مبحث هشتم

روش هاي برنامه ريزي شهري در ايران و جهان

- اولين عمليات شهرسازي در دوره معاصر8-1

سرتيپ "كريم آقابوذر 1313همزمان با منشور آتن در سال

جمهري" كفيل شهرداري تهران به روش "بارون هوسمن" شهردار

پاريس، خيابان هاي جديد تهران را در بافت قديم شهر مي گشود.

در آن موقع دو دهه از انتشار كتاب "پاتريك گ5د5س" به نام شهرها در

كه متدولوژي سنتي شهرسازي كه بر يك ( مي گذشت. 1915تحول )

رشته عمليات حرفه اي و فيزيكي استوار بود را برپايه الگوي علمي

)بررسي- تحليل- طرح( و با درك همه جوانب و وجوه به طور جامع

قرار داد.

سال بر تفكر شهرسازي علمي سايه 60نظريات "گدس" مدت

انداخت.

سال تجربه شهرسازي بعد از جنگ جهاني در اروپا، مشكالت اين 25

رويكرد يا طرز تفكر را به تدريج آشكار ساخت.

ناهمزماني برنامه ريزي شهري در ايران با جهان يك بار ديگر رخ نمود

و در همان حال كه طرح هاي جامع مورد انتقاد كوبنده اين

ه .ش طرح جامع تهران 1347شهرسازان قرار داشت يعني در سال

و الگوي شهرسازي كشور گشت.[1]با همين سياق تهيه

; به تصويب شورايعالي شهرسازي و معماري رسيد."طرح جامع مهندس فرمانفرمائيان" – 1 كه بعدا

- تغييرات بنيادين در برنامه ريزي طرح هاي شهري8-2

ميالدي طرح ه[اي ده[ه هش[تاد اواي[ل و هفت[اد ده[ه "اواخ[ر از

خص[لت و ش[د دگرگ[وني دس[تخوش كش[ورها بيش[تر در ج[امع

استراتژيك )راهبردي( يافت.

از و "برن[امه ريزي فض[ايي" ب[ه ي[ك س[و از برن[امه ريزي ش[هري

سوي ديگر به " برنامه ريزي عمل" گرايش يافت.

يك- برنامه ريزي ساختاري

در بريتانيا و سپس در آمريكا نضج گرفت.1968از سال

تفاوت برنامه ريزي ساختاري با برنامه ريزي سنتي، عالوه بر

افزوده شدن چند مرحله اصلي و مهم ديگر به مرحله برنامه ريزي

سنتي يعني شناسايي، تحليل، سياست گذاري و توجه بيشتر به امر

برنامه ريزي اقتصادي و اجتماعي مي باشد.

برنامه هاي توسعه

برنامه ريزي سنتي

برنامه ريزي ساختاري

برنامه هاي ساختاري شهرستان

برنامه هاي ساختاري شهري

برنامه هاي ناحيه اي

برنامه هاي نواحي خاص براي عمل

برنامه هاي موضوعي

دو- برنامه ريزي مبتني بر نگرش سيستمي

سيستم، كليتي است از عناصري كه براي دستيابي به هدفي )يا

اهدافي( خاص عمل مي كند و شبكه اي از روابط متقابل بين آنها

برقرار است و داراي سازماني خاص از عناصر و روابط است.

تفكر سيستمي در برنامه ريزي شهري ابتدا در اياالت متحده در اوايل

با مطالعه سيستم حمل و نقل ديترويت آغاز شد.50دهه

اين روش قائل بر تفكري شد كه شهر را سيستمي دائماo در حال تكامل

و تحول مي ديد.

مراحل برنامه ريزي سيستمي عبارت است از:

- تنظيم اهداف كالن و تعيين اهداف خرد،

- بررسي مسيرهاي ممكن،

- ارزش گذاري مسيرهاي عمل گزينه، به منظور انتخاب يك مسير برتر

و اقدام براي اجراي برنامه شامل اعمال مستقيم و كنترل ممتد.

