روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم

بر اساس روش کتاب دکتر محمد علی لسانی

فشارکی

فصل اول :

مرحله مقدماتی

.انتخاب عنوان تحقیق موضوعی و کلید واژه 1های آن

.آماده سازی اوراق اولیه تحقیق موضوعی2.نگارش صفحه عنوان و ثبت گزارش آغاز 3

تحقیق.تدارک فهرست آیات اصلی4. تدارک فهرست سیاق ها5.ثبت آمار و ارقام مربوط به کاربرد کلید واژه 6

های موضوع مورد نظر در قرآن کریم

انتخاب عنوان تحقیق موضوعی و کلید واژه های آن1.

انتخاب عنوان مناسب نخستین مرحله و مهمترین مرحله تحقیق می باشد و اگر در انتخاب عنوان مناسب دقت نشود روند تحقیق با مشکل مواجه خواهد شد و به نتیجه مناسب

نمی رسد.

ابتدا باید موضوع تحقیق به طور دقیق مشخص باشد و و هرچه جزئی تر باشد بهتر خواهد بود به عنوان مثال اگر می

خواهیم درباره ساختمان در قرآن به تحقیق به پردازیم باید دیدگاهمان نسبت به این موضوع مشخص باشد زیرا در قرآن کریم لغاتی مانند بلد , قریه و مدینه در این رابطه هستند که

هریک از زاویه خاص به این مسئله پرداخته اند .پس شناخت صحیح موضوع مورد تحقیق از همه مراحل مهمتر

است زیرا مراحل دیگر وابسته به این مرحله اند و نتیجه تحقیق نیز از این بخش متأثر می شود.

همه موضوعات در قرآن کریم قابل بررسی می باشند زیرا است به شرط آن که محقق با »تبیاناd لکل شیء«قرآن

موضوع تحقیق خود آشنائی داشته باشد . به عنوان مثال کسی که در رابطه با معماری تحقیق می کند ولی با این رشته آشنائی ندارد نمی تواند نتیجه خوبی از آن تحقیق

داشته باشد.

حال پس از مشخص شدن عنوان تحقیق آن را با استفاده ازکتب لغت به عربی بر می گردانیم البته ممکن است عنوان خود

عربی باشد که دیگر نیازی به این کار نیست.حال دو حالت وجود دارد :

اینها الف : عناوینی که مستقیما از قرآن دریافت می کنیم : عناوینی هستند که از درون قرآن دریافت کرده ایم مانند

شرح صدر . در این موارد راه ورود به قرآن و پیدا کردن کلید واژه راحت است.

اینها ب : عناوینی که از خارج به قرآن عرضه می کنیم :عناوینی هستند که به صورت موضوعی گاها برای ما مطرح می شوند و عالقمند می شویم تا نقطه نظر قرآن را نسبت به آن بدانیم . دراین موارد ممکن است برای کلید واژه نیاز

به بررسی بیشتری نسبت به حالت قبل باشد زیرا موضوع از متن قرآن نیست مانند موضوع مهدویت.

در این موارد می توان از منابعی که در این موضوعات از آیات قرآن استفاده کرده اند استفاده کرد صرف نظر ازدیدگاه

نویسنده , مانند کتب شهید مطهری , دکتر شریعتی و عالمه طباطبائی و همچنین از احادیث نیز می توان استفاده کرد.

. آماده سازی اوراق اولیه تحقیق موضوعی2

پس از پیدا شدن کلید واژه مورد نظر باید برای شروع کار قراردادهایی را بپزیریم که برای بهتر نتیجه دادن تحقیق الزمند.

, این مسئله در صورت قرار دادن تعدادی کاغذ یکسان برای تحقیقعدم رعایت موجب از بین رفتن انگیزه کافی برای ادامه تحقیق و سردگمی می شود تا جائی که حتی ممکن است فرد از ادامه

دادن تحقیق دست بردارد .بهتر است نوشته ها در یک طرف کاغذ نوشته شوند تا منظم تر

باشند.

در حقیقت این مراحل به ظاهر جزئی سهم زیادی در بهتر پیش رفتن کار تحقیقی دارند .

