èì õýì

õýìæýýíèé íèéëáýð öîãöûã îëîí óëñûí ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿é ãýíý. Îëîí óëñûí ýäèéí çàñãèéí ýðõ

ç¿éãýýð çîõèöóóëàãäàõ õàðèëöàà öîãö øèíæòýé áà äàðààõè îíöëîãòîé áàéäàã. ¯¿íä:

- Îëîí óëñûí íèéòèéí ýðõ ç¿é áà îëîí óëñûí õóâèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà íÿãò ñ¿ëýëääýã.

ªºðººð õýëáýë íèéìèéí ýðõ ç¿éí ñóáúåêò¿¿ä áààç, ñóóðü ãýðýýã áàéãóóëæ, ò¿¿íèéã

¿íäýñëýæ èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä¿¿ä õîîðîíäîî èðãýíèé ýðõ ç¿éí øèíæòýé ãýðýý õýëöýë

áàéãóóëäàã.

- Ýíý ñàëáàðò îëîí óëñûí íèéòèéí ýðõ ç¿é ¿íäýñíèé ýðõ ç¿é èë¿¿ õàðèëöàí ¿éë÷ëýëöäýã

îíöëîãòîé. Áàéãóóëñàí áààç, ñóóðü îëîí óëñûí ãýðýý øóóä çîõèöóóëàëò õèéõã¿é, õàðèí

¿íäýñíèé ýðõ ç¿éä ãýðýýíèé çîõèöóóëàëü çààâàë òóñãàãääàã îíöëîãòîé.

Îëîí óëñûí ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæèéí öºìèéã îëîí òàëò ãýðýýí¿¿ä á¿ðä¿¿ëäýã.

Îð÷èí ¿åä èéì îëîí òàëûí õàðèëöàà ºðãºæèæ áóé áîëîâ÷ òîäîðõîé óëñûí õîîðîíä òîäîðõîé ñàëáàðûí

õàðèëöààã çîõèöóóëäàã 2 òàëò ãýðýý ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.

Õóäàëäààíû õàðèëöààíä áàðèìòàëæ èðñýí çàíøèë ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áà îð÷èí ¿åä

çîðèëãî àãóóëãûí õóâüä øèíý íºõöºë áàéäàëä íèéöýí ººð÷ëºãäºõ, õýëáýðèéí õóâüä ãýðýýíèé õýì

õýìæýý áîëîõ ¿éë ÿâö ýð÷èìòýé ÿâàãäàæ áàéãàà þì.

ÎÓÁ-í òîãòîîë, çºâëºìæ çààâàë áèåëýãäýõ õ¿÷èíã¿é õýìýýí òîîöîãääîã áîëîâ÷ äèéëýíõèéí

õ¿ñýë çîðèã, çºâøèëöºëä òóëãóóðëàäàã ó÷èð îëîí óëñûí ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿éí çàð÷èì, õýì õýìæýýã

íîòëîõ, áàòàòãàõàä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áàéäàã.

Îëîí Óëñûí Ýäèéí Çàñãèéí ýðõ ç¿éí çàð÷èì

Îëîí Óëñûí Ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí çàð÷èì íü ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíû ýðõ ç¿éí

çîõèöóóëàëòûí ¿íäñýí ñóóðü áîëäîã. ¯íäñýí çàð÷ìààñ ãàäíà ýäèéí çàñàã, õóäàëäààíû õàðèëöààíä

õàìààðàõ ñàëáàðûí çàð÷èì ¿éë÷èëäýã. ¯¿íä:

- Ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíû çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýðèéã ÷ºëººòýé ñîíãîõ

ÎÓ-í Ýäèéí Çàñãèéí ÝÇ-í ñóáúåêò

¯íäñýí ñóáúåêò Òóñãàé ñóáúåêò

Óëñ, ã¿ðýí

Õóóëèéí

ýòãýýä

Îëîí óëñûí

áàéíóóëëàãà

Áàðóóíû ñóäëàà÷èä

òîäîðõîé õàðèëöààíû

õ¿ðýýíä ñóáúåêòûí

øèíæòýé áîëäîã ãýæ

¿çåäýã.

ÎÓ-í Ýäèéí Çàñãèéí ÝÇ-í ýõ ñóðâàëæ

¯íäñýí ýõ ñóðâàëæ Òóñãàé ýõ ñóðâàëæ

Îëîí óëñûí

ãýðýý

ÎÓÁ-ûí òîãòîîë, çºâëºìæ Îëîí óëñûí

çàíøèë

- Ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä ¿ë ãàäóóðõàõ

- ¯ëýìæ íàéð òàâèõ

- ¯íäýñíèé äýãëýì

- Ïðåôåðåíèéí áóþó îíöãîé äýãëýì

- Õàðèëöàí àøèãòàé áàéõ

Îëîí óëñûí ýäèéí çàñãèéí

õàìòûí àæèëëàãààíû çàðèì ñàëáàðûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

Îëîí óëñûí ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ¿íäñèéã îëîí óëñûí õóäàëäàà á¿ðä¿¿ëýõ áà

òýýâýðëýëò, òºëáºð òîîöîî, çýýë, ñàíõ¿¿, äààòãàëûí çýðýã áóñàä õàðèëöàà ÿìàð íýã áàéäëààð

ò¿¿íòýé õîëáîîòîé áàéäàã.

Îëîí óëñûí õóäàëäàà

- ÃÀÒÒ áóþó òàðèô õóäàëäààíû åðºíõèé õýëýëöýýð /1947 îí/

- Äýëõèéí õóäàëäààíû áàéãóóëëàãà /1994 îí/

- ͯÁ-ûí Õóäàëäàà, õºãæëèéí áàãà õóðàë /ÞÍÊÒÀÄ/

- Îëîí óëñûí õóäàëäààíû ýðõ ç¿éí êîìèññ /ÞÍÑÈÒÐÀË/

Äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí äàÿàð÷èëàë, îëîí óëñûí õóäàëäààíû õóðäàöòàé õºãæëèéí

øààðäëàãààð 1947 îíä Òàðèô õóäàëäààíû Åðºíõèé õýëýëýöýýð /ÒÕÅÕ/ áàéãóóëàãäñàí.

Õóäàëäààíû îëîí òàëò õýëýëöýýð áàéãóóëàõ çàìààð îëîí óëñûí õóäàëäààíû ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý,

æóðàì, òîãòîîõ íü ò¿¿íèé çîðèëãî áàéâ.