سه- برنامه ريزي وكالتي و يا تعاون برنامه ريزي

ميالدي راهبرد اصالحات اجتماعي تحت عنوان 60در طول دهه

"اقدامات جامعه" مطرح شد كه برنامه ريزي وكالتي يك شكل آن

اقدامات به حساب مي آيد.

:اين نوع برنامه ريزي دو هدف كلي دارد

اول- تعاون در امر برنامه ريزي با افراد يك جامعه به منظور تأمين

ابزاري براي شركت افراد در فرآيند برنامه ريزي

دوم- سمت گيري درجهت رفع تبعيض و محروميت شهري

(Stratigic Choice)چهار- برنامه ريزي اختيار راهبردي

برنامه ريزي همواره با مشكل "نامعلومي" روبرو است. مشكل

"نامعلومي" نه تنها از اين حقيقت سرچشمه مي گيرد كه

برنامه ريزي با آينده سر و كار دارد،

به طور معمول و سنتي، برنامه ريزي در حيطه جنبه هاي قابل

شناسايي و كنترل )يا آنهايي كه تصور مي شود قابل كنترل هستند(

صورت مي پذيرد، اما نگرش اختيار راهبردي به دنبال تشخيص

متغيرهاي كنترل ناشدني )يا قيد( و متغيرهاي ناشناخته يا

"نامعلومي ها" نيز مي باشد.

اصول برنامه ريزي راهبردي بر كاهش5 "نامعلومي"، از طريق تعيين

تصميماتي دارد كه باعث مي شوند در عين حركت در جهت و مسير

موردنظر حيطه اي از زمينه هاي اختيار براي آينده محفوظ بماند.

سابقه تهيه طرح هاي شهري در ايران )تاريخچه شهرسازي و - 8-6آشنايي با مباني انواع طرح هاي شهري(

- اولين اقدام شهرسازانه جديد8-6-1

اولين اقدام شهرسازانه جديد در زمان ناصرالدين شاه، با

ه .ش به 1259تأسيس"اداره جليله پليس دارالخالفه احتسابيه" در

رياست "كنت مونت فرت" شكل گرفت. در محورهاي زير:

.مباحث مربوط به نظافت

.لزوم تهيه نقشه و اطالع آن به اداره احتساب

.چگونگي نگهداري بناهاي مخروبه

.عدم تجاوز به معبر

.شيوه احداث دكاكين جديد

- اقدامات بعدي8-6-1-2

هجري شمسي، دخالت در امور 1283"قانون بلديه" در سال

شهري را براي بخش عمومي ميسر ساخت.

با هدف اصلي زير:

مقصود اصلي تأسيس بلديه فقط منافع شهرها و ايفاي نيازهاي

اهالي شهرنشين است.

دو- تشكيل دفتر فني وزارت داخله

، استخدام تعدادي مهندس از خارج و 1320 و 1310در دهه هاي

تشكيل دفتري در وزارت داخله )كشور( دخالت در طرح شهرها با

شكل گسترده تر صورت پذيرفت:

از اولين اقدامات اين گروه تدوين مقررات "احداث و توسعه

است )با تصويب مجلس( و نتيجه عملي آن احداث 1312معابر" در

تعدادي معبر "عمود برهم" در شهرهاست، كه به عنوان مصلوب

كردن شهرها شهرت دارد.

سرتيپ بوذرجمهري شهردار تهران براساس همين 1313در سال

مقررات و با روش بارون هوسمان شهردار قرن گذشته پاريس،

شهرسازي تهران را آغاز كرد.

(31/4/1321)مصوب انجمن شهر دور ششم در تاريخ - آئين نامه ساختماني شهر تهران 8-6-1-3

كه براي اولين بار ضوابط مدون احداث بنا را مطرح مي سازد.

يك- لزوم تهيه نقشه ساختمان

دو- ارائه توصيه هاي فني براي احداث بنا

سه- هماهنگي با شهر از طريق ارتباط بين ارتفاع بنا و عرض

گذر، پيش آمدگي، پخ و غيره

چهار- ضرورت پرداختن به نماي مناسب ابنيه

دو نقطه عطف مهم در اين آئين نامه

اول- اعمال نوعي مقررات زونينگ )منطقه بندي( مثل تعيين

منطقه بازرگاني و اداري، مسكوني و صنعتي است.

كه نسبت سطح بناي مسكوني سطح كل زمين را 68دوم- ماده

درصد محدود مي سازد كه موجب شكست ساخت و سازهاي 40به

سنتي حياط مركزي مي شود.

( براي چندين شهر از 1334 تا 41در اجراي برنامه دوم عمراني )

جمله اصفهان، سنندج، بيجار و اروميه توسط كارشناسان

آمريكايي اصل چهارم طرح تهيه مي شود.

گرچه شايد عنوان اولين طرح شهري جديد، را بايد به "طرح جامع

با اصالح توسط ”كارل فريش” براي همدان1307همدان" كه در

و تدوين قانون تغيير نام وزارت 1345قانون شهرداري ها در

آباداني و مسكن به وزارت مسكن و شهرسازي و تعيين وظايف آن

زيربناي طرح ها شكل گرفت.1353 تير 16، مصوب [1]

15/5/1353 مورخ 8615 - روزنامه رسمي شماره 1

- طرح جامع سرزمين8-6-2-1

طرح جامع سرزمين، طرحي است، كه شامل استفاده از سرزمين،

در قالب هدف ها و خط مشي هاي ملي و اقتصادي از طريق بررسي

امكانات و منابع مراكز جمعيت شهري و روستايي كشور و حدود

توسعه و گسترش شهرها و قطب هاي صنعتي و كشاورزي و مراكز

جهانگردي و خدماتي

عبارتند از: طرح كالبدي، ملي، طرح كالبدي منطقه اي و طرح هاي

ناحيه اي )يك يا چند شهرستان(.

- طرح هادي

- طرح جامع شهر

- طرح تفصيلي

- ديگر طرح هائي كه به تدريج در سال ها بعد شكل گرفتند عبارتند از:8-6-2-5

- طرح احياء بافت هاي كهن.2-5-1

- طرح هاي آماده سازي زمين تا حد تفكيك اراضي.2-5-2

- طرح هاي طراحي شهري، بدنه سازي و غيره.2-5-3

- طرح هاي اجرائي شهري يا جزئيات شهري.2-5-4

عدم موفقيت طرح هاي سنتي:عدم موفقيت طرح هاي سنتي:

- اثبات اين امر ديگر ضرورت ندارد- اثبات اين امر ديگر ضرورت ندارد

- در تحقيقات مختلف اين امر اثبات شده است- در تحقيقات مختلف اين امر اثبات شده است

- آنچه سريعاo به دنبال مرور مي شود )بدون توضيح( نتيجه بررسي - آنچه سريعاo به دنبال مرور مي شود )بدون توضيح( نتيجه بررسي

سال اول تهيه آن در ايران بوسيله سازمان سال اول تهيه آن در ايران بوسيله سازمان 2525طرح هاي جامع در طرح هاي جامع در

..مديريت و برنامه ريزي استمديريت و برنامه ريزي است

Name of the city

ForcastingWhat has happenedThe ratio of forcasting

to population in the last year of the plan Year

Population

(1000 persons)year

Population

(1000 persons)

Zahedan19861951986282%69

Yazd19862631986184%143

Shiraz19866271986848%74

Rasht19862411986294%82

Arak19862571986265%97

Bandar Abbas19862191986201.6%109

Maragheh19861051986100%105

بيني جمعيتبيني جمعيت پيشپيش

Year

CityExisting condition

Last year of the plan term

ForecastingResults of census

The ratio of “population in the last year of

the plan” to “forecasting”

Salmas2170019864054350573%124

Ghorveh525619911980057367%289

Marivan4333198683345039%60

Mashhad4096161986

1275749

1152496

1256899

1463508%126

Babol49033198689940115320%128

Babolsar1178119912123335798%168

Bandar Anzali4178519866883387063%126

Ghazvin881061986196054248591%126

Hamedan1241671986212809272499%128

Behshahr2603219835813945300%77

Behbahan3987419916563493463%142

شهر ديگر شهر ديگر1111بيني جمعيت و جمعيت واقعي در انتهاي دوره طرح در بيني جمعيت و جمعيت واقعي در انتهاي دوره طرح در پيشپيش

The cityEmploymentUnemployment

ForecastingCensusForecastingcensus

ZahedanNumber39152520651618611032

Percent of total population20.118.58.33.9

ArakNumber6235857379010164

Percent of total population26.221.603.8

ShirazNumber240184181529701548258

Percent of total population32.121.40.95.7

MaraghehNumber----

RashtNumber513387364021294

Percent of total population21.325.307.3

Bandar AbbasNumber532734163507701

Percent of total population26.420.603.8

YazdNumber567315734511586552

Percent of total population30.924.90.62.8

هاي نمونههاي نمونه بيني اشتغال و تحقق آن در طرحبيني اشتغال و تحقق آن در طرح پيشپيش

Name of the city

AgricultureIndustryServices

ForecastingOccurringForecastingOccurringForecastingOccurring

Zahedan3.62.124.542.571.955.4

Arak31.4752.53844.539

Shiraz12.23723.43774.4

Maragheh---

Rasht2024527.53570.5

هاي اقتصاديهاي اقتصادي بيني فعاليتبيني فعاليت پيشپيشو بررسي تحقق آن در انتهاي طرحو بررسي تحقق آن در انتهاي طرح هاي جامعهاي جامع در طرحدر طرح

Land use

Name

of the city

ResidentialPassage waysSports & green

spaceServices

Commercial and profitable services

Per Capita

PercentPer

CapitaPercent

Per Capita

PercentPer

CapitaPercent

Per Capita

Percent

Maragheh-2.4-%8+6+%35---4.5-%42-1-%22

Arak+5+%12+2.3+%13+2.8+%31-8.5-%78-3-%60

Rasht-1.6-%4-4-%16-12-%94-6.8-%50-9-%70

Zahedan-15-%30+5+%21-4.3-%77-16-%62+1+%34

Yazd+10+%21+6+%29---6-%56+3.4+%40

Shiraz-8-%18-2.5-%18-20-%95--+1%27

Bandar Abbas

-30-%50-15.5-%43-22-%85-0.7-%5-2.5-%75

Total-42-%77-2.7%21-55.5-%320-42.5-%293-10.1-%126

Average-6-%110+%3-7.9-%45-6-%42-1.5-%18

Total without

remote data

-12

Bandar Abbas

-%27+12.8

Bandar Abbas

+%64-88.3

Arak-%351--

-1.1

Rasht-%56

Average without

remote data-2-%4+2.1+%10-14.7-%60-6-%420-%9

هاي نمونههاي نمونه هاي پيشنهادي در طرحهاي پيشنهادي در طرح سرانه كاربريسرانه كاربري

Density

City

Density in base year

Proposed density in the plan

Density in the last year of term

Percent

of changes

Net residential

density

The whole city

Net residential

density

The whole city

Net residential

density

The whole city

Net residential

density

The whole city

Maragheh358187311149337119%8-%20

Rasht31913430025024698%18-%60

Zahedan213722078019594%42%17

Shiraz400612189126656%22-%39

Bandar Abbas17158896829271%230%4

Arak306158252116235117%7Equal

Yazd1841172079917277%17-%12

هاي نمونههاي نمونه پذيري تراكم مسكوني پيشنهادي طرحپذيري تراكم مسكوني پيشنهادي طرح بررسي تحققبررسي تحقق

تقسیمات شهریتقسیمات شهری

مراتب پیشنهادیمراتب پیشنهادیو سلسلهو سلسله

ها مرکز محالت، نواحی و...ها مرکز محالت، نواحی و...طرحطرح

اثبbاتي از داليbل نيbافتن طرح هbاي سbنتي دو گbروه ديگbر اثبbات تحقbق اثبbاتي بbراي از داليbل نيbافتن طرح هbاي سbنتي دو گbروه ديگbر اثبbات تحقbق بbراي

وجود دارد:وجود دارد:

م[اده يك- ه[اي كميس[يون در ط[راحي ف[راوان ك[ه 5تغي[يرات

نمونه اراك آن به دنبال ارائه مي شود.

