ÕÀÒÀÃÒÀÉ ÑÓÓ ÁÀ ÒÎÃÎÑ ØÓÂÓÓ

ÎÐ×ÓÓËÑÀÍ:Â.Ñýðãýëýí (1-ð á¿ëýã, 2-ð á¿ëãèéí 1, 2 äóãààð õýñýã, ªìíºõ ¿ã)À.Áàò-Î÷èð (2-ð á¿ëãèéí 3, 4, 5-ð õýñýã)Ö.Áàòìºíõ (2-ð á¿ëãèéí 6-ð õýñýã )Æ.Äàøöýðýí (2-ð á¿ëãèéí 7-ð õýñýã)Ý.Öýëìýã (3-ð á¿ëýã)Ñ.Ñî¸ëæèí (4-ð á¿ëýã)Ä.̺íõöýöýã (5-ð á¿ëýã)Ä.Ñàðóóë (Òºãñãºëèéí ¿ã)

ÕßÍÀÑÀÍ: Ö.Áàòìºíõ Ì.Áèíäýðúÿà Á.Òºãñáàÿð Ä.Àëòàíáèëýã Á.Íàðàíçóë Ý.Õóâèëàé Ñ.ªíºáèëã¿¿í Á.Æàâõëàí Ä.Àðèóíçàÿà Ý.Ñàðóóë

ÕÝÂËÝËÈÉÍ ÄÈÇÀÉÍÅÐ:Ö.Ãàíãàíöýöýã

“̺íõèéí ¯ñýã” ÕÕÊ-ä ýõèéã áýëòãýæ õýâëýâ.

Èâýýí òýòãýñýí:

© 2013 “Õàòàãòàé Ñóó áà Òîãîñ Øóâóó”, Ïåòåð ÏÎÏÕÀÌ íîìûí çîõèîë÷èéí çºâøººð뺺ð Ìîíãîë Óëñàä õýâëýâ. Ýíýõ¿¿ íîìûã Æàê Óýòåðôîðä ñàíãèéí çºâøººðºëã¿éãýýð á¿òíýýð íü õýñýã÷ëýí ôîòî çóðãààð, êîìïüþòåð, ýëåêòðîí, áóþó áóñàä õýâëýí íèéòëýõ àðãààð õýâëýí îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.

ÀÍ ÑÀÍ ÑÓÓ ×È

ÏÅÒÅÐ ÏÎÏÕÀÌ

ÕÀÒÀÃÒÀÉ ÑÓÓ ÁÀ ÒÎÃÎÑ ØÓÂÓÓ

Ëîíäîí • Ñèäíåé • Îàêëàíä • Èîõàíñáóðã

Çîõèîã÷èéí ýðõèéí çºâøººðºëòýé㺺ð Ìîíãîë Óëñàä õýâëýâ. Õýâëýëèéí ýðõèéã ® Æàê Óýòåðôîðä ñàí 2013 Çîõèîã÷èéí ýðõèéã ® Ïåòåð Ïîïõàì 2011 îí

5 7 9 10 8 6 4Ðàíäîì Õàóñ Ãðóïï Êîìïàíè

Ýáóðè õýâëýëèéí Ðàéäåð òàìãàòàéãààð 2011 îíä õýâëýãäñýí.

Çîõèîã÷èéí ýðõèéã ® Ïåòåð Ïîïõàì 2011 îí

Ïåòåð Ïîïõàì 1988 îíû Çîõèîã÷èéí ýðõ, Çàãâàð áîëîí Ïàòåíòûí àêò áè÷ãèéí äàãóó ÝÍÝÕ¯¯ ÇÎÕÈÎË-ûí çîõèîã÷ ìºí áîëîõûã ìýäýãäñýí.

Çîõèîã÷èéí ýðõ áàòàëãààæñàí. Çîõèîã÷èéí ýðõ ýçýìøèã÷èéí çºâøººðºëã¿éãýýð ýíýõ¿¿ õýâëýëèéã õóóëáàðëàõ, àõèí ñýðãýýí ãàðãàõ, ìºí öàõèì õýëáýð, ãàð áè÷âýð, îëøðóóëàã÷, áè÷ëýã õèéõ áîëîí áóñàä òºðëèéí

àðãààð äàìæóóëàõûã õîðèãëîíî.

Ðàíäîì Õàóñ Ãðóïï, á¿ð.äó.954009

Ðàíäîì Õàóñ Ãðóïïèéí äîòîîä êîìïàíèóäûí ìýäýýëëèéã àâàõ õàÿã www.randomhouse.co.uk

Õýâëýëèéí á¿ðòãýë Èõ Áðèòàíû òºâ ñàíãààñ Ðàíäîì Õàóñ õÿçãààðëàãäìàë Ãðóïï

St Ives PLC êîìïàíèéí Clays õÿçãààðëàãäìàë êîìïàíè Èõ Áðèòàíèä õýâëýæ õàâòàñëàâ.

ISBN 9781846042485 (õàòóó õàâòàñò) ISBN 9781846042492 (纺ëºí õàâòàñò)

Îëîí òîîãîîð çàõèàëàõ áîëîìæòîé. Äýëãýðýíã¿é ìýäýýëýë àâàõ áîë 020 7840 8487 äóãààðò

õóäàëäàà õºãæ¿¿ëýëòèéí áàãò õîëáîãäîíî óó.

Äóðòàé çîõèîë÷èéí íîìíóóäûã àâàõûã õ¿ñâýë www.randomhouse.co.uk ñàéòàä õàíäàæ ñàíàë èëãýýíý ¿¿.

Õýâëýëèéí ýðõèéã ® ÆÀÊ ÓÝÒÅÐÔÎÐÄ ÑÀÍ 2013 îí. Àíõíû õýâëýë. ÌÎÍÃÎË ÓËÑ

“Òýíãýðèéí õàÿàíààñ àëñûí àëñàä ÷è÷èðõèéëýí áóé øèíý ºäðèéí ãýðýë ãýãýýíýýð ñýðýõèéã õ¿ëýýí, àìãàëàí òàéâàí íîéðñîæ áàéãàà ýìçýãõýí äýëõèéã ìýäðýõäýý ìèíèé ñýòãýë ¿ðãýëæ õºäºëæ áàéäàã.”

Àí Ñàí Ñóó ×è, Áèðìýýñ áè÷ñýí çàõèäàëóóä

“Òàíû äóóäëàãàíä òýä õàðèó ºãºõã¿é áºãººñ Ãàíöààðàà ÷è àëõ Øàðõàëñàí æààõàí ç¿ðõýý Àÿíãûí äºëººð øàòàà. Òýð ãàíöààðàà ë ä¿ðýëçýí àñàæ áàéã.”

Ðàáèíäðàíàò Òààã¿ð, “Ãàíöààðàà ÷è àëõ”

“Õààíò óëñûí ìààíü óäèðäàã÷, õººðõºí ø¿¿, õººðõºí æààõàí ø¿¿ ”

Ïî ×èò Êîí òîñãîíû Ýìýý, Êà÷èí ìóæ, à÷ îõèíäîî äóóëàõ íü

ÃÀÐ×ÈÃ

ÎÐØÈË 9

ÍÝÃįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ: ÀÀÂÛÍ ÎÕÈÍ 15 ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ: ÒÎÃÎÑÛÍ ÁÈØÐÝÍ ÄÝÌÆÈÃ×ÈÄ 29 1. Îðîéí ÿðèà 29 2. Àíõíû èëòãýë 45 3. Ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýë 60 4. Õàðóóñàë 81 5. Íýýëòòýé çàì 100 6. Ýöãèéí öóñ 116 7. Ãýðèéí õîðèî 128 ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ: ÓÓÆÈÌ ÄÝËÕÈÉ 157 1. Îõèíû ãóíèã 157 2. Òàâòûí á¿ëýã 175 3. Ñò. Õüþ ñóðãóóëèéí äîðíûí á¿ñã¿é 182 4. Ñîíãîëò 195 5. Ãàéõàìøèãò ýìýãòýé 207

ĪЪÂįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ: ÝÇÝÍÒ ÓËÑÛÍ ÇÀËÃÀÌÆËÀÃ×ÈÄ 225 1. Öîð ãàíöààð 225 2. ¯íýìëýõ¿é ÿëàëò 243 3. Ãýãýýíòýí óðò íàñëàã 255 4. Íîáåëèéí Ýíõ òàéâíû øàãíàë 278 5. Áààòðóóä áà óðâàã÷èä 295

ÒÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ: ÈÐÝÝįÉÍ ÇÀÌ 3131. Ñóóòàé óóëçñàí íü 313 2. Õàð äàðñàí ç¿¿ä 326 3. Óëáàð øàð õóâüñãàë 340 4. Òîãîñûí íºëºº 352

ÒªÃÑêËÈÉÍ ¯Ã 364

ÎÐØÈË

2010 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðä Áèðì Óëñ õîðèí æèëèéí äàðààõ àíõíû ñîíãóóëüäàà áýëäýæ áàéâ. Õàðèí Àí Ñàí Ñóó ×è ºìíºõ äîëîîí æèëèéí òóðø òàñðàëòã¿é

ãýðèéí õîðèîíä õîðèãäîæ áàéñàí þì.Ìèíèé áèå ñîíãóóëü áîëîõîîñ çóðãààí õîíîãèéí ºìíº Ðàíãóóí õîòîîð õºíäëºí ãóëä àÿëàõ çóóðàà àíãëèàð ìóóã¿é ÿðüäàã òàêñèíû æîëîî÷òîé ÿðèëöàõ çàâøààí òîõèîæ áèëýý. Áè ò¿¿íýýñ ”Òà ñîíãóóëüä ñàíàëàà ºãºõ ¿¿” ãýæ àñóóâ.“¯ã¿é!”, “Áè ¿¿íä äóðã¿é!, Ýíý áîë õóäëàà ç¿éë!, Òýä á¿õ õ¿ì¿¿ñèéã, äýëõèé äàõèíûã õóóð÷ áàéíà. Òýä èõ øóíàëòàé!, Àðä÷èëàë ãýæ þó áîëîõûã òýä ìýääýãã¿é õ¿ì¿¿ñ...” ãýæ òýð ºã¿¿ëýâ. Äàðààõàí íü òýðýýð “õýðýâ ñîíãóóëü ºãºõã¿é áîë áèäíèéã àëæ ìýäíý ãýæ àéñàíäàà ìàíàé ýõíýð ñîíãóóëü ºãºõ ãýæ áàéãàà, áè ÷ èéì äàðàìòòàé áàéãàà ó÷èð ìºí àäèë ñîíãóóëü ºãíº” ãýæ õýëñýí.

Òýð íàäàä Èíñåéíèé Òåõíîëîãèéí Èõ Ñóðãóóëèéã èíæåíåðèéí ìýðãýæëýýð òºãññºí ãýäãýý õýëýõýä áè ò¿¿íýýñ òýãâýë ÿàãààä òàêñèíû æîëîî÷ õèéæ áàéãàà áèëýý ãýæ àñóóëàà. “Áè òºðèéí àëáàíä àæèëëàõ äóðã¿é, ýíý ÷èíü õóëãàé õèéíý ë ãýñýí ¿ã. Òèéìýýñ áè òàêñè æîëîîäîîä ÿâæ áàéíà. Áè óëñ îðíûõîî òºëºº àæèëëàæ ñàéí ¿éëñ á¿òýýõèéã õ¿ñäýã. Áè õóëãàé õèéõèéã õ¿ñäýãã¿é. Ìàíàé àðä ò¿ìýíä ìºíãºíººñ èë¿¿ àðä÷èëàë ÷óõàë õýðýãòýé...” ãýæ áèëýý.

Ýíý ñîíãóóëü áîë ìèíèé õóâüä òîõèîëäñîí õàìãèéí õà÷èðõàëòàé ñîíãóóëü áàéâ. ªìíºõ ñîíãóóëüä õîë òàñàðõàé òýðã¿¿ëñýí Àí Ñàí Ñóó ×èãèéí Àðä÷èëëûí Һ뺺õ ¯íäýñíèé Ëèã (National League for Democra-cy NLD) íàì õýðâýý øèíý ¿íäñýí õóóëèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷, Àí Ñàí Ñóó ×è áîëîí õîðèî, øîðîíä áàéãàà á¿õ ãèø¿¿íýý íàìààñàà õººâºë ñîíãóóëüä îðîëöîõ áîëîìæòîé ãýñýí øààðäëàãûã ýðõ áàðèã÷èä òàâüæýý. Òóñ íàì óã ñàíàëûã õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçñàí ó÷èð á¿ðòãýëýýñ õàñàãäàæ íàì áèø áîëîâ. Òºðèéí á¿õ àëáàí õààã÷äûã àëáàí õ¿÷ýýð ýëñ¿¿ëñýí, öýðãèéí ýðõ áàðèã÷äûí ñàíõ¿¿æèëòòýé îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà áîëîõ Ýâ Íýãäýë, Õºãæëèéí Àññîöèàöèéã (Union Solidarity and Development Association -USDA) çàëüæèí àðãààð Ýâ Íýãäýë, Õºãæëèéí Íàì (USDP) áîëãîí õóâèðãàâ. Õàìãèéí òîì ýíý íàì ñîíãóóëüä àìàðõàí ÿëàëò áàéãóóëñàí ÷ õýäõýí ñàð îðøèí òîãòíîæýý. Àðä÷èëëûí Һ뺺õ ¯íäýñíèé Ëèãèéí ñîíãóóëüä ºðñºëäºõã¿é ãýñýí ñàíàëûã ýñýðã¿¿öýæ òóñ íàìààñ òàñðàí ãàðñàí æèæèã íàìóóä ñîíãóóëüä ºðñºëäºæ áàéëàà.

Ñîíãóóëèéí ñóðòàë÷èëãààíû õýäýí äîëîî õîíîãèéí òóðøèä Ðàíãóóíä óóð àìüñãàë íàì òàéâàí áàéâ. ßìàð ÷ ñîíãóóëèéí óóëçàëò áîëñîíã¿é, çóðàãò õóóäàñ ºëãºñºíã¿é, íàìàà ñóðòàë÷èëàí öàãààí õîîëîéãîîð çàðëàí ãóäìààð õîëõèõ ìàøèí ÷ ¿çýãäñýíã¿é.

ÎÐØÈË10

ßìàð íýãýí æèðèéí áóñ ç¿éë áîëîõ ãýæ áàéãààã ãýð÷ëýõ ç¿éë¿¿ä ãýâýë Ýâ íýãäýë, Õºãæëèéí Íàìûí ñóðòàë÷èëãààíû õýäýí ñàìáàð, öýðãèéí ýðõ áàðèã÷äûí ìýäëèéí “Ìüÿíìàðûí Øèíý Ãýãýý” ñîíèíãîîð äàìæóóëàí õ¿ì¿¿ñèéã ñàíàëàà ºãºõèéã ÿòãàñàí ºäºð òóòìûí íîìëîëóóä ë áàéëàà.