. نگارش صفحه عنوان و ثبت گزارش آغاز تحقیق3

در صفحه اول عنوان دقیق موضوع تحقیقمان را می نویسیم آنگاه مراحلی را که برای یافتن کلمه یا کلمات قرآنی مربوط به

موضوع انجام داده ایم گزارش می کنیم

به عنوان نمونه :

»محبت و عشق در قرآن«

در این رابطه اولین کلمه ای به ذهنم رسید کلمه محبت و مشتقات »حب« بود .شکی نبود که کلید واژه این موضوع همین لغت حب است از این رو آیات مربوط را پیدا کردم و شروع به کار تحقیق نمودم ولی پس از گذشت چند ردیف احساس کردم این کلید واژه بیشتر به مسئله عرفان و سلوک قرآنی مربوط می شود تا محبت و عشق . مساله را با یکی از کارشناسان علوم قرآنی در میان گذاشتم و به اسن نتیجه رسیدم که در انتخاب کلمه کلیدی قدری عجله کرده ام . کلید واژه

اصلی تحقیق من کلمه » وHدّ « و » مودت « و مشتقات آن بوده است که در صفحات بعدی فهرست آیات مربوط به آن خواهد آمد.

. تدارک فهرست آیات اصلی4

)فهرست مرتب شده نشانی آیاتی که کلمه موضوع عینا و یا به صورت کلمات هم خانواده در آنها به کار رفته است(

در این مرحله با مراجعه به کتاب »المعجم المفهرس« نشانی آیاتی را که کلمه یا کلمات موردنظرمان عینا و یا به صورت کلمات هم خانواده در آنها به کار رفته اند , روی یک کاغذ فرعی پیاده می

کنیم و آیات را به ترتیب شماره سوره هایش از آخر به اول قرآن مرتب می کنیم حتی بهتر است در مواردی که دو یا چند

آیه در یک سوره قرار دارد آنها را نیز از به ترتیب از آخر به اول سوره مرتب می کنیم . زیرا به این ترتیب به ترتیب نزول آیات پیشرفت می کنیم . اگر کلمات هم خانواده کلید واژه مورد نظر در قرآن زیاد باشند می توانیم از میان آنها برخی موارد که به

موضوع نزدیکترندرا گزینش کنیم.پس از مرتب کردن آیات فهرست آنها را در صفحه دوم تحقیق می آوریم و یک شماره دریف از یک به یعد به این فهرست آیات که گرد آورده ایم می دهیم تا هریک از آیات شناسه خود را تا پایان

تحقیق داشته باشند بنابراین فهرست آیات اصلی باید یه این صورت در بیاید :

عین کلمه موضوع که در آیه به کار رفته است

شماره آیه – نام سوره – شماره سوره

شماره ردیف

...................................................... ............... - ............ - ........... ...............

در اینجا نمونه ای از فهرست آیات با کلید واژه عبرت آمده است:

عین کلمه موضوع که در آیه به کار رفته است

شماره آیه – نام سوره – شماره سوره

شماره ردیف

لعبره 79نازعات 26 1

فاعتبروا 59حشر 2 2

لعبره 24نور 44 3

لعبره 23مومنون 21 4

لعبره 16نحل 66 5

عبره 12یوسف 111 6

تعبرون 12یوسف 43 7

عابری 4 نساء 43 8

لعبره 3آل عمران 13 9

. تدارک فهرست سیاق ها5

واحد موضوعی 555قرآن کریم بر حسب تعلیم پیامبر اکرم »ص« به ) رکوعات یا سیاق های قرآنی ( تقسیم شده است . پس

فهرست دیگری که باید تهیه کنیم فهرست شماره آیات ابتدا و انتهای سیاق ها می باشد . در این فهرست محدوده سیاق آیاتی را که در فهرست پیشین استخراج کرده ایم و نیز تعداد آیات هر سیاق را به صورتی که مشاهده می شود مشخص می کنیم که به

صورت زیر خواهد بود :

البته می توان این فهرست را از ابتدا به ضمیمه فهرست آیات اصلی در آوریم و هردو فهرست را به صورت یک فهرست تنظیم

کنیم که به صورت زیر خواهد بود :

کتاب آمده است.59فهرست رکوعات قرآن در صفحه

تعداد آیات هر سیاق

شماره آیه ابتدای سیاق شماره آیه

انتهای سیاق

شماره آیه – نام سوره – شماره

سوره

شماره ردیف آیات اصلی

.............. ......... تا .......... ....... ـ ......... ـ ........

...............

تعداد آیات هر سیاق

شماره آیه ابتدای سیاق شماره آیه انتهای سیاق

عین کلمه موضوع که در آیه به کار رفته

است

شماره آیه – نام سوره – شماره

سوره

شماره ردیف آیات اصلی

............... .......... تا ......... ............... ـ ......... ............... ـ

...............

. ثبت آمار و ارقام مربوط به کاربرد کلید واژه ها در 6قرآن

دراین مرحله تعداد آیات هر فهرست و همچنین تعداد کلماتی را که در رابطه با موضوعمان در آیات سراسر قرآن به کار رفته است

و نیز تعداد کل آیاتی را که با توجه به فهرست سیاق ها در تحقیق موضوعی مان بررسی خواهیم کرد ارائه می کنیم.