قوانين و مقررات تغيير دهنده طرح ها.دو-

بbا طbرح تفصbيلي مصbوب بbا طbرح تفصbيلي مصbوب كbاربري مغbايركbاربري مغbاير مbورد مbورد 420420از حbدود از حbدود

درصbد از آموزشbي، درصbد از آموزشbي، 2222 درصbد از فضbاي سbبز، درصbد از فضbاي سbبز، 3434اراك، اراك،

درصbد از درمbاني و درصbد از درمbاني و 88 درصbد از تأسيسbات و تجهbيزات، درصbد از تأسيسbات و تجهbيزات، 1212

بقيه از كاربري ها بوده است.بقيه از كاربري ها بوده است.

قانون تعيين وضعيت

شهرداري ها« »امالك واقع در طرح هاي دولتي و

: مجلس1367مصوب

در ص[[ورت اعالم نظ[[ر دس[[تگاه اج[[رائي مب[[ني ب[[ر

م[اه اج[ازه اح[داث و تجدي[د بن[ا 18ظ[رف اج[راي ط[رح

)الكن در غ[ير اين ص[ورت .نخواه[د ش[د ب[ه مال[ك داده

مي شود( مجوز صادر

جمع بندی:جمع بندی:

را می توان در را می توان در علل عمده شكست طرحهاي جامع در ايران علل عمده شكست طرحهاي جامع در ايران

محورهای زیر خالصه کرد:محورهای زیر خالصه کرد:عمده ترين علت ناكامي اين طرح ها اين است كه براساس ملي -

بودن زمين و يا توانمند بودن شهرداريها و دولت براي تمام تملك

اراضي داراي طرح استوار است.

ها(، ها )نامعلومي بيني علل بنيادي مثل عدم قطعيت در پيش-

عدم امكان شناخت كامل )قيود(،-

عدم توجه به خواستهاي شهروندان در طول زمان،-

ريزي ب[راي ج[ذب ه[ا، ع[دم برن[امه نينديش[يدن ب[ه ت[راز م[الي طرح-

هاي آن، هاي حاصل عمران شهر، جهت تأمين هزينه اضافه ارزش

توجهي به خط فقر سكونت شهري. بي-

حاال شما خودتان قضاوت کنید که نقش طرح ها در عدم تحقق

طرح ها در کجا قرار می گیرد

علل فنی ناكامي طرحهاي سنتي

علت مهم فنی شکست طرحهای سنتی، تكيه بر

شناخت و پيش بيني دقيق است كه در

اساليدهاي آتي به آن مي پردازيم.

رويكرد به تحوالت برنامه ريزي شهري در ايران

شهرداري ها و تمايل به تحول

اولين گرايش ها را به تحول، به خصوص از ديدگاه نياز تأمين

هزينه هاي عمراني از طريق جذب اضافه ارزش هاي ناشي از

توسعه و عمران شهري، شهرداران )كه به عنوان مجريان اين

طرح هاي آرمانگرايانه زودتر از ديگران در بن بست هاي آن گير

افتاده بودند( نشان دادند. كه البته به علت قانونمند نبودن راه

حل هاي در پيش گرفته شده، مسائل جديد و گاهي مشكالت

مهمتري را آفريدند و سپس دامنه توجه به نياز تحول در امر

برنامه ريزي شهري به ديگر مسئوالن ذيربط و تهيه كنندگان

طرح ها كشيده شد.

رويكرد به تحول در ضوابط و قوانين شهرسازي

ش[ورايعالي شهرس[ازي درخص[وص ج[ذب 7/2/1366يك- مص[وبه م[ورخ

اضافه ارزش هاي ناشي از طرح هاي عمراني شهري.

"ش[هرداري هايي ك[ه داراي ط[رح ج[امع مي باش[ند، مي توانن[د در قب[ال

ض[وابط اث[ر ب[ر ش[هر قطع[ات از ي[ك ه[ر ب[راي ك[ه اضافه ارزش[ي

منطقه بن[دي و تع[يين تراكم ه[اي س[اختماني و ك[اربري اراض[ي بيش از

قيمت اراضي در مناطق مسكوني با تراكم كم ايجاد مي شود،

در و ه نم[ود و وص[ول ارزش حاص[له وض[ع اض[افه م[يزان تناس[ب به

در اقتص[ادي فعاليت ه[اي از حاص[له "درآم[د ن[ام ب[ه جداگان[ه حس[ابي

طرح ه[اي تهي[ه در oص[رفا و ك[رده نگه[داري ش[هري" س[اختمان هاي

توسعه و عمران شهري به مصرف برسانند.

.

دو- عوارض پذيره ساختمان هاي تجاري، اداري و صنعتي

ص[دور 19/1/1369- 34/3/1/1087بخش[نامه ب[راي را عوارض[ي

پروان[ه ب[راي س[اختمان هايي ك[ه در اث[ر ك[اربري طرح ه[ا داراي ارزش

اف[زوده خواهن[د ش[د، وض[ع نم[ود. به گ[ونه اي ك[ه در ازاي ص[دور پروان[ه

ب[راي ه[ر م[تر بن[ا ب[ا كاربري ه[اي ي[اد ش[ده ب[ه نس[بت ن[وع ك[اربري و

از نظ[ر م[ورد ت[ا 35/0طبق[ه زمين منطقه اي قيمت آن 5 براب[ر

عوارض پذيره اخذ شود.

سه- ض[وابط و مق[ررات مرب[وط ب[ه ت[أمين فض[اهاي عم[ومي و

خدماتي شهرها

ب[ه س[طوح الزم 3/10/69)از مص[وبه ( ض[وابط و مق[ررات مرب[وط

از اس[تفاده ب[راي عم[ومي خ[دمات و تجه[يزات و تأسيس[ات ب[راي

ه[زار نف[ر جمعيت 200مزاي[اي ورود ب[ه مح[دوده خ[دماتي كم[تر از

درص[د و در 55 درص[د و در س[اير ش[هرها غ[ير از ته[ران 50داش[ته اند،

درصد آن.70تهران

نمونه هايي از تحوالت در برنامه ريزي شهري در ايران

يك- طرح جامع بندرعباس و تحول در تقسيمات شهري

غ[ربي، روش از اس[تفاده ب[ا ك[ه ش[هر قبلي ط[رح "ب[رخالف

ب[ا ب[ه مع[ابر س[لول هاي ش[هري را بس[يار مش[خص و مح[دود ش[ده

مراكز مشخص و متمركز، تعيين نموده است،

خدمات عم[ومي، مغازه ه[ا و خ[دمات تج[اري ن[يز ب[ه س[بك ش[هرهاي

قديمي در كنار معابر قرار خواهند داشت،

و تحول در ضوابط احداث بنا[1]دو- طرح جامع همدان

براي احداث بنا وضع شد كه بسياري 1367در طرح جامع همدان

از كاستي هاي طرح هاي جامع گذشته را از سر راه داشته

متري، 8 تا 6 متر و 5/10حداكثر ارتفاع در بر معابر ده متري، -

متر مي باشد.5/8

متر 5/12 متر، 12حداكثر ارتفاع ساختمان در بر معابر باالي -

است و پس از آن

متر( 30 فاصله حداقل دو بلوك برابر ارتفاع دو بنا )تا حداكثر -

باشد.

- مهندسين مشاور موژدا و همكاران1

سه- طرح جامع مراغه و تحوالت عمده در برنامه ريزي شهري

پاي[ان دادن ب[ه تث[بيت ك[اري، ت[راكم س[اختماني و مح[دوده ش[هري و

ح[ركت ب[ه س[وي انعطاف پ[ذيري و س[ياليت وج[ود دارد ك[ه در س[ال

به آن مي پردازيم.15 در طرح جامع مراغه كه در مبحث 1368