Òèéì íýãýí ñóðòàë áè÷èãò “Ñîíãóóëèà ºãºõ ýñýõ íü õóâü õ¿íèé õýðýã” ãýñýí áîëîâ÷ “ñîíãóóëèéã ýñýðã¿¿öýõýä õ¿ì¿¿ñèéã òóðõèðñàí õ¿íä õóóëèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýí íýã æèëýýñ èõã¿é õóãàöààãààð øîðîíä õîðèõ, çóóí ìÿíãàí êÿòààð òîðãîõ, ýñâýë òóñ õî¸ð øèéòãýëèéã äàâõàð îíîîõ áîëíî” ãýæ òýìäýãëýæýý. Òóñ ñîíèíû íýãýí çóðàãò “Îëîí íàìûí àðä÷èëñàí åðºíõèé ñîíãóóëü” ãýñýí áè÷èãòýé àðê ðóó ÷èãëýí èíýýìñýãëýí àëõàæ ÿâàà á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéã õàðóóëñàí áàéíà. Õ¿ì¿¿ñèéí öààíà “Ýíõ àìãàëàí, îð÷èí ¿åèéí, õºãæèíã¿é àðä÷èëñàí àðä ò¿ìýí” ãýæ òàéëáàðòàé òýíãýð áàãàíàäñàí ºíäºð øèëýí áàðèëãóóäòàé îð÷èí ¿åèéí õîò õàðàãäàí, èðãýäèéí íýã íü “Çîðèëãî òîäîðõîé áàéíà, Íýãäýöãýýå” ãýæ õýëæ áàéãààãààð ä¿ðñýëæýý.

̺í ñîíèíû íýãýí íèéòëýëä õîðèí æèëèéí ºìíº ñîíãóóëü áîëñîí ÷, ¿ð ä¿í ìóóòàé áàéñàí òàëààð äóðäñàí áàéíà. “ßìàð ÷ çîðèëãî, çîðèëò, ä¿ðýìã¿éãýýð óðàëäààíàà ýõë¿¿ëñýí ã¿éëòèéí òàìèð÷èäòàé àäèëõàí áàéñàí ó÷ðààñ òýð ñîíãóóëü óòãà ó÷èðã¿é áîëñîí. ªºðººð õýëáýë õàðààã¿é õ¿ì¿¿ñ ç¿ã ÷èãýý îëîõã¿éòýé àäèë þì” ãýæ áè÷æýý.

1990 îíû ñîíãóóëèéí òàëààðõè íèéòëýëèéã ýñ òîîöâîë Àí Ñàí Ñóó ×è áîëîí ò¿¿íèé õàìòðàí ç¿òãýã÷äèéí òóõàé ÿìàð ÷ õýâëýìýë ìýäýýëýë, íýâòð¿¿ëýã ãàðààã¿é.

¯íýíäýý 1990 îíä ñîíãóóëü áîëîí ñàíàëûí õóóäàñ òîîëîõ ÿâö õàðüöàíãóé øóäàðãà ÿâàãäñàí ó÷èð Àðä÷èëëûí Һ뺺õ ¯íäýñíèé Ëèã, ìºí òóñ íàìûí ¿íäýñòýí, ÿñòíû ýâñýë¿¿ä 94 õóâèéí ñóóäëûã àâ÷ ÿëàëò áàéãóóëñàí.* ßëàëòûã õ¿÷èíã¿é áîëãîñíû äàðààãààð çàñãèéí ýðõ áàðèã÷èä òýðõ¿¿ áàñàìæëàë äîðîìæëîëîî àðä ò¿ìíèé îé òîéíîîñ àð÷èõ, ýðõ áàðèã÷äûí õóâüä õóóëü ä¿ðìèéã ÿìàð íýã àðãàà𠺺ðèéí áîëãîõ ãýæ õîðèí æèë çîâæýý. Ýöñèéí ýöýñò èéì áàéäëûí óëìààñ ýíý ñîíãóóëèéã õèéõýä õ¿ðñýí áàéíà.

Ñîíãóóëü øóäàðãà ÷ºëººòýé ÿâàãäâàë ýðõ áàðèã÷äûí òºëººëºã÷èä ÿëàëò áàéãóóëàõ áîëîìæã¿é ó÷èð òýä ãàäààäûíõíûã ñîíãóóëüä îðîëöóóëàõûã õ¿ññýíã¿é. Ñîíãóóëèéã àæèãëàõ ãýñýí ãàäààäûíõíû ñàíàë, ãàäààäûí ñýòã¿¿ë÷äèéí âèç õ¿ññýí õ¿ñýëòýíä òàòãàëçñàí õàðèó ºã÷ áàéâ. Áè ºìíº îðæ èðñýí øèãýý æóóë÷íû æóðìààð èðñýí þì.

Ñîíãóóëèéã áóäëèàíòóóëàõ æèãøìýýð àðãà õýðýãñýë íü ñîíãóóëèéã óðüä÷èëàí çîõèîí áàéãóóëæ ñàíàë õóðààõ ÿâäàë áàéâ. ̄ ¿íèé òóëä òºðèéí àëáàí õààã÷èä áîëîí áóñàä õ¿ì¿¿ñèéã îëíîîð íü ýðõ áàðèã÷äûí òºëººëºã÷äèéí íàìä àëáàäàí ñàíàë ºã¿¿ëæ áàéëàà. Áèðìèéí öºëºãäñºí ñýòã¿¿ë÷äèéí ýðõëýí ÿâóóëäàã “Irrawaddy” íýðòýé ìýäýýíèé öàõèì õóóäñàíä Ýâ Íýãäýë, Õºãæëèéí Íàìûí àëáàíû òºëººëºã÷ õýëýõäýý “Ðàíãóóí äàõü îëîí íèéòèéí ãó÷èí íèéãýìëýãèéí ãèø¿¿äýýñ õýðõýí óðüä÷èëàí ñàíàë àâàõ òàëààð áèä ÿðèëöñàí” ãýæýý.* Òºðèéí àëáàí õààã÷èä áîëîí Óëààí Çàãàëìàé, Ãàë êîìàíä çýðýã ýðõ

ÎÐØÈË 11

áàðèã÷äûí ñàíõ¿¿æ¿¿ëäýã áàéãóóëëàãóóäûí ãèø¿¿ä óðüä÷èëàí ñàíàëàà ºãºõ øààðäëàãàòàé õ¿ì¿¿ñèéí òîîíä îðñîí áàéâ. Èéìýðõ¿¿ áàéäëààð îëîí ºäðèéí ºìíº óðüä÷èëàí àâñàí ñàíàë õóðààëò íü öýðãèéí õ¿÷íèé àëáàäëàãûí äàãóó ÿâàãäæýý. Ðàíãóóí õîòîä ñºðºã õ¿÷íèéõýíèé ÿëàõ ìàãàäëàëòàé ñîíãóóëèéí òîéðãóóäàä õ¿ññýí ¿ð ä¿íäýý õ¿ðýõ çîðèëãîîð óðüä÷èëàí áºãëºñºí ñàíàëûí õóóäñóóäûã íýìæ õèéæýý. Ñàíàë õóðààëòààñ õî¸ð õîíîãèéí äàðàà ÿìàð íýãýí òàéëáàðã¿éãýýð, Ýâ Íýãäýë, Õºãæëèéí Íàìûí òºëººëºã÷ Ôðàíöûí Õýâëýëèéí Àãåíòëàãò “Áèä 80 õóâèéí ñóóäàë àâñàí àìæèëò ãàðãàñàíäàà áàÿðòàé áàéíà” ãýæ ìýäýãäæýý. Ýíý ¿åä íàìàéã áîëîí íóóöààð íýâòýðñýí áóñàä ñóðâàëæëàã÷èéã àëáàäàí ãàðãàñàí áèëýý. Òàéëàíä, Áèðìèéí õèë äýýð áàéðëàõ Ìýé Ñîòûí ÷ºëººò á¿ñ äýõ Àðä÷èëëûí òºëººõ ¯íäýñíèé Ëèãèéí îôôèñò ñîíãóóëèéí äàðààãèéí æ¿æãèéí ¿éë ÿâöûã áè õàðæ áàéâ.

Õýäèéãýýð Àí Ñàí Ñóó ×èãèéí àðâàí íàéìàí ñàð õîðèãäîõ ÿë íü 11-ð ñàðûí 13-íä äóóñàæ áàéñàí áîëîâ÷ ýöñèéí ìèíóòûã õ¿ðòýë ò¿¿íèéã ñóëëàõ ýñýõ íü òîäîðõîé áèø áàéëàà. Ãýâ÷ íàìûíõàí íü ººäðºã ¿çýëòýé áàéæ, õóóëü÷ íü “ò¿¿íèéã öààøèä õîðèõ õóóëèéí ÿìàð ÷ ¿íäýñëýë áàéõã¿é” ãýæ ìýäýãäýâ. Õî¸ð õîíîãèéí ºìíººñ ÀÒ¯Ë íàìûí ýìýãòýé ãèø¿¿ä ò¿¿íèéã õîðèîíä áàéõ ¿åä èõýâ÷ëýí öîîæòîé áàéñàí íàìûí òºâ áàéðûã öýâýðëýí, àãààðæóóëàã÷èéã àæèëä îðóóëæýý.

Óëñ òºðèéí õýðýãòýé 2200 îð÷èì õîðèãäîë Áèðìèéí øîðîíä õîðèãäñîí õýâýýð ¿ëäñýí ÷ 11-ð ñàðûí 13-íû îðîéí 5 öàã ºíãºðìºãö Ñóóãèéí äîëîîí æèë õàãàñûí õîðèî äóóñëàà. Òýð ºäðèéí Ëîñ Àíæåëåñ Òàéìñ ñîíèíä îðîéí 5 öàã 15 ìèíóòàíä äàðààõ ìýäýýëëèéã íèéòýëñýí áàéíà. “Ãàð áóó, íóëèìñ àñãàðóóëàã÷ õèéãýýð çýâñýãëýñýí öýðã¿¿ä Èõ ñóðãóóëèéí ºðãºí ÷ºëººã õààæ ºðãºñò òîðîí õàøààã çàé÷ëàí íýýõýä ¿é îëîí äýìæèã÷èä öýöýðëýãò áàéøèíãèéí õààëãà ðóó ã¿éëäýöãýýëýý. 20 ìèíóòûí äàðàà 65 íàñòàé ýìýãòýé òîëãîéãîî õàøààí äýýã¿¿ð öóõóéëãàëàà”.

Öóãëàðñàí õ¿ì¿¿ñ “Óðò íàñëààðàé, Àí Ñàí Ñóó ×è!” õýìýýí õîîëîé íèéë¿¿ëýí õàøãèð÷ áàéâ. Òýðýýð õàðèóä íü ”Òà á¿õíèéã õàðàõ òóí òààòàé áàéíà. Òà íàðûã õàðàëã¿é èõ óäñàí áàéíà ø¿¿” ãýëýý. Ëîíäîíãèéí “Òàéìñ” ñýòã¿¿ëèéí 11-ð ñàðûí 14-íèé äóãààðò “Çàðèì õ¿ì¿¿ñ áàÿðûí íóëèìñ àñãàðóóëàí óéëöãààæ, á¿ãä ë ìýíä÷èëãýý äýâø¿¿ëýí, õàéðëàæ õ¿íäýòãýñýí ¿ãñ óðñãàæ áàéëàà. Àí Ñàí Ñóó ×è 10 ìèíóòûí òóðø õ¿ì¿¿ñèéí òàëàðõàõûã ñîíññîîð ¿ã õýëýõ áîëîìæ ãàðñàíã¿é” ãýæ ìýäýýëæýý.

Àðä÷èëëûí Һ뺺õ ¯íäýñíèé Ëèã íàìûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷äûí íýã, àðâàí åñºí æèë øîðîíä ñóóãààä ñóëëàãäñàí íàìûí íýãýí àõìàä ãèø¿¿í ºìíºõ äîëîî õîíîãò íàäàä èéíõ¿¿ õýëñýí þì. “Íàìàéã áîëîí áóñàä õ¿ì¿¿ñèéã ñóëëàãäàõàä ñàâàíä ñóóëãàñàí öýöãèéã óñëàõàä óðãàìàë ñýðãýäýãòýé àäèë áàéñàí. Õàðèí Àí Ñàí Ñóó ×è ñóëëàãäâàë áîðîîíû óëèðàë ýõëýõòýé àäèë áîëæ, á¿õ õºäºº òàë íîãîîð÷ öýöýãëýõ áîëíî”. ¯íýõýýð õýäýí ºäðèéí òóðø óóð àìüñãàë èéì áàéäàëòàé áàéâ.

Áèðìèéí öýðãèéí ýðõ áàðèã÷èä ìàø çàëüæèí àðãà ìýõ õýðýãëýâ. Äýëõèé äàÿàð øóóãèàí òàðüñàí öóóòàé áàÿð õººðèéí ñ¿ð íºëººíä äîëîî õîíîãèéí ºìíº áîëñîí ñîíãóóëèéí õýòýðõèé áóñàðìàã ¿éëäýë íü óë ìºðã¿é ìàðòàãäñàí áàéëàà.

ÍÝÃįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ

ÀÀÂÛÍ ÎÕÈÍ

Àí Ñàí Ñóó ×è 2010 îíû 11-ð ñàðä õîðèîíîîñ ãàð÷ èðýõäýý ñàðààíà öýöýã øèã ºíãºëºã, àìàð÷ ÿâààä ë èðñýí ìýò õàðàãäàæ áàéâ. Ãåíåðàëóóä

ñîíãóóëüä îðîëöîõ áîëîìæèéã ò¿¿íä îëãîîã¿é áºãººä ñîíãóóëèéã óðüä÷èëàí çîõèîí áàéãóóëæ, ººðñäèéí òºëººëºã÷ íàðààð ä¿¿ðãýñýí íàìàà ÿëóóëæ ÷àäæýý. Ò¿¿íèéã õóóëèàð ÿëãàâàðëàí òóñãààðëàñàí õýâýýð áàéâ. Ãýõäýý äýýðõè îðîëäëîãóóäûí àëü íü ÷ ¿ð ä¿í àâ÷èðñàíã¿é. Ò¿¿íèé õàøààã ìÿíãà ìÿíãàí äýìæèã÷ íàð òîéðîí õ¿ðýýëñýí õýâýýð, ýðõ áàðèã÷äûí óóðûã õ¿ðãýñýýð, Ðàíãóóíä íàéìàí æèëäýý áîëîîã¿é îëîí ò¿ìíèé áàÿð õººð ¿ðãýëæèëñýýð áàéëàà.

Óëñ òºðèéí àìüäðàëä îðîëöîæ ýõýëñýí ¿åýñ íü ýõëýí ýðõ áàðèã÷èä ò¿¿íèéã áàðóóíû í¿¿ð öàðàé áîëñîí îõèí õýìýýí ø¿¿ìæèëæ áàéâ. Èéíõ¿¿ íýðëýñýí íü 1989 îíä õýòð¿¿ëýã áàéñàí áîë õàðèí îäîî ò¿¿íèéã õýò äîîãóóð ¿íýëñýí õýðýã áîëîõ áèëýý. Ó÷èð íü Àí Ñàí Ñóó ×è ͯÁ-ûí Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð àæèëëàæ áàéñàí Þ Òàíòààñ õîéøõè Áèðìèéí õàìãèéí àëäàðòàé õ¿í, Ìàõàòìà Ãàíäèãààñ õîéøõè õ¿÷èðõèéëëèéí ýñðýã óëñ òºðèéí òóóøòàé òýìöýã÷, Äàëàé ëàìûí àäèë íýð õ¿íäòýé áîëñîí áàéâ. Íýðèéã íü õýðõýí äóóäàõûã ìýäýõã¿é, äýëõèéí ãàçðûí çóðàã äýýð Áèðì óëñ õààíà áàéäãèéã çààæ ÷àäàõã¿é äýëõèéí îëîí ñàÿ õ¿ì¿¿ñèéí äîòíû òàíèë õ¿í áîëæýý.

Àí Ñàí Ñóó ×è óëñ òºðèéí òàâöàíä íýðä ãàðàõààñàà ºìíº îíöãîé àæèë õèéæ áàéãààã¿é áà ãýðèéí ýçýãòýé áàéñàí ãýäãýý õ¿ëýýí çºâøººðñºí ó÷èð ò¿¿íèéã òàíüæ ìýäýõ ãýñýí õ¿ñýëòýé îëîí õ¿ì¿¿ñ äóòóóãààð ¿íýëýõýä õ¿ðãýæýý.

Þ Òàíòûí à÷ õ¿¿ Òàíò Ìèíò Þ ººðèéí áè÷ñýí “Àëäàãäñàí óë ìºð¿¿äèéí óðñãàë” íîìîíäîî Ñóóã õàðãèñ öýðãèéíõíèé äàðàìòàíä îëîí æèëýýð íóõëàãäàæ áàéñàí ãýæ ä¿ðñëýí áè÷æýý. Ìàéêë Âè ×àðíè “ªíººãèéí Áèðìèéí Ò¿¿õ” íîìîíäîî ò¿¿íèéã õ¿ñýë çîðèëãîîðîî íýãäýí íÿãòàðøèõàä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áà ýðõ áàðèã÷äûí õóâüä òýðýýð æèíõýíý ººð÷ëºëò øèíý÷ëýë àâ÷ðàã÷ áèø õàðèí ãàäíû àþóë çàíàë äàãóóëñàí ýòãýýä áàéñàí ãýæ äóðäæýý. Íàìòàð ñóäëàà÷ Æàñòèí Âèíòë ò¿¿íèéã ººðèéíõºº õóâü çàÿàíä ººðºº áóðóóòàé ãýñýí åð áóñûí ä¿ãíýëò õèéñýí. Òýðýýð “Àí Ñàí Ñóó ×è øàëãàðñàí áàðüöààíû õ¿í áàéæýý”... Ìÿòðàøã¿é õàòóó ÷àíãà çàí íü ò¿¿íèéã ãýðèéí õîðèîíä áàéëãàæ áàéñàí, ò¿¿íèé ýðõ ÷ºëºº õýí ÷ òºëæ ÷àäàõààðã¿é ºíäºð ºðòºãòýé, õ¿÷èðõèéëëèéí ýñðýã íîìëîã÷ ìààíü ººðèéíõºº èòãýë

ÀÀÂÛÍ ÎÕÈÍ16

¿íýìøèëýý𠺺ðèé㺺 õîðèîíä áàéëãàæ áàéñàí ãýæ ò¿¿íèé òàëààð áè÷ñýí.

Ñóóã îëîí æèë õîðèîíä áàéñíûã áóðóóòãàõ íü ìîäîíä õ¿ë¿¿ëæ øàòààëãàñàí ãýõ Æàííà Ä Àðêûã áóðóóòãàñàíòàé àäèëõàí þì. Òýðýý𠺺ðèéí õ¿ñýë çîðèãîîð õîðèîíä áàéñàí íü ò¿¿íèé ÿìàð òóéëáàðòàéã õàðóóëàí æèðèéí Áèðì õ¿ì¿¿ñèéí õàìòààð äýëõèé äàÿàð àëäàðøèõàä õ¿ðãýñýí áèëýý.

Ñóóãèéí õîðèîã Íåëñîí Ìàíäåëàãèéí Ðîáèí àðàë äýýð õîðèí äîëîîí æèëèéí òóðø òóóëæ ºíãºð¿¿ëñýí õîðèîòîé õàðüöóóëøã¿é þì. Ìàíäåëëàã áîäâîë õýçýý ÷ õîðèîíîîñ ãàðààä ÿâàõ áîëîìæ ò¿¿íä áàéñàí. 1989 îíîîñ 2009 îíû õîîðîíä äóðòàé öàãòàà ýðõ áàðèã÷èä ðóó óòàñäàí, ÷åìîäàíàà áýëäýýä, îéð äîòíû õ¿ì¿¿ñ áîëîí ãýðèéí ¿éë÷ëýã÷äýý áàÿðòàé ãýæ õýëýýä òàêñèíä ñóóí îíãîöíû áóóäàë îðæ, ãàäààä ðóó íèñýõ áîëîìæòîé áàéñàí. Õýðâýý òýð èíãýñýí áîë ïàñïîðòûã íü õ¿÷èíã¿é áîëãîí ýõ îðîíäîî áóöàæ èðýõ çºâøººðëèéã õýçýý ÷ îëãîõã¿é áàéõ áàéñàí. Àþóëã¿é áºãººä õàéð õàëàìæòàé îð÷íûã ýðõýìëýí ãàäààä îðíûã çîðüñîí áîë äàéñíóóäûíõàà ã¿æèð ã¿òãýëýã, õàðèí äýìæèã÷äèéíõýý àéäàñ áîëãîîìæèéã èë¿¿ èõýýð òºð¿¿ëýõ áàéëàà.

Ýíý ñîíãîëòîî òýð ÿðèõ äóðòàé áèø, ó÷èð íü ýíý ñýäýâ 1988 îíîîñ õîéøõè ò¿¿íèé àìüäðàëûí õàìãèéí ýìçýã õýñýã áîëîõ ýõíýð õ¿í, ýõ õ¿í áàéõààñ òàòãàëçñàíòàé õîëáîîòîé áàéæ ÷ áîëîõ þì. Ýðõ áàðèã÷èä ýíý ñîíãîëòûã íü ò¿¿íèéã òàð÷ëàí çîâîîõîä àøèãëàñàí. 1999 îíû 1-ð ñàðä ãýðèéí õîðèî íü çàâñàðëààä äºðâºí æèë áîëæ áàéõàä Îêñôîðäîîñ ò¿¿íèé íºõºð Ìàéêë ò¿ð¿¿ áóë÷èðõàéí õîðò õàâäàðûí îíîøòîé, óäààí íàñëàõã¿é ãýñýí ìýäýý èðæýý. Öýðãèéí ýðõ áàðèã÷èä ýíý øàëòãààíûã ¿ë õàðãàëçàí, ìºí Õóíòàéæ ×àðëèç, ÿíãèéí àâõàé Ìàóíòáàòòýí çýðýã íýð õ¿íä á¿õèé îëîí íàéç íàðûíõ íü ãóéëòûã ÷ áàñ ¿ë õàðãàëçàí Ìàéêëä ýõíýðòýéãýý óóëçàõ áîëîìæèéã ¿ë îëãîí âèç ºãºõººñ òàòãàëçñàí. ¯¿íèé çîðèëãî íü òîäîðõîé, Àí Ñàí Ñóóã ººðèéíõºº ç¿ðõíèé óãààñ ãàðàõ ìºí ÷àíàðòàà çàõèðàãäàí åñºí æèëèéí ºìíº ýýæèéãýý àñðàí ñàõèõààð Ðàíãóóíä íèñýæ èðñýí øèãýý íºõ𺺠àìüä áàéõàä íü õàíü áîëîõîîð ãýð ë¿¿ãýý áóöàí íèñíý ãýæ òîîöîîëæýý. Áóöàæ èðýõ ÿìàð ÷ áîëîìæ îëäîõã¿é ãýäãèéã Ñóó ìýäýæ áàéñàí ó÷èð ÿâàõààñ òàòãàëçñàí áàéíà. Àí Ñàí Ñóóã ýìýãòýé õ¿íèé õàëóóí ñýòãýëýý ãýýñýí ãýæ ¿çýæ áàéñàí Àçè áîëîí áóñàä ãàçðûí õ¿ì¿¿ñèéí ¿çýë áîäëûã ýíý ÿâäàë óëàì äýâýðãýæ ºãºâ. Ãóðâàí ñàð áîëîëã¿é ò¿¿íèé íºõºð íàñ áàðæýý.

Æàñòèí Âèíòë ò¿¿íèéã ìÿòðàøã¿é õàòóó çàí ÷àíàðòàé ãýæ îëîí æèëèéí õîðèîíä áàéæ ÷àäñàí áàéäëààð ä¿ãíýñýí íü ç¿é ¸ñíû õýðýã þì. Õýðýâ òýð áóóæ ºãººä ãýð ë¿¿ãýý ÿâëàà ãýõýä ýíý íü õýíä ÷ îéëãîìæòîé, õ¿í ¸ñíû àñóóäàë áàéõ áàéëàà. Ò¿¿íèéã òýãëýý ãýýä õýí ÷ áóðóóòãàõã¿é. Õ¿ì¿¿ñ ò¿¿íèé ÿâñàí ãàçàð áîëãîíä íü ìýíäèéã ýðæ õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëýõ áàéñàí. ͺõðèéíõºº õàæóóä äàõèí îëäîõã¿é ºäð¿¿äèéã öóã ºíãºð¿¿ëýýä ýðãýëçýýíã¿é õóðàë áîëãîíä îðîëöîí Áèðìèéí àðä÷èëëûí òºëºº òýìöýëýý õ¿÷òýé ¿ðãýëæë¿¿ëæ áîëîõ ë áàéñàí. Ãýâ÷ Èõ ñóðãóóëèéí ºðãºí ÷ºëººíèé 54 òîîòîä ãýðýë ãàðàõã¿é áîë÷èõëîî ãýõýä ÿìà𠺺ð÷ëºëò ãàðàõ áàéñàí áîë?.

¯¿íèé õàðèóëò íü òóí èõ ººð÷ëºëò ãàðàõ áàéñàíä îðøèíî. Ñóóãèéí íºëºº íü ñýòãýë ñàíàà, îþóíû áîëîí óëñ òºðèéí òàëààñàà àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéâ.

ÀÀÂÛÍ ÎÕÈÍ 17

Ìàéêëä áè÷ñýí çàõèà áîëîí Áèðìä èðýõýýñýý ºìíº áîëîí äàðàà íü Áèðìèéí òóõàé áè÷ñýí íèéòëýëýýñ íü õàðàõàä òýðýýð àðä ò¿ìíýý õýðõýí çîâæ àìüäàð÷ áàéãààã Áèðìä àìüäðàõààð èðýõýýñýý ºìíº á¿ðýí ìýäýð÷ áàéñàí íü òîäîðõîé áàéäàã. Áàéãàëèéí áàÿëàã èõòýé îðíû àðä ò¿ìýí óäèðäàã÷ íàðûíõàà òýíýã áàéäëààñ áîëæ õýðõýí ÿäóó òàð÷èã áàéãàà, çàìáàðààã¿é íèéãýì ýäèéí çàñãèéí áîäëîãîîñ áîëæ õ¿ì¿¿ñ áèå, ñýòãýëèéí çîâëîíä ó÷èð÷ áàéãààã òýð ìýäýð÷ áàéñàí. Ýðõ ÿìáàòàé öàãàà÷ëàã÷ ìààíü 1988 îíä Ðàíãóóíä èðýýä òóñ îðíû ò¿¿õýíä áîëæ áàéñàí õàìãèéí ºðãºí õýìæýýíèé îëíûã õàìàðñàí áîñëîãîòîé òààðàâ. Àðä ò¿ìíèéõýý çîâëîí ç¿äã¿¿ðèéã èë¿¿ ñàéí îéëãîõ áîëæ, ¿¿íèéã ººð÷ëºõ ãýñýí ÷èí õ¿ñýë ýðìýëçýë óëàì òºðæ ýõýëæýý. Àðä÷èëëûí òºëººõ ¯íäýñíèé Ëèãèéã ¿¿ñãýí áàéãóóëæ, óäèðäàã÷ íü áîëîîä ñîíãóóëüòàé òýìöñýíýýð óëñ îðíîî íÿãòðóóëæ ÷àäñàí. Òýä öààøèä òóñãàé, õóâààãäìàë áàéõàà áîëüæýý. Ýðõ áàðèã÷èä ò¿¿íèéã ãàäíû çàâõðóóëàã÷, áàðóóíû õºë ãàð áîëîã÷, í¿¿äëèéí øóâóó, çóðàãò õóóäàñíû îõèí õýìýýí ÿíç á¿ðýýð õýëýõ áîëãîíä íü òýðýý𠺺ðèé㺺 àðä ò¿ìýíòýéãýý àìü íýãòýé ãýäýãò òóóøòàé áîëîõîî èëýðõèéëæ áàéâ.

Óëñ òºðèéí ãýõýýñýý èë¿¿ ¸ñ ñóðòàõóóí òàëäàà ýíý øèéäâýð íü õîðü ãàðóé æèë ñýòãýë ñàíààíû õóâüä ò¿¿íèéã äàðàìòëàí çîâîîæ áàéñàí. Õýçýý ÷ ººð÷ëºã人ã¿é ýíý øèéäâýð íü ñàÿ ñàÿ Áèðì÷¿¿äèéí ç¿ðõýíä ò¿¿íèéã ãýñýí õºäºëøã¿é áàéð ñóóðü ¿ëäýýñýí áèëýý. Òý𠺺ð îðîí ðóó íèñýýä ÿâ÷èõ áîëîìæòîé áàéñàí ÷ õýçýý ÷ òýãýýã¿é. Èéìýýñ ÷ àðä ò¿ìýíòýéãýý òàñðàøã¿é áàò áýõ õîëáîîã áèé áîëãîæ ÷àäñàí.

Ñóóãèéí çîðüñîí ¿éë õýðýãò ÷óõàë ¿¿ðýã àìëàëòààñ íü ãàäíà ººð ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä áèé. Áèðìèéí òóñãààð òîãòíîëûã õýëýëöýí òîõèð÷ áàéñàí õ¿íèé îõèí áàéõ ÿìàð óòãà ó÷èðòàé áîëîõûã îëîí æèëèéí òóðø Ñóó ñàéòàð áîääîã áàéæýý. Óëñ îðíûõîî òºëºº ààâ øèãýý ÿìàð íýã áàõàðõìààð ç¿éëèéã õèéæ, ýöãèéí õ¿íäòýé îõèí áàéõ òºãñ òºãºëäºð õ¿ñýë òýì¿¿ëëýýð áÿëõñààð. Áèðìèéã òóñãààð òîãòíîñîí óëñ áîëñîí ýõíèé ýìãýíýëò àðâàí æèëèéí ò¿¿õ, öýðãèéí äàðàíãóéëàã÷äûí óíòðààñàí õýâðýã àðä÷èëëûí õóâü çàÿà, ìºí óëñ îðíîî õ¿÷èðõèéëýëã¿éãýýð õýðõýí õºãæ¿¿ëýõ àðãà çàìûí òàëààð 1988 îíîîñ ºìíº ñóäëàí ººðèé㺺 çîðèóëæ áàéæýý.

Ò¿¿íä ¿¿íèéã øèéäâýðëýõ áîëîìæ, ¿¿ðýã õàðèóöëàãà ãýíýò íîîãäëîî. Òýð îäîîãîîð àìæèëòàíä õ¿ðýýã¿é áàéãàà ÷ ò¿¿íèéã á¿òýëã¿éòñýí ãýæ õýëýõ ýðõã¿é áèëýý.

îîî

Àí Ñàí Ñóó ×è Áèðìèéí ò¿¿õýíä õàìãèéí èõ áóæèãíààí ñàìóóíòàé áàéñàí ¿åä, 1945 îíû 6-ð ñàðûí 19-íèé ºäºð Èððàâàäà Äåëòàä ãóðâàí õ¿¿õýäòýé àéëûí îòãîí õ¿¿õýä áîëîí ìýíäýëñýí. Ò¿¿íèé ààâ Àí Ñàí ¿éìýýí ñàìóóíû ãîë òºâä áàéëàà. Íèéñëýë õîò Ðàíãóóí Õîëáîîòíóóäàä áóóæ ºãºõºä æèðýìñýí áàéñàí ýýæ íü áàéëäààíààñ äààæèí õºäºº ãàçàð èðæýý.

Àí Ñàí õºäºº ãàçàð ºññºí, è÷èìõèé, ÿðèàíû ÷àäâàð òààðóóõàí, îãöîì çàíòàé, óäààí õóãàöààãààð øàëòãààíã¿é äóóãàà õóðààäàã çóðøèëòàé õ¿¿

ÀÀÂÛÍ ÎÕÈÍ18

áàéæýý. Òýð íàìõàí øºðìºñëºã, ªðíèéõºí Äîðíîä ç¿ãèéí õ¿ì¿¿ñèéã íóóöëàã õàðàãääàã õýìýýí íýðëýäýã øèã í¿¿ðíèé õóâèðàëã¿é íýãýí. ̺í ò¿¿íèé íýã îíöëîã íü õ¿ì¿¿ñèéã ººðòºº òàòàæ ÷àäíà.

Òýðýýð 1930 îíä Ðàíãóóíû èõ ñóðãóóëüä Áðèòàí÷óóäààñ Áèðìèéã ÷ºëººëºõººð ñýòãýë øóëóóäñàí, îìãîëîí çàíòàé, ÷èí õ¿ñýë òýì¿¿ëýëòýé, ìºðººä뺺ð ä¿¿ðýí îþóòíóóäûí íýã áàéæýý.

Áèðìèéí ñ¿¿ë÷èéí õààäóóäûí íýã íü Ýíýòõýãèéí ýçýíò ã¿ðíèé áàÿëàã èõòýé, ýðòíèé ÷óõàë ýçýìøèë õýñýã áîëîõ Áåíãàëûã äîâòîëñíîîð òýäíèé óóðûã õ¿ðãýæ 19-ð çóóíû ¿åä Áðèòàíè óëñ Áèðìèéã ãóðâàí øàòòàéãààð íýãòãýñýí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí Áèðìèéã íýãòãýõ íü Ôðàíöûí íºëºº Èíäî-×àéíàä òàðõàõààñ õàìãààëàõ öàéç áîñãîñîí çºâ àðãà áàéâ. Ãýõäýý Áðèòàíû õóâüä Ýíýòõýã øèã ÷óõàë áèø áºãººä Áèðìèéã õàâñàðãà áîëãîí Ýíýòõýãýýñ óäèðäàæ áàéñàí. Áåíãàëä òºâòýé Äîðíîä Ýíýòõýã êîìïàíèéí ¿å ¿åèéí àëáàí õààã÷èä Ýíýòõýã óëñûã îéëãîõûã õè÷ýýæ áàéñàí øèã Èõ Áðèòàíèéí öººí ò¿øìýë Áèðìèéí ò¿¿õ, ã¿í óõààí, ñýòãýë ç¿éã ñóäëàõàä àíõààðàë òàâüæ áàéæýý. Èõ Áðèòàí÷óóä Áèðìèéí ýçýí õààíò óëñûã óñòãàí ñ¿¿ë÷èéí õààíûã õàòàíòàé íü öºëëºãºíä ÿâóóëæ, õ¿÷ ò¿ðýìãèéëñýí õàðãèñ àðãààð çàõèðãààíäàà îðóóëñàí. Òýä ãàäààäûí ¿éëäâýð¿¿äýä áàíç áýëäýõ, ¿íýò ÷óëóó, ìºí㺠îëáîðëîõ, ãàçðûí òîñ îëáîðëîõ áîëîìæ îëãîí Ýíýòõýã, Õÿòàä íàéìàà÷èä, àæèë÷äûã ¿é îëíîîð îðæ èðýõýä íýýëòòýé áîëãîæýý.

Áóñäûí õ¿÷èíä àâòàí êîëîíè îðîí áîëæ, ãàçàð íóòãàà õàðèéí ýçýìøèã÷äýä àëäàõ íü ¿¿íèé õýö¿¿ã àìññàí ÿìàð ÷ îðíû õóâüä ãóòàìøèãòàé þì. Ãýõäýý òýð ãàäíû õ¿ì¿¿ñ Áðèòàíèéí Ýçýíò ÿðíèé èõýíõ ýçýìøèë íóòãèéí íèéãìèéí äóíäàæ òºâøíèé õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëûí íºõöºë áàéäëûã ñàéæðóóëñàí ç¿éë¿¿äèéã á¿òýýí ºã÷, äýýä äîîä òºâøíèé á¿õ õ¿ì¿¿ñòýé õîëáîîòîé áàéâ. ¯íäýñíèé ñýõýýòí¿¿ä ýçýíò óëñûí çàñàã çàõèðãààíû íýãæ¿¿äýä òàòàãäàí îðñíîîð áîîë÷ëîõ, áîîë÷ëîãäîõ õ¿íäðýë ¿åýñ ¿åä íàìæèí, õ¿íä ñóðòëûí äàâõðàãà îãöîì ººð÷ëºëò õèéõã¿é ÷ ààæìààð àæèë ¿éëñèéã ÿâóóëñààð áàéñàí. Ýíý íü ÿàãààä Ýíýòõýãèéí ýõ ãàçàð õàà ñàéã¿é çàðèì õ¿ì¿¿ñ Ðàæèéã äóðñàí ñàíàäàã áîëîõûí øàëòãààí áîëäîã áàéíà.

Ãýâ÷ äîîä Áèðìèéí õóâüä áàéäàë ººð áàéëàà. Ðàíãóóíä òºâòýé Áèðìèéí õýñýã íóòàã 1824 îíä Àíãëè Áèðìèéí äàéíû ¿åä ýçëýãäýæ, Áðèòàí÷óóä îðæ èðýõ áîëñíîîð íºõöºë áàéäàë õîðîìõîí çóóð ¿íäñýýðýý ººð÷ëºãäºâ. Õîðèí æèëèéí äîòîð Áèðìèéí õ¿í àì ººðñäèéí õîòäîî öººíõ áîëæ, òýðõ¿¿ ººð÷ëºëòèéí ãýð÷ áîëöãîîæýý. Óìàðä õýñýãò Áèðìèéí õààí çàõèðñàí õýâýýð áàéæ, óëñ îðíû ñ¿ñýã áèøðýë, óëñ òºðèéí õàðèëöààã àðâàí íýãä¿ãýýð çóóíààñ õîéø áýõæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëæ, îëîí äàéí äàæèí áîëîí óãñàà çàëãàìæèëñàí îëîí õààíò ã¿ðíèé ¿å¿äýä ÷ ýíý ¿¿ðãýý ã¿éöýëä¿¿ëñýí Áóääûí ëàì íàðûí Ñàíãà õýìýýõ áàéãóóëëàãà óëàìæëàëò ¸ñ çàíøëûã íàíäèãíàí õàäãàëæ, áóðóó çºâèéã ÿëãàí ºã÷ ÷èãë¿¿ëñýýð áàéâ.

1885 îíä Áðèòàí÷óóä Ìàíäàëàéã äîâòîëæ, ñ¿¿ë÷èéí õààí øèðýýã óíàãàí, îðäíûã ýçýëæ, ýðòíèé íîìûí ñàíãóóäûã øàòààí, õààí Òèáàóã õàòàí Ñóïàÿëàòûí õàìò ªðíºä Ýíýòõýãò öºëñíººð õýðãýý ã¿éöýýæýý. Òýä õààíò óëñûã Ýíýòõýãèéí íºëººíä îðóóëàí, Êàëêóòà äàõü Âàéñîðó îðäíîîñ óäèðäàí

ÀÀÂÛÍ ÎÕÈÍ 19

çàëæ, õààíû õîëáîîòîí áàéñàí îðîí íóòãèéí óäèðäàã÷äûã Áðèòàíè àëáàí õààã÷äààð ñîëüñîí áàéíà. Ìÿíãà ìÿíãàí öýðã¿¿ä îðóóëæ, óëñ äàÿàð Ïàí Áðèòàííèêà çîíõèëîõ õ¿ðòýë áîñîã÷äûã äàðàí íîìõîòãîæ áàéæýý.

Ãýâ÷ Áèðìèéã ýðõøýýñýí òýð ¿åýð Ýíýòõýã÷¿¿ä õèëèéí öààíà ¿éìæ ýõýëæýý. Áèðìèéí õààíò óëñ óíàñàí 1885 îíä Ýíýòõýãèéí ¿íäýñíèé Êîíãðåññ áàéãóóëàãäàæ, Ýíýòõýã÷¿¿äèéí ººðñäèéí çàñàãëàëòàé áîëîõ èòãýë óëàì ºñºõ áîëîâ. ̺í äýëõèéí íýãä¿ãýýð äàéí èõ ã¿ðíèé õ¿÷èéã èõýýõýí ñóëðóóëæýý. Ìàõàòìà Ãàíäè ªìíºä Àôðèêààñ èðñíýýð Ýíýòõýãèéí Êîíãðåññ áóñäûã ººðòºº òàòàõ, õèéæ á¿òýýõ îíöãîé ÷àäâàð á¿õèé óäèðäàã÷òàé áîëîâ. 1919 îíä Àìðèòñàðûí Æàëëèíâàëà Áàõ-ä áîëñîí àëàí õÿäëàãà Áðèòàíèéí çàñàãëàëûí ¿íýí í¿¿ð öàðàéã õàðóóëæ, õýäýí çóóí ñàÿ Ýíýòõýã÷¿¿äèéã õýäõýí ìÿíãàí Áðèòàíè õ¿ì¿¿ñ õ¿÷ýýð àéëãàí çàõèðàõ áîëîìæã¿éä õ¿ð÷ýý.

Íàãà Õèëñ äàÿàð Áèðì÷¿¿ä êîëîíèéí êîëîíè óëñ áàéõûí ãóòàìøèãèéã àìñàæ ýõëýâ. Îðîí äàÿàð òàðõñàí ãàçðûí àíæèñ÷èí ÿäóó òàðèàëàí÷èä Ýíýòõýãèéí ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äèéí ºðèéí óðõèíä óíàæýý. Ðàíãóóíä ãàäààäûí äýëã¿¿ðèéí ýçýä, íàéìàà÷èä íóòãèéí àðäóóäûã ìºëæèí áàÿæèæ áàéâ. Õààíò çàñàã óíàñíààð á¿õ ë ç¿éë çàäðàí áóòàð÷ýý. Óëñûí õýäýí çóóí ìÿíãàí ëàì íàðûã óäèðäàí ñóðãàõ ¿¿ðãèéã õààíààñàà õ¿ðòäýã òýðã¿¿í õàìáà ëàìûí “òàòàíàáàéíã” á¿ðýí ýðõèéã Äîîä Áèðìä Áðèòàí÷óóä õ¿ëýýí çºâøººðñºíã¿é. Èéì óäèðäëàãàã¿éãýýð îðîí íóòãèéí Áóääûí “Ñàíãà”-íóóä ç¿ã ÷èãýý àëäñàí áàéíà.* Èéíõ¿¿ Äîîä Áèðì æàðàí æèëèéí ýöýñò Òèáàó õààí öºëºãäñºíººð õààíò çàñàã óñòàí òºãñãºë áîëæýý.

Áèðìä àíõíû ýõ îðîí ÷ õºäºë㺺í Áóääûí øàøèí, áóääûí ëàì õóâðàãóóäààñ ýõýëñýí àæýý.

Óëàìæëàë ¸ñîîð ºã뺺 áîëãîí ¿¿ð öàéìàãö õîò òîñãîí áîëãîíä ëàì íàð óëààí õ¿ðýí ºíãèéí îðõèìæòîéãîî àð àðààñàà öóâðàí ãóäìààð àëõàõäàà òîì òîì ãÿëãàð ºãëºãèéí àÿãàíóóäàà ãàðàà ñóíãàí áàðüñàí áàéäàã. Òýä íàð Áèðìèéí ò¿¿õýíä õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëûã óäèðäàí ÷èãë¿¿ëæ áàéñàí ¸ñ ñóðòàõóóí, øàøèí, óëñ òºðèéí òîãòîëöîîíû áèëýã òýìäýã áàéñàí áà èòãýë áèøðýëýýð áóðõàíû îðîíä î÷èõ èòãýëèéã òºð¿¿ëäýã áàéæýý. Ëàì íàð Áóääûí õààíûõàà á¿ðýí ýðõèéã íàíäèãíàí àðèóí áàéëãàæ, õ¿ì¿¿ñ ëàì íàðò ºðãºë áàðüö ºã÷, õ¿¿ãýý æààõàí òîì áîëìîãö ãàíäàí õèéäýä ñóðãàõ çàìàà𠺺ð ÿìàð ÷ àðãààð õ¿ðòýõ áîëîìæã¿é ñ¿ñýã áèøðýëèéí à÷ òóñûã õ¿ðòëýý ãýæ ¿çäýã áàéæýý.

Îäîî ýíý áîëãîí ñ¿éðýí àëãà áîëæ óëñ îðîí àëèâààä ÷èãë¿¿ëýã÷ã¿é áîëîâ. Çàëóó ýð÷¿¿äèéí Õðèñòèéí õîëáîîã õóóëáàðëàí Çàëóó Ýð÷¿¿äèéí Áóääûí õîëáîî (¯ÌÑÀ) áàéãóóëàãäæýý. Ýíý íü èõ ÷óõàë àëõàì áîëñîí áºãººä Áðèòàí÷óóäûã áàãà ýñýðã¿¿öýí Áèðìèéí óëàìæëàëò èòãýë ¿íýìøëýýð äýã æóðìûã äàõèí òîãòîîõ çàð÷èìòàé àæ. Äýëõèéí íýãä¿ãýýð äàéíû äàðààõü õàëóóõàí îí æèë¿¿äýä ýíäýýñ òºðñºí íýãýí ÷óõàë õ¿í áîë áóääûí ñóðãàãäñàí ëàì Þ Îòòàìà. Òýðýýð Àçèéí îðíóóäààð àÿëààä èðýõäýý áóääûí øàøèíòàé õîëûí ßïîí óëñ áóëààí ýçëýã÷äèéã õººí çàéëóóëæ, òóñãààð óëñ õýâýýð ¿ëäýýä ã¿éöýä ºäºëñºí Åâðîïûí õ¿÷, Îðîñ óëñûã äàéíä ÿëæ ÷àäñàí ãýñýí ìýäýýòýé èðæýý.

ÀÀÂÛÍ ÎÕÈÍ20

1920-èîä îíä Ãàíäè áîëîí Êîíãðåññûí øàõàëòààð Áðèòàíè òóñãààð òºð áàéõ çàðèì ýðõèéã Ýíýòõýã÷¿¿äýä çºâøººð÷ýý. Áåíãàëààð ÿâàõ çàìäàà ýíýòõýãèéí ðàäèêàë ¿çýëòí¿¿äýýñ çºâëºë㺺 àâ÷ ÿòãóóëñàí Ðàíãóóíû ¿íäýñíèé óõóóëàã÷ íàð òýäíèé õºäºë㺺í Ýíýòõýãèéíõòýé õàðüöóóëàõàä çàëóó, ò¿¿õèé õýäèé ÷ òýäíèé çàâüíû äàëáààí äýýð ñàëõè áàéíà ãýäãèéã îëæ ìýäæýý. 1932 îíä Àí Ñàí Áèðìèéí òºâ õýñýãò áàéðëàäàã æèæèã õîò Íàòìàóêààñ Ðàíãóóíû èõ ñóðãóóëüä èðýõ ¿åä òóñãààð òîãòíîë áîëîìæã¿é ç¿éë õýäèéíýý áèø áîëñîí áàéëàà. Áðèòàí÷óóäûã çºâøººðºí áóóëò õèéõ òóñàì Ýíýòõýã, Áèðìèéí ¿íäñýðõýã ¿çýëòí¿¿ä á¿ðýí òóñãààð òîãòíîõûã óëàì èõýýð õ¿ñýõ áîëæýý.

Á¿ä¿¿ëýãä¿¿ òºðõòýé, õºäºº ãàðàëòàé, áîëõè àíãëè õýëòýé Àí Ñàí íèéñëýëèéí èõ ñóðãóóëèéí õîòîæñîí ñýõýýòí¿¿äýä òîîãäîõûí òóëä íèëýýí çîâîâ. Îþóòíû õîëáîîíû ìýòãýëöýýíä îðîëöîõîä ò¿¿íèéã äîîãëîí àíãëè õýëýýð áèø Áèðì õýëýýð ÿðèõûã ãóéæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñ óäàëã¿é àìàðã¿é áîëõè òýð çàëóóã àéõòàð øèéäýìãèé øàíòàðäàãã¿é áîëîõûã ìýäýæ àâàâ. Àíãëèàð ÿðèõ ò¿¿íä àìàðã¿é áàéñàí ÷ ñàéí ÿðüäàã áîëòëîî áóóæ ºãñºíã¿é. Òýð ààæìààð èõ ñóðãóóëèéí õóâüñãàë÷ ¿íäýñíèé ¿çýëòí¿¿äèéí á¿ëýãëýëèéí òýðã¿¿ëýã÷äèéí íýã áîëæ ÷àäñàí. Òýäíèé ¿çýë áîäîë á¿äýã áàäàã ñîöèàëèçì êîììóíèçì òàë ðóó õàçàéñàí õýäèé ÷ Áóääûí øàøèíãàà áàðèìòëàõàä ÷èãëýæ áàéâ.

Òýä ººðñäèé㺺 “Òàêèíñ” ãýæ íýðëýæ áàéñàí áà ýíý íü “ýçýí” áóþó ýíýòõýãèéí “Ñàõèá” ãýñýí óòãàòàé òºñòýé àæýý. Áèðìèéã ýçëýí ò¿ðýìãèéëñíèé äàðàà èõ çàíòàé Áðèòàíè ýíý íýðèéã çàâøèí õýðýãëýæ áàéñíûã Áèðìèéí øèíýýð òîäðîã÷èä áóöààæ øààðäæýý. Òýä “Áèðì÷¿¿äèéí òºðºõººñ çàÿàñàí ýðõ íü ººðñäèéíõºº ýçýí áàéõ õýìýýí òóíõàãëàæýý”. Ñóó ààâûíõàà àìüäðàëûí òóõàé íîîðãîëæ áàéõäàà “òýäíèé íýðýíä õýð¿¿ë÷ çîäîîí÷ ¿íäñýðõýã ¿çëèéí ºâºðìºö øèíæ” ãýñýí ãàð÷èã òàâüæýý.

Àí Ñàí áîëîí ò¿¿íèé íºõºä áóëààí ýçëýã÷äèéí õóëãàéëñàí ç¿éëñèéã áóöààí àâàõ ýð çîðèãîî õºãæ¿¿ëæ, áàõàðõàë õ¿íäýòãýëèéã ýõë¿¿ëæ áàéâ. Òýðýýð 1938 îíû (Áèðìèéí òîîëëîîð 1300 îí òóë “1300 îíû õóâüñãàë õýìýýí íýðëýäýã”) õàìãèéí ÷óõàë ¿éë ÿâäëóóäûí ¿åýð Ðàíãóóíä áàéëàà. Áðèòàíè÷óóä èõýýõýí çºâøèëöºë áóóëò õèéí Áèðìèéã Ýíýòõýãýýñ ñàëãàæ, ìºí Ýíýòõýãèéí àäèë òýäýíä Áðèòàíè çàõèðàã÷ûí óäèðäëàãà äîîð ñîíãîãäñîí óäèðäàõ çºâëºëººð óäèðäóóëàõûã ñàíàë áîëãîñîí ÷ òýð æèë á¿ðýí òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº ¿éìýýí äýýä öýãòýý õ¿ð÷ýý. Òàðèàëàí÷èä, òîñíû àæ àõóéí àæèë÷èä àæëàà õàÿí Ðàíãóóíû îþóòíû æàãñààëä íýãäýæ áàéëàà. Æàãñàã÷äûã òàðààõ îðîëäëîãûí ¿åýð íýã æàãñàã÷ îþóòàí àëàãäñàí áàéíà.

Îðîí äàÿàð ñóðãóóëü áîñëîãî ãàð÷, Áèðì÷¿¿ä áîëîí Ýíýòõýãèéí ëàëûí øàøèíòíû õîîðîíä íèéòèéí áîñëîãî ºðíºí, Ìàíäàëàéä áîëñîí áîñëîãûí ¿åýð 17 áîñîã÷ öàãäààãèéí áóóäëàãûí ãàëàíä àìü ¿ðýãäýæ, Åðºíõèé ñàéä Áà Ìàóãèéí çàñãèéí ãàçàð íóðàâ.

Åâðîïò Äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéí ýõýëæ Ýíýòõýãò Ãàíäè “Ýíýòõýãèéã îðõè õºäºëãººí” ºðí¿¿ëæ Áðèòàíûã íýã ìºñºí ÿâàõûã øààðäæýý. Ñàáõàñ ×àíäðà Áîóñ íóóöààð Êàëêóòàä Ýíýòõýãèéí ¿íäýñíèé àðìèéã ñóðãóóëèóëæ ýõýëñýí

ÀÀÂÛÍ ÎÕÈÍ 21

áàéíà. Àí Ñàí áîëîí áóñàä Òàêèí÷óóä äîðíî ç¿ã ð¿¿ õàðàõààð øèéäæýý.Þ Îòòàìà õýñýí ÿâæ èðñíýýñ õîéø Îðîñûí ýñðýã ßïîíû àìæèëòûí òóõàé ÿðèà òàðõàí, Áèðìèéí ¿íäñýðõýã ¿çýëòí¿¿ä ìàãàäã¿é ÷ºëººëºëò òýð ç¿ãýýñ èðæ áîëîõ þì ãýäýãò íýýëòòýé õàíäàæ áàéâ. Àí Ñàí Ãàíäè øèã áàéñàíã¿é, Áèðì ýðõ ÷ºëººãºº áàéëäàæ ë îëæ àâàõààñ ººð çàì áàéõã¿é ãýæ ¿çäýã áàéñàí. Èíãýýä 1940 îíû íàéìàí ñàðä íýãýí Òàêèí íºõðèéí õàìò àìüäðàëäàà ìàø ÷óõàë àëõàì õèéí íóóöààð íóòãààñàà ãàð÷, òýð ¿åèéí Õÿòàäûí Àìîé áóþó îäîîãèéí Ôóæèàí ìóæèéí Øèàìåí ð¿¿ ÿâæýý.

Òýäíèé òîäîðõîé çîðèëãî íü Õÿòàäûí áîñîã÷èä áîëîõ ×àí Êàé Øèãèéí Ãàìèíäîí ýñâýë Ìàî Öýäóíãèéí Êîììóíèñòóóä, ýñâýë Áðèòàí÷óóäûã õººõºä òýäýíä òóñëàõ ìºí㺠ñàíõ¿¿ãèéí áîëîìæòîé õ¿ì¿¿ñòýé õîëáîî òîãòîîõ áàéëàà. Ãýõäýý Ôóæèàí òýëæ áàéñàí ßïîí÷óóäûí ãàðò áàéâ. Ðàíãóóíä áàéðëàäàã ßïîíû òàãíóóë÷ Êýéæè Ñóçóêè õîòûí ãóäìààð ÿâààä áàéãàà Áèðìèéí õî¸ð Òàêèíû òóõàé ñîíñîîä íóòãèéí õ¿íýýð íü äàìæóóëàí òàíèëöàõûã õ¿ñ÷ýý. 1940 îíû àðâàí íýãýí ñàðä Ñóçóêè òýäíèéã õàðèóöàí Òîêèî ðóó àâ÷ ÿâëàà.Ýíý íü Àí Ñàíãèéí õóâüä Áèðìèéí õèëýýñ ãàäàãø ãàðñàí àíõíû òîõèîëäîë áàéñàí áà ò¿¿íèé ãàéõøðàëûã òºð¿¿ëýõ ç¿éë îëîí áàéâ. Ñóçóêè ò¿¿íä ¿éë÷ë¿¿ëýõýýð ýìýãòýé õ¿í ñàíàë áîëãîñîíä çýâ¿¿öýë òºðñºí, ÿïîíû ìèëèòàðèçì çýðëýã õàðãèñ ñàíàãäñàí çýðãèéã ýñ òîîöâîë òýðýýð ýíý îðíû àæ ¿éëäâýðèéí õºãæëèéã ãàéõàí áèøèð÷ ßïîíû ôàøèñòóóäûí Àçèéã ýçëýõ ñàíààðõàëä íü áàãòñàí ãýäãýý ¿ë îéëãîñîí, óëñ òºðèéí õóâüä á¿ðýí òóðøëàãàæààã¿é ãýíýí áàéëàà. ßïîíä ãóðâàí ñàð áîëñíû äàðàà õÿòàäûí äàëàé÷íû ä¿ðä õóâèð÷ Ðàíãóóíä áóöàæ èðýýä õýòäýý Áèðìèéí Òóñãààð Òîãòíîëûí Àðìèéí (ÁÒÒÀ) ãîë öºì áîëñîí æèæèãõýí àðìè áàéãóóëàâ. Õîæèì íü “Ãó÷èí íºõºä” õýìýýõ íýðýýð ìºíõºðñºí ýíý æèæèã àðìè 1941 îíû èõýíõ õóãàöààíä Õàéíàíû àðàë äýýð íóóöààð áýëòãýë õèéâ. Ñóçóêè òýäíèé êîìàíäëàã÷ îôèöåð áºãººä ãåíåðàë, õàðèí Àí Ñàí ò¿¿íèé øòàáûí äàðãà íü áàéëàà.Óäàëã¿é ßïîí÷óóä 1941 îíû 12-ð ñàðä Ïåðë Õàðáîðò àãààðûí äàéðàëò õèéñíèéõýý äàðààõàí Ç¿¿í ªìíºä Àçè ðóó äîâòîëãîîãîî ýõë¿¿ëæýý. Àí Ñàí áîëîí ò¿¿íèé íºõºä ÷ ººðñäèéíõºº ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõýä áýëýí áàéâ. ̺í ýíý ñàðä Ðàíãóóíä ßïîíû áºìáºãäºëò áîëñíû äàðàà ßïîíû áîëîí Áèðìèéí Òóñãààð òîãòíîëûí àðìè Èðâàäà Äåëòà áóþó ºìíº ç¿ãýýñ äîðíî ç¿ã ð¿¿ ñóíàæ áàéðëàñàí, íàðèéõàí óðò àðàë áîëîõ Òèíàññýðèìýýñ äàâøèæ ýõýëñýí. Òýäíèéã æàãñàí ÿâàõ äàëèìä àðâààä ìÿíãàí Áèðì÷¿¿ä ¿íäýñíèé øèíý àðìèä ýëñýí òýäíèé òîî 50000 îð÷èì áîëæ, áàðàã ßïîíû àðìèòàé òýíöýõ òîì õýìæýýíä õ¿ð÷ýý. Áýëòãýëã¿é áàéñàí Áðèòàí÷óóä Ç¿¿í ªìíºä Àçè äàÿàð ßïîí÷óóäàä áóò öîõèãäîí Ýíýòõýãèéí õàìãààëàëä îðîõîîð çóãòàöãààñàí áàéíà. Çóãòàæ ÷àäààã¿é íü ìÿíãà ìÿíãààðàà øîðîíä îðæ Áèðì Òàéëàíäûí õîîðîíä áàðèãäñàí öóóòàé “¿õëèéí òºìºð çàì” áàðèõàä äàé÷ëàãäæýý.Àí Ñàíã àíõ Òîêèîä áàéõûí ìýäðýãäýæ ñàíààã íü çîâîîæ ýõýëñýí ôàøèñò äýãëýì 1942 îíä ßïîí÷óóä óëñ îðíû óäèðäëàãûã ãàðòàà àâìàãö óëàì ò¿ãø¿¿ðòýé áîëæ èðýâ. ßïîí÷óóä áîëîí Áèðì÷¿¿ä õî¸óëàà Àçèéí àäèëõàí øàøèíòàé àõ ä¿¿ îðíóóä ó÷èð öóãòàà õºë íèéë¿¿ëýí àëõàíà ãýæ õýäèé òîõèðñîí áîëîâ ÷ ßïîí÷óóäûí ãî¸ ¿ã íü ººðñäèéíõ íü çîðèëãîîñ çºðººä áàéãààã Àí Ñàí áîëîí Áèðì÷¿¿ä òºäºëã¿é ìýäýð÷ýý. Ãýâ÷ ßïîíû “òàòåìà” ãàäíà òàëäàà Áèðìèéí òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº ÿðüæ áàéñàí

ÀÀÂÛÍ ÎÕÈÍ22

õýäèé ÷ ÿðèãäààã¿é “õîííå” ¿íýí õýðýã äýýðýý “õ¿÷èðõýã ÿïîí” ãýñýí ñàíààã ¿ðãýëæ äàëä áàéäëààð àãóóëæ áàéâ. ßïîíû òºëºâëºãººãººð Áèðìèéí ¿íýí õóâü çàÿà áîë îðãèëä íü ßïîíû ýçýí õààí íî¸ëîõ ßïîíû ïèðàìèäûí ñóóðèéã á¿ðä¿¿ëýõ îëîí õºäºëìºð÷ äóóëãàâàðòàé Àçè ¿íäýñòí¿¿äèéí íýã áîëîõ ÿâäàë áàéâ. Àí Ñàí áîëîí Áèðìèéí Òóñãààð Òîãòíîëûí Àðìèéã ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷ áóñàä ãèø¿¿ä ààæìààð íýã òºðëèéí áîîë÷ëîëûã ººð òºðëèéí áîîë÷ëîëîîð ñîëüæýý ãýäãýý îéëãîí àéí áàëìàãäàõ áîëæýý. Òýä òóñãààð òîãòíîëûíõîî òºëºº àõèí áàéëäàõààð ÷èìýýã¿é çýõýæ ýõëýâ.

Ýíý ¿åýð àðìèà áàéãóóëæ ººðèéí îðíîîñ áóëààí ýçëýã÷äèéã çàéëóóëàõ áàéëäààíûã óäèðäàí áèåý ¿ë õàéðëàí ç¿òãýñíèé äýýð õóìõàà ÷è÷ðýã ºâ÷èí òóñ÷ ýð¿¿ë ìýíä íü äîðîéòñîí Àðìèéí òîëãîéëîã÷ Àí Ñàí Ðàíãóóíû Íýãäñýí Ýìíýëýãò ýð¿¿ë ìýíäýý äààòãàâ. Ýíý ýìíýëýã íü ÿìàð íýã õýëáýðýýð ºã¿¿ëæ áóé ò¿¿õòýé ãàðöààã¿é õîëáîãäîõ ó÷èðòàé áàéæýý. Ýìíýëãèéí çàëóó àñðàã÷ íàð ò¿¿íèé óöààðëàíãóé áîëîí äóóãàà õóðàà÷èõäàã áàéäëààñ àéäàã ó÷ðààñ àõëàõ òóðøëàãòàé àñðàã÷ Ìà Õèí Êó ò¿¿íèéã àñàð÷ áàéæýý. Òýðýýð ýíý ýìýãòýéí òóðøëàãàòàé áîëîîä õàëàìæ àíõààðàëòàé áàéäàë, ýìýãòýé õ¿íèé ãîî ¿çýìæèíä òàòàãäàæ ìºí òýð ýìýãòýé ò¿¿íèé õ¿íèéã ººðòºº òàòäàã ÷àäâàðò íü óóñ÷ýý. Õýäõýí ñàðûí äàðàà 1942 îíû åñºí ñàðä òýä ãýðëýöãýýëýý.

Õóðèìûí çóðàã äýýðýý òýä õºâñãºð áóéäàí äýýð çóðãààí èí÷ îð÷èì õîîðîíäîî çàéòàé ñóóñàí áàéâ. Ýìýãòýé íü ¿ñýý æàñìèíààð ÷èìýãëýí óðò öàãààí íºìðºã ºìñ÷ ìºðºí äýýðýý öýöãýí õýëõýý òîõñîí áà ò¿¿íèé ºòãºí õºð õºìñºã íü á¿ëòãýð òîì í¿äòýéãýý çîõèöñîí õàðàãäàíà. Ýðýãòýé íü ¿ñýý õóññàí, àðìèéí ä¿ðýìò õóâöàñòàé, ºâäºã õ¿ðñýí ò¿ðèéòýé ãóòëàà ãÿëàëçòàë òîñîëñîí õàðàãäàíà. Òýðýýð õî¸ð ãàðòàà ìàëãàéãàà àòãàæ óðàãøàà òîíãîéñîí áà ýõíèé áîëîìæîîð ¿ñýð÷ áîñîîä öîõèõîä áýëýí õàðàãäàæ áàéâ. Ýíý çóðàã äýýðõè õ¿í õýçýýíèé èõ ç¿éë á¿òýýñýí õýäèé ÷ ò¿¿íèéã àìðàõ ÿìàð ÷ çàâã¿é õèéõ ̧ ñòîé ç¿éëèéíõýý òàëûã íü ÷ äóóñãààã¿é áàéãàà ãýäãèéã õýí ìýäýõ áèëýý.

¯¿íèéã ãýð÷ëýõ äàðààõü ¿éë ÿâäëóóä ¿ðãýëæèëíý. 1944 îíû ãóðâàí ñàðä òýðýýð Òîêèî ðóó íèñ÷ ýçýí õààíààñ õîøóó÷ ãåíåðàë öîë õ¿ðòëýý. Íàéìàí ñàðä Áèðì óëñ òóñãààð òîãòíîëîî çàðëàæ Áèðìèéí Òóñãààð Òîãòíîëûí Àðìè íü Áèðìèéí ̄ íäýñíèé Àðìè íýðòýé áîëëîî. Ãýâ÷ ýäãýýð íü õèéìýë ä¿ð ýñãýëò áàéëàà. ßïîí÷óóä Ñóçóêèãèéí äîîð áàéãóóëàãäñàí àðìè íü èòãýë äààëãàæ áîëîõîîðã¿é, õýñã¿¿äýý Áèðìèéí äîòîð øèëæ¿¿ëýí áàéðëóóëæ çîõèîí áàéãóóëàõàä õ¿íäðýëòýé áîëãîæ áàéãààã ìýäýæ áàéâ. ¯¿íèé çýðýãöýýãýýð ÿïîí÷óóä äàéíä îãöîì ÿëàãäàæ ýõëýí Òîêèîãîîñ èðýõ õàíãàìæ íü õ¿ðýëöýý ìóóòàé áîëîâ. Òýäíèé ñàíõ¿¿ áîëîí òåõíîëîãèéí õ¿÷èí ÷àäàë Àìåðèêòàé õàðüöóóëàõàä èëò õÿçãààðëàãäìàë áàéãàà íü òîäîðõîé áîëæýý.

Àí Ñàí ßïîí÷óóäòàé õàíãàëòòàé õóãàöààíä îéð áàéñàí òóë òýäýíòýé òîãëîîìûã òýäíèé øààðäëàãûí äàãóó õýðõýí ¿ðãýëæë¿¿ëýõ õýðýãòýéã óõàìñàðëàñàí áàéâ. Òýðýýð òýäýíä áºõºëçºí õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëýí õýëñýí ç¿éëèéã äóóëãàâàðòàé ã¿éöýëä¿¿ëæ, àìãàëàí ä¿ð ýñãýæ áàéâ÷ ýðõ ÷ºëººíèé òºëººõ äàðààãèéí õî¸ð äàõü óäààãèéí äàéíäàà ÷èìýýã¿é áýëäýæ áàéñàí. Òîêèî ÿâæ èðýýä òýðýýð óäàëã¿é Íàãà Õèëñ äýõ õîëáîîòíóóäòàé õîëáîî òîãòîîæ Õîëáîîòíóóäûã äàéðàõ ¿åýð ßïîíóóäûí ýñðýã áàéëäàõ äîòîîäûí

ÀÀÂÛÍ ÎÕÈÍ 23

ôðîíòîî áýëäýæ ýõëýâ. Òýäíèé òóñëàìæòàéãààð àðìèéã àðààñ íü äýìæèõ ïàðòèçàí÷óóäûí ýñýðã¿¿öýõ õ¿÷ áîëîõ Ôàøèñòóóäûí Ýñðýã Àðä Ò¿ìíèé Ýðõ ׺뺺íèé Ëèã íóóöààð áàéãóóëæýý.

Ãýñýí õýäèé ÷ òýðýýð ýçýíäýý ¿íýí÷ áàéãàà ä¿ð ¿ç¿¿ëæ áàéæýý. 1945 îíû ãóðâàí ñàðûí 17-íû ºäºð òýð Ðàíãóóíû õîòûí çàõèðãààí äýýð Áèðìèéí ¯íäýñíèé Àðìèéã Õîëáîîòíóóäûí ýñðýã äàéëààð ìîðäóóëàõààð ßïîíû àõëàõ îôèöåðóóäûí õàìò òàíãàðàã ºð㺺ä ò¿¿íèé àðìè íü ßïîíû öýðãèéí íàéðàë õºãæèì òîãëîæ áàéõàä Ðàíãóóíààñ ôðîíò ðóó õºäºëæýý. Õîòîîñ ãàðàíãóóòàà óðüä÷èëàí áýëäñýí òºëºâëºãººíèé äàãóó Áèðìèéí òºâ áîëîí äîîä õýñãýýð òàðàí áàéðëàæ, àðâàí õîíîãèéí äàðààãààð ßïîí÷óóä ðóó äàéðëàà. Íàéìàí ñàðûí äºðâºíä àðâààä ìÿíãà îð÷èì ÿïîí÷óóä àëàãäñàíû äàðàà Àí Ñàíãèéí “Áèðìèéí Ýõ Îðîí÷ Õ¿÷” õýìýýí íýðýý ººð÷èëñºí õ¿÷ íýìýãäýí íýã òàëûí õ¿÷ äèéëñýí áàéëäààíû ä¿íä Áèðìèéí äàéí äóóñ÷ýý. Ýíý á¿õýí Àí Ñàí Ñóó ×èãèéí ìýíäëýõ ÷óõàë õî¸ð õóãàöààíû äóíäóóð áîëîí ºíãºð÷ýý. Àí Ñàí ßïîí÷óóäûã áóóæ ºãºõºä ãó÷õàí íàñòàé áàéñàí õýäèé ÷ àðâàí æèëèéí ºìíº èõ ñóðãóóëèéí ìýòãýëöýýí äýýðõè áîëõè ÷àäâàð ìóóòàé áàéñíûã áîäâîë õ¿ì¿¿ñ ò¿¿íèéã õ¿ëýýí çºâøººðäºã áàéõààñ õàâüã¿é èë¿¿ ò¿âøèíä õ¿ð÷ýý. Òýðýýð 1885 îíä õààíò òºðèéã óíàãàñíààñ õîéø Áèðìèéí àíõíû àðìèéã áàéãóóëæ, ìºí öàã õóãàöààíû òààòàé áîëîìæèéã ìàø çºâ àøèãëàí àðìèéã áàéãóóëàõàä ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí õ¿÷íèéõ íü ýñðýã òóëàëäóóëàõàä ìàø èõ çîðèãòîé, øèéäâýð òºãñ áàéñàí. Äàéíû ¿åýð ò¿¿íèé íýð õ¿íä õ¿ì¿¿ñèéí äóíä ºññºí. Îëîí ñàÿ Áèðì÷¿¿ä çºâõºí ò¿¿íèéã óëñ îðíûã ñ¿éðýë õîîñðîëîîñ àâðàõ øèéäýìãèé, øàëàìãàé, õ¿ì¿¿ñèéã ººðòýé òàòàõ ÷àäâàðòàé çàëóó óäèðäàã÷ ãýæ èòãýæ áàéñàí. Õîëáîîòíóóä ñ¿¿ëä íü Ðàíãóóíä èðýýä ò¿¿íòýé í¿¿ð òóëàí óóëçààä ò¿¿íèéã õ¿÷íèé òàëóóäûã ìàø õóðäàí ººð÷èëæ ÷àäñàí, õàìòàð÷ àæèëëàæ áîëîõ õ¿í ãýæ ä¿ãíýæýý. Ôåëüä ìàðøàë, Áðèòàíû ãåíåðàë, àðâàí äºðºâä¿ãýýð àðìèéã òîëãîéëîí Áèðìèéí íèéñëýëèéã 5-ð ñàðûí 3-íä áóëààí àâñàí Âèëüÿì Ñëèì ò¿¿íèéã æèíõýíý ýõ îðîí÷ òîãòâîðæñîí ðåàëèñò õýìýýí ä¿ãíýýä ò¿¿íèé òóõàé “Ò¿¿íèé ¿íýí÷ øóäàðãà áàéäàë õàìãèéí ãàéõàëòàé ñýòãýãäýë òºð¿¿ëëýý” ãýæ õýëñýí áàéäàã. Áðèòàí÷óóä ýíõ òàéâàí áóöàí èðýýä õóó÷èí çàõèðàã÷ áàéñàí Ðýãèíàëä Äîðìàí Ñìèòèéã áóöààí òàâèõäàà 1941 îíä îðõèí ÿâñíààñ õîéø áàéäàë òýñ îíäîî áîëñíûã îéëãîâ. Ýíý îðíû õîò ñóóðèí ãàçðóóä Õîëáîîòíóóä áîëîí ßïîí÷óóäûí õîîðîíäûí äàéíä ñ¿éòãýãäñýí áàéñàí áà Áðèòàíèéí Ïàðëàìåíò äýýð íýã ãèø¿¿í Áèðìèéí ñ¿éðëèéí áàéäëûã Äîðíîäûí îðíóóäûí õààíà ÷ áàéõã¿é ò¿âøèíä õ¿ð÷ýý ãýæ äóðüäñàí áàéíà. Àí Ñàí áîëîí ò¿¿íèé íºõä¿¿äèéí áàéãóóëñàí Ôàøèñòóóäûí Ýñðýã Àðä Ò¿ìíèé Ýðõ ׺뺺íèé Ëèã äîð íýãäýí, äàéíä õàòóóæèæ, îëîí æèë îëæ àâàõààð äàéòñàí ýðõ ÷ºëººãººð àíãàæ öàíãàñàí Áèðì÷¿¿ä áóóëò õèéõ ÿìàð ÷ ñîíèðõîëã¿é áàéëàà.

Àí Ñàíãèéí çàñãèéí ãàçðûí óäèðäëàãûã ò¿¿íèé ëèãèéí ãàðò øèëæ¿¿ë ãýñýí øààðäëàãûã Äîðìàí Ñìèò õ¿ëýýæ àâàëã¿é ã¿éöýòãýõ çºâëºëèéã èäýâõè ç¿òãýë ãàðãààã¿é Áðèòàíèéã äýìæèã÷ Áèðì÷¿¿äýýð ä¿¿ðãýæýý. Àí Ñàí ¿¿íèé õàðèóä Áèðì÷¿¿äýý õ¿÷ õýðýãëýëã¿éãýýð òîõèðîëöñîí ýñýðã¿¿öýõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàí òàòâàð ò¿ðýýñ òºëºõ, õ¿íñýýð õàíãàõ çýðãýýñ òàòãàëçàõûã óðèàëæýý. Äîðìàí Ñìèò Ëîíäîí ðóó äóóäàãäàí óäàëã¿é îãöîð÷ Àòòëåå-ýýð

ÀÀÂÛÍ ÎÕÈÍ24

àõëóóëñàí õºäºëìºð÷äèéí çàñãèéí ãàçàð êîíñåðâàòèâ íàìûã õàëàí ãàð÷ èðñýí 1947 îíû ýõýí ¿åä Àí Ñàí áîëîí ò¿¿íèé íºõä¿¿ä Ëîíäîíä õýëýëöýý õèéõýýð äóóäàãäàâ. Äåëèä ò¿ð áóóäàëëàõ ¿åäýý òýðýý𠺺ðèéí áàéð ñóóðèéí òàëààð èëýí äàëàíã¿é ìýäýãäýë õèéñýí. Òýðýýð ñýòã¿¿ë÷äýä áèä á¿ðýí ýðõ ÷ºëººã õ¿ñýæ áàéãàà, ÿìàð íýãýí íî¸ðõîõ áàéäàë, õàãàñ áóóëò õèéõ çýðãèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é áºãººä õýðâýý èéì áàéäëûã õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëæ ÷àäààã¿é íºõöºëä òýìöëèéã ýõë¿¿ëýí, õ¿÷ õýðýãëýñýí õýðýãëýýã¿é àëü ÷ áàéäëààð “á¿ðýí òºãñ òóñãààð òîãòíîë”-ûí òºëºº òýìöýíý ãýäãýý èëýðõèéëëýý.

Äàõèàä ë öàã õóãàöààíû õóâüä òààòàé íºõöºë á¿ðýëäñýí áàéæýý. Àòòëååãèéí çàñãèéí ãàçàð ¿çýë ñóðòëûí õóâüä àëü áîëîõîîð îëîí êîëîíûã ÷ºëººëºõ áîäîëòîé áà ìºíãèéã ÿìàð íýãýí ººð ÷èãëýëä óðñãàõ áîëîìæ áàãàòàé áàéæýý. Àí Ñàí ýõ íóòàãòàà á¿ðýí òóñãààð òîãòíîëûí àìëàëò ºâºðëºí èðæýý. Áèðìèéã óäèðäàõàä àìàðã¿é îðîí, ò¿¿íä õàðüÿàëàãääàã áèðì ¿íäýñòýí íü Áèðìèéí õèëýýñ äîòîãø áîëîí õèëèéí õî¸ð òàëä îðøäîã õýäýí òîì ¿íäýñòí¿¿äèéí çºâõºí íýã íü áàéëàà. Ç¿¿í õîéä õýñýãò äàðààãèéí ñàðä áîëñîí Øàí ìóæûí Ïàíãëîíû ÷óóëãàíààð äýâø¿¿ëñýí øèíý óëñ òºðèéí á¿òöèéã ýñýðã¿¿öýí ººðñ人 òóñäàà ìóæ áîëîõûã õ¿ññýí Êàðåí ¿íäýñòíýýñ áóñàä òîìõîí ¿íäýñòí¿¿ä õ¿ëýýí çºâøººðñºí áèëýý. 1947 îíû 4-ñàðûí 9-íä Õóóëü òîãòîîìæ áàòëàõ ÷óóëãàíûã ñîíãîõ ñîíãóóëèàð Ôàøèñòóóäûí Ýñðýã Àðä Ò¿ìíèé Ýðõ ׺뺺íèé Ëèãèéí ãèø¿¿ä 255 ñóóäëûí 248-ûã íü àâ÷ýý. Àí Ñàí çºâõºí Áèðìèéí àðìèéã ¿íäýñëýí áàéãóóëàã÷ áèø ìºí òóñãààð òîãíîëûí òºëºº òýìöëèéí áààòàð áàéñàí áà õàðèí îäîî ýõ îðíûõîî ãàðàìãàé óäèðäàã÷ áîëëîî.

Òýð ¿õëèéíõýý öàã õóãàöààã ººðºº ìýäýæ áàéæýý ãýæ õýëýõýä ¿íýõýýð á¿ä¿¿ëýã õýðýã áîëíî. Ñîíãóóëüä ãàéõàëòàé ÿëàëò áàéãóóëààä ãóðàâ ãàðóéõàí ñàðûí äàðàà 1947 îíû 7-ð ñàðûí 19-íä Ðàíãóóíä Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí òîì áàéøèíä áóþó Ðàíãóóí õîòûí òºâèéí òîìîîõîí õýñãèéã îäîî ÷ ýçýëäýã êîëîíèéí ýçýìøëèéí òîìîîõîí ãàçàðò Çàñãèéí ãàçðûí ã¿éöýòãýõ çºâëºëèéí óóëçàëòûã àõàëæ áàéëàà. Òýäíèéã äîëîî õîíîãèéí ºìíº çýâñãèéí àãóóëàõààñ àëäàãäñàí 200 Áðåí áóóíû õóëãàéí òóõàé ÿðèëöàæ áàéõàä ãàäàà æèéï òýðýã ãýíýò èðýí çîãñëîî. ßäàðñàí áàéðûí 5 çàëóó ìàøèíààñ ¿ñðýí áóóæ áàéøèíä íýâòðýí îðîîä øàòààð ã¿éí ãàðààä ¿¿äíèé ãàíö õàðóóëûã àëñíû äàðàà ºðººíä äàéðàí îðîîä ñóóöãààæ áàéñàí çºâëºëèéíõíèé èõýíõèéã áóóäàí õîðîîâ. Àí Ñàíä óóðëàæ öóõàëäñàí óëñ òºðèéí íýã äàéñíûã ýíý ãýíýòèéí äàéðàëòàíä áóðóóòãàí óëìààð ä¿¿æèëñýí. Àí Ñàí Ñóó ×èãèéí õýëñýí÷èëýí “Áèðìèéí óëñ òºðèéí õî¸ð ãàé ãàìøèã” á¿ëãèéí õóâààãäàë, àòàà æºòººíèé óëìààñ òóñãààð òîãòíîëäîî õ¿ðýõýýñ æèëèéí ºìíº, ýõ îðîíäîî á¿õèé ë àìüäðàëàà çîðèóëñàí, õàìãèéí èõ íàéäâàð òºð¿¿ëñýí óäèðäàã÷àà àëäæýý.

îîî

Àí Ñàí Ñóó ×è ýöãèéãýý ººä áîëîõîä õî¸ð íàñòàé, ýöãýý äóðñàí ñàíàõàä äýíä¿¿ æààõàí áàéâ.* Àëóóëàõààñàà ºìíº àâàõóóëñàí ñ¿¿ë÷èéí çóðãóóäèéí íýãýíä Àí Ñàí ºìíº öóõàëäóó, ìàø ò¿ãø¿¿ðòýé áàéñíàà áîäâîë íýëýýä òàéâøèðñàí áàéäàëòàé õàðàãäàíà. Àí Ñàí, Ìà Êèí Êó íàð õî¸ð õ¿¿,

ÀÀÂÛÍ ÎÕÈÍ 25

îõèíòîéãîî, õî¸óëàà ø¿äýý ãàðãàí èíýýìñýãëýíý. Àí Ñàí íýã ãàðààðàà áàãà õ¿¿ Àí Ñàí Ëèíèé ãàðûã àòãàæ, íºãºº ãàðàà Ñóóãèéí ìºðººð òýâðýí, Ñóó äýëäýí ÷èõýý ãàðãàí, êàìåðèéí ººäººñ ýãö õàðæýý. ªìíºõ çóðàãò Ìà Êèí Êó öèëèíäýð õýëáýðýýð îðîîñîí ¿ñýíäýý öýöýã õàòãàí, ºìíº áàéñíààñàà èë¿¿ òàéâàí, ãýãýýëýã, áóëáàðàé õàðàãäàíà.

Áààòàðëàã ýöýã áîëîí ò¿¿íèé îõèíûõ íü àìüäðàëä íü ñîíèí òîõîëäëîîð öàã òîîëëûí õóâüä äàâòàãäàõ ¿éë ÿâäëóóä äàâõöàõ áàéæýý. 1938 îíä “1300 îíû õóâüñãàë” áîëæ óëñ äàÿàð áîñëîãî õºäºëãººí ºðíºæ áàéñàí íü Àí Ñàí áîëîí ò¿¿íèé íºõäèéã ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº òýìöýõ çàìíàëä õºòºëñºí áèëýý. ̺í ÿã òàâèí æèëèéí äàðàà 1988 îíä ýðõ ÷ºëººò Áèðìèéí ò¿¿õýíä òîìõîí áîñëîãî áîëæ Ñóóã àðä÷èëëûí òºëºº õºäºë㺺íèé óäèðäàã÷ áîëãîñîí.

1941 îíä Ðàíãóóíû Íýãäñýí Ýìíýëýãò Àí Ñàí ºâ÷òºí õàðèí ò¿¿íèé èðýýä¿éí ýõíýð Ìà Õèí Êó ñóâèëàã÷ íü áàéñàí áîë äº÷èí äîëîîí æèëèéí äàðàà Ìà Õèí Êó õàðâàëò ºãñºí ºâ÷òºí áàéæ Àí Ñàí Ñóó ×è ýýæèéãýý àñàð÷ áàéëàà. Ýíä òýðýýð öóãëààíû ¿åýð àðìèéíõàí ãàë íýýõýä øàðõàäñàí îþóòàíòàé òààðñàí. 1988 îíû 8-ð ñàðûí 24-íû ºäºð ìºí ýíý ýìíýëãèéí ãàäàà òýðýýð àíõ óäàà àìüäðàëäàà óëñ òºðèéí öóãëààí äýýð ¿ã õýëñýí áèëýý. Õî¸ð ºäðèéí äàðàà òýð Øâåäàãîí Ïàãîäà áóíõàíû ãàäàà öóãëàñàí çóó ãàðóé ìÿíãàí õ¿íä õàíäàí ¿ã õýëæýý. Ýíý ¿íäýñíèé áóíõàíû ãàäàà Àí Ñàí äàéíû ºìíº Áðèòàíû çàñàãëàëûã ø¿¿ìæèëæ áàéæýý. Àí Ñàíãèéí ºøººðõñºí äàéñíóóä ò¿¿íèéã áîëîí ýöãèéíõ íü ãýð á¿ëèéã õîõèðîîæ áàéñàí áîë àéìøãèéí ºøººðõñºí öýðãèéí äýãëýìèéíõýí ìºí àäèë Àí Ñàí Ñóó ×èã áîëîí ò¿¿íèé ýýæèéã çîâîîñîí àæýý.1947 îíä Àí Ñàí àðä ò¿ìíýýñýý çîíõèëîõ îëîí ñàíàë àâñàí ÷ çàñãèéí ãàçàðò þó õèéæ ÷àäàõàà õàðóóëàõààñàà ºìíº àëàãäñàí. Ò¿¿íèé îõèí ìºí àäèë îëîíõèéí ñàíàëààð äýìæèãäñýí õýäèé ÷ ñàíàñíàà õèéõ áîëîìæã¿é áàéæýý.

Ñóóãèéí àìüäðàëûí á¿õèé ë çàì íü ò¿¿íèé ýöãèéí á¿òýýñýí àìæèëòûí àëäàð öóó, öàãààñàà ýðò íàñ íºãöºõ人 ÿìàð èõ ç¿éë ã¿éöýëä¿¿ëýëã¿é îðõèñîí ñàíàìæ, ýöýã Àí Ñàíãèéí õè÷ýýë ç¿òãýëèéí ¿ð ä¿íä òóñãààð òîãòíîëîî îëæ àâñàí ÷ ò¿¿íèéã ¿õýëä õ¿ðãýñýí õàëäëàãààñ õîéø áóðóó çàìààð ýõëýí àçã¿éòýí íýã äóãóéòàé òýðýãíèé àäèë ÿâñàí Áèðìèéí òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº ÿìàð èõ ç¿éëèéã ò¿¿íèé áàéðûã àâñàí ýòãýýä¿¿ä áóðóó áîëîîä õàíãàëòã¿é õèéñýí òóõàé ¿éë ÿâäëóóäûí äóðñàìæ ø¿¿ëòýýð ä¿¿ð÷ áàéëàà.

Ñóóã àðâàí òàâàí íàñòàé áàéõàä ýýæ íü Áèðìèéí ýë÷èí ñàéä áîëñíîîð ãýð á¿ëýýðýý Äåëè í¿¿â. Ýíý íýð òºðòýé õýðýã áàéñàí õýäèé ÷ òýð ¿åèéí àðìèéí òîëãîéëîã÷, óäàëã¿é óëñûí äàðàíãóéëàã÷ áîëñîí Ãåíåðàë Íå Âèí ýðõ ìýäëèéã ãàðòàà àâàõûí ºìíº óëñ òºðèéí õóâüä ººðò íü õàëãààòàé áîëîõ õ¿ì¿¿ñèéã çàìààñàà çàéëóóëæ áàéñàí õýðýã áàéæýý.

Ñóóãèéí õóâüä Ýíýòõýã ð¿¿ í¿¿ñýí íü øèíýýð ñýòãýí óõààðàõ ÷óõàë àëõàì áîëñîí. Ýíýòõýãèéí íèéñëýëä áàéõäàà òýðýýð òºðæ ºññºí íóòàã íü òîãòìîë óñ ìýò õºäºë㺺íã¿é áàéãààã îëæ ìýäýí, Áèðìýýñ óäààí õóãàöààãààð èìïåðàëèñòóóäûí ìýäýëä áàéñàí àóãàà èõ ñî¸ë èðãýíøèë ÿâöûí äóíä äîòîîä ñýòãýëãýýãýý àëäàõûí îðîíä Áðèòàí÷óóäûí àâ÷èðñàí îð÷èí ¿åèéã ººðñäèéí Ýíýòõýã óëàìæëàëò çàíøèëòàéãàà õîñëóóëñàí øèíý ìàÿãèéí á¿òýýë÷

ÀÀÂÛÍ ÎÕÈÍ26

ìýäðýìæ èëýðõèéëýëòýé áîëñîí ãýäãèéã îëæ õàðæ áàéëàà.*

Áèðìä êîëîí÷ëîëûí àâ÷èðñàí ýöñèéí ¿ð ä¿í íü òýã áàéñàí ãýæ õýëýõýä áîëîõîîð áàéâ. Ãàäààäûíõàí Áèðìä ã¿íçãèé íýâòðýí îðîõ òóñàì Áèðì÷¿¿ä ººðñäèéí ̧ ñ çàíøèëàà ãýýãä¿¿ëæ ¿íäýñ óãñàà, ýõ çàõ, è÷ã¿¿ð ñîíæóóðàà àëäàæ áàéãàà íü ìýäýãäýõ áîëæýý. Áèðìèéí õèëèéí öààä òàë Áðèòàíû Ýíýòõýãèéí ýçýíò ã¿ðíèé ºëãèé íóòàã Áýíãàëä á¿òýýë÷ ñýðãýýí ìàíäàëò Ýíýòõýã áîëîí Áðèòàí÷óóäûí àëü àëèíû îðîëöîîòîéãîîð ÿâàãäàí øèíýëýã õîñîëìîë îð÷èí á¿ðä¿¿ëæ, îð÷èí ¿åèéí õºãæèíã¿é íèéãìèéã îéëãîõ ò¿¿ãýýð ÷ ¿ë áàðàì ò¿¿íèéã á¿ðýëä¿¿ëýõ ¿íäýñ ñóóðü áîëæ áàéëàà. Îëîí æèëèéí äàðàà áè÷ñýí ò¿¿íèé íèéòëýëä Áèðì áîëîí Ýíýòõýãèéí îþóíû åðòºíöèéã õàðüöóóëàí Áèðìä þó õýðýãòýé áàéãàà, îäîîãèéí áàéäëààð ÿìàð ç¿éë îãò ¿ã¿é áàéñàí òàëàà𠺺ðèéíõºº ñýòãýãäëèéã áè÷ñýí áàéäàã.

Êèïëèí “Çºâõºí Àíãëèéã ìýääýã õ¿ì¿¿ñ Àíãëèéí òàëààð þó ìýäýõ ¸ñòîé âý?” õýìýýí óðàí ¿ãýýð àñóóñàí áàéäàã. Àí Ñàí Ñóó ×èä ººðèéí òºðñºí íóòãèéíõ íü òàëààð ìºí òèéì ìýäðýìæ òºðæýý. Ǻâõºí îðõèí ÿâñíààð ò¿¿íèéã ÷è ¿íýõýýð áîäèòîîð õàðæ ÷àäàõ áîëíî. Òýðýýð îäîî íóòàã îðíûõîî áàëìàä, õÿçãààðëàãäìàë áîëîõûã íóòãààñàà õîë áàéõäàà îéëãîí õàðæýý. Õîðèí æèëèéí äàðàà áè÷ñýí ºã¿¿ëýëäýý òýðýýð 1908 îíä Ëîíäîíä ºì㺺ëºã÷ áîëñíûõîî äàðàà Çàëóó Ýð÷¿¿äèéí Áóääûí Íèéãýìëýãò íýãäýí, ãàäààä îðíîîð àÿëààä èðñýí íóòàã íýãòýí Þ Ìýé Îóíãèéí ¸ãò ø¿¿ìæëýëèéã èø òàòñàí áàéäàã. Îð÷èí ¿åèéí Áèðì õ¿í áîë “ãàäíà òàëûí òºðõ íü Áèðì õèðíýý îð÷èí òîéðîíòîéãîî çîõèöîõ þìã¿é áîëæýý. Òýð õ¿í õóó÷íû ýð÷¿¿äèéí ñóðãóóëèéã øîîëîí, òýäíýýñ ñóðààä áàéõ þì àëãà ãýæ áîäîõ, Åâðîï÷óóäûí òóóøòàé çàí ÷àíàð, øóäàðãà øóëóóí áàéäëûã àâààã¿é õèðíýý õýýíöýð òàíñàã öàðàéëàõ, Ýíýòõýã÷¿¿äèéí áèçíåñèéí àâüÿàñûã àâààã¿é áàéæ ¿ðýëãýí ºãººìºð çàãíàõ, Õÿòàä õ¿íèé óëàéðãàí öºõðºøã¿é îðîëäëîãûí îðîíä óóæóó àìãàëàíä äóðëàõ áîëñîí” ãýæ Þ Ìýé Îóíã áè÷ñýí áàéäàã.*

Ñóó íóòãèéíõàà õ¿ì¿¿ñèéã ººðèéí øèíý ¿çýë áîäëîîð àæèãëàí øèíæýýä Ìýé Îóíã þóòàé çºâ õýëñíèéã îëæ õàðæýý. ̺í òýðýýð ó÷ðàà îëîõîî áîëüæ, ºíãºö îð÷èí ¿åèéí øèíæòýé áîëñîí ýìãýíýëòýé Áèðì÷¿¿äèéã Áåíãàëä Áðèòàí÷óóäòàé ýðòíýýñ òóëãàðñíààñ ¿¿äýëòýé Ýíýòõýã ìàÿãèéí õ¿ì¿¿ñòýé õàðüöóóëæýý. ßëàíãóÿà “Ýíýòõýãèéí ñýðãýí ìàíäàëòûí ýöýã” õýìýýãääýã àðâàí íàéìäóãààð çóóíû Áåíãàëûí ýðäýìòýí Ðàììîõàí Ðîé-ã èéíõ¿¿ ä¿ðñýëæýý. Ñóó ×èãèéí áè÷ñýíýýð:

Õóðäòàé ººð÷ëºãäºæ áóé íèéãìèéí õýðýãöýý øààðäëàãûã îðõèõã¿éãýýð, ººðñäèéí îíöëîã øèíæèéã àëäàõã¿éãýýð ãàäíûí õ¿÷íèé øèíý äàéðàëòûã óãòàí òîñ÷ àâ÷ Ýíýòõýãèéí ñîíãîäîã óëàìæëàëûã àìüäðóóëàõ àðãà çàì áîëîëöîîã õàéõ íü ¿íýí õýðýãòýý Ýíýòõýãèéí ñýðãýí ìàíäàëòûí ¿åèéí øèíý ºí㺠àÿñ ãýäãèéã Ðàììîõàí Ðîé òîãòîîñîí... ªºð÷ëºëò øèíý÷ëýëèéí ¿åä íèéãýì, ñ¿ñýã áèøðýë, óëñ òºðèéí õàíäëàãóóä öóãòàà õºäºë㺺íä îðîõ íü ÷óõàë þì...“ªºðñäèéí ¿íäñýí øèíæýý àëäàõã¿éãýýð îð÷èí ¿åèéí õºãæëèéí çîõèöñîí àëõàìä Ýíýòõýã îðíûã õºòëºõ íü” ¿íäñýí çîðèëãîòîé íèéöíý ãýæýý*.

ÀÀÂÛÍ ÎÕÈÍ 27

“ªºðñäèéí ¿íäñýí øèíæýý àëäàõã¿éãýýð îð÷èí ¿åèéí õºãæëèéí àëõàìä Áèðì óëñûã àâàà÷èõ íü” íàñàí òóðøèéí àìüäðàëûí ñîðèëò áàéæ áîëîõ þì. Ýíý èøëýëèéã 1990 îíä àíõ õýâëýãäñýí, Áèðì áîëîí Ýíýòõýãèéí îþóí ñàíààíû àõóéã õàðüöóóëàí áè÷ñýí Ñóóãèéí íèéòëýëýýñ àâñàí áîëíî. Óãòàà ýíý íü ººðòºº áè÷ñýí çàõèà ìýò áîëîâ÷ íºãºº òàëààñ ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëòýé ó÷èðñàí õýö¿¿õýí çóóí æèëä, Áèðìä èëò ¿ã¿éëýãäýí äóòàãäñàí ñ¿ñýã áèøðýëèéí áîëîí óëñ òºðèéí ÿâö õºãæëèéã äóðäàõ áóñ îþóí óõààí, ñýòãýë ñàíààíû òºëºâøèëòèéí ìàÿãèéã òîäîðõîéëîõ ñàíààã àãóóëíà. Øèíý ¿åèéí Ýíýòõýãèéí ìýðãýí àðãà óõààíä áîëîâñîð÷, áàðóóíààñ ñóðàëöñàí Áèðì íóòãèéí Ñóóòàé àäèë õýí íýãýí ë ìàãàäã¿é á¿òýýæ ÷àäàõñàí. Øèíý Äåëè õîòûí ñàéòàð öýãö õºãæñºí, ãàéõàìøèãò îþóí óõààíòíóóäûí äóíä ºñâºð íàñàà ºíãºð¿¿ëæ, ò¿¿íèé òàðüæ óðãóóëñàí ãîë ¿íäñýí ñàíààíóóäûí çàðèì íü àæýý.

Ñóó øèíý Äåëè áîëîí Îêñôîðäûí Ñýéíò Õüþãèéí Êîëëåæèä (St.Hugh’s College) óëñòºð, ã¿í óõààí, ýäèéí çàñãèéí òàëààð ñóäàëæ áàéõäàà õýðõýí Áèðì ººðèéíõºº ºâºðìºö îíöëîãûã ãýýëã¿éãýýð Ýíýòõýã øèã àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ÿìà𠺺ð÷ëºëò õèéõ ¸ñòîé âý ãýäýã òàëàà𠺺ðèéíõºº ñàíààã áîëîâñðóóëäàã áàéæýý. Õàðèí íóòàãò íü áîäèò áàéäàë äýýð ãåíåðàë Íå Âèí òºðèéí ýðãýëò õèéñíýýñýý õîéø ººðñäèéí áîëîâñðóóëñàí õóóìãàé ç¿éë¿¿äèéã õèéæ áàéëàà. Á¿õ ç¿éëèéã óëñûí ìýäýëä îðóóëæ, ººðèéí îíöëîãòîé ñîöèàëèçìûã ýõë¿¿ëýí, ïàðëàìåíòûã õààæ, ÷ºëººò õýâëýëèéã ¿ã¿é áîëãîæ, ýñýðã¿¿öñýí áîëãîíûã øîðîíä õîðüñîí. Àôãàíèñòàíû Òàëèáàíûã õîðèí æèëèéí ºìíººñ òààìàãëàí íèéòèéí ÷óõàë ¿çâýð ¿éë÷èëãýýí¿¿ä, ìîðèíû óðàëäààíûã õ¿ðòýë õààæýý.*

Áèðìä îëîí æèëèéí ºìíººñ ñóóðüøñàí ñàÿ ñàÿ Ýíýòõýã ¿íäýñòí¿¿äèéã õ¿÷ýýð íóòàã áóöààí, Áèðìèéí ãàäààä åðòºíöòýé õîëáîãäîæ áàéñàí áóñàä ñóâãóóä áîëîõ Ôîðäûí ñàí, Áðèòàíû êîíñóë çýðãèéã ÿàðàëòàé òàòàí áóóëãàæýý. Ýäãýýð îí æèë¿¿äýä ñîöèàëèñò îðíóóäààð í¿¿ðëýæ áàéñàí ¿çýë ñóðòëûí øèíæòýé ýäèéí çàñãèéí ñ¿éðýë Áèðìä ìºí ãàçàð àâ÷, ”Àçèéí áóäààíû àÿãà” õ¿íñ èìïîðòëîã÷ áîëñîí áàéâ. Ýíý óëñ äýëõèéí îðíóóäûí æàãñààëòàíä óðóóäñààð òºðèéí ýðãýëò õèéñíýýñ õîéø 25 æèëèéí äîòîð øèâøèãòýé äîîãóóð áàéð ýçëýí Íýãäñýí ¯íäýñíèé áàéãóóëëàãààñ ÿäóó áóóðàé îðîíä ºãäºã òóñëàìæûã àâàõ õýìæýýíä õ¿ð÷ýý.

Äýëõèéí áºìáºðöãèéí íºãºº òàëä Ñóó Îêñôîðäûã òºãñººä Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, Áèðìèéí èðãýí ãåíåðàë Þ Òàíòûí óäèðäëàãà äîîð ãóðâàí æèë àæèëëàâ. Àíãëèä áóöàæ èðýýä òºâä ýðäýìòýí Ìàéêë Àðèñòàé ãýðëýí õî¸ð æààõàí õ¿¿òýé áîëæ Îêñôîðäîä ñóóðüøæýý. Ýðäìèéí àæëûí áàãàõàí öàëèíãààð ãýð á¿ëýý òýæýýí ºñãºõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãûí õàæóóãààð Áèðìèéí òºëºº ãàéõàìøèãò ñàíààíóóäàà ã¿éöýëä¿¿ëýõ áîëîìæ íü áàãà áàéæýý.

Àðèñ ñ¿¿ëä áè÷ñýíýýð Ñóó ººðèé㺺 õýí áàéñàí, ò¿¿íèé ààâ õýí áàéñàí ãýäãýý õýçýý ÷ ìàðòàæ áàéãààã¿é áà õýçýý íýãýí öàãò òýð ýõ îðîíäîî õýðýã áîëîõ öàã ìàãàäã¿é èðíý ãýñýí áîäëîîñîî õýçýý ÷ ýðãýëçýæ áàéãààã¿é ãýæ áè÷ñýí áàéäàã. ̺í 1991 îíä “Ñóó á¿ð áàãà íàñíààñàà àðä ò¿ìíèéõýý òºëºº òýð

ÀÀÂÛÍ ÎÕÈÍ28

þó õèéæ ÷àäàõ áîë ãýñýí àñóóäàëä ã¿íçãèé ñàíàà çîâäîã, ººðèé㺺 Áèðìèéí ¿íäýñíèé áààòðûí îõèí ãýäãýý õîðîìõîí ÷ ìàðòàæ áàéãààã¿é áà õýçýý íýã öàãò àðä ò¿ìýíä íü ò¿¿íèé õýðýã áîëâîë îãòõîí ÷ òàòãàëçàõã¿é ãýäãýý íàäàä ¿ðãýëæ õýëäýã áàéñàí”* ãýæ áè÷æýý. Ãýðëýõýýñýý õýäýí ñàðûí ºìíºõ ¿åèéí õàéðûí çàõèàíäàà äàõèí äàõèí ñàíààã íü çîâîîäîã ç¿éëèéí òàëààð Ñóó áè÷èõäýý: “Ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéíõýí áîëîí õ¿ì¿¿ñ òýäíèé ãýðëýëòèéã áóðóó îéëãîí òýäíèé òºëºº ç¿òãýõ áîäîë íü äóíäàð÷ýý ãýæ áîäîõ âèé” ãýæ ñàíàà íü çîâæ áàéäàã ãýæýý. Òýðýýð íàäàä ¿ðãýëæ “íýã ë ºäºð ò¿¿íèéã Áèðì ð¿¿ áóöàõ õýðýãòýé áîëîí ìèíèé äýìæëýã õýðýã áîëîõ ¿åä ºðºº òºëæ áàéíà ãýæ áîäîõ áèø òóñ õ¿ðãýæ áàéíà” õýìýýí ñàíààðàé ãýæ òîãòìîë ñàíóóëäàã áàéñàí ãýæ Àðèñ áè÷ñýí.*Ò¿¿íèé èø òàòñàí ýäãýýð çàõèàã îäîî óíøèõàä ¿íýõýýð ñýòãýë ºâä캺ð. Çàõèàíóóäûã äº÷èí æèëèéí ºìíº áè÷èæ áàéñàí áà îäîî Ìàéêëûã íàñ áàðñíààñ õîéø àðâàí æèë, ò¿¿íèéã àíõ ãýðò íü õîðüñîíîîñ õîéø õîðèí æèë ºíãºð÷ýý.

Ýöýñò íü õýëýõýä ò¿¿íèé äîòîîä ñýòãýëýýðýý ìàø èõ ìýäýð÷ áàéñàí õóâü òàâèëàí íü ¿íýõýýð äóóäæýý. Ìàéêë Àðèñèéí áè÷ñýíýýð òýðýýð öàã îéðòîæ áàéãààã ìýäýýã¿é áàéòàë ãýíýò ò¿¿íèé ºìíº àãóó èõ, àéäàñ òºð캺ð, ÿìàð ÷ ãàðöã¿é ñîíãîëò òóëãàðàí èðñýí. Ò¿¿íèé õèéñýí á¿õýí, îäîî õèéæ áàéãàà ¿éëäë¿¿ä íü ÷ ìºí ýíý äóóäëàãûí õàðèóëò áóé çàà.

ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ

ÒÎÃÎÑÛÍ ÁÈØÐÝÍ ÄÝÌÆÈÃ×ÈÄ