1986-1993 îíû Óðóãâàéí ¿å øàòíû Òºãñãºëä 1994 îíû 4-ð ñàðûí 15-íä Ìàðîêêî óëñûí Ìàððàêåø

õîòîä áàéãóóëñàí õýëýëöýýðýýð Äýëõèéí õóäàëäààíû áàéãóóëëàãûã áàéãóóëñàí. Áàéäàã. ÄÕÁ õ¿í

àìûí àìüäðàëûí òºâøèí, îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ, àæèëã¿éäëèéã áàãàñãàõ, áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé

õóäàëäàà, ¿éëäâýðëýëèéí ºñºëòèéã íýìýãä¿¿ëýõ, õ¿í òºðºëõòíèé íººö, áàÿëàãûã çîõèñòîé àøèãëàõ

ÿâäëûã õàíãàõûã çîðèëãîîðîî òîäîðõîéëñîí áàéäàã.

Äýýðõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä îëîí óëñûí õóäàëäààíä ÿëãàâàðëàõ ÿâäëûã àðèëãàõ,

õóäàëäààíû ºíäºð òàðèô áîëîí áóñàä ñààäûã áóóðóóëàõ, õóäàëäààã õàðèëöàí àøèãòàé áîëãîõ

ñèñòåìèéã áèé áîëãîõ çîðèëòûã äýâø¿¿ëñýí áàéíà.

Лекцийн сэдэв 6 Олон Улсын Эрүүгийн Эрх Зүй

Ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààíû õýëáýð áà ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí ¿íäýñ. Îëîí óëñûí

ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí çàð÷èì

Îëîí óëñûí áîëîí îëîí óëñûí øèíæòýé ãýìò õýðýã

Îëîí óëñûí ýð¿¿ãèéí Ðîìûí ø¿¿õ

Ýð¿¿ãèéí õýðãýýð ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ àñóóäàë

Ãýìò õýðýãòýíã øèëæ¿¿ëýí ºãºõ òàëààðõè õàìòûí àæèëëàãàà(ýêñòðàäèö)

Îëîí óëñûí ýð¿¿ãèéí öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà Èíòåðïîë

Ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãàà áà Ìîíãîë Óëñ

Олон улсын харилцаанд оролцож байгаа улс үр бусад улсын өмнө тодорхой үүрэг,

хариуцлага хүлээдэг. Улс бүр бусад улсын эрхт байдал, нутаг дэвсгэр, хил хязгаарын

халдашгүй, дархан байдлыг хүндэтгэх, дотоод хэрэгт үл оролцох, маргаанаа эв зүйгээр

зохицуулах, гэрээ хэлэлцээрээр авсан үүргээ шударгаар биелүүлэх зэрэг үүрэг хүлээнэ. Олон

улсын өмнө хүлээсэн үүргээ үл тоомсорлон, хөсөрдүүлсэн улсыг хариуцлага алдаж, эрх зүйн

зөрчил гаргасан гэж үзнэ. Олон улсын хариуцлагыг тогтоох үндсэн хоѐр шалгуур байдаг.

Үүнд:

♦ Олон улын эрх зүй ѐсоор улс гүрэнд хамааруулах үйлдэл хийсэн юм уу шаардагдах

үйлдлийг хийгээгүй байх, өөрөер хэлбэл үйлдэл буюу эс үйлдлийг хувь хүн

биш, харин төрийн байгууллага юмуу албан тушаалтан хийсэн байх

♦ Үйлдэл хийсэн юм уу хийгээгүй нь олон улсын өмнө хүлээсэн үүргийг зөрчсөн байх

Ийнхүү улс гүрэн олон улын эрх зүйн хэм хэмжээг зөрчсөн бол бусад улсад хохирол

учруулсан эсэхийг үл харгалзан хариуцлага хүлээлгэх асуудал гарна. Олон улсын эрх зүйн

хариуцлага нь улс гүрний гэм буруутай үйлдэл, эс үйлдлийг зарчим дээр үндэслэдэг. Гэхдээ

гэм буруугүй боловч хариуцлага хүлээх зарим тохиолдол бий.

Жишээ нь: сансрын огторгуй, түүнчлэн сар бопон бусад тэнгэрийн эрхсийг шинжлэх

ба ашиглах талаар улс гүрний явуулах үйл ажиллагааны зарчмын тухай / 1967 он / гэрээ,

сансрын биетээс хохирол учруулсны олон улсын хариуцпагын тухай / 1972 он / конвенц ёсоор

бусад улс, хуулийн этгээдэд учирсан хохирлын төлөө биет зүйл хөөргөсөн улс гүрэн гэм

буруутай эсэхийг үл харгалзан хариуцлага хүлээнэ. Үүнийг туйлын хариуцпага гэнэ. Мөн

зөрчил хохирогч этгээдийн буруугаас үүдсэн бол зөрчигч этгээдэд хариуцлага хүлээлгэх

үндэсгүй болно.

Жишээ нь: ямар нэгэн улс өөрийн элчин сайдын яамны эсрэг өдөөн хатгах явуулга

хийхээр хөндлөнгөөс бэлтгэж байгаа тухай мэдээ авсан боловч суугаа орны эрх баригчдад

энэ тухай мэдэгдээгүй нь батлагдвал элчин сайдын ямны дархан эрхийг зөрчсөний төлөө

хариуцлагаас суугаа орон чөлөөлөгдөх үндэс болж болно.

Цаашилбал Форс -Мажор / давагдашгүй хүчин зүйл / улмаас хариуцлагаас чөлөөлөх үндэслэл

болно. Олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээг гажуудуулсан боловч зөрчилтэйд тооцож үл

болох зарим үйлдэл. байдаг. үүнийг хариуцлагаа чөлөөлөх үндэслэлээс ялгаж үзэх

шаардлагтай. Ийм үйлдэлд хууль зөрчсөн ажиллагааны эсрэг авсан бөгөөд олон улсын эрх

зүйгээр зөвшөөрөгдсөн хариу албадлагын арга хэмжээ багтана.

Жишээ нь: НҮБ-ын дүрэм ёсоор шууд түрэмгийлэлд эрсэдсэн улс өөрийгөө хамгаалах

эртэй учир энэ зорилгоор авсан арга хэмжээг олон улсын эрх зүйг зөрчсөнд үл тооцно.

Үүнтэй холбогдуулан реприсалийг ч жишээ болгож болно.

Олон улсын эрх зүйн зөрчлийг деликт / эрх зүйн зөрчил / ба олон улсын гэмт хэрэг гэж

ангилдаг. Олон улсын эрх зүйг хүн төрөлхтөнд хамгийн их аюултай байдлаар зөрчихийг

олон улсын гэмт хэрэг гэх бөгөөд бусад зөрчлийг олон улсын деликт гэнэ. Олон улсын гэмт

хэргийг:

1. Олон улсын гэмт хэрэг / хүн төрөлхтний эсрэг гэмт хэрэг /

2. Олон улсын шинж бүхий гэмт хэрэг

3. Бусад гэмт хэрэг

ТОД: Олон улсын гэмт хэргийг НҮБ-ын Олон Улсын Эрх Зүйн Комиссоос: "Олон

улсын хамтын нийгэмлэгийн амин чухал ашиг сонирхлыг хангахад үндэс болох ач

холбогдол бүхий үүргийг зөрчсөнеөс үүссэн ОУЭЗ-н эсрэг үйлдлийг хэлнэ.Ийм гэмт

хэрэг үйлдсэний хариуцлагыг улс болон хувь хүн хүлээнэ. Олон улсын гэмт хэрэг доорх

тохиолдолд гарч болно:

• Түрэмгийллийг хориглосон зэрэг олон улсын энх тайван, аюулгүй байдлыг хангах

үндэс болох ач холбогдол бүхий олон улсын үүргийг ноцтой зөрчсөнөөс

• Колоний дарлалыг хүчээр тогтоох юмуу хадаглахыг хориглосон зэрэг ард түмний

өөртөө засан тохинох эрхийг хангах үндэс болох ач холбогдол бүхий олон улсын

үүргийг ноцтой зөрчсөнөөс

• Боочлол, төрлөөр устгах, апартеидыг хориглосон зэрэг хүний биеийг хамгаалах үндэс

болох ач холбогдол бүхий олон улсын үүргийг ноцтой бөгөөд өргөн хэмжээгээр

зөрчсөнөөс

• Агаар мандал буюу далайг их хэмжээгээр бохирдуулахыг хориглосон зэрэг орчин

ахуйг хамгаалах үндэс болох ач холбогдол бүхий олон улсын үүргийг ноцтой

зөрчсөнөөс

ТОД: Үндэсний хууль дүрэмд харшлахаас гадна улс гүрний хоорондын хэв ёсны

харилцааг хөндөн, хамтын ажиллагаанд нь ямар нэг хэмжээгээр хор хохирол учруулдаг

гэмт үйлдлийг олон улсын шинж чанар бүхий гэмт хэрэг гэнэ.Улс гүрэн олон улсын гэрээ

хэлэлцээр байгуулах замаар ийм гэмт хэргийн эсрэг тэмцдэг. Олон улсын шинж бүхий гэмт

хэрэгт:

> Далайн дээрэм

> Боолчлол, боолын худалдаа

> Эмэгтэйчүүд, хүүхдийн худалдаа

> Терроризм

> Мөнгөн тэмдэгт хуурамчаар үйлдэх

> Мансууруулах бодис хууль бусаар гүйлгэх

> Хүмүүсийг барьцаанд авах

> Агаарын хөлөг онгоц булааж авах

> Садар самуун ном хэвлэл тараах зэрэг гэмт хэрэг багтана.

Олон улсын шинж чанар бүхий гэмт хэргийн төлөө хариуцлагыг улс гүрэн биш хувь хүн

хүлээнэ.Үүгээр олон улсын гэмт хэргээс ялгагдана.

Ердийн эрүүгийн гэмт хэрэг: Ердийн эрүүгийн гэмт хэрэг хэдийгээр олон улсын

хамтын нийгэмлэгийн ашиг сонирхлыг хөндөхгүй боловч зарим үед бусад улсын

туслалцаагүйгээр шүүн таслах боломжгүй болох тохиолдол бий. Жишээ нь: гэмт этгээд

хэрэг үйлдээд гадаадад гарвал эрж сурвалжлах, шилжүүлж авах зэрэг асуудал гарах

бөгөөд нутаг дэвсгэрт нь гэмт этгээд нуугдаж байгаа улсын тусламжтапгаар

гүйцэтгэнэ.

Эрүүгийн хэргийг таслан шийдвэрлэхэд зарим үед бусад улсын нутаг дэвсгэр дээр

байцаан шийтгэх ажиллагаа явуулах шаардлага гардаг. Гэтэл улс гүрний бүрэн эрхийн

зарчим ѐсоор нэг улсын байгууллага нөгөөгийн нутаг дэвсгэр дээр түүний зөвшөөрөлгүйгээр

шүүн таслах ажиллагаа явуулж үл болно. Иймд зөвхөн нөгөө этгээдийн тусламжтайгаар

байцаан шийтгэх ажиллагаа явуулах боломж гарна. Тиймээс улс гүрэн эрүүгийн хэргээр

эрхийн туслалцаа үзүүлэх талаар хамтран ажилладаг. Энэхүү хамтын ажиллагааг хоѐр талын

болон бүс нутгийн хэлэлцээр, гэмт хэрэгтэнг шилжүүлж егөх зэрэг зарим тодорхой асуудлаар

байгуулсан олон улсын гэрээ, хэлэлцээр зохицуулдаг. Монггол улс Болгар, Вьетнам, Куба,

Польш, Румын, БНАСАУ, Унгар.Франц, БНХАУ-тай эрхийн туслалцааны гэрээтэй. Эдгээрт

эрүүгийн хэрэгтэй холбоотой хүчин төгелдөр хууль тогтоомж, бичиг баримт, шүүхийн

практикийн талаарх мэдээ, материал солилцох, яллагдагч, гэрч шинжээчдийг байцаах,

мэдүүлэг авах, магадлан шинжилгээ хийх, нэгжлэг явуулах, эд мөрийн баталгааг шилжүүлэх,

эрүүгийн хэрэг үүсгэх, гэмт хэрэгтнийг шилжүүлж өгөх зэрэгт туслалцаа үзүүлэх талаар

заасан байдаг.

Хэрэгтэнг нутаг дэвсгэр дээр байгаа улс уг этгээдийг эрүүгийн хариуцлагад татах

буюу шийтгэх тогтоолыг гүйцэтгэх зорилгоор харъяалах улсад нь буюу нутаг дэвсгэр дээр

нь гэмт хэрэг үйлдсэн улсад, эсхүл гэмт хэргээс хохирол хүлээсэн улсад тэдгээрийн

шаардлагаар шилжүүлж өгөхийг экстрадиц гэнэ. Гэмт хэрэгтэнг шилжүүлж өгөх асуудлыг

улс гүрэн дотоодынхоо хууль тогтоомж болон холбогдох ултай байгуулсан тусгай

хэлэлцээрийг үндэслэн зохицуулна. Шилжүүлж өгөх шаардлагыг гэмт хэрэгтнийг харъяалах

улс буюу нутаг дэвсгэр дээр нь хэрэг үйлдсэн, эсхүл гэм хэргээс хохирол хүлээсэн улс тавина.

Шилжүүлж өгөхийг хүссэн ба хүсэлтийг хүлээн авсан улсын аль алины хууль тогтоомжоор

гэмт хэрэгт тооцогдох үйлдэл хийсэн этгээдийг шилжүүлж өгч болно. Харъяалах улс нь

хүсэлт гаргавал гэмт хэрэг үйлдсэн гадаадын иргэнийг шилжүүлж өгөх зарчмыг Монгол

улс баримталдаг. Ихэнх улс өөрийн иргэнийг шилжүүлж өгдөггүй. Монгол улсын үндсэн

хуульд монгол улсын иргэнийг харъяатаас хасах, эх орноосоо хөөх, өөр улсад шилжүүлж

өгөхийг хориглоно. Харин АНУ, Их Британи зэрэг улс нутаг дэвсгэр дээр нь хэрэг үйлдсэн

улсын шаардлагаар өөрийн иргэнийг шилжүүлж өгдөг. Нэгэнт орогнол олгосон хүнийг

шилжүүлж өгдөггүй. Гурав дахь улсын иргэнийг шилжүүлж өгөх асудлыг олон улсын гэрээ

харилцан адилгүй байдлаар зохицуулдаг. Нэлээд гэрээнд шилжүүлэх талаар холбогдох гурав

дахь улсад заавал мэдэгдэх, зөвшөөрлийг авах ѐстой. Хэрэгтнийг шилжүүлж өгөхийг хэд

хэдэн улс тавибал нутаг дэвсгэр дээр нь гэмт хэрэг үйлдсэн улсад шилжүүлж өгне.

Шилжүүлж егсөн улсын зөвшөөрелгүйгээр уг этгээдийг гурав дахь талд дамжуулан өгч үл

болно. Эрүүгийн хэргийн мөрдөн байцаалтын үр дүнгийн талаар талууд харилцан мэдээлнэ.

Холбогдох талын хүсэлтээр хүчин төгөлдөр болсон шийтгэх тогтоолын хуулбарыг хүргүүлнэ.

НҮБ 1991 оны 12-р сард гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ба эрүүгийн шүүхийн талаарх

НҮБ-ын үйл ажиллагааны хөтөлбөр, зарчимын тухай мэдэгдлийг баталсан. Хөтөлбөрийн

зорилго нь дотоодын болон үндэс хальсан гэмт хэрэгтэй тэмцэхэд улс гурэнд практик

туслалцаа, дэмжлэг үзүүлэхэд оршино. НҮБ-ын хүрээнд гэмт хэрэгтэй тэмцэх ажлыг дагнан

эрхэлдэг байгууллагууд ч бий.

♦ Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ба хууль зөрчигсөдтэй харьцах асуудлаарх НҮБ-ын

их хурал

багтана.

1. Улс гүрэн, засгийн газар хоорондын ба төрийн бус байгууллагууд, янз

бүрийн мэргэжилтэй хувь хүмүүсийн хоорнд үзэл бодлоо солилцох

2. Хууль дүрэм, бодлого боловсруулах, судалгааны салбарт тушрлага солилцуулах

3. гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, эрүүгийн шүүхийн асуудал, түүний цаашдын

төлөв байдлыг тодорхойлох

4. Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, эрүүгийн шүүхийн асуудлыг эрхлэх

комиссоос оруулсан асуудлаар санал зөвлөмж өгөх

5. Үйл ажиллагааны хөтөлбөрт тусгаж болох асуудлаар комисст санал

оруулах Уг хурал 5 жилд нэг удаа хуралдах ба 1955 оноос хойш 9 удаа хуралдсан

байна.

♦ Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, түүнтэй тэмцэх асуудлыг эрхлэх хороо

1950 он НҮБ-ын ЕА-гаас байгуулсан бөгөөд мэргэжилтэн, шинжээчдийн байнгын байгууллага

болсон ба ЭКОСОС -оос 4 жилийн хугацаагаар сонгож байсан ба 1991 оны 12-р хороог татан

буулгаж, Оронд нь Гэмт хэргээс Урьчилан Сэргийлэх, Эрүүгийн Шүүхийн Асуудлыг Эрхлэх

Комисс байгуулсан.ЭКОСОС-оос 40 орны төлөөлөгчийн бүрэлдэхүүнтэй 3-жилийн

хугацаагаар сонгоно.

♦ Гэмт хэргээс урьдичлан сэргийлэх, эрүүгийн шүүхийн хэлтэс

НҮБ-ын нарийн бичгийн даргын газрын бүрэлдэхүүнд байдаг ба НҮБ-ын хөтөлбөрийг

хэрэгжүүлэх ажлыг хариуцсан байнгын байгууллага юм. Уг хэлтсийн үүрэг нь:

- Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх үүрэг хүлээсэн засгийн газар хоорондын болон төрийн бус

байгууллагын нөөц болмжийн дайчлах

- Гэмт хэргийн тухай мэдээ цуцлуулах, судалгаа, сургалтыг зохицуулах, гишүүн

улсуудыг техникийн туслалцаа, мэдээллээр хангах

- Комиссын ажилд их хурал, хөтөлбөртэй холбоотой бусад ажлын бэлтгэлд туслах

- Эрүүгийн шүүхийн туслалцаа үзүүлэх боломжтой донор улс болон тусламж хүсч

байгаа улсын хооронд холбоо тус дэм үзүүлэхэд оршино

♦ Эрүүгийн цагдаагийн олон улсын байгуулага / Интерпол /

1923 он байгуулагдсан бөгөөд үндэсний цагдаагийн байгууллагын төлөөлөгчдөөс бүрдэнэ.

Зорилго нь гэмт хэрэгийн эсрэг тэмцэлд үндэсний цагдаагийн байгууллагуудын хооронд

ажил хэргийн холбоо тогтоон, хүчин чармайлтыг нэгтгэхэд тус дөхөм үзүүлэхэд оршино.

Байгууллагын төв нь Францын Лион хотод байдаг.

Интерполын дээд байгууллага нь гишүүн улсын төлөөлөгчдийн ерөнхий ассамблей.

Ассамблейн чуулган жил бүр болдог. Байгууллага нь түр буюу байнгын тусгай комисс

байгуулах эртэй. Гүйцэтгэх хороо нь Ассамблейгаас 4 жилийн хугацаагаар сонгогддог

ерөнхийлөгч, 3-4 дэд ерөнхийлөгч, 9 төлөелөгчөөс бүрдэнэ.

Лекцийн сэдэв:7 Олон улсын далайн эрх зүй

1. Îëîí óëñûí äàëàéí ýðõ ç¿éí òóõàé îéëãîëò, ýõ ñóðâàëæ

2. Äàëàéí îðîí çàéí àíãèëàë. Äîòîîä äàëàéí óñ. Íóòàã äýâñãýðèéí äàëàé. Íýýëòòýé äàëàé.

Çàëãàà á¿ñ. Ýõ ãàçðûí õîðìîé. Ýäèéí çàñãèéí îíöãîé á¿с

3. Äàëàéä ãàðöã¿é óëñûí ýðõ ç¿éí áàéäàë

1. Îëîí óëñûí äàëàéí ýðõ ç¿éí òóõàé îéëãîëò, ýõ ñóðâàëæ

Äýëõèéí ãàäàðãóóíû 70 îð÷èì õóâèéã äàëàé, òýíãèñ ýçýëäýã. Óëñ ã¿ðýí äàëàéã çàì

õàðèëöàà, áàéãàëèéí áàÿëàã îëáîðëîõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë, öýðãèéí ãýõ ìýò çîðèëãîîð

àøèãëàñààð èðýõ ÿâöàä äàëàéí ýðõ ç¿é á¿ðýëäñýí.

Äàëàéí îðîí çàéí àíãèëàë, òýäãýýðèéí äýãëýì

Ôèçèê-ãàçàðç¿éí òàëààñàà äàëàéí îðîí çàé íýãäìýë áîëîâ÷ ýðõ ç¿éí òàëààñ àâ÷ ¿çâýë òóõàéí

îðîí çàéä ÿìàð äýãëýì ¿éë÷ëýõýýñ øàëòãààëæ äàëàéí îðîí çàé àíãèëàãääàã.

Äàëàéí ýðõ ç¿éí áàéäàë, äýãëýìèéã òîãòîîí, ÎÓÝÇ-í ñóáúåêò¿¿äèéí õîîðîíäûí äàëàé äàõü

¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëäàã çàð÷èì, õýì õýìæýýíèé öîãöûã îëîí óëñûí äàëàéí ýðõ ç¿é ãýíý.

Äàëàé òýíãèñèéí äýýðõ àãààð ìàíäëûã àøèãëàõ äýãëýì ýíý ýðõ ç¿éä ìºí çîõèõ áàéð ýçýëíý.

Äàëàéí ýðõ ç¿é áîë ÎÓÝÇ-í õàìãèéí ýðòíèé ñàëáàðûí íýã. Ýíý óäààí õóãàöààíä ãîë òºëºâ

çàíøëûí õýëáýðýýð õºãæèæ èðæýý.

Äàëàéí ýðõ ç¿éã õýðýãæ¿¿ëýõýä õºãæèæ áàéãàà îðíóóäàä òåõíèêèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõèéí

÷óõëûã Êîíâåíöîä îíöëîí çààñàí. Òóõàéëáàë: íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí äýâøëèéã ò¿ðãýòãýõ çîðèëãîîð

äàëàéí áàÿëãûã îëáîðëîõ, àøèãëàõ, õàäãàëàõàä õºãæèæ áàéãàà îðíû øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí

÷àäàâõèéã íýìýãä¿¿ëýõýä á¿õ óëñ òóñ äýì ¿ç¿¿ëýõ ¸ñòîé ãýñýí áàéíà. Äàëàéí ýðõ ç¿éä óðüä ºìíº íü

èéì çààëò áàéñàíã¿é.

Äîòîîä äàëàéí óñ: Äàëàéí áîîìò, òîõîé, íóòàã äýâñãýðèéí äàëàéí øóãàìààñ äîòîãø îðøèõ íóóð,

ãîë ìºðºí, ñóâãèéã äîòîîä äàëàéí óñ ãýíý. Äîòîîä äàëàéí óñ áîë ýðãèéí óëñûí íóòàã äýâñãýðèéí

á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã. Ýðãèéí óëñ ýíä ººðèéí á¿ðýí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýí, ýðõ ç¿éí äýãëýìèéã,

òóõàéëáàë ãàäààäûí äàëàéí õºëºã îíãîö íýâòðýí îðîõ æóðìûã òîãòîîíî.

Äîòîîä äàëàéí óñàíä îðøèæ áàéãàà ãàäààäûí õºëºã îíãîö íü ãààëü, ýð¿¿ë àõóé, öàãàà÷ëàëûí

õÿíàëò, õºëºã îíãîö çîð÷èõ àþóëã¿é áàéäàë, îð÷èí àõóéã õàìãààëàõòàé õîëáîãäñîí ýðãèéí óëñûí

õóóëü, ä¿ðìèéã äàãàæ áèåë¿¿ëýõ ¸ñòîé. Çàãàñ àãíàõ, ¿éëäâýðëýë ýðõëýõ ÿâäëûã ãàãöõ¿¿ ýðãèéí

óëñûí çºâøººðºëòýéãýýð ã¿éöýòãýíý. Äîòîîä äàëàéí óñàíä îðøèæ áàéãàà ãàäààäûí õóäàëäààíû õºëºã

îíãîöíû õóâüä çàõèðàí øèéäâýðëýõ ýðõèéã çàð÷ìûí õóâüä ýðãèéí óëñ ýäýëäýã. Ãýâ÷ ïðàêòèê äýýð

ãýìò õýðãèéí õîð óðøèã íü ýðãèéí óëñûí íóòàã äýâñãýðòýé õîëáîîã¿é, ò¿¿íèé àþóëã¿é áàéäàë,

íèéãìèéí õýâ æóðìûã ýâäýýã¿é, èðãýíèéõ íü ýðõ àøãèéã õºí人ã¿é áîë ýðãèéí óëñ îðîëöäîãã¿é.

Àðëûí óñ. Èíäîíåç, Ôèëèïïèí çýðýã àðëûí óëñûí íóòàã äýâñãýðèéí äîòîð îðøèõ óñûã àðëûí óñ

ãýäýã. Ýíý íü òóõàéí óëñûí íóòàã äýâñãýðèéí õàìãèéí çàõàä îðøèæ áàéãàà àðàë, õàä öîõèîã õîëáîñîí

øóëóóí øóãàìûí äîòîð òàëä îðøèæ áàéãàà óñ þì. Àðëûí óñ ò¿¿íèé ¸ðîîë, õýâëèé, äýýðõ àãààð ìàíäàë

íü àðëûí óëñûí á¿ðýí ýðõ ìýäýëä áàéíà. Ãýõäýý àðëûí óñíû òîäîðõîé õýñãýýð ãàäààä îðíû äàëàéí

áîëîí àãààðûí õºëºã îíãîö îëîí óëñûí äàëàéí õîîëîéí äýãëýìèéí àäèëààð äàìæèí ºíãºð÷ áîëíî. Èéíõ¿¿

äàìæèí ºíãºðºõ çàìûã àðëûí óëñ òîãòîîíî.

Íóòàã äýâñãýðèéí äàëàé. Óëñ ã¿ðíèé äàëàéí ýðýã áóþó äîòîîä äàëàéí (àðëûí) óñòàé çàõ

íèéëñýí áºãººä ò¿¿íèé á¿ðýí ýðõýä îðøèõ äàëàéí á¿ñèéã íóòàã äýâñãýðèéí äàëàé (íóòàã äýâñãýðèéí

óñ) ãýíý. Íóòàã äýâñãýðèéí äàëàéí ãàäààä õÿçãààð íü óëñ ã¿ðíèé äàëàéí õèë áîëíî. Далайн хамгийн

их татралтын шугамаас 12 мильд улс гүрэн өөрөө тооцон тогтооно.

Íóòàã äýâñãýðèéí äàëàé, ò¿¿íèé ¸ðîîë, õýâëèé, äýýðõ àãààð ìàíäàëä ýðãèéí óëñ á¿ðýí ýðõýý

õýðýãæ¿¿ëíý. Ãýâ÷ ýíýõ¿¿ á¿ðýí ýðõýä ÎÓ-í ÝÇ-ãýýð òîãòîîñîí çàðèì õÿçãààðëàëò áèé. Äàëàéí

õºëºã îíöãîö íóòàã äýâñãýðèéí äàëàéãààð ýðãèéí óëñûí çºâøººðëèéã òóñãàéëàí àâàëã¿é õýâèéí

æóðìààð, ººðººð õýëáýë ýðãèéí óëñûí àþóëã¿é, òàéâàí áàéäëûã àëäàãäóóëàõã¿éãýýð íýâòðýí ºíãºðºõ

ýðõòýé áàéäàã.

Õàðèí àãààðûí õºëºã îíãîö èéì ýðõèéã ýäëýõã¿é. Ýðãèéí óëñ àþóëã¿é áàéäëûí ¿¿äíýýñ, ººðèéí

íóòàã äýâñãýðèéí äàëàéí ÿìàð íýãýí õýñýãò õýâèéí æóðìààð íýâòðýí ºíãºðºõ ýðõèéã òîäîðõîé

õóãàöààãààð õÿçãààðëàæ áîëíî.

Öýðãèéí áîëîí õóäàëäààíû áóñ çîðèóëàëòààð àøèãëàæ áàéãàà óëñûí ìýäëèéí õºëºã îíãîöíû

õýðãèéã ýðãèéí óëñ ø¿¿í øèéòãýõã¿é. Õýðýâ öýðãèéí õºëºã îíãîö ýðãèéí óëñûí õóóëü ä¿ðìèéã

çºð÷âºë íóòàã äýâñãýðèéí äàëàéãààñ äàðóé ãàðàõûã ýðãèéí óëñ øààðäàõ ýðõòýé.

Õóäàëäààíû õºëºã îíãîöíû õýðãèéã ýðãèéí óëñ ø¿¿í øèéäâýðëýõ ýðõ ýäëýíý. Ãýõäýý

õýðãèéã õààíà ¿éëäñýíèéã õàðãàëçàí ¿çíý. Õýðýâ õºëºã îíãîö ýðãèéí óëñûí äîòîîä äàëàéí óñàíä

õýðýã ¿éëäýýä òýíäýýñ ãàð÷ íóòàã äýâñãýðèéí äàëàéä áàéãàà áîë òýð óëñ ìºðäºí áàðèâ÷èëæ

õýðãèéã ø¿¿í øèéäâýðëýõ ýðõòýé. Õºëºã îíãîö íóòàã äýâñãýðèéí äàëàéä áàéõäàà ãàðãàñàí õýðýã,

çºð÷èë íü ýðãèéí óëñàä õîð õîõèðîë ó÷ðóóëñàí áîë çàõèðàí øèéäâýðëýæ áîëíî.

Залгаа бүс. Нутаг дэвсгэрийн далайн өргөнийг хэмжих шугамнаас гадагш 24

милийн дотор багтах далайн хэсгийг залгаа бүс гэнэ. Далайн хөлөг онгоц нь эргийн улсын

хууль дүрмийг зөрчсөн нь лавтай бол саатуулан баривчлахаар өөрийн нутаг дэвсгэрийн

далай болон залгаа бүсийн дотор мөрдөн хөөж болно.

Эх газрын хормой. Нутаг дэвсгэрийн далайн гадаад хязгаараас далайн 350 милийн

дотор байгаа далайн ѐроолыг түүний түүний хэвлийн хамт эх газрын хормой гэнэ. Гэхдээ

200 милээс гадагү олборлосон баялагийн ашгийн тодорхой хувийг хөгжиж байгаа байгаа

орнуудад зориулсан санд хандивлана.

Далайн ёроол. Далайн ѐроол нь хүн төрөлхтөний өв байна.

Олон улсын далайн хоолой ба суваг. Нэг далайн хэсгүүдийг буюу хэд хэдэн далай

тэнгисийг холбосон далайн гарцыг хоолой гэнэ.

Олон улсын далайн тээвэрт ашигладаг бөгөөд нээлттэй далайн хэсгүүдийг хооронд

нь буюу бусад хэсгүүдийг хооронд нь буюу бусад улсын нутаг дэвсгэрийн далайтай

холбосон хоолойг олон улсын хоолой гэнэ.

Хүний хөдөлмөрөөр бүтээсэн далайн замыг суваг гэнэ.

Íýýëòòýé äàëàé. Äîòîîä óñ, íóòàã äýâñãýðèéí äàëàéãààñ ãàäàãø îðøèõ óñàí ìàíäëûã

íýýëòòýé äàëàé ãýíý. Íýýëòòýé äàëàéí õýñã¿¿ä (çàëãàà áóñ, ýõ ãàçðûí õîðìîé, ýäèéí çàñãèéí îíöãîé

á¿ñ çýðýã)-èéí ýðõ ç¿éí äýãëýì õàðèëöàí àäèëã¿é áîëîâ÷ òýäãýýð íü ÿìàð íýãýí óëñûí á¿ðýí ýðõ

ìýäýëä ¿ë õàìààðíà.

Íýýëòòýé äàëàé, ò¿¿íèé àãààð ìàíäàëä á¿õ óëñ äàëàéí áà àãààðûí õºë㺺ð ÷ºëººòýé çîð÷èõ,

óñàí äîîð õîëáîîíû øóãàì, ìºí íåôòü, õèé äàìæóóëàõ õîîëîé òàâèõ çýðýã àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõòýé.

ÎÓ-í Ýðõ ç¿é ¸ñîîð íýýëòòýé äàëàéä áàéãàà õºëºã îíãîö á¿ð àëü íýã óëñàä õàðúÿàëàãäàí,

ò¿¿íèé äàëáààã ìàíäóóëæ ÿâàõ øààðäëàãàòàé. Ýíý íü óã õºëºã îíãîö, ò¿¿íä ÿâàà õ¿ì¿¿ñ, ýä þìñ

äàëáààíû ýçýí óëñûí õóóëüä çàõèðàãäàõ æóðàìòàéã õàðóóëæ áàéãàà þì.

Íýýëòòýé äàëàéä ÿâàà õºëºã îíãîö íü äàëàéí òýýâðèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ, äàëàéí

àìüòäûã õàìãààëàõ, äàëàéã áîõèðäóóëàõààñ ñýðãèéëýõòýé õîëáîãäñîí ä¿ðýì, æóðìûã äàãàæ

áèåë¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé.

Íýýëòòýé äàëàéä íóòàã äýâñãýðèéí óñíû õèëýýñ ãàäàãø ÿâàà õºëºã îíãîöòîé õîëáîãäîí õýðýã,

çºð÷ëèéã çºâõºí äàëáààíû ýçýí óëñ çàõèðàí øèéäâýðëýõ ýðõ ýäëýíý. Ãýâ÷ ýíýõ¿¿ çàð÷ìààñ ãàæèõ

çàðèì òîõèîëäîëä áàéäàã. Àëü ÷ óëñûí öýðãèéí õºëºã îíãîö äàëàéí äýýðýì÷äèéí õºëºã îíãîöûã ìºðäºí

áàðèâ÷ëàõ, áóñàä óëñûí äàëáààã õóóëü áóñààð õýðýãëýæ ÿâàà õýìýýí ñýæèãëýãäñýí õºëºã îíãîöûã

ñààòóóëàõ ýðõòýé.

Öýðãèéí õºëºã îíãîö íóòàã äýâñãýðèéí äàëàéí õèëýýñ ãàäàãø áàéõäàà ãàäààäûí ÿìàð íýãýí

óëñûí àëáàäëàãûí àðãà õýìæýý, ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíä ¿ë çàõèðàãäàí, á¿ðýí äàðõëàãäñàí áàéíà.

Äàëàéä ãàðöã¿é óëñûí ýðõ ç¿éí áàéäàë

Äàëàéí ýðõ ç¿éí òóõàé 1982 îíû êîíâåíöèä çààñíààð:

- Äàëàéä ãàðàõ, áóöàõ ýðõòýé

- Äàìæèí ºíãºðºõ óëñûí íóòàã äýâñãýðèéã òýýâðèéí á¿õ õýðýãñëýýð ÷ºëººòýé íýâòðýõ

- Äàëàéä ãàðöã¿é óëñûí äàëàéí òýýâýðò áàðàà, òàâààðò ¿éë÷èëãýýíèé õºëñíººñ áóñàä

òàòâàð íîîãäóóëàõã¿é áàéõ

- Òýýâðèéí õýðýãñýëä ººðèéí óëñûí òýýâðèéí õýðýãñëýýñ èë¿¿ã¿é õóðààìæ íîîãäóóëæ

áàéõ,

- Äàìæèí ºíãºðºõ õºäºë㺺íèéã ñààòóóëàõã¿é áàéõàä øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýý àâàõ

- Äóíäûí ºâ áîëîõ äàëàéí ¸ðîîëîîñ îëñîí îðëîãîîñ õóâü õ¿ðòýõ ýðõòýé.

Лекцийн сэдэв:8 Хүрээлэн буй орчныг хамгаалах олон улсын эрх зүй

1. Хүрээлэн орчны тухай ойлголт ба ОУЭЗ

2. Агаар мандал ба санасрын уудмыг хамгаалах ОУЭЗ

3. Амьтаны ба ургамлын аймгийг хамгаалах ОУЭЗ

4. Хүрээлэн орчинг цацраг идэвхит бодисоос хамгаалах ОУЭЗ

Хүрээлэн орчны тухай ойлголт ба ОУЭЗ

Хүрээлэн орчин гэдэг нь хүн төрөлхтөний оршин тогтнох үндэс юм. Хүрээлэн

орчинг шим мандал буюу биосфера гэнэ.

1. Амьд орчин буюу ургамал ба амьтны аймаг

2. Амьд бус орчин уур амьсгал, далайн ба цэнгэг ус, газар, түүний хэвлий, сансрын

уудам

3. Хүний үүсгэсэн объектүүд

Манай улсад хүрээлэн орчинг байгаль орчин хэмээдэг ба экологи гэсэн нэр томьѐог

өргөнөөр хэрэглэдэг.

Хүрээлэн орчны ОУЭЗ гэдэг нь хүрээлэн орчныг хамгаалах ба байгалийн нөөцийг

өнөөгийн болон хойч үеиихэний ашиг тусын төлөө зохистой ашиглах талаар ОУЭЗ – н

субъектүүдийн харилцааг зохицуулах зарчим, хэм хэмжээний систем юм. Энэ эрх зүй нь

дараах 2 үндсэн чиглэлээр харилцааг хөгжүүлж байна.

1. Хүрээлэн орчинд хортойгоор нөлөөлөх үйлдлийг урьдчилан сэргийлэх аюулыг

нь хязгаарлах

2. Байгалийн нөөцийг зохистойгоор ашиглах явдлыг хангах.

Хүрээлэн орчны ОУЭЗ – н эх сурвалж нь ОУЭЗ –н эх сурвалжтай давхцана.

1972 оны Стокгольмын тунхаглал чухал байр суурийг эзэлдэг. Энэ тунхаглалд

дараахь чухал заалтууд орсон.

1. Улсууд НҮБ – н дүрэм дүрэм болон хүрээлэн орчны өөрийн бодлогын дагуу

байгалийн баялагаа ашиглах бүрэн эрхтэй

2. Улсууд өөрийн захиргаа болон хяналтын дорхи нутагт аливаа хохирол

учруулахгүй байхыг хангах

3. Улсын хилийн гадна хүрээлэн орчинд хохирол учруулсаны хариуцлага ба

төлбөрийн талаар ОУЭЗ – г хөгжүүлэхэд хамтран ажиллах

4. Хүрээлэн орчинг хамгаалах, сэргээх зэрэгт улсууд хамтран ажиллах

5. Хөгжлийн бодлого болон хүрээлэн орчны бодлого нь хоорондоо нягт

авцалдаатай байх

6. Хөгжиж байгаа орнууд, нэн буухай буюу хүрээлэн орчны хувьд ихээхэн эмзэг

байдалтай орнуудын онцлог хэрэгцээ, шаардлагыг тусгайлан анхаарах

ОУЭЗ – н субъектүүд үйл ажиллагаандаа удирдлага болговол зохих үзэл

баримтлалыг зарчим гэнэ. Хүрээлэн буй орчны зарчимд

1. Хүрээлэн орчныг хамгаалах – хүн төрөлхтөний хувь заяа шууд хамаарах тул

заавал биелүүлэх үүргийг улм гүрэн хүлээнэ.

2. Улсууд өөрийн байгалийн нөөцийг эзэмших халдашгүй бүрэн эрхийн зарчим –

улс бүр байгалийхаа нөөцийг өөрийн хүрээлэн орчныг хамгаалах бодлогын

дагуу ашиглах бүрэн эрхийг баталгаажуулна.

3. Улс өөрийн захиргааны хязгаараас гаднах хүрээлэн орчинд хохирол үл учруулах

– байгалийн нөөцийг ашиглах бүрэн эрхээ эдлэхдээ үйл ажиллагаагаа ОУЭЗ – н

хүрээнд экологийн хувьд нийтээр зөвшөөрсөн зохистой хүрээнд явуулах ѐстой.

4. Хүрээлэн орчинд нөлөөлөх байдлыг үнэлэн тогтоох – Улсууд өөрийн эрх

хэмжээ, хяналтын хүрээнд тлөвлөж байгаа болон явуулж байгаа үйл ажиллагаа

нь хил давж экологид нөлөөлж болох байдлыг үнэлэн тогтоож байх үүрэгтэй.

5. Урьдчилан мэдэглэх ба мэдээлэл солилцох – хүрээлэн орчинд осол учруулж

болохуйц үйл ажиллагааг төлөвлөх буюу хэрэгжүүлэхийн өмнө улсууд бие

биедээ урьдчилан мэдэгдэх ба мэдээлэл солилцох үүрэгтэй.

6. Харилцан зөвлөлдөх – экологийн хувьд осолтой үйл ажиллагааны талаар улсууд

харилцан зөвлөлдөж байх үүрэгтэй.

7. Болгоомжлох арга хэмжээ авах – хүрээлэн орчинд ноцтой хохирол лавтай учрах

аюул байгаа үед улсууд эрчимтэй арга хэмжээ авах үүрэгтэй. Аюул учрах нь ШУ

– ны хувьд нотлогдоогүй ч болгоомжлох арга хэмжээг авсан байх ѐстой.

Агаар мандал ба санасрын уудмыг хамгаалах ОУЭЗ

Газрын дээрх агаар мандал нь хүн төрөлхтөний амин чухал ач холбогдол бүхий

байгалийн дундын өв юм. “Хил Давж Агаарыг Алсад Бохирдуулах Асуудлын талаархи

Конвенц” нь 1979 оноос боловсруулагдаж 1983 онд хүчин төгөлдөр болсон. Энэ конвенц

нь орнууд өөрийн нутаг дэвсгэрт хүхэр агаарт гаргахыг багасгах, хүхэрийн хил давсан

урсгалыг 30% - р хорогдуулах, азотын ислийг агаарт гаргах болон түүний хил даван

тарахад хяналт тавьж хязгаарлахыг үүлэг болгожээ. Дэлхийг нарны хэт ягаан туяанаас

хамгаалдаг озоны давхаргыг хамгаалах асуудлыг 1985 оны ”Озоны Давхаргыг Хамгаалах

тухай Конвенц” зохицуулна. Үүнд озоны давхаргын байдлыг байнга судалж, мэдээ

солилцож байх, мэргэжлийн эрх бүхий байгууллагатай хамтран зохицуулж байх зэрэг юм.

Үүнээс 2 жилийн дараа хөргөх зорилгоор ашигладаг нүүрс – устөрөгчийн хийг болон

озоны давхаргыг сарниадаг бусад бодисыг үйлдвэрлэх, хэрэглэхийг мэдэгдэхүйцээр

хязгаарлах талаар Монреалын протокол байгуулагдсан.

Сансрын уудмыг эзэмших сар болон тэнгэрийн бусад эрхсийг судлах ажиллагаа

экологийн хувьд сансарт хаягдалыг бий болгодог юм. Сансарт биет зүйлсийг олон хөөргөж

байгаа тул сансрын ажиллагаа нь дууссан объект, түүний хаягдлууд сансарт ихээр

хуримтлагдах, эрчим хүчний цөмийн үүсгүүр хэрэглэсэнээс, зарим тохиолдолд эрдэм

шинжилгээний туршилт хииснээр сансрын уудам бохирдох, аюул, осол гардаг байна.

Үүнтэй холбоотойгоор улсууд сансрын уудам сар болон тэнгэрийн бусад эрхсийг

хортойгоор бохирдуулах ажиллагаа явуулахыг цээрлэх, тэдгээрийн нэгэнт тогтсон

тэнцлийг алдагдуулахгүй байх, газрын бус бодисыг оруулсанаас үүдэн дэлхийн хүрээлэн

орчинд сөрөг нөлөөтэй өөрчлөлт оруулахаас сэргийлэх үүргийг хүлээдэг. Мөн олон улсад

газрын биота, литосфера, гидросфера, агаар мандал болон сансрын уудмын хэвийн үйл

явцыг зориуд өөрчлөх аргаар түйвээн бусниулахыг хориглодог.

Амьтаны ба ургамлын аймгийг хамгаалах ОУЭЗ

ОУЭЗ – д амьны тодорхой төрлүүдийг хамгаалах асуудлыг дараах байдлаар

ангилдаг.

1. Байгалийн цогцолбор болон экосистемийг хамгаална. Улсууд үндэсний дархалсан

газруудыг байгуулах, амьтдыг агнах, барих, идээшил нутгаас нь салгахыг

хязгаарлахад чиглэсэн эрх зүйн хэм хэмжээг тогтоох, мөхөж байгаа ургамлын болон

амьтны аймгийн идээшил нутгийг хамгаалах үүрэг хүлээнэ.

2. Мөхөх аюулд орсон амьтан, ургамлын төрлийг хадгалах, хамгаалах олон улсын

хамтын ажиллагааг бий болгох – ургамал , амьтны ховор төрлүүдийг хэтрүүлэн

ашиглах явдлаас сэргийлэхэд чиглэж байна.

3. Нүүдлэлдэг амьтдыг хамгаалах – өөрийн амьдралынхаа явцад улбуудын хилийг

даван зорчиж байдаг, мөхөх аюулд орсон нүүдлэлдэг амьтдыг хамгаална. Нүүдлийн

шувуудыг агнахыг хязгаарлах буюу хориглох, тэдгээрт тусгай хамгаалалттай бүсүүд

байгуулж

4. Далайн амьд нөөцийг ариг гамтай ашиглах – нээлттэй далайд загас агнуур чөлөөтэй

хийх, далайн амьд нөөцийг хадгалахын тулд агнаж байгаа төрлүүдийн үржил

сүргийг цаашид агнуур тогтвортой хийх нөхцөлийг хангах хэмжээнд байлгана.

Хүрээлэн орчинг цацраг идэвхит бодисоос хамгаалах ОУЭЗ

Цөмийн эрчим хүчийг ашиглах үйл ажиллагааны осол зөрчил, хүн ам хүрээлэн

орчинд учруулах аюул нь ноцтой байна. Цөмийн зэвсгийг агаар мандал, сансрын уудам

болон усан доор туршихыг хориглоно.