غالبا در این آمار ها نظم اعجاز آمیز قرآن به صورت شگغت انگیزی جلوه می کند . باید دقت کنیم هرگونه نظم و هماهنگی را که در

این آمار ها مشاهده می کنیم ثبت نماییم.جنگ از دیدگاه قرآن :نمونه ای از این مرحله به شرح زیر است :

در هفده سوره قرآن سخن از قتال به میان آمده است و سوره قرآن سوره چهل و هفتم قتال 114از میان

نام دارد که پیش از سوره فتح قرار گرفته است . اگر بیادآوریم اولین جنگ رویارویی مسلمانان با کفار که به پیروزی معجره آسای مسلمانان پایان پذیرفته جنگ بدر است که در روز هفدهم رمضان سال دوم هجرت

به وقوع پیوسته است .

فصل دوم :

مرحله مفهوم یابی

.نگارش متن کامل آیه 1.تالوت مکرر آیه2.بررسی مفاهیم آیه3.یادداشت سواالت4.بررسی مفاهیم آیه در سیاق آن 5.یادداشت نظم ها و هماهنگی ها6.نکات تکمیلی7.بازنگری سراسری مفاهیم بدست آمده8.مراجعه به متون تفسیری9

نگارش متن کامل آیه اصلی با ذکر شماره ردیف و نشانی آن. 1

اولین مرحله مفهوم یابی نوشتن آیه اصلی در باالی صفحه با ذکر شماره ردیف و نشانی دقیق آن . نیازی به عالمت گزاری و

نوشتن معنای آیه نیست. مورد زیر به عنوان نمونه ای بر این امر از موضوع عبرت در قرآن

می باشد : 1ردیف 79 نازعات 26

ان فی ذلک لعبره لمن یخشی

1.................................................................................. -2.................................................................................. -3.................................................................................. -

تالوت مکرر آیه. 2تالوت مکرر آیه به خاطر ماهیت قرائتی قرآن در

یافتن مفهوم آیه به ما کمک می کند.

بررسی مفاهیم آیه . 3پس از تالوت آیه نکات , اشارات و پیام هایی را

شماره زیر که از آن برداشت کرده ایم را با آیه اصلی یادداشت می کنیم .

نمونه بررسی مفاهیم آیه در موضوع عبرت :1ردیف

79 نازعات 26

ان فی ذلک لعبره لمن یخشی

- این عبرت از عهده همگان بر نمی آید )لمن یخشی(.1- فقط افراد خاص اهل عبرتند )لمن یخشی(.2- چرا دیگران نمی توانند این عبرت را دریابند.3- مراد از »ذلک« چیست ؟4

...........................................................

یادداشت سواالت. 4 ضمن بررسی و دقت در مفاهیم آیه هرگاه

جداگانه در سوالی مطرح شد در همان جا با شماره ای ردیف مفاهیم یادداشت می کنیم.

بررسی مفاهیم آیه در سیاق ها. 5 ابتدا آیات بعد از آیه اصلی را مورد بررسی قرار

اصلی .می دهیم و سپس آیات قبل از آیه سیاق آیه

آیه اصلی

کلمه موضوع

نسبت کلمه موضوع , آیه

اصلی و سیاق آیه با یکدیگر

یادداشت نظم ها و هماهنگی ها. 6در سراسر تحقیق نظم ها و هماهنگی هایی را

می بینیم که از هر نظر میان آیات قرآنی همه را یک به یک یادداشت می کنیم . این نظم ها می توانند از

مدنظر قرار گیرند اگر چه از جهاتی مانند هر جهت موارد جدول زیر :

نظم پایانی آیاتنظم تعداد و شماره آیاتنظم تعداد فرازهای آیاتنظم موقعیت کلید واژه در آیه اصلینظم مو قعیت آیه اصلی در سیاقنظم موقعیت سیاق در سورهنظم موقعیت سوره در قرآننظم موضوعات جنبی مطرح شده در کنار موضوع اصلی

: منابع

آذرنوش , آذرتاش . تهران : عربی – فارسی فرهنگ معاصر . ش .1379نشر نی , چاپ اول

ابن فارس , احمد . تحقیق : عبداالسالم معجم مقاییس اللغه .العلمیه.محمد هارون . قم : دارالکتب

راغب اصفهانی , ابوالقاسم معجم مفردات الفاظ القرآن .مرعشلی . دارالکتاب عربی.حسین بن محمد . تحقیق : ندیم

عبدالباقی , المعجم المفهرس اللفاظ القرآن الکریم . ش.1372چاپ اول محمد فواد . تهران : انتشارات اسالمی ,

مصطفوی , حسن . التحقیق فی کلمات القرآن الکریم . ق.1416اسالمی . چاپ اول انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد