พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 1 พระสตตนตปฎก

มชฌมนกาย อปรปณณาสก

เลมท ๓ ภาคท ๑

ขอนอบนอมแดพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน

เทวทหวรรค

๑. เทวทหสตร

วาดวยวาทะของพวกนครนถและพระตถาคต

[๑] ขาพเจาไดฟงมาแลวอยางน สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยทสกยนคม อนมนามวาเทวทหะ ในสกกชนบท สมยนน พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษเหลานนทลรบพระดารสแลว. [๒] พระผมพระภาคเจาไดตรสดงนวา ดกอนภกษทงหลาย มสมณพราหมณพวกหนง มวาทะอยางน มทฏฐอยางนวา บรษบคคลนยอมเสวยเวทนาอยางใดอยางหนง ไมวาสข ทกข หรอมใชทกขมใชสขกด ขอนนทงหมดกเพราะเหตแหงกรรมทตนทาไวแตกอน ดงนนเพราะกรรมเกาหมดดวยตบะ ไมทากรรมใหม กจกไมมผลตอไป เพราะไมมผลตอไป กจกสนกรรม เพราะสนกรรม กจกสนทกข เพราะสนทกข กจกสนเวทนา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 2เพราะสนเวทนา ทกขทงปวงจกเปนอนไมมไปเอง ดกอนภกษทงหลาย พวกนครนถมกมวาทะอยางน. [๓] ดกอนภกษทงหลาย เราเขาไปหาพวกนครนถผมวาทะอยางน แลวถามอยางนวา ทานนครนถ จรงหรอทมขาววา พวกทานมวาทะอยางน มทฏฐอยางนวา บรษบคคลนยอมเสวยเวทนาอยางใดอยางหนง แมวาสขทกขหรอมใชทกขมใชสข ขอนนทงหมดเปนเพราะเหตแหงกรรมทตนทาไวแตกอน ทงนเพราะกรรมเกาหมดดวยตบะ ไมทากรรมใหม กจกไมมผลตอไปเพราะไมมผลตอไป กจกสนกรรม เพราะสนกรรม กจกสนทกข เพราะสนทกข กจกสนเวทนา เพราะสนเวทนา ทกขทงปวงจกเปนอนไมมไปเอง. ดกอนภกษทงหลาย พวกนครนถนน ถกเราถามอยางนแลวกยนยนเราจงถามอยางนวา ทานนครนถ พวกทานทราบละหรอวา เราทงหลายไดมแลวในกอน มใชไมไดมแลว. นครนถเหลานน ตอบวา ทานผมอาย ขอนหามไดเลย. เรา. ทานนครนถ พวกทานทราบละหรอวา เราทงหลายไดทาบาปกรรมไวในกอน มใชไมไดทาไว. น. ทานผมอาย ขอนหามไดเลย. เรา. ทานนครนถ พวกทานทราบละหรอวา เราทงหลายไดทาบาปกรรมอยางนบาง ๆ. น. ทานผมอาย ขอนหามไดเลย. เรา. ทานนครนถผมอาย พวกทานทราบละหรอวา ทกขเทานเราสลดไดแลว หรอวาทกขเทาน เราตองสละเสย หรอวาเมอทกขเทาน เราสลดไดแลว ทกขทงหมดกจกเปนอนไมมไปเอง.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 3 น. ทานผมอาย ขอนหามไดเลย. เรา. ทานนครนถ พวกทานทราบการละอกศลธรรม การบาเพญกศลธรรมในปจจบนละหรอ. น. ทานผมอาย ขอนหามไดเลย. [๔] เรา. ทานนครนถ เทาทพดกนมานเปนอนวา พวกทานไมทราบวา เราทงหลายไดมแลวในกอน มใชไมไดมแลว ไมทราบวา เราทงหลายไดทาบาปกรรมไวในกอน มใชไมไดทาไว ไมทราบวา เราทงหลายไดทาบาปกรรมอยางนบาง ๆ ไมทราบวา ทกขเทาน เราสลดไดแลว หรอวาทกขเทาน เราตองสลดเสย หรอวาเมอทกขเทาน เราสลดไดแลว ทกขทงหมดกจกเปนอนไมมไปเอง ไมทราบการละอกศลธรรม การบาเพญกศลธรรมในปจจบน เมอเปนเชนน ทานนครนถไมสมควรจะพยากรณวา บรษบคคลน ยอมเสวยเวทนาอยางใดอยางหนง ไมวาสข ทกข หรอมใชทกขมใชสข ขอนนทงหมดกเพราะเหตแหงกรรมทตนทาไวแตกอน ทงน เพราะกรรมเกาหมดดวยตบะ ไมทากรรมใหม กจกไมมผลตอไป เพราะไมมผลตอไป กจกสนกรรม เพราะสนกรรม กจกสนทกข เพราะสนทกข กจกสนเวทนาเพราะสนเวทนา ทกขทงปวงจกไมมไปเอง. ทานนครนถ กถาพวกทานพงทราบวา เราทงหลายไดมแลวแตกอนมใชไมไดมแลว พงทราบวา เราทงหลายไดทาบาปกรรมไวแตกอน มใชไมไดทาไว พงทราบวา เราทงหลายไดทาบาปกรรมอยางนบาง ๆ พงทราบวาทกขเทาน เราสลดไดแลว หรอวาทกขเทาน เราตองสลดเสย หรอวาเมอทกขเทาน เราสลดไดแลว ทกขทงหมดกเปนอนไมมไปเอง พงทราบการละอกศลธรรม การบาเพญกศลธรรมในปจจบน เมอเปนเชนน ทานนครนถ ควรจะ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 4พยากรณไดวา บรษบคคลนยอมเสวยเวทนาอยางใดอยางหนง ไมวาสข ทกข หรอมใชทกขมใชสข ขอนนทงหมดกเพราะเหตแหงกรรมทตนทาไวแตกอนทงน เพราะกรรมเกาหมดดวยตบะ ไมทากรรมใหม กจกไมมผลตอไป เพราะไมมผลตอไป กจกสนกรรม เพราะสนกรรมกจกสนทกข เพราะสนทกขกจกสนเวทนา เพราะสนเวทนา ทกขทงปวงกจกเปนอนไมมไปเอง. [๕] ทานนครนถ เปรยบเหมอนบรษถกยงดวยลกศรทมยาพษอาบไวอยางหนาแลว พงเสวยเวทนาอนเปนทกขกลา เจบแสบ เพราะเหตการเสยดแทงของลกศร มตร สหาย ญาตสาโลหตของเขาพงใหหมอผาตดรกษาหมอผาตดใชศสตราชาแหละปากแผลของเขา เขาพงเสวยทกขเวทนาอนกลาเจบแสบ แมเพราะเหตถกเครองตรวจคนหาลกศร หมอผาตดถอนลกศรออกเขาพงเสวยทกขเวทนาอนกลาเจบแสบ แมเพราะเหตถอนลกศรออก หมอผาตดใสยาถอนพษทปากแผล เขาพงเสวยทกขเวทนาอนกลา เจบแสบ แมเพราะเหตใสยาถอนพษทปากแผล ตอมา เขามแผลหาย มผวหนงสนท จงไมมโรค มความสข เสร อยไดตามลาพง ไปไหนไปได จงมความคดอยางนวา เมอกอน เราถกยงดวยลกศรทมยาพษอาบไวอยางหนา ไดเสวยทกข-เวทนาอนกลา เจบแสบ แมเพราะเหตการเสยดแทงของลกศร มตร สหายญาตสาโลหตของเราใหหมอผาตดรกษา หมอผาตดใชศสตราชาแหละปากแผลเรานนไดเสวยทกขเวทนาอนกลา เจบแสบ แมเพราะเหตถกศสตราชาแหละปากแผล หมอผาตดใชเครองตรวจคนหาลกศร เรานนไดเสวยทกขเวทนาอนกลา เจบแสบ แมเพราะเหตถกเครองตรวจคนหาลกศร หมอผาตดถอนลกศรออก เรานนไดเสวยทกขเวทนาอนกลา เจบแสบ แมเพราะเหตถอนลกศรออก หมอผาตดใสยาถอนพษทปากแผล เรานนไดเสวยทกขเวทนาอนกลา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 5เจบแสบ แมเพราะเหตใสยาถอนพษทปากแผล เดยวน เรานนมแผลหาย มผวหนงสนท จงไมมโรค มความสข เสร อยไดตามลาพง ไปไหนไปไดฉนใด. ทานนครนถ กฉนนนเหมอนกนแล ถาพวกทานพงทราบวา เราทงหลาย ไดมแลวในกอน มใชไมไดมแลว พงทราบวา เราทงหลายไดทาบาปกรรมไวในกอน มใชไมไดทาไว พงทราบวา เราทงหลายไดทาบาปกรรมอยางนบาง ๆ พงทราบวา ทกขเทานเราสลดไดแลว หรอวาทกขเทาน เราตองสลดเสย หรอวาเมอทกขเทานเราสลดไดแลว ทกขทงหมดกเปนอนไมมไปเอง พงทราบการละอกศลธรรม การบาเพญกศลธรรมในปจจบนเมอเปนเชนน พวกนครนถ ควรจะพยากรณไดวา บรษบคคลนยอมเสวยเวทนาอยางใดอยางหนง ไมวาสข ทกข หรอมใชทกขมใชสข ขอนนทงหมดกเพราะเหตแหงกรรมทตนทาไวแตกอน ทงนเพราะกรรมเกาหมดดวยตบะไมทากรรมใหม จกไมมผลตอไป เพราะไมมผลตอไป กจกสนกรรมเพราะสนกรรม จกสนทกข เพราะสนทกข จกสนเวทนา เพราะสนเวทนาทกขทงปวงจกเปนอนไมมไปเอง. ทานนครนถ กเพราะเหตทพวกทานไมทราบวา เราทงหลายไดมแลวในกอน มใชไมไดมแลว ไมทราบวา เราทงหลายไดทาบาปกรรมไวในกอน มใชไมไดทาไว ไมทราบวา เราทงหลายไดทาบาปกรรมอยางนบางๆไมทราบวา ทกขเทาน เราสลดไดแลว หรอวาทกขเทาน เราตองสลดเสย หรอวาเมอทกขเทาน เราสลดไดแลว ทกขทงหมดกเปนอนไมมไปเอง ไมทราบการละอกศลธรรม การบาเพญกศลธรรมในปจจบน ฉะนน ทานนครนถจงไมสมควรจะพยากรณวา บรษบคคลนยอมเสวยเวทนาอยางใดอยางหนง

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 6ไมวาสข ทกข หรอมใชทกขมใชสข ขอนนทงหมดกเพราะเหตแหงกรรมทตน ทาไวแตกอน ทงน เพราะกรรมเกาหมดดวยตบะ ไมทากรรมใหม จกไมมผลตอไป เพราะไมมผลตอไป จกสนกรรม เพราะสนกรรม กจกสนทกขเพราะสนทกข กจกสนเวทนา เพราะสนเวทนา ทกขทงปวงกจกเปนอนไมมไปเอง. [๖] ดกอนภกษทงหลาย เมอเรากลาวอยางน พวกนครนถนนไดกลาวกะเราดงนวา ทานผมอาย ทานนครนถนาฏบตร เปนผรธรรมทงปวงเปนผเหนธรรมทงปวง ยนยนญาณทสสนะตลอดทกสวนวา เมอเราเดนกดยนกด หลบกด ตนกด ญาณทสสนะไดปรากฏตดตอเสมอไป ทานกลาวอยางนวา ดกอนพวกนครนถผมอาย บาปกรรมทพวกทานทาไวในกอนมอยพวกทานจงสลดบาปกรรมนนเสย ดวยปฏปทาประกอบดวยการกระทาททาไดยากอนเผดรอนน ขอททานทงหลายเปนผสารวมกาย สารวมวาจา สารวมใจในบดนนน เปนการไมทาบาปกรรมตอไป ทงน เพราะกรรมเกาหมดดวยตบะ ไมทากรรมใหม กจกไมมผลตอไป เพราะไมมผลตอไป กจกสนกรรม เพราะสนกรรม กจกสนทกข เพราะสนทกข กจกสนเวทนา เพราะสนเวทนา ทกขทงหมดกจกเปนอนไมมไปเอง กแหละคานนถกใจและควรแกพวกขาพเจา และเพราะเหตนน พวกขาพเจาจงไดชนชม. [๗] ดกอนภกษทงหลาย เมอพวกนครนถกลาวแลวอยางน เราไดกลาวกะพวกนครนถนน ดงนวา ทานนครนถ ธรรม ๕ ประการนแลมวบาก ๒ ทางในปจจบน ๕ ประการเปนไฉน คอความเชอ ความชอบใจ การฟงตามเขาวา ความตรกตามอาการ ความปกใจดงดวยทฏฐ ทานนครนถเหลานแล ธรรม ๕ ประการ มวบาก ๒ ทางในปจจบน บรรดาธรรม ๕

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 7ประการนน ทานนครนถ มความเชออยางไร ชอบใจอยางไร ราเรยนมา อยางไร ไดยนมาอยางไร ตรกตามอาการอยางไร ปกใจดงดวยทฏฐอยางไรในศาสดาผมวาทะเปนสวนอดต ดกอนภกษทงหลาย เรามวาทะอยางนแลจงไมเลงเหนการโตตอบวาทะอนชอบดวยเหตอะไร ๆ ในพวกนครนถ. [๘] ดกอนภกษทงหลาย เรากลาวกะพวกนครนถนนตอไปอกอยางนวา ทานนครนถ พวกทานจะสาคญความขอนนเปนไฉน สมยใดพวกทานมความพยายามแรงกลา มความเพยรแรงกลา สมยนน พวกทานยอมเสวยทกขเวทนาอนกลา เจบแสบ อนเกดแตความพยายามแรงกลา แตสมยใด พวกทานไมมความพยายามแรงกลา ไมมความเพยรแรงกลา สมยนนพวกทานยอมไมเสวยทกขเวทนาอนกลา เจบแสบอนเกดแตความพยายามแรงกลา. นครนถรบวา ทานพระโคดม สมยใด พวกขาพเจามความพยายามแรงกลา มความเพยรแรงกลา สมยนน พวกขาพเจายอมเสวยทกขเวทนาอนกลา เจบแสบ อนเกดแตความพยายามแรงกลา สมยใด พวกขาพเจาไมมความพยายามแรงกลา ไมมความเพยรแรงกลา สมยนน พวกขาพเจายอมไมเสวยทกขเวทนาอนกลา เจบแสบ อนเกดแตความพยายามแรงกลา [๙] พ. ทานนครนถ เทาทพดกนมาน เปนอนวา สมยใด พวกทานมความพยายามแรงกลา มความเพยรแรงกลา สมยนน พวกทานยอมเสวยทกขเวทนาอนกลา เจบแสบ อนเกดแตความพยายามแรงกลา แตสมยใดพวกทานไมมความพยายามแรงกลา ไมมความเพยรแรงกลา สมยนน พวกทานยอมไมเสวยทกขเวทนาอนกลา เจบแสบ อนเกดแตความพยายามแรงกลาเมอเปนเชนน ทานนครนถ ไมสมควรจะพยากรณวา บรษบคคลนยอมเสวย

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 8เวทนาอยางใดอยางหนง ไมวาสข ทกข หรอมใชทกขมใชสข ขอนนทง หมดกเพราะเหตแหงกรรมทตนทาไวแตกอน ทงนเพราะกรรมเกาหมดดวยตบะ ไมทากรรมใหม กจกไมมผลตอไป เพราะไมมผลตอไป กจกสนกรรมเพราะสนกรรม กจกสนทกข เพราะสนทกข กจกสนเวทนา ทกขทงปวงกจกเปนอนไมมไปเอง. ทานนครนถ ถาสมยใด พวกทานมความพยายามแรงกลา มความเพยรแรงกลา สมยนน ทกขเวทนาอนกลา เจบแสบ อนเกดแตความพยายาม พงหยดไดเอง และสมยใด พวกทานไมมความพยายามแรงกลา ไมมความเพยรแรงกลา สมยนน ทกขเวทนาอนกลา เจบแสบ อนเกดแตความพยายามพงหยดไดเอง เมอเปนเชนน ทานพวกนครนถกควรพยากรณไดวา บรษบคคลนยอมเสวยเวทนาอยางใดอยางหนง ไมวาสข ทกข หรอมใชทกขมใชสข ขอนน ทงหมดกเพราะเหตแหงกรรมทตนทาไวแตกอน ทงน เพราะกรรมเกาหมดดวยตบะ ไมทากรรมใหม กจกไมมผลตอไป เพราะไมมผลตอไป กจกสนกรรม เพราะสนกรรม กจกสนทกข เพราะสนทกขกจกสนเวทนา เพราะสนเวทนาทกขทงปวงกจกเปนอนไมมไปเอง. ทานนครนถ กเพราะเหตท สมยใด พวกทานมความพยายามแรงกลา มความเพยรแรงกลา สมยนน พวกทานจงเสวยทกขเวทนาอนกลา เจบแสบ อนเกดแตความพยายามแรงกลา แตสมยใด พวกทานไมมความพยายามแรงกลา ไมมความเพยรแรงกลา สมยนน พวกทานจงไมเสวยทกขเวทนาอนกลา เจบแสบ อนเกดแตความพยายามแรงกลา พวกทานนนเสวยทกข-เวทนาอนกลา เจบแสบ อนเกดแตความเพยรเองทเดยว ยอมเชอผดไปเพราะอวชชา เพราะความไมร เพราะความหลงวา บรษบคคลนยอมเสวย

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 9เวทนาอยางใดอยางหนง ไมวาสข ทกข หรอมใชทกขมใชสข ขอนนทง หมดกเพราะเหตแหงกรรมทตนทาไวแตกอน ทงนเพราะหมดกรรมเกาดวยตบะ ไมทากรรมใหม กจกไมมผลตอไป เพราะไมมผลตอไป กจกสนกรรมเพราะสนกรรมกจกสนทกข เพราะสนทกขกจกสนเวทนา เพราะสนเวทนาทกขทงปวงกจกเปนอนไมมไปเอง ดกอนภกษทงหลาย เรามวาทะแมอยางนแล จงไมเลงเหนการโตตอบวาทะอนชอบดวยเหตอะไร ๆ ในพวกนครนถ. [๑๐] ดกอนภกษทงหลาย เรากลาวกะพวกนครนถนนตอไปอกอยางนวา ทานนครนถ พวกทานจะสาคญความขอนนเปนไฉน พวกทานจะพงปรารถนาไดดงนหรอวา กรรมใดใหผลในปจจบน ขอกรรมนนจงใหผลในชาตหนา ดวยความพยายามหรอดวยความเพยรเถด พวกนครนถนนกลาววาทานผมอาย ขอนหามไดเลย. พ. และพวกทานจะพงปรารถนาไดดงนหรอวา กรรมใดใหผลในชาตหนา ขอกรรมนนจงใหผลในปจจบน ดวยความพยายามหรอดวยความเพยรเถด. น. ทานผมอาย ขอนหามไดเลย. พ. ทานนครนถ พวกทานจะสาคญความขอนนเปนไฉน พวกทานจะพงปรารถนาไดดงนหรอวา กรรมใดใหผลเปนสข ขอกรรมนนจงใหผลเปนทกข ดวยความพยายามหรอดวยความเพยรเถด. น. ทานผมอาย ขอนหามไดเลย. พ. และพวกทานจะพงปรารถนาไดดงนหรอวา กรรมใดใหผลเปนทกข ขอกรรมนนจงใหผลเปนสข ดวยความพยายามหรอดวยความเพยรเถด. น. ทานผมอาย ขอนหามไดเลย.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 10 พ. ทานนครนถ พวกทานจะสาคญความขอนนเปนไฉน พวกทาน จะพงปรารถนาไดดงนหรอวา กรรมใดใหผลเสรจสนแลว ขอกรรมนนจงใหผลอยาเพอเสรจสน ดวยความพยายามหรอดวยความเพยรเถด. น. ทานผมอาย ขอนหามไดเลย. พ. และพวกทานจะพงปรารถนาไดดงนหรอวา กรรมใดใหผลยงไมเสรจสน ขอกรรมนนจงใหผลเสรจสน ดวยความพยายามหรอดวยความเพยรเถด. น. ทานผมอาย ขอนหามไดเลย. พ. ทานนครนถ พวกทานจะสาคญความขอนน เปนไฉน พวกทานจะพงปรารถนาไดดงนหรอวา กรรมใดใหผลมาก ขอกรรมนนจงใหผลนอยดวยความพยายามหรอดวยความเพยรเถด. น. ทานผมอาย ขอนหามไดเลย. พ. และพวกทานจะพงปรารถนาไดดงนหรอวา กรรมใดใหผลนอยขอกรรมนนจงใหผลมาก ดวยความพยายามหรอดวยความเพยรเถด. น. ทานผมอาย ขอนหามไดเลย. พ. ทานนครนถ พวกทานจะสาคญความขอนนเปนไฉน พวกทานจะพงปรารถนาไดดงนหรอวา กรรมใดใหผล ขอกรรมนนจงอยาใหผล ดวยความพยายามหรอดวยความเพยรเถด. น. ทานผมอาย ขอนหามไดเลย. พ. และพวกทานจะพงปรารถนาไดดงนหรอวา กรรมใดไมใหผลขอกรรมนนจงใหผล ดวยความพยายามหรอดวยความเพยรเถด. น. ทานผมอาย ขอนหามไดเลย.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 11 [๑๑] พ. ทานนครนถ เทาทพดกนมานเปนอนวา พวกทานจะพง ปรารถนาไมไดดงนวา กรรมใดใหผลในปจจบน ขอกรรมนนจงใหผลในชาตหนา ดวยความพยายามหรอดวยความเพยรเถด วากรรมใดใหผลในชาตหนาขอกรรมนน จงใหผลในปจจบน ดวยความพยายามหรอดวยความเพยรเถด วากรรมใดใหผลเปนสข ขอกรรมนนจงใหผลเปนทกข ดวยความพยายามหรอดวยความเพยรเถด วากรรมใดใหผลเปนทกข ขอกรรมนนจงใหผลเปนสขดวยความพยายามหรอดวยความเพยรเถด วากรรมใดใหผลเสรจสนแลว ขอกรรมนนจงใหผลอยาเพอเสรจสน ดวยความพยายามหรอดวยความเพยรเถดวากรรมใดใหผลยงไมเสรจสน ขอกรรมนนจงใหผลเสรจสนดวยความพยายามหรอดวยความเพยรเถด วากรรมใดใหผลมาก ขอกรรมนนจงใหผลนอยดวยความพยายามหรอดวยความเพยรเถด วากรรมใดใหผลนอย ขอกรรมนนจงใหผลมาก ดวยความพยายามหรอดวยความเพยรเถด วากรรมใดใหผล ขอกรรมนนจงอยาใหผล ดวยความพยายามหรอดวยความเพยรเถด วากรรมใดไมใหผล ขอกรรมนนจงใหผล ดวยความพยายามหรอดวยความเพยรเถด เมอเปนเชนน ความพยายามของพวกนครนถกไรผล ความเพยรกไรผล. ภกษทงหลาย พวกนครนถมวาทะอยางน การกลาวกอนและการกลาวตาม๑ ๑๐ ประการอนชอบดวยเหตของพวกนครนถ ผมวาทะอยางนนาตาหน. ดกอนภกษทงหลาย ถาหมสตวยอมเสวยสขและทกข เพราะเหตแหงกรรมทตนทาไวแตกอน พวกนครนถตองเปนผทากรรมชวไวกอนแน ในบดน พวกเขาจงไดเสวยทกขเวทนาอนกลาเจบแสบเหนปานน ถาหมสตวยอมเสวยสขและทกข เพราะเหตทพระผเปนใหญเนรมตให พวกนครนถตองเปนผ๑. คอวาทะของพวกคร และอนวาทะของศษยทวาตามกน

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 12ถกพระผเปนใหญชนเลวเนรมตมาแน ในบดน พวกเขาจงไดเสวยทกขเวทนา อนกลาเจบแสบเหนปานน ถาหมสตวยอมเสวยสขและทกข เพราะเหตเคราะหกรรม พวกนครนถตองเปนผมเคราะหกรรมชวแน ในบดน พวกเขาจงไดเสวยทกขเวทนาอนกลาเจบแสบเหนปานน ถาหมสตวยอมเสวยสขและทกข เพราะเหตอภชาต พวกนครนถตองเปนผมอภชาตเลวแน ในบดน พวกเขาจงไดเสวยทกขเวทนาอนกลาเจบแสบเหนปานน ถาหมสตวยอมเสวยสขและทกขเพราะเหตพยายามในปจจบน พวกนครนถตองเปนผมความพยายามในปจจบนเลวแน ในบดน พวกเขาจงไดเสวยทกขเวทนาอนกลาเจบแสบเหนปานน ดกอนภกษทงหลาย ถาหมสตวยอมเสวยสขและทกข เพราะเหตกรรมทตนทาไวแตกอน พวกนครนถกตองนาตาหน ถาหมสตวไมใชเสวยสขและทกข เพราะเหตแหงกรรมทตนทาไวแตกอน พวกนครนถกตองนาตาหน ถาหมสตวยอมเสวยสขและทกข เพราะเหตทพระผเปนใหญเนรมตให พวกนครนถตองนาตาหน ถาหมสตวไมใชเสวยสขและทกข เพราะเหตทพระผเปนใหญเนรมตให พวกนครนถกตองนาตาหน ถาหมสตวยอมเสวยสขและทกข เพราะเหตเคราะหกรรม พวกนครนถตองนาตาหน ถาหมสตวไมใชเสวยสขและทกข เพราะเหตเคราะหกรรม พวกนครนถกตองนาตาหน ถาหมสตวยอมเสวยสขและทกขเพราะเหตอภชาต พวกนครนถกตองนาตาหน ถาหมสตวไมใชเสวยสขและทกขเพราะเหตอภชาต พวกนครนถกตองนาตาหน ถาหมสตวยอมเสวยสขและทกขเพราะเหตพยายามในปจจบน พวกนครนถกตองนาตาหน ถาหมสตวไมใชเสวยสขและทกข เพราะเหตพยายามในปจจบน พวกนครนถกตองนาตาหนดกอนภกษทงหลาย พวกนครนถมวาทะอยางน วาทะของอาจารยและวาทะของศษย ๑๐ ประการ อนชอบดวยเหตของพวกนครนถผมวาทะอยางน นาตาหน ดกอนภกษทงหลาย ความพยายามไรผล ความเพยรไรผล อยางนแล.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 13 [๑๒] ดกอนภกษทงหลาย กอยางไร ความพยายามจงจะมผล ความเพยรจงจะมผล ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ไมเอาทกขทบถมตนทไมมทกขทบถม ๑ ไมสละความสขทเกดโดยธรรม ๑ ไมเปนผหมกมนในความสขนน ๑ เธอยอมทราบชดอยางนวา ถงเรานยงมเหตแหงทกข เมอเรมตงความเพยร วราคะยอมมไดเพราะการตงความเพยร อนงถงเรานยงมเหตแหงทกข เมอวางเฉย บาเพญอเบกขาอย วราคะกยอมมไดเธอพงเรมตงความเพยร ในทานองทภกษยงมเหตแหงทกข เรมตงความเพยรยอมมวราคะ เพราะการเรมตงความเพยรและบาเพญอเบกขา ในทานองทภกษยงมเหตแหงทกข วางเฉย บาเพญอเบกขาอย ยอมมวราคะ เมอเธอนนยงมเหตแหงทกข เรมตงความเพยร วราคะยอมมไดเพราะการตงความเพยร แมอยางน ทกขนนกเปนอนไมมไปเอง เมอเธอนนยงมเหตแหงทกขวางเฉย บาเพญอเบกขาอย วราคะยอมมได แมอยางน ทกขนนกเปนอนไมมไปเอง. [๑๓] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนชายผกาหนด มจตปฏพทธพอใจอยางแรงกลา มงหมายอยางแรงกลาในหญง เขาเหนหญงนนยนพดจากระซกกระซราเรงอยกบชายอน ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอจะสาคญความขอนนเปนไฉน ความโศก ความราพน ความทกขกาย ความทกขใจและความคบแคนใจ จะพงเกดขนแกชายนน เพราะเหนหญงคนโนนยนพดจากระซกกระซราเรงอยกบชายอนบางหรอไม. พวกภกษทลวา ตองเปนเชนนน พระพทธเจาขา. พ. ขอนนเพราะเหตไร. ภ. พระพทธเจาขา เพราะชายคนโนนกาหนด มจตปฏพทธพอใจอยางแรงกลา มงหมายอยางแรงกลาในหญงคนโนน ฉะนน ความโศก

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 14ความราพน ความทกขกาย ความทกขใจและความคบแคนใจ จงเกดขนได แกเขา เพราะเหนหญงนนยนพดจากระซกกระซราเรงอยกบชายอน. พ. ดกอนภกษทงหลาย ตอมาชายคนนน มความดารอยางนวา เรากาหนด มจตปฏพทธ พอใจอยางแรงกลา มงหมายอยางแรงกลาในหญงคนโนน ความโศก ความราพน ความทกขกาย ความทกขใจและความคบแคนใจจงเกดขนแกเราได เพราะเหนหญงคนโนนยนพดจากระซกกระซราเรงอยกบชายอน อยากระนนเลย เราพงละความกาหนด พอใจในหญงคนโนนทเรามนนเสยเถด เขาจงละความกาหนดพอใจในหญงคนโนนนนเสย สมยตอมาเขาเหนหญงคนนนยนพดจากระซกกระซราเรงอยกบชายอน ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอจะสาคญความขอนนเปนไฉน ความโศก ความราพน ความทกขกาย ความทกขใจ และความคบแคนใจ จะพงเกดขนแกชายนน เพราะเหนหญงคนโนน ยนพดจากระซกกระชราเรงอยกบชายอนบางหรอไม. ภ. ขอนนหามได พระพทธเจาขา. พ. ขอนนเพราะเหตอะไร. ภ. พระพทธเจาขา เพราะชายคนโนน คลายกาหนดในหญงคนโนนแลว ฉะนน ถงเหนหญงนนยนพดจากระซกกระซราเรงอยกบชายอนความโศก ความราพน ความทกขกาย ความทกขใจและความคบแคนใจ กไมเกดแกเขา. [๑๔] ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนแล ภกษไมเอาทกขทบถมตนทไมมทกขทบถม ๑ ไมสละความสขทเกดขนโดยธรรม ๑ ไมเปนผหมกมนในความสขนน ๑ เธอยอมทราบชดอยางนวา ถงเรานยงมเหตแหงทกขเมอเรมตงความเพยร วราคะยอมมไดเพราะการตงความเพยร อนง ถงเรา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 15นยงมเหตแหงทกข เมอวางเฉย บาเพญอเบกขาอย วราคะกยอมมได เธอ จงเรมตงความเพยร ในทานองทภกษยงมเหตแหงทกข เรมตงความเพยรยอมมวราคะ เพราะการเรมตงความเพยร และบาเพญอเบกขา ในทานองทภกษยงมเหตแหงทกข วางเฉย บาเพญอเบกขาอย ยอมมวราคะ เมอเธอนนยงมเหตแหงทกข เรมตงความเพยร วราคะยอมมไดเพราะการตงความเพยร แมอยางนทกขนนกเปนอนไมมไปเอง เมอเธอนนยงมเหตแหงทกขวางเฉย บาเพญอเบกขาอย วราคะยอมมได แมอยางน ทกขนนกเปนอนไมม ไปเอง ดกอนภกษทงหลาย ความพยายามมผล ความเพยรมผล แมอยางน. [๑๕] ดกอนภกษทงหลาย อกประการหนง ภกษพจารณาเหนดงนวา เมอเราอยตามสบาย อกศลธรรมยอมเจรญยง กศลธรรมยอมเสอมแตเมอเราเรมตงตนเพอความลาบาก อกศลธรรมยอมเสอม กศลธรรมยอมเจรญยง อยากระนนเลย เราพงเรมตงตนเพอความลาบากเถด เธอจงเรมตงตนเพอความลาบาก เมอเธอเรมตงตนเพอความลาบากอย อกศลธรรมยอมเสอม กศลธรรมยอมเจรญยง สมยตอมา เธอไมตองเรมตงตนเพอความลาบาก ขอนนเพราะเหตไร ดกอนภกษทงหลาย เพราะภกษนนเรมตงตนเพอความลาบาก เพอประโยชนใด ประโยชนนนของเธอ เปนอนสาเรจแลวฉะนน สมยตอมา เธอจงไมตองเรมตงตนเพอความลาบาก ดกอนภกษทงหลายเปรยบเหมอนชางศร ยางลนลกศรบนขาไฟ ๒ อน ดดใหตรงจนใชการไดเพราะเหตทลกศรเปนของอนชางศรยางลนบนขาไฟ ๒ อน ดดใหตรงจนใชการไดแลว สมยตอมา ชางศรนนไมตองยางลนลกศรนนบนขาไฟ ๒ อนดดใหตรงจนใชการได ขอนนเพราะเหตไร ดกอนภกษทงหลาย เพราะชางศรนนพงยางลนลกศรบนขาไฟ ๒ อน ดดใหตรงจนใชการได เพอประโยชนใด

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 16ประโยชนนนของเขาเปนอนสาเรจแลว ฉะนน สมยตอมา ชางศรจงไมตอง ยางลนลกศรบนขาไฟ ๒ อน ดดใหตรงจนใชการได ฉนใด ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกนแล ภกษยอมพจารณาเหนดงนวา เมอเราอยตามสบาย อกศลธรรมยอมเจรญยง กศลธรรมยอมเสอม แตเมอเราเรมตงตนเพอความลาบาก อกศลธรรมยอมเสอม กศลธรรมยอมเจรญยง อยากระนนเลยเราพงเรมตงตนเพอความลาบากเถด เธอจงเรมตงตนเพอความลาบาก เมอเธอเรมตงตนเพอความลาบากอย อกศลธรรมยอมเสอม กศลธรรมยอมเจรญยง สมยตอมา เธอไมตองเรมตงตนเพอความลาบาก ขอนนเพราะเหตไรดกอนภกษทงหลาย เพราะภกษนนเรมตงตนเพอความลาบาก เพอประโยชนใด ประโยชนนนของเธอ เปนอนสาเรจแลว ฉะนน สมยตอมา เธอจงไมตองเรมตงตนเพอความลาบากแล ดกอนภกษทงหลาย ความพยายามมผลความเพยรมผล แมอยางน. [๑๖] ดกอนภกษทงหลาย อกประการหนง ตถาคตอบตขนในโลกน เปนพระอรหนต ตรสรเองโดยชอบ ถงพรอมดวยวชชาและจรณะ ดาเนนไปดรแจงโลก เปนสารถผฝกบรษทควรฝกอยางหาคนอนยงกวามได เปนครของเทวดาและมนษยทงหลาย เปนผตนแลว เปนผแจกธรรม ตถาคตนนทาใหแจงดวยปญญาอนยงเองแลว สอนโลกนพรอมทงเทวโลก มารโลก พรหมโลก หมสตวพรอมทงสมณพราหมณ เทวดาและมนษยใหรทว แสดงธรรมงามในเบองตน ในทามกลาง ในทสด พรอมทงอรรถทงพยญชนะ ประกาศพรหมจรรยอนบรสทธบรบรณสนเชง คฤหบดกด บตรของคฤหบด คนเกดภายหลงในสกลใดสกลหนงกด ยอมฟงธรรมนน ครนฟงแลว ยอมไดความเชอในตถาคต เขาประกอบดวยการไดความเชอโดยเฉพาะนน จงพจารณา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 17เหนดงน วา ฆราวาสคบแคบเปนทางมาแหงธล บรรพชาเปนชองวาง เรา ยงอยครองเรอน จะประพฤตพรหมจรรยใหบรสทธบรบรณโดยสวนเดยวดจสงขทเขาขดแลวนไมใชทาไดงาย อยากระนนเลย เราพงปลงผมและหนวดนงหมผากาสาวพสตรแลว ออกจากเรอนบวชเถด สมยตอมา เขาละโภคสมบตนอยบาง มากบาง ละเครอญาตเลกบาง ใหญบาง ปลงผมและหนวด นงหมผากาสาวพสตรแลวออกจากเรอนไมมเรอนบวช เขาบวชแลวอยางน ถงพรอมดวยสกขาสาชพของภกษทงหลาย ละปาณาตบาต เปนผเวนขาดจากปาณาตบาตวางไม วางมดแลว มความละอาย ถงความเอนดอนเคราะหดวยความเกอกลในสรรพสตวอย ละอทนนาทาน เปนผเวนขาดจากอทนนาทาน ถอเอาแตของทเขาให หวงแตของทเขาให มตนเปนคนสะอาด ไมใชขโมยอย ละกรรมอนเปนขาศกแกพรหมจรรย เปนผประพฤตพรหมจรรย ประพฤตหางไกล เวนเมถนอนเปนเรองของชาวบาน ละมสาวาท เปนผเวนขาดจากมสาวาท เปนผกลาวคาจรงดารงอยในคาสตย เปนหลกฐานเชอถอได ไมพดลวงโลก ละวาจาสอเสยด เปนผเวนขาดจากวาจาสอเสยด ไดยนจากฝายนแลวไมบอกฝายโนน เพอทาลายฝายน หรอไดยนจากฝายโนนแลว ไมบอกฝายนเพอทาลายฝายโนน ทงน เมอเขาแตกแยกกนแลว กสมานใหดกน หรอเมอเขาดกนอยกสงเสรม ชอบความพรอมเพรยงกน ยนดในคนทพรอมเพรยงกน ชนชมในคนทพรอมเพรยงกน เปนผกลาววาจาสมานสามคคกนละวาจาหยาบ เปนผเวนขาดจากวาจาหยาบ เปนผกลาววาจาซงไมมโทษเสนาะห ชวนใหรกใคร จบใจ เปนภาษาชาวเมอง อนคนสวนมากปรารถนาและชอบใจ ละการเจรจาเพอเจอ เปนผเวนขาดจากการเจรจาเพอเจอ กลาวถกกาล กลาวตามเปนจรง กลาวองอรรถ กลาวองธรรม กลาวองวนยเปนผกลาววาจามหลกฐาน มทอาง มขอบเขต ประกอบดวยประโยชน

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 18ตามกาล เธอเปนผเวนจากการพรากพชคามและภตคาม เปนผฉนหนเดยว งด การฉนในราตร เวนขาดจากการฉนในเวลาวกาล เปนผเวนขาดจากการฟอนราขบรอง ประโคมดนตร และดการเลนอนเปนขาศกแกกศล เปนผเวนขาดจากการทดทรงและตกแตงดวยดอกไมของหอม และเครองประเทองผวอนเปนฐานะแหงการแตงตว เปนผเวนขาดจากการนงนอนบนทนงทนอนอนสงใหญเปนผเวนขาดจากการรบทองและเงน เปนผเวนขาดจากการรบธญญชาตดบเปนผเวนขาดจากการรบเนอดบ เปนผเวนขาดจากการรบหญงและกมาร เปนผเวนขาดจากการรบทาสและทาส เปนผเวนขาดจากการรบแพะและแกะ เปนผเวนขาดจากการรบไกและสกร เปนผเวนขาดจากการรบชาง โค มาและลาเปนผเวนขาดจากการรบไรนาและทดน เปนผเวนขาดจากการประกอบทตกรรมและการรบใช เปนผเวนขาดจากการซอและการขาย เปนผเวนขาดจากการโกงดวยตาชง การโกงดวยของปลอมและการโกงดวยเครองตวงวด เปนผเวนขาดจากการรบสนบน การลอลวงและการตลบตะแลง เปนผเวนขาดจากการตด การฆา การจองจา การตชง การปลนและการกรรโชก เธอเปนผสนโดษดวยจวรเปนเครองบรหารกาย และบณฑบาตเปนเครองบรหารทองจะไปทใด ๆ ยอมถอเอาบรขารไปไดหมด เหมอนนกมปก จะบนไปทใด ๆยอมมแตปกของตวเทานนเปนภาระบนไป. [๑๗] เธอประกอบดวยศลขนธอนเปนอรยะเชนนแลว ยอมเสวยสขอนปราศจากโทษในภายใน เหนรปดวยจกษแลว ยอมไมถอเอาโดยนมตและโดยอนพยญชนะ ยอมปฏบตเพอสารวมจกขนทรย ทเมอไมสารวมแลวพงเปนเหตใหอกศลธรรมอนลามก คออภชฌาและโทมนสครอบงาได ยอมรกษาจกขนทรย ถงความสารวมในจกขนทรย ไดยนเสยงดวยโสต..... ไดดม

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 19กลนดวยฆานะ... ไดลมรสดวยชวหา.. ไดถกตองโผฏฐพพะดวยกาย... ไดรแจงธรรมารมณดวยใจแลว ยอมไมถอเอาโดยนมตและโดยอนพยญชนะยอมปฏบตเพอสารวมมนนทรย ทเมอไมสารวมแลว พงเปนเหตใหอกศลธรรมอนลามกคออภชฌาและโทมนสครอบงาได ยอมรกษามนนทรย ถงความสารวมในมนนทรย. [๑๘] เธอประกอบดวยอนทรยสงวรอนเปนอรยะเชนนแลว ยอมเสวยสขอนไมเจอทกขในภายใน เปนผทาความรสกในเวลากาวไปและถอยกลบ ในเวลาแลดและเหลยวด ในเวลาคเขาและเหยยดออก ในเวลาทรงสงฆาฏ บาตรและจวร ในเวลาฉน ดม เคยว และลม ในเวลาถายอจจาระและปสสาวะ ในเวลาเดน ยน นง นอนหลบ ตน พด และนง. [๑๙] เธอประกอบดวยศลขนธอนเปนอรยะเชนน ประกอบดวยอนทรยสงวรอนเปนอรยะเชนน และประกอบดวยสตสมปชญญะอนเปนอรยะเชนนแลว ยอมพอใจเสนาสนะอนสงด คอ ปา โคนไม ภเขา ถา ปาชาปาชฏ ทแจง และลอมฟาง เธอกลบจากบณฑบาต ภายหลงเวลาอาหารแลวนงคบลลงก ตงกายตรง ดารงสตมน เฉพาะหนา ละอภชฌาในโลกไดแลวมจตปราศจากอภชฌาอย ยอมชาระจตใหบรสทธจากอภชฌาได ละความประทษรายคอพยาบาท เปนผมจตไมพยาบาท อนเคราะหดวยความเกอกลในสรรพสตวอย ยอมชาระจตใหบรสทธจากความประทษรายคอพยาบาทละถนมทธะแลว เปนผมจตปราศจากถนมทธะ มอาโลกสญญา มสตสมปชญญะอย ยอมชาระจตใหบรสทธจากถนมทธะได ละอทธจจะกกกจจะแลวเปนผไมฟงซาน มจตสงบภายในอย ยอมชาระจตใหบรสทธจากอทธจจะ-กกกจจะได ละวจกจฉาแลว เปนผขามความสงสย ไมมปญหาอะไรในกศลธรรมทงหลายอย ยอมชาระจตใหบรสทธจากวจกจฉาได.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 20 [๒๐] เธอ ครนละนวรณ ๕ ประการอนเปนเครองทาใหเศรา หมอง ทาปญญาใหถอยกาลงนไดแลว จงสงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมเขาปฐมฌาน มวตก มวจาร มปตและสขเกดแตวเวกอย ดกอนภกษทงหลายแมอยางนกชอวาความพยายามมผล ความเพยรมผล. [๒๑] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอก ภกษเขาทตยฌานมความผองใสแหงใจภายใน มความเปนธรรมเอกผดขน เพราะสงบวตกและวจาร ไมมวตก ไมมวจาร มปตและสขเกดแตสมาธอย ดกอนภกษทงหลายแมอยางนกชอวา ความพยายามมผล ความเพยรมผล. [๒๒] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอก ภกษเปนผวางเฉยเพราะหนายปต มสตสมปชญญะอย และเสวยสขดวยนามกาย เขาตตยฌานทพระอรยะเรยกเธอไดวา ผวางเฉย มสต อยเปนสขอย ดกอนภกษทงหลายแมอยางนกชอวา ความพยายามมผล ความเพยรมผล. [๒๓] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอก ภกษเขาจตตถฌานอนไมมทกข ไมมสข เพราะละสข ละทกข และดบโสมนสโทมนสกอนๆไดมสตบรสทธ เพราะอเบกขาอย ดกอนภกษทงหลาย แมอยางนกชอวา ความพยายามมผล ความเพยรมผล. [๒๔] เธอ เมอจตเปนสมาธ บรสทธผดผอง ไมมกเลสเครองยยวน ปราศจากอปกเลส เปนจตออนโยน ควรแกการงาน ตงมน ไมหวนไหวอยางนแลว ยอมนอมจตไปเพอปพเพนวาสานสสตญาณ ระลกถงขนธทอยอาศยในชาตกอนไดเปนอเนกประการ คอ ระลกไดชาตหนงบาง สองชาตบาง สามชาตบาง สชาตบาง หาชาตบาง สบชาตบาง ยสบชาตบางสามสบชาตบาง สสบชาตบาง หาสบชาตบาง รอยชาตบาง พนชาตบางแสนชาตบาง หลายสงวฏกปบาง หลายววฏกปบาง หลายสงวฏววฏกปบาง

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 21วาในชาตโนน เรามชออยางน มโคตรอยางน มผวพรรณอยางน มอาหาร อยางน เสวยสขและทกขอยางน มกาหนดอายเทาน เรานนเคลอนจากชาตนนแลว บงเกดในชาตโนน แมในชาตนน เรากมชออยางน มโคตรอยางนมผวพรรณอยางน มอาหารอยางน เสวยสขและทกขอยางน มกาหนดอายเทาน เรานนเคลอนจากชาตนนแลว จงเขาถงในชาตน เธอยอมระลกถงขนธทอยอาศยในชาตกอนไดเปนอเนกประการ พรอมทงอาการ พรอมทงอเทศเชนน ดกอนภกษทงหลาย แมอยางนกชอวา ความพยายามมผล ความเพยรมผล. [๒๕] เธอ เมอจตเปนสมาธ บรสทธผดผอง ไมมกเลสเครองยยวน ปราศจากอปกเลส เปนจตออนโยน ควรแกการงาน ตงมน ไมหวนไหวอยางนแลว ยอมนอมจตไปเพอญาณเครองรจตและอปบตของสตวทงหลาย มองเหนหมสตวกาลงจต กาลงอปบต เลว ประณต มผวพรรณดมผวพรรณทราม ไดด ตกยาก ดวยทพยจกษอนบรสทธ ลวงจกษของมนษยทราบชดหมสตวผเปนไปตามกรรมไดวา สตวผกาลงเปนอยเหลาน ประกอบแลวดวยกายทจรต วจทจรต มโนทจรต ตเตยนพระอรยะ เปนมจฉาทฏฐเชอมน กรรมดวยอานาจมจฉาทฏฐ เมอตายไป จงไดเขาถงอบาย ทคตวนบาต นรก สวนสตวผกาลงเปนอยเหลาน ประกอบแลวดวยกายสจรตวจสจรต มโนสจรต ไมตเตยนพระอรยะ เปนสมมาทฏฐ เชอมนกรรมดวยอานาจสมมาทฏฐ เมอตายไปจงไดเขาถงสคตโลกสวรรค เธอยอมมองเหนหมสตวทกาลงจต กาลงอปบต เลว ประณต มผวพรรณด มผวพรรณทรามไดด ตกยากดวยทพยจกษอนบรสทธ ลวงจกษของมนษย ยอมทราบชดหมสตวผเปนไปตามกรรม เชนน ดกอนภกษทงหลาย แมอยางนกชอวา ความพยายามมผล ความเพยรมผล.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 22 [๒๖] เธอ เมอจตเปนสมาธ บรสทธผดผอง ไมมกเลสเครอง ยยวน ปราศจากอปกเลส เปนจตออนโยน ควรแกการงาน ตงมน ไมหวนไหวอยางนแลว ยอมนอมจตไปเพออาสวกขยญาณ รชดตามเปนจรงวานทกข นเหตใหเกดทกข นความดบทกข นปฏปทาใหถงความดบทกข รชดตามเปนจรงวาเหลานอาสวะ นเหตใหเกดอาสวะ นความดบอาสวะนปฏปทาใหถงความดบอาสวะ เมอเธอรอยางน เหนอยางน จตกหลดพนแมจากกามาสวะ แมจากภวาสะ แมจากอวชชาสวะ เมอจตหลดพนแลวยอม มญาณรวาหลดพนแลว รชดวาชาตสนแลว พรหมจรรยอยจบแลวกจทควรทาไดทาเสรจแลว กจอนเพอความเปนอยางนมไดม ดกอนภกษทงหลาย อยางนแล ความพยายามจงมผล ความเพยรจงมผล. [๒๗] ดกอนภกษทงหลาย ตถาคตมวาทะอยางน วาทะ ๑๐ ประการอนชอบดวยเหตของตถาคตผมวาทะอยางน ยอมถงฐานะควรสรรเสรญ. ดกอนภกษทงหลาย ถาหมสตวยอมเสวยสขและทกข เพราะเหตแหงกรรมทตนทาไวแตกอน ตถาคตตองเปนผทากรรมดแตกอนแน ผลในบดน จงเสวยสขเวทนาอนหาอาสวะมไดเหนปานน ถาหมสตวยอมเสวยสขและทกข เพราะเหตทพระผเปนใหญเนรมตให ตถาคตตองเปนผทพระผเปนใหญชนดเนรมตแน ผลในบดน จงเสวยสขเวทนาอนหาอาสวะมไดเหนปานน ถาหมสตวยอมเสวยสขและทกขเพราะเหตเคราะหกรรม ตถาคตตองเปนผมเคราะหกรรมดแน ผลในบดน จงเสวยสขเวทนาอนหาอาสวะมไดเหนปานน ถาหมสตวยอมเสวยสขและทกขเพราะเหตอภชาต ตถาคตตองเปนผมอภชาตดแนผลในบดน จงเสวยสขเวทนาอนหาอาสวะมไดเหนปานน ถาหมสตวยอมเสวยสขและทกข เพราะเหตแหงความพยายามในปจจบน ตถาคตตองเปนผมความ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 23พยายามในปจจบนดแน ผลในบดน จงเสวยสขเวทนาอนหาอาสวะมไดเหน ปานน ดกอนภกษทงหลาย ถาหมสตวยอมเสวยสขและทกข เพราะเหตแหงกรรมทตนทาไวแตกอน ตถาคตตองนาสรรเสรญ ถาหมสตวไมใชเสวยสขและทกข เพราะเหตแหงกรรมทตนทาไวแตกอน ตถาคตกตองนาสรรเสรญ ถาหมสตวยอมเสวยสขและทกข เพราะเหตทอศวรเนรมตให ตถาคตตองนาสรรเสรญ ถาหมสตวไมใชเสวยสขและทกขเพราะเหตทอศวรเนรมตใหตถาคตกตองนาสรรเสรญ ถาหมสตวยอมเสวยสขและทกข เพราะเหตเคราะหกรรม ตถาคตกตองนาสรรเสรญ ถาหมสตวไมใชเสวยสขและทกข เพราะเหตเคราะหกรรม ตถาคตกตองนาสรรเสรญ ถาหมสตวยอมเสวยสขและทกขเพราะเหตอภชาต ตถาคตตองนาสรรเสรญ ถาหมสตวไมใชเสวยสขและทกขเพราะเหตอภชาต ตถาคตตองนาสรรเสรญ ถาหมสตวยอมเสวยสขและทกขเพราะเหตแหงความพยายามในปจจบน ตถาคตตองนาสรรเสรญ ถาหมสตว ไมใชเสวยสขและทกข เพราะเหตแหงความพยายามในปจจบน ตถาคตกตองนาสรรเสรญ ดกอนภกษทงหลาย ตถาคตมวาทะอยางน วาทะ ๑๐ ประการอนชอบดวยเหตของตถาคตผมวาทะอยางน จงถงฐานะควรสรรเสรญ. พระผมพระภาคเจาไดตรสพระภาษตนแลว ภกษเหลานนตางชนชมยนดพระภาษตของพระผมพระภาคเจาแล. จบ เทวหสตรท ๑

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 24 ปปญจสทน

อรรถกถามชฌมนกาย อปรปณณาสก

อรรถกถาเทวทหวรรค

อรรถกถาเทวทหสตรท ๑

เทวทหสตร มคาเรมตนวา ขาพเจาไดฟงมาแลวอยางน:- พงทราบวนจฉยในเทวทหสตรนนดงตอไปน. พระราชาทงหลายเขาเรยกวาเทวะ ในบทวา เทวทห นาม น. กในนคมนน พวกเจาศากยะ มสระโบกขรณอนเปนมงคลนาเลอมใส พรงพรอมดวยการอารกขา. สระนนเขาเรยกวาเทวทหะ เพราะเปนสระของเจาทงหลาย. อาศยสระเทวทหะนน แมนคมนนกเรยกวาเทวทหะเหมอนกน. พระผมพระภาคเจาทรงอาศยนคมนนประทบอยในลมพนวน. บทวา ทงหมดนนเพราะเหตททาไวในปางกอนความวา เพราะกรรมททาไวในปางกอนเปนปจจย. ดวยคานทรงแสดงวาพวกนครนถกปฏเสธการเสวยกรรม และการเสวยการกระทา ยอมรบการเสวยวบากอยางเดยวเทานน. ดวยคาวา ภกษทงหลาย พวกนครนถมวาทะอยางน ดงน ทรงกาหนดแสดงพระดารสทตรสไมไดกาหนดไว แตกอน บทวา เราทงหลายไดมแลว ความวา พระผมพระภาคเจาทรงทราบวาพวกนครนถเหลานนไมรเลย ทรงประสงคจะตรสบอกคาสอนอนเปนโทษลวน ๆ จงตรสคาน. เพราะชนเหลาใดไมรวาเราทงหลายไดมมาแลว ชนเหลานนจะรวาทากรรมไวแลว หรอไมไดทาไวแลวไดอยางไร. แมในคาถามทสง ๆ ขนไป กมนยนเหมอนกน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 25 บทวา เอว สนเต ในจฬทกขกขนธสตร ความวา เมอคาของ นครนถผใหญ เปนสจจรงมอย. แตในทนความวา เมอพวกทานไมรฐานะ มประมาณเทานมอย. บทวา น กลล แปลวา ไมควร. บทวา คาฬหปเลปเนน แปลวา ทอาบยาพษไวมาก คอ อาบดวยยาพษบอย ๆ แตไมใชเหมอนทาดวยแปงเปยก. บทวา เอสนยา ไดแก ชนเครองมอทาแผลของศลยแพทย จนชนทสดหว. บทวา เอเสยยความวา พงพจารณาวา (แผล) ลกหรอตน. บทวา อคทงคาร ไดแกผงสมอ หรอมะขามปอมเผาไฟ. บทวา โอทเหยย แปลวา พงใสเขาไป.คาวา อโรโค เปนตน ตรสไวแลวในมาคณฑยสตรนนแล. ในคาวา เอว-เมว โข น เปรยบเทยบขออปมา ดงน เหมอนอยางวา เวลาทนครนถเหลานรวา เราไดมแลวในปางกอนหรอหาไม เราไดทาบาปกรรมไวหรอไมไดทา หรอเราทาบาปเหนปานนไวแลว กเหมอนเวลาทเวทนาในเวลาทลกศรแทง ปรากฏแกคนทลกศรแทงฉะนน เวลาทรวา ทกขมประมาณเทานของเรา ไมมแลว เมอทกขประมาณเทานไมมแลว ทกขทงหมดกจกชอวาตงอยในความบรสทธ กเหมอนเวลาทเวทนาปรากฏในกาล ๔ ครง มกาลชาแหละปากแผลเปนตน ฉะนน. เวลาทจะรการละอกศลธรรม ทากศลธรรมใหเกดขนในปจจบน กเหมอนเวลาทรความผาสขในเวลาตอมาภายหลง ฉะนน.ในเรองน ทรงแสดงขอความ ๓ ขอ ดวยอปมาขอเดยว (และ) แสดงขอความเรองเดยวดวยอปมา ๔ ขอ ดวยประการฉะน. กพวกนครนถเหลานน ไมรความ แมแตขอเดยว จากขอความทกลาวนน. เชอเรองนนทงหมดดวยเพยงคาของนครนถผใหญอยางเดยวเหมอนคนไมถกลกศรเลย เพราะลกศรพลาดไป กสาคญวา เราถกศรแทง

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 26โดยเพยงคาของขาศกทพดวา ทานถกลกศรแทงแลว ประสบทกขอยฉะนน ถกพระผมพระภาคเจาทรงขมดวยการเปรยบเทยบดวยลกศรอยางน กไมอาจโตตอบ ใสวาทะเขาในสมองของนครนถผใหญกลาวคาวา ทานนครนถ ดงนเปนตน เหมอนสนขทออนแอลกขนไลเนอใหวงไปตรงหนาเจาของ แลวตนเองกหมดแรงไลฉะนน ลาดบนน พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงขมนครนถศษยเหลานนพรอมทงอาจารย จงตรสวา ธรรม ๕ ประการนแล ดงนเปนตน.บทวา ตตรายสมนตาน ไดแก ธรรม ๕ ประการ เหลานน ทานผมอายทงหลาย. ดวยคาวา กา อตต เส สตถร สทธา พระผมพระ-ภาคเจาตรสถามวา จะเชอถออะไรในศาสดาผมวาทะอนเปนสวนอดต. คอความเชอถอในนครนถผใหญของพวกทาน ผซงเชอวาทะอนเปนสวนอดตนน เปนไฉน. มประโยชน ไมมประโยชน มผล ไมมผล อยางไร แมในบททเหลอกมนยนเหมอนกน. บทวา สหธมมก แปลวา มเหต คอมการณ. บทวา วาทปปฏหาร ไดแก วาทะทสะทอนมา (โตตอบ) ดวยพระดารสเพยงเทาน ทรงแสดงวาทะทตดความเชอของนครนถเหลานนวาพวกทานจงเอาความเชอออกไปใหหมด ความเชอนออน. บทวา อวชชา อาณา ไดแก เพราะอวชชา เพราะไมร.บทวา สมโมหา แปลวา เพราะงมงาย. บทวา วปจเจถ ไดแกเชอโดยวปรต. อกอยางหนง ไดแก ถอเอาคลาดเคลอน. บทวา ทฏธมมเวทนย ความวา ใหวบากในอตภาพนทเดยว.บทวา อปกกเมน แปลวา ดวยความพยายาม. บทวา ปธาเนน แปลวาดวยความเพยร. บทวา สมปรายเวทนย ความวา ใหวบากในอตภาพท ๒หรอท ๓. บทวา สขเวทนย ความวา กศลกรรมทใหวบากอนเปนอฏฐารมณ.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 27ทตรงกนขาม (อกศลกรรม) ใหผลเปนทกข. บทวา ปรปกกเวทนย ความวา ใหผลในอตภาพทสกงอมแลว คอสาเรจแลว. บทวา ปรปกกเวทนยน เปนชอของกรรมทใหผลในปจจบน. บทวา อปรปกกเวทนย ไดแกใหผลในอตภาพทยงไมสกงอม. บทวา อปรปกกเวทนย นเปนชอของกรรม ทใหผลในภายหนา. แมเมอเปนเชนน ใจความทแปลกกนในเรองน มดงตอไปน กรรมใดททาไวในตอนปฐมวย ใหวบากในปฐมวย มชฌมวยหรอปจฉมวย ทกระทาไวในตอนมชฌมวย ใหวบากในมชฌมวยหรอปจฉมวย ททาไวในตอนปจฉมวย ใหวบากในปจฉมวยนนเลย กรรมนนชอวาใหผลในปจจบน สวนกรรมใดทใหวบากภายใน ๗ วน กรรมนนชอวา ใหผลเสรจแลว กรรมทใหผลเสรจแลวนน เปนไดทงกศลและอกศล. ในเรองกรรมทใหผลภายใน ๗ วน นนมเรองราวดงตอไปน :-

ทฏฐธรรมเวทนยกรรม ไดยนวาคนเขญใจ ชอ ปณณะ อาศยทานสมนเศรษฐอยในเมองราชคฤห. วนหนงเขาโฆษณาการเลนนกขตฤกษในเมอง ทานเศรษฐจงกลาวกะนายปณณะนนวา ถาวนนเจาจะไถนา จะไดโค ๒ ตวกบไถ (ใหม)๑ คน เจาจะเลนนกขตฤกษ หรอจะไถนา. นกขตฤกษจะมประโยชนอะไรแกผม ผมจกไถนา. ถาอยางนน เจาจงเลอกเอาโคตวทตองการเอาไปไถนา.เขาไปไถนา ในวนนน พระสารบตรเถระออกจากนโรธสมาบตราพงวาเราจะสงเคราะหใคร เหนนายปณณะ จงถอบาตรจวรไปยงททเขาไถนา.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 28นายปณณะวางไถถวายไมชาระฟน แลวถวายนาบวนปากแกพระเถระ พระเถรปฏบตสรระแลว นงในทไมไกลเขาซงกาลงทางาน คอยการนาภตตาหารมา. ทนทนนทานเหนภรรยาของเขากาลงนาอาหารมา จงไดแสดงตน (ใหเหน) ในระหวางทางทนท. นางจงเอาอาหารทนามาใหสาม ใสลงในบาตรของพระเถระแลวกลบไปปรงอาหารใหม ตอเวลาสายจงไดไปถง. นายปณณะไถนาคราวแรกแลวนงลง. ฝายภรรยาถออาหารมาแลวกลาววา นายจา ฉนนาอาหารมาใหทานแตเชาตร แตในระหวางทางฉนเหนพระสารบตร จงถวายอาหารนนแกทาน แลวไปหงตมอาหารชดใหมมา จงสาย โกรธไหมนาย. นายปณณะพดวา แมมหาจาเรญ เธอทาดแลว ตอนเชาตร ฉนกไดถวายไมชาระฟนและนาบวนปากแกพระเถระ. แมบณฑบาต พระเถระนกไดฉน เพราะการถวายทานของเรา วนนเรามสวนแหงสมณธรรมทพระเถระบาเพญแลว ดงน ไดทาจตใหเลอมใส. สถานททเขาไถครงแรก กกลายเปนทองคา เขาบรโภคแลวแลดสถานททไถไว เหนโชตชวง จงลกขนเอาไมเทาเคาะดรวาเปนทองคาสสกปลง คดวาเรายงไมไดทลพระราชาใหทรงทราบแลว ไมอาจจะใชสอยจงไปกราบทลพระราชา พระราชารบสงใหเอาเกวยนบรรทกทองคาทงหมดนนมากองทพระลานหลวง แลวตรสถามวา ในพระนครนใครมทองประมาณเทานบาง. และเมออามาตยกราบทลวา ของใคร ๆ ไมม จงประทานตาแหนงเศรษฐแกนายปณณะนน. เขาจงมชอวา ปณณะเศรษฐ. อกเรองหนง ในพระนครราชคฤหนนนนแหละ มคนเขญใจคนหนงชอวา กาฬวฬยะ ภรรยาของเขาหงขาวยาคกบผกดอง. พระมหากสสปเถระออกจากนโรธสมาบตแลวราพงวา เราจะทาการสงเคราะหใคร เหนภรรยา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 29ของนายกาฬวฬยะ จงไดไปยนทประตบาน นางรบบาตรใสขาวยาคทงหมด ลงในบาตรนนแลว ถวายพระเถระ. พระเถระไปยงวหารแลวนอมถวายแดพระศาสดา. พระศาสดาทรงรบเอาแคพอเปนยาปนมตตสาหรบพระองค.ขาวยาคทเหลอเพยงพอสาหรบพระภกษ ๕๐๐ รป. แมนายกาฬวฬยะกไดตาแหนงจฬกเศรษฐ. พระมหากสสปทลถามวบากของนายกาฬวฬยะกะพระ-ศาสดา. พระศาสดาตรสวา ในวนท ๗ แตวนนไป เขาจกไดฉตรเศรษฐ.นายกาฬวฬยะฟงพระดารสนนแลวไปบอกภรรยา. ครงนน พระราชาเสดจเลยบพระนครไดทอดพระเนตรเหนบรษนงอยบนหลาวสาหรบประหารชวต นอกพระนคร. บรษเหนพระราชาจงตะโกนทลวา ขาแตสมมตเทพ ขอพระองคไดโปรดสงอาหารทพระองคเสวยมาใหขาพระองคเถดพระเจาขา. พระราชาตรสวาจะสงมาให ครนพวกวเสทเตรยมพระกระยาหารตอนเยน จงระลกขนได ตรสวา พวกเจาจงหาคนทสามารถนาอาหารนไป (ใหเขา). พวกราชบรษเอาหอทรพยพนหนงเทยว (ปาวรองหาผสามารถ) ในพระนคร. ครงท ๓ ภรรยาของนายกาฬวฬยะไดรบเอา(หอทรพยพนหนงไป). พวกราชบรษไดกราบทลเบกตวนางแดพระราชา.นางปลอมตวเปนชาย ผกสอดอาวธ ๕ ประการ ถอถาดอาหารออกจากพระนครไป. ยกษ ชอทฆตาละสงอยทตนตาลนอกพระนคร เหนนางเดนไปตามโคนไมจงกลาววา หยด หยด เจาเปนอาหารของเรา เราไมไดเปนอาหารของทาน เราเปนราชทต. จะไปไหน? ไปสานกของบรษทนงอยบนหลาวสาหรบประหารชวต. เจาสามารถนาขาวของเราไปสกขาวหนงไดไหม?ได. ยกษกลาววา เจาพงบอกดงนวา นางกาฬธดาของเจาสมนเทพ ผเปนภรยาของทฆตาลยกษคลอดบตรเปนชาย ทโคนตาลตนน มขมทรพยอย ๗ ขมเจาจงถอเอาขมทรพยนนไป. นางไดไปปาวรองวา นางกาฬธดาของเจาสมน-เทพ ผเปนภรยาของทฆตาลยกษ คลอดบตรเปนชาย.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 30 สมนเทพนงอยในยกขสมาคมไดยนจงกลาววา มนษยคนหนงนาขาว อนนายนดของพวกเรามาปาวรอง พวกทานจงไปเรยกเขามา ไดฟงขาวนนแลว เลอมใสจงกลาววา ขมทรพยในปรมณฑลแหงรมเงาของตนไมนแผไปถงเราใหเจา. บรษผนงบนหลาวสาหรบประหารชวต บรโภคอาหารแลว ถงเวลา(นางเอาผามา) เชดหนา กรวาเปนสมผสของหญง จงกดมวยผม นางจงเอาดาบตดมวยผมของตน แลวกลบไปยงสานกของพระราชาทนท. พระราชาตรสวา ภาวะทบรษคนนนไดบรโภคอาหารแลว จะรไดอยางไร? นางทลวารไดดวยเครองหมายของมวยผม (ทถกตดไป) แลวกราบทลพระราชาใหขนทรพยนนมา. พระราชาตรสถามวา ชอวาทรพยมประมาณเทานของคนอนมไหม ตอบวา ไมมพระเจาขา. พระราชาจงทรงตงสามของนางใหเปนธน-เศรษฐในพระนครนน. แมเรองของพระนางมลลกาเทวกควร (นามา) กลาว.เรองตามทเลามานเรมดวย เรองทเกยวกบกศลกรรม กอน. สวนนนทมาณพ ปฏบตผดตอพระอบลวณณาเถร. เมอเขาลกขนจากเตยงแลวออกไป แผนดนใหญไดสบเขาลงสมหานรก ณ ทตรงนนเองแมนายโคฆาตกชอ นนทะ ทาการฆาโคอยถง ๕๐ ป วนหนง เขาไมไดเนอในเวลาบรโภคอาหาร จงตดลนโคทงเปนตวหนงใหปงทถานไฟแลว เรมลงมอเคยวกน. ทนน ลนของเขาขาดตรงโคนตกลงในภาชนะอาหารทนทเขารอง (ดงเสยงโค) ตายไปเกดในนรก. แมนนทยกษ เหาะไป กบยกษตนอน เหนพระสารบตรเถระมผมทปลงไวใหม ๆ นงอยกลางแจง ในเวลากลางคน ใครจะตศรษะ จงบอกแกยกษทมาดวยกน แมจะถกยกษนนหามปรามกตจนได พลางรองวา รอนๆ แลวกจมลงในแผนดนตรงทนนเอง เกดในมหานรก เรองดงกลาวมาน เปนเรองทเกยวกบอกศลกรรม.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 31 กกรรมทบคคลกระทาแลว ชนทสดแมในเวลาใกลจะตายใหผลใน ภพอนได ทงหมดนนชอวา กรรมทใหผลในภพตอไป. ในเรองวบากของกรรมนน วบากอนใดของฌานทไมเสอม วบากอนนนทานกลาววาวบากทเกดแลว ในทน ทานไมไดวจารณไววา กรรมทเปนตนเคามลของวบากนน ไมใหผลในปจจบน ไมใหผลในสมปรายภพ. ทานไมวจารณไวกจรง แตถงกระนนพงทราบวา กรรมนนใหผลในสมปรายภพแนนอน.วบากคอผลสมาบตอนใดในลาดบแหงการเกดของปฐมมรรคเปนตน วบากคอผลสมาบตอนนน ทานกลาววา เปนคณความดอนเกดขนแลว ในทน. ทานกลาวไวอยางนนกจรง แตถงกระนน มรรคกรรม พงทราบวาใหผลเสรจสนไปแลว เพราะมรรคเจตนาเทานน ใหผลเรวกวาเขาทงหมด เพราะเปนผลในลาดบตดตอกนไปแล. บทวา พหเวทนย คอ เขาถงสญญภพ. บทวา อปปเวทนยคอ เขาถงอสญญภพ. บทวา สเวทนย คอ กรรมทมผล. บทวา อเวทนยคอ กรรมทไมมผล. บทวา เอว สนเต ความวา เมอกรรมทใหผลในปจจบนเปนตนเหลาน ไมไดเหตแหงความเปนกรรมทใหผลในสมปรายภพเปนตน ดวยความพยายามมอย. บทวา อผโล คอไรผล ไรประโยชนดวยพระดารสเพยงเทาน พงทราบวา พระผมพระภาคเจาทรงแสดงวา ความพากเพยรในศาสนาทไมเปนเครองนาสตวออกจากทกขไมมผล แลวทรงแสดงถงวาทะอนเปนเครองตดความเพยร (ทไรผล). บทวา สหธมมกา วาทาน-วาทา ไดแก วาทะของนครนถอาจารย วาทะของนครนถศษยทมเหตกลาวไว. บทวา คารยหฏาน อาคจฉนต ไดแก มาถงเหตทวญชนทงหลายจะพงตเตยน. ปาฐะวา วาทานปปตตา คารยหฏานา ดงนกม.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 32ใจความของปาฐะนนวา วาทะ ของเหลานครนถทเปนเหตเพราะเหตทผอน กลาว ทาวาทะทตามมาถงเหอดแหงไป ยอมมาถงฐานะทนาตาหน มเปน ผทากรรมชว เปนตน. บทวา สงคตภาวเหต ไดแก เพราะเหตแหงศภเคราะห. บทวาอภชาตเหต ไดแก เหตแหงอภชาต ๖. บทวา ปาปสงคตกา ไดแกผมบาปเคราะห. พระผมพระภาคเจาครนทรงแสดงวา ความพยายามของพวกนครนถเปนการไรผลอยางนแลว บดนเพอจะทรงแสดงความวา ความพยายามและความเพยรในศาสนาอนเปนเครองนาสตวออกจากทกข มผล จงตรสวากถจ ภกขเว ดงนเปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา อนทธภต คออนทกขไมครอบงา. อตภาพของมนษย ทานเรยกชอวา อนทกขไมทบถมอธบายวา ทกขยอมไมทบถม คอไมครอบงาอตภาพนน. บคคลประกอบอตภาพแมนน ในการกระทากจททาไดยากมประการตางๆ ชอวา เอาทกขทบถม สวนคนเหลาใดบวชในพระศาสนาแลว อยปาหรออยโคนไมเปนตนกตามท คนเหลานนไดชอวา ไมเอาทกขทบถม. เพราะวาความเพยรในพระศาสนาอนเปนเครองนาสตวออกจากทกข ชอวาเปนสมมาวายามะ ความพยายามชอบ. ฝายพระเถระกลาววา บคคลใดเกดในตระกลทยงใหญ พอมอายครบ ๗ ขวบ คนใชประดบตกแตงรางกายใหนงบนตกของบดา เมอพระสงฆนงฉนภตตาหารเสรจแลวกลาวอนโมทนา ครนทานแสดงสมบตทง ๓ (คอมนษยสมบต สวรรคสมบต นพพานสมบต) แลวประกอบอรยสจ ๔ เขาบรรลพระอรหต. อกอยางหนง ผถกบดามารดาถามวา จกบวชไหม ลกกลาววา จกบวช บดามารดาจงใหอาบนาตบแตงรางกายนาไปยงวหาร นง

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 33รบตจปญจกกรรมฐาน เมอเขากาลงโกนผม กบรรลพระอรหต ในขณะท จรดปลายมดโกนนนแล กหรอวา ยงเปนผบวชใหม มศรษะทานามนผสมมโนศลา วนรงขน ฉนภตตาหารทบดามารดาสงไปใหนงอยในวหารนนแหละบรรลพระอรหต ผนไมชอวา เอาทกขทบถมตน. แตผนเปนผชอวามสกการะอยางสง. ผใดเกดในทองของนางทาส ประดบประดาชนทสดแมแตแหวนเงน ไลทาดวยเพยงทอนผาและขาวฟาง ถกนาไปโดยพดวา จงใหเขาบวช ไดบรรลพระอรหตในขณะจรดปลายมดโกน หรอในวนรงขน แมผนกไมชอวา เอาทกขทบถมตนทยงไมถกทบถม. สขอนเกดแตปจจย ๔ ทเกดจากสงฆ หรอคณะ ชอวา สขอนชอบธรรม. บทวา อนธมจฉโต ไดแก ผไมหมกมนดวยความหมกมนคอตณหา. คอไมพงทาความอยากไดในสขนน ดวยความหวงวา เราจะไมสละสขอนชอบธรรม. จรงอย ภกษกาหนดเอาสลากภตหรอวสสาวาสกภต อนเกดจากสงฆวา นเปนประโยชนอยางหนงแลวบรโภคอยในระหวางพวกภกษ ในทามกลางสงฆ ชอวายอมเจรญดวยศล สมาธ วปสสนา มรรคและผล อปมาเหมอนดอกบวเจรญงอกงามอยในระหวางใบฉะนน. บทวา อมสสไดแก เปนมลแหงขนธหาอนเปนปจจบน. บทวา ทกขนทานสส ไดแกตณหา. จรงอย ตณหานนเปนเหตแหงทกข คอ เบญจขนธ. บทวา สงขารปทหโต คอ กระทาความเพยรในการประกอบกจ. บทวา วราโค โหตไดแก ยอมมการคลายกเลสดวยมรรค. ทานอธบายวา เราคลายเหตแหงทกขน ดวยการเรมตงความเพยร. พระผมพระภาคเจาตรสสขาปฏปทาขปปาภญญาดวยบทวา เอว ปชานาต น. ตรสอาการทเปนกลาง ๆ แหงความเพยรในการประกอบกจนนดวยทตยวาร. ในคาวา โส ยสส ห ขวาสส น มความยอดงตอไปน. บคคลใด ยอมคลคลายเหตแหงความทกขดวยการเรมตงความ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 34เพยร บคคลนนยอมเรมตงความเพยรในเหตแหงทกขนน ยอมเรมตงความ เพยรดวยความเพยรในมรรค. สวนบคคลใดเจรญอเบกขาโดยเปน อชฌ-เบกขา ยอมคลคลายเหตแหงทกขได บคคลนนยอมเจรญอเบกขา ในเหตแหงทกขนน ยอมเจรญดวยมรรคภาวนา. บทวา ตสส ไดแก บคคลนน. บทวา ปฏพทธจตโต ไดแก มจตผกพนดวยฉนทราคะ. บทวาตพพจฉนโท ไดแก มฉนทะหนา. บทวา ตพพาเปกโข ไดแกมความปรารถนาหนาแนน. บทวา สนตฏนต คอ ยนอยดวยกน. บทวาสชคฆนต คอ หวเราะใหญ. บทวา ส หสนต คอ ทาการยมแยม.ในคาวา เอวเมว โข ภกขเว น จะกลาวใหแจมแจงดวยขออปมาดงตอไปน เหมอนอยางวา บรษผหนงมความกาหนดตอหญงผหนง ใหของกนเครองนงหม พวงมาลย และเครองประดบเปนตน แลวอยครองเรอนกน.นางประพฤตนอกใจเขาคบหาชายอน. เขาคดวา เราคงไมใหของขวญอนเหมาะสมแกนางเปนแน (นางจงมช) จงเพมของขวญให. นางยงประพฤตนอกใจหนกยงขน. เขาคดวา นางนแมเราใหของขวญ กยงประพฤตนอกใจอยนนแหละ. ขนอยครองเรอนกนกจะกอกรรมทาเขญให เราจะไลนางไปเสย ดงน จงดาเสยจนหนาใจ ทามกลางประชมชน. แลวปลอยไปดวยการกลาวหามวาอยาเขามาบานขาอกตอไป. นางไมอาจทาความสนทสนมกบเขาไมวาดวยอบายไร ๆ จงเทยวไปกบพวกนกฟอนราเปนตน. เพราะไดเหนหญงนน เขาไมเกดความเสยใจเลย แตกลบเกดความดใจ. พงทราบความในขอเปรยบเทยบนน. ความอาลยในอตภาพของภกษน พงเหนเหมอนเวลาทชายเกดกาหนดในหญง. เวลาทประคบประคองอตภาพ พงเหมอนเวลาทชายใหของกนและเครองนงหมเปนตน แลวอยครองเรอนกน. ความทอตภาพ อนภกษรกษา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 35อยนนแหละ เกดอาพาธดวยโรคดกาเรบเปนตน พงเหนเหมอนเวลาทหญง นนประพฤตนอกใจ. เวลาทกาหนดไววา โรคเมอไมไดยาจงเปนอยางน จงกอบยา พงเหนเหมอนชายกาหนดไดวา (หญงน) ไมไดของขวญ อนคควรแกตน จงประพฤตนอกใจ จงเพมของขวญให. ความทเมอโรคอยางหนงมดกาเรบเปนตน ทภกษประกอบยารกษาอยกลบมอาพาธดวยโรคอยางอนกาเรบขน พงเหนเหมอนเมอชายเพมของขวญใหหญงนน กยงประพฤตนอกใจอก. การถงความหมดอาลยในอตภาพนนวา เดยวน เราไมไดเปนทาส ไมไดเปนกรรมกรของเจา เราเทยวบารงเจาถายเดยว ในสงสารอนหาเบองตนมได เราไมตองการอะไรจากเจา เจาจงขาดสญไป หรอแตกทาลายไปกตามดงน แลวกระทาความเพยรใหมน ถอนกเลสดวยมรรค พงเหนเหมอนการทชายดาหญงเสยจนหนาใจในทามกลางประชมชน แลวฉดคราออกจากเรอน เพราะเหนหญงนนเทยวฟอนรากบพวกนกฟอนราเปนตน ความเสยใจยอมไมเกดแกชายนน มแตความดใจอยางเดยวเกดขนฉนใด ภกษนกฉนนนเหมอนกน บรรลพระอรหตแลว ความเสยใจยอมไมเกดขน เพราะไดเหนอตภาพมความปวยไขดวยโรคดกาเรบเปนตน เกดความดใจอยางเดยววาเราจกพนจากทกข อนเกดแตการฆา การจองจา และการบรหารขนธ. กอปมานพงทราบวา ยกมาเพอทาเนอความนใหชดแจงวา ชายยอมละความกาหนดดวยอานาจความพอใจตอหญง เพราะรวาความเสยใจยอมเกดแกผมจตปฏพทธ เมอไมมจตปฏพทธ ความเสยใจนน กไมม ดงน ฉนใด ภกษนรวา เมอเราเรมตงความเพยรหรออบรมอเบกขาอย ยอมละเหตแหงทกขได ไมใชละไดโดยประการอน ดงน แลวทาการเรมตงความเพยร และอบรมอเบกขาทงสองอยางนนใหสมบรณ ยอมละเหตแหงทกข (คอตณหา)ได ฉนนน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 36 บทวา ยถาสข โข เม วหรโต ความวา อยตามความสข ทเราตองการจะอย. บทวา ปทหนตสส ไดแก สงไป. กในคาวา ยถาสขโข เม วหรโต น ภกษใดมการปฏบตสะดวก (แต) ไมเปนทสบาย ภกษนน ครองจวรเนอละเอยด อยในเสนาสนะอนนาเลอมใส จตยอมฟงซาน. ภกษใด มการปฏบตลาบาก (แต) เปนทสบาย. ภกษนนครองจวรเนอหยาบทงขาดทงวนอยปาชาและโคนไมเปนตน จตมอารมณเปนหนง ทรงหมายเอาภกษนน จงตรสคาน. ในคาวา เอวเมว โข น เทยบเคยงขออปมา ดงตอไปน. ทานผประกอบความเพยรซงกลวตอชาต ชรา และมรณะ พงเหนเหมอนชางศร จตอนคดโกง พงเหนเหมอนลกศรอนคดโคงและงอ ความเพยรทางกายและทางจต พงเหนเหมอนดนฟนสองดน. ศรทธา พงเหนเหมอนยางนาขาว ของชางศรผดดลกศรใหตรง โลกตรมรรค พงเหนเหมอนทอนไมสาหรบดด. การทภกษเอาศรทธาชโลมจตทคดโกงและงอแลวยาง ดวยความเพยรทางกายและทางจต ทาใหตรงดวยโลกตรมรรค พงเหนเหมอนชางศรเอายางนาขาวชโลมลกศรทคดโคงงอแลวยางในฟน แลวดดใหตรงดวยไมสาหรบดด. การเสวยสขอนเกดแตผลสมาบต ของภกษผประกอบความเพยรน แทงหมกเลสดวยจตทาใหตรงอยางนน มกาลงชนเยยมดวยนโรธ (อย) ในเสนาสนะอนนาเลอมใส พงเหนเหมอนชางศรนนแลยงขาศกดวยลกศรทดดใหตรงอยางนน แลวไดเสวยสมบตในทน เพอจะตรสขอปฏบตสาหรบภกษผปฏบตสะดวกและรเรว กบภกษผปฏบตลาบากแตรเรว ทยงไมไดตรส สาหรบภกษสองพวกนอกน พระตถาคตจงทรงเรมเทศนากณฑน.เมอตรสขอปฏบตทงสองเหลาน (คอ สขาปฏปทาขปปาภญญา และทกขาปฏปทาขปปาภญญา) แมขอปฏบตนอกน (คอ ทกขาปฏปทาทน-

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 37ธาภญญา และสขาปฏปทาทนธาภญญา) กเปนอนตรสไวดวย. สวน อาคม- นยปฏปทา ขอปฏบตทควรบรรล มไดตรสไว. เพอตรสอาคมนยปฏปทานน จงทรงเรมเทศนากณฑน. อกอยางหนง ขอปฏบตแมเปน สหาคม-นยะ ขอปฏบตตทควรบรรลพรอมกน กตรสไวแลวเหมอนกน. แตเพอทรงแสดงพทธปปาทกาล สมยอบตขนแหงพระพทธเจา สมยหนง ซงยงไมไดทรงแสดงไว แลวทรงแสดงวาเราจกเปลยนแปลงเทศนาวาดวยเนกขมมะการออกไป (จากกาม) แกกลบตรผหนง ดวยพระอรหต ดงน จงทรงเรมเทศนากณฑน. คาทเหลอในททกแหงงายทงนนแล. จบ อรรถกถาเทวทหสตรท ๑.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 38 ๒. ปญจตตยสตร

วาดวยความเหนผดตางๆ

[๒๘] ขาพเจาไดฟงมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยทพระวหารเชตวนอารามของอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ สมยนน พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษเหลานนทลรบพระดารสแลว. [๒๙] พระผมพระภาคเจาไดตรสดงนวา ดกอนภกษทงหลาย มสมณพราหมณพวกหนง กาหนดขนธสวนอนาคต มทฏฐคลอยตามขนธสวนอนาคต ยอมปรารภขนธสวนอนาคต กลาวยนยนบทแหงความเชอมนหลายประการ คอ พวกหนงกลาวยนยนอยางนวา อตตาทมสญญาเปนของยงยน เบองหนาแตตายไป พวกหนงกลาวยนยนอยางนวา อตตาทไมมสญญาเปนของยงยน เบองหนาแตตายไป พวกหนงกลาวยนยนอยางนวาอตตาทมสญญากมใชไมมสญญากมใชเปนของยงยน เบองหนาแตตายไปอกพวกหนงบญญตความขาดสญ ความพนาศ ความไมเกดของสตวทมอยและอกพวกหนงกลาวยนยนนพพานในปจจบน เปนอนวาสมณพราหมณทงหลาย ยอมบญญตอตตาทมอยวายงยนเบองหนาแตตายไปพวกหนง บญญตความขาดสญ ความพนาศ ความไมเกดของสตวทมอยพวกหนง กลาวยนยนนพพานในปจจบน อกพวกหนง รวมบทแหงความเชอมน เหลานเปน ๕ บท แลวเปน ๓ บท เปน ๓ ขยายเปน ๕ นอเทศของบทหา ๓หมวด ของความเชอมน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 39 [๓๐] ดกอนภกษทงหลาย บรรดาสมณพราหมณเหลานน ทาน สมณพราหมณพวกบญญตอตตาทมสญญาวายงยน เบองหนาแตตายไป ยอมบญญตอตตาทมสญญา (๑) ชนดมรป วายงยน เบองหนาแตตายไป กม (๒) ชนดไมมรป วายงยน เบองหนาแตตายไป กม (๓) ชนดทงมรปและไมมรป วายงยน เบองหนาแตตายไป กม (๔) ชนดมรปกมใชไมมรปกมใช วายงยน เบองหนาแตตายไป กม (๕) ชนดมสญญาอยางเดยวกน วายงยน เบองหนาแตตายไป กม (๖) ชนดมสญญาตางกน วายงยน เบองหนาแตตายไป กม (๗) ชนดมสญญานอย วายงยน เบองหนาแตตายไป กม (๘) ชนดมสญญาหาประมาณมได วายงยน เบองหนาแตตายไป กม แตยงมอกพวกหนง กลาวยนยนวญญาณกสณของอตตามสญญาชนดใดชนดหนงเหลาน ทเปนไปลวงชนดทง ๗ วา หาประมาณมได ดกอนภกษทงหลาย ตถาคตยอมทราบเรองนด. ทานสมณพราหมณ พวกบญญตอตตาทมสญญาวายงยน เบองหนาแตตายไป ยอมบญญตอตตาทมสญญา (๑) ชนดมรป วายงยน เบองหนาแตตายไป กม (๒) ชนดไมมรป วายงยน เบองหนาแตตายไป กม (๓) ชนดทงมรปและไมมรป วายงยน เบองหนาแตตายไป กม (๔) ชนดมรปกมใชไมมรปกมใช วายงยน เบองหนาแตตายไป กม (๕) ชนดมสญญาอยางเดยวกน วายงยน เบองหนาแตตายไป กม (๖) ชนดมสญญาตางกน วายงยน เบองหนาแตตายไป กม

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 40 (๗) ชนดมสญญานอย วายงยน เบองหนาแตตายไป กม (๘) ชนดมสญญาหาประมาณมได วายงยน เบองหนาแตตายไป กม แตยงมอกพวกหนง กลาวยนยนอากญจญญายตนะวา หาประมาณมไดไมหวนไหว ดวยเหตทสญญาอนบณฑตกลาววาบรสทธ เยยมยอดไมมสญญาอนยงกวาสญญาเหลานทงทเปนสญญาในรป ทงทเปนสญญาในอรปทงทเปนสญญาอยางเดยวกน ทงทเปนสญญาตางกน ไมมสกนอยหนง เรองสญญาดงนนน อนปจจยปรงแตง เปนของหยาบ และความดบของสงทปจจยปรงแตงมอย ตถาคตทราบวาสงนยงมอย จงเหนอบายเปนเครองสลดออกจากสงทปจจยปรงแตงนน เปนไปลวงสงทปจจยปรงแตงนนได [๓๑] ดกอนภกษทงหลาย บรรดาสมณพราหมณเหลานน ทานสมณพราหมณพวกบญญตอตตตาทไมมสญญาวายงยน เบองหนาแตตายไปยอมบญญตอตตาทไมมสญญา (๑) ชนดมรป วายงยน เบองหนาแตตายไป กม (๒) ชนดไมมรป วายงยน เบองหนาแตตายไป กม (๓) ชนดทงมรปและไมมรป วายงยน เบองหนาแตตายไป กม (๔) ชนดมรปกมใชไมมรปกมใช วายงยน เบองหนาแตตายไป กม ดกอนภกษทงหลาย บรรดาสมณพราหมณเหลานน สมณพราหมณพวกบญญตอตตาทมสญญาวายงยน เบองหนาแตตายไป ยอมคดคานสมณ-พราหมณพวกอสญญวาทะนน นนเพราะเหตไร เพราะสญญาเปนเหมอนโรคเปนเหมอนหวฝ เปนเหมอนลกศร สงด ประณต นคอความไมมสญญาดกอนภกษทงหลาย ตถาคตยอมทราบเรองนด. ทานสมณพราหมณพวกบญญตอตตาทไมมสญญาวายงยน เบองหนาแตตายไป ยอมบญญตอตตาทไมมสญญา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 41 (๑) ชนดมรป วายงยน เบองหนาแตตายไป กม (๒) ชนดไมมรป วายงยน เบองหนาแตตายไป กม (๓) ชนดทงมรปและไมมรป วายงยน เบองหนาแตตายไป กม (๔) ชนดมรปกมใชไมมรปกมใช วายงยน เบองหนาแตตายไป กม ดกอนภกษทงหลาย กสมณพราหมณผใดผหนงพงกลาวอยางนวาเราจกบญญตการมาเกด หรอการไปเกด การจต การอปบต ความเจรญความงอกงาม ความไพบลย นอกจากรป นอกจากเวทนา นอกจากสญญานอกจากสงขาร นอกจากวญญาณ คากลาวดงนของสมณพราหมณนน ไมใชฐานะทมได เรองไมมสญญาดงนนน อนปจจยปรงแตง เปนของหยาบและความดบของสงทปจจยปรงแตงมอย ตถาคตทราบวาสงนยงมอย จงเหนอบายเปนเครองสลดออกจากสงทปจจยปรงแตงนน เปนไปลวงสงทปจจยปรงแตงนนเสย. [๓๒] ดกอนภกษทงหลาย บรรดาสมณพราหมณเหลานน ทานสมณพราหมณพวกบญญตอตตาทมสญญากมใช ไมมสญญากมใช วายงยนเบองหนาแตตายไป ยอมบญญตอตตาทมสญญากมใช ไมมสญญากมใช (๑) ชนดมรป วายงยน เบองหนาแตตายไป กม (๒) ชนดไมมรป วายงยน เบองหนาแตตายไป กม (๓) ชนดทงมรปและไมมรป วายงยน เบองหนาแตตายไป กม (๔) ชนดมรปกมใชไมมรปกมใช วายงยน เบองหนาแตตายไป กม ดกอนภกษทงหลาย บรรดาสมณพราหมณเหลานน สมณพราหมณพวกบญญตอตตาทมสญญาวายงยนเบองหนาแตตายไป ยอมคดคานสมณ-พราหมณพวกเนวสญญนาสญญวาทะนน แมทานสมณพราหมณพวกบญญต

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 42อตตาทไมมสญญาวายงยนเบองหนาแตตายไป กยอมคดคานสมณพราหมณพวกเนวสญญนาสญญวาทะนน นนเพราะเหตไร เพราะสญญาเปนเหมอนโรค เปนเหมอนหวฝ เปนเหมอนลกศร ความไมมสญญาเปนความหลง สงดประณตน คอ ความมสญญากมใช ไมมสญญากมใช ดกอนภกษทงหลายตถาคตยอมทราบเรองนด. ทานสมณพราหมณพวกบญญตอตตาทมสญญากมใช ไมมสญญากมใช วายงยน เบองหนาแตตายไป ยอมบญญตอตตาทมสญญากมใชไมมสญญากมใช (๑) ชนดมรป วายงยน เบองหนาแตตายไป กม (๒) ชนดไมมรป วายงยน เบองหนาแตตายไป กม (๓) ชนดทงมรปและไมมรป วายงยน เบองหนาแตตายไป กม (๔) ชนดมรปกมใชไมมรปกมใช วายงยน เบองหนาแตตายไป กม ดกอนภกษทงหลาย กสมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง บญญตการเขาอายตนะน ดวยเหตเพยงสงขารทตนรแจง โดยไดเหนไดยนและไดทราบ การบญญตของสมณะหรอพราหมณเหลานน บณฑตกลาววา เปนความพนาศของการเขาอายตนะน เพราะอายตนะน ทานไมกลาววา พงบรรลดวยความถงพรอมของสงขาร แตทานกลาววา พงบรรลดวยความถงพรอมของขนธทเหลอจากสงขาร เรองเนวสญญานาสญญายตนะดงนนน อนปจจยปรงแตงเปนของหยาบ และความดบของสงทปจจยปรงแตงมอย ตถาคตทราบวาสงนยงมอย จงเหนอบายเปนเครองสลดออกจากสงทปจจยปรงแตงนน เปนไปลวงสงทปจจยปรงแตงนนเสย. [๓๓] ดกอนภกษทงหลาย บรรดาสมณพราหมณทกาหนดขนธสวนอนาคตนน สมณพราหมณพวกบญญตอตตาทมสญญา วายงยนเบองหนาหนา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 43แตตายไป ยอมคดคานสมณพราหมณพวกบญญตความขาดสญ ความพนาศ ความไมเกดของสตวทมอย แมทานสมณพราหมณพวกบญญตอตตาทไมม สญญา วายงยน เบองหนาแตตายไป กยอมคดคานสมณพราหมณพวกอจเฉทวาทะนน แมทานสมณพราหมณพวกบญญตอตตาทมสญญากมใชไมมสญญากมใช วายงยนเบองหนา แตตายไป กยอมคดคานสมณพราหมณพวกอจเฉทวาทะนน นนเพราะเหตไร เพราะทานสมณพราหมณเหลาน แมทงหมด ยอมหมายมนกาลขางหนา กลาวยนยนความหวงอยางเดยววา เราละโลกไปแลว จกเปนเชนน ๆ เปรยบเหมอนพอคาไปคาขายยอมมความหวงวาผลจากการคาเทาน จกมแกเรา เพราะการคาขายนเราจกไดผลเทาน ดงน ฉนใด ทานสมณพราหมณพวกน กฉนนนเหมอนกนแล ชะรอยจะเหนปรากฏเหมอนพอคา จงหวงวา เราละโลกไปแลว จกเปนเชนน ๆ ดกอนภกษทงหลาย ตถาคตยอมทราบเรองนด. ทานสมณพราหมณพวกบญญตความขาดสญ ความพนาศ ความไมเกดของสตวทมอย เปนผกลวสกกายะ เกลยดสกกายะ แตยงวนเวยนไปตามสกกายะอยนนแล เปรยบเหมอนสนขทเขาผกโซลามไวทเสาหรอทหลกมนยอมวนเวยนไปตามเสาหรอหลกนนเอง ฉนใด ทานสมณพราหมณพวกน กฉนนนเหมอนกนเปนผกลวสกกายะ เกลยดสกกายะ แตกยงวนเวยนไปตามสกกายะอยนนแล เรองสกกายะดงนนน อนปจจยปรงแตง เปนของหยาบและความดบของสงทปจจยปรงแตงมอย ตถาคตทราบวาสงนยงมอย จงเหนอบายเปนเครองสลดออกจากสงทปจจยปรงแตงนน เปนไปลวงสงทปจจยปรงแตงนนเสย. [๓๔] ดกอนภกษทงหลาย สมณพราหมณเหลาใดเหลาหนง กาหนดขนธสวนอนาคต มทฏฐคลอยตามขนธสวนอนาคต ยอมปรารภขนธสวน

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 44อนาคต กลาวยนยนบทแหงความเชอมนหลายประการ สมณพราหมณเหลา นนทงหมด ยอมกลาวยนยนอายตนะ ๕ นทงมวล หรอเฉพาะอายตนะใดอายตนะหนง. ดกอนภกษทงหลาย มสมณพราหมณพวกหนง กาหนดขนธสวนอดต มทฏฐคลอยตามขนธสวนอดต ยอมปรารภขนธสวนอดต กลาวยนยนบทแหงความเชอมนหลายประการ คอ พวกหนงกลาวยนยนอยางนวา อตตาและโลกเทยง นเทานนจรงอยางอนเปลา พวกหนง... วา อตตาและโลกไมเทยง... พวกหนง... วา อตตาและโลกทงเทยงและไมเทยง... พวกหนง... วา อตตาและโลกเทยงกมใช ไมเทยงกมใช... พวกหนง... วา อตตาและโลกมทสด... พวกหนง... วา อตตาและโลกไมมทสด... พวกหนง... วา อตตาและโลกทงมทสดและไมมทสด... พวกหนง... วา อตตาและโลกมทสดกมใช ไมมทสดกมใช... พวกหนง... วา อตตาและโลกมสญญาอยางเดยวกน... พวกหนง... วา อตตาและโลกมสญญาตางกน.... พวกหนง... วา อตตาและโลกมสญญานอย... พวกหนง... วา อตตาและโลกมสญญาหาประมาณมได... พวกหนง... วา อตตาและโลกมสขโดยสวนเดยว... พวกหนง... วา อตตาและโลกมทกขโดยสวนเดยว... พวกหนง... วา อตตาและโลกมทงสขและทกข...

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 45 พวกหนงกลาวยนยนอยางนวา อตตาและโลก มทกขกมใช สขก มใช นเทานนจรง อยางอนเปลา. [๓๕] ดกอนภกษทงหลาย บรรดาสมณพราหมณเหลานน สมณ-พราหมณพวกใด. มวาทะอยางน มทฏฐอยางนวา อตตาและโลกเทยง น เทานนจรง อยางอนเปลา ขอทญาณเฉพาะตวอนบรสทธผดผองของสมณ-พราหมณพวกนน จกมเองได นอกจากความเชอ ความชอบใจ การฟงตามเขาวา ความตรกตามอาการ ความปกใจดงดวยทฏฐ นนไมใชฐานะทมได. ดกอนภกษทงหลาย กเมอไมมญาณเฉพาะตวอนบรสทธผดผองทานสมณพราหมณพวกนน ยอมชาระไดเพยงสวนของความรในญาณนนเทานน แมสวนของความรนน บณฑตกเรยกวา อปาทานของทานสมณพราหมณพวกนน เรองอปาทานดงนนน อนปจจยปรงแตง เปนของหยาบ และความดบของสงทปจจยปรงแตงมอย ตถาคตทราบวาสงนยงมอย จงเหนอบายเปนเครองสลดออกจากสงทปจจยปรงแตงนน เปนไปลวงสงทปจจยปรงแตงนนเสย. [๓๖] ดกอนภกษทงหลาย บรรดาสมณพราหมณเหลานน สมณ-พราหมณพวกใด มวาทะอยางน มทฏฐอยางนวา อตตาและโลกไมเทยง นเทานนจรง อยางอนเปลา... วา อตตาและโลกทงเทยงและไมเทยง นเทานนจรง อยางอนเปลา... วา อตตาและโลกเทยงกมใช ไมเทยงกมใช นเทานนจรง อยางอนเปลา... วา อตตาและโลกมทสด นเทานนจรง อยางอนเปลา...

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 46 วา อตตาและโลกไมมทสด นเทานนจรง อยางอนเปลา... วา อตตาและโลกทงมทสดและไมมทสด นเทานนจรง อยางอนเปลา... วา อตตาและโลกมทสดกมใช ไมมทสดกมใช นเทานนจรง อยางอนเปลา... วา อตตาและโลกมสญญาอยางเดยวกน นเทานนจรง อยางอนเปลา... วา อตตาและโลกมสญญาตางกน นเทานนจรง อยางอนเปลา... วา อตตาและโลกมสญญานอย นเทานนจรง อยางอนเปลา... วา อตตาและโลกมสญญาหาประมาณมได นเทานนจรง อยางอนเปลา... วา อตตาและโลกมสขโดยสวนเดยว นเทานนจรง อยางอนเปลา... วา อตตาและโลกมทกขโดยสวนเดยว นเทานนจรง อยางอนเปลา... วา อตตาและโลกมทงสขและทกข นเทานนจรง อยางอนเปลา... วา อตตาและโลก มทกขกมใช สขกมใช นเทานนจรง อยางอนเปลา ขอทญาณเฉพาะตวอนบรสทธผดผองของสมณพราหมณพวกนน ๆ จกมเองได นอกจากความเชอ ความชอบใจ การฟงตามเขาวา ความตรกตรองตามอาการ ความปกใจดงดวยทฏฐ นนไมใชฐานะทมได. ดกอนภกษทงหลาย กเมอไมมญาณเฉพาะตวอนบรสทธผดผองทานสมณพราหมณพวกนน ๆ ยอมใหเพยงสวนของความรแมใดในญาณนนแจมแจง แมสวนของความรนน บณฑตกเรยกวาอปาทานของทานสมณ-พราหมณพวกนน ๆ เรองอปาทานดงนนน อนปจจยปรงแตง เปนของหยาบ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 47และความดบของสงทปจจยปรงแตงมอย ตถาคตทราบวาสงนยงมอย จงเหน อบายเปนเครองสลดออกจากสงทปจจยปรงแตงนน เปนไปลวงสงทปจจยปรงแตงนนเสย. [๓๗] ดกอนภกษทงหลาย สมณะหรอพราหมณบางคนในโลกนเพราะไมตงกามสญโญชนไวโดยประการทงปวง เหตสลดทฏฐอนคลอยตามขนธสวนอดต และทฏฐอนคลอยตามขนธสวนอนาคตเสยได ยอมเขาถงปตอนเกดแตวเวกอยดวยสาคญวา เรากาลงเขาถงสงทด ประณต คอปตเกดแตวเวกอย ปตเกดแตวเวกนนของเธอยอมดบไปได เพราะปตเกดแตวเวกดบยอมเกดโทมนส เพราะโทมนสดบ ยอมเกดปตเกดแตวเวก เปรยบเหมอนรมเงาละทแหงใด แดดยอมแผไปยงทแหงนน แดดละทแหงใด รมเงากยอมแผไปยงทแหงนน ฉนใดฉนนนเหมอนกนแล เพราะปตเกดแตวเวกดบยอมเกดโทมนส เพราะโทมนสดบ ยอมเกดปตเกดแตวเวก ดกอนภกษทงหลาย ตถาคตยอมทราบเรองนด. ทานสมณะหรอพราหมณนแล เพราะไมตงกามสญโญชนไวโดยประการทงปวง เหตสลดทฏฐอนคลอยตามขนธสวนอดต และทฏฐอนคลอยตามขนธสวนอนาคตเสยได ยอมเขาถงปตอนเกดแตวเวกอย ดวยสาคญวา เรากาลงเขาถงสงทด ประณต คอปตเกดแตวเวกอย ปตเกดแตวเวกนนของเธอยอมดบไปได เพราะปตเกดแตวเวกดบ ยอมเกดโทมนส เพราะโทมนสดบยอมเกดปตเกดแตวเวก เรองปตเกดแตวเวกดงนนน อนปจจยปรงแตงเปนของหยาบ และความดบของสงทปจจยปรงแตงมอย ตถาคตทราบวาสงนยงมอย จงเหนอบายเปนเครองสลดออกจากสงทปจจยปรงแตงนน เปนไปลวงสงทปจจยปรงแตงนนเสย.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 48 [๓๘] ดกอนภกษทงหลาย แตสมณะหรอพราหมณบางคนในโลกน เพราะไมตงกามสญโญชนไวโดยประการทงปวง เหตสลดทฏฐอนคลอยตามขนธสวนอดต และทฏฐอนคลอยตามขนธสวนอนาคตเสยได และเพราะกาวลวงปตอนเกดแตวเวกได ยอมเขาถงสขอนปราศจากอามสอย ดวยสาคญวา เรากาลงเขาถงสงทด ประณต คอนรามสสขอย สขเสมอนปราศจากอามสนนของเธอยอมดบไปได เพราะสขเสมอนปราศจากอามสดบ ยอมเกดปตอนเกดแตวเวก เพราะปตอนเกดแตวเวกดบ ยอมเกดสขเสมอนปราศจากอามสเปรยบเสมอนรมเงาละทแหงใด แดดยอมแผไปยงทแหงนน แดดละทแหงใดรมเงากยอมแผไปยงทแหงนน ฉนใด ฉนนนเหมอนกนแล เพราะสขเสมอนปราศจากอามสดบ ยอมเกดปตอนเกดแตวเวก เพราะปตอนเกดแตวเวกดบยอมเกดสขเสมอนปราศจากอามส ดกอนภกษทงหลาย ตถาคตยอมทราบเรองนด. ทานสมณะหรอพราหมณนแล เพราะไมตงกามสญโญชนไวโดยประการทงปวง เหตสลดทฏฐอนคลอยตามขนธสวนอดต และทฏฐอนคลอยตามขนธสวนอนาคตเสยได และเพราะกาวลวงปตอนเกดแตวเวกได ยอมเขาถงสขเสมอนปราศจากอามสอย ดวยสาคญวา เรากาลงเขาถงสงทด. ประณตคอนรามสสขอย สขเสมอนปราศจากอามสนนของเธอยอมดบไปได เพราะสขเสมอนปราศจากอามสดบ ยอมเกดปตอนเกดแตวเวก เพราะปตอนเกดแตวเวกดบ ยอมเกดสขเสมอนปราศจากอามส เรองสขเสมอนปราศจากอามสดงนนน อนปจจยปรงแตง เปนของหยาบ และความดบของสงทปจจยปรงแตงมอย ตถาคตทราบวาสงนยงมอย จงเหนอบายเปนเครองสลดออกจากสงทปจจยปรงแตงนน เปนไปลวงสงทปจจยปรงแตงนนเสย.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 49 [๓๙] ดกอนภกษทงหลาย สมณะหรอพราหมณบางคนในโลกน เพราะไมตงกามสญโญชนไวโดยประการทงปวง เหตสลดทฏฐอนคลอยตามขนธสวนอดต และทฏฐอนคลอยตามขนธสวนอนาคตเสยได และเพราะกาวลวงปตอนเกดแตวเวก กาวลวงสขเสมอนปราศจากอามสได ยอมเขาถงเวทนาอนเปนทกขกมใชสขกมใชอย ดวยสาคญวา เรากาลงเขาถงสงทด ประณต คออทกขมสขเวทนาอย เวทนาอนเปนทกขกมใชสขกมใชนนของเธอ ยอมดบไปได เพราะเวทนาอนเปนทกขกมใชสขกมใชดบ ยอมเกดสขเสมอนปราศจากอามส เพราะสขเสมอนปราศจากอามสดบ ยอมเกดเวทนาอนเปนทกขกมใชสขกมใช เปรยบเสมอนรมเงาละทแหงใด แดดยอมแผไปยงทแหงนน แดดละทแหงใด รมเงากยอมแผไปยงทแหงนน ฉนใดฉนนนเหมอนกนแล เพราะเวทนาอนเปนทกขกมใชสขกมใชดบ ยอมเกดสขเสมอนปราศจากอามส เพราะสขเสมอนปราศจากอามสดบ ยอมเกดเวทนาอนเปนทกขกมใชสขกมใช ดกอนภกษทงหลาย ตถาคตยอมทราบเรองนด. ทานสมณะหรอพราหมณนแล เพราะไมตงกามสญโญชนไวโดยประการทงปวง เหตสลดทฏฐอนคลอยตามขนธสวนอดต และทฏฐอนคลอยตามขนธสวนอนาคตเสยได และเพราะกาวลวงปตอนเกดแตวเวก กาวลวงสขเสมอนปราศจากอามสได ยอมเขาถงเวทนาอนเปนทกขกมใชสขกมใชอยดวยสาคญวา เรากาลงเขาถงสงทด ประณต คออทกขมสขเวทนาอย เวทนาอนเปนทกขกมใชสขกมใชนนของเธอ ยอมดบไปได เพราะเวทนาอนเปนทกขกมใชสขกมใชดบ ยอมเกดสขเสมอนปราศจากอามส เพราะสขเสมอนปราศจากอามสดบยอมเกดเวทนาอนเปนทกขกมใชสขกมใช เรองเวทนาอนเปนทกขกมใชสขกมใชดงนนน อนปจจยปรงแตงเปนของหยาบ และความดบ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 50ของสงทปจจยปรงแตงมอย ตถาคตทราบวาสงนยงมอย จงเหนอบายเปนเครอง สลดออกจากสงทปจจยปรงแตงนน เปนไปลวงสงทปจจยปรงแตงนนเสย. [๔๐] ดกอนภกษทงหลาย แตสมณะหรอพราหมณบางคนในโลกน เพราะไมตงกามสญโญชนไวโดยประการทงปวง เหตสลดทฏฐอนคลอยตามขนธสวนอดตและทฏฐอนคลอยตามขนธสวนอนาคตเสยได และเพราะกาวลวงปตอนเกดแตวเวก กาวลวงสขเสมอนปราศจากอามส กาวลวงเวทนาอนเปนทกขกมใชสขกมใชได ยอมเลงเหนตวเองวา เปนผสงบแลว เปนผดบแลว เปนผไมมอปาทาน ดกอนภกษทงหลาย ตถาคตยอมทราบเรองนด. ทานสมณะหรอพราหมณนแล เพราะไมตงกามสญโญชนไวโดยประการทงปวง เหตสลดทฏฐอนคลอยตามขนธสวนอดต และทฏฐอนคลอยตามขนธสวนอนาคตเสยได และเพราะกาวลวงปตอนเกดแตวเวก กาวลวงสขเสมอนปราศจากอามส กาวลวงเวทนาอนเปนทกขกมใชสขกมใชได ยอมเลงเหนตวเองวา เปนผสงบแลว เปนผดบแลว เปนผไมมอปาทาน ทานผน ยอมกลาวยนยนปฏปทาทใหสาเรจนพพานอยางเดยวโดยแท แตกทานสมณะหรอพราหมณน เมอถอมนทฏฐอนคลอยตามขนธสวนอดต กชอวายงถอมนอย หรอเมอถอมนทฏฐอนคลอยตามขนธสวนอนาคต กชอวา ยงถอมนอย หรอเมอถอมนกามสญโญชน กชอวายงถอมนอย หรอเมอถอมนปตอนเกดแตวเวก กชอวายงถอมนอย หรอเมอถอมนสขเสมอนปราศจากอามส กชอวา ยงถอมนอย หรอเมอถอมนเวทนาอนเปนทกขกมใชสขกมใชกชอวายงถอมนอย และแมขอททานผนเลงเหนตวเองวา เปนผสงบแลวเปนผดบแลว เปนผไมมอปาทานน บณฑตกเรยกวาอปาทานของทานสมณพราหมณน เรองอปาทานดงนนน อนปจจยปรงแตง เปนของหยาบ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 51และความดบของสงทปจจยปรงแตงมอย ตถาคตทราบวาสงนยงมอย จงเหน อบายเปนเครองสลดออกจากสงทปจจยปรงแตงนน เปนไปลวงสงทปจจยปรงแตงนนเสย. [๔๑] ดกอนภกษทงหลาย กบทอนประเสรฐ สงบ ไมมบทอนยงกวา ทตถาคตตรสรเองดวยปญญาอนยงนแล คอ ความรเหตเกด เหตดบคณ โทษ และอบายเปนเครองออกไปแหงผสสายตนะทง ๖ ตามความเปนจรง แลวหลดพนไดดวยไมถอมน ดกอนภกษทงหลาย บทอนประเสรฐสงบ ไมมบทอนยงกวานนน คอ ความรเหตเกด เหตดบ คณ โทษ และอบายเปนเครองออกไปแหงผสสายตนะทง ๖ ตามความเปนจรง แลวหลดพนไดดวยไมถอมน. พระผมพระภาคเจาไดตรสพระภาษตนแลว ภกษเหลานนตางชนชมยนดพระภาษตของพระผมพระภาคเจาแล. จบ ปญจตตยสตรท ๒

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 52 อรรถกถาปญจตตยสตร

ปญจตตยสตร เรมตนวา ขาพเจาไดฟงมาแลวอยางน :- พงทราบวนจฉยในปญจตตยสตรนนดงตอไปน. บทวา เอเก ไดแกบางพวก. บทวา สมณพราหมณา ความวา ชอวา สมณะ โดยเปนนกบวช ชอวา พราหมณ โดยชาต. อกอยางหนง ผทโลกสมมตไวอยางนวาสมณะและวาพราหมณ ดงน. ชอวา อปรนตกปปกะ เพราะกาหนดยดซงขนธสวนอนาคต. อกอยางหนง ชอวา อปรนตกปปกะ เพราะสมณ-พราหมณเหลานนมการกาหนดยดขนธสวนอนาคต ดงนกม กในคาวา-อปรนตกปปกะ นน ในทน สวน ทานประสงคเอาสวนวา อนต ดจในประโยคเปนตนวา ผมอาย สกกายะ (กายของตน) แล เปนสวนอนหนงดงน. ตณหาและทฏฐ ชอวา กปปะ. สมจรงดงทตรสไววา โดยอทานวา กปปะ ดงน กปปะ ม ๒อยาง คอ ตณหากปปะ และ ทฏฐกปปะ เพราะฉะนน พงเหนเนอความในคาวา กปปะ นอยางนวา ชอวา อปรนตกปปกะ เพราะกาหนด ซงสวนแหงขนธอนเปนอนาคต โดยตณหาและทฏฐ. ชอวา อปรนตานทฏฐเพราะสมณพราหมณเหลานนกาหนดสวนแหงขนธอนเปนอนาคต ยนหยดอยอยางนนแลว. มความเหนคลอยตามสวนแหงขนธอนเปนอนาคตนนแหละโดยทเกดขนบอย ๆ. สมณพราหมณเหลานนมความเหนอยางนน เรมพงพาอาศยสวนแหงขนธอนเปนอนาคตนน กระทาแมคนอนใหดาเนนไปตามทฏฐ กลาวยนยน อธมตตบท (บทคอ ความนอมใจเชอ) หลายอยาง.บทวา อเนกวหตาน แปลวา หลายอยาง. บทวา อธมตตปทาน ได

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 53แก บทเรยกชอ. อกอยางหนง ทฏฐทงหลาย ทานเรยกวา อธมตต (เพราะ ครอบงาความทเปนจรง ไมถอเอาตามเปนจรงปฏบต. บทแหงอธมตตทงหลาย ชอวา อธมตตบท อธบายวา คาทแสดงทฏฐ. บทวา ส ไดแกพรงพรอมดวยสญญา. บทวา อโรโค ไดแก เปนของเทยง บทวา อตเถเกตดบทเปน อตถ เอเก อธบายวา พวกหนง (กลาว) อยางน. ตรสสญญวาทะ ๑๖ ดวยบทวา อตเถเก น. ตรส อสญญวาทะ ๘ ดวย บทวาอสญญ น. ตรส เนวสญญนาสญญวาทะ ๘ ดวยบทวา เนวลญญนาสญญน. ตรสอจเฉทวาทะ ๗ ดวยคานวา สโต วา ปน สตตสส. บรรดาบทเหลานน บทวา สโต แปลวา มอย. บทวา อจเฉท ไดแก ขาดสญ.บทวา วนาส ไดแก ไมเหน. บทวา วภว ไดแก ไปปราศจากภพ. คาเหลานทงหมด เปนไวพจนของกนและกนทงนน. ตรสตฏฐธรรมนพพาน-วาทะ ๕ ดวยบทนวา ทฏธมมนพพาน วา. ในบทวา ทฏธมมนพพาน วา นน ธรรมทเหนชด เรยกวาทฏฐธรรม. คาวา ทฏฐธรรมนเปนชอของอตภาพทไดมาในภพนน ๆ. นพ-พานในปจจบน ชอวา ทฏฐธรรมนพพาน. อธบายวา ความเขาไปสงบทกขในอตภาพนนนนแหละ. บทวา สนต วา ความวา สงบแลวดวยอาการทง ๓ ดวยคาเปนตนวา มสญญา ดงน. คาวา ตณ โหนต หมายความวา บทวา ส อตตา ดงน เปนตน เปน ๓ อยางน คอ เปน ๑เนองดวยอตตา สงบ นอกน อก ๒ (คอ ขาดสญและนพพานในปจจบน). บทวา รป วา ไดแก มรป ดวยกรชรป หรอ กสณรป. ผไดในอตตามรปนน ยอมถอเอากสณรป วา อตตา ผตรกในกสณรป ยอมถอเอารปแมทงสองทเดยว. บทวา อรป ความวา ทงผไดและผตรกทงสอง

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 54เมอบญญตนมตในอรปสมาบต หรออรปธรรมทเหลอ เวนสญญาขนธยอม บญญตอยางนน. กทฏฐทสาม เปนไปดวยอานาจการถอเจอปนกน ทฏฐทสเปนไปดวยการถอเอาดวยการตรกเอาเทานน. พงทราบวา ในจตกกะทสองตรสทฏฐทหนงดวยวาทะทถงพรอม ตรสทฏฐทสองดวยวาทะทไมถงพรอมตรสทฏฐทสามดวยอานาจกสณบรกรรม ขนาดกระดง หรอขนาดขนจอกตรสทฏฐท ๔ ดวยอานาจกสณทกวางใหญ. คาวา เอต วา ปเนเตสอปาตวตตต ดงน ตรสไวโดยสงเขปดวยบทวา สญญ อธบายวากาวลวงสญญาทง ๗ หมวด. อาจารยอกพวกหนงกลาววา ๘ หมวด. คาทงสองนนจกมแจงขางหนา. สวนในทน มเนอความยอดงตอไปน. กคนบางพวกอาจกาวลวงสญญา ๗ หรอ ๘ นได. สวนบางพวกไมอาจ. ในสองพวกนนบคคลใดอาจ บคคลนนเทานน กยดไวได กเมอชนเหลานน อาจกาวลวงสญญาแตละชนด ชนพวกหนงกลาววา วญญาณญจายตนะ หาประมาณมได ไมหวนไหวเหมอนในพวกมนษยผขามแมนาคงคา ไปถงแคบงใหญแลวกหยดอย สวนอกคนหนงไปถงบานใหญขางหนาบงใหญนน แลวหยดอย ฉะนน. บรรดาวญญาณญจายตนะ และอากญจญญายตนะนน เพอแสดงวญญาณญจายตนะกอน จงตรสวา พวกหนง (กลาวยนยน) กสณคอวญญาณ ดงน. จกกลาวคาวา พวกหนง (กลาวยนยน) อากญจญญายตนะดงน ขางหนา. บทวา ตยท ตดบทเปน ต อท แปลวา ทฏฐ และอารมณของทฏฐนนน. บทวา ตถาคโต อภชานาต ความวา ยอมรดวยญาณอนวเศษยงวา ทรรศนะชอนอนปจจยนยดแลว. บดน พระผมพระภาคเจาเมอจะทรงทาทรรศนะนนนนแล ใหพสดารจงตรสคามอาทวา เย โข เต โภนโต ดงน. บทวา ยา วา ปเนส

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 55สาน ความวา กหรอวา สญญาใด (บณฑตกลาววายอดเยยม) กวา สญญาทกลาวอยางนวา ถาวา (ทงท) เปนสญญาในรปเหลานน. บทวา ปรสทธา คอ หมดอปกเลส. บทวา ปรมา คอ สงสด. บทวา เลศ คอประเสรฐสด บทวา อนตตรยา อกขายต ความวา กลาววาไมมอะไรเหมอน. ตรสรปาวจรสญญา ๔ ดวยบทนวา ยท รปสาน . ตรสอากาสานญจายตนสญญาและวญญาณญจายตนสญญา ดวยบทนวา ยท อรป-สาน . ตรสสมาปนนกวาระและอสมาปนนกวาระดวยบททงสองกบบทนอกน สญญาเหลาน จดเปน ๘ สวน อยางทกลาวมาดวยประการดงน.แตโดยใจความ สญญาม ๗ อยาง. จรงอย สมาปนนกวาระสงเคราะหดวยสญญา ๖ ขางตน เทานน. บทวา ตยท สงขต ความวา สญญาแมทงหมดนนนกบดวยทฏฐอนปจจยปรงแตง คอประมวลมาแลว. บทวา โอฬารกความวา ชอวา หยาบ เพราะปจจยปรงแตงเทยว. บทวา อตถ โข ปนสงขาราน นโรโธ ความวา กชอวานพพานทนบไดวา ความดบสงขารทงหลายททานกลาววา อนปจจยปรงแตง เหลานน มอย. คาวา อตเถตนตอต วทตวา ความวา กเพราะรนพพานนนแลอยางนวา นพพานนนมอย.คาวา ตสส นสสรณทสสาว ความวา มปกตเหนการสลดออก คอ มปกตเหนความดบสงทปจจยปรงแตงนน. บทวา ตถาคโต ตทปาตวตโตความวากาวลวง อธบายวา กาวลวงพรอมซงสงทปจจยปรงแตงนน. บทวา ตตร ไดแก บรรดา อสญญวาทะ ๘ ประการเหลานน.คาวา อรป วา ดงนเปนตน พงทราบโดยนยดงกลาวไวในสญญวาทะนนแล.กเพราะวาทะนเปนอสญญวาทะ ฉะนน จงไมกลาวจตกกะทสองนไว. บทวา ปฏกโกสนต ไดแกหาม คอ ปฏเสธ. ในบทวา สาโรโค เปนตน ชอวา เปนดงโรค เพราะอรรถวา เบยดเบยน. ชอวา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 56เปนเหมอนหวฝ เพราะอรรถวามโทษ. ชอวา เปนเหมอนลกศร เพราะ อรรถวา ตามเขาไป. ในบทวา อาคต วา เปนตน ชอวา การมาเพราะอานาจปฏสนธ. ชอวา การไป เพราะอานาจคต ชอวา จต เพราะอานาจการเคลอนไป. ชอวา อปบต เพราะอานาจการเขาถง. ชอวา เจรญงอกงามไพบลย เพราะอานาจการเขาถงบอย ๆ แลวไป ๆ มา ๆ. ในภพทมขนธ ๔ แมเวนรป ความเปนไปของวญญาณยอมมไดโดยแท แตในภพทเหลอ เวนขนธ ๓ วญญาณยอมเปนไปไมได. แตสาหรบปญหานทานกลาวดวยอานาจภพทมขนธ ๕ กในภพทมขนธ ๕ เวนขนธทงหลายประมาณเทานชอวา ความเปนไปของวญญาณยอมไมม สวนในอธการน นกพดเคาะกลาวในขอนวา เพราะพระบาลวา เวนจากรป ดงนเปนตน แมในอรปภพกมรป และแมในอสญญภพกมวญญาณ. สาหรบทานผเขานโรธสมาบต กมอยางนน เหมอนกนซ. ทานผชอบพดเคาะนนจะตองถกตอวา หากจะคานความหมายตามรปของพยญชนะเพราะพระบาลวา อาคต วา เปนตน วญญาณนนจะตองกระโดดไปบางเดนไปดวยเทาบาง เหมอนนกและสตว ๒ เทา ๔ เทา และเลอยไปเหมอนเถาแตง เปนตน พระผมพระภาคเจา ตรสภพ ๓ ไวในพระสตรหลายรอยสตรภพเหลานนกตองเปนสองภพเทานน เพราะไมมอรปภพ เพราะฉะนน ทานอยาไดกลาวอยางนน จงทรงจาขอความตามทกลาวมาแลวเถด. คาวา ตตร เปนสตตมวภตตลงในเนวสญญนาสญญวาทะ ๘ ประการแมในทนพงทราบคาวา รป เปนตน โดยนยดงกลาวแลวนนแล. บทวาอสา อสมโมโห ความวา ชอวา ความไมมสญญาน เปนทตงแหงความหลง. กทานกลาวภพทไมรอะไร ๆ นนวา นนอสญญภพ. บทวา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 57ทฏสตมตวาตพพสงขารมตเตน ความวา ดวยสกวาทพงรแจงดวย การเหน ดวยสกวาทพงรแจงดวยการฟง ดวยสกวา ทพงรแจงดวยการทราบ. กในบทวา ทฏมตเตน ธรรมชาตใดยอมร เหตนน ธรรมชาตนนชอวา วญญาตพพะ พงรแจง โดยอาการสกวารแจงอารมณทเหนไดยนและทราบ คอดวยเหตสกวา ความเปนไปแหงสญญาทางทวารทง ๕ ในคาน มความหมายดงกลาวมาน. บทวา สงขารมตเตน ความวา ดวยความเปนไปแหงสงขารอยางหยาบ. บทวา เอตสสายตนสส ไดแกเนวสญญา-นาสญญายตนะน. บทวา อปสมปท ไดแก การไดเฉพาะ. บทวา พยสนเหต ความวา นน เปนความพนาศ อธบายวา นนเปนการออก. เพราะเนวสญญานาสญญายตนฌานนน เปนไปดวยสญญาทางทวาร ๕ พงเขาโดยกระทาใหเปนไปดวยสงขารอยางหยาบ หรอไมใหเปนไป. ทานแสดงวากเพราะเนวสญญานาสญญายตนฌานนนเปนไป การออกจากเนวสญญานา-สญญายตนะนนยอมม. บทวา สงขารสมาปตตปตตพพมกขายต ความวายอมกลาววา พงบรรลดวยความเปนไปแหงสงขารหยาบ. บทวา สงขาราว-เสสสมาปตตปตตพพ ความวา บรรดาสงขารทงหลายนนแล สงขารทเหลอ ชอวาถงความเปนสงขารทละเอยดกวาสงขารทงปวง ดวยอานาจภาวนา อายตนะนนพงบรรลดวยความเปนไปแหงสงขารเหลานน. เพราะเมอสงขารทงหลายเหนปานนนเสยไปแลว อายตนะนนยอมชอวาเปนอนพงบรรล. บทวา ตยท ความวา เนวสญญานาสญญายตนะนนน แมเปนของละเอยดกเปนของทปจจยปรงแตง และเพราะเปนของทปจจยปรงแตงจงเปนของหยาบ. บทวา ตตร เปนสตตมวภตต ลงในความหมายวา อจเฉทวาทะ(วาทะวาขาดสญ) ๗ ประการ. บทวา อทธ ปรามาสนต ความวา วาทะ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 58วาสญญาอนยงไมมาถง เรยกวา กาลขางหนา พวกสมณพราหมณยอม หมายมน กาลอนยงไมมาถง คอ วาทะวา สงสาระ (การเวยนวาย). บทวาอาสตตเยว อภวทนต ความวา ยอมกลาวการตดอยอยางเดยว. บาลวาอาสตถ ดงนกม อธบายวา กลาวถงความทะยานอยาก. บทวา อต เปจจภวสสาม ความวา เราละไปแลว จกเปนอยางน. ในบทนพงนาเอานยอยางนมาวา เราจกเปนกษตรย จกเปนพราหมณ ดงน. บทวา วาณชปม มเความวา ยอมปรากฏแกเราเหมอนพอคา คอ เชนกบพอคา. บทวา สกกายภยาไดแก เปนผกลวสกกายะะ กสมณพราหมณเหลานน เมอเกลยดสกกายะกลาวคอ ธรรมทเปนไปในภมสามนนนนแหละ ยอมกลวสกกายะ ยอมเกลยดสกกายะ เหมอนสตว ๔ จาพวกเหลาน ยอมกลวตอสงทไมควรกลว(ดงมทมา) วา ขาแตมหาราช สตว ๔ จาพวกแล ยอมกลวตอสงทไมควรกลวแล จาพวกไหนบาง ขาแตมหาราช ไสเดอนแล ยอมไมกนดนเพราะกลววา แผนดนจะหมด ขาแตมหาราช นกกะเรยนยอมยนเทาเดยว(บนแผนดน) เพราะกลววาแผนดนจะทรด ขาแตมหาราช นกตอยตวด นอนหงาย เพราะกลววาฟาจะถลม ขาแตมหาราช พราหมณผประพฤตธรรมแลยอมไมประพฤตพรหมจรรย (คอตองมภรรยา) เพราะกลววาโลกจะขาดสญ ฉะนน. บทวา สา คททลพนโธ ความวา สนขทเขาเอาเชอกลามผกไวททอนไม. นบทวา เอวเมวเม น พงเหนสกกายทฏฐ กลาวคอธรรมอนเปนไปในภม ๓ เหมอนหลกแนน และเหมอนเสาเขอน บคคลผเปนไปตามคตของทฏฐเหมอนสนข ทฏฐเหมอนทอนไม ตณหาเหมอนเชอก พงทราบการวนเวยนของบคคลผเปนไปตามคตของทฏฐ ถกผกดวยเชอกคอตณหาทสอดเขาไปในทอนไม คอทฏฐ แลวมดไวทสกกายะเหมอนการวงวนเวยนของสนขทเขาเอาเชอกหนงลามแลวผกไวทเสาหรอเขอน ไมสามารถจะทาใหขาดไปไดโดยธรรมดาของตน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 59 บทวา อมาเนว ปจายตนาน ความวา เหต ๕ ประการนเทานน.แมเมอตงแมบทคอหวขอ กตงไว ๕ ขอ แมเมอสรปกสรปไว ๕ ขอ แต เมอแจกออก แจกออก ๔ ขอ. ดงกลาวฉะน นพพานในปจจบนจะจดเขาในขอไหน. พงทราบวา จดเขาในบททงสอง คอ เอกตตสญญา และนานตตสญญา. กครนทรงแสดงการกาหนดขนธสวนอนาคต ๔๔ ประการอยางนแลวเพอจะทรงแสดงการกาหนดขนธสวนอดต ๑๘ ประการในบดน จงตรสวาสนต ภกขเว ดงนเปนตน. ในคาวา สนต ภกขเว ดงน เปนตนนนชอวา กาหนดขนธสวนอดต เพราะกะกาหนดขนธสวนกอน กลาวคอ สวนอดตแลวถอเอา. อกอยางหนง ชอวากาหนดขนธสวนอดต เพราะอรรถวาสมณพราหมณเหลานนมการกาหนดขนธสวนอดต. แมในบททเหลอ บทซงมประการดงกลาวในกอนพงทราบโดยนยดงกลาวแลวนนแหละ ดวยประการดงกลาวแลว บทวา สสสโต อตตา จ โลโก จ ความวา ถอเอาอายตนะอยางใดอยางหนง ในบรรดาอายตนะทงหลายมรปเปนตน วาตนและวาโลกแลวกลาวยนยนวา เทยง ไมตาย แนนอน ยงยน สมดงตรสไว ความพสดารวา ยอมบญญตตนและโลกวา รปเปนตนดวย เปนโลกดวย เปนความยงยนดวย. แมในวาทะวา อตตาและโลกไมเทยงเปนตน กมนยนเหมอนกน.กในบรรดาวาทะเหลาน กลาววาทะวาเทยง ๔ ประการ ดวยวาทะแรก.กลาววาทะวาขาดสญ ดวยวาทะทสอง. ถามวา กวาทะเหลาน มมาแลวในหนหลงมใชหรอ เพราะเหตไร จงเอามาพดในทนอก. ตอบวา ทเอามาพดในหนหลง เพอแสดงวา สตวตายในทนนๆ ยอมขาดสญในทนนๆ นนแหละแตในทน ผทระลกชาตไดเปนไปตามคตของทฏฐ ยอมเหนอดตไมเหนอนาคตเขาผนนยอมมความคดเหนอยางนวา ตนทมาจากขนธสวนอดต ยอมขาดสญ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 60ในทนแนนอน ไมไปตอไปอก. เพอจะแสดงเนอความดงกลาวน จงเอามา (กลาวอก). กลาววาทะวาเทยงบางอยาง ๔ ประการดวยวาทะทสาม. กลาวอมราวกเขปกวาทะ (คอวาทะทดนไดไมตายตว) ๔ ประการ ดวยวาทะท ๔.บทวา อนตวา ไดแก มทสด คอมทางซงกาหนดไว. สาหรบผไมไดเจรญกสณ ยอมถอเอากสณนนวา เปนตนและเปนโลกแลวเปนอยอยางนน.วาทะทสองกลาวดวยอานาจของผทเจรญกสณ วาทะทสามกลาวสาหรบผทเจรญกสณไปทางขวาง (คอทางดานขาง) แตไมเจรญกสณไปทางเบองบนและเบองลาง วาทะทสกลาวเนองดวยคนผใชการตรก อนนตรจตกกะ ( ๔หมวดทตดตอกน) มนยดงกลาวไวในหนหลงนนแหละ. บทวา เอกนตสข ความวา มสขโดยสวนเดยว คอ มสขเปนนรนดร. ทฏฐนยอมเกดขนดวยอานาจแหงผได (ม) ทฏฐ ผระลกชาต และผคาดคะเน. เพราะทฏฐอยางน ยอมเกดแกผได (มทฏฐ) ผระลกชาตของตนซงมความสขโดยสวนเดยวในตระกลกษตรย เปนตน ดวยบพเพนวาสญาณ ยอมเกดแกผระลกชาตไดผกาลงเสวยสขปจจบน ระลกถงอตภาพเชนนนนนแหละในอดตชาต ๗ ชาตกเหมอนกน. แตสาหรบผใชการคาดคะเน (คอนกตรก) พรงพรอมดวยความสขในโลกน ทฏฐยอมเกดขนดวยการคาดคะเนนนแลวา แมในอดตเรากไดเปนแลวอยางน ดงน. บทวา มทกขโดยสวนเดยว ความวาทฏฐนยอมไมเกดแกผได (ม) ทฏฐ. เพราะเขามความสขดวยฌานสขในโลกนโดยสวนเดยว. กทฏฐนยอมเกดขนแกผใชการคาดคะเนเทานน ผอนทกขสมผสแลวในโลกนระลกชาตไดอย. ทฏฐทสามยอมเกดแกคนเหลานนแมทงหมด ผมทงสขและทกขปะปนกน. กทฏฐทสกเหมอนกน ยอมเกดแกผไมมทกขไมมสข ดวยอานาจจตตถฌานในบดน ระลกถงพรหมโลกอนม

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 61ดวยฌานทสเทานน แมในกาลกอน. ทฏฐนยอมเกด ทงแกผระลกชาตได ผวางตนเปนกลาง (วางเฉย) อยในปจจบน ระลกถงฐานะอนเปนกลาง ๆเทานน ทงแกผใชการคาดคะเน ผวางตนเปนกลางอยในปจจบน ถอเอาอยดวยการคาดคะเนอยางเดยววา แมในอดตกจกเปนอยางน ดงน ดวยการกลาวมาเพยงเทาน ยอมเปนอนกลาวการกาหนดขนธสวนอดตทง ๑๘ ประการคอ วาทะวาโลกเทยงยงยน ๔ ประการ วาทะวาโลกเทยงยงยน บางอยาง ๔ประการ วาทะวาโลกมทสดและไมมทสด ๔ ประการ กลาววาทะทดนไดไมตายตว ๔ ประการ กลาววาทะวาเกดขนเลอนลอย ๒ ประการ. บดน เมอจะทรงขยาย (ความ) ทฏฐ จงตรสคาวา ตตร ภกข-เว ดงนเปนตน. บรรดาบทเหลานน ญาณทประจกษ ชอวา ญาณเฉพาะตน. บทวา ปรสทธ คอหมดอปกเลส. บทวา ปรโยทาต คอประภสสร. ตรสวปสสนาญาณอยางเดยวดวยบททกบท. เพราะธรรม ๕ ประการมศรทธาเปนตน ยอมมในลทธภายนอก (สวน) วปสสนาญาณมในพระ-พทธศาสนาเทานน. บรรดาบทเหลานน บทวา าณภาคมตตเมว ปร-โยทเปนต ความวา ยอมยงสวนแหงความรในญาณนนใหหยงลงไปอยางนวา สงนพวกเราร ดงน . บทวา อปาทนมกขายต ความวา สวนแหงความรนน ไมใชญาณ นนเปนชอของมจฉาทสสนะ เพราะฉะนน บณฑตจงกลาวสวนแหงความรแมนน วาเปนทฏปาทานของทานสมณพราหมณเหลานน. แมเมอเปนอยางนน ความรนน เปนเพยงสวนของความรเทานนเพราะมลกษณะเพยงสกวาร. แมถงเชนนน กชอวาเปนอปาทานเพราะไมพนไปจากวาทะ เพราะเปนปจจยแหงอปทาน. บทวา เปนไปลวงสงทปจจยปรงแตงนน ไดแกกาวลวงทฏฐนน. ดวยเหตเพยงเทาน ยอมเปน

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 62อนกลาวทฏฐแมทง ๖๒ ประการ ซงมาในพรหมชาลสตร คอวาทะวา อตตา และโลกเทยง ๔ อยาง วาทะวาเทยงเปนบางอยาง ๔ อยาง วาทะวามทสดและไมมทสด ๔ อยาง วาทะดนไดไมตายตว ๔ อยาง วาทะวาเกดขนเลอนลอย๒ อยาง วาทะวามสญญา ๑๖ อยาง วาทะวาไมมสญญา ๘ อยาง วาทะวามสญญากไมใชไมมสญญากไมใช ๘ อยาง วาทะวาขาดสญ ๗ อยาง วาทะวานพพานในปจจบน ๕ อยาง กเมอกลาวพรหมชาลสตรแลว สตรนยอมเปนอนไมกลาวเลย เพราะสกกายทฏฐอนเกนกวาพรหมชาลสตรนน มมาในสตรน แตเมอกลาวสตรนแลวพรหมชาลสตรยอมเปนอนกลาวแลวทเดยว. บดน เพอแสดงวาทฏฐ ๖๒ ประการเหลานน เมอเกดยอมเกดขนโดยมสกกายทฏฐเปนใหญเปนประธาน จงตรสวา อธ ภกขเว เอกจโจดงนเปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา ปฏนสสคคา ไดแกเพราะบรจาค. บทวา กามสโชนาน อนธฏานา ไดแก เพราะสลดตณหาในกามคณ ๕. บทวา ปวเวก ปต ไดแก ปตแหงฌานทงสองซงมปต. บทวา นรชฌต ไดแก ดบดวยความดบดวยฌาน. กสาหรบผออกจากสมาบต ปต ยอมชอวาเปนอนดบแลว. เหมอนอยางวา ในคานทวา นรามสสขเกดเพราะอทกขมสขเวทนาดบ อทกขมสขเวทนาเกดเพราะนรามสสขดบ ดงน ไมมความหมายอนนวา เพราะจตตถฌานดบ จงเขาถงตตยฌานอย. กในคาน มความหมายนวา ออกจากจตตถฌานแลว เขาตตย-ฌาน ออกจากตตยฌานแลวเขาจตตถฌาน. ดงน ฉนใด พงทราบขออปไมยนฉนนน. บทวา อปปชชต โทมนสส ไดแก โทมนสทครอบงาฌานอยางตา ๆ กทานกลาวถงความคลองตว สาหรบทานผมจตออกจากสมาบต.บทวา ปตอนเกดแตวเวก ไดแก ปตในฌานทงสองนนเอง. บทวา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 63ย ฉายา ชหต ไดแก ย าน ฉายา ชหต (แปลวา รมเงายอมละทง ทใดไป). คานทานอธบายวา รมเงามอยในทใดแสงแดดยอมไมมในทนน แสงแดดมในทใดรมเงายอมไมมในทนน ดงน. บทวา นรามส สข ไดแก สขในตตยฌาน. บทวา อทกขมสข ไดแก เวทนาในจตตถฌาณ. บทวา อนปาทาโนหมสม ความวา เราเปนผไมยดถอ. บทวานพพานสปปาย ความวา เปนสปปายะ คอ เปนอปการะแกพระนพพาน. กธรรมดาการเหนมรรคยอมเกดขนในเมอความใครในสงทงปวงถกทาใหแหงหายไปมใชหรอ ? ความเหนนน ชอวา เปนขอปฏบตอนเปนอปการะแกนพพานไดอยางไร ? ชอวา เปนขอปฏบตอนเปนอปการะได ดวยอานาจไมถอมนคอดวยอานาจการไมยดถอในสงทงปวง. บทวา อภวทต ไดแก กลาวดวยมานะจด บทวา ปพพนตานทฏ . ไดแก ทฏฐคลอยตามขนธ สวนอดตทง ๑๘ อยาง. บทวา อปรนตานทฏ ไดแก ทฏฐคลอยตามขนธสวนอนาคตทง ๔๔ อยาง. บทวา อปาทานมกขายต ความวา ยอมเรยกวา ทฏปาทาน เพราะการถอวาเราม เปนการถอทนบเนองในสกกายะ-ทฏฐ บทวา สนต วร ปท ไดแกบทอนสงสด ชอวา สงบ เพราะเปนบทสงบระงบกเลส. บทวา ฉนน ผสสายตนาน ความวา ในบาลนทวา อายตนะอนบคคลควรรไว คอ จกษดบ ณ ทใด รปสญญากสนไป ณ ทนน ดงน เปนตน ทรงแสดงนพพานดวยการปฏเสธอายตนะ ๒ ในพระบาลนทวา นา ดน ไฟ ลม ยอมไมตงอยใน ทใด ภพหนา (สงสาร) ยอมกลบแตทน โทษ (วฏฏ) ยอมกลบในทน นามรปยอม ดบหมดในทน ดงนเปนตน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 64 ทรงแสดงนพพานดวยการปฏเสธสงขาร ในบาลนนทวา อาโปฐาต ปฐวธาต เตโชธาต และ วาโยธาต ยอมไมตงอยในทใด อปาทายรป ทยาว สน ละเอยด หยาบ งาม และไม งาม ยอมไมตงอยในทนน (ใด) นามรป ยอมดบหมดในทนน ดงนเปนตน. มไวยากรณ (คอขอความเปนรอยแกว) วา ในพระบาลนทวา วญญาณมองเหนไมได หาทสดไมได ผองใสโดยประการทงปวง ดงนเปนตน ทรงแสดงนพพานโดยการปฏเสธสงขารในททกแหง. แตในสตรนทรงแสดงโดยการปฏเสธอายตนะ ๖. กในสตรอนทรงแสดงเฉพาะนพพานเทานนดวยบทวาอนปาทา วโมกโข ไดแก การหลดพนโดยไมถอมน. แตในสตรน ทรงแสดงอรหตผลสมาบต. คาทเหลอในททกแหง งายทงนนแล. จบ อรรถกถาปญจตตยสตรท ๒

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 65 ๓. กนตสตร

พระพทโธวาทเรองสามคค

[๔๒] ขาพเจาไดฟงมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยในปาชฏ สถานทบวงสรวงพลกรรม ณ กรงกสนารา สมยนน พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษเหลานนทลรบพระดารสแลว. พระผมพระภาคเจาไดตรสดงนวา ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอมความดารในเราบางหรอวา สมณโคดมแสดงธรรมเพราะเหตจวร หรอเพราะเหตบณฑบาตหรอเพราะเหตเสนาสนะ หรอเพราะเหตหวงสขในภพนอยภพใหญดวยอาการน. ภกษเหลานนทลวา ชาแตพระองคผเจรญ พวกขาพระองคไมมความดารในพระผมพระภาคเจาอยางนเลยวา พระสมณโคดมทรงแสดงธรรมเพราะเหตจวรหรอเพราะเหตบณฑบาต หรอเพราะเหตเสนาสนะหรอเพราะเหตหวงสขในภพนอยภพใหญดวยอาการน. [๔๓] พ. ดกอนภกษทงหลาย เปนอนวา พวกเธอไมมความดารในเราอยางนเลยวา พระสมณโคดมแสดงธรรมเพราะเหตจวร หรอเพราะเหตบณฑบาตหรอเพราะเหตเสนาสนะ หรอเพราะเหตหวงสขในภพนอยภพใหญดวยอาการน ถาเชนนน พวกเธอมความดารในเราอยางไรเลา. ภ. ขาแตพระองคผเจรญ พวกขาพระองคมความดารในพระผม พระภาคเจาอยางนวา พระผมพระภาคเจาผทรงอนเคราะห ทรงแสวงหาประโยชนเกอกล ทรงอาศยความอนเคราะหแสดงธรรม.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 66 [๔๔] พ. ดกอนภกษทงหลาย เปนอนวาพวกเธอมความดารใน เราอยางนวา พระผมพระภาคเจาผอนเคราะห แสวงหาประโยชนเกอกลอาศยความอนเคราะหแสดงธรรม เพราะฉะนน ธรรมเหลาใด อนเราแสดงแลวแกเธอทงหลายดวยความรยง คอ สตปฏฐาน ๔ สมมปปธาน ๔ อทธบาท ๔อนทรย ๕ พละ ๕ โพชฌงค ๗ อรยมรรคมองค ๘ เธอทงปวงพงเปนผพรอมเพรยงกน ยนดตอกน ไมววาทกน ศกษาอย ในธรรมเหลานน ด กอนภกษทงหลาย กเมอพวกเธอนนพรอมเพรยงกนยนดตอกน ไมววาทกนศกษาอย จะพงมภกษผกลาวตางกนในธรรมอนยง เปนสองรป. [๔๕] ถาพวกเธอมความเหนในภกษสองรปนนอยางนวา ทานทงสองน มวาทะตางกนโดยอรรถและโดยพยญชนะ พวกเธอสาคญภกษรปใดในสองรปนนวา วางายกวากน พงเขาไปหาภกษรปนน แลวกลาวแกเธออยางนวา ทานทงสอง มวาทะตางกนโดยอรรถและโดยพยญชนะ ขอทานโปรดทราบความตางกนนน แมโดยอาการทตางกนโดยอรรถและโดยพยญชนะ ทานทงสอง อยาถงตองววาทกนเลย ตอนน พวกเธอสาคญภกษอน ๆ ทเปนฝายเดยวกนรปใดวา วางายกวากน พงเขาไปหารปนน แลวกลาวแกเธออยางนวา ทานทงสอง มวาทะตางกนโดยอรรถและโดยพยญชนะ ขอทานโปรดทราบความตางกนนนน แมโดยอาการทตางกน โดยอรรถและโดยพยญชนะทานทงสองอยาถงตองววาทกนเลย ดวยประการน พวกเธอตองจาขอทภกษทงสองนนถอผด โดยเปนขอผดไว ครนจาไดแลว ขอใดเปนธรรมเปนวนย พงกลาวขอนน. [๔๖] ถาพวกเธอมความเหนในภกษสองรปนนอยางนวา ทานทงสองนแล มวาทะตางกนแตโดยอรรถ ยอมลงกนไดโดยพยญชนะ พวกเธอ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 67สาคญภกษรปใดในสองรปนนวา วางายกวากน พงเขาไปหาภกษรปนน แลว กลาวแกเธออยางนวา ทานทงสอง มวาทะตางกนโดยอรรถยอมลงกนไดโดยพยญชนะ ขอทานโปรดทราบความตางกนนนน แมโดยอาการทลงกนไดโดยพยญชนะ ทานทงสอง อยาถงตองววาทกนเลย ตอนน พวกเธอสาคญภกษอน ๆ ทเปนฝายเดยวกนรปใดวา วางายกวา พงเขาไปหารปนน แลวกลาวแกเธออยางนวา ทานทงสอง มวาทะตางกน แตโดยอรรถ ยอมลงกนไดโดยพยญชนะ ขอทานโปรดทราบความตางกนนนน แมโดยอาการทลงกนไดโดยพยญชนะ ทานทงสอง อยาถงตองววาทกนเลย ดวยประการน พวกเธอตองจาขอทภกษทงสองนนถอผด โดยเปนขอผด และจาขอทภกษทงสองนนถอถกโดยเปนขอถกไว ครนจาไดแลว ขอใดเปนธรรม เปนวนย พงกลาวขอนน. [๔๗] ถาพวกเธอมความเหนในภกษสองรปนนอยางนวา ทานทงสองนแล มวาทะลงกนไดโดยอรรถ ยงตางกนแตโดยพยญชนะ พวกเธอสาคญภกษรปใดในสองรปนนวา วางายกวากน พงเขาไปหาภกษรปนนแลวกลาวแกเธออยางนวา ทานทงสอง มวาทะลงกนไดโดยอรรถ ตางกนแตโดยพยญชนะ ขอทานโปรดทราบความตางกนนนน แมโดยอาการทลงกนไดโดยอรรถ ตางกนแตโดยพยญชนะ กเรองพยญชนะนเปนเรองเลกนอยทานทงสองอยาถงตองววาทกนในเรองเลกนอยเลย ตอนน พวกเธอสาคญภกษอน ๆ ทเปนฝายเดยวกนรปใดวา วางายกวา พงเขาไปหารปนนแลวกลาวแกเธออยางนวา ทานทงสอง มวาทะลงกนไดโดยอรรถ ตางกนแตโดยพยญชนะ ขอทานโปรดทราบความตางกนนนน แมโดยอาการทลงกนไดโดยอรรถ ตางกนแตโดยพยญชนะ กเรองพยญชนะนเปนเรองเลกนอย ทานทงสอง อยาถงตองววาทกนในเรองเลกนอยเลย ดวยประการน พวกเธอตองจาขอทภกษทงสองนน ถอถกโดยเปนขอถก และจาขอทภกษทงสองนน

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 68ถอผด โดยเปนขอผดไว ครนจาไดแลว ขอใดเปนธรรมเปนวนย พงกลาว ขอนน. [๔๘] ถาพวกเธอมความเหนในภกษสองรปนนอยางนวา ทานทงสองนแล มวาทะสมกนลงกนทงโดยอรรถและโดยพยญชนะ พวกเธอสาคญภกษรปใดในสองรปนนวา วางายกวากน พงเขาไปหาภกษรปนน แลวกลาวแกเธออยางนวา ทานทงสอง มวาทะสมกนลงกนทงโดยอรรถและโดยพยญชนะขอทานโปรดทราบคาทตางกนนนน แมโดยอาการทสมกนลงกนไดทงโดยอรรถและโดยพยญชนะ ทานผมอายทงสอง อยาถงตองววาทกนเลย ตอนนพวกเธอสาคญภกษอน ๆ ทเปนฝายเดยวกน รปใดวา วางายกวา พงเขาไปหารปนนแลวกลาวแกเธออยางนวา ทานทงสอง มวาทะสมกนลงกนทงโดยอรรถและโดยพยญชนะ ขอทานโปรดทราบคาทตางกนนนน แมโดยอาการทสมกนลงกนไดทงโดยอรรถและโดยพยญชนะ ทานทงสอง อยาถงตองววาทกนเลย ดวยประการน พวกเธอตองจาขอทภกษทงสองนนถอถก โดยเปนขอถกไว ครนจาไดแลว ขอใดเปนธรรม เปนวนย พงกลาวขอนน. [๔๙] ดกอนภกษทงหลาย กเมอพวกเธอนนพรอมเพรยงกน ยนดตอกนไมววาทกน ศกษาอย ภกษรปหนงพงมอาบต มวตกกมโทษ พวกเธออยาเพอโจทภกษรปนนดวยขอโจท พงสอนสวนบคคลกอนวา ดวยอาการนความไมลาบากจกมแกเรา และความไมขดใจจกมแกบคคลผตองอาบต เพราะบคคลผตองอาบตเปนคนไมมกโกรธ ไมผกโกรธ ไมมทฏฐมน ยอมสละคนไดงายและเราอาจจะใหเขาออกจากอกศล ดารงอยในกศลได ดกอนภกษทงหลาย ถาพวกเธอมความเหนอยางน กควรพด. อนง ถาพวกเธอมความเหนอยางนวา ความลาบากจกมแกเรา และความขดใจจกมแกบคคลผตองอาบต เพราะบคคลผตองอาบต เปนคนมกโกรธ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 69มความผกโกรธ มทฏฐมน แตยอมสละคนไดงาย และเราอาจจะใหเขาออก จากอกศล ดารงอยในกศลได กเรองความลาบากของเรา และความขดใจของบคคลผตองอาบตน เปนเรองเลกนอย สวนเรองทเราอาจจะใหเขาออกจากอกศล ดารงอยในกศลนนแล เปนเรองใหญกวา ดกอนภกษทงหลาย ถาพวกเธอมความเหนอยางน กควรพด. อนง ถาพวกเธอมความเหนอยางนวา ความลาบากจกมแกเราและความไมขดใจจกมแกบคคลผตองอาบต เพราะบคคลผตองอาบตเปนคนไมมกโกรธ ไมผกโกรธ แตมทฏฐมน ยอมสละคนไดงาย และเราอาจจะใหเขาออกจากอกศล ดารงอยในกศลได กเรองความลาบากของเรา เปนเรองเลกนอย สวนเรองทเราอาจจะใหเขาออกจากอกศล ดารงอยในกศลไดนนแล เปนเรองใหญกวา ดกอนภกษทงหลาย ถาพวกเธอมความเหนอยางนกควรพด. ถาพวกเธอมความเหนอยางนวา ความลาบากจกมแกเราและความขดใจจกมแกบคคลผตองอาบต เพราะบคคลผตองอาบตเปนคนมกโกรธ มความผกโกรธ มทฏฐมน สละคนไดยาก แตเราอาจจะใหเขาออกจากอกศล ดารงอยในกศลได กเรองความลาบากของเราและความขดใจของบคคลผตองอาบตนเปนเรองเลกนอย สวนเรองทเราอาจจะใหเขาออกจากอกศล ดารงอยในกศลไดนนแล เปนเรองใหญกวา ดกอนภกษทงหลาย ถาพวกเธอมความเหนอยางน กควรพด. แตถาพวกเธอมความเหนอยางนวา ความลาบากจกมแกเราและความขดใจจกมแกบคคลผตองอาบต เพราะบคคลผตองอาบตเปนคนมกโกรธ มความผกโกรธ มทฏฐมน สละคนไดยาก ทงเรากไมอาจะใหเขาออกจากอกศล ดารงอยในกศลได พวกเธอกตองไมละเลยอเบกขาในบคคลเชนน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 70 [๕๐] ดกอนภกษทงหลาย กพวกเธอนนทพรอมเพรยงกน ยนด ตอกน ไมววาทกน ศกษาอย พงเกดการพดยแหย ตเสมอกนดวยทฏฐผกใจเจบกน ไมเชอถอกน ไมยนดตอกนขน บรรดาภกษทเปนฝายเดยวกนในทนนหมายสาคญเฉพาะรปใดวาเปนผวางาย เธอพงเขาไปหารปนน แลวกลาวแกเธออยางนวา ทานผมอาย เรองทพวกเราพรอมเพรยงกน ยนดตอกนไมววาทกน ศกษาอย เกดการพดยแหยกน ตเสมอกน ดวยทฏฐกนไมเชอถอกน ไมยนดตอกนขนนน พระสมณะเมอทรงทราบจะพงทรงตเตยนได ดกอนภกษทงหลาย เมอภกษจะชแจงโดยชอบ พงชแจงอยางนวา ทานผมอาย เรองทพวกเราพรอมเพรยงกน ยนดตอกน ไมววาทกน ศกษาอยเกดการยแหย ตเสมอกนดวยทฏฐ ผกใจเจบกน ไมเชอถอกน ไมยนดตอกนขนนน พระสมณะเมอทรงทราบจะพงทรงตเตยนได กภกษอน ๆ จะพงถามเธอวา ทานผมอาย ภกษไมละธรรมนแลว จะพงทานพพานใหแจงไดหรอภกษทงหลาย ภกษเมอจะพยากรณโดยชอบ พงพยากรณอยางนวา ทานผมอาย ภกษไมละธรรมนแลว จะพงทานพพานใหแจงไมได ตอนน พวกเธอสาคญในเหลาภกษอน ๆ ทเปนฝายเดยวกนเฉพาะรปใดวา เปนผวางาย พงเขาไปหารปนน แลวกลาวแกเธออยางนวา ทานผมอาย เรองทพวกเราพรอมเพรยงกน ยนดตอกน ไมววาทกน ศกษาอย เกดการพดยแหยกนตเสมอกน ดวยทฏฐ ผกใจเจบกน ไมเชอถอกน ไมยนดตอกนขนนนพระสมณะเมอทรงทราบจะพงทรงตเตยนได ดกอนภกษทงหลาย ภกษเมอจะชแจงโดยชอบ พงชแจงอยางนวา ทานผมอาย เรองทพวกเราพรอมเพรยงกนยนดตอกน ไมววาทกน ศกษาอย เกดการพดยแหย ตเสมอกนดวยทฏฐผกใจเจบกน ไมเชอถอกน ไมยนดตอกนขนนน พระสมณะเมอทรงทราบจะพงตเตยนได กภกษอน ๆ จะพงถามเธอวา ทานผมอาย ภกษไมละธรรมน

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 71แลว จะพงทานพพานใหแจงไดหรอ ดกอนภกษทงหลาย ภกษเมอจะ พยากรณโดยชอบพงพยากรณอยางนวา ทานผมอาย ภกษไมละธรรมนแลวจะพงทานพพานใหแจงไมได. ดกอนภกษทงหลาย ถาภกษอน ๆ พงถามเธออยางนวา ทานใหภกษเหลานของพวกเรา ออกจากอกศล ดารงอยในกศลแลวหรอ ภกษเมอจะพยากรณโดยชอบ พงพยากรณอยางนวา ทานผมอาย ในเรองน ขาพเจาไปเฝาพระผมพระภาคเจาแลว พระผมพระภาคเจาทรงแสดงธรรมแกขาพเจาขาพเจาพงธรรมของพระองคแลว ไดกลาวแกภกษเหลานน ภกษเหลานนฟงธรรมแลว ออกจากอกศล และดารงอยในกศลไดแลว ดกอนภกษทงหลายภกษเมอพยากรณอยางนแล ชอวาไมยกตน ไมขมคนอน พยากรณธรรมสมควรแกธรรมดวย ทงวาทะของศษยอะไร ๆ อนชอบดวยเหต ยอมไมประสบขอนาตาหนดวย. พระผมพระภาคเจาไดตรสภาษตนแลว ภกษเหลานนตางชนชมยนดภาษตของพระผมพระภาคเจาแล. จบ กนตสตรท ๓

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 72 อรรถกถากนตสตร

กนตสตร เรมตนวา ขาพเจาไดฟงมาแลวอยางน. พงทราบวนจฉยในกนตสตรนน ดงตอไปน. บทวา กสนารายไดแกในมณฑลประเทศทมชออยางน บทวา พลหรเณ ความวา ชนทงหลายนาพลมาเซนสรวงภตทงหลายในไพรสณฑนน เพราะฉะนนไพรสณฑนนจงเรยกวา เปนทนาพลมาเซนสรวง. บทวา จวรเหต แปลวา เพราะเหตจวร อธบายวา หวงไดจวร. บทวา อต ภวาภวเหต ความวาพวกเธอไดมความคดอยางนหรอวา พระสมณโคดมแสดงธรรมดวยความหวงวา เราจกอาศยบญกรยาวตถอนสาเรจดวยการแสดงธรรมแลว จกไดเสวยสขในภพนน ๆดวยประการอยางน. พระผมพระภาคเจาตรสโพธปกขยธรรม ๓๗ ประการ มวาสตปฏฐาน๔ ดงนเปนตน ทงโลกยะและโลกตระทเดยว. บทวา ตตถ ไดแก ในธรรม ๓๗ ประการนน. บทวา สย แปลวา พงเปน. บทวา อภธมเม ไดแก ในธรรมอนวเศษยง. อธบายวา ในโพธปกขยธรรม ๓๗ ประการเหลานบทวา ตตร เจ แมน เปนสตตมวภตตลงในอรรถวา โพธปกขยธรรมทงหลายเทานน. ในคานทวา อตถโต เจว นาน พยชนโต จ นานดงน เมอกลาววา กายสตปฏฐาน เวทนาสตปฏฐาน เปนการตางกนโดยอรรถแตเมอกลาววา (กาย เวทนา) ในสตปฏฐาน ดงน ยอมชอวาตางกนโดยพยญชนะ. บทวา ตทมนาป ความวา พงเทยบอรรถและพยญชนะแลวชถงความทอรรถถอเอาความเปนอยางอน และพยญชนะทลงไวผดวา ทาน

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 73ทงหลายจงทราบ (ความตางกน) นน ดวยเหตแมน อรรถและพยญชนะ เปนเหตใหเขาใจความนนแล เปนธรรมและวนย ในคาวา โย ธมโม โยวนโย น. ในคาวา อตถโต ห โข สเมต น ทานถอเอาวาสตนนแล เปนสตปฏฐาน. บทวา ตางกนโดยพยญชนะ ความวา พยญชนะอยางเดยวเทานนลงไวผดวา สตปฏฐาโน หรอ สตปฏฐานา ดงน. บทวา อปปมตตก โขความวา ครนพอถงพระสตร พยญชนะยอมชอวาไมเปนประมาณเลย แมในการยกพยญชนะทมเสยงเบา ทาใหมเสยงหนก (คอพยญชนะทเปนธนต)อาจกลายเปนพยญชนะดบได. ในขอน มเรองตอไปนเปนตวอยาง ไดฟงมาวา พระเถระขณาสพรปหนง อยในวชยารามวหาร เมอนาเอาพระสตรมาบอกกรรมฐานแกพระภกษ ๒ รป กลาวใหมเสยงหนกไปวา" ภกษทงหลาย ปถชนผไมไดสดบยอมกลาววา สมทธะ สมทธะ ดงน. ภกษรปหนงกลาววา อะไร ชอสมทธะขอรบ. พระเถระกลาววา ผมอายเมอกลาววา สมทธะกด กลาววา สมทธะกด พวกเรากยอมรวา (หมายถง) ทะเลนาเคมนนแหละ. กพวกเธอไมคนหาเนอความ คนหาแตพยญชนะ พวกเธอจงไปพสจนพยญชนะ ในสานกของภกษผชานาญเรองพยญชนะในมหาวหารเถด ดงนแลว ไมบอกกรรมฐานเลย ลกไปเสย. ครนตอมาทานพระเถระขณาสพองคนน ใหตกลองในมหาวหาร (เปนสญญาณใหมาประชมกน) แลวกลาวปญหาในมรรค ๔ แกหมภกษแลวกนพพาน. พอถงพระสตร พยญชนะชอวาไมเปนประมาณอยางน. แตพอถงพระวนย จะชอวาไมเปนประมาณไมได. เพราะแมการบวชเปนสามเณรตองบรสทธ ๒ อยาง (คออรรถและพยญชนะ) จงจะควร.แมกรรมมการอปสมบทเปนตน กยอมกาเรบได ดวยเหตเพยงทาเสยงเบา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 74ใหเปนเสยงหนกเปนตน. แตในทนทานกลาวคานโดยหมายถงพยญชนะใน พระสตร. ถามวา เมอเปนเชนนน ในจตตถวาร กลาวแยงกนเพราะเหตไร ? ตอบวา กลาวแยงกนเพราะสญญาวา เรายอมกลาวสตนนแหละวาสต-ปฏฐาน ทานผนกลาววา กายสตปฏฐาน. แมในพยญชนะกมนยนเหมอนกน. บทวา น โจทนาย โจทตพพ ไดแก อยาเพงโจทดวยความตองการโจท เพราะบคคลบางคนถกเขาพดทกวา มตอมเทาเมลดผกกาดทหนาผาก (ของทาน) กกลาววา ทานเหนตอมเทาเมลดผกกาดทหนาผากของเรา(แต) ไมเหนหวฝใหญเทาลกตาลสกทหนาผากของตว ดงน. เพราะฉะนนตวบคคลควร (จะตอง) สอบสวน. บทวา ไมมทฏฐมน คอไมมทฏฐในการยดถอ คอไมถอมน เหมอนใสจระเขไวในหวใจ. บทวา อปฆาโต ความวา กอความทกข เพราะความเปนคนดเหมอนถกเสยดสทแผล. บทวา สปฏนสสคค สละคนไดงาย ความวาแมกลาวหนงวาระสองวาระวา ผมตองอาบตชอไร ตองเมอไร ดงน หรอวา ทานตองอาบตแลว อปชฌายของทานตองอาบตแลว ดงน แลวเตอนใหระลกวา ทานขอรบ ทานตองอาบตชอโนน ในวนชอโนน ทานจงคอยๆนกเถด ดงน จกสละไดเพยงนนทเดยว. บทวา วเหสา ความลาบากไดแก ความลาบากกายและใจ ของบคคลผชกเอาความและเหตเปนอนมากมา.บทวา สกโกม ความวา กบคคลเหนปานนไดโอกาสแลว เมอใครกลาววาทานตองอาบตแลวขอรบ จะกลาววาตองเมอไร ในเรองอะไร เมอเขากลาว

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 75วา ในวนโนน ในเรองโนน จะกลาววา ผมนกไมไดดอกคณ. แตนนอน คนอนกลาวมากมายใหระลกวา ทานจงคอย ๆ นกเถดขอรบ ดงน พอระลกไดกยอมสละเสย (คอปลงอาบต). เหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวาสกโกม ดงน พงทราบเนอความในทก ๆ บทโดยนยน. บทวา อเปกขา นาตม ตพพา ไมพงละเลย อเบกขาความวา ไมพงลวงเลยอเบกขา อธบายวา พงทา พงใหอเบกขาเกดขน.กบคคลใดแมเหนบคคลปานน ยนถายปสสาวะกพดวา ควรนงมใชหรอคณดงน บคคลนน ชอวา ลวงเลยอเบกขา. บทวา วจสงขาโร แปลวา พดยแหย อธบายวา ชกนาคาทคนพวกนกลาวในระหวางคนพวกโนน ชกนาคาทคนพวกโนนกลาวในระหวางคนพวกนวา ทานทงหลายถกคนพวกนกลาวอยางน ๆ. ตรสภาวะทจตไมยนดดวยบททงหลาย มอาทวา ทฏ ปลาโส ดงน. บทวา ต ชานมาโนสมาโน ครเหยย ความวา พระบรมศาสดาเมอทรงทราบเรองนนพงทรงตาหนพวกเรา. บทวา เอต ปนาวโส ธมม ไดแก ธรรม คอความทะเลาะเบาะแวงกนนน. บทวา ตเจ ไดแก ภกษผกระทาสญญต (การประกาศใหร) รปนน. บทวา เอว พยากเรยย ความวา เมอจะแสดงเหตทภกษกระทาสญญต ไมพดวาภกษเหลานน เราใหตงอยในความบรสทธ แลวดงน นนแหละ พงพยากรณอยางน. สาราณยธรรมทานหมายวา ธรรมในคาทนวา ตสสาห ธมม สตวา ดงน. กในบทมอาทวา น เจ อตตานดงน ภกษผกลาววา ไฟประมาณเทาพรหมโลกน ตงขนแลว เวนเราเสยใครจะสามารถใหไฟนนดบได ดงน ชอวา ยกตน. ภกษผพดวา คน

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 76ประมาณเทานเทยวพดกนไปกไมไดโอกาส ชอวาผสามารถจะยงเรองราว ประมาณเทานใหดบลง ยอมไมมแมสกคนเดยว ดงน ชอวา ขมคนอนภกษนยอมไมทาแมทงสองอยาง. กการพยากรณของพระสมมาสมพทธเจาชอวา ธรรม ในทน. การกระทาสญญตของภกษเหลานน ชอวา ธรรมอนสมควร. ภกษนชอวา พยากรณ ธรรมอนสมควรแกธรรมนน คาวาน จ โกจ สหธมมโก ความวา การกลาวของอาจารยหรอการกลาวตามของศษยไร ๆ อนอนสมแกเหตทภกษนนกลาวดวยบททงหลาย ไมนาจะตองตาหน บททเหลอในททกแหงงายทงนนแล. จบ อรรถกถากนตสตรท ๓

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 77 ๔. สามคามสตร วาดวยนครนถแตกเปน ๒ พวกเพราะการตายของนครนถนาฏบตร

[๕๑] ขาพเจาไดฟงมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยทหมบานสามคามสกกชนบทกสมยนน นครนถนาฏบตรตายลงใหม ๆ ทเมองปาวา เพราะการตายของนครนถนาฏบตรนน พวกนครนถแตกกนเปน ๒ พวก เกดขดใจทะเลาะววาทกน เสยดสกนและกนดวยฝปากอยวา ทานไมรทวถงธรรมวนยน เรารทวถงธรรมวนยน ไฉนทานจกรทวถงธรรมวนยน ทานปฏบตผด เราปฏบตถก ของเรามประโยชน ของทานไมมประโยชน คาทควรพดกอนทานพดทหลง คาทควรพดทหลง ทานพดกอน ขอปฏบตทเคยชนอยางดยงของทานกลายเปนผด แมวาทะของทาน ทยกขนมา เรากขมได ทานจงเทยวแกคาพดหรอจงถอนคาพดเสยถาสามารถ นครนถเหลานนทะเลาะกนแลว ความตายประการเดยวเทานนนเปนสาคญเปนไปในพวกนครนถศษยนครนถนาฏบตรแมสาวกของนครนถนาฏบตรฝายคฤหสถ ผนงขาวหมขาว กเปนผเบอหนายคลายยนด มใจถอยกลบในพวกนครนถศษยนครนถนาฏบตร ดจวาเบอหนายคลายยนด มใจถอยกลบ ในธรรมวนยทนครนถนาฏบตรกลาวผด ใหรผดไมใชนาออกจากทกข ไมเปนไปเพอความสงบ มใชธรรมวนยทพระสมมา-สมพทธเจาใหรทว เปนสถปทแตกไมเปนทพงอาศยได. [๕๒] ครงนนแล สมณทเทสจนทะ จาพรรษาทเมองปาวาแลวเขาไปยงบานสามคามหาทานพระอานนท กราบทานพระอานนทแลวนง ณ ท ควรสวนขางหนง พอนงเรยบรอยแลว ไดกลาวกะทานพระอานนทดงนวาขาแตทานผเจรญ นครนถนาฏบตรตายลงใหม ๆ ทเมองปาวา เพราะการตาย

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 78ของนครนถนาฏบตรนน พวกนครนถจงแตกกนเปน ๒ พวก เกดขดใจ ทะเลาะววาทกนเสยดสกนดวยฝปากอยวา ทานไมรทวถงธรรมวนยน เรารทวถงธรรมวนยน ไฉนทานจกรทวถงธรรมวนยน ทานปฏบตผด เราปฏบตถกของเรามประโยชน ของทานไมมประโยชน คาทควรพดกอน ทานพดทหลงคาทควรพดทหลง ทานพดกอน ขอปฏบตทเคยชนอยางดยงของทานกลายเปนผด แมวาทะของทานทยกขนมา เรากขมได ทานจงเทยวแกคาพดหรอจงถอนคาพดเสย ถาสามารถ นครนถเหลานนทะเลาะกนแลว ความตายประการเดยวเทานนเปนสาคญ เปนไปในพวกนครนถศษยนครนถนาฎบตรแมสาวกของนครนถนาฏบตร ฝายคฤหสถ ผนงขาวหมขาว กเปนผเบอหนาย คลายยนด มใจถอยกลบในพวกนครนถศษยนครนถนาฏบตร ดจวาเบอหนาย คลายยนด มใจถอยกลบ ในธรรมวนยทนครนถนาฏบตรกลาวผดใหรผด ไมใชนาออกจากทกข ไมเปนไปเพอความสงบ มใชธรรมวนยทพระสมมาสมพทธเจาใหรทว เปนสถปทแตกไมเปนทพงอาศยได เมอสมณทเทสจนทะกลาวอยางนแลว ทานพระอานนทจงกลาวดงนวา ทานจนทะ เรองน มเคาพอจะเฝาพระผมพระภาคเจาได มาเถด เราทงสองจกเขาเฝาพระผมพระภาคเจา แลวกราบทลเรองนแดพระผมพระภาคเจาสมณทเทสจนทะรบคาทานพระอานนทแลว. [๕๓] ครงนน ทานพระอานนทและสมณทเทสจนทะ เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ถวายอภวาทพระผมพระภาคเจา นง ณ ทควรสวนขางหนง. ทานพระอานนทพอนงเรยบรอยแลว ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาดงน วา ขาแตพระองคผเจรญ สมณทเทสจนทะนกลาวอยางนวา ทานผเจรญนครนถนาฏบตรตายลงใหม ๆ ทเมองปาวา เพราะการตายของนครนถนาฏบตรนน พวกนครนถจงแตกกนเปน ๒ พวก เกดขดใจทะเลาะววาทกนเสยดสกนดวยฝปากอยวา ทานไมรทวถงธรรมวนยน เรารทวถงธรรมวนยน ฯลฯ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 79แมสาวกของนครนถนาฏบตรฝายคฤหสถ ผนงขาวหมขาว กเปนผเบอหนาย คลายยนด มใจถอยกลบในพวกนครนถศษยนครนถนาฏบตร ดจวาเบอหนายคลายยนด มใจถอยกลบ ในธรรมวนยทนครนถนาฏบตรกลาวผด ใหรผดไมใชนาออกจากทกข ไมเปนไปเพอความสงบ มใชธรรมวนยทพระสมมา-สมพทธเจาใหรทว เปนสถปทแตกไมเปนทพงอาศยได ขาแตพระองคผเจรญขาพระองคมความดารอยางนวา สมยเมอพระผมพระภาคเจาลวงลบไป ความววาทอยาไดเกดขนในสงฆเลย ความววาทนนมแตเพอไมเกอกลแกชนมากไมใชสขของชนมาก ไมใชประโยชนของชนมาก เพอไมเกอกล เพอความทกขแกเทวดาและมนษย. [๕๔] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนอานนท เธอจะสาคญความขอนนเปนไฉน ธรรมเหลาใด อนเราแสดงแลวแกเธอทงหลายดวยความรยง คอ สตปฏฐาน ๔ สมมปปธาน ๔ อทธบาท ๔ อนทรย ๕ พละ ๕โพชฌงค ๗ อรยมรรคมองค ๘ ดกอนอานนท เธอจะยงเหนภกษของเราแมสองรป มวาทะตางกนไดในธรรมเหลานหรอ ทานพระอานนททลวา ขาแตพระองคผเจรญ ธรรมเหลาใด อนพระผมพระภาคเจาทรงแสดงแลว แกขาพระองคทงหลายดวยความรยง คอสตปฏฐาน ๔ สมมปปธาน ๔ อทธบาท ๔ อนทรย ๕ พละ ๕ โพชฌงค ๗อรยมรรคมองค ๘ ขาพระองคยงไมเหนภกษแมสองรป มวาทะตางกนในธรรมเหลาน ขาแตพระองคผเจรญ มไดแลทบคคลทงหลายผอาศยพระผมพระภาคเจาอยนน พอสมยพระผมพระภาคเจาลวงลบไป จะพงกอววาทใหเกดในสงฆได เพราะเหตอาชวะอนยงหรอปาตโมกขอนยง ความววาทนนมแคเพอไมเกอกลแกชนมาก ไมใชสขของชนมาก ไมใชประโยชนของชนมากเพอไมเกอกล เพอความทกขแกเทวดาและมนษย.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 80 พ. ดกอนอานนท ความววาททเกดเพราะเหตอาชวะอนยงหรอ ปาตโมกขอนยงนนเลกนอย สวนความววาทอนเกดในสงฆ ทเกดเพราะเหตมรรคหรอปฏปทา ความววาทนนมแตเพอไมเกอกลแกชนมาก ไมใชสขของชนมาก ไมใชประโยชนของชนมาก เพอไมเกอกล เพอความทกขแกเทวดาและมนษย.

มลเหตแหงความววาท ๖ อยาง

[๕๕] ดกอนอานนท มลเหตแหงความววาทนม ๖ อยาง ๖ อยางเปนไฉน ดกอนอานนท (๑) ภกษในธรรมวนยน เปนผมกโกรธ มความผกโกรธ ภกษทเปนผมกโกรธ มความผกโกรธนน ยอมไมมความเคารพ ไมมความยาเกรงแมในพระศาสดา แมในพระธรรม แมในพระสงฆอย ทงไมเปนผทาใหบรบรณในสกขา ภกษทไมมความเคารพ ไมมความยาเกรง แมในพระศาสดาแมในพระธรรม แมในพระสงฆอย ทงไมเปนผทาใหบรบรณในสกขานนยอมกอความววาทใหเกดในสงฆซงเปนความววาท มเพอไมเกอกลแกชนมากไมใชสขของชนมาก ไมใชประโยชนของชนมาก เพอไมเกอกล เพอความทกขแกเทวดาและมนษย ดกอนอานนท ถาหากพวกเธอพจารณาเหนมลเหตแหงความววาทเชนนในภายในหรอในภายนอก พวกเธอพงพยายามละมลเหตแหงความววาทอนลามกนนเสยในทนน ถาพวกเธอพจารณาไมเหนมลเหตแหงความววาทเชนนในภายในหรอในภายนอก พวกเธอพงปฏบตไมใหมลเหตแหงความววาทอนลามกนนแล ลกลามตอไปในทนน การละมลเหตแหงความววาทอนลามกน ยอมมไดดวยอาการเชนน ความไมลกลามตอไปของมลเหตแหงความววาทอนลามกน ยอมมไดดวยอาการเชนน. [๕๖] ดกอนอานนท ประการอนยงมอก

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 81 (๒) ภกษเปนผมความลบหล มความตเสมอ.... (๓) ภกษเปนผมความรษยา มความตระหน.... (๘) ภกษเปนผโออวด เปนผมมายา.... (๕) ภกษเปนผมความปรารถนาลามก มความเหนผด.... (๖) ภกษเปนผถอความเหนเอาเอง มความเชอถอผวเผน มความถอรน สละคนไดยาก ภกษทเปนผมความเหนเอาเอง มความเชอถอผวเผนมความถอรน สละคนไดยากนน ยอมไมมความเคารพ ไมมความยาเกรงแมในพระศาสดา แมในพระธรรม แมในพระสงฆอย ทงไมเปนผทาใหบรบรณในสกขา ภกษทไมมความเคารพ ไมมความยาเกรง แมในพระศาสดาแมในพระธรรม แมในพระสงฆอย ทงไมเปนผทาใหบรบรณในสกขานนยอมกอความววาทใหเกดในสงฆ ซงเปนความววาทมเพอไมเกอกลแกชนมากไมใชสขของชนมาก ไมใชประโยชนของชนมาก เพอไมเกอกล เพอความทกขแกเทวดาและมนษย ดกอนอานนท ถาพวกเธอพจารณาเหนมลเหตแหงความววาทเชนนในภายในหรอในภายนอก พวกเธอพงพยายามละมลเหตแหงความววาทอนลามกนนเสยในทนน ถาพวกเธอพจารณาไมเหนมลเหตแหงความววาทเชนนในภายในหรอในภายนอก พวกเธอพงปฏบตไมใหมลเหตแหงความววาทอนลามกนนแล ลกลามตอไปในทนน การละมลเหตแหงความววาทอนลามกน ยอมมไดดวยอาการเชนน ความไมลกลามตอไปของมลเหตแหงความววาทอนลามกน ยอมมไดดวยอาการเชนน ดกอนอานนท เหลานแล มลเหตแหงความววาท ๖ อยาง.

อธกรณ ๔ อยาง

[๕๗] ดกอนอานนท อธกรณนม ๔ อยาง อยางเปนไฉน คอ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 82ววาทาธกรณ อนวาทาธกรณ อาปตตาธกรณ กจจาธกรณ ดกอนอานนท เหลานแล อธกรณ ๔ อยาง.

อธกรณสมถะ ๗ อยาง

ดกอนอานนท กอธกรณสมถะนม ๗ อยาง คอ เพอระงบอธกรณอนเกดแลวเกดเลา สงฆพงใชสมมขาวนย เยภยยสกา สตวนย อมฬหวนยปฏญญาตกรณะ ตสสปาปยสกา ตณวตถารกะ. [๕๘] ดกอนอานนท กสมมขาวนยเปนอยางไร คอ พวกภกษในธรรมวนยน ยอมโตเถยงกน วาธรรมหรอมใชธรรม วาวนยหรอมใชวนยดกอนอานนท ภกษเหลานนทงหมด พงพรอมเพรยงกนประชมพจารณาแบบแผนธรรม ครนพจารณาแลว พงใหอธกรณนนระงบโดยอาการทเรองลงกนไดในแบบแผนธรรมนน ดกอนอานนท อยางนแล เปนสมมขาวนยกแหละความระงบอธกรณบางอยางในธรรมวนยน ยอมมไดดวยสมมขาวนยอยางน. [๕๙] ดกอนอานนท กเยภยยสกาเปนอยางไร คอ ภกษเหลานนไมอาจระงบอธกรณนนในอาวาสนนได พงพากนไปยงอาวาสทมภกษมากกวาภกษทงหมดพงพรอมเพรยงกนประชมในอาวาสนน ครนแลวพงพจารณาแบบแผนธรรม ครนพจารณาแลว พงใหอธกรณนนระงบโดยอาการทเรองลงกนไดในแบบแผนธรรมนน ดกอนอานนท อยางนแล เปนเยภยยสกา กแหละความระงบอธกรณบางอยางในธรรมวนยน ยอมมไดดวยเยภยยสกาอยางน. [๖๐] ดกอนอานนท กสตวนยเปนอยางไร คอ พวกภกษในธรรมวนยน โจทภกษดวยอาบตหนกเหนปานน คอ ปาราชก หรอใกลเคยงปาราชกวา ทานผมอายระลกไดหรอไมวา ทานตองอาบตหนกเหนปานน คอ ปาราชกหรอใกลเคยงปาราชกแลว ภกษนนตอบอยางนวา ทานผมอายทงหลาย ขาพเจาระลกไมไดเลยวา ขาพเจาตองอาบตหนกเหนปานน คอ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 83ปาราชกหรอใกลเคยงปาราชก เมอเปนเชนน สงฆตองใหสตวนยแกภกษ นนแล ดกอนอานนท อยางนแล เปนสตวนย กแหละความระงบอธกรณบางอยางในธรรมวนยน ยอมมไดดวยสตวนยอยางน [๖๑] ดกอนอานนท กอมฬหวนยเปนอยางไร คอ พวกภกษในธรรมวนยน โจทภกษดวยอาบตหนกเหนปานน คอ ปาราชกหรอใกลเคยงปาราชกวา ทานผมอาย จงระลกดเถดวาทานตองอาบตหนกเหนปานน คอปาราชกหรอใกลเคยงปาราชกแลว ภกษนนตอบอยางนวา ทานผมอายทงหลายขาพเจาระลกไมไดเลยวา ขาพเจาตองอาบตหนกเหนปานน คอ ปาราชกหรอใกลเคยงปาราชก ภกษผโจทนนปลอบโยนเธอผกาลงทาลายอยนวา เอาเถอะทานผมอาย จงรตวใหดเถด เผอจะระลกไดวาตองอาบตหนกเหนปานน คอปาราชกหรอใกลเคยงปาราชกแลว ภกษนนกลาวอยางนวา ทานผมอายทงหลาย ขาพเจาเปนบา ใจฟงซานแลว กรรมอนไมสมควรแกสมณะเปนอนมาก ขาพเจาผเปนบาไดประพฤตลวง และไดพดพลามไป ขาพเจาระลกมนไมไดวา ขาพเจาผหลงทากรรมนไปแลว เมอเปนเชนน สงฆตองใหอมฬหวนยแกภกษนนแล ดกอนอานนท อยางนแล เปนอมฬหวนย กแหละความระงบอธกรณบางอยางในธรรมวนยน ยอมมไดดวยอมฬหวนยอยางน. [๖๒] ดกอนอานนท กปฏญญาตกรณะเปนอยางไร คอ ภกษในธรรมวนยน ถกโจทหรอไมถกโจทกตาม ยอมระลกและเปดเผยอาบตไดเธอพงเขาไปหาภกษผแกกวา หมจวรเฉวยงบาขางหนง แลวไหวเทา นงกระหยงประคองอญชล กลาวแกภกษนนอยางนวา ขาแตทานผเจรญ ขาพเจาตองอาบตชอนแลว ขอแสดงคนอาบตนน ภกษผแกกวานนกลาวอยางนวาทานเหนหรอ เธอตอบวา ขาพเจาเหน ภกษผแกกวานนกลาววา ทานพงถงความสารวมตอไปเถด เธอกลาววา ขาพเจาจกถงความสารวม ดกอน

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 84อานนท อยางนแล เปนปฏญญาตกรณะ กแหละความระงบอธกรณบางอยาง ในธรรมวนยน ยอมมไดดวยปฏญญาตกรณะอยางน. [๖๓] ดกอนอานนท กตสสปาปยสกาเปนอยางไร คอ พวกภกษ ในธรรมวนยน โจทภกษดวยอาบตหนกเหนปานน คอ ปาราชกหรอใกลเคยงปาราชกวา ทานผมอายระลกไดหรอไมวา ทานตองอาบตหนกเหนปานน คอ ปาราชกหรอใกลเคยงปาราชกแลว ภกษนนตอบอยางนวา ทานผมอายทงหลาย ขาพเจาระลกไมไดเลยวา ขาพเจาตองอาบตหนกเหนปานน คอปาราชกหรอใกลเคยงปาราชก ภกษผโจทกนนปลอบโยนเธอผกาลงทาลายอยน วา เอาเถอะ ทานผมอายจงรตวใหดเถด เผอจะระลกไดวาตองอาบตหนกเหนปานนคอ ปาราชกหรอใกลเคยงปาราชกแลว ภกษนนกลาวอยางนวา ทานผมอายทงหลาย ขาพเจาระลกไมไดเลยวา ขาพเจาตองอาบตหนกเหนปานนคอปาราชกหรอใกลเคยงปาราชก แตขาพเจาระลกไดวา ขาพเจาตองอาบตชอนเพยงเลกนอย ภกษผโจทกนนปลอบโยนเธอผกาลงทาลายอยนวา เอาเถอะทานผมอาย จงรตวใหดเถด เผอจะระลกไดวาตองอาบตหนกเหนปานน คอปาราชกหรอใกลเคยงปาราชกแลว ภกษนนกลาวอยางนวา ทานผมอายทงหลาย อนทจรง ขาพเจาตองอาบต ชอนเพยงเลกนอย ไมถกใครถามยงรบไฉนขาพเจาตองอาบตหนกเหนปานน คอ ปาราชกหรอใกลเคยงปาราชกแลวถกถาม จกไมรบเลา ภกษผโจทกนนกลาวอยางนวา ทานผมอาย กทานตองอาบตชอนเพยงเลกนอยไมถกถามยงไมรบ ไฉนทานตองอาบตหนก เหนปานน คอ ปาราชกหรอใกลเคยงปาราชกแลว ไมถกถามจกรบเลา เอาเถอะทานผมอาย จงรตวใหดเถด เผอจะระลกไดวาตองอาบตหนกเหนปานน คอปาราชกหรอใกลเคยงปาราชกแลว ภกษนนกลาวอยางนวา ทานผมอายทงหลาย ขาพเจากาลงระลกได ขาพเจาตองอาบตหนกเหนปานน คอ ปาราชก

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 85หรอใกลเคยงปาราชกแลว คาทวา ขาพเจาระลกไมไดวา ขาพเจาตองอาบต หนกเหนปานน คอ ปาราชกหรอใกลเคยงปาราชกน ขาพเจาพดพลงพดพลาดไป ดกอนอานนท อยางนแล เปนตสสปาปยสกา กแหละความระงบอธกรณบางอยางในธรรมวนยน ยอมมไดดวยทสสปาปยสกาอยางน. [๖๔] ดกอนอานนท กตณวตถารกะเปนอยางไร คอ พวกภกษในธรรมวนยน เกดขดใจทะเลาะววาทกนอย ไดพระพฤตลวงและไดพดละเมดกรรมอนไมสมควรแกสมณะเปนอนมาก ภกษเหลานนทงหมดพงพรอมเพรยงกนประชม ครนแลว ภกษผฉลาดในบรรดาภกษทเปนฝายเดยวกนพงลกจากอาสนะ หมจวรเฉวยงบาขางหนง ประนมอญชลประกาศใหสงฆจงพงขาพเจา เราทงหลายในทน เกดขดใจทะเลาะววาทกนอย ไดประพฤตลวงกรรมอนไมสมควรแกสมณะเปนอนมาก และไดพดพลาม ถาสงฆมความพรงพรอมถงทแลว ขาพเจาพงแสดงอาบตของทานผมอายเหลานและของตนยกเวนอาบตทมโทษหยาบและอาบตทพวพนกบคฤหสถ ดวยวนยเพยงดงกลบไวดวยหญา ในทามกลางสงฆ เพอประโยชนแกทานผมอายเหลานและแกตนตอแตนนภกษผฉลาดในบรรดาภกษทเปนฝายเดยวกนอกฝายหนง พงลกจากอาสนะ หมจวรเฉวยงบาขางหนง ประนมอญชล ประกาศใหสงฆทราบวาขาแตสงฆผเจรญ ขอสงฆจงฟงขาพเจา เราทงหลายในทน เกดขดใจทะเลาะววาทกนอย ไดประพฤตลวงกรรมอนไมสมควรแกสมณะเปนอนมาก และไดพดพลาม ถาสงฆมความพรงพรอมถงทแลว ขาพเจาพงแสดงอาบตของทานผมอายเหลานและของตน ยกเวนอาบตทมโทษหยาบและอาบตทพวพนกบคฤหสถ ดวยวนยเพยงดงวากลบไวดวยหญา ในทามกลางสงฆ เพอ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 86ประโยชนแกทานผมอายเหลานและแกตน ดกอนอานนท อยางนแล เปน ตณวตถารกะ กแหละ ความระงบอธกรณบางอยางในธรรมวนยน ยอมมไดดวยตณวตถารกะอยางน.

สาราณยธรรม ธรรมเปนทตงแหงความระลกถงกน ๖ อยาง

[๖๕] ดกอนอานนท ธรรมเปนทตงแหงความระลกถงกน ทาความรก ทาความเคารพ เปนไปเพอสงเคราะหกน เพอไมววาทกน เพอความพรอมเพรยงกน เพอเปนอนหนงอนเดยวกนนม ๖ อยาง ๖ อยางเปนไฉน (๑) ดกอนอานนท ภกษในธรรมวนยน มกายกรรมประกอบดวยเมตตา ปรากฏในเพอนรวมพระพฤตพรหมจรรย ทงในทแจง ทงในทลบ นคอธรรมเปนทตงแหงความระลกถงกน ทาความรก ทาความเคารพ เปนไปเพอสงเคราะหกน เพอไมววาทกน เพอความพรอมเพรยงกน เพอเปนอนหนงอนเดยวกน ประการหนง. (๒) ดกอนอานนท ประการอนยงมอก ภกษมวจกรรมประกอบดวยเมตตา ปรากฏในเพอนรวมประพฤตพรหมจรรย ทงในทแจง ทงในทลบนกธรรมเปนทตงแหงความระลกถงกน ทาความรก ทาความเคารพ เปนไปเพอสงเคราะหกน เพอไมววาทกน เพอความพรอมเพรยงกน เพอเปนอนหนงอนเดยวกน. (๓) ดกอนอานนท ประการอนยงมอก ภกษมมโนกรรมประกอบดวยเมตตา ปรากฏในเพอนรวมประพฤตพรหมจรรย ทงในทแจง ทงในท ลบ นกธรรมเปนทตงแหงความระลกถงกน ทาความรก ทาความเคารพเปนไปเพอสงเคราะหกน เพอความพรอมเพรยงกน เพอเปนอนหนงอนเดยวกน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 87 (๔) ดกอนอานนท ประการอนยงมอก ภกษมลาภใด ๆ เกดโดย ธรรม ไดโดยธรรม ทสดแมเพยงอาหารตดบาตร เปนผไมแยงกนเอาลาภเหนปานนน ไวบรโภคแตเฉพาะผเดยว ยอมเปนผบรโภคเฉลยทวไปกบเพอนรวมพระพฤตพรหมจรรยผมศล นกธรรมเปนทตงแหงความระลกถงกน ทาความรก ทาความเคารพ เปนไปเพอสงเคราะหกน เพอไมววาทกน เพอความพรอมเพรยงกน เพอเปนอนหนงอนเดยวกน. (๕) ดกอนอานนท ประการอนยงมอก ภกษถงความเปนผเสมอกนโดยศล ในศลทงหลาย ทไมขาด ไมทะล ไมดาง ไมพรอย เปนไทอนวญชนสรรเสรญ อนตณหาและทฏฐไมแตะตอง เปนไปพรอมเพอสมาธเหนปานนน กบเพอนรวมประพฤตพรหมจรรยอย ทงในทแจง ทงในทลบนกธรรมเปนทตงแหงความระลกถงกน ทาความรก ทาความเคารพ เปนไปเพอสงเคราะหกน เพอไมววาทกน เพอความพรอมเพรยงกน เพอเปนอนหนงอนเดยวกน. (๖) ดกอนอานนท ประการอนยงมอก ภกษถงความเปนผเสมอกนโดยทฏฐ ในทฏฐทเปนของพระอรยะ อนนาออก ชกนาผกระทาตามเพอความสนทกขโดยชอบ เหนปานนน กบเพอนรวมประพฤตพรหมจรรยอยทงในทแจง ทงในทลบ นกธรรมเปนทตงแหงความระลกถงกน ทาความรก ทาความเคารพ เปนไปเพอสงเคราะหกน เพอไมววาทกน เพอความพรอมเพรยงกน เพอเปนอนหนงอนเดยวกน. ดกอนอานนท นแล ธรรม ๖ อยาง เปนทตงแหงความระลกถงกนทาความรก ทาความเคารพ เปนไปเพอสงเคราะหกน เพอไมววาทกน เพอความพรอมเพรยงกน เพอเปนอนหนงอนเดยวกน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 88 [๖๖] ดกอนอานนท ถาพวกเธอพงสมาทานสาราณยธรรมทง ๖ อยางน ประพฤตอย พวกเธอจะยงเหนทางวากลาวพวกเราได นอยกตามมากกตาม ซงจะอดกลนไวไมไดละหรอ. ทานพระอานนทกราบทลวา ขอนหามไดเลย พระพทธเจาขา. พ. ดกอนอานนท เพราะฉะนนแล พวกเธอพงสมาทานสาราณย-ธรรมทง ๖ อยางน ประพฤตเถด ขอนนจกเปนไปเพอประโยชน เพอความ-สขแกพวกเธอตลอดกาลนาน. พระผมพระภาคเจาไดตรสภาษตนแลว ทานพระอานนทชนชมยนดพระภาษตของพระผมพระภาคเจาแล. จบ สามคามสตรท ๔

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 89 อรรถกถาสตรสามคามสตร

สามคามสตร มคาเรมตนวา ขาพเจาไดฟงมาแลวอยางน ดงน. ในสามคามสตรนน มวนจฉยดงตอไปน. บทวา สามคามเก ไดแก ในบานอน ไดชออยางน เพราะชาวบานสามกะมหนาแนน. บทวา อธ-นา กาลกโต คอ กระทากาละบดเดยวนเอง. บทวา เทวฬหกชาตาเกดเปนสองพวก คอ เกด (แตกกน) เปนสองฝาย. บรรดาการขดใจกน เปนตนการทะเลาะกนในเบองตน ชอวา ภณฑนะ การบาดหมาง การทะเลาะกนทขยายออกไปดวยการถอไมเปนตน และดวยอานาจการละเมดพระบญญตชอวา กลหะ การทะเลาะ. การพดขดแยงกนเปนตนวา ทานไมรธรรมวนยขอน ดงน ชอวา ววาทโตเถยงกน. บทวา วตทนตา คอทมแทงกน (ดวยปาก). บทวา สหตมเม คอ คาของเราประกอบดวยประโยชน.คาวา อธจณณ เต วปราวตต ความวา ขอปฏบตทเคยชนยงของทานซงเปนของคลองแคลวโดยเปนระยะกาลนานนน มาถงวาทะของเราเขากเปลยนแปลงไป. คาวา อาโรปโต เต วาโท ความวา เรายกโทษขนเหนอทานแลว. บทวา จร วาทปปโมกขาย ความวา ทานจงถอหอขาวเขาไปหาคนนน ๆ เทยวหาใหยงขน เพอตองการแกวาทะนน. บทวา นพเพเธห ความวา จงปลดเปลองตนเสยจากวาทะทเรายกขน. บทวาสเจ ปโหส แปลวา ถาทานอาจ. บทวา วโธเยว คอ ความตายเทานน.บทวา นาฏปตตเยส ไดแก ในพวกอนเตวาสกของนาฏบตร. บทวานพพนนรปา คอ มความระอาเปนสภาวะ ไมกระทาแมแตการกราบไหวเปนตน. บทวา วรตตรปา คอ เปนผปราศจากความรก. บทวา ปฏวาน-

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 90รปา คอ มสภาวะหวนกลบจากการกระทานบนอบพวกนครนถเหลานน. บทวา ยถาต ไดแก พงเปนดจเบอหนาย คลายยนด มใจทอถอยในธรรมวนยอนมสภาวะทกลาวไวไมดเปนตน. บทวา ทรกขาเต แปลวา กลาวชว. บทวาทปปเวทเต แปลวา ใหเขาใจผด. บทวา อนปสมส วตตนเก คอ ไมสามารถกระทาความสงบระงบกเลสมราคะเปนตน. บทวา ภนนถเป คอ เปนทพงทแตก. เพราะในลทธนนาฏบตรเทานนเปนดจสถป เพราะเปนทพงอาศยของนครนถเหลานน กนาฏบตรนนแตก ตายแลว. เพราะเหตนนจงตรสวา เปน สถปทแตก. บทวา อปปฏสสรเณ คอ ปราศจากทพงพาอาศย เพราะไมมนาฏบตรนนนนเอง. ถามวา กนาฏบตรน เปนชาวนาลนทามใชหรอ เพราะเหตไร เขาจงไปตายทปาวา. ตอบวา ไดยนวา เขาไดฟงอบาลคฤหบดผแทงตลอดสจจะกลาวพระพทธคณ ๑๐ คาถา ถงสารอกโลหตอน ๆ (รากเลอด). ครงนนพวกศษยไดนาเขาผกาลงไมสบาย ไปยงเมองปาวา. เขาไดตาย ณ เมองปาวานน แตเมอจะตายเขาคดตกลงใจวา ลทธของเรา ไมเปนนยยานกธรรมไรสาระเราฉบหายกอน คนทเหลออยาไดแออดในอบายเลย กหากเราจกบอกวาคาสอนของเราไมมนยยานกธรรม (นาออกจากทกขไมได) พวกเขาจกไมเชอถากระไรเราจะไมใหคนแม ๒ คนเรยนลทธโดยวธเดยวกน ตอเราลวงลบไปพวกเขาจกววาทกน พระศาสดาจกทรงอาศยวาทะนนแลว จกตรสธรรมกถาเรองหนง จากนน พวกเขาจกรความทศาสนาเปนเรองใหญ ดงน. ครงนนศษยคนหนงเขาไปหานาฏบตรนนแลวกลาววา ทานผเจรญ ทานมกาลงออนเปลย ขอโปรดบอกสาระในธรรมนแกขาพเจาเทา ๆ กบทานอาจารยเถด.ผมอาย ตอเมอเราลวงลบไปแลว เธอจงถอวา "เทยง" (ยงยน) (สสสตทฏฐ)ศษยอกคนกเขาไปหา เขากใหศษยคนนนถอเอาการขาดสญ (อจเฉททฏฐ)

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 91เขาไมกระทาศษยแมทงสองคนใหมลทธอยางเดยวกน ไดใหเรยนเอามากวธ ดวยอาการอยางน แลวกตายไป. ศษยเหลานนกระทาฌาปนกจอาจารยแลว ประชมกน ตางถามกนวา ผมอาย อาจารยบอกสาระแกใคร. ศษยคนหนงลกขนพดวา บอกแกขาพเจา. บอกอยางไร ? บอกวา เทยงยงยน. ศษยอกคนหนงหามศษยคนนน แลวกลาววา บอกสาระแกขาพเจา เมอเปนอยางนนศษยทงหมดกขยายการววาทกนและกน โดยกลาววา อาจารยบอกสาระแกขาพเจา ขาพเจาเปนหวหนา ดงน แลวกลกลามเปนการดา การบรภาษและการประหารกนดวยมอและเทาเปนตน ๒ คนมา (ดวยกน) ตามทางสายเดยวกน (ตางก) แยกกนไปคนละทศ ศษยบางพวกกเปนคฤหสถไป. กแมในเวลาทพระผมพระภาคเจายงทรงพระชนมอย การววาทยงไมเกดขนในหมภกษ. เพราะพระศาสดา เมอกรณววาทกน พอเกดขนแกภกษเหลานนเทานนกเสดจไปเอง ตรสเรยกภกษเหลานนแหละมา ตรสเหตอยางหนงในธรรมคอ ขนต เมตตา การพจารณา การไมเบยดเบยนและธรรมทใหระลกถงกนทรงระงบการววาทเสย. เมอเปนอยางน พระผมพระภาคเจา แมทรงพระชนมอย กไดทรงเปนทพงอาศยของพระสงฆ แมเมอจะเสดจปรนพพานกทรงกระทาเหตแหงการไมววาทกนไว เสดจปรนพพาน. เปนความจรง มหาปเทส๔ ทพระผมพระภาคเจาทรงแสดงไวในพระสตร เปนทพงและเปนทอาศยแกภกษทงหลาย มาจนตราบเทาทกวนน. มหาปเทส ๔ ททรงแสดงไวในขนธกะและปญหาพยากรณ ๔ ขอทตรสไวในพระสตร เปนทพงอาศยของภกษทงหลายไดเหมอนอยางนน เพราะเหตนนแหละ จงตรสวา "อานนท ธรรมและวนยอนใดทเราตถาคตแสดงแลว บญญตแลว แกเธอทงหลาย เมอเราตถาคตลวงไป ธรรมและวนยอนนน จะเปนศาสดาของพวกเธอ" ดงน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 92 บทวา อถ โข จนโท สมณทเทโส ความวา พระเถระรปน เปนนองชายคนเลกของพระธรรมเสนาบด. ในเวลายงเปนอนปสมบน (สาม เณร) ภกษทงหลายเรยกทานวา จนทะ สมณทเทส แมในเวลาทานเปนพระเถระกยงคงเรยกอยางนนอย. เพราะเหตนน ทานจงกลาววา จนทะสมฌทเทส ดงน. บทวา อปสงกม ถามวา เขาไปหาเพราะเหตไร ไดยนวา เมอนาฏบตรตายแลว พวกมนษยในชมพทวปกยงประกาศถอยคาในทนน ๆ วา นครนถนาฏบตร ปรากฏวาเปนศาสดาเอก. เพราะทานกระทากาละ เหลาสาวกกเกดการโตแยงกน เหนปานน สวนพระสมณโคดมปรากฏวาเปนดจพระจนทร และพระอาทตย ในชมพทวป เมอพระสมณโคดมปร-นพพานแลว เหลาสาวกจกววาทโตแยงกนเชนไรหนอ ดงน. พระเถระไดสดบถอยคานนแลว คดวา เราจกถอเอาถอยคานไปกราบทลแกพระทศพลพระศาสดาจกทรงกระทาเรองนนใหเปนอตถปปตต เหตเกดขนแหงเรองราวแลวจกตรสเทศนาอยางหนง. ทานจงออกไปแลวเขาไปหาทานพระอานนททสามคาม ทานยงไมไปสานกของพระผมพระภาคเจาโดยตรง เขาไปหาทานพระอานนทผเปนอปชฌาย. ไดยนวาทานมความคดอยางน อปชฌายของเรามปญญามาก ทานจกกราบทลขาวนแดพระศาสดา ทนน พระศาสดาจกทรงแสดงธรรมอนเหมาะสมกบวาทะ (ทเกดขน). บทวา กถาปาภฏ แปลวา ถอยคาอนเปนตนเรอง จรงอย ตนทนทานเรยกวา ปาภฏะ. สมดงทตรสไววา อปปเกนป เมธาว ปาภเฏน วจกขโณ สมฏาเปต อตตาน อณ อคคว สนธม .

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 93 ผมปญญาเหนประจกษ ยอมตงตนไดดวย ทรพย อนเปนตนทน แมมประมาณนอย เหมอน คนกอกองไฟกองนอยใหเปนกองใหญ ฉะนน ดงน. บทวา ทสสนาย คอ เพอประโยชนแกการเขาเฝา. ถามวา กพระจนทะไมเคยเฝาพระผมพระภาคเจาหรอ ? ตอบวา ไมใชไมเคยเฝา.กทานผนไปเฉพาะทปรนนบตวนหนง ๑๘ ครง คอ กลางวน ๙ ครง กลางคน ๙ ครง. แตวนหนงประสงคจะไปรอยพนครงกได ( ทาน ) จะไปเพราะไมมเหตกหามได ทานถอเอาปญหาสาคญอยางหนงเทานนจงจะไป. วนนนทานประสงคจะไปดวยเรองนน จงกลาวอยางนน. บทวา อหตาย ทกขายเทวมนสสาน ความวา ความววาทเกดขนทามกลางสงฆในวหารแหงหนงยอมเปนไปเพอไมเกอกล เพอทกข แกเทวดาและมนษยทงหลายอยางไร.กเมอภกษสองรปววาทกน ศษยของภกษเหลานนในวหารนนกยอมววาทกนเหมอนในโกสมพกขนธกะ ภกษณสงฆผรบโอวาทของภกษเหลานน กววาทกน. แตนน อปฏฐากของภกษเหลานนกววาทกน. ลาดบนน อารกขเทวดาของพวกมนษยยอมเปนสองฝาย. ในสองฝายนน อารกขเทวดาของพวกทเปนธรรมวาท ยอมเปนธรรมวาท. ของพวกทเปนอธรรมวาท กเปนอธรรมวาท.ตอจากนน ภมมเทวดาผเปนมตรของอารกขเทวดา ยอมแตกกน. เทวดาและมนษยทงหมด ยกเวนพระอรยสาวกยอมเปนสองพวก ตอ ๆ กนไปอยางนจนถงพรหมโลก. กพวกอธรรมวาทยอมมากกวาพวกธรรมวาท. ตอแตนนยอมถอเอาสงทคนมากถอ พวกทมากกวานนแล สละธรรมเสย ถอเอาแตอธรรมพวกทถออธรรมเหลานน กทาอธรรมใหบรบรณอย กจะพากนไปบงเกดในอบาย. ความววาทกนเกดขนทามกลางสงฆในวหารหนง ยอมมเพอสงไมเกอกล เพอทกขแกชนเปนอนมาก ดวยประการฉะน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 94 บทวา อภา เทสตา ความวา (เรา) นงทโคนไมมหาโพธ กระทาใหประจกษแลวประกาศใหร. บทวา ปฏสสยมานรปา วหรนตคอ เขาไปอาศยอย. ดวยคาวา ภควโต อจจเยน ดงน ทานพระอานนทกลาววา บดน ภกษทงหลาย กระทาพระผมพระภาคเจาใหเปนเชษฐบคคลมความเคารพอย. ขาแตพระองคผเจรญ เพราะพระองคเปนผมพระเดชกลาเพราะทรงเปนผทใคร ๆ เขาเฝาไดยาก ภกษทงหลาย ยอมไมอาจกอความววาทใหเกดขน แตเมอพระผมพระภาคเจาลวงไปแลว พงกอววาทนนใหเกดขน.เมอจะทรงแสดงเหตททาความววาทนนใหเกด จงตรสวา อชฌาชเว วาอธปาฏโมกเข วา. ในบทเหลานน บทวา อชฌาชเว ไดแก เพราะเหตแหงอาชวะ หรอ เพราะเหตแหงการเลยงชพ. สกขาบท ๖ ททรงบญญตไวในคมภรปรวารโดยนยมอาทวา ภกษกลาวอวดอตตรมนสสธรรม ตองอาบตปาราชก ดงน เวนสกขาบท ๖ เหลานนเสย สกขาบททงมวลทเหลอชอวาปาตโมกขอนยง. บทวา อปปมตตโก โส อานนท ความวา ธรรมดาวาความววาททเกดขน เพราะปรารภอาชวะอนยง และปาตโมกขอนยง กเพราะเหตทเปนของละไดงาย เพราะกาหนดดวยถอยคาของคนอนบาง ดวยธรรมดาของตนบาง ฉะนนจงตรสวา เลกนอย. ในบทวา เลกนอยนน มนยดงตอไปน. ภกษบางรปในพระศาสนานคดเปนตนวา ผไมอวดอตตรมนสสธรรมไมอาจไดอะไร ๆ ดงน เพราะเหตอาชวะ เพราะการเลยงชพ จงพดอวดอตตรมนสสธรรมบาง เทยวชกสอบาง ทาการพดเลยบเคยงโดยนยเปนตนวาภกษใดอยในวหารของทาน ภกษนนเปนพระอรหนต ดงนบาง ไมเปนไขขอบณฑบาตอนประณต เพอประโยชนตนมาบรโภคบาง กหรอวา ภกษณขอบณฑบาตอนประณตเหลานน ยอมตองอาบตปาฏเทสนยะ ภกษรปใดรปหนง ทาการขอแกงและขาวสกอยางใดอยางหนง อนเปนวตถแหงอาบตทกกฏ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 95บาง กหรอวาทาการลวงละเมดพระบญญตอยางใดอยางหนง เพอนรวม พรหมจรรย จาเธอไดอยางนวา ประโยชนอะไรของภกษน ดวยลาภทไดน ผใดบวชในพระศาสนาแลวเลยงชพดวยมจฉาอาชวะ ผนนชอวา กระทา การลวงละเมดพระบญญต. เธอยอมมความคดอยางน แมโดยธรรมดาของตน. ภกษกาหนดวา ประโยชนอะไรของเราดวยลาภน เราบวชในธรรมวนยทพระผมพระภาคเจาตรสไวดแลวอยางน เลยงชพดวยมจฉาชพนน ยอมกระทาการลวงละเมดพระบญญต ดงน แลวงดเวนจากการกระทานน. ความววาทยอมเปนอนละไดงาย เพราะกาหนดไดดวยถอยคาของคนอนบาง ดวยประการอยางน เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจา จงตรสกะพระอานนทนนวาเลกนอย ดงน. คาวา มคเค วา ห อานนท ปฏปทาย วา ความวา ชอวาความววาท พอถงโลกตรมรรคยอมระงบไป โดยประการทงปวง ความววาทยอมไมมแกทานผบรรลมรรคทงหลาย คานตรสหมายถงมรรคอนเปนสวนเบองตน และปฏปทาอนเปนสวนเบองตน. ในคานนมนยดงตอไปน. คนทงหลายยอมยกยองภกษรปนนไวในโลกตรธรรม. ภกษนนถามสทธวหารกเปนตน ผมาไหวแลวยนอยวา พวกเธอมาทาไม. มาเพอจะถามกรรมฐานทควรทาไวในใจ ขอรบ. ภกษนนกลาววา พวกเธอจงนงลง ฉนจกบอกกรรมฐานทสามารถใหบรรลพระอหตทนททนใดไดอยางไร แลวกลาววา ภกษในพระศาสนาน เขาไปในทอยของตน แลวนงกระทาไวในใจถงมลกรรมฐานเมอเธอทาไวในใจถงซงกรรมฐานนน โอภาสยอมเกดขน นชอวาปฐมมรรค.เธอทาญาณในโอภาสทสองใหเกดขน. ทตยมรรคยอมเปนอนบรรลแลว ทาญาณในโอภาสทสามและทสใหเกดขนดวยวธอยางน ยอมเปนอนบรรลมรรคและผล ดวยเหตเพยงเทาน ดงน. ทนน ภกษเหลานน ตกลงใจวา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 96ธรรมดาผมใชพระขณาสพ ยอมไมอาจบอกกรรมฐานขอหนงได ทานผนเปน พระขณาสพแน ดงน. สมยตอมาทานบอกกรรมฐานแลว มรณภาพ. มนษยทงหลายในบานทเทยวภกขาจารโดยรอบมาถามวา ทานขอรบ ใคร ๆไดถาม ปญหากะพระเถระหรอเปลา. ภกษทงหลายกลาววา อบาสกอบาสกาทงหลายกในกาลกอนพระเถระไดบอกปญหาแกพวกอาตมาไว. พวกเขาจดแจงมณฑปดอกไม เรอนยอดไม สรางเครองปดตาและเครองปดหนาดวยทองคา บชาดวยเครองหอมและระเบยบดอกไมเปนตน เลนสาธกฬาตลอด ๗ วน แลวทาฌาปนกจ ถอเอาอฐไปทาเจดย (บรรจไว). พระอนทจรมา มายงวหาร ลางเทาแลว คดวาจกเยยมพระมหาเถระ จงไปถามวา ทานผมอาย พระมหา-เถระไปไหน. ปรนพพานนานแลวขอรบ. ทานผมอาย พระเถระผทามรรคและผลใหเกด กระทาสงททาไดยาก ทานผมอาย พวกทานไดถามปญหาไวหรอ. ทานผเจรญ พระเถระเมอบอกกรรมฐานแกภกษทงหลาย บอกแลวโดยทานองน. ผมอาย นนไมใชมรรค นนชอวาวปสสนปกเลส พวกทานไมร ทานผมอาย พระเถระเปนปถชน. ภกษเหลานนทาการทะเลาะกน ลกลามขนวา ภกษทงหลายในวหารทงสน และมนษยทงหลายในบานทเทยวภกขาจารยอมไมร พวกทานเทานนร พวกทานมาโดยหนทางไหน พวกทานไมเหนเจดยทประตวหารหรอ. กภกษผมวาทะอยางน จะเปนรอยรปพนรปกตามตราบใดยงไมละลทธนน สวรรคกด มรรคกด กถกหามอยตราบนน. คนอน ๆ เปนเชนนนเหมอนกน เมอจะบอกกรรมฐานยอมบอกอยางนวา พงเอาจตนนแหละ ยกกระเบอง ๓ แผนขนวางบนเตา ๓ เตา แลวกอไฟขางใตเอาจตนนแหละ เบกอาการ ๓๒ ของตนใสลงบนกระเบอง พงเอาจตนนแหละใชทอนไมใหพลกไปพลกมา แลวพงยาง๑ เมออาการ ๓๒ ถกไฟเผา เถาทม (เหลอ) อยนน พงใชลมปากเปาใหปลวไป ดวยวธ๑. ม. ภชชตพพ .

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 97การเทาน สมณะนยอมชอวามบาปอนขจดแลว. คาทเหลอพงใหพสดารโดย นยกอนนนแล. อาจารยอนอกยอมบอกอยางนวา เอาจตนนแหละวางภาชนะ ใหญแลวประกอบเนยเหลว เอาจตนนแหละเบกอาการ ๓๒ ของตนใสลงในภาชนะใหญนน ใสเนยเหลวลงแลวกวน อาการ ๓๒ ทถกกวนยอมเหลว. เมอเหลว ฟองกยอมผดขนขางบน. ฟองนนพงบรโภคได. ดวยการทาเพยงเทาน อมตะจกชอวาเปนอนทานทงหลายบรโภคแลว. เบองหนาแตนไป คาทงหมดมคาวา ครงนน ภกษเหลานน ดงน เปนตน พงใหพสดารโดยนยกอนเหมอนกน. บดน เมอทรงแสดงมลแหงววาททจะพงเกดขนอยางนน จงตรสคาวาฉยมาน ดงนเปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา อคารโว ไดแก เวนจากความเคารพ. บทวา อปปตสโส คอ ไมยาเกรง ไดแก ไมประพฤตถอมตน. กในอธการนพงทราบความดงน ภกษใด เมอพระศาสดายงทรงพระชนมอยไมไปปรนนบต ๓ เวลา. เมอพระศาสดาไมมฉลองพระบาทเสดจจงกรม สวมรองเทาจงกรม เมอเสดจจงกรมอยในทจงกรมตา (ตว)อยในทสง. ในททแลเหนพระศาสดา คลมไหลทงสองขาง กนรม สวมรองเทา ถายอจจาระปสสาวะ ณ ททาอาบนา. หรอวา เมอพระศาสดาเสดจปรนพพานแลว ไมไปไหวพระเจดย กระทากจทงปวงดงกลาว ในททพระเจดยปรากฏและในททแลเหนพระศาสดา. และเมอภกษทงหลายอนกลาววาเพราะเหตไรทานจงทาอยางน การกระทานไมควร ธรรมดาละอายพระสมมา-สมพทธเจายอมควร ดงน กลบกลาววา ทานจงนงเสยเถด ทานพดอะไรวาพระพทธเจา ๆ ดงน นชอวา ไมมความเคารพในพระศาสดา. สวนภกษใด เมอเขาปาวรองการฟงธรรม ไมไปโดยเคารพ ไมฟงธรรมโดยเคารพหลบเสย หรอนงเจรจาอย ไมเรยน ไมสอนโดยเคารพ. เมอกลาววา ทา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 98ไมทานไมทาความเคารพใน พระธรรม กกลาววา ทานจงเปนผนงเสย ทาน รองวา ธรรม ๆ อะไรชอวาธรรม นชอวา ไมเคารพในพระธรรม.สวนภกษใดอนพระเถระไมเธอเชญแสดงธรรม กลาวถามปญหา เดน ยนนง เบยดเสยดพระผใหญ เอาผารดเขา หรอ เอามอรดเขา คลมไหลทงสองขาง ทามกลางสงฆ กนรม สวมรองเทา เมอภกษทงหลายแมจะพดวาควรละอายภกษสงฆ กกลาวคาเปนตนวา ทานจงนงเสยเถด ทานรองวาสงฆ ๆอะไรเปนสงฆ เนอสงฆ แพะสงฆหรอ นชอวา ไมเคารพในพระสงฆ. กเมอทาความไมเคารพแมในภกษรปหนง ยอมเปนอนทาความไมเคารพในสงฆดวย. กเมอไมทาสกขา ๓ ใหบรบรณนนแล ชอวา ไมเคารพในสกขา. บทวา อชฌตต วา คอ ในตนและบรษทของตน. บทวา พหทธา วาคอ ในคนอน หรอในบรษทของคนอน. บดน ววาททเกดขนเพราะอาศยฐานะ ๖ ประการน ขยายตว ยอมตองอธกรณใด เพอจะทรงแสดงอธกรณนน จงตรสวา จตตารมาน ดงน เปนตน. กในพระดารสนน ชอวา อธกรณ เพราะตองกระทาใหยงดวยสมถะทงหลายทดาเนนอย เพอตองการระงบ. ววาทดวย อธกรณนนดวยชอวา ววาทาธกรณ. แมในอธกรณนอกน กนยนแหละ. บดน ววาท แมนนเมอเปนอธกรณ ๔ แมเหลานแลวกยงขยายเพมขน ยอมระงบไดดวยสมถะทงหลายเหลาใด เพอจะทรงแสดงสมถะเหลานน จงตรสคาวา สตตโข ปนเม ดงน เปนตน. ในพระดารสนน ทชอวา อธกรณสมถะ เพราะอธกรณสงบระงบ. บทวา อปปนนปปนนาน แปลวา เกดขนแลวเกดขนเลา. บทวา อธกรณาน ไดแก อธกรณ ๔ มววาทาธกรณเปนตนเหลานน. บทวา สมถาย วปสมาย แปลวา เพอสงบและเพอระงบ. พงใหอธกรณสมถะ ๗ ประการเหลาน คอ พงใหสมมขาวนย ฯลฯ ตณวต-

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 99ถารกะ. ในอธกรณสมถะนน มวนจฉยกถาดงตอไปน. พงทราบวนจฉยใน อธกรณกอน ววาทอนใดของภกษทงหลายผววาทกนอยดวยเรอง ๑๘ เรอง (มเรอง) วาธรรมหรอไมใชธรรม นชอวา ววาทาธกรณ. การโจท คอการวากลาวและการทกทวงของภกษทงหลาย ผโจทดวยความวบตแหงศลหรอความวบตแหงอาจาระ ทฏฐ และอาชวะ นชอวา อนวาทาธกรณ.กองอาบต ๗ กอง คอ ทมาในมาตกา ๕ กอง ในวภงค ๒ กอง ชอวาอาปตตาธกรณ. การทาสงฆกรรม ๔ อยาง มอปโลกนกรรมเปนตน นชอวา กจจาธกรณ. ในอธกรณ ๔ นน ววาทาธกรณ ยอมระงบไดดวยสมถะ ๒ คอ สมมขาวนย และเยภยยสกา. อธกรณทสงบระงบดวยสมมขา-วนยนนแหละ เกดขนในวหารใด มอบใหสงฆในวหารนน นนแหละ หรอไปในทใด มอบใหแกสงฆในทนนนนแหละหรอในระหวางทาง สาหรบพวกภกษผไปเพอระงบ (อธกรณ) ในทอน สงฆหรอคณะในทนนไมอาจระงบได กสมมตดวยอพพาหกาญตต ยกเลกเสย หรออนบคคลทงหลายตดสนในทนน ยอมระงบได. กความพรอมหนาสงฆ ความพรอมหนาธรรม ความพรอมหนาวนย ความพรอมหนาบคคล ในอธกรณทระงบดวยอาการอยางน นชอวา สมมขาวนย. กบรรดาความพรอมหนานน ความทการกสงฆพรอมหนาดวยอานาจสงฆสามคค ชอวา ความพรอมหนาสงฆ. ความทเรองอนจะพงระงบม ชอวา. ความพรอมหนาธรรม. การระงบโดยวธทอธกรณจะพงระงบได ชอวา ความพรอมหนาวนย. การทมผววาทกบมเรองววาทเกดพรอมหนาคววาท ผมประโยชนขดกน ชอวา ความพรอมหนาบคคล. แตเพราะอธกรณระงบดวย อพพาหกาญตต ความพรอมหนาสงฆในทนกยอมเสยไป. กอนอน อธกรณยอมระงบดวยสมมขาวนยเทานนอยางน กหากวา แมอยางนน อธกรณกไมระงบ เมอเปนเชนนน ภกษท

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 100สมมตดวยอพพาหกาญตต พงมอบอธกรณนนแกสงฆเทานนวา พวกกระผม ไมอาจระงบได. แตนน สงฆสมมตภกษผประกอบดวยองค ๕ ใหเปนผแจกสลาก ภกษผไดรบสมมตนน ใหจบสลากดวยอานาจการจบสลากอยางใดอยางหนง ในบรรดาการจบสลาก ๓ อยาง มอยางลบ อยางเปดเผย และอยางกระซบทหของตน เพราะธรรมวาทบคคลในบรษททมาประชมกนมมากกวา ธรรมวาทบคคลยอมกลาวโดยประการใด อธกรณทระงบโดยประการนนยอมเปนอนสงบระงบดวย สมมขาวนย และ เยภยยสกา. บรรดาอธกรณ-สมถะเหลานน สมมขาวนยมนยดงกลาวแลวนนแล. กการกระทากรรมโดยมพวกมากอยางน ชอวา เยภยยสกา. ววาทาธกรณยอมระงบดวยสมถะ ๒ อยาง อนวาทาธกรณยอมระงบดวยสมถะ ๔ อยาง คอ ดวย สมมขาวนย สตวนย อมฬหวนยและตสสปาปยสกา. เมอระงบดวยสมมขาวนยนนแล วนยธรฟงคาของผเปนโจทกและจาเลยเหลานนแลว วนจฉยอยางนวา ถาอาบตไร ๆ ไมมใหทงสองฝายขอขมาโทษ ถาม ในเรองนกเปนอาบตชอน ดงน (อธกรณ)ยอมระงบ. ในอธกรณสมถะเหลานน ลกษณะของสมมขาวนย มนยดงกลาวแลวนนแล กในกาลใด ภกษขณาสพถกกาจดดวยศลวบตอนไมมมลขอสตวนย สงฆใหสตวนยดวยญตตจตตถกรรม ในกาลนนอธกรณยอมเปนอนระงบดวยสมมขาวนย และสตวนย. กเมอใหสตวนยแลว ใคร ๆ ยอมโจทไมขนในบคคลนนอก. ในกาลใด ภกษเปนบา เมอกระทาอชฌาจารอนมใชของสมณะ ดวยอานาจของความเปนบา ถกภกษทงหลายกลาววาทานผมอาย จงระลกอาบตเหนปานน ดงน แมกลาววา ทานผมอาย ผมเปนบา กระทากรรมนน ผมระลกขอนนไมได จงถกภกษทงหลายโจทเอา ยอมขออมฬหวนย เพอตองการมใหโจทอก แมสงฆกยอมใหอมฬหวนยแกเธอ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 101ดวยญตตจตตถกรรม ในกาลนนอธกรณยอมเปนอนระงบดวยสมมขาวนย และ อมฬหวนย. แตเมอใหอมฬหวนยแลว แตเพราะความบานนเปนปจจย ใคร ๆ กโจทไมขนในบคคลนนอก. กในกาลใด เมอบคคลถกโจทดวยปาราชกหรอเฉยด (ฉายา) ปาราชก ใหการกลบไปกลบมา เปนคนเลวเพราะเปนผมความชวมาก สงฆสาคญอยวา ถาผนจกไมเปนมลเฉท (คอ ขาดจากพระ) ประพฤตชอบแลว จกไดการเรยกเขาหม ถาเปนมลเฉท กจกมแตนาสนะ(คอการกาจดออกไป) แกเธอนเทานนดงน กระทาตสสปาปยสกาดวย ญตต-จตตถกรรม. ในกาลนน อธกรณยอมเปนอนระงบดวยสมมขาวนย และตสสปาปยสกา. อนวาทาธกรณยอมระงบดวยสมถะ ๔ ประการอยางน ดวยประการฉะน. อาปตตาธกรณ ยอมระงบดวยสมถะ ๓ คอ สมมขาวนยปฏญญาตกรณะ และตณวตถารกะ. อาปตตาธกรณนน ยอมไมมการระงบดวยสมมขาวนยอยางเดยว. กในกาลใด ภกษแสดงอาบตเบาในสานกภกษรปหนง หรอในทามกลางสงฆ ในกาลนน อาปตตาธกรณยอมระงบดวยสมมขาวนย และปฏญญาตกรณะ. ในสมถะ ๒ อยางนน จะวาโดยสมมขา-วนยกอน ความพรอมหนาของผแสดงและผรบแสดงนน ชอวา ความพรอมหนาบคคล. ทเหลอมนยดงกลาวนนแล. ในเวลาแสดงแกบคคล และแกคณะ ความพรอมหนาสงฆยอมเสยไปกในทน การกระทา (แสดงอาบต) วา ทานพงสารวมตอไป ดงน. ตามการปฏญญาวา ทานขอรบ ผมตองอาบตชอน ดงน และวา ขอรบ ผมเหนดงน ชอวา ปฏญญาตกรณะ. การขออยปรวาสเปนตน ในอาบตสงฆา-ทเสส และการใหปรวาสเปนตน ตามปฏญญา ชอวา ปฏญญาตกรณะ.สวนภกษผกระทาความบาดหมางกนเกดเปนสองฝาย ประพฤตลวงอชฌาจารอนมใชของสมณะเปนอนมาก เมอกลบเกดลชชธรรมขนใหม เหนโทษในการ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 102ทจะใหกนและกนกระทา (คน) อาบตวา ถาพวกเราจกใหกนและกนกระทา (คน) จากอาบตเหลาน บางทอธกรณนนกจะพงเปนไปเพอความเปนอธกรณ ทรนแรงดงนแลว กระทา ตณวตถารกะ การประนประนอม ดงกลบดวยหญาในกาลใด ในกาลนน อธกรณยอมระงบดวยสมมขาวนย และดวยตณ-วตถารกะ. กในเรองตณวตถารกะนน ภกษผอยในหตถบาสมประมาณเทาไรไมทาความเหนแยงออกไปอยางนวา กรรมนนไมชอบใจขาพเจาแลว ไมรอฟนวา กรรมทาไมด กรรมตองทาใหม เปนผกลบอาบตทงปวง แมของภกษทงปวง ยกเวนอาบตมโทษหยาบ และอาบตทเกยวกบคฤหสถ ยอมออกไป. อาปตตาธกรณยอมระงบดวยสมถะ ๓ ดวยประการอยางน. กจจาธกรณระงบดวยสมถะเดยว คอ สมมขาวนย เทานน. อธกรณ ๔ นยอมระงบดวยสมถะ ๗ อยางน ตามควร. เพราะเหตนน จงตรสวา พงใหสมมขาวนย ฯลฯ ตณวตถารกะ เพอสงบ เพอระงบอธกรณทงหลายทเกดขนแลวเกดขนเลา ดงน. นยแหงการวนจฉยในเรองอธกรณสมถะน เพยงเทาน. สวนความพสดารมาในสมถขนธกะ นนแล. แมการวนจฉยอธกรณนน กไดกลาวไวแลวในสมนตปาสาทกา. กในพระสตรน ความพสดารมเปนตน วา อธานนท ภกข ววทนตดงน ซงไดกลาวไวแลวนน พงทราบวา ตรสไวโดยนยนน โดยสงเขปแท.พงทราบวนจฉยในคาวา ธรรม เปนตน ในพระบาลนนโดยปรยายแหงพระสตรกอน. กศลกรรมบถ ๑๐ ชอวา ธรรม อกศลกรรมบถ ๑๐ ชอวาอธรรม. โพธปกขยธรรม ๓๗ ประการ ซงมาในหนหลงวา สตปฏฐาน ๔เปนตน กชอวา ธรรม เหมอนกน. สภาวธรรมนคอ สตปฏฐาน ๓ สม-มปปธาน ๓ อทธบาท ๓ อนทรย ๖ พละ ๖ โพชฌงค ๘ และ มรรคมองค ๙และสงกลฏฐธรรม มอาทวา อปาทาน ๔ นวรณ ๕ ดงน ชอวา อธรรม

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 103ในบรรดาธรรมและอธรรมนน ภกษถอเอาสวนแหงอธรรมสวนหนงอยางใด อยางหนงแลวปรกษากนวา พวกเราจกกระทาอธรรมนวา ธรรม เมอเปนอยางน ตระกลอาจารยของพวกเราจกเปนตระกลนาออก (จากทกข) และพวกเราจกเปนผปรากฏในโลก ดงน แลวกลาวอธรรมนนวา นเปนธรรม ดงน ยอมโตแยงกนวา ธรรม. ถอเอาสวนแหงธรรมสวนหนงในบรรดาสวนแหงธรรมทงหลาย เหมอนอยางนนแหละ แลวกลาววา นเปนอธรรม โตแยงกนวา อธรรม. แตเมอวาโดยปรยายพระวนย กรรมททกทวงใหระลกดวยเรองทเปนจรง แลวกระทาตามปฏญญา ชอวา ธรรม. สวนกรรมททกทวงใหระลกดวยเรองทไมเปนจรงแลวทาตามปฏญญา ชอวา อธรรม. แมในธรรมและอธรรมนน กลาวอธรรมวา นธรรม ชอวา ววาทกนเรองธรรม. กลาวธรรม วา นอธรรม ชอวา ววาทกนเรองอธรรม. แตเมอวาโดยปรยายพระสตร สภาวะน คอการกาจดราคะ โทสะ และโมหะใหพนาศ การสารวมการละ การพจารณา ชอวา วนย. สภาวะอนน คอ การไมกาจดราคะเปนตนใหพนาศ การไมสารวม การไมละ การไมพจารณา ชอวา อวนย.วาโดยปรยายพระวนย สภาวะน คอ วตถสมบต ญตตสมบต อนสาวน-สมบต สมาสมบต ปรสสมบต ชอวา วนย. สภาวะนคอ วตถวบตฯลฯ ปรสวบต ชอวา อวนย. แมในวนยและอวนยเหลานน กลาวอวนยอยางใดอยางหนงวา นวนย ชอวา ววาทกนเรองวนย. กลาววนยวาอวนย ชอวา ววาทกนเรองอวนย. บทวา ธมมเนตต สมนมชชตพพาความวา สายเชอกคอธรรม พงพจารณา คอ พงขดสสอบสวนดวยญาณกแบบธรรมนนน ทานกลาววา มาแลวในมหาวจฉโคตตสตรอยางนวา วจฉะดงนนแล ธรรม ๑๐ ประการนเปนอกศลธรรม ๑๐ ประการนเปนกศล ดงน.แบบธรรมนน จะเปนอยาง (ทตรสไวในพระสตร) น หรอเปนธรรมและวนยทตรสไวในทนกได. บทวา ยถา ตตถ สเมต ความวา ยอมลงกนในแบบ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 104แหงธรรมนน ดวยประการใด คอธรรมยอมเปนธรรม อธรรมยอมเปนอธรรม วนยยอมเปนวนย และอวนยยอมเปนอวนย. ในบทวา ตถา ต น ความวาอธกรณนน พงระงบโดยประการนน. ในบทวา เอกจจาน อธกรณาน ดงนในทนทรงแสดงเฉพาะววาทาธกรณไวอยางเดยว สวนสมมขาวนยยอมไมไดในอธกรณไร ๆ หามได. กววาทาธกรณนนน เพราะเหตทระงบดวยสมถะ ๒ อยาง คอสมมขาวนยและเยภยยสกา ฉะนน ในบดน แมเมอถงวาระของสตวนย ตามลาดบหวขอทวางไวในหนหลง พระผมพระภาคเจากจะไมตรสถงสตวนยนนเมอจะทรงแสดงสมถะทสองของววาทาธกรณนนแหละกอน จงตรสวา กถ-จานนท เยภยยสกา ดงนเปนตน. ในพระดารสนน บทวา พหตรา คออยางตาเกนกวา ๒, ๓ สมถะ. คาทเหลอในทน พงทราบโดยนยดงกลาวแลวในหนหลง. บดน เพอจะตรสสมถะทเหลอจากสมถะทพสดารแลว ใหพสดารไปตามลาดบ ตงแตสตวนยทยงมไดตรสใหพสดารเปนตนไป จงตรสพระดารสวากถจนนท สตวนโย ดงนเปนตน. บรรดาบทเหลานน ในบทวาปาราชกสามนเตน ความวาใกลเคยงม ๒ คอ ใกลเคยงขนธะ (กองอาบต) ๑ใกลเคยงตวอาบต ๑ บรรดาใกลเคยง ๒ อยางนน ใกลเคยงสวนหลงของกองอาบตสวนหนาอยางน คอ ปาราชกาปตตขนธ สงฆาทเสสาปตตขนธถลลจจย ปาจตตย ปาฏเทสนยะ ทกกฎ และทพภาสตาปตตขนธ ชอวาใกลเคยงขนธ. ใกลเคยงอนน คอ ในสวนเบองแรกของปฐมปาราชกเปนทกกฎ สาหรบทเหลอเปน ถลลจจย ชอวา ใกลเคยงอาบต. ในบรรดาใกลเคยงนน ชอวา ครกาบต ยอมมในใกลเคยงขนธ หรอในใกลเคยงปาราชก. บทวา สรตายสมา ตดบทเปน สรต อายสมา (แปลวาทาน

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 105ผมอายจงระลก). ในบทวา เอกจจาน อธกรณาน ทรงแสดงเฉพาะ อนวาทาธกรณเทานน. บทวา ภาสตปรกนต ไดแก พดดวยวาจา และพยายามดวยกายอธบายวา ทารอบดาน. ในบทวา เอกจจาน นกทรงประสงคเอาเฉพาะอนวาทาธกรณเทานน. ในปฏญญาตกรณะ ทรงแสดงอาปตตาธกรณดวยคาวา" เอกจจาน " บทวา ทวา แปลวา ผลนผลน. บทวา รวา (พลงพลาด) ไดแกตองการพดอยางหนง แตกลบพดไปเสยอกอยางหนง. คาวา เอว โข อานนท ตสสปาปยสกา โหต ความวา ความทบคคลนนเปนผมบาปหนา ทรงแสดงวตถแหงกรรมดวยความเปนคนมบาปหนาน. เพราะตองทากรรม (คอสมถะ) อนนน แกบคคลเหนปานนน เพราะอธกรณ ยอมระงบดวยกรรม มใชระงบดวยความเปนบาปหนาของบคคล.อกอยางหนง อนวาทาธกรณนนแหละ พงทราบวา อธกรณ ในทน ในคาวา กถจานนท ตณวตถารโก ดงน ทานกลาวกรรมนวาชอวา ตณวตถารกะ เพราะเปนเสมอนกลบไวดวยหญา. เปรยบเทยบเหมอนคถหรอมตร บคคลกระทบเขายอมโชยกลน เพราะเปนของเหมน แตเมอมนถกปกปดกลบไวดวยหญา กลนนนยอมไมโชยไป ฉนใด อธกรณทถงมลเหตนอยใหญอนชวหยาบ ยงไมสงบ ยอมเปนไปเพอความแตกสามคคเพราะหยาบราย เมอสงบระงบดวยกรรมน ยอมเปนอนระงบดจคถทถกกลบปดไวดวยหญา ฉนนนเหมอนกนแล. ดวยคาวา อธานนท ภกขนภณฑนชาตาน ดงน เปนตน ทรงแสดงเพยงอาการอธกรณนนเทานน.สวนกรรมวาจาทมาในขนธกะเทานน เปนประมาณในทน. กในคานวาเปตวา ถลลวชช เปตวา คหปฏยตต ดงน อาบตปาราชกและ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 106อาบตสงฆาทเสสอนมโทษชวหยาบ ชอวามโทษชวหยาบ อาบตทตอง เพราะข ตะเพด และรบคาอนชอบธรรมดวยถอยคาอนเลวตอคฤหสถทงหลายชอวา อาบตทเกยวของกบคฤหสถ. ในบทวา อธกรณ น พงทราบเฉพาะอาปตตาธกรณเทานน. กในทน ไมตรสคาอะไร ๆ ดวยอานาจกจจา.ธกรณ. แมไมตรสไวกจรง ถงอยางนน พงทราบการระงบกจจาธกรณนน กดวยสมมขาวนยเทานน. ในคาวา ฉยเม อานนท ธมมา สาราณยา ดงน ทรงเรมพระสตรเนองดวยการทะเลาะกนในหนหลง สาราณยธรรมกมาแลวขางหนา ดงนนเทศนายอมเปนอนมาแลวตามอนสนธ กในโกสมพยสตรหนหลง ตรสสมมาทฏฐในโสดาปตตมรรค ในพระสตรนพงทราบวา ตรสสมมาทฏฐในโสดา-ปตตผล. บทวา อณ คอ มโทษนอย. บทวา ถล . คอมโทษมาก. คาทเหลอในททกแหงมเนอความงายทงนนแล. จบ อรรถกถาสามคามสตรท ๔

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 107 ๕. สนกขตตสตร

วาดวยภาวะแหงอรหตผล

[๖๗] ขาพเจาไดฟงมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยทกฏาคารศาลา ในปามหา-วน กรงเวสาล กสมยนน ภกษมากรปทลพยากรณอรหตผลในสานกของพระผมพระภาคเจาวา พวกขาพระองครชดวา ชาตสนแลว พรหมจรรยอยจบแลว กจทควรทาไดทาเสรจแลว กจอนเพอความเปนอยางนมไดม. [๖๘] พระสนกขตตะ ลจฉวบตร ไดทราบวา ภกษมากรปไดทลพยากรณอรหตผล ในสานกของพระผมพระภาคเจาวา พวกขาพระองครชดวาชาตสนแลว พรหมจรรยอยจบแลว กจทควรทาไดทาเสรจแลว กจอนเพอความเปนอยางนมไดม จงเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา แลวถวายอภวาทพระผมพระภาคเจา นง ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาดงนวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคไดทราบขาวดงนวา ภกษมากรปไดทลพยากรณอรหตผลในสานกของพระผมพระภาคเจาวา พวกขาพระองครชดวา ชาตสนแลว พรหมจรรยอยจบแลวกจทควรทาไดทาเสรจแลว กจอนเพอความเปนอยางนมไดม ขาแตพระองคผเจรญ พวกภกษททลพยากรณอรหตผลในสานกของพระผมพระภาคเจาดงนน ไดทลพยากรณอรหตผลโดยชอบหรอ หรอวาภกษบางเหลาในพวกนไดทลพยากรณอรหตผล ดวยความสาคญวาตนไดบรรล. [๖๙] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนสนกขตตะ พวกภกษทพยากรณอรหตผลในสานกของเราวา พวกขาพระองครชดวา ชาตสนแลวพรหมจรรยอยจบแลว กจทควรทาไดทาเสรจแลว กจอนเพอความเปนอยาง

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 108นมไดมนน มบางเหลาในพวกนไดพยากรณอรหตผลโดยชอบแท แตกม ภกษบางเหลาในทนไดพยากรณอรหตผล ดวยความสาคญวา ตนไดบรรลดกอนสนกขตตะ ในภกษเหลานนภกษพวกทพยากรณอรหตผลโดยชอบแท นน ยอมมอรหตผลจรงทเดยว สวนในภกษพวกทพยากรณอรหตผลดวยความสาคญวาตนไดบรรลนน ตถาคตมความดารอยางนวา จกแสดงธรรมแกเธอ ดกอนสนกขตตะ ในเรองนตถาคตมความดารวาจกแสดงธรรมแกภกษเหลานนดวยประการฉะน แตถาในธรรมวนยน มโมฆบรษบางพวกคดแตงปญหาเขามาถามตถาคต ขอทตถาคตมความดารในภกษเหลานนอยางนวา จกแสดงธรรมแกเธอนน กจะเปลยนเปนอยางอนไป. พระสนกขตตะทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจาผสคต ขณะนเปนกาลสมควรแลว ๆ พระผมพระภาคเจาจะทรงแสดงธรรม ภกษทงหลายไดฟงพระผมพระภาคเจาแลว จกทรงจาไว. พ. ดกอนสนกขตตะ ถาเชนนน เธอจงฟง จงใสใจใหด เราจกกลาวตอไป. พระสนกขตตะ ลจฉวบตร ทลรบพระดารสแลว. [๗๐] พระผมพระภาคเจาไดตรสดงนวา ดกอนสนกขตตะ กามคณนม ๕ อยางแล ๕ อยางเปนไฉน คอ (๑) รปทรดวยจกษ อนนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ เปนทรก ประกอบดวยกาม เปนทตงแหงความกาหนด (๒) เสยงทรดวยโสตะ อนนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ เปนทรก ประกอบดวยกาม เปนทตงแหงความกาหนด (๓) กลนทรดวยฆานะ อนนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ เปนทรก ประกอบดวยกาม เปนทตงแหงความกาหนด

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 109 (๔) รสทรไดดวยชวหา อนนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ เปน ทรก ประกอบดวยกาม เปนทตงแหงความกาหนด (๕) โผฏฐพพะทรไดดวยกาย อนนาปรารถนา นาใคร นาพอใจเปนทรก ประกอบดวยกาม เปนทตงแหงความกาหนด ดกอนสนกขตตะ นแลกามคณ ๕ อยาง. [๗๑] ดกอนสนกขตตะ ขอทบรษบคคลบางคนในโลกน พงเปนผนอมใจไปในโลกามส นนเปนฐานะทมไดแล บรษบคคลผนอมใจไปในโลกามส ถนดแตเรองทเหมาะแกโลกามสเทานน ยอมตรก ยอมตรองธรรมอนควรแกโลกามส คบแตคนชนดเดยวกน และใฝใจกบคนเชนนน แตเมอมใครพดเรองเกยวกบอาเนญชสมาบต ยอมไมสนใจฟง ไมเงยโสตสดบ ไมตงจตรบร ไมคบคนชนดนน และไมใฝใจกบคนชนดนน เปรยบเหมอนคนทจากบานหรอนคมของตนไปนาน พบบรษใดคนหนงผจากบานหรอนคมนนไปใหม ๆ ตองถามบรษนนถงเรองทบานหรอนคมนนมความเกษม ทามาหากนด และมโรคภยไขเจบนอย บรษนนพงบอกเรองทบานหรอนคมนนมความเกษม ทามาหากนด และมโรคภยไขเจบนอยแกเขา ดกอนสนกขตตะ เธอจะสาคญความขอนน เปนไฉน เขาจะพงสนใจฟงบรษนน เงยโสตสดบ ตงจตรบร คบบรษนนและใฝใจกบบรษนนบางไหมหนอ. ส. แนนอน พระพทธเจาขา. พ. ดกอนสนกขตตะ ฉนนนเหมอนกนแล ขอทบรษบคคลบางคนในโลกน พงเปนผนอมใจไปในโลกามส นนเปนฐานะทมไดแล บรษบคคลผนอมใจไปในโลกามส ถนดแตเรองทเหมาะแกโลกามสเทานนยอมตรก ยอมครองธรรมอนควรแกโลกามส คบแตคนชนดเดยวกน และใฝใจกบคนเชน

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 110นน แตเมอมใครพดเรองเกยวกบอาเนญชสมาบต ยอมไมสนใจฟง ไมเงยโสต- สดบ ไมตงจตรบร ไมคบคนชนดนน และไมใฝใจกบคนชนดนน บคคลทเปนอยางนนน พงทราบเถดวา เปนบรษบคคลผนอมใจไปในโลกามส. [๗๒] ดกอนสนกขตตะ ขอทบรษบคคลบางคนในโลกน พงเปนผนอมใจไปในอาเนญชสมาบต นนเปนฐานะทมไดแล บรษบคคลผนอมใจไปในอาเนญชสมาบต ถนดแตเรองทเหมาะแกอาเนญชสมาบตเทานน ยอมตรก ยอมตรองธรรมอนควรแกอาเนญชสมาบต คบแตคนชนดเดยวกน และใฝใจกบคนเชนนน แตเมอมใครพดเรองเกยวกบโลกามส ยอมไมสนใจฟงไมเงยโสตสดบ ไมตงจตรบร ไมคบคนชนดนน และไมใฝใจกบคนชนดนนเปรยบเสมอนใบไมเหลอง หลดจากขวแลว ไมอาจเปนของเขยวสดได ฉนใด ดกอนสนกขตตะ ฉนนนเหมอนกนแล เมอความเกยวของในโลกามสของบรษบคคลผนอมใจไปในอาเนญชสมาบตหลดไปแลว บคคลทเปนอยางนพงทราบเถดวา เปนบรษบคคลผนอมใจไปในอาเนญชสมาบต พรากแลวจากความเกยวของในโลกามส. [๗๓] ดกอนสนกขตตะ ขอทบรษบคคลบางคนในโลกน พงเปนผนอมใจไปในอากญจญญายตนสมาบต นนเปนฐานะทมไดแล บรษบคคลผนอมใจไปในอากญจญญายตนสมาบต ถนดแตเรองทเหมาะแกอากญจญญายตน-สมาบตเทานน ยอมตรก ยอมตรอง ธรรมอนควรแกอากญจญญายตนสมาบตคบแตคนชนดเดยวกน และใฝใจกบคนเชนนน แตเมอมใครพดเรองเกยวกบอาเนญชสมาบต ยอมไมสนใจฟง ไมเงยโสตสดบ ไมตงจตรบร ไมคบคนชนดนน และไมใฝใจกบคนชนดนน เปรยบเหมอนศลากอน แตกออกเปน ๒ ซกแลว ยอมเชอมกนใหสนทไมได ฉนใด ดกอนสนกขตตะ ฉนนนเหมอนกนแล เมอความเกยวของในอาเนญชสมาบต ของบรษบคคลผนอม

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 111ใจไปในอากญจญญายตนสมาบตแตกไปแลว บคคลทเปนอยางนนน พง ทราบเถดวา เปนบรษบคคลผนอมใจไปในอากญจญญายตนสมาบต พราก แลวจากความเกยวของในอาเนญชสมาบต. [๗๔] ดกอนสนกขตตะ ขอทบรษบคคลบางคนในโลกน พงเปนผนอมใจไปในเนวสญญานาสญญายตนสมาบต นนเปนฐานะทมไดแล บรษบคคลผนอมใจไปในเนวสญญานาสญญายตนสมาบต ถนดแตเรองทเหมาะแกเนวสญญานาสญญายตนสมาบต ยอมตรก ยอมตรอง ธรรมอนควรแกเนว-สญญานาสญญายตนสมาบต คบแตคนเชนเดยวกน และใฝใจกบคนเชนนน แตเมอมใครพดถงเรองเกยวกบอากญจญญายตนสมาบต ยอมไมสนใจฟง ไมเงยโสตสดบ ไมตงจตรบร ไมคบคนชนดนน และไมใฝใจกบคนชนดนน เปรยบเหมอนคนบรโภคโภชนะทถกอมหนาแลวพงทงเสย ดกอนสนกขตตะ เธอจะสาคญความขอนนเปนไฉน เขาจะพงมความปรารถนาในโภชนะนนอยหรอหนอ. ส. ขอนหามไดเลย พระพทธเจาขา พ. นนเพราะเหตไร. ส. เพราะวาโภชนะโนน ตนเองรสกวา เปนของปฏกลเสยแลว. พ. ดกอนสนกขตตะ ฉนนนเหมอนกนแล เมอความเกยวของในอากญจญญายตนสมาบต อนบรษบคคลผนอมใจไปในเนวสญญานาสญญายตน-สมาบตคายเสยแลว บคคลทเปนอยางนนน พงทราบเถดวา เปนบรษบคคลผนอมใจไปในเนวสญญานาสญญายตนสมาบต พรากแลวจากความเกยวของในอากญจญญายตนสมาบต.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 112 [๗๕] ดกอนสนกขตตะ ขอทบรษบคคลบางคนในโลกน เปนผ นอมใจไปในนพพานโดยชอบ นนเปนฐานะทมไดแล บรษบคคลผนอม ใจไปในนพพานโดยชอบ ถนดแตเรองทเหมาะแกนพพานโดยชอบเทานนยอมตรก ยอมตรองธรรมอนควรแกนพพานโดยชอบ คบแตคนเชนเดยวกนใฝใจกบคนเชนนน แตเมอมใครพดถงเรองเกยวกบเนวสญญานาสญญายตนสมาบต ยอมไมสนใจฟง ไมเงยโสตสดบ ไมตงจตรบร ไมคบคนชนดนนและไมใฝใจกบคนชนดนน เปรยบเหมอนตาลยอดดวนไมอาจงอกงามไดอกฉนใด ดกอนสนกขตตะ ฉนนนเหมอนกนแล เมอความเกยวของในเนว-สญญานาสญญายตนสมาบต อนบรษบคคลผนอมใจไปในนพพานโดยชอบตดขาดแลว ถอนรากขนแลว ไมมเหตทงอยไดดงตนตาล เปนไปไมไดแลว มความไมเกดตอไปเปนธรรมดา บคคลทเปนอยางนนน พงทราบเถดวาเปนบรษบคคลผนอมใจไปในนพพานโดยชอบ พรากแลวจากความเกยวของในเนวสญญานาสญญายตนสมาบต. [๗๖] ดกอนสนกขตตะ ขอทภกษบางรปในธรรมวนยน พงมความดารอยางนวา พระสมณะตรสลกศรคอตณหาไวแล โทษอนเปนพษคออวชชายอมกาเรบดวยฉนทราคะและพยาบาท เราละลกศรคอตณหานนไดแลว กาจดโทษอนเปนพษคออวชชาไดแลว จงเปนผมใจนอมไปในนพพานโดยชอบ นนเปนฐานะทมไดแล สงทเปนผลเบองตนพงมไดอยางน คอ เธอประกอบเนอง ๆ ซงอารมณอนไมเปนทสบายของใจอนนอมไปในนพพานโดยชอบ ไดแกประกอบเนอง ๆ ซงการเหนรปอนไมเปนทสบายดวยจกษ ประกอบเนอง ๆซงเสยงอนไมเปนทสบายดวยโสตะ ประกอบเนองๆ ซงกลนอนไมเปนทสบายดวยฆานะ ประกอบเนองๆ ซงรสอน ไมเปนทสบายดวยชวหา ประกอบเนอง ๆซงโผฏฐพพะอนไมเปนทสบายดวยกาย ประกอบเนอง ๆ ซงธรรมารมณอนไมเปนทสบายดวยมโน เมอเธอประกอบเนอง ๆ ซงการเหนรปอนไมเปนท

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 113สบายดวยจกษ ซงเสยงอนไมเปนทสบายดวยโสตะ ซงกลนอนไม เปนทสบายดวยฆานะ ซงรสอนไมเปนทสบายดวยชวหา ซงโผฏฐพพะอนไมเปนทสบายดวยกาย ซงธรรมารมณอน ไมเปนทสบายดวยมโนแลวราคะพงตามกาจดจต เธอมจตถกราคะตามกาจดแลว พงตาย หรอทกขปาง ตาย เปรยบเหมอนบรษถกลกศรทมยาพษอาบไวอยางหนาแลว มตรสหายญาตสาโลหตของเขาใหหมอผาตดรกษา หมอผาตดใชศสตราแหละปากแผลของเขา ครนแลวใชเครองตรวจคนหาลกศรแลวถอนลกศรออก กาจดโทษคอพษทยงมเชอเหลอตดอย จนรวาไมมเชอเหลอตดอย จงบอกอยางนวาพออมหาจาเรญ เราถอนลกศรใหทานเสรจแลว โทษคอพษเรากกาจดจนไมมเชอเหลอตดอยแลว ทานหมดอนตราย และพงบรโภคโภชนะทสบายได เมอ ทานบรโภคโภชนะทแสลง กอยาใหแผลตอกาเรบและทานตองชะแผลตาม เวลา ทายาสมานปากแผลตามเวลา เมอทานชะแผลตามเวลา ทายาสมานปากแผลตามเวลา อยาใหนาเหลองและเลอดรดปากแผลได และทานอยาเทยวตากลมตากแดดไปเนอง ๆ เมอทานเทยวตากลมไปเนอง ๆ แลวกอยาใหละอองและของสกปรกตดตามทาลายปากแผลได พอมหาจาเรญ ทานตองคอยรกษาแผลอยจนกวาแผลจะประสานกน บรษนนมความคดอยางนวา หมอถอนลกศรใหเราเสรจแลว โทษคอพษ หมอกกาจดจนไมมเชอเหลอตดอยแลว เราหมดอนตราย เขาจงบรโภคโภชนะทแสลง เมอบรโภคโภชนะทแสลงอย แผลก กาเรบ และไมชะแผลตามเวลา ไมทายาสมานปากแผลตามเวลา เมอเขาไมชะแผลตามเวลา ไมทายาสมานปากแผลตามเวลา นาเหลองและเลอดกรดปากแผล และเขาเทยวตากลม ตากแดด ไปเนอง ๆ เมอเขาเทยวตากลมตากแดดไปเนอง ๆ แลว ปลอยใหละอองและของสกปรกตดตามทาลายปากแผลได ไมคอยรกษาแผลอย จนแผลประสานกนไมได เพราเขาทาสงท

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 114แสลงนแล แผลจงถงความบวมไดดวยเหต ๒ ประการ คอ ไมกาจดของไม สะอาดและโทษคอพษอนยงมเชอเหลอตดอย เขามแผลถงความบวมแลว พง เขาถงความตาย หรอทกขปางตายได ฉนใด ดกอนสนกขตตะ ฉนนนเหมอนกนแล ขอทภกษบางรปในธรรมวนยน พงมความดารอยางนวาพระสมณะตรสลกศรคอตณหาไวแล โทษอนเปนพษคออวชชายอมงอกงามไดดวยฉนทราคะและพยาบาท เราละลกศรคอตณหานนไดแลว กาจดโทษอนเปนพษคออวชชาไดแลว จงเปนผมใจนอมไปในนพพานโดยชอบ นนเปนฐานะทมได สงทเปนแผลเบองตนพงมไดอยางน คอ เธอประกอบเนอง ๆ ซงอารมณไมเปนทสบายของใจอนนอมไปในนพพานโดยชอบ ไดแกประกอบเนอง ๆ ซงการเหนรปอนไมเปนทสบายดวยจกษ ประกอบเนอง ๆ ซงเสยงอนไมเปนทสบายดวยโสตะ ประกอบเนอง ๆ ซงกลนอนไมเปนทสบายดวยฆานะ ประกอบเนอง ๆ ซงรสอนไมเปนทสบายดวยชวหา ประกอบเนอง ๆซงโผฏฐพพะอนไมเปนทสบายดวยกาย ประกอบเนอง ๆ ซงธรรมารมณอนไมเปนทสบายดวยมโน เมอเธอประกอบเนอง ๆ ซงกาวะเหนรปอนไมเปนทสบายดวยจกษ ซงเสยงอนไมเปนทสบายดวยโสตะ ซงกลนอนไมเปนทสบายดวยฆานะ ซงรสอนไมเปนทสบายดวยชวหา ซงโผฏฐพพะอนไมเปนทสบายดวยกาย ซงธรรมารมณอนไมเปนทสบายดวยมโนแลว ราคะพงตามกาจดจต เธอมจตถกราคะตามกาจดแลว พงเขาถงความตาย หรอทกขปางตาย. ดกอนสนกขตตะ กความตายนนวนยของพระอรยะ ไดแกลกษณะทภกษบอกคนสกขาแลวเวยนมาเพอหนเพศ สวนทกขปางตายน ไดแกลกษณะทภกษตองอาบตมวหมองขอใดขอหนง.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 115 [๗๗] ดกอนสนกขตตะ ขอทภกษบางรปในธรรมวนยน พงมความ ดารอยางนวา พระสมณะตรสลกศรคอตณหาไวแล โทษอนเปนพษคออวชชายอมงอกงามไดดวยฉนทราคะและพยาบาท เราละลกศรคอตณหานนไดแลวกาจดโทษอนเปนพษคออวชชาไดแลว จงเปนผมใจนอมไปในนพพานโดยชอบนนเปนฐานะทมไดแล เมอใจนอมไปในนพพานโดยชอบนนแล เธอไมประกอบเนองๆ ซงอารมณอนไมเปนทสบายของใจอนนอมไปในนพพานโดยชอบแลว ไดแกไมประกอบเนองๆ ซงการเหนรปอนไมเปนทสบายดวยจกษไมประกอบเนอง ๆ ซงเสยงอนไมเปนทสบายดวยโสตะไมประกอบเนอง ๆ ซงกลนอนไมเปนทสบายดวยฆานะ ไมประกอบเนอง ๆ ซงรสอนไมเปนทสบายดวยชวหา ไมประกอบเนอง ๆ ซงโผฏฐพพะอนไมเปนทสบายดวยกาย ไมประกอบเนอง ๆ ซงธรรมารมณอนไมเปนทสบายดวยมโน เมอเธอไมประกอบเนอง ๆ ซงการเหนรปอนไมเปนทสบายดวยจกษ ซงเสยงอนไมเปนทสบายดวยโสตะ ซงกลนอนไมเปนทสบายดวยฆานะ ซงรสอนไมเปนทสบายดวยชวหา ซงโผฏฐพพะอนไมเปนทสบายดวยกาย ซงธรรมารมณอนไมเปนทสบายดวยมโน ราคะกไมตามกาจดจต เธอมจตไมถกราคะตามกาจดแลวไมพงเขาถงความตาย หรอทกขปางตาย เปรยบเหมอนบรษถกลกศรมยาพษอาบไวอยางหนาแลว มตร อามาตย ญาตสาโลหตของเขาใหหมอผาตดรกษาหมอผาตดใชศสตราชาแหละปากแผลของเขา ครนแลวใชเครองตรวจคนหาลกศร แลวถอนลกศรออก กาจดโทษคอพษทยงมเธอเหลอตดอย จนรวาไมมเธอเหลออย จงบอกอยางนวา พอมหาจาเรญ เราถอนลกศรใหทานเสรจแลว โทษคอพษเรากกาจดจนไมมเธอเหลอตดอย แลวทานหมดอนตรายและพงบรโภค. โภชนะทสบายได เมอทานจะบรโภคโภชนะทแสลงกอยาใหแผล ตองกาเรบ และทานตองชะแผลตามเวลา ทายาสมานปากแผลตามเวลา เมอ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 116ทานชะแผลตามเวลา ทายาสมานปากแผลตามเวลา อยาใหนาเหลองและเลอด รดปากแผลได และทานอยาเทยวตากลมตากแดดไปเนอง ๆ เมอทานเทยว ตากลมตากแดดไปเนอง ๆ แลว กอยาใหละอองและของโสโครกตดตามทาลายปากแผลได พอมหาจาเรญ ทานตองคอยรกษาแผลอยจนกวาแผลจะประสานกน บรษนนมความคดอยางน หมอถอนลกศรใหเราเสรจแลว โทษคอพษหมอกกาจดจนไมมเชอตดอยแลว เราหมดอนตราย เขาจงบรโภคโภชนะทสบาย เมอบรโภคโภชนะทสบายอย แผลกไมกาเรบ และชะแผลทกเวลาทายาสมานปากแผลทกเวลา เมอเขาชะแผลทกเวลา ทายาสมานปากแผลทกเวลา นาเหลองและเลอดกไมรดปากแผล และเขาไมเทยวตากลมตากแดดไปเนองๆ เมอเขาไมเทยวตากลมตากแดดไปเนอง ๆ ละอองและของสกปรกกไมตดตามทาอนตรายปากแผล เขาคอยรกษาแผลอย จนแผลหายประสานกนเพราะเขาทาสงทสบายนแล แผลจงหายไดดวย ๒ ประการคอ กาจดของไมสะอาด และโทษคอพษจนไมมเชอเหลอตดอยแลว เขามแผลหาย ผวหนงสนทแลว จงไมพงเขาถงความตาย หรอทกขปางตาย ฉนใด ดกอนสนกขตตะฉนนนเหมอนกนแล ขอทภกษบางรปในธรรมวนยน พงมความดารอยางนวาพระสมณะตรสลกศรคอตณหาไวแล โทษอนเปนพษคออวชชา ยอมกาเรบดวยฉนทราคะและพยาบาท เราละลกศรคอตณหาไดแลว กาจดโทษอนเปนพษคออวชชาไดแลว จงเปนผมใจนอมไปในนพพานโดยชอบ นนเปนฐานะทมได เมอใจนอมไปในนพพานโดยชอบอยนนแล เธอไมประกอบเนอง ๆซงอารมณอนไมเปนทสบายของใจ อนนอมไปในนพพานโดยชอบแลว ไดแกไมประกอบเนอง ๆ ซงการเหนรปอนไมเปนทสบายดวยจกษ ไมประกอบเนองๆ ซงเสยงอนไมเปนทสบายดวยโสตะ ไมประกอบเนอง ๆ ซงกลนอนไมเปนทสบายดวยฆานะ ไมประกอบเนอง ๆ ซงรสอนไมเปนทสบาย

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 117ดวยชวหา ไมประกอบเนอง ๆ ซงโผฏฐพพะอนไมเปนทสบายดวยกาย ไม ประกอบเนอง ๆ ซงธรรมารมณอนไมเปนทสบายดวยมโน เมอเธอไมประกอบเนอง ๆ ซงการเหนรปอนไมเปนทสบายดวยจกษ ซงเสยงอนไมเปนทสบายดวยโสตะ ซงกลนอนไมเปนทสบายดวยฆานะ ซงรสอนไมเปนทสบายดวยชวหา ซงโผฏฐพพะอนไมเปนทสบายดวยกาย ซงธรรมารมณอน ไมเปนทสบายดวยมโนแลว ราคะกไมตามกาจดจต เธอมจตไมถกราคะตามกาจดแลว ไมพงเขาถงความตาย หรอทกขปางตาย. ดกอนสนกขตตะ เราอปมาเปรยบเทยบดงน เพอใหรเนอความในอปมาน คาวาแผล เปนชอของอายตนะภายใน โทษคอพษ เปนชอของตณหา เครองตรวจเปนชอของสต ศสตราเปนชอของปญญาของพระอรยะหมอผาตดเปนชอของตถาคตผไกลจากกเลส ตรสรเองโดยชอบแลว ดกอนสนกขตตะ ขอทภกษนนทาความสารวมในอายตนะอนเปนทกระทบ ๖ อยางรดงนวา อปธเปนรากเหงาแหงทกข จงเปนผปราศจากอปธ พนวเศษแลวในธรรมเปนทสนอปธ จกนอมกายหรอปลอยจตไปในอปธ นนไมใชฐานะทมไดเปรยบเหมอนภาชนะมนาดมเตมเปยม ถงพรอมดวยส ดวยกลน ดวยรสแตระคนดวยยาพษ เมอบรษผรกชวต ยงไมอยากตาย ปรารถนาสข เกลยดทกข พงมาพบเขา ดกอนสนกขตตะ เธอสาคญความขอนนเปนไฉน บรษนนจะพงดมนาทเตมเปยมภาชนะนนทง ๆ ทรวา ดมแลวจะเขาถงความตายหรอทกขปางตาย บางไหมหนอ. ส. ขอนหามไดเลย พระพทธเจาขา. [๗๘] พ. ดกอนสนกขตตะ ฉนนนเหมอนกนแล ขอทภกษนนทาความสารวมในอายตนะอนเปนทกระทบ ๖ อยาง รดงนวา อปธเปนรากเหงา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 118แหงทกข จงเปนผปราศจากอปธ พนวเศษแลวในธรรมเปนทสนอปธ จก นอมกายหรอปลอยจตไปในอปธ นนไมใชฐานะทมได ดกอนสนกขตตะเปรยบเหมอนงพษ มพษรายแรง เมอบรษผรกชวต ยงไมอยากตาย ปรารถนาสข เกลยดทกข พงมาพบเขา ดกอนสนกขตตะ เธอจะสาคญความขอนนเปนไฉน บรษนนจะพงยนมอหรอหวแมมอใหแกงพษ ทมพษรายแรงนนทง ๆ ทรวา ถกงกดแลว จะถงตาย หรอทกขปางตาย บางไหมหนอ. ส. ขอนหามไดเลย พระพทธเจาขา. [๗๙] พ. ดกอนสนกขตตะ ฉนนนเหมอนกนแล ขอทภกษนนทาความสารวมในอายตนะเปนทกระทบ ๖ อยาง รดงนวา อปธเปนรากเหงาแหงทกข จงเปนผปราศจากอปธ พนวเศษแลวในธรรมเปนทสนอปธ จกนอมกายหรอปลอยจตไปในอปธ นนไมใชฐานะทมได. พระผมพระภาคเจาไดตรสภาษตนแลว พระสนกขตตะ ลจฉวบตรชนชมยนดภาษตของพระผมพระภาคเจาแล. จบ สนกขตตสตรท ๕

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 119 อรรถกถาสนกขตตสตร

สนกขตตสตร มคาเรมตนวา ขาพเจาไดฟงมาแลวอยางนดงน. พงทราบวนจฉยในสนกขตตสตรนนดงตอไปน. พระอรหตชอวาอญญา. บทวา พยากตา ความวา อญญา คอ พระอรหต ทานกลาวดวยบททง ๔ มอาทวา อธมาเนน ความวา เปนผมความสาคญธรรมทตนยงไมถงวาถงแลว มความสาคญผดวา พวกเราไดบรรลแลวดงน. บทวา เอว เอตก สนกขตต ตถาคตสส โหต ความวา ดกอนสนกขตตะ ในการทพวกภกษเหลาน พยากรณพระอรหตน ตถาคตมความดารอยางนวา ฐานะนยงไมแจมแจง ยงมดอยสาหรบภกษทงหลายเหลานน ดวยเหต ภกษเหลานนจงเปนผมความสาคญในธรรมทตนยงไมไดบรรลวาบรรลแลว เอาเถด เราตถาคตแสดงธรรมแกภกษเหลานน ทาใหบรสทธใหปรากฏ.บทวา อถ จ ปนเธกจเจ ฯปฯ ตสส โหต อถตต ความวา พระผม-พระภาคเจา ทรงแสดงธรรมแกพวกภกษผปฏบตในเรองทมโมฆบรษบางพวกตงอยในอจฉาจาร พระผมพระภาคเจากทรงเหนวาโมฆบรษเหลานนเรยนปญ-หานแลว ไมรเลย กทาเหมอนร เมอยงไมถงกสาคญวาถง จกเทยวโพนทนาคณวเศษไปในตามนคมเปนตน ขอนนกจกไมเปนประโยชน จกเปนทกขแกโมฆบรษเหลานนตลอดกาลนาน. พระดารทเกดขนแตพระตถาคตวา เราจกแสดงธรรมเพอประโยชนแกผปฏบต ยอมจะเปลยนแปลงไป เพราะเหตทพวกโมฆบรษตงอยในอจฉาจารดวยอาการอยางน ทรงหมายเอาขอความนนจงไดตรสคาน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 120 บทวา โลกามสาธมตโต ความวา นอมไป คอโนมไป โอนไป เงอมไป ในกามคณ ๕ อนเปนเหยอลอของวฏฏะ เปนเหยอลอของกามและ เปนเหยอลอของโลก. บทวา ตปปฏรป ไดแกมกามคณเปนสภาวะ. บทวาอาเนชปฏส ยตตาย แปลวา เกยวกบอาเนญชสมาบต. บทวา ส เสยยแปลวา พงกลาว. บทวา อาเนญชส โยชนน ห โข วส ยตโต ไดแกไมคลกคลดวยการเกยวของในอาเนญชสมาบต. บทวา โลกามสาธมตโตความวา กพระเถระเหนปานน ครองจวรปอน ๆ ถอบาตรดนไปยงปจจนต-ชนบทกบพระทเหมอนกบคน ๒-๓ รป ในเวลาเขาบานไปบณฑบาต พวกมนษยเหนแลว พากนกลาววา ทานผถอมหาบงสกลมาแลว ตางกตระเตรยมขาวตมและขาวสวยเปนตน ถวายทานโดยเคารพ. เมอทานฉนเสรจ ไดฟงอนโมทนาแลวกลาววา ทานเจาขา ถงวนพรงนกขอนมนตทานเขามาบณฑบาตในทนแหละ. พระเถระกลาววา อยาเลย อบาสกทงหลาย แมวนน ทานกถวายมากแลว. ชนทงหลายกลาววา ทานเจาขา ถาอยางนนขอทานทงหลายพงอยในทนตลอดพรรษา ดงน ใหพระเถระรบนมนตแลวถามทางไปยงวหาร. ภกษทงหลายถอเสนาสนะในวหารนนแลว เกบบาตรและจวร. ในเวลาเยน ภกษเจาถนรปหนงไดถามภกษเหลานนวา พวกทานเทยวบณฑบาตทไหน ? พระอาคนตกะ ตอบวา ในบานโนน. ถามวา ภกษาสมบรณหรอ ตอบวา สมบรณขอรบ มนษยทงหลายมศรทธาเหนปานนยงมอย.ถามวา คนเหลานนจะเปนเชนน เฉพาะวนนหรอหนอ ? หรอเปนเชนนเปนนจเลย ? ตอบวา มนษยเหลานนมศรทธาเชนนเปนนจ วหารนอาศยคนเหลานนเทานนจงเจรญดงน ตอแตนน พวกภกษผถอปงสกลกจวรกงคธดงคเหลานน กลาวสรรเสรญคณของคนเหลานนบอย ๆ กลาวตลอดหมดทงวนแมกลางคนกกลาว. ดวยเหตมประมาณเพยงน ศรษะของผตงอยในอจฉาจาร

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 121กหลดไป ตองกแตก. พงทราบบคคลผนอมใจไปในโลกามส ดวยประการ ฉะน. บดน เมอจะทรงแสดงบคคลผไดอาเนญชสมาบต ผสาคญผด จงตรสวา าน โข ปน ดงนเปนตน. บทวา อาเนชาธมตตสส ความวา ผนอมไป คอโนมไป โอนไป เงอมไปในสมาบต ๖ มในเบองตาอนเวนจากเครองหวนไหว คอกเลสะ บทวา เส ปวตเต แปลวา นนหลดไปแลว. เพราะอามส คอ กามคณ ๕ ยอมปรากฏแกผไดสมาบต ๖ ผสาคญผดเหมอนใบไมเหลองหลดจากขวฉะนน. ดวยเหตนจงตรสคานน. บดน เพอจะทรงแสดงถงความลาบาก ของผไดอากญจญญายตน-สมาบตซงสาคญผด จงตรสคาวา าน โข ปน ดงน เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา เทวธา ภนนา (แตก ๒ ซก) ไดแก แตกตรงกลาง(หกกลาง). บทวา อปปฏสนธกา ความวา หนกอนเลก ขนาดหลงแผนหนอาจยาตอใหตดกนดวยชนหรอยางเหนยว. แตทานหมายเอาหนกอนใหญขนาดเทาเรอนยอด จงกลาวคาน . บทวา เส ภนนา ไดแก ภนน แปลวา มนแตกแลว เบองตายอมเปนเหมอนหนแตกออก ๒ ซก (หก ๒ ทอน)สาหรบผไดสมาบตสงขนไป. ยอมไมเกดความคดวา เราจกเขาสมาบตนนดงน ดวยเหตนน จงตรสคานน . บทวา อาเนชสโชเนห วส ยตโตความวา คลกคลดวยการประกอบในอาเนญชสมาบต. บดน เมอจะทรงแสดงถงความลาบากของทานผไดเนวสญญานาสญ-ญายตนสมาบตผสาคญผด จงตรสวา าน โข ปน ดงนเปนตน. ในบทเหลานน บทวา เส วนเต ไดแก ความเกยวของในอากญจญญายตนะนน อนผไดเนวสญญานาสญญายตนสมาบตตายแลว เกดขน จรงอย สมาบตเบองตา ยอมปรากฏเปนเหมอนตายแลว สาหรบผไดสมาบต ๘ ยอมไมเกด

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 122ความคดวา เราจกเขาสมาบตอก ดวยเหตนน จงตรสคา (วา เส วนเต) นน. บดน เมอจะทรงแสดงความลาบากของพระขณาสพ จงตรสวาาน โข ปน ดงนเปนตน บรรดาบทเหลานน บทวา เส อจฉนเนไดแก ความเกยวของในเนวสญญานาสญญายตนสมาบตนนอนผนอมใจไปในพระนพพานโดยชอบ ตดขาดแลว. เพราะสมาบตเบองตา ยอมปรากฏเหมอนตาลรากขาด. สาหรบผไดสมาบตเบองสง ยอมไมเกดความคดทวา เราจกเขาสมาบตนน ดงน ดวยเหตนน จงตรสคาน. คาวา าน โข ปเนต จ ดงน เปนอนสนธอนหนง จรงอยพ ระผมพระภาคเจาตรสความลาบากของทานผไดสมาบต ทงทสาคญผดทงทเปนพระขณาสพไวในหนหลง. แตสาหรบทานทเปนสกขวปสสก ทงทสาคญผดทงทเปนพระขณาสพ มไดตรสไว. เพอทรงแสดงความลาบาก แหงทานแมทงสอง (คอผไดสมาบตและสกขวปสสก) เหลานนจงทรงเรมเทศนาน กคานนนทานคดคาน เพราะเมอกลาวความลาบากของทานผไดสมาบต ทสาคญผดยอมเปนอนกลาว สาหรบทานทเปนสกขวปสสก ทงทานทสาคญผด และเมอกลาวความลาบากของทานผไดสมาบตทเปนพระขณาสพ กเปนอนกลาวสาหรบทานทเปนสกขวปสสกแมทเปนพระขณาสพดวย. แตเพอจะตรสสปปายะและอสปปายะของภกษทงสองเหลานน จงทรงเรมเทศนาน. ในขอนน พงมอธบายดงตอไปน. สาหรบปถชน อารมณยงไมเปนสปปายะ กชางเถอะ แตสาหรบพระขณาสพอยางไรจงไมเปนสปปายะเลา ? ไมเปนสปปายะแกปถชนดวยอารมณใด กไมเปนสปปายะเลยแมแกพระขณาสพ แมดวยอารมณนน. ขนชอวายาพษ รแลวกนกตาม กคงเปนยาพษอยนนเอง. อนพระขณาสพจะพงเปนผไมสงวร เพราะคดวาเราเปนพระขณาสพ ดงน กหาไม แมพระขณาสพกควรจะเปนผขะมกเขมนจงจะควร.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 123 ในบทเหลานน บทวา สมเณน ไดแก พทธสมณะ. บทวา ฉนทราคพยาปาเทน ความวา โทษอนเปนพษ คอ อวชชานน ยอมแปรปรวน ยอมกาเรบดวยฉนทราคะ และพยาบาท. บทวา อสปปายานไดแก อารมณทไมเจรญใจ. บทวา อนทธ เสยย ไดแก พงทาใหรวงโรยคอใหเหยวแหง. บทวา สอปาทเสส ไดแก สงทยดถอเปนสวนเหลอ กสงทพงยดมน คอสงทยดถอนทานเรยกวา อปาท. บทวา อล จ เตอนตภยาย ความวาไมสามารถทาอนตรายแกชวตของทาน. ธลและละอองมละอองขาวเปลอกเปนตน ชอวา รโชสก . บทวา อสจวสโทโส ไดแกโทษอนเปนพษนนดวย. บทวา ตทภเยน ไดแก ดวยกรยาอนไมเปนสปปายะ และโทษอนเปนพษทงสองนน. บทวา ปถตต ไดแก ความเปนแผลใหญ. ในคาวา เอวเมว โข น พงเหนโทษอนมพษ คอ อวชชาทยงละไมได เหมอนการถอนลกศรอนมเชอ พงเหนเวลาทไมสารวมในทวารทง๖ เหมอนภาวะคอการทรงอย แหงกรยาอนไมสบาย การบอกคนสกขาแลวเวยนมาเพอความเปนคนเลว เหมอนการตาย เพราะแผลบวมขนดวยเหต ๒ประการนน พงเหนการตองอาบตหนก เศราหมองอยางใดอยางหนง เหมอนทกขปางตาย. แมในฝายขาว. พงทราบการเปรยบเทยบดวยความอปมา โดยนยนแหละ. สตในคาวา สตยา เอต อธวจน นมคตเหมอนปญญา. โลกย-ปญญา ยอมมไดดวยปญญาอนเปนโลกยะ โลกตรปญญายอมมไดดวยปญญาอนเปนโลกตระ บทวา อรยาเยต ปาย ไดแก วปสสนาปญญา อนบรสทธ.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 124 บดน เมอจะทรงแสดงกาลงของพระขณาสพ จงตรสคาวา โส วต ดงนเปนตน. ในบทเหลานน บทวา ส วตการ ไดแก ผมปกตปด. บทวาอต วทตวา นรปธ ความวา เพราะรอยางนแลวละอปธคอกเลส ยอมเปนผไมมอปธ อธบายวา ยอมเปนผไมมอปาทาน. บทวา อปธสงขเย วมตโตความวา นอมไปแลวโดยอารมณในพระนพพานอนเปนทสนไปแหงอปธทงหลาย. บทวา อปธสม ไดแก ในอปธคอกาม. บทวา กาย อปส หรสสตความวา จกยงกายใหตดอย. ทานอธบายวา ขอทพระขณาสพพนแลวดวยอารมณในนพพานอนเปนทสนตณหา จกนอมกายเขาไปหรอจกยงจตใหเกดขน เพอเสพกามคณ ๕ นน มใชฐานะทจะมได. คาทเหลอในทกแหงงายทงนนแล. จบ อรรถกถาสนกขตตสตรท ๕

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 125 ๖ อาเนญชสปปายสตร

วาดวยปฏปทาสวนโลกยะและโลกตระ

[๘๐] ขาพเจาไดฟงมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยทนคมชอกมมาสธรรมของชาวกร ในแควนกร. สมยนน พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายวาดกอนภกษทงหลาย ภกษเหลานน ทลรบพระดารสแลว. [๘๑] พระผมพระภาคเจาไดตรสดงนวา ดกอนภกษทงหลาย กามไมเทยง เปนของวางเปลา เลอนหายไปเปนธรรมดา ลกษณะของกามดงน ไดทาความลอลวงเปนทบนถงของคนพาล กามทงทมในภพน ทงทมในภพภายหนา และกามสญญาทงทมในภพน ทงทมในภพภายหนาทงสองอยางน เปนแกงแหงมาร เปนวสยแหงมาร เปนเหยอแหงมาร เปนโคจรของมาร บาปอกศลทางใจเหลาน คอ อภชฌาบาง พยาบาทบาง สารมภะบาง เปนอยในกามน กามนนเอง ยอมเปนอนตรายแกอรยสาวก ผตามศกษาอยในธรรมวนยน. [๘๒] ดกอนภกษทงหลาย อรยสาวกยอมพจารณาเหนในเรองกามนนดงนวา กามทงทมในภพน ทงทมในภพภายหนา และกามสญญาทงทมในภพน ทงทมในภพภายหนา ทงสองอยางน เปนแกงแหงมาร เปนวสยแหงมาร เปนเหยอแหงมาร เปนโคจรของมาร บาปอกศลทางใจเหลาน คออภชฌาบาง พยาบาทบาง สารมภะบาง เปนไปอยในกามน กามนนเองยอมเปนอนตรายแกอรยสาวกผตามศกษาอยในธรรมวนยน ถากระไรเราพงมจตเปนมหคคตะอยางไพบลย อธษฐานใจครอบโลกอย เพราะเมอเรามจตเปน

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 126มหคคตะอยางไพบลย อธษฐานใจครอบโลกอย บาปอกศลทางใจ คออภชฌา กด พยาบาทกด สารมภะกด นนจกไมม เพราะละอกศลเหลานนได จตของเราทไมเปนกามาวจรนนแหละ จกกลายเปนจตหาประมาณมได อนเราอบรมดแลว เมออรยสาวกนนปฏบตแลวอยางน เปนผมากดวยปฏปทานนอย จตยอมผองใสในอายตนะ เมอมความผองใสกจะเขาถงอาเนญชสมาบตหรอจะนอมใจไปในปญญาไดในปจจบน เมอตายไป ขอทวญญาณอนจะเปนไปในภพนน ๆ พงเปนวญญาณเขาถงสภาพหาความหวนไหวมได นนเปนฐานะทมได ดกอนภกษทงหลาย นเราเรยกวา ปฏปทามอาเนญชสมาบตเปนทสบายขอท ๑. [๘๓] ดกอนภกษทงหลาย ยงมอกขอหนง อรยสาวกพจารณาเหนดงน ซงกามทงทมในภพน ทงทมในภพภายหนา และกามสญญาทงทมในภพน ทงทมในภพภายหนา ซงรปบางชนดและรปทงหมด คอ มหาภต ๔และรปอาศยมหาภตทง ๔ เมออรยสาวกนนปฏบตแลวอยางน ดวยประการนเปนผมากดวยปฏปทานนอย จตยอมผองใสในอายตนะ เมอมความผองใสกจะเขาถงอาเนญชสมาบตหรอจะนอมใจไปในปญญาไดในปจจบน เมอตายไป ขอทวญญาณอนจะเปนไปในภพนน ๆ พงเปนวญญาณเขาถงสภาพหาความหวนไหวมได นนเปนฐานะทมได ดกอนภกษทงหลาย นเราเรยกวา ปฏปทามอาเนญชสมาบตเปนทสบายขอท ๒. [๘๔] ดกอนภกษทงหลาย ยงมอกขอหนง อรยสาวกยอมพจารณาเหนดงนวา กามทงทมในภพน ทงทมในภพภายหนา และกามสญญาทงทมในภพน ทงทมในภพภายหนา. รปทงทมในภพน ทงทมในภพภายหนา และรปสญญาทงทมในภพน ทงทมในภพภายหนา ทงสองอยางน เปนของไมเทยงสงใดไมเทยง สงนน ไมควรยนด ไมควรบนถง ไมควรตดใจ เมออรยสาวก

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 127นนปฏบตแลวอยางน เปนผมากดวยปฏปทานนอย จตยอมผองใสในอายตนะ เมอมความผองใสกจะเขาถงอาเนญชสมาบต หรอจะนอมใจไปในปญญาไดในปจจบน เมอตายไป ขอทวญญาณอนจะเปนไปในภาพนน ๆ พงเปนวญญาณเขาถงสภาพหาความหวนไหวมได นนเปนฐานะทมได ดกอนภกษทงหลายนเราเรยกวา ปฏปทามอาเนญชสมาบตเปนทสบายขอท ๓. [๘๕] ดกอนภกษทงหลาย ยงมอกขอหนง อรยสาวกยอมพจารณาเหนดงนวา กามทงทมในภพน ทงทมในภพภายหนา และกามสญญาทงทมในภพน ทงทมในภพภายหนา รปทงทมในภพน ทงทมในภพภายหนาและรปสญญาทงทมในภพน ทงทมในภพภายหนา และอาเนญชสญญาทงหมดน ยอมดบไมมเหลอในทใด ทนนคออากญจญญายตนะอนดประณต เมออรย-สาวกปฏบตแลวอยางน เปนผมากดวยปฏปทานนอย จตยอมผองใสในอาย-ตนะ เมอมความผองใสกจะเขาถงอากญจญญายตนะ หรอจะนอมใจไปในปญญาไดในปจจบน เมอตายไป ขอทวญญาณอนจะเปนไปในภพนน ๆ พงเปนวญญาณเขาถงภพอากญจญญายตนะ นนเปนฐานะทมได ดกอนภกษทงหลาย นเราเรยกวา ปฏปทามอากญจญญายตนสมาบตเปนทสบายขอท ๑. [๘๖] ดกอนภกษทงหลาย ยงมอกขอหนง อรยสาวกอยในปากดอยทโคนไมกด อยในเรอนวางกด ยอมพจารณาเหนดงนวา สงนวางเปลาจากตนหรอจากความเปนของตน เมออรยสาวกนนปฏบตแลวอยางน เปนผมากดวยปฏปทานนอย จตยอมผองใสในอายตนะ เมอมความผองใสกจะเขาถงอากญจญญายตนะ หรอจะนอมใจไปในปญญาไดในปจจบน เมอตายไป ขอทวญญาณอนจะเปนไปในภพนน ๆ พงเปนวญญาณเขาถงภพอากญจญญายตนะนนเปนฐานะทมได ดกอนภกษทงหลาย นเราเรยกวา ปฏปทามอากญจญ-ญายตนสมาบตเปนทสบายขอท ๒.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 128 [๘๗] ดกอนภกษทงหลาย ยงมอกขอหนง อรยสาวกยอมพจารณา เหนดงนวา เราไมมในทไหนๆ สงนอยหนงของใคร ๆ หามในเรานนไม และสงนอยหนงของเรากหามในทไหน ๆ ไม ในใคร ๆ ยอมไมมสงนอยหนงเลยเมออรยสาวกนน ปฏบตแลวอยางน เปนผมากดวยปฏปทานนอย จตยอมผองใสในอายตนะ เมอมความผองใส กจะเขาถงอากญจญญายตนะ หรอจะนอมใจไปในปญญาไดในปจจบน เมอตายไป ขอทวญญาณอนจะเปนไปในภพนนๆ พงเปนวญญาณเขาถงภพอากญจญญายตนะ นนเปนฐานะทมได ดกอนภกษทงหลาย นเราเรยกวา ปฏปทามอากญจญญายตนะ สมาบตเปนทสบายขอท ๓. [๘๘] ดกอนภกษทงหลาย ยงมอกขอหนง อรยสาวกยอมพจารณาเหนดงนวา กามทงทมในภพน ทงทมในภพภายหนา และกามสญญา ทงทมในภพน ทงทมในภพหนา. รปทงทมในภพน ทงทมในภพภายหนาอย และรปสญญาทงทมในภพน ทงทมในภพภายหนา และอาเนญชสญญา อากญจญญาย-ตนสญญา สญญาทงหมดน ยอมดบไมมเหลอในทใด ทนนคอเนวสญญานา-สญญายตนะอนด ประณต เมออรยสาวกปฏบตแลวอยางน เปนผมากดวยปฏ-ปทานนอย จตยอมผองใสในอายตนะ เมอมความผองใสกจะเขาถงเนวสญญานาสญญายตนะ หรอจะนอมใจไปในปญญาไดในปจจบน เมอตายไป ขอทวญญาณอนจะเปนไปในภพนน ๆ พงเปนวญญาณเขาถงภพเนวสญญานาสญ-ญายตนะ นนเปนฐานะทมได ดกอนภกษทงหลาย นเราเรยกวา ปฏปทามเนวสญญานาสญญายตนสมาบตเปนทสบาย. [๙๘] เมอพระผมพระภาคเจาตรสแลวอยางน ทานพระอานนทไดทลพระผมพระภาคเจาดงนวา ขาแตพระองคผเจรญภกษในธรรมวนยนเปนผปฏบตแลวอยางน ยอมไดอเบกขาโดยเฉพาะ ดวยคดวา สงทไมมกไมพงมแกเรา และจกไมมแกเรา เราจะละสงทกาลงมอย และมมาแลวนน ๆ เสย

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 129ขาแตพระองคผเจรญ ภกษนนพงปรนพพานหรอหนอ หรอวาไมพงปร- นพพาน. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนอานนท ภกษบางรปพงปรนพพานในอตภาพนกม บางรปไมพงปรนพพานในอตภาพนกม. อา. ขาแตพระองคผเจรญ อะไรหนอแล เปนเหต เปนปจจยใหภกษบางรปปรนพพานในอตภาพนกม บางรปไมปรนพพานในอตภาพนกม. [๙๐] พ. ดกอนอานนท ภกษในธรรมวนยน เปนผปฏบตแลวอยางน ยอมไดอเบกขาโดยเฉพาะดวยคดวา สงทไมมกไมพงมแกเรา และจกไมมแกเรา เราจะละสงทกาลงมอย และมมาแลวนน ๆ เสย เธอยนดบนถง ตดใจอเบกขานนอย เมอเธอยนด บนถง ตดใจอเบกขานนอยวญญาณยอมเปนอนอาศยอเบกขานน ยดมน อเบกขานน ดกอนอานนท ภกษผมความยดมนอย ยอมปรนพพานไมได. อา. ขาแตพระองคผเจรญ กภกษนนเมอเขาถอเอา จะเขาถอเอาทไหน. พ. ดกอนอานนท ยอมเขาถอเอาเนวสญญานาสญญายตนภพ. อา. ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคขอทราบวา ภกษนนเมอเขาถอเอา ชอวายอมเขาถอเอาแดนอนประเสรฐสดทควรเขาถอเอาหรอ. พ. ดกอนอานนท ภกษนนเมอเขาถอเอา ยอมเขาถอเอาแดนอนประเสรฐสดทควรเขาถอเอาได กแดนอนประเสรฐสดทควรเขาถอเอาไดน คอ เนวสญญานาสญญายตนะ. [๙๑] ดกอนอานนท ภกษในธรรมวนยน เปนผปฏบตแลวอยางน ยอมไดเฉพาะอเบกขาดวยคดวา สงทไมมกไมพงมแกเรา และจกไมมแกเรา เราจะละสงทกาลงมอย และมมาแลวนน ๆ เสย เธอไมยนด ไมบนถง ไมตดใจอเบกขานนอย เมอเธอไมยนด ไมบนถง ไมตดใจอเบกขานน

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 130อย วญญาณกไมเปนอนอาศยอเบกขานน และไมยดมน อเบกขานน ดกอนอานนท ภกษผไมมความยดมน ยอมปรนพพานได. อา. นาอศจรรยจรง พระพทธเจาขา ไมนาเปนไปได พระพทธ-เจาขา อาศยเหตน เปนอนวา พระผมพระภาคเจาตรสบอกปฏปทาเครองขามพนโอฆะแกพวกขาพระองคแลว ขาแตพระองคผเจรญ วโมกขของพระอรยะเปนไฉน. [๙๒] พ. ดกอนอานนท อรยสาวกในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนดงน ซงกามทงทมในภพน ทงทมในภพภายหนา และกามสญญาทงทมในภพน ทงทมในภพภายหนา ซงรปทงทมในภพน ทงทมในภพภายหนาและรปสญญาทงทมในภพน ทงทมในภพภายหนา ซงอาเนญชสญญาซงอากญ-จญญายตนสญญา ซงเนวสญญานาสญญายตนสญญา ซงสกกายะเทาทมอยนซงอมตะ คอความหลดพนแหงจตเพราะไมถอมน ดกอนอานนท ดวยประ-การนแล เราแสดงปฏปทามอาเนญชสมาบตเปนทสบายแลว เราแสดงปฏปทามอากญจญญายตนสมาบตเปนทสบายแลว เราแสดงปฏปทามเนวสญญานา-สญญายตนสมาบตเปนทสบายแลว อาศยเหตน เปนอนเราแสดงปฏปทาเครองขามพนโอฆะ คอวโมกขของพระอรยะแลว ดกอนอานนท กจใดอนศาสดาผแสวงหาประโยชนเกอกลผอนเคราะห อาศยความอนเคราะหพงทาแกสาวกทงหลาย กจนนเราทาแลวแกพวกเธอ ดกอนอานนท นนโคนไม นนเรอนวางเธอทงหลายจงเพงฌาน อยาประมาท อยาไดเปนผเดอดรอนในภายหลงนเปนคาพราสอนของเราแกพวกเธอ. พระผมพระภาคเจาไดตรสสภาษตนแลว ทานพระอานนท ชนชมยนดภาษตของพระผมพระภาคเจาแล. จบ อาเนญชสปปายสตรท ๖

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 131 อรรถกถาอาเนญชสปปายสตร

อาเนญชสปปายสตร มคาเรมตนวา ขาพเจาไดฟงมาแลวอยางน :- พงทราบวนจฉยในพระสตรนน ดงตอไปน. บทวา อนจจา คอชอวาไมเทยง เพราะอรรถวามแลวกลบไมม. บทวา กามา หมายถงวตถกามบาง กเลสกามบาง. บทวา ตจฉา คอ ชอวาวางเปลา เพราะเวนจากแกนสาร คอ ความเทยง ความยงยน และความเปนตวตน แตไมควรถอวาไมม ทานอธบายวา เพราะเมอพดวา กามอเปลา ชอวากามอไมม หามได. กสภาวะอนใด ไมมอะไร ๆ ในภายใน สภาวะอนนนเรยกวา วางเปลา. บทวา มสา แปลวา หายไป. บทวา โมสธมมา ความวา มการหายไปเปนสภาวะ คอ ไมปรากฏ เหมอนนา เหมอนสวน และเหมอนเงนทอง ทหายไป ไมปรากฏเหมอนเหนในฝน ๒ - ๓ วนกหายไป ดวยเหตนน จงตรสวา มการหายไปเปนธรรมดา. บทวา มายากตเมต ความวา ยอมปรากฏ เหมอนทานาใหเหนเปนแกวมณ ทาใบพทราใหเหนเปนกหาปณะกหรอสงอนๆ เมอคนยนใกล ๆ มองดสงเหนปานนน ของกจะปรากฏเหมอนอยางนน แตเมอเลยทใกลไป สงนน ๆ กปรากฏเปนปกตอยางเดม. แมกามทงหลายกอยางนนเหมอนกน ทานกลาววา ทาความลวง เพราะอรรถวาปรากฏเปนอกอยางหนง. อกอยางหนง นกเลนกล เอานาเปนตน มาแสดงลวงโดยทาใหเหนเปนแกวมณเปนตน ฉนใด แมกามทงหลายกฉนนนแสดงลวงสภาวะทไมเทยงเปนตน โดยใหเหนวา เทยง เปนตน เพราะเหตนนทานจงกลาววา ทาการลวง เพราะอรรถวา เปนตวลวง. บทวา พาลลาปนความวา ชอวาเปนทบนถงของคนพาลเพราะทาใหคนพาลบนถงอยางนวา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 132บตรของเรา ธดาของเรา เงนของเรา ทองของเรา ดงน. บทวา ทฏธมมกา กามา ไดแก กามคณ ๕ อน เปนของมนษย. บทวา สมปรายกา ไดแกกามทเหลอเวน กามคณ ๕. บทวา ทฏธมมกา กามสา ไดแกสญญาอนปรารภกามของมนษยเกดขน. บทวา อภยเมต มารเธยยความวา กามดวย กามสญญาดวย เหลานน แมทงสองนนกเปนบวงแหงมาร. เพราะวามารยอมใชอานาจอยเหนอชนทงหลายผยดถอกามและสญญาทงสองนน. คาวา อภยเมต มารเธยย ดงน ตรสหมายเอาอานาจของมารนน. ชนเหลาใด ยดถอกามเหลานน มารยอมใชอานาจเหนอชนเหลานนทรงหมายเอาอานาจของมารนนจงตรสวา นนเปนวสยของมาร. แมในบาลวามารสเลส วสโย เปนตน เหมอนอยางวสยของโจฬะ กเรยกวาโจฬวสยวสยของปณฑะ กเรยกวา ปณฑวสย วสยของสงวรทงหลายกเรยกวา สงวรวสยฉะนน มารกยอมโปรยกามคณ ๕ ประดจพชผกไว กชนเหลาใดยดถอเอากามคณ ๕ นน มารยอมใชอานาจเหนอชนเหลานน เพราะเหตนน จงตรสวานนเปนเหยอของมาร ดงน. เหมอนอยางวา สตวทงหลายมชาง เปนตนยอมใชอานาจเหนอภมประเทศใด ภมประเทศนน เรยกวา ถนชาง ถนมาถนแพะ ฉนใด ชนเหลาใดยดถอกามคณ ๕ เหลานน มารยอมใชอานาจเหนอชนเหลานน เพราะเหตนน จงตรสวานน เปนโคจร (ถน) ของมารดงนฉนนน. บทวา เอตถ ไดแกในกามเหลานน. บทวา มานสา คอ เกดในจต. ในขอนน พงมคาถามวา อภชฌามลกษณะเพง ปรารภกามทงสองอยาง และสารมภะ มลกษณะแขงดเกนกวาเหต จะเกดขนกชางเถด สวนพยาบาทเกดขนอยางไร ? พงตอบวา ยอมเกดขนไดอยางน คอ เมอของเรา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 133แมถกชงไปกเศราโศก แมขาดไปกเศราโศก. แมมความสาคญวาถกชงไปก เศราโศก ความขนเคอง ความขดแคนของจตเหนปานน. บทวา เตว อรยสาวกสส ไดแก เตว อรยสาวกสส. ว อกษร เปนเพยงอาคมสนธ(การตอโดยลงตวอกษร). บทวา อธ มนสกขโต ความวา กเลสทง ๓เหลานน ยอมทาอนตรายแกพระอรยสาวกผศกษาอยในพระศาสนาน. บทวาอภภยย โลก ไดแก ครอบงาโลก คอ กามคณ. บทวา อธฏาย มนสาไดแก อธษฐานอารมณของฌานดวยจต บทวา อปรตต ไดแก กามาวจรจตชอปรตตะ. มหคคตจต ชอวา อปรตตะ เพราะปฏเสธกามาวจรจตนน.แมคาวา ปมาณ ไดแก กามาวจรจตนนเอง. รปาวจรจต อรปาวจรจต ชอวา อปปมาณ. กคาวา สภาวต น ไมใชชอของกามาวจรจตเปนตน แตเปนชอของโลกตรจตเทานน. เพราะฉะนน ดวยอานาจของคาวา สภาวตนน คาวา อปรตต อปปมาณ สภาวต ดงน ทงหมด ควรเปนชอของโลกตระเทานน. บทวา ตพพหลวหารโน ความวา กระทาปฏปทานนนนแหละใหมากอยดวยการหามกามเสยได. บทวา อายตเน จตต ปสทต ไดแกจตยอมผองใสในเหต. กเหตในคาวา อายตเน จตต ปสทต น คออะไร ?คอพระอรหตหรอวปสสนาของพระอรหต จตตถฌาน หรอ อปจารของจตตถฌาน. ในคาวา สมปสาเท สต น ความผองใสม ๒ อยาง คอความผองใสดวยการนอมใจเชอ และความผองใสดวยการไดมา. กเมอมหา-ภตรปเปนตน ปรากฏแกพระโยคาวจร ผเรมตงวปสสนา เพอพระอรหตอยมหาภตรปเหลานน ยอมปรากฏ อปาทายรปยอมปรากฏ นามรปยอมปรากฏโดยทานองใด. ปจจยทงหลายยอมปรากฏโดยประการทงปวง วปสสนาอนมลกษณะของคนเปนอารมณยอมปรากฏโดยทานองนน. ความหวงในพระอรหตทยงไมไดนนแลวา เราจกยดเอาพระอรหตใหไดในวนน ดงนน ยอมตงอย

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 134ชอวา ยอมไดความนอมใจเชอ อกอยางหนง พระโยคาวจรทาตตยฌานให เปนบาท ทากสณบรกรรมเพอตองการจตตถฌาน พจารณาเหนการขมนวรณเปนตน ยอมขมนวรณเหลานได โดยทานองใดกเลสทงหลายยอมสงบ สต ยอมตงมน สงขารปรากฏชดแจมแจง เหมอนโลกอนปรากฏแกทานผไดทพยจกษ. จตตปบาทยอมตงมนดวยอปจารสมาธ เหมอนตดอย ทกอนปนฉาบ ความหวงในฌานทยงไมได วาเราจกทาจตตถฌานใหเกด ในวนนแหละดงน ยอมตงอย ชอวา ไดเฉพาะการนอมใจเชอ โดยทานองนน นชอวาความผองใส ดวยการนอมใจเชอ. เมอความผองใสนมอย. กทานผใดไดพระอรหตหรอ จตตถฌาน จตของทานผนน ยอมผองใสแท. กในทน เพราะพระบาลวากจตยอมผองใสในอายตนะ การไดวปสสนาเพอพระอรหตและอปจารแหงจตตถฌาน พงทราบวา ความผองใสดวยการได. จรงอย วปสสนาเปนเหตแหงการนอมใจเชอดวยปญญา อปจารเปนเหตแหงการถงอาเนญชสมาบต. ในคานทวาเขาถงอาเนญชสมาบตหรอนอมใจเชอดวยปญญาในปจจบน ดงน พงเปลยนบทน เสย (บาง) วา นอมใจเชอดวยปญญา หรอ เขาถงอาเนญชสมาบตในปจจบน ดงน แลวพงทราบเนอความ (ตามนน ). ทานอธบายวา เมอความผองใสนนมอย ยอมนอมใจเชอดวยปญญาในปจจบน อธบายวา ทาใหแจงพระอรหต. หรอวา เมอยงไมรแจงพระอรหตนน ยอมเขาถงอาเนญชสมาบต. อกอยางหนง บทวาปาย อธมจจต ไดแก ทาอรหตมรรคใหเกดขน. หรอวาเมอยงไมรแจงอรหตมรรคนน ยอมเขาถงอาเนญชสมาบต. เมอไมอาจทาแมอรหต-มรรคใหเกด ยอมทาใหแจงสจจะ ๔ ในปจจบน หรอวา เมอยงไมรแจงสจจะ ๔ นน ยอมเขาถงอาเนญชสมาบต.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 135 ในขอนน มนยดงตอไปน. ภกษในพระธรรมวนยน ทาตตยฌาน ใหเปนบาท ทากสณบรกรรมเพอ (จะได) จตตถฌาน นวรณทงหลายของภกษนนยอมสงบ สตยอมตงมน จตยอมตงมน โดยอปจารสมาธ. ภกษนนกาหนดรปและอรปเปนอารมณ กาหนดปจจยเปนอารมณ กาหนดวปสสนาอนมลกษณะของตนเปนอารมณ. ภกษนนยอมมความคดอยางนวา ฌานของเรา พงเปนสวนแหงคณวเศษดวยอปจารสมาธ ความทฌานเปนสวนแหงคณวเศษกชางเถอะ เราจกทาความทฌานอนเปนสวนแหงการแทงตลอด(ตรสร) ดงน เจรญวปสสนา ยอมทาใหแจงพระอรหต. กจของภกษนนยอมชอวาเปนอนทาแลว ดวยเหตมประมาณเทาน แตเมอไมสามารถทาใหแจงพระอรหต แตนนกจะมใจทอถอย ตงอยในระหวางไมได กเขาจตตถ-ฌาน. ถามวา เหมอนอะไร ? ตอบวา เหมอนบรษคดวา จกฆาควายปาจงถอหอกออกตามไป ถาฆามนได กจะปาวรองแกชาวบานทงสน แตเมอไมอาจฆามนได กฆาเนอตวเลก ๆ มกระตายและเหยเปนตนในกลางทางเตมหาบแลวกกลบมาเทานนฉนใด พงทราบการทภกษนทาตตยฌานใหเปนบาท ทาบรกรรมเพอจตตถฌาน เหมอนบรษถอหอกออกตดตามควายปาพงทราบการทภกษคดวา ฌานอนเปนสวนแหงคณวเศษจะพงมแกผพจารณาเหนการขมนวรณเปนตน ความทฌานอนเปนสวนแหงคณวเศษกชางเถอะเราจกกระทาฌานอนเปนสวนแหงการแทงตลอด (ใหได) ดงน แลวเจรญวปสสนาทาใหแจงพระอรหต เหมอนการจะฆาควายปา พงทราบการทภกษเมอไมสามารถทาใหแจงพระอรหต แตนนกถอยมาเขาจตตถฌาน เหมอนบรษไมสามารถฆาควาย กฆาเนอเลก ๆ มกระตายและเหยเปนตนในกลางทางเตมหาบแลวจงไป ฉนนน. แมในการประกอบความแหงการเจรญมรรคและการทาใหแจงสจจะ ๔ กมนยนเหมอนกน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 136 บดน เมอจะทรงแสดงสถานทเกดของภกษ ผไมอาจทาใหแจงพระ อรหต จงตรสคาวา กายสส เภทา ดงน เปนตน. บรรดาบทเหลานนบทวา ย แปลวา เหตใด อธบายวา วญญาณอนจะเปนไปในภพนน ๆ พงมคอเหตเครองเขาถงความไมหวนไหว มอย. กบทวา ต ส วตตนก ในคาน ไดแก เปนไปพรอมเพอภกษนน. ภกษนนยอมเปนไป คอ บงเกดดวยวญญาณอนเปนวบากใด วญญาณนนพงเปน (วญญาณอนเขาถงความไมหวนไหว). บทวา อาเนชปคต ความวา พงเปนวญญาณเขาถงสภาวะอนไมหวนไหวอนเปนกศล อธบายวา พงเปนเชนนนทเดยว. อาจารยบางพวกกลาวถงวญญาณทเปนกศล. บทวา ย ความวา กศลวญญาณใดอนเปนไปพรอม คอ เปนเหตแหงอปบตเพอภกษนน พงเปนวญญาณเขาถงความไมหวนไหว วญญาณนนแมในเวลาเปนวบากกพงมชอนนนนแหละ.กเนอความนนนพงทราบโดยนยนวา "กหากวาบญปรงแตงสงขารนนวญญาณยอมเขาถงบญ หากอกศลปรงแตงสงขารนนวญญาณยอมเขาถงอกศล หากอาเนญชะปรงแตงสงขารนนวญญาณยอมเขาถงอาเนญชะ" ดงน. บทวาอาเนชสปปายา ความวา เปนสปปายะแกอาเนญชะคอจตตถฌาน กปฏปทานนเปนสปปายะแกอาเนญชะอยางเดยวกหาไม พงทราบวาเปนสปปายะและเปนอปการะแมแกพระอรหตอนมในเบองบน. ในอาเนญชะทหนงนตรสโอสกกนา การถดถอย ดวยอานาจสมาบต. บทวา อต ปฏสจกขต ความวา ถงจตตถฌานแลวยอมพจารณาอยางน. จรงอย ภกษนมปญญามากกวาภกษรปกอน จงพจารณากรรมฐานรวมกน สาหรบภกษแม ๒ รป คอสาหรบภกษนนดวยสาหรบตนดวย. บทวา ตพพหลวหารโน ความวา กระทาปฏปทานนนนแหละใหมากขนดวยการหามรปอย. บทวา อาเนช สมาปชชต ไดแก

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 137ยอมเขาอาเนญชสมาบต คอ อากาสานญจายตนะ. คาทเหลอเปนเหมอนคา กอน ๆ นนแหละ. กในทนฉนใด ในททกแหงกฉนนน ขาพเจาจกกลาว แตทแปลกกนเทานน ดงน ในอาเนญชะท ๒ น ทานกลาว โอสกกนาการถดถอยดวยอานาจวปสสนา. บทวา ยงกจ รป ความวา เมอจะทรงแสดงวปสสนาและมรรคจงตรสอยางน. บทวา อต ปฏสจกขต ความวา ถงอากาสานญจายตนะแลว ยอมพจารณาอยางน. จรงอย ภกษรปน มปญญามากกวาภกษ ๒ รปขางตน ยอมพจารณากรรมฐานรวมกนสาหรบภกษแมทง ๓ รป คอสาหรบภกษเหลานนดวย สาหรบตนดวย. กในคาวา อภยเมต อนจจ น ตรสวา " ทงสองอยาง " เพราะยนสวนหนง ๆ ทดเขาดวยอานาจภพนและภพภายหนา. บทวา นาล อภนนทต ความวา ไมควรเพลดเพลนดวยอานาจตณหาและทฏฐ. แมใน ๒ บททเหลอกนยนแหละ. บทวา ตพพหล-วหารโน ความวา ทาปฏปทานนนนแหละใหมากดวยการหามกามและหามรปอย. บทวา อาเนซ สมาปชชต ไดแก เขาอาเนญชสมาบต คอวญญานญจายตนะ. ในอาเนญชะท ๓ น ตรสโอสกกนาการถดถอยดวยอานาจวปสสนาเทานน. บทวา อต ปฏสจกขต ความวา ถงวญญานญจายตนฌานแลวพจารณาอยอยางน. จรงอย ภกษนมปญญามากกวาภกษ ๓ รป ขางตน ยอมพจารณากรรมฐานรวมกนสาหรบภกษแมทง ๔ รป คอ สาหรบภกษเหลานนดวย สาหรบตนดวย. บทวา ยตเถตา อปรเสสา นรชฌนต ความวาสญญา ทกลาวไวขางตนเหลาน ถงอากญจญจายตนฌานอนใดแลว ยอมดบไป. บทวา เอต สนต เอต ปณต ความวา อากญจญญายตนฌานนนชอวา สงบ เพราะสงบโดยองค และสงบโดยอารมณ ชอวา ประณต

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 138เพราะอรรถวาไมเดอดรอน. บทวา ตพพหลวหารโน ความวา ผกระทา ปฏปทานนนนแหละใหมาก ดวยการหามสญญาเหลานนอย. ในอากญจญญาย-ตนฌานท ๑ น ตรสโอสกกนา ดวยอานาจสมาธ. บทวา ปฏส-จกขต ความวา ถงวญญาณญจายตนฌานนนแล พจารณาอยอยางนน. ภกษนมปญญามากกวาภกษ ๔ รปขางตน จงพจารณากรรมฐานรวมกนสาหรบภกษทง ๕ รป คอ สาหรบภกษเหลานนดวย สาหรบตนดวย. บทวาอตเตน วา อตตนเยน วา ความวา สญ คอ วางเปลาจากสงทจะพงถอเอาวา เรา วา ของเรา. ในทนทรงแสดงสญญตาไว ๒ เงอนอยางน บทวาตพพหลวหารโน ความวา ผกระทาปฏปทาทกลาวไวขางตน. และปฏปทาคอ สญญตานใหมากอย. ในอากญจญญายตนฌานท ๒ นตรส โอสกกนาดวยอานาจวปสสนา. บทวา อต ปฏสจกขต ความวา ถงวญญานญจายตนะแลวพจารณาอยางน. กภกษนมปญญามากกวาภกษ ๕ รปขางตน จงพจารณากรรมฐานรวมกนสาหรบภกษทง ๖ รป คอสาหรบภกษเหลานนดวย สาหรบตนดวย. กในคานทวา เราไมมในทไหน ๆ สงนอยหนงของใคร ๆหามไม (เรานน) ไม และ สงนอยหนงของเรากหามในทไหน ๆไม ในใคร ๆ ยอมไมมสงนอยหนงเลย ดงน ตรสสญญตาอนม ๔ เงอน. ตรสไวอยางไร (ตรสไววา) อนภกษนยอมไมเหนตน ในทไหน ๆ วา เราไมมในทไหน ๆ. ยอมไมเหนตนของตนทจะพงนอมเขาไปในภาวะนอยหนงของคนอนไร ๆ วา สงนอยหนงของใคร ๆ หามในอะไร ๆ(เรานน) ไม อธบายวา ยอมไมเหนทนองชายวา ควรสาคญนอมเขามาในฐานะพนองชายของตน สหายในฐานะสหาย หรอบรขารในฐานะบรขารของตน. ในคาวา และสงนอยหนงของเรากตาม ในทไหน ๆ ไม นงด

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 139มม ศพทไวกอนจะมใจความวา ยอมไมเหนตนของคนอนในทไหน ๆ. ในทน นาเอา มม ศพทมาใสเปนรป มม กสมจ กจน นตถ ความวาภกษนนยอมไมเหนวา ตนของคนอนมอยในภาวะนอยหนงไร ๆ ของเรา.อธบายวา ยอมไมเหนตนของคนอนทจะพงนอมเขามาดวยภาวะนอยหนงนในฐานะไร ๆ วา พนองชายในฐานะพนองชายของตน สหายในฐานะสหายหรอบรขารในฐานะบรขาร. ดวยประการอยางน ภกษน เหตทไมเหนตนในอะไร ๆ ไมเหนตนนนวา จะพงนาเขาไปในภาวะนอยหนงของคนอน ไมเหนตนของคนอน และไมเหนตนขอคนอนทจะพงนาเขามาโดยภาวะนอยหนงของตน เพราะฉะนน พงทราบวา สญญตานม ๔ เงอน. บทวา ตพพ-หลวหารโน ความวา กระทาปฏปทาทกลาวแลวในหนหลง และสญญตา ๔เงอนนใหมากอย. แมในอากญจญญายตนฌานท ๓ น กตรสโอสกกนาดวยอานาจวปสสนานนเอง. บทวา อต ปฏสจกขต ความวา ถงอากญจญญายตนฌานแลวจารณาอย อยางน. กภกษนมปญญามากกวาภกษ ๖ รป ขางตน จงพจารณากรรมฐานรวมกนสาหรบภกษแมทง ๗ รป คอ สาหรบภกษเหลานนดวยสาหรบตนดวย. บทวา ยตเถตา อปรเสสา นรชฌนต ความวาสญญาทงปวงซงกลาวแลวในหนหลงเหลานน ถงเนวสญญานาสญญายตนฌานใดแลว ยอมดบไปในทน. บทวา ตพพหลวหารโน ความวา ผกระทาปฏปทานนนนแหละใหมาก ดวยการหามสญญาเหลานนอย. ในเนวสญญานา-สญญายตนฌานน ตรสโอสกกนาดวยอานาจสมาธ. บทวา โน จสส โน จ เม สยา ความวา ถากรรมวฏ ๕ อยางในกาลกอนจะไมพงประมวลเขามาแกเราไซร วปากวฏ ๕ อยางในปจจบนน ของเรานน กจะไมพงม คอ ไมพงเปนไปแกเรา. บทวา น เม ภวสสต

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 140ความวา ถากรรมฐาน ๕ อยางในปจจบน จกไมประมวลกนมาไซร เมอ กรรมฐานนนไมม วปากวฏ ๕ อยาง จกไมมแกเราในอนาคต. บทวา ยทตถย ภต ต ปชหาม ความวา ขนธปญจกอนใดทกาลงมอย มมาแลวเราละขนธปญจกนนทมในบดนเสย. บทวา เอว อเปกข ปฏลภต ความวาภกษนนยอมไดอเบกขาในวปสสนาอยางน. บทวา ปรนพพาเยยย น โขโส ภนเต ภกข น วา ปรนพพาเยยย ความวา ยอมถามวา ขาพระ-องคยอมถามอยางไร คอ ยอมถามวา ตรสพระอรหตบาง โอสกกนาบางปฏปทาบาง ปฏสนธบาง สาหรบผกระทาตตยฌานใหเปนบาทแลวดารงอยกเหมอนกน (แต) ไมตรสอะไร ๆ สาหรบผกระทาเนวสญญานาสญญายตน-ฌานใหเปนบาทแลวดารงอย ขาพระองคชอถามขอนน. บทวา อเปตถตดบทเปน อป เอตถ บทวา โส ต อเปกข อภนนทต ความวาภกษนนยอมเพลดเพลน ซงอเบกขา คอวปสสนานนดวยความเพลดเพลนดวยตณหาและทฏฐ. แมใน ๒ บททเหลอกมนยนแหละ. บทวา ตนนสสตโหต วาณ ความวา ยอมอาศยวปสสนานน. บทวา ตทปาทานความวา วญญาณนน ชอวาถอเอาดวยการยดมนวปสสนานน บทวา สอปา-ทาโน ไดแก มการยดถอ. บทวา น ปรนพพายต ความวา ภกษผมอาลยในวปสสนา ยอมไมปรนพพานในศาสนาของเรา. ทานแสดงวา กภกษใดมอาลยในวหาร บรเวณและอปฏฐาก เปนตน ขอทจะพงกลาวในภกษนนยอมไมม บทวา กห ปน คอ ในทไหนเลา. บทวา อปาทยมาโนอปาทยต ไดแก ยอมถอเอาปฏสนธ. บทวา อปาทานเสฏ กร โสภนเต ความวา ขาแตพระองคผเจรญ ไดยนวาภกษนนยอมยดถอเอาททจะพงถอเอา อนประเสรฐสด คอเปนภพอนสงสด อธบายวา ยอมยดถอปฏสนธในภพอนประเสรฐทสด. ตรสปฏสนธของภกษนนดวยคาน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 141 บดน เพอจะตรสพระอรหตของภกษน จงตรสวา อธานนท ดง นเปนตน. บทวา นสสาย ไดแก อาศยสมาบตนน. บทวา โอฆสสนตถรณา อกขาตา ทานกลาววา ตรสการขามโอฆะ คอตรสการขามโอฆะสาหรบภกษผทาตตยฌานใหเปนบาทแลวดารงอย ตรสการขามโอฆะสาหรบ ภกษผทาเนวสญญานาสญญายตนฌานใหเปนบาทแลวดารงอย. บทวา กตโมปน ภนเต อรโย วโมกโข ความวา พระอานนททลถามอะไรในอธการน.พระอานนททลถามวา ภกษทาสมาบตใหเปนปทฏฐานกอน แลวเจรญวปส-สนาไดบรรลพระอรหตยอมไมลาบาก เหมอนบคคลอาศยเรอหรอแพเปนตนขามหวงนาใหญกไปถงฝงไดฉะนน สวนพระสกขวปสสกผเจรญวปสสนาลวน ๆ พจารณาปกณณกสงขาร แลวไดบรรลพระอรหต ยอมลาบากเหมอนบคคลฟนฝากระแสนาดวยกาลงแขนไปถงฝงฉะนน ขาพระองคขอทลพระอรหตของพระสกขวปสสกนดวยประการดงกลาว. บทวา อรยสาวโกไดแก พระอรยสาวกผเปนสกขวปสสก. จรงอย พระสกขวปสสกน มปญญามากกวาภกษทง ๘ รปขางตน ยอมพจารณากรรมฐานรวมกน สาหรบภกษแมทง ๙ รป คอ สาหรบภกษเหลานนดวย สาหรบตนดวย บทวา เอสสกกาโย ยาวตา สกกาโย ความวา ยอมพจารณาเหนวา ชอวา สกกา-ยะกลาวคอ วฏฏะอนเปนไปในภม ๓ ม อยประมาณเทาใด สกกายะแมทงหมดกมเทานเทานน สกกายะทยงไปกวานนยอมไมม. บทวา เอต อมต ยททอนปาทา จตตสส วโมกโข ความวา ยอมพจารณาเหนดงนวา ชอวาความหลดพนแหงจตเพราะความไมถอมน เปนอมตะ ไมตาย เปนสนตะสงบ เปนปณตะ ประณต กในทอน ทานเรยกพระนพพานวา ความหลดพนแหงจต เพราะไมถอมน. แตในพระสตรน ตรสพระอรหตของพระสกข-วปสสก. คาทเหลอในททกแหงงายทงนน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 142 กในพระสตรน ทงหมดพงทราบวา ตรสโอสกกนา ในฐานะ ๗ อยาง ตรสปฏสนธในฐานะ ๘ อยาง ตรสพระอรหตในฐานะ ๙ อยาง. ตรสอยางไร ? ตรสโอสกกนา สาหรบภกษผทาตตยฌานใหเปนบาทตงอยกอน(ตอไป) ตรสปฏสนธ ตรสพระอรหต สาหรบภกษผทาจตตถฌาน (และ)อากาสานญจายตนฌานใหเปนบาทตงอยกเหมอนกน (คอตรสโอสกกนา ตรสปฏสนธ และตรสพระอรหต) สวนสาหรบพระภกษ ๓ รป ผทาวญญาณญ-จายตนฌานใหเปนบาทตงอย ตรสโอสกกนา ตรสปฏสนธ ตรสพระอรหตสาหรบภกษผทาอากญจญญายตนฌานใหเปนบาทตงอยกเหมอนกน. สวนสาหรบภกษผทาเนวสญญานาสญญายตนฌานใหเปนบาทตงอย ไมมโอสกกนาแตตรสปฏสนธ และพระอรหต สาหรบพระสกขวปสสก ตรสเฉพาะพระ-อรหตเทานน ดวยประการดงกลาวมาน พงทราบวา ตรสโอสกกนาในฐานะ๗ อยาง ตรสปฏสนธในฐานะ ๘ อยาง ตรสพระอรหตในฐานะ ๙ อยาง.กอาเนญชสปปายสตรน ตรสรวมเอาโอสกกนาในฐานะ ๗ อยาง ปฏสนธในฐานะ ๘ อยาง พระอรหตในฐานะ ๙ อยาง ยอมชอวา เปนอนตรสดแลวแล. จบ อรรถกถาอาเนญชสปปายสตรท ๖

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 143 ๗. คณกโมคคลลานสตร

วาดวยการศกษาและการปฏบตเปนไปตามลาดบ

[๙๓] ขาพเจาไดฟงมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยทปราสาทของอบาสกาวสาขา มคารมารดา ในพระวหารบพพาราม กรงสาวตถ. ครงนน พราหมณคณกะโมคคลลานะเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ทกทายปราศรยกบพระผม-พระภาคเจา ตามธรรมเนยมแลว จงนง ณ ทควรสวนขางหนง พอนงเรยบรอยแลว ไคทลพระผมพระภาคเจาดงนวา ขาแตทานพระโคดม ตวอยางเชนปราสาทของมคารมารดาหลงน ยอมปรากฏมการศกษาโดยลาดบ การกระทาโดยลาดบ การปฏบตโดยลาดบ ถอกระทงโครงรางของบนไดชนลางแมพวกพราหมณเหลาน กปรากฏมการศกษาโดยลาดบ การกระทาโดยลาดบการปฏบตโดยลาดบ คอ ในเรองเลาเรยน แมพวกนกรบเหลาน กปรากฏมการศกษาโดยลาดบ การกระทาโดยลาดบ การปฏบตโดยลาดบ คอ ในเรองใชอาวธ แมพวกขาพระองคผเปนนกคานวณมอาชพในทางคานวณกปรากฏมการศกษาโดยลาดบ การกระทาโดยลาดบ การปฏบตโดยลาดบ คอในเรองนบจานวน เพราะพวกขาพเจาไดศษยแลว เรมตนใหนบอยางนวา หนงหมวดหนง สอง หมวดสอง สาม หมวดสาม ส หมวดส หา หมวดหาหก หมวดหก เจด หมวดเจด แปด หมวดแปด เกา หมวดเกา สบหมวดสบ ยอมใหนบไปถงจานวนรอย ขาแตทานพระโคดม พระองคอาจไหมหนอ เพอจะบญญตการศกษาโดยลาดบ การทกระทาโดยลาดบ การปฏบตโดยลาดบ ในธรรมวนยแมน ใหเหมอนอยางนน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 144 [๙๔] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนพราหมณ เราอาจบญญต การศกษาโดยลาดบ การกระทาโดยลาดบ การปฏบตโดยลาดบ ในธรรมวนยนได เปรยบเหมอนคนฝกมาผฉลาด ไดมาอาชาไนยตวงามแลวเรมตนทเดยวใหทาสงควรใหทาในบงเหยน ตอไปจงใหทาสงทควรใหทาสง ๆ ขนไปฉนใดดกอนพราหมณ ฉนนนเหมอนกนแล ตถาคตไดบรษทควรฝกแลวเรมตนยอมแนะนาอยางนวา ดกอนภกษ มาเถด เธอจงเปนผมศล สารวมดวยปาตโมกขสงวร ถงพรอมดวยอาจาระและโคจรอย จงเปนผเหนภยในโทษเพยงเลกนอย สมาทานศกษาในสกขาบททงหลายเถด. [๙๕] ดกอนพราหมณ ในเมอภกษเปนผมศล สารวมดวยปาต-โมกขสงวร ถงพรอมดวยอาจาระและโคจรอย เปนผเหนภยในโทษเพยงเลกนอย สมาทานศกษาในสกขาบททงหลายแลว ตถาคตยอมแนะนาเธอใหยงขนไปวา ดกอนภกษ มาเถด เธอจงเปนผคมครองทวารในอนทรยทงหลายเธอเปนรปดวยจกษแลวจงอยาถอเอาโดยนมต อยาถอเอาโดยอนพยญชนะจงปฏบตเพอสารวมจกขนทรย อนมการเหนรปเปนเหต ซงบคคลผไมสารวมอย พงถกอกศลบาปธรรมคออภชฌาและโทมนสครอบงาได จงรกษาจกขน-ทรย ถงความสารวมในจกขนทรยเถด เธอไดยนเสยงดวยโสตะแลว. . . เธอดมกลนดวยฆานะแลว. . . เธอลมรสดวยชวหาแลว . . . เธอถกตองโผฏฐพพะดวยกายแลว . . . เธอรแจงธรรมารมณดวยมโนแลว อยาถอเอาโดยนมต อยาถอเอาโดยอนพยญชนะ จงปฏบตเพอสารวมมนนทรย อนมการรธรรมารมณเปนเหต ซงบคคลผไมสารวมอย พงถกอกศลบาปธรรมคออภชฌาและโทมนสครอบงาได จงรกษามนนทรย ถงความสารวมในมนนทรยเถด. [๙๖] ดกอนพราหมณ ในเมอภกษเปนผคมครองทวารในอนทรยทงหลายได ตถาคตยอมแนะนาเธอใหยงขนไปวา ดกอนภกษ มาเถด เธอ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 145จงเปนผรจกประมาณในโภชนะ คอ พงบรโภคอาหาร พจารณาโดยแยบคาย วา เราบรโภคมใชเพอจะเลน มใชเพอจะมวเมา มใชเพอจะประดบ มใชเพอจะตกแตงรางกายเลย บรโภคเพยงเพอรางกายดารงอย เพอใหชวตเปน ไป เพอบรรเทาความลาบาก เพออนเคราะหพรหมจรรยเทานน ดวยอบายน เราจะปองกนเวทนาเกา ไมใหเวทนาใหมเกดขน และความเปนไปแหงชวตความไมมโทษ ความอยสบาย จกมแกเรา. [๙๗] ดกอนพราหมณ ในเมอภกษเปนผรจกประมาณในโภชนะได ตถาคตยอมแนะนาเธอใหยงขนไปวา ดกอนภกษ มาเถด เธอจงเปนผประกอบเนองๆ ซงความเปนผตนอย คอจงชาระจตใหบรสทธจากอาวรณย-ธรรม ดวยการเดนจงกรมและการนงตลอดวน จงชาระจตใหบรสทธจากอาวรณยธรรม ดวยการเดนจงกรมและการนงตลอดปฐมยานแหงราตร พงเอาเทาซอนเทา มสตรสกตว ทาความสาคญวา จะลกขนไวในใจแลวสาเรจสหไสยาโดยขางเบองขวาตลอดมชฌมยามแหงราตร จงลกขนชาระจตไหบรสทธ จากอาวรณยธรรม ดวยการเดนจงกรมและการนง ตลอดปจฉมยามแหงราตรเถด. [๙๘] ดกอนพราหมณ ในเมอภกษเปนผประกอบเนองๆ ซงความเปนผตนอยได ตถาคตยอมแนะนาเธอใหยงขนไปวา ดกอนภกษ มาเถดเธอจงเปนผประกอบดวยสตสมปชญญะ คอ ทาความรสกตวในเวลากาวไปและถอยกลบ ในเวลาแลดและเหลยวด ในเวลางอแขนและเหยยดแขน ในเวลาทรงผาสงฆาฏ บาตร และจวร ในเวลาฉน ดม เคยว และลมรส ในเวลาถายอจจาระและปสสาวะ ในเวลาเดน ยน นง นอนหลบ ตน พดและนงเถด.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 146 [๙๙] ดกอนพราหมณ ในเมอภกษเปนผประกอบดวยสตสมปชญญะ ได ตถาคตยอมแนะนาเธอใหยงขนไปวา ดกอนภกษ มาเถด เธอจงเสพเสนาสนะอนสงด คอ ปา โคนไม ภเขา ซอกเขา ถา ปาชา ปาชฏ ทแจง และลอมฟางเถด ภกษนนจงเสพเสนาสนะอนสงด คอ ปา โคนไมภเขา ซอกเขา ถา ปาชา ปาชฏ ทแจง และลอมฟาง เธอกลบจากบณฑบาตภายหลงเวลาอาหารแลว นงขดสมาธตงกายตรง ดารงสตมนเฉพาะหนา ละอภชฌาเพงเลงในโลกแลว มใจปราศจากอภชฌาอย ยอมชาระจตใหบรสทธ จากอภชฌาได ละโทษคอพยาบาทปองรายแลว เปนผมจตไมพยาบาทอนเคราะหดวยความเกอกลในสรรพสตวและภตอย ยอมชาระจตใหบรสทธจากความชวคอพยาบาทได ละถนมทธะงวงเหงาหาวนอนแลว เปนผมจตปราศจากถนมทธะ มอาโลกสญญาสาคญวาสวาง มสตสมปชญญะอย ยอมชาระจตใหบรสทธจากถนมทธะได ละอทธจจกกกจจะความฟงซานและราคาญแลว เปนผไมฟงซาน มจตสงบภายในอย ยอมชาระจตใหบรสทธจากอทธจจกกกจจะได ละวจกจฉาความสงสยแลวเปนผขามวจกจฉา ไมมปญหาอะไรในกศลธรรมทงหลายอย ยอมชาระจตใหบรสทธจากวจกจฉาได [๑๐๐] เธอครนละนวรณ ๕ ประการ อนเปนเครองทาใจใหเศราหมอง ทาปญญาใหถอยกาลงนไดแลว จงสงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมเขาปฐมฌาน มวตก มวจาร มปตและสขเกดแตวเวกอย เขาทตยฌาน มความผองใสแหงใจภายใน มความเปนธรรมเอกผดขน เพราะสงบวตกและวจาร ไมมวตก ไมมวจาร มปตและสขเกดแตสมาธอย เปนผวางเฉยเพราะหนายปต มสตสมปชญญะอย และเสวยสขดวยนามกาย เชาตตยฌานทพระ-อรยะเรยกเธอไดวา ผวางเฉย มสตอยเปนสขอย เขาจตตถฌาน อนไมมทกข ไมมสข เพราะละสข ละทกข และดบโสมนสโทมนสกอน ๆ ได ม

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 147สตบรสทธเพราะอเบกขาอย ดกอนพราหมณ ในพวกภกษทยงเปนเสขะ ยง ไมบรรลพระอรหตมรรค ยงปรารถนาธรรมทเกษมจากโยคะอยางหาธรรม อนยงกวามไดอยนน เรามคาพราสอนเหนปานฉะน สวนสาหรบภกษพวกทเปนอรหนตขณาสพอยจบพรหมจรรยแลว ทากจทควรทาเสรจแลว ปลงภาระไดแลว ถงประโยชนตนแลวตามลาดบ สนสญโญชนในภพแลว พนวเศษแลวเพราะรชอบนน ธรรมเหลานยอมเปนไปเพอความอยสบายในปจจบนและเพอสตสมปชญญะ. [๑๐๑] เมอพระผมพระภาคเจาตรสแลวอยางน พราหมณคณกะ-โมคคลลานะไดทลพระผมพระภาคเจาดงนวา สาวกของพระโคดมผเจรญอนทานพระโคดม โอวาทสงสอนอยอยางน ยอมสาเรจนพพานอนมความสาเรจลวงสวน ทกรปทเดยวหรอ หรอวาบางพวกกไมสาเรจ. พ. ดกอนพราหมณ สาวกของเรา อนเราโอวาทสงสอนอยอยางน บางพวกเพยงสวนนอย สาเรจนพพานอนมความสาเรจลวงสวน บางพวกกไมสาเรจ. ค. ขาแตทานพระโคดม อะไรหนอแล เปนเหต เปนปจจยในเมอนพพานกยงมอย ทางใหถงนพพานกยงมอย ทานพระโคดมผชกชวนกยงมอย แตสาวกของทานพระโคดม อนทานพระโคดม โอวาทสงสอนอยอยางน บางพวกเพยงสวนนอย จงสาเรจนพพานอนมความสาเรจลวงสวนบางพวกกไมสาเรจ. [๑๐๒] พ. ดกอนพราหมณ ถาเชนนน เราจกยอนถามทานในเรองน ทานชอบใจอยางไร พงพยากรณอยางนนดกอนพราหมณ ทานจะสาคญความขอนนเปนไฉน ทานชานาญทางไปกรงราชคฤหมใชหรอ.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 148 ค. แนนอน พระเจาขา. พ. ดกอนพราหมณ ทานจะสาคญความขอนนเปนไฉน บรษผปรารถนาจะไปกรงราชคฤห พงมาในสานกของทาน เขามาหาทานแลวพดอยางนวา ทานผเจรญ ขอทานจงชทางไปกรงราชคฤหแกขาพเจาดวยเถดทานพงบอกเขาอยางนวา พอมหาจาเรญ มาเถด ทางนไปกรงราชคฤห ทานจงไปตามทางนนชวครหนงแลว จกเหนบานชอโนน ไปตามทางนนชวครหนงแลว จกเหนนคมชอโนน ไปตามทางนนชวครหนงแลว จกเหนสวนทนารนรมย ปาทนารนรมย ภมภาคทนารนรมย สระโบกขรณทนารนรมยของกรงราชคฤห บรษนน อนทานแนะนาพราสงอยอยางน จบทางผดไพลเดนไปเสยตรงกนขาม ตอมา บรษคนทสองปรารถนาจะไปกรงราชคฤห พงมาในสานกของทานเขามาหาทานแลวพดอยางน ทานผเจรญ ขาพเจาปรารถนาจะไปกรงราชคฤห ขอทานจงชทางไปกรงราชคฤหแกขาพเจาดวยเถด ทานพงบอกแกเขาอยางนวา พอมหาจาเรญ มาเถด ทางนไปกรงราชคฤห ทานจงไปตามทางนน ชวครหนงแลว จกเหนบานชอโนน ไปตามทางนนชวครหนงแลว จกเหนนคมชอโนน ไปตามทางนนชวครหนงแลว จกเหนสวนท นารนรมย ปาทนารนรมย ภมภาคทนารนรมย สระโบกขรณทนารนรมยของกรงราชคฤห บรษนนอนทานแนะนาพราสงอยอยางน พงไปถงกรงราชคฤหโดยสวสด ดกอนพราหมณ อะไรหนอ เปนเหต เปนปจจย นเมอกรงราชคฤหกมอย ทางไปกรงราชคฤหกมอย ทานผชแจงกมอย แตกบรษอนทานแนะนาพราสงอยางน คนหนงจบทางผด ไพลเดนไปทางทรงกนขาม คนหนงไปถงกรงราชคฤหไดโดยสวสด. ค. ขาแตทานพระโคดม ในเรองน ขาพระองคจะทาอยางไรไดขาพระองคเปนแตผบอกทาง.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 149 [๑๐๓] พ. ดกอนพราหมณ ฉนนนเหมอนกนแล ในเมอนพพาน กมอย ทางไปนพพานกมอย เราผชกชวนกมอย แตกสาวกของเราอนเราโอวาทสงสอนอยอยางน บางพวกเพยงสวนนอย สาเรจนพพานอนมความสาเรจลวงสวน บางพวกกไมสาเรจ ดกอนพราหมณ ในเรองน เราจะทาอยางไรได ตถาคตเปนแตผบอกหนทาง. [๑๐๔] เมอพระผมพระภาคเจาตรสแลวอยางน พราหมณคณกะ-โมคคลลานะไดทลพระผมพระภาคเจาดงนวา ขาแตทานพระโคดม บคคลจาพวกทไมมศรทธา ประสงคจะเลยงชวต ออกบวช โออวด มมายา เจาเลห ฟงซาน ยกตว กลบกลอก ปากกลา พดพลาม ไมคมครองทวารในอนทรยทงหลาย ไมรจกประมาณในโภชนะ ไมประกอบความเพยร เครองตน ไมนาพาในความเปนสมณะ ไมเคารพแรงกลาในสกขา ประพฤตมกมากปฏบตยอหยอน เปนหวโจกในทางเชอนแช ทอดธระในวเวกความสงดเงยบเกยจคราน มความเพยรเลว ลมสต ไมรตว ไมมนคง มจตรวนเร มความรทราม เปนดงคนหนวก คนใบ ทานพระโคดมยอมไมอยรวมกบบคคลจาพวกนน สวนพวกกลบตรทมศรทธาออกบวช ไมโออวด ไมมายา ไมเจาเลหไมฟงซาน ไมยกตน ไมกลบกลอก ไมปากกลา ไมพดพลาม ไมพดเพลนคมครองทวารในอนทรยทงหลาย รจกประมาณในโภชนะ ประกอบความเพยรเครองตน นาพาในความเปนสมณะ เคารพแรงกลาในสกขา ไมประพฤตมกมาก ไมปฏบตยอหยอน ทอดธระในทางเชอนแช เปนหวหนาในวเวกความสงดเงยบ ปรารภความเพยร มอบตนไปในธรรม ตงสตไวมน รตวมนคงมจตแนวแน มปญญา ไมเปนดงคนหนวก คนใบ ทานพระโคดมยอมอยรวมกบกลบตรพวกนน ขาแตทานพระโคดม เปรยบเหมอนบรรดาไมทมราก

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 150หอม เขายกยองกฤษณาวาเปนเลศ บรรดาไมทมแกนหอม เขายกยองแกน- จนทนแดงวาเปนเลศ บรรดาไมทมดอกหอม เขายกยองดอกมะลวาเปนเลศฉนใด โอวาทของทานพระโคดม กฉนนน เหมอนกนแล บณฑตกลาวไดวาเปนเลศในบรรดาธรรมของครอยางแพะทนบวาเยยม แจมแจงจรง ๆ พระ-เจาขา แจมแจงจรง ๆ พระเจาขา ทานพระโคดมทรงประกาศธรรมโดยปรยายเปนอเนก เปรยบเหมอนหงายของทควา หรอเปดของทปด หรอบอกทางแกคนหลงทาง หรอตามประทปในทมดดวยหวงวา ผมตาดจกเหนรปทงหลายได ฉะนนขาพระองคนขอถงพระโคดมผเจรญ พระธรรม และพระภกษสงฆวาเปนสรณะ ขอทานพระโคดมจงทรงจาขาพระองควาเปนอบาสกผถงสรณะตลอดชวต ตงแตวนนเปนตนไป. จบ คณกโมกคลลานสตรท ๗

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 151 อรรถกถาคณกโมคคลลานสตร

คณกโมคคลลานสตร มคาเรมตนวา ขาพเจาไดฟงมาแลวอยางน. พงทราบวนจฉยในพระสตรนนดงตอไปน. บทวา ยาว ปจฉมาโสปานกเฬวรา ไดแก จนกระทงพนบนไดขนแรก. พราหมณแสดงวา ปราสาท ๗ ชน ไมอาจสรางไดเพยงวนเดยวแตปรากฏการกระทาโดยลา-ดบ (ขนตอน) เรมแตการแผวถางพนทแลวยกตงเสา จนกระทงเขยนภาพจตรกรรม ในปราสาทนน. ดวยบทวา ยทท อชเฌเน พราหมณแสดงวาพระเวทแมทง ๓ กไมอาจเลาเรยนไดโดยวนเดยวเทานน กแมในการเลาเรยนพระเวทเหลานน กยอมปรากฏการกระทาโดยลาดบเชนเดยวกน. ดวยบทวา อสสตเถ พราหมณแสดงวา แมในวชาวาดวยอาวธ ขนชอวานกแมนธน กไมอาจทาไดโดยวนเดยวเทานน กแมในวชาวาดวยอาวธนยอมปรากฏการกระทาโดยลาดบ โดยการจดแจงสถานทและทาเปา (สาหรบยง)เปนตน. บทวา สงขาเน ไดแก โดยการนบ. ในขอนน เมอแสดงการกระทาโดยลาดบดวยตวเอง จงกลาวคาเปนตนวา พวกขาพระองคใหนบอยางน. ในคาทวา เสยยถาป พราหมณ น เพราะเหตทคนทงหลายเรยนศลป ในลทธภายนอก โดยประการใดๆ ยอมกลายเปนคนเกเรไปโดยประการนน ๆ ฉะนน พระผมพระภาคเจาไมทรงเปรยบเทยบศาสนาของพระองคดวยลทธภายนอก หากทรงเปรยบเทยบดวยมาอาชาไนยแสนร จงตรสวา เสยยถา-ป ดงนเปนตน. อนมาอาชาไนยแสนรถกเขาฝกในเหตใด ยอมไมละเมดเหตนน แมเหตแหงชวตฉนใด กลบตรผปฏบตชอบในพระศาสนา ยอมไม

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 152ลวงละเมดขอบเขตแหงศล ฉนนนเหมอนกน. บทวา มขาธาเน แปลวา ทเกบปากมา (บงเหยน) บทวา สตสมปชาย ไดแกเพอประโยชนคอความพรอมเพรยงดวยสตสมปชญญะทงหลาย. กเหลาพระขณาสพ ม ๒ พวกคอ สตตวหาร และโนสตตวหาร ในพระขณาสพ ๒ พวกเหลานน พระขณาสพผสตตวหาร แมกระทากจกรรมอยางใดอยางหนง กอาจจะเขาผลสมาบตได. สวนพระขณาสพผเปนโนสตตวหาร เปนผขวนขวายกจในกจการมประมาณเลกนอย กไมอาจแนบสนทผลสมาบตได ในขอนนมเรองดงตอไปน เปนตวอยาง ไดยนวาพระขณาสพองคหนง พาสามเณรขณาสพองคหนงไปอยปา. ในการอยปานนเสนาสนะตกถงพระมหาเถระ ไมถงสามเณร. พระเถระวตกถงเรองนน ไมอาจทาแนบสนทผลสมาบตไดแมแตวนเดยว. สวนสามเณรทาเวลาทง ๓ เดอนใหลวงไปดวยความยนดในผลสมาบต ถามพระเถระวา ทานขอรบ การอยปาเปนความสบายหรอ ? พระเถระกลาววา ไมเกดความสบายดอกเธอ. ดงนน เมอจะทรงแสดงวา พระขณาสพแมเหนปานนน อาจเขาสมาบตไดโดยนกถงธรรมเหลาน ตงแตตอนตนทเดยว จงตรสวา สตสมปชาย จดงน. บทวา เยเม โภ โคตม ความวา ไดยนวา เมอพระตถาคตกาลงตรสอยนนแล นยวา บคคลเหลานยอมไมสาเรจ ดงน เกดขนแกพราหมณเมอจะแสดงนยนน จงเรมกลาวอยางน. บทวา ปรมชชธมเมส ความวา ธรรมของครทง ๖ ชอวาธรรมอยางแพะ และวาทะของพระโคดมสงสดอยางยงในธรรมเหลานน. คาทเหลอในททกแหงงายทงนนแล. จบ อรรถกถาคณกโมคคลลานสตรท ๗

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 153 ๘. โคปกโมคคลลานสตร

วาดวยเหตทไมมใครถงธรรมเทาเทยมพระพทธเจา

[๑๐๕] ขาพเจาไดฟงมาแลวอยางน :- สมยหนง เมอพระผมพระภาคเจาปรนพพานแลวไมนาน ทานพระ-อานนท อยทพระวหารเวฬวน อนเคยเปนสถานทพระราชทานเหยอแกกระแตกรงราชคฤห สมยนน พระเจาอชาตสตร เวเทหบตร แหงมคธรฐ ทรงระแวงพระเจาปชโชต๑ จงรบสงใหซอมแซมกรงราชคฤห ครงนน ทานพระอานนทนงสบง ถอบาตรจวร เขาไปบณฑบาตยงกรงราชคฤหในเวลาเชา-ขณะนน ทานมความดารดงน วา ยงเชาเกนควรทจะเทยวบณฑบาตในกรง-ราชคฤหกอน ถากระไร เราพงเขาไปหาพราหมณ โคปกโมคคลลานะยงททางานและทอยเถด ครนแลวทานพระอานนทจงไปยงทนน พราหมณโคปกโมคคลลานะแลเหนทานพระอานนทเดนมาแตไกล จงไดกลาวกะทานพระอานนทดงนวา นมนตเถด ทานพระอานนท ทานมาดแลว นานทเดยวททานไดแวะเวยนมาทน นมนตนงเถด นอาสนะแตงตงไวแลว ทานพระ-อานนทนงบนอาสนะทแตงตงไวแลว ฝายพราหมณโคปกโมคคลลานะกถอเอาอาสนะตาแหงหนงนงลง. [๑๐๖] พอนงเรยบรอยแลว พราหมณโคปกโมคคลลานะ ไดกลาวกะทานพระอานนทดงน วา ขาแตทานพระอานนท มภกษสกรปหนงบางไหมหนอ ผถงพรอมดวยธรรมทก ๆ ขอ และทก ๆ ประการ ททานพระโคดมพระองคนน ผเปนพระอรหนตสมมาสมพทธทรงถงพรอมแลว.๑. พระเจาจณฑปชโชต แหงกรงอชเชน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 154 ทานพระอานนทกลาววา ดกอนพราหมณ ไมมเลยแมสกรปหนงผ ถงพรอมดวยธรรมทก ๆ ขอ และทก ๆ ประการ ทพระผมพระภาคเจาพระ-องคนนผเปนพระอรหนตสมมาสมพทธทรงถงพรอมแลว เพราะพระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงใหมรรคทยงไมอบตไดอบต ทยงไมเกดไดเกดตรสบอกมรรคทยงไมมใครบอก ทรงทราบมรรค ทรงรมรรค และทรงฉลาดในมรรค สวนเหลาสาวกในบดน เปนผดาเนนตามมรรค จงถงพรอมในภายหลงอย กแหละคาพดระหวางทานพระอานนทกบพราหมณโคปกโมคคลลานะไดคางอยเพยงน [๑๐๗] ขณะนน วสสการพราหมณมหาอามาตยแหงมคธรฐ เทยวตรวจงานในกรงราชคฤห ไดเขาไปยงททางานของพราหมณโคปกโมคคล-ลานะ ทมทานพระอานนทอยดวย แลวไดทกทายปราศรยกบทานพระอานนทครนผานคาทกทายปราศรยพอใหระลกถงกนไปแลว จงนง ณ ทควรสวนขางหนง พอนงเรยบรอยแลว ไดกลาวกะทานพระอานนทดงนวา ขาแตทานอานนทผเจรญ ณ บดน พระคณทานนงสนทนากนดวยเรองอะไรหนอ และพระคณทานพดเรองอะไรคางอยในระหวาง. ทานพระอานนทกลาววา ดกอนพราหมณ ในเรองทพดกนอยน พราหมณโคปกโมคคลลานะ ไดถามอาคมภาพอยางนวา ขาแตทานพระอานนท มภกษสกรปหนงบางไหมหนอ ผถงพรอมดวยธรรมทกๆขอและทกๆประการททานพระโคดมพระองคนน ผเปนพระอรหนตสมมาสมพทธทรงถงพรอมแลว เมอพราหมณโคปกโมคคลลานะถามแลวอยางน อาตมาภาพไดตอบ ดงนวา ดกอนพราหมณ ไมมเลยแมสกรปหนงผถงพรอมดวยธรรมทก ๆ ขอ และทก ๆ ประการ ทพระผมพระภาคเจาพระองคนน ผเปนพระ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 155อรหนตสมมาสมพทธทรงถงพรอมแลว เพราะพระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงใหมรรคทยงไมอบตไดอบต ทยงไมเกดไดเกด ตรสบอกมรรคทยงไมม ใครบอก ทรงทราบมรรค ทรงรมรรค และทรงฉลาดในมรรค สวนเหลาสาวกในบดนเปนผดาเนนตามมรรค จงถงพรอมภายหลงอย นแลคาพดระหวางอาตมภาพกบพราหมณโคปกโมคคลลานะไดคางอย ตอนนทานกมาถง. [๑๐๘] ว. ขาแตทานพระอานนท มภกษสกรปหนงบางไหมหนออนทานพระโคดมพระองคนนทรงแตงตงไววา เมอเราลวงลบไปแลว ภกษรปนจกเปนทพงอาศยของทานทงหลาย ซงพระคณเจาทงหลายจะพงเขาไปหาไดในบดน. อา. ดกอนพราหมณ ไมมเลยแมสกรปหนง ซงพระผมพระภาคเจาพระองคนน ผทรงร ทรงเหน เปนพระอรหนตสมมาสมพทธ ทรงแตงตงไววา เมอเราลวงลบไปแลว ภกษรปนจกเปนทพงอาศยของทานทงหลายอนอาตมาภาพทงหลายจะพงเขาไปหาไดในบดน. [๑๐๙] ว. ขาแตทานพระอานนท มภกษสกรปหนงบางไหมเลาอนสงฆทภกษผเปนเถระมากรปดวยกนสมมตแลว แตงตงไววา เมอพระผ-มพระภาคเจาเสดจลวงลบไปแลว ภกษรปนจกเปนทพงอาศยของเราทงหลายซงพระคณเจาทงหลายจะพงเขาไปหาไดในบดน. อา. ดกอนพราหมณ ไมมแมสกรปหนง อนสงฆทภกษผเปนเถระมากรปดวยกนสมมตแลว แตงตงไววา เมอพระผมพระภาคเจาเสดจลวงลบไปแลว ภกษรปนจกเปนทพงอาศยของเราทงหลาย อนอาตมภาพทงหลายจะพงเขาไปหาไดในบดน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 156 ว. ขาแตทานพระอานนท กเมอไมมทพงพาอาศยอยางน อะไรเลา จะเปนเหตแหงความสามคคกนโดยธรรม. อา. ดกอนพราหมณ อาตมาภาพทงหลายมใชไมมทพงอาศยเลยพวกอาตมภาพมทพงอาศย คอ มธรรมเปนทพงอาศย [๑๑๐] ว. ขาแตทานพระอานนท ขาพเจาถามพระคณเจาดงนวามภกษสกรปหนงบางไหมหนอ อนทานพระโคดมพระองคนน ทรงแตงตงไววาเมอเราลวงลบไปแลว ภกษรปนจกเปนทพงอาศยของทานทงหลาย ซงพระ-คณเจาทงหลายจะพงเขาไปหาไดในบดน พระคณเจาตอบวา ดกอนพราหมณ-ไมมเลยแมสกรปหนง ซงพระผมพระภาคเจาพระองคนน ผทรงร ทรงเหนเปนพระอรหนตสมมาสมพทธ ทรงแตงตงไววา เมอเราลวงลบไปแลว ภกษรปนจกเปนทพงอาศยของทานทงหลาย อนอาตมภาพทงหลายจะพงเขาไปหาไดในบดน ขาพเจาถามตอไปวา มภกษสกรปหนงบางไหมเลา อนสงฆทภกษผเปนเถระมากรปดวยกนสมมตแลว แตงตงไววา เมอพระผมพระภาคเจาเสดจลวงลบไปแลว ภกษรปนจกเปนทพงอาศยของเราทงหลาย ซงพระคณเจาทงหลายจะพงเขาไปหาไดในบดน พระคณเจาตอบวา ดกอนพราหมณไมมเลยแมสกรปหนง อนสงฆทภกษผเปนเถระมากรปดวยกนสมมตแลวแตงตงไววา เมอพระผมพระภาคเจาเสดจลวงลบไปแลว ภกษรปนจกเปนทพงอาศยของเราทงหลาย ซงอาตมภาพทงหลายจะพงเขาไปหาไดในบดน และขาพเจาถามตอไปวา กเมอไมมทพงอาศยอยางน อะไรเลาจะเปนเหตแหงความสามคคกนโดยธรรม พระคณเจาตอบวา ดกอนพราหมณ อาตมภาพทงหลายมใชไมมทพงอาศย พวกอาตมภาพมทพงอาศย คอ มธรรมเปนทพงอาศย ขาแตทานพระอานนท กคาทพระคณเจากลาวแลวน ขาพเจาจะพงเหนเนอความไดอยางไร.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 157 [๑๑๑] อา. ดกอนพราหมณ มอยแล ทพระผมพระภาคเจาพระองค นนผทรงร ทรงเหน เปนพระอรหนตสมมาสมพทธ ทรงบญญตสกขาบทแกภกษทงหลาย ทรงแสดงปาตโมกขแกภกษทงหลาย ทก ๆ วนอโบสถอาตมภาพทงหลายเทาทมอยนน จะเขาไปอาศยตามเขตแหงหนงอย ทกๆรปจะประชมรวมกน ครนแลวจะเชญภกษรปทสวดปาตโมกขได ใหสวด ถาขณะทสวดปาตโมกขอย ปรากฏภกษมอาบตและโทษทลวงละเมด อาตมภาพทงหลายจะใหเธอทาทามธรรม ตามคาททรงสงสอนไว เพราะฉะนน เปนอนวา ภกษผเจรญทงหลาย มไดใหพวกอาตมภาพกระทา ธรรมตางหากใหพวกอาตมภาพกระทา. ว. ขาแตพระอานนท มภกษสกรปหนงบางไหมหนอ ซงพระคณเจาทงหลายสกการะ เคารพ นบถอ บชา ครนสกการะ เคารพแลว ยอมเขาไปอาศยอยในบดน. อา. ดกอนพราหมณ มอยรปหนงแล ซงอาตมภาพทงหลาย สก-การะ เคารพ นบถอ บชา ครนสกการะ เคารพแลว ยอมเขาไปอาศยอยในบดน. [๑๑๒] ว. ขาแตทานพระอานนท ขาพเจาถามพระคณเจาดงนวามภกษสกรปหนงบางไหมหนอ อนทานพระโคดมพระองคนน ทรงแตงตงไววา เมอเราลวงลบไปแลว ภกษรปนจกเปนทพงอาศยของทานทงหลาย ซงพระคณเจาทงหลายจะพงเขาไปหาไดในบดน พระคณเจาตอบวา ดกอนพราหมณ ไมมเลยแมสกรปหนง อนพระผมพระภาคเจาพระองคนน ผทรงร ทรงเหน เปนพระอรหนตสมมาสมพทธ ทรงแตงตงไววา เมอเราลวงลบไปแลว ภกษรปนจกเปนทพงอาศยของทานทงหลาย ซงอาตมภาพทงหลาย

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 158จะพงเขาไปหาไดในบดน กระผมถามตอไปวา มภกษสกรปหนงบางไหมเลา อนสงฆทภกษผเปนเถระมากรปดวยกนสมมตแลว แตงตงไววา เมอพระผม-พระภาคเจาเสดจลวงลบไปแลว ภกษรปนจกเปนทพงอาศยของเราทงหลายซงพระคณเจาทงหลายจะพงเขาไปหาไดในบดน พระคณเจาตอบวา ดกอนพราหมณ ไมมเลยแมสกรปหนง อนสงฆทภกษผเปนเถระมากรปดวยกนสมมตแลว แตงตงไว เมอพระมมพระภาคเจาเสดจลวงลบไปแลว ภกษรปนจกเปนทพงอาศยของเราทงหลาย ซงอาตมภาพทงหลายจกพงเขาไปหาไดในบดน ขาพเจาถามตอไปวา มภกษสกรปหนงบางไหมหนอ ซงพระคณเจาทงหลายสกการะ เคารพ นบถอ บชา ครนสกการะ เคารพแลว ยอมเขาไปอาศย อยในบดน พระคณเจาตอบวา ดกอนพราหมณ มอยรปหนงแลซงอาตมภาพทงหลายสกการะ เคารพ นบถอ บชา ครนสกการะ เคารพแลว ยอมเขาไปอาศยอยในบดน ขาแตพระอานนทผเจรญ คาทพระคณเจากลาวแลวน ขาพเจาจะพงเหนเนอความไดอยางไร. [๑๑๓] อา. ดกอนพราหมณ มอยแล ทพระผมพระภาคเจาพระ-องคนนผทรงร ทรงเหน เปนพระอรหนตสมมาสมพทธ ตรสบอกธรรมเปนทตงแหงความเลอมใสไว ๑๐ ประการ บรรดาพวกอาตมาภาพ รปใดมธรรมเหลานน อาตมภาพทงหลายยอมสกการะ เคารพ นบถอ บชารปนนครนสกการะ เคารพแลว ยอมเขาไปอาศยอยในบดน ธรรม ๑๐ ประการเปนไฉน ดกอนพราหมณ ภกษในธรรมวนยน (๑) เปนผมศล สารวมดวยปาตโมกขสงวร ถงพรอมดวยอาจาระและโคจรอย ยอมเปนผเหนภยในโทษเพยงเลกนอย สมาทานศกษาในสกขาบททงหลาย

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 159 (๒) เปนพหสต ทรงการศกษา สงสมการศกษา ธรรมทงามใน เบองตน งามในทามกลาง งามในทสด พรอมทงอรรถ พรอมทงพยญชนะประกาศพรหมจรรยบรสทธบรบรณสนเชง เหนปานนน ยอมเปนอนเธอไดสดบแลวมาก ทรงจาไวได คลองปาก เพงตามไดดวยใจ แทงตลอดดดวยความเหน (๓) เปนผสนโดษดวยจวร บณฑบาต เสนาสนะ และคลานปจจยเภสชบรขาร (๔) เปนผไดฌาน ๔ อนเกดมในมหคคตจตเครองอยสบายในปจจ-บน ตามความปรารถนา โดยไมยาก ไมลาบาก (๕) ยอมแสดงฤทธไดเปนอเนกประการ คอ คนเดยวเปนหลายคนกได หลายคนเปนคนเดยวกได ปรากฏตวหรอหายตวไปนอกฝา นอกกาแพงนอกภเขาไดไมตดขด เหมอนไปในทวางกได ทาการผดขนและดาลงในแผนดน เหมอนในนากได เดนบนนาไมแตกเหมอนเดนบนแผนดนกไดเหาะไปในอากาศโดยขดสมาธเหมอนนกกได ลบคลาพระจนทรและพระอาทตยซงมฤทธมอานภาพมากปานฉะน ดวยฝามอกได ใชอานาจทางกายไปจนถงพรหมโลกกได (๖) ยอมฟงเสยงทงสอง คอ เสยงทพย และเสยงมนษย ทงทไกลและทใกลไดดวยทพยโสตธาตอนบรสทธ ลวงโสตของมนษย (๗) ยอมกาหนดรใจของสตวอน และบคคลอนไดดวยใจ คอ จตมราคะ กรวาจตมราคะ หรอจตปราศจากราคะกรวาจตปราศจากราคะ จตมโทสะกรวาจตมโทสะ หรอจตปราศจากโทสะกรวาจตปราศจากโทสะ จตมโมหะกรวาจตมโมหะ หรอจตปราศจากโมหะกรวาจตปราศจากโมหะ จตหดหกรวา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 160จตหดห หรอจตฟงซานกรวาจตฟงซาน จตเปนมหคคตะกรวาจตเปนมหค-คตะ จตไมเปนมหคคตะกรวาจตไมเปนมหคคตะ จตยงมจตอนยงกวากรวา-จตยงมจตอนยงกวา หรอจตไมมจตอนยงกวากรวาจตไมมจตอนยงกวา จตตงมนกรวาจตตงมน หรอจตไมตงมนกรวาจตไมตงมน จตหลดพนแลวกรวาจตหลดพนแลว หรอจตยงไมหลดพนกรวาจตยงไมหลดพน (๘) ยอมระลกถงขนธทอยอาศยในชาตกอนไดเปนอเนกประการ คอระลกไดชาตหนงบาง สองชาตบาง สามชาตบาง สชาตบาง หาชาตบางสบชาตบาง ยสบชาตบาง สามสบชาตบาง สสบชาตบาง หาสบชาตบางรอยชาตบาง พนชาตบาง แสนชาตบาง หลายสงวฏกปบาง หลายววฏกปบาง หลายสงวฏววฏกปบาง วาในชาตโนนเรามชออยางน มโคตรอยางน มผวพรรณอยางน. มอาหารอยางน เสวยสขและทกขอยางน มกาหนดอายเทาน เรานนเคลอนจากชาตนนแลว บงเกดในชาตโนน แมในชาตนนเรากมชออยางน มโคตรอยางน มผวพรรณอยางน มอาหารอยางน เสวยสขและทกขอยางน กมกาหนดอายเทาน เรานนเคลอนจากชาตนนแลว จงเขาถงในชาตน ยอมระลกถงขนธทอยอาศยในชาตกอนไดเปนอเนกประการพรอมทงอาการ พรอมทงอเทศ เชนน (๙) ยอมมองเหนหมสตว กาลงจต กาลงอปบต เลว ประณตมผวพรรณด มผวพรรณทราม ไดด ตกยาก ดวยทพยจกษอนบรสทธ ลวงจกษของมนษย ฯลฯ ยอมมองเหนหมสตวทกาลงจต กาลงอปบต เลวประณต มผวพรรณด มผวพรรณทราม ไดด ตกยาก ดวยทพยจกษอนบรสทธ ลวงจกษของมนษย ยอมทราบชดหมสตวผเปนไปตามกรรมเชนน (๑๐) ยอมขาถงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมไดเพราะอาสวะทงหลายสนไป ทาใหแจงเพราะรยงดวยตนเองในปจจบนอย

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 161 ดกอนพราหมณ เหลานแล ธรรมเปนทตงแหงความเลอมใส ๑๐ ประการ อนพระผมพระภาคเจาพระองคนน ผทรงร ทรงเหน เปนพระอรหนตสมมาสมพทธตรสบอกไว บรรดาพวกอาตมภาพ รปใดมธรรมเหลานอาตมภาพทงหลายยอมสกการะ เคารพ นบถอ บชารปนน ครนสกการะเคารพแลว ยอมเขาไปอาศยอยในบดน. [๑๑๔] เมอทานพระอานนทกลาวแลวอยางน วสสการพราหมณมหาอามาตยแหงมคธรฐ ไดเรยกอปนนทะเสนาบดมาพดวา ดกอนเสนาบดทานจะสาคญความขอนนเปนไฉน ทพระคณเจาเหลานน สกการะธรรมทควรสกการะ เคารพธรรมทควรเคารพ นบถอธรรมทควรนบถอ บชาธรรมทควรบชาอยอยางน ตกลงพระคณเจาเหลาน ยอมสกการะธรรมทควรสกการะเคารพธรรมทควรเคารพ นบถอธรรมทควรนบถอ บชาธรรมทควรบชา กในเมอพระคณเจาเหลานนจะไมพงสกการะ เคารพ นบถอ บชาสงน. พระ-คณเจาเหลานน จะพงสกการะ เคารพ นบถอ บชาสงไร แลวจะเขาไปอาศยสงไรอยไดเลา. [๑๑๕] ตอนน วสสการพราหมณมหาอามาตยแหงมคธรฐ ถามทานพระอานนทดงนวา กเวลาน ทานพระอานนทอยทไหน. อา. ดกอนพราหมณ เวลาน อาตมภาพอยทพระวหารเวฬวน. ว. ขาแตทานพระอานนท กพระวหารเวฬวน เปนทรนรมย เงยบเสยงและไมอกทกครกโครม มลมพดเยนสบาย เปนทพกผอนของมนษยสมควรแกการหลกออกเรนอยหรอ. อา. ดกอนพราหมณ แนนอน พระวหารเวฬวน จะเปนทรนรมยเงยบเสยง และไมอกทกครกโครม มลมพดเยนสบาย เปนทพกผอนของมนษย สมควรแกการหลกออกเรนอย กดวยมผรกษาคมครองเชนทาน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 162 [๑๑๖] ว. ขาแตทานพระอานนท ความจรง พระวหารเวฬวนจะ เปนทรนรมย เงยบเสยง และไมอกทกครกโครม มลมพดเยนสบาย เปนทพกผอนของมนษย สมควรแกการหลกออกเรนอย กดวยมพระคณเจาทงหลายเพงฌานและมฌานเปนปกตตางหาก พระคณเจาทงหลายทงเพงฌานและมฌานเปนปกตทเดยว ขาแตทานพระอานนท ขาพเจาขอเลาถวาย สมยหนงทานพระโคดมพระองคนน ประทบอยทกฏาคารศาลา ในปามหาวน กรง-เวสาล ครงนนแล ขาพเจาเขาไปเฝาทานพระโคดมพระองคนนยงทประทบณ กฏาคารศาลา ปามหาวน ณ ทนน พระองคไดตรสฌานกถาโดยอเนกปรยาย พระองคทงเปนผเพงฌานและเปนผมฌานเปนปกต และกทรงสรร-เสรญฌานทงปวง. [๑๑๗] อา. ดกอนพราหมณ พระผมพระภาคเจาพระองคนนทรงสรรเสรญฌานทงปวงกมใช ไมทรงสรรเสรญฌานทงปวงกมใช พระองคไมทรงสรรเสรญฌานเชนไร ดกอนพราหมณ ภกษบางรปในธรรมวนยน มใจรญจวนดวยกามราคะ ถกกามราคะครอบงาอย และไมรจกสลดกามราคะอนเกดขนแลว ตามความเปนจรง เธอยอมเพงเลง จดจอ ปกใจมงหมายเฉพาะกามราคะ ทากามราคะไวในภายใน มใจปนปวนดวยพยาบาท ถกพยา-บาทครอบงาอย และไมรจกสลดพยาบาทอนเกดขนแลว ตามความเปนจรงเธอยอมเพงเลง จดจอ ปกใจมงหมายเฉพาะพยาบาท ทาพยาