ך ד בו ג א א ה פאר די

אידישע פרוי הועתק והוכנס לאינטרנטwww.hebrvwbooks.01g

ע״י חייס^נשס״ה

הרב אלעזר מאייר פרייל

ארויםגענעבעז פון די אגודת הרבנים הארטאדאקסיים

ך ד בו נ א א הר די א פ

אידישע פדוי הועתק והוכנס לאינטרנטwww.hebrewbooks.org

ע״י חי L ©^ס״ה

הרב אלעזר מאיר פרייל

אירויסגעגעבע! פו; די

אגודת הרבנים האדטאדאססים

נויארס תר״פ

T h e G E B P i ess, I n c .

170 P a r k R o w

N e w Y o r k Y א .

א י נ ה א ל ט

איינלייטוננ 5 •טלום-ביח 10 די באד איז ניט קיץ מקוד. 14 די פלינטען פ״ א מוטעד 21

ד י נ י ש

דינים פון נדה — 23 אבזונדערוננ אין די צייט פון נדה — 24 אונטערזובונג, און ליינען דעם ״צייכען" 25 דאם ריינינען פאר דע ר טבילה 20 די טבילה 27 דינים פון א בלה 28 דינים פון א קינד־בעט׳ארען 29 דינים פון ליבט־בענשען 30 פלייש זאלצען 30 שלוס־ווארט 32

a< • •י• י

':^''J.J •lit

איינלייטונג.

ביי דעם 16טען קאנווענשאן פון די ״אגודת הרבנים״ איז פערהאנדעלט געוהארען די פראגע פון ״טהרת בנות ישראל״. טיט טיעפען באדויערען איז באקאנט געווארען דער טרוי־ עריגער פאקט, אז די מעהרשטע אידישע יונגע פרויען פער• נאבלעםיגען זייער הייליגע פליכט אלם אידישע ,פרויען און אידישע מוטערם. די מקור. איז במעט געווארען א זאך פון דער פערגאננענהייט. נור ווייניגע, געצעהלטע פרויען, זיי־ נען זיך מטהר אין א מקו־, אבער די גרוישע מאסע איז ווייט דערפון. מיט וואם ערקלעהרט דיך די פערברעבישע האנד־ לונג פון די געוועהנליבע פרויען, די פרויען דועלבע האבעז א רעליגיעזע נייגונג, וואס נלויבען אין די מאבט פון דעם אל־ מעבטיגען, און אין די הייליגקייט פון דער תורה, וואס פיה־ רען א אידישליבע הויז, וואס נעהמען בשדיה פלייש און זיי־ נען אבגעהיט פון מילביגע און פליישיגע, וואס היטען זיך פון; אום פשה א. ד. ג. ווי קומט עש אז אזעלכע פרויען המ, נעהען ניט אין מקוה און זיינען ניט אבגעהיט אין די ספע־

_ עלע דינים פון פרויען ? נאך א נענויע בעראטהונג איז מען געקומען צו די אי־ בערצייגונג, אז שולדיג אין דעש איז טיילווייז די נאבלע־

סיגקייט פון די עלטערען. אויב די ערציהונג פון די קינדער אין בלל נענומען איז

5

זעהר גיט גוט אין דיעזען לאנד, אויב די תלמוד תורה׳ם ער־ פילען ניט און קענען ניט ערפילען זייער גרויםע אויפגאבע צו דער תור־ און צו די מצות מעשיות צום אידישען לער־ נען און וויסען און צו די פאקטישע ערפילוננ פון די דינים, אם ווייניגםטען ווייה יעדער פאטער און מוטער אז זיי דארפען שיקע; זייערע באיעש אין תלמוד תורה. אמת,די תלמוד תורה איז ניט פאלקאש, ניט אלע טיטשערם זיינען פעהיג און פאשינ צו אונטערריבטען אידישע קינדער די אידישע למודים, דער פראגראם איז ניט דורבנעהאלטען און ניט ריבטינ צו־ :עפאםט צו די אימשטענדען, די צייט פון לערנען איז צו וויי־ ניג און דער באי קריגט ניט ;ענוג ערמוטהינונג פון זיינע עלטערען צום לערנען און צו ערפילען זיינע פליבטען אלש איד, אבער יעדענפאלש לערענט ער, און ער ווייש דאך פיעל־ווייניג פון דער תורה; די ערצי־־נג פון ד* אידישע טעבטער אבער איז אין גאנצען פערנאבלעשיגט. ניט מען לערענט זיי און ניט מען דיינקט אז מען דאך־ זיי לערנען. ״א קיין מפטיר דארפען זיי ניט לייענען, און קיין בדנה אוי־ דער תורה צו ״בר מצוה״ דארפען זיי ניט מאנען, טו צו וראם זיי בא־ערען מיט׳ן לערנען״ און מען פאדגעשט אז זיי זיינען די צוקונפטיגע פרויען או; מוטערש, און אויב מען לערענט זיי ניט אין צייט, .־ויישען זיי נאבהער ניט זייערע פליבטען אלש אידישע פרוי

און אידישע מוטער. מאנבע גלויבען זאנאר אז פרויען זיינען פטור פון אלע מצות, אוישער זייערע דריי מצ־ת, נדה הלה, הדלקת הנר. דאם איז אבער א גרויסער מישטייק, פרויען זיינען ניר פטור פון א גאנץ קליינעם צאהל דינים, אזעלבע דינים וואם זיי האבען א באשטימטע צייט אין יאהר אדער אין טאג זיי צו טהאן, ווי צ. ב. ש. ציצית, תפלין, שונה, א. ד. ג., אבער אין די אלע אי־ בעריגע דינים זיינען פרויען אזוי פערפליבטעט ווי די מענער,

3

און אויב מען לערענט זיי ניט, ,׳ויישען זיי ניט צ.־ טאן. און אויםער ידעם האט די נאטור און געוואוינהייט באשטימט רי פרוי צו דעם ערשטען אומנאננ מיט איהרע קינדער. זי דארןז איינפלאנצען אין די יוננע קינדערשע הערצעלעך ליעבע און אבטונג צום פאלק, צו דער תורה און צו אלעש וואש עש איז היילינ און טהייער ביי אונז.זי דאקז זיי איינגעוואוינען פאק־ טיש צו טאן אלעס ׳ואש א איד דאק: טאן, און ניט טאן וואש א אידען איז פערבאטען צו טאן. און אויב די מוטער איז ניט אידיש ערצויגעי, אויב זי אדיין איז ניט דורבנעדרוננען מיט׳ן נייסט פון דער תירה און פון פאלק, אויב זי אליין ערפילט ניט און ווייס ניט ווי צו ערפילען די פליבטען פון א אידישע טאנטער, ווי קאן מען ערווארטען אז איהרע ק״נדער זאלען אדישדדאקשען נוטע און טרייע אידען, אידען וואס זאלען נאב־

קומען אלע פאדערונגען פון רעד תורה? אמאל, ווען אידען תאבען געלעבט אין באזונדעדע נהע־ טאש, אד ער אפילו אין דער לעצטער צייט אין רדשלאנד און

• ? י מ ר״*ז י * ז • ^ * ׳•׳•.-יי• • • ^ - • • • • * - * • - • • * v * י י ״ * **?w• י * • ד י י ה

, ץן!ן 1 ; ר י ט ^ w -ufti.i,!!71! ן י _ j en!! y , !!יס, - ן ^ ד י ו צ קיינער איז ניט נעדוע; נעצוואיננען צד שיקען זיינע קינדער אין דעגירונג סקולם, און פאלנליך האבען סירוב אידישע טעי־ טער ניט נעלערענט די אלנעמיינע למודים, דאנענען די אידי־ שע הדיז, ד״ אידישע נאש און די אידישע שבנה איז געווען דורבאויס אידיש. די אטמאספערע איז געיוען א אידישע, די לדפט איז נעווען אננעזאפעט מיט אידישקייט און אוי־ יעדען טריט אד; שריט האט זיך געזעהען דער אמת אידישעד לעבען, דער לעבען לדיט דעד אידישער תדרה. אדנטער אזעלבע אדמ־ שטענדען האבען אפילו די ודעלבע האבען גאר ניט געלערענט אויך געוואוםט וואש מען מעג און וואש מען טאר ניט, וואס מען דאר־ טאן און וואש מען דאק: ניט טאן. עש איז נעודען נענוג ודען מען האט נו ר בעטראבט ווי די עלטערען פיהרען

7

דך, צד ווישען ווי א איד אדער א אידישע טאבטער דאקה זיך פיהרען. און ווען מען האט געזעהען טיט רואם פאר א היילינ־ קייט, טיט וואט פאר א ברען און ווארימקייט, טיט וויפיעל נשמה און ניישט זי• האבען געטאן א מצוה, איז מען אליין נעווארען בעגייםטערט, און א טיעף רעליניעזעד פייערעל

האט דך אנגעצונדען אין די הערצעלע פון קינד. אין אמעריקא אבער, וואו דער איד איז פערטראטען אין עפענטליכען לעבען, ער איז פול אומעטום, און אין אלעם נעהמט ער אן אנטהייל, און וואם צודיעב דיעזע און אנדערע פערשיעדענע שבות איז דער אידישער גיישטיגער לעבען נע־ ווארען אבנעשוואבט, דער רעליניעזער פייערעל איז ווי אויש־ געלאשען, עש פעהלט די ווארימרךיט, דער ברען, די הארציג־ קייט און דער נשמה־געפיהל צו דער תורה און איהרע דינים, אומעטוש פיהלט זיך א מורא׳דינע קאלטקייט און א פערברע־ בערישע נלי־כנילטיכקייט צו אלעם וואש איז הייליג, און די אידישע הויז איז ניט מעהר אידיש גענונ צו קענען ווירקען אוי^ די קינדער, די קינדער זאדען קאנען שעפען רעליניעזע בעגיישטערוננ און דיך איין איבען צו פארווירקליבען אין לעבען די פאדערונגען פון דער תורה, אונטער אזעלבע אומ־ שטענדען, אויב מען זאל די אידישע טעבטער ניט געבען קיין גענינענדע אידישע ערציהונג, אויב מען זאל זיי ניט באקאנט מאבען די וואונדערליבע אידישע פארגאנגענהייט און מען זאד זי* ניט לערנען די דינים וואס א אידישע טאבטער דאר,ז ער־ פילען, בלייבען זיי ווייט פון אידישען פאלק, ווייט פון אידיש־ ע; גיישט, און ווייט פון די אידישע תורה. ניט זיי וויישען און ניט זיי קענען ווישען .־ואם א אידישע טאבטער דאקה •וישען,

און דעריבער הערשט אזא באאש אין דעם אידישען לעבען. עש איז אלזא קיין •וואונדער ניט וואש דאש רוב יונגע אידישע פרויען היטען ניט זייערע דינים און געהן ניט אין

8

מקדה. אלן מיקען זיי ניט באשולדיגען דערפאד, דען ד׳ .־ויישען ניט אז זי• בעגעהען דערמיט א נרדיםען פערברעבען, א פער־> -ן u >! ין ן -y׳•/] ו . , * ר y>-,\ י ן , ^>^>ן ז /

קייט פ־; אי־י־טען פאלק. זיי .־וי־םען ניט אז ד׳ הד־ה בא־ •טטראפט טיט בדת ר* וועלבע פערנאבדעשיגען ל־י ר־נים פדן

| '•ע י > י • 1 י̂* 1V I י J 1י" 1 ׳ <• J ןy 1— ו , ז ! , ו - ו n י ו ft! ן -

בארען פדן די פרדיען דואב נעהען ניט אין מקדה, זיינען בני הנדה און אויביגע פגומים, ז־יער ניטמה איז א באפלעקטע און איינגעט־נקט אין א גייםטיגען •טמדץ, אדן אז דאב גראבט אדנטער דאב אידייטע ה־יליגקייט, די איי״טע הערל־בק״ט אדן די אידי׳טע פיינקייט. ניט ארמזיםט געפינען זיך יעצט אזר* פיעל נידערינע נפיטרת, אזדי פיעל אדנטער־רועלט העלדען, אדן עש האבען זיך פארמעהרט אזוי פיעל •טמרצי:;: פארברעבענם צווייטען אידישען פאלק, ,־ואש מיר האבען קיץ מאל קי־ן

אהנדנג ניט געהאט דעדפון. די ״אגדת הרבנים״ האט אלזא בעשלאםען ארדיםצד־ גע בעץ א הא נד ביכעלע פאר פרויען, רדאר עש זאל קלאר אדן דייטליך איבערגעגעבען ווערען די גאר נויטיגסטע דינים וועגען טהרת המשפחה, אזוי אז יעדע פרוי זאל קענען אב־ היטען די היילינקייט און ריינליכקייט פון די אידישע פאמיליע אדן די אגדת הרבנים עררדארט אז דער האנד־ביבעלע זאל

בדיינגען די געווינשטע רעזדלטאטען.

9

שלום בית ווען א בעאבאבטער בעטראבט דעמ אופן •ווי אזוי מ;ן האט געטאן א שידוך אין רער אלטער ־יש, און ווי מען פער־ הייראט זיך דא אין אמעריקא, וואונדערט ער זיך ניט וועניג

אוי־ די פאר־עהרטע פאלנען וואש דאש בריינגט. אין דער אלטער הייש האבען די עלטערען געזובט שידו־ ביש פיר זייערע קינדעד, א־ן אויב זיי האבען געפונען א פאשענדען •טידוך האבען זיי באשטימט די צייט און דעש ארט ׳ואו מען זאל ברייננען די קינדער זיך ״צו זעהען״ און שרייבען ״תנאיש״. בייש תנאיש האבען די עלטערען באיטטימט דעש טאג פון די התנה און מען איז פונאנדער געפא־־ען, התן-בדה האבען זיך נעיואוינליך מעהר ניט געזעהן ביז דער חתונה. דא אין אמערי־א דאגעגען דיינקען די קינדער ניט אפילי אז עש איז ראטזאש פאר זיי זיך צו בעראטהען טיט זייערע עלטערען. דער באי זובט אליין אויש די מיידעל, ער בעקאנט זיך מיט איהר, און אויב זי געפעהלט איהש געהט ער אויש מיט איהר, ער נעהמט איהר יעדען טאנ פאר א ניד ט״ם, און זיי

־אבען ניט חתונה ביז זיי קאנען זיך גוט. פאלנליך האט אין דער אלטער הייש, -׳ואו התן־בלה האבען זי־ זעהר ודעני: נעקאנט בעפאר דער חתונה, און זייט און ק״ן נעלעגענהייט זיך צו ״ האבען ניט נעהאט קיין צ באקאנען איינער מיט׳ן צווייטענש מעלות און השמנות, האט בעדארפט זיין זעהר פיעל גטין, און צובראבענע פאמיליעש,

10

און דא אין אטעריקא, רדאר זיי האבען גענוג טעגליבק**טען גענוי צר שטודירען איינער דעם צווייטען, אץ אריינצודרינגען אין זייערע נשט־ת, צר וויסען זייערע ווינשע, פערלאננען, נייגוננען אדן קאפריזען, ארן זיך צר צרפאשען איינער צרם צווי- טען, האט געדארפט זיין זעהר ־ועני; פאטידיען־טראבעל ארן נאך רדעניגער גטין. די פאקטען צייגען אבער גאנץ אנדערש. אין די אלטע הייש איז דעד פאמיליען־לעבען גע־וען א טעמ- פעל פדן הייליגקייט, די איבערגעבענהייט פון איינעם צ־ם צווייטען איז געווען צו בע־וארנדערען, די געפיהלען—צארטע דער שלום בית איז געדדען א מרםטער פאר אלע פעלקער, זעהר זעהר זעלטען האט פאשירט אז מאן ארן פרדי זאלען זיך וועלען

גטין, אדן דאש אריך ביי גאר די גידעריגע שיבטען. און דא אין אמעריקא ? דא זיינען די פאמיליען־בענדעד צורישען, דער שלוש בית צדבראבען, אין זעהר פיעל פאטידיעש איז דא ערנשטע טראבעל, נדר טאנכע היטען דך :אך פאר א עפענטליבען םקאנדאל, פאר דער אוישערליבער ודעדט וויל טען ערשיינען אלס אנשטענדיגע, בנב־ד׳יגע מענשען. אין הריז אבער איז א גיהנרש, קיין רוארימעד געפיהל, קיין דיעבע, קיץ צדטרריען אדן קיץ אבטרנכ פרן איינעש צרש צ־דייטען; די קאורטש זיינען פול טיט פאמיליען טראגעדיעש, וראש ענדיגען דך טיט שעפעריישענס, טיט שייד־גגען און טיט אידישע גטין. ווי קוטט דאש וואש אין דער אלטער הייש האבען דך טאן אדן פרדי בעשער געקענט פארשטענדיגען דדי אין אטעדיקא, וועלנע טיטלען האבען זי אנגעווענדעט צו ערררעקען און אדיפצרהאלטען די ליעבע און אבטונג פין שאן צו די פרוי?, דועלבע סגולות האבען זיי באנוצט אדן אין •ראש בעשטעהט

דער סוד? ווארוש ווייס מען דא פדן די מיטלען ניט? די איינציגע ערקלערונג וואס עש קאן אויך דעש גע־ נעבען ווערען איז דעד פאקט ודאס אין דער אלטער חיים איז

11

מען געווען אבנעהיט אין די דינים פון נדה, און ודאס דא איז טען אין דעם ניט אבנעהיט.

אויב דער רעליניעזער נעפיהל בכלל, :ואש האט דארט געהערשט, האט געהאט די ווירקוננ היילי; צו האלטען דעם פאמיליעז־לעבען, האבען די שפעציעדע דינים פון נדה און אב־ נעזונדערקייט אין דער צייט פון איהר ״מאנאטליבע צייט״ ביז טבילה, נעהאט די ווירקוננ אויפצוהאלטען די ליעבע פון מאן אונד פדוי, און צו פערשטארקען די פאמיליען בענדער. די ערקלערוננ איז אייגענטליך ניט ניי, דאש האט שוין לאננ דער נרויםער תנא ר' מאיר נענעבען (נדה ל״א). אריינדדינ־ גענדיג טיעף; אין דעד מענשליבער נשמה און וויסענדיג זיין פשיבאלאגיע, וועדט עם קלאהר אז די מענשליבע נאטור נלייבט ניט קיין צודדינגליבקייט, עש נלייבט אויך אבוועקס־ דונג פון צייט צו צייט, און ווען א פדוי איז ווי א שאטען צו איהר מאן שטענדיג בייזאמען און קיינמאל ניט אבנעזונדערט, מוז זי אין א קורצע צייט איהם צו לאשט פאלען, און ביםלעכ־ ודייז, בישלעבווייז פיהרט עש צו האש און פעראבטוננ; עש איז דאריבער קיין וואונדער ניט וואש דא, אין דיעזען לאנד, וואו די דינים פון נדה ווערען אין נאנצען פערנאנלעסינט, וואו מאן און פרוי זיינען ווי אן אויבינעד צווילינג, מען איז קיין מאל ניט נעשיידט, קיינמאל ניט אבנעזונדערט, מאן און פר־י האבען אפילו ניט קיין בעזונ־ערע בעטין, איז קיין וואונדער ניט אז אונטער אזעלבע באדינגוננען קיהלט זיך די ליעבע בישלעבווייז אפ און פערוואנדעלט זיך אין פיינדשאפט

און ווידערווילען. אום אויפצוהאלטען דעם שלום בית מוז טען טריי און אויפריכטיג אבהיטען די דינים פון נדה און די יענינע וועלבע פערנאבלעםיגען זייערע פליבטען, ,ווערען גרעםטען טהייל

שווער בא־םטראפט אויך דא, אויף דער וועלט.

12

די באד איז ניט לרין מל!וה.

מאנבע פרויען דיינקען, אז די ערפילען זייער פליכט טיט דעש וואש זיי נעהמען א באד, די ערקלערען עש אויף זייער שטייגער, אזרי רדי די מקרה את דאך נדר א היגיענישער מיטעל אום דך אדיםצדהיטען פדן פערשיעדענע קראנקהייטען, וואש עם קען קומען פון ניט ריינליבקייט, טו צו וואש געהן אין מקוד. וואש איז פילייבט ניט נענו; קליען, ווען זיי קאנען נעהמען א באד והאס איז נעוויש ריין און זויבער. ראש איז

אבער א גרויסער טעות. עם איז א טיםטייק צו דיינקען אז דער מענש מיט זיינע באנרענעצטע השנות, מיט זיינע קליינע באנריפען, זאל קענען גרינדליך אויפפאישען די טעמים פרן דער תורה ; דער מענש וואס איז קורצזיבטינ ווי א פליענ, דדאש זעהט ניט און פארשטעהט ניט וואש ם׳טהוט דך אין איהם און ארום איהם, וואס דויים ניט ווי אזוי דעד ביםען פון טויל לאזט דיך ארונטער אין מאגען, וועד שטדפט איהם אדן יוער ציהם איהם ארונטער? ער ווייס ניט ווי אזוי דער עסען,ווערט אין מאנען איבערגעארבייט און פונאנדער געטיילט אין פארשיעדענע שטאפען און יעדער אבר באקוטט דערפון וואש פאר איהם איז נויטינ צו וואקסען און געדאיהען, און דער אבפאל ווערט אבגעטיילט און ארויסגעשטופט פון קערפער, ער ווייס ניט

13

־וי אזר* די בלוט צירקולירט אין דין קערפער און ווי אז ו י ז־־נע נעררוען אין געהירען ארבייטען. ער ווייס ניט און פארשטעהט נ־ט ווי אזוי דע ר זברון ארב־־ט ב־י איהס, ווי ער גער־־נקט און ווי ער פארנעסט, ער •ווייס ניט ־וי אז.״ ער •וערט ענטוויקעלט פון א קליינעם טראפען און וו־ אזוי ער שטארבט, ער ווייס ניט ווי אזוי דער מאגנעט ציהט צו צו ז־ך און ווי די עלעקטריק ארב־־ט. ער ווייס ניט ווי אזוי ד־ פארשיעדענע פלאנצונגען וואקםען און ווערען פארוועלקט, ער זעהט פאר־טיעדענע נהרת אין טענ־טען ארן אין דער נאטור אגע ר ער וו־־ס ניט א־ן פארשטעהט ניט ווי אזרי די נהרת ארב־־טען. אט דער קדי־ן טענ׳טעלע, דער קורצזיבטיגער נפיט, .־דיל טיט ז־־ן קלי־נעם שבל׳ע פארשטעהן און באגר־־פען

די טיעפע בונה פון דעד תור־ ? ! סיא־ז אמת, אז מאנבע אידישע גדולים, ווי דער רמב״ם, דער רא״ד, ארן אנדעדע האבען געמאבט א פערזוך צו געפי־ נען די טעמים פ־ן די מצרת, אבער ז־י האבען ד־־טל־ך ער־ קלערט אז זי־ דיינקען ניט אז ז־י האבען געפרנען ארן ער־ פאהרען דעם אמתין טעם פון דער תורה, ארן דער זעלבער דמב״ם זאגט ״אז אין יעדען ווארט פון דעד תורה איז פער־ •ויקעלט און בעהאלטען וואונדערדיבע הבמות, און עש איז א־נמעגליך צו באגרי־פען די ט־עפק־יט פון איהר הבמה״

:רמב״ם פ״י משנהדרין). מיר געפינען פיר נויטיג דא איבערצוגעבען א־־ניגע זעהר וו־נטיגע באמערקונגען פון דעש בעוואושטען רב ר׳ יהושע יוש־ פרייל ז״ל פון קראקי (מעצות ודעת ז־־טע 8-9). בע־ האנדלענד־נ די ד־ני ט־מאה פון צרעת זאנט ער צווישען אנ־ דערעש : אז אין די לעצטע צייט ווען מענשען דיינקען צו ערקלערען אלעס לויט די נאטור וויסענש$פט, האבען זיך אויך געפונען מאנבע געלעהרטע וועלבע ווילען ערקלערען די

14

טעמים פון די מצות לויט דער וויסענשאפט. זיי זאנען, למשל, אז דארום האט די תורה פארזאגט צו עםען פלייש ניר פון א געשלאבטעטע בהמה, ווייל דורך שחיטה ווערט די בהמה גיבער און ליינטער געטויט, אדער אז דורך שהיטה האלט זיך די פלייש ליינגער פריש און עש איז בעשער צום עשען און צו קרעפטיגען דעם קערפער, און אז דער טעם פון טרפות איז צו פארהיטען דעם מענשען פון אנשטעקענדע קראנקהייטען; און האס, זאגען זיי, איז אויך דער טעם פון צרעת, צו פאדהיטען דעם מענשען פון קראנקהייט און שמו־ן, — אבער, וויפיעל עש פרעהט דעם אמת רעליניעזען מענשען צו וויטען אז אויך די נאט־ר וויסענשאפט שטימט מיט דער תורה, און אז די היילינע תורה ווירקט אויך אויפ־ צוהאלטען דעש געזונד פון קערפער און איהם צו קרעפטיגען, קאן מען דאך ניט זאגען אז נור דאש איז דער איינציגער טעם פון דער תורה, און אויב אזעלבע ערקלערוננען און השערות ז־ינען נוט — איז דאם נור אום צו צייגען די איי־ שענוועלט די שעהנקייט פון אונזער הייליגע תורה, אבער מיר אליין דארפען וויסען אז די היילינע תורה ווארט וויי־ נינ אויף די מיינונגען רואם די נאטור פארשער זאנען איבער איהר, און זי איז ווייניג אבהענניג פון זיי, און אויב מיר זא־ לען אפילו זיין איבערצייגט אז די געזעצען פון דער נאטור וויםענשאפט איז געגען די תורה, טארען מיר אוי־ ניט אב- ווייבען פון דעד תורה אפילו אויף א האר. איבערהויפט קאן מען ניט זא!נען אז די הייליגע תורה איז ניט מעהר ווי א היניענישער בוך וואס אזעלבע שרייבען די דאקטוירים צו יעדער צייט ; אין אלנעמיין דארפען מיד וויסען אז מיר קאנען ניט פעסטשטעלען די געזעצען פון דער תורה לויט די יסודות פון די נאטור וויםענשאפט וואס יערער דור בייטר י ר אי י זיינע מיינוננען און באגריפען און ממילא בייטען ז

15

דינע טהעאריען איבער די פארשיעדענע נאטדר געזעצעז, און אויב לדיט דעם דועלען מיד ערקלערעז און אן;־. דעט ־ועלען טיר באזירען אדנזער תורה, דאן וועט יעדער דור האבען אניאנדער תורה. מיר דועלע; נעהטען צ. ב. ש. די די קאדבאל עביג, וואפ ביז די לעצטע צייט האבען אלע דאלר טוירים און אדע נאטור פארשער דאם געהאלטען פאר דעם בעמטע; און ווירקזאממטען טיטעל צו טויטען די קליינינקע מיקראבען וואם טראנען איבער די קדאנקהייטען פון איי־ נעם צום צווייטען, און ־ואב האט מען דערטיט ניט געטהאן אין דער צייט פון א מגפה ר״ל, אומעטום האט זיך נעהערט ער דיה פון קארבאל, אין אלע גאםען, אין די הייזער, אלי­י בוידעמער, אין די קעלערען, און איבערהויפט וואו ניר ­ טענשען קומען אריץ, האט מען אוץ־ די קארבאל מיטגע־ בראבט. ו־יפיעל נעלד איז אוי- דעם געמפענדט געווארען, און וויפיעל טענשען זיינען שטראפירט געווארען טיט געלד־ שטרא,־« אדער זאגאר מיט פריזאן, ווייל זיי האבען קיין קאר־ באל ניט געגאםען וואו מען באדארף גימען, אום מלהמה צו האלטען טיט די קליינע ברואים׳לעך — און יעצט מעלדעט די פרעפע אז קארבאל איז זעהר שעדליך און עס פאראור־ זאבט פיעלע שלעבטע קראנקהייטען, ווען עם איז זאגאר א קליינע פראצענט קארבאל צוגעמישט קאן עם ברייננען די קראנקהייט ״אנטאן-פייער״, איבערהויפט ביי פרויען, קינ־ דער און שוואבע, און אז אייניגע רעגיערונגען אץ די דייטשע רייך האבען פארוועהרט צו בענוצען זיך דאמיט. (בירז. ־ויעד. 336, 1895). אונצעהליגע מאל האב איך געהערט פון דאקטוירים אז עם פארדריסט זיי זעהר פאר וואם די הדל האבען ניט געדואוהט פדן קארבאל, און זיי האבען ניט פער־ אדדענט זיך יעדען טאנ צו ודאשען מיט קארבאל אנשטאט דואט זיי האבען אדי פיעל מהטיר געדוען אין נטילת ידים

16

(יעדען פריה־מארגען און פאר יעדען עסען צו ,*־אשען דיי ־ענד). — וואט וועלען די דאקטדירים יעצט זאנע; ?

עט איז געווען אטאד א צייט ווען די פידאזאפי האט איבע ראל געהערשט און אדע האבען זיך געבויגען פאר איהד. קיי־ נער איז ניט נעווען פריי פון איהר, און קיינער האט ניט נע־ :־יינקט אז טען וועט איהר קאנען באקעמפפען. וויפיעל הא־ בע; זיך דיאט די אידישע נעלעהרטע מצעד געווען אי; יענער צייט, ווען די פילאזאפי האט זיי געבראבט אין א פערלע־י האנען געזונט צו מאנען פשרות און קאמפרא־ ־ נענה־יט. ז מיםע; צווישען די תורה און די פידאזאפי, און עט איז איינ־ פאך נעדוען א רהמנות צו זעהן ווי זיי טאטעדען זיך אריינ־ צובריינגען מיט געוואלד די פידאזאפישע לעהרען אין דער תורה, און ניר די פשוט׳ע פרומע וואט האכען קיין פילאזאפי ניט געלערענט און האבען איהר וועניג אויפמער־זאמקייט .;*שיינקט, זיי האכען זיך נעפרעהט טיט זייער תודה, זיי ,־אגע; ניט געזובט קיין פילאזאפישע תורה נדר א געטליבע תורה. און די צייט האט כאודיזען דדי גערעבט זיי זיינען נעווען. די פילאזאפי איז באקעמפפט נעדדא־עז איין נע־ פאלען, און איהדע נרונד פרינציפען האבען זיר ארויסגע- צייגט אלם זייפען־בלאזען, און ווען דער אידישער פאלק •דאלט נאכנעפאלנט זיינע פילאזאפען, אדן וואדט זיין תורה באזירט אויף א פילאזאפישע נרונד־לאנע, וואט ודאלט יעצט״ זיין תורה נעווארען i זי וואלט דאר צוזאמען טיט די ;

פילאזאפי נעפאלען. און דאט זעלבע איז אויך יעצט מיט די נאטור דדי־ טענשאפט און מיט ד* מעדיצין, וואט נדר איינעע לעהרען זיינען באמת באנרינדעטע, אבער דער נדעםטעד טייל פון זיי זיינען נאר באצייבענט טיט א נרויםען פראגע־צייבען. איבערהויפנד איז אי; די מעדיצין־לעהרע ימעט נאר ניטא

17

קיץ בא־טטימטעש, אוץ: קיין ואך קען מען ניט ז,אגען אז ראם איז אבםאלוט זיבער, און קיץ זאך איז נאך ניט נענו* אויםנעפאר־טט. אפילו ווענען ר* מיקראבען לעהרע וועלבע איז אנגענויטען געווארען פאר א בא־טטימטען פאקט, צווייפ־ לען אויך פיעלע אין די גאנצע טעאדיע, און זי* האבען נאך ניט בא־טטימט אויב די באצילען וואש זעהען זיך צ. ב. •ט. ביי די ׳טווינזיבטינע (קאנשאמפטיווש) פעראודזאבען און ברייננען די קראנקהייט אדער די קראנקהייט פעראורזאנט און ברייננט זיי. טיר דארפען אלז)א ניט זיין איבעראייליג צו ערקלערען די טעמים פון די מצות לויט די נאטור וויםענ־ ׳טא-פט. איבערהויפט איז די היילינע תורה צו הויך און צו נרוים אום צו זיין אבהעננינ אן די טעאריען פ־ן ד* נאסור וויםענעאפט. די תורה איז א נעטליבע ־ואם דער אלםעכ־ ט־גער האט איהר ארגז געגעבען. •ווארום ער האט אונז גע־ געבען, און וואס ער האט בעצוועקט טיט איהר ? זייגען מיר מעג־טען צו קליין צו באנרייפען. פאר אונז איז בענוג אז מיר ווייםען אז דער אלטעבטיגעד האט אונז ד* תורה גע־ געבען און ער האט אונז פערזאגט אוישצופאלגען אי־רע פערארדנונגען, אום אונז גליקליך צו מאבען דא און אין דער צוקוגפטינער וועלט, און ער וויים דאך בא־טטימט וואם

פאר אונז איז גוט. די מקוה איז ניט גור א היגיענייטע מיטעל אום זיך אוים־ צוהיטען פון געוויםע קראנקהי־טען, ,.־ואם מען זאל דאם קיאי נען פערבייטען אדי־ א באד. די מקוד. איז א דין פון ד• געטליכע תורה, און די טומאה פון נד־ איז לויט רמב״ם ניט נור אנ׳אויםערליבע קערפערליבע •טטוין .־ואם טען קען אב־ ווא־טען מיט •וואםער און זייף, אבער זי איז אין עיקר א אי־ נערליכע, גיישטיגע •טמוץ, ,־ואם באפלעקט די פרוי, דעם מאן און אויך דעם קינד וואש ווערט געבוירען, און וואם נור א

18

נעריה מקרה לויט די פארשריפטען פון דין קאן דעש נייסטי־ נעז פלעק ארונטערנעהמען !זעה רמב״ש ענדע מקואות). און נרייננען קדושה און א הייליגע שטימוננ צו דעש רואם איז זיך ט־בל אין איהר. מעג דאריבער די כאד זיין אפילו פיעל, פיל קלינער ווי די מקוד., קאן זי דאך ניט אוטגעכיטען יוע־ רען אויף די מקוה, און קאן ניט האבען די ווירקונג און די

׳גקייט רואם א מקרה האט.

9נ

די פליבטען פון א מוטעד.

דעד גרעשטער גדיק און דער ־י־לינשטער וואונ־ט פון פאטער און טוטער איז - - גוט ערצוינענע קינדער. זי* זיינען ־ער איינצינער צוועק און די נאבעלסטע •טטרעברנג פון טענ־טען. זיי פער־טטארקען די בענדער פון דעד פאטיליע

און טאבען אנגענעהט און פארזישען דעט לעבען. דער פאטער קאן זיך אבער ניט צופיעד אכגענען טיט הויזליכע אננעלעגענהייטען, און קאן זיך ניט אזוי פיעל באקיטערען וועגען די ערצי־־נכ פון ד־ קינדער, שיי די קער־ פערדיכע ערציהוננ און שיי די גייםטיגע, ווי די פדוי, ווייל עד איז גרעשטענשטהיילש בא־טעפטיגט אויםערין הויז, און זע־ר פיעל טאד פאשירט עש, אז ווען דער פאטער נעהט $וועק צו זיין כא־טעפטינונג, ״טלאפען נאך די קינדער, און ווען ער קומט — •טלאפען זיי שוין. עש בלייבט דאריכעד די גאנצע פעראנטווארטליכקייט פון דעם ערציהונגש פראבלעש, די קערפערליכע ווי די גיישטיגע, אלש די הייליגשטע פליכט

פון די טוטער. ווי •טווער עם זאל ניט זיין די נרויםע אויפגאבע פון די קערפערליכע ערציהונג, נע־מט דאך יעדע טוטער טיט פאר־ :עניגען און טיט צערטליכקייט די אננענעהטע פליפט אוי־ זיך; טיט מוטערליכע ליעבע וואכט ז• איבער איתרע יוננע

20

קינדער, און טיט הארציגקייט באזארגט זי זיי מיט אלעס •ואם זיי האבען נויטיג; וואם עם פאדערט זיך אבער צו זייער נייםטינע ענטוויקלונג ־יינקט זי אז זי קאן זעתר גועניינ טאן פאר זיי; און דא־ טערקט טען ביי יעדען מענשען די ווידקוננ און דעם איינפלום פון זיין מוטער איבער איהם, ־וייל ד׳ טוטער איז די עריטטע געזעלשאפטערען פון איהר קינד, און אין זיין פריהעםטען יוגענד געפינט ער זיך לעבען איהר. זי פארברייננט טיט איהם, זי שפיעלט זיך טיט איהם, זי צערטעלט איהם, זי דערצעהלט איהם פערשיעדענע קינ־ דערשע טעשהילעך, און זי ז,אגט איהם וואט ער זאל יא טאן; און דאם אלעם האט אנ׳אונ־ און וואש ער זאל ניט טאן געהויערע .־וירקוננ א,״ה איהם, ווארום די לעהרע וואס ער אטהעטט איין אין זיין פריהשטען יונענד, ווערט איינגע־ פדעםט אין זיין יוננע הערצעלע, עם ווערט א טייל פון זיין

נשטה, און עם וואקםט טיט טיט איהם. די קלוגע טוטער וואש פארשטעהט און באנרייפט איהרע מ־טערליבע פדיכטען מוז אנווענדען פארשיעדענע מיטלען איינצופלאנצען אין איהר קינד — אהן אונטערשיעד אויב א באי אדער א מיידעל — ליעבע און אבטוננ צו אונזער תודה, צ־ אונזער רעליניאן און צו אונזער פאלק. זי דאקה וויסען אז עש איז ק־ינמאל ניט צופריה אנצופאננען לערנען דעש קינד, און בילדען זיין הערצעלע, אזוי ניך ווי דער קינדט אן ריידען, דאקה זי יעדען פריה־מאהגען טיט איהם ב - זאגען שמע ישראל ובו׳ אין היק־. ציד, לני משה מיקשה קהלת יעקב. זי דאקה איהם וואשען נענעל־יואסער ביי׳ן אייפ־ שטעהן פון שלא־ און וואשען די העגד בעפאר יעדען עסען. זי דארף איהש לעדנען צו רעשפעקטירען עלטערע מענשען און זאל זיך היטען פון א שבועה אדער א קללה. זי דאקה אבטוננ נעבען אז איהר קינד זאל שבת און יום טוב ניט טאן

21

וואט עפ איז פערבאטען צו טאן או; זאל זיין אבגעהיט פון פליישיגע ביז טילבינע. זי טוז גוט אויפפאםען אז איהר קינד זאל דיך ניט הבר׳ן טיט שלעבטע הברים און זאל קיין לינען ניט זאנען. זי טוז דעם קינד איינגעוואוינען קיין זאך ניט צו פארזובען בעפאר ער טאבט א ברבה. און — טיט א באי — צו בענשען ציצית יעדען טאג. דורך נע־ואוינהייט ווערט עם א צ־וייטע נאטור, טען דערטאנט זיך יעדען איי־ גענבליק אן דעם אלטענטיגען, אן זיין תורה און זיין רעליניאן, און ניט אזוי לייבט פארבלאנדזעט טען נאנהער אין שלעבטע

ווענען. ז אט אלעט ליגט אין די טאבט פון די טוטער, ווייל זי איז איטעד אין הויז בי* איהר קינד און טיט איהד קינד ; און דא אין אמעריקא זיינען די אומשטענדען אזעלבע, אז אפיל־ נעבען דעם ק*נד לערנען אידישע למודים האט אויך רער פאטער ניט אלע מאל קיץ צייט און קיין געלענענהייט. די נוטע טוטער וואט זארנט טיט אנ׳אטת פאר א*הר ק*נד, מוז דאריבער אויך ד ע ם פליבט נעהטען אויף זיך, און ווען רער קינד ״וערט אלט 5 יאהר - אויב ער איז א נעז־נטער און קרעפטיגער קינד, און ווען דער קינד איז א שוואבער, דארף זי ווארטען נאך א *אהר, ביז ער ווערט 6 ייאהר אלט — מוז די טוטער א*הם דאן געבען דערנען אי; א נוטע אידי׳טע תלמוד תודה, און אויב ז* קאן איהם לאזען געהן אין א פעראקיאל םקוהל, ווא* ער זאל לערנען די אידישע און די אלגעמיינע למודים אונטער א אידישע לייטוננ און אין א אידישע אטמאטפערע איז נעוויט נוט. אזא פרומע און נוטע ערציהינג דערווייטערט !פין טויזענדער אונאננענעהמליב־ קייטען אין פאמיליען־לעבען, און בריינגט אונענדלינע נליק

און צופריעדענהייט.

22

ם י נ י ד

דינים פון נדה.

1. די מעהרערע פרויען האבעז א באשטימטע ״מא־ .אטליבע צייט״, מאנבע קריגען זייער בלוט־פלום יעדע 25

.ע;, און טאנבע — יעדע 30 טעג, און דאס נלייבען. 2. יעדע פדוי פיהלט ווען די ״טאנאטליבע־צייט״ קומט. 3. ווען איחר ״מאנאטליבע־צייט״ ךארף קומען, מוז זי ך אבזונדערען (דערווייטערען) פון איהר טאן 12 שטונדען בעפאר, צ. ב. ש. ווען איהר ״צייט״ ךאקש קומען טאנטאנ בייטאנ, מוז זי זיך אבזונדערען פון איהר מאן זונטאנ ביי

.אבט ,ביז נאך די טבילה), און דאש גלייבען. 4. אויב די ״טאנאטליבע־צייט" איז געקומען און זי האט נאד ניט געפיהלט, מוז זי זיך גוט אונטערזובען מיט איוויישע, ווייבע טיבעלע, און אויב זי נעפינט ניט קיין בלוט־ פלעק איז זי טהור (בשר). אויב בעפאר די בדיקה (אונ־ טערזובוננ) האט זי דעם נעיויםען ארט געוואשען טיט ווא־ שער, את זי טמא (אונריין) ווען זי געפינט זאגאר קיין בלוט־

פלעק ניט. כ2

5. א,־יכ זי ־אט ניט קיין באיטטימטע ״טאנאטליבע־ צייט״, אדער אויב ביז יעצט האט זי נעהאט א באיטטימטע צייט נור יעצט וועקבעדט דיך איהר ״מאנאטליבע־צייט״,

ראר,ז זי פרענען א ׳טאלה ביי א רב. 6. אפילו בעפאר איהר ״מאנאטליכע־צייט״ דארף קו־ מען, אויב זי פיהלט נור א קוואל עפענונג, מוז זי זיך באלד אונטערזוכען מיט א ריינע, .*וייסע, ווייכע טיבעלע, און אויב נא־ די אונטעדזובונג האט זי נאר ניט נעפונען איז זי טמא (אונריין, נדה). אויב זי האט אבער יא געפונען א פייבטקייט אהן יטוס רויטקייט, איז זי טהור (בער). ווען ז* צווייפעלט

אויב עס איז רויטליך, זאל זי פרענען א שאלה ביי א רב. ד. אויב זי געפינט א רויטליבען פלעק אויף איהרע וועיט, אוי,כ איהר קערפער אדער אויף איהר בעט, אפילו זי האט ניט געפיהדט קיין קוואל עפענוננ, מוז זי פרענען א

׳טאלה ביי א רב.

אבזונדעדונג אין די צייט פון נדה. 1. פון די צייט וואס זי ווערט אונריין ביז נאך די טבילה אין א מקוה, מוזען די פערהעלטניםע פון מאן און פדוי זיין אזעלבע, וואס ז!אל זיי צדריקהאלטען פון צו נא־ הענטע בעציהונגען. זיי טארען ניט נעהמען איינער פון

צווייטענס האנד קיין זאך. 2. אויב זיי עםען ביי איין טייט, מוז מען עטוואס אוועק־

•טטעלען צווייטען זייערע פלייטם אלם א סימן. 3. אויב זי* פאהרען אין א קאר אדעך אין אניאויטא־ מאביל, מוזען זיי זיצען עטוואם אבגערוקט אי׳ינעיר פון צוויי־

טען, אום זיי זאדען זיך ניט אנריהרען.

24

4. זייערע בעטען אין בעד־רוש מוזען זיין אבגערוקט א־־נע פון די צווייטע.

5. ווען ז• ג־ט דעש מאן עשען אדער וואשער, זאל זי עש אוועקשטעלען עטוואש אנדערש ווי אימער.

אונטערזוכונג ובדיסה), און לייגען דעם ״צייכען״. 1. יעדע פדוי וואס זעהט בלוט אדער א בלוט-פלעק, טוז אבצעהלען פינ־ טעג, צ. ב. ש. ווען זי זעהט בלוט זוג־ טאג, ביז פאר זון־אונטערגאנג, טוז זי אבווארטען ביז דא־ נערשטאג פאר דן־אונטערגאנג, א. ד. ג. און דאן (אומגעפעהר א שטונדע פאר זון־אונטערגאנג) גוט ארומוואשען דעש גע- ־וישען ארט, אינםייד און אויטש־יד (אויב זי קאן נעהמען א באד איז געוויש גוט), און אנטאן ריינע אונטער־וועש, און געהמען א ריינע, וו״יסע, וו־יבע טיכעלע, וועלכע זאל פאר־ נעהטען דעש גאנצען געווישען ארט, און דאש אריינשטעקען בעפאר זון־אונטערגאנג אין דעט געוויםען ארט אזוי טיעף ־ד• מעגליך, און זיך אינטערזונען אין אלע זייטען, און דאן ארוישנעהטען די טיכעלע אדן גוט נאבזעהן אויב עם איז

ריין. 2. אויב די טיכעלע קאן ליגען אינשייד פון בעפ!אר זון־

אונטערגאנג ביז שטערען בעיוי־זען דך, איז געוויס גוט. 3. אויב זי האט געפונען אויף די טיבעלע א רויטליכען, א שווארצען אדער א געלבען פלעק, טוז זי ווארטען ביז טארגען פארנאבט און דאן דיך גוט אונטערזוכען, ווי עס איז אגגעצייגט אין פאראגראך• 1 פון דיעזען קאפיטעל, און אויב ז• געפינט די טיכעלע ריין, דארף זי צעהלען זיעבען ריינע

טעג. 4. אין די זיעבען ריינע טעג, דאקש זי זיך אונטערזובען

25

צווי׳ מאל א טאג טיט א וויישע, ווייבע טיבעלע, א״ דאש אר״ניעטעקען א פינגער די טיעף אין געווישען ארט, און ;אבזעהן אויב די טיבעלע איז ריין (בדיעבד, אויב זי האט דיך נור אונטערזובט דע ם עריטטען טאג פון די זיעבען ריינע

טעג, און דעש זיעבעטען טאג, קאן טען טקיל זיין). 5. אויב זי געפינט א רויטליבען פלעק, אין די זיעבען ריינע טעג, טוז זי בעפאר זון־אונטעדגאגג זיף גוט אוגטער־ זוכען ווי עש איז אנגעצייגט אין פאראגדאף 1, פון דיעזען קאפיטעל, און אויב זי געפינט די טיבעלע ריין, דארף זי

צעהלען נייע זיעבען ריינע טעג.

דאם דייניגען פאר דעי טבילה. 1. ענדע דעם זיעבעטען רייגעש מאג, נאבדעש ווי זי האט זיך אונטערזובט טיט א ריינע, ״ייסע טיבעלע, און גע־ פונען ריין, מוז זי אוישטאן די אוירינגלעך און אויך די ריגגען פון די פיגגער, אויב זי האט אירגענד ־ואי אויף איהר קער־ פער א וואונד וועלבער איז באדעקט מיט א פלאשטער א. ד. ג., טוז זי דאש ארונטערנעהמען, אויב זי האט א פלייט צייהן אין מויל, מוז זי דאש ארוישנעהטען, ווען זי האט .־ואטע אין די אויערען, זאל זי ארוישנעהמען, זי מוז אויך איהר גאנצען קערפער גוט און ריין אבוואשען אין א וואריטע באד, איהר קאפ גענוי רייניגען, די פערפלאבטעגע האר גוט דורבקעמען, די אויערען, די אויגען און די מויל אויםוואיטען, אב־טניידען די נעגעל פון די הענד און די פיש, די צ״נער אוישקלינען טיט א טוטפיק, ריין מאבען צווייטען די פינגער פון די פיס, אונטער די אריטש, אונטער די בריסט, רעש נאפיל און דעש גאז, און זיך לאזען באזיכטיגען פון א צווייטע

פרוי אויב זי איז איבעראל ריין.

26

2. טען טוז זי־ רייניגען פון טינט אדער פארב פלעקען, א. ד. ג.

3. די נענעל אביטניידען דאו־־ טען וו• גערדארינדיך, אבער ניט ווי טאנכע נארייטע פרויען רואם •טניידען כיז כלוט. 4. ווען עס קומט אויב צו געהן טבילה פרייטאנ־צד־ נאכט אדער יום טוב, מוז מען ד׳ נענעל אביטנ״דען ביי טא;, דדארום •טבת און יום טוב טאד א אידייטע פדוי ניט אב־

׳טניידען די נענעל. 5. טאנבע פרויע; עשען ניט קיין פליייט דעם זיעבעטע;

טאנ בעפאר די טבילה, דאם איז א נוטער טנהנ. 6. אויב ז׳ האט זיך פעריטטאבען טיט א •טטיקעל האלי;,

זאל ז׳ דאם פאר די טבילה ארויסנעהטען.

די טבילה. 1. ווען זי איז זיך טובל, זאל זי ניט צומאבען די אוינען און די מויל צופעשט, א־ן אויך ניט האלטען צו אפען, נור ווי

נעוואוינליך. 2. די וואםער אין מקוה דאו־־ זיין אום־געפעהר ביזין

ברוסט. 3. זי זאד זי־ ניט צופיעל איינבוינען ביים טובלין.

4. ד׳ וואםער אין מקוה מוז אריבערקומען איבער רעם נאנצען קערפער און ד׳ האר.

5. •ווען זי ׳טרעקט זיך אונטערצוטונקען, זאל א צווייטע פדוי •^בטונקען איהרע הענד אין מקדה און טיט די נאםע הענד איהר צוהאלטען, אבער ז׳ זאל איהר ניט צופעסט האל־ טען, אום ד׳ וואסער פון מקוה זאל ק^נען צוקוטען צום ארט

דואו זי האלט איהר אן. 6. נאך די טבילה, דדען זי איז נאך אין מקדה, זאל ז׳

27

לייגען איהדע הענד איינע אוי,? די צווייטע, אונטערען האר־ צען, און טאכען די ברבה:

בריך אהה ;י אלהינ.י מלך העילם איטי־ קדש:, בפציייזיי וצונו _על הטבילה•

.7. טאנבע פרויען טונקען זיך אויך אונטער אין טקוה נאכדעם ווי זיי טאכען די ברכה.

8. נאך די טבילה זאל זי זיך ניט באדען און וואשען. 9. מען עם טרעפט זיך אז דורך דעם וואס דעד מאן א־ז ביי איהר נעווען זעהט די פדוי באלד נאכדעם בלוט, איז דאם זעהר א גרויםע שאלה, און מען מוז דאס פרענען ביי

א רב. דינים פון א בלה.

1. יעדע בלה, אהן אונטערשיעד פון עלטער, טוז אבט טעג בעפאר די הופה יפאר נאכט זיך נוט בודק זיין (זיך אונטערזובען אין נעוויםען ארט) טיט א ריינע, ווייסע טי־עלע, און אויב עם זעהט זיך ניט קיין רויטליבער פלעק און זי איז ריין, דארף זי צעהלען זיעבען ריינע טענ, און ענדע די זיע־

1ען ריינע טעג נעהן טבילה אין א טקוה. 2. אויב די הופה איז נאבהער אבנעליינט נעווארען או•־ אנ׳אנדער צייט, טוז זי פרענען א שאלה ביי א רב,

אויב זי דארןת צעהלען נאך אמאל זיעבען ריינע טעג. 3. א כלה וועלבע איז בעפאר דעד הופה נאך ניט נעווען אין טקוה, מוז •יך דערווייטערען פון איהר טאן פון יעדע כאריהרוננ, זי דארף זאגאר ניט דין טיט איהר מאן אליין אין איין רום, ניט בי־ נאכט און ניט ביי טאנ. דאס ועלבע איז אויך ווען די כלה איז נעווען אין מקוד. פאר דער התונה, נאד זי האט נעקראנען איהר ״מאנאטליבע צייט״

בעפאר זיי זיינען צוזאמענגעקומען.28

4. נאך דער הופה, ווען די יוגנע פאר דינען צום ער־ שטען מאד זיך צוזאמענגעקוטען, מוז דך דער מאן גדייך אבזונדערען פון איהר, או; די יונגע פדוי מוז אבצעהלען פיער .!עג. צ. ב. ש., ווען זיי זיינען צוזאמענגעקומען זונטאנ ;או­ ז­ן אונטעדגאנג, מוז ד ווארטען ביז דאנערשטאנ בעפאר זון אונטערנאנג, און דאן זיך גוט בודק דין און טאן ווי עם >יז אנגעצייגט אין קאפיטעל: ״אונטערזובונג און ליינען

דעם צייכען״.

דינים פון א סינד־בעטארען. 1. באלד ווי עם הויבט דך אן ד* וועהעניש פון גע־ בורט, מוזען דיך מאן און פרוי פערמיידען פון יעדער בע־

־יהרונג. 2. ווען די פדוי האט א קינד געבארען, אויב זי האט אפילו קיין בלוט ניט געזעהן ביי׳ן געבארען דעם קינד, אדער ביי׳ן מפיל זיין, איז זי אונריין צו איהר מאן, ווי אנ׳אנדער

נדה. 3. אויב זי האט א זוהן געבארען, מוז ז• אבצעהלען זיעבען ריינע טעג, ווי עש איז אנגעציינט אין קאפיטעל:

״אונטערזובונג און לייגען דעש צייבעך. 4. אויב זי האט געבארען א טאבטער, מוז זי אב־ ווארטען זיעבען טעג פדן געבורט, און דא; ״לייגען א צייכעך און אבצעהלען זיעבען רייגע טעג, ווי עם איז אנגעצייגט אין קאפיטעל ״אונטערזובונג און לייגען דעם צייבען״ און דאן געהן טבילה אין א מקוד, (ווארום בייץ געבארען א טאבטער

מוז טען ווארטען 14 טעג ביז די טבילה). 5. אין מאנבע ערטער איז מען דך נוהג, אז אויב דער געבארענער קינד איז א באי געהט זי קיץ טבילה ניט אין די

29

40 טעג פון געבורט, און אויב דאס קינד איז א מיידעל, געהט די טוטעד קיין טבילה ניט אין די אבציג טעג פון גע־

בורט.

דינים פון ליכט בענשען. 1. יעדע פדוי דארך• אנצינדען ניט ווענעער ווי 2 ליבט

לבבדד שבת. י: ויען טען צינדעט אן די ליכט, פארשפרייט מען די העגד איבער די אוינען, מען זאל ניט זעהן די ליבט, און מען מאבט די ברבה : ״ברוך אתה יי אלהינו מלך העולם אשר קדשנו במצותיו וצדנו להדליק נר של שבת״, און דאן נעהמט

זי ארונטער די הענד און זעהט די ליבט. 3. מען דארך• בענטשען ליבט אין דעם ארט ,׳ואו מען וועט עםען שכת, אבער אנצינדען ליבט -א!־־ מען אין יעדען

רום וואס טען יוזט. 4. בעפאר מען בענשט ליבט דארף מען ארויפלייגען

די הלה אויפ׳ן טיש. 5. מען איז זיך נוהג צו בענטשען ליבט 15 טינוט בע־

פאר זון אונטערנאנג. 6. נאבהער ווי זי האט געבענשט ליבט טאר זי ניט טא;

קיי; ארבייט רואם עם איז פארכאטען אום שבת. 7. אויב איבער פארשיעדענע בבות קען די פרוי קיין

דיבט ניט בענטשען, זאל דער מאן בענטשען ליבט.

פלייש זאלצען. 1. מיר געפינען פיר נויטיג אויפמערקזאם צו מאכען די אמעדיקאנער אידישע פרוי, אז ווען זי געהט קויפען פלייש

30

זאל זי זיך ניט פארלאזען אןי,כ דעם םיין פון ווינדאו אז עם איז כשר, נדר זי זאל זיך נוט נאכפרעגען אויפ׳ן בוטשער,

אויב ער איז אנ׳עהרליכער אץ עם איז ריכטיג כשר. 2. ,ווען זי האט געקויפט כשר׳ע פלייש, זאל זי עם וויי־ קען א האלכע שטונדע אץ וואםער און גוט אראפוואשען די פארנליווערטע בליט פון אויבען, נאכהער זאל זי ארויםנעה־ טען די פלייש און לאזען אכיםעל אפרינען די וואםער, און

דאן עם זאלצען. 3. די זאלץ דארף ניט זיין קיץ צו דינע, און אדי־ ניט

קיץ צו נרויםע שטיקלעך. 4. מען דארףו זאלצען די פלייש פון אלע זייטען, און

טשיקענם דאדך. מען זאלצען אוץ־ אינםייד. 5. די פלייש דארף זיך זאלצען א שטונדע.

6. נאכ׳ן זאלצען א שטונדע ךאו־־ מען אכשאקלען די זאלץ און נאכהער גוט אבשווענקען צוויי טאל די פלייש מיט

׳ואםער. ד. דער זאלץ־כרעט מוז זיין טיט לעכעלאך, אדער ער דארןז לינען געכויגען, אום די כלוט זאל קענען ארונטער־

רינען.

31

שלום־וואדט. ניט אלע דינים, וועלבע עש קומען פאר אין אלטענליבען לעבען, האבען טיר נעשריבען, און עם ,־ואלט אוץ־ קיינע נו־ צען נעבראנט אויב מיד וואלטען עש יא נעטהאן, ווייל צו די טעהרםטע דינים מוז מען האבען א רב, וועלבער ווייש ווען און ווי אזוי עש דאר־ נעטאן ווערען. אי; אלנעמיין דארף נור נעזאנט יוערען, אז ווען עש קימט פאר עטוואס ניט ווי כעוואוינליך, זאל מען פרענעז א שאלה ביי א רב, סיי אי; שאלות פין נעשלעכטליבען לעבען און םיי אין אנדעדע זא־ נען, ווי צ. ב. ש. אויב מען נעפינט אין די טשיקען ניט יוי נעווא־ינליך, דאר־ טען פרענען א שאלה ביי א רב, ניט יוי מאננע פרויען ד־ינקען אז נדד ווען טען געפינט א נידעל א־ן פופיק איז א שאלה, דאם איז א נרויסער טיםטייק, עם איז א,־יך א מיםטייק פון פיעלע פרויען וואם דיינקען, אז עב איז ניט שעהן צו ריידען מיט א רב ווענען א שאלה פון פרויען־זאכען. די קלונע פדוי דארף וויסען אז דער רב איז א ניישטלינער דאקטאר, און אזדי ווי זי פיהלט קיין שאנדע ניט ווען זי דערצעהלט דעם דאקטאר אלעם אין בעצוג צו פרויען־קראנקהייטען, אזוי דארף זי קיין שאנדע ניט פיהלען,

ווען זי דערצעהלט דעם רב אין בעצו; צו פרויען־שאדות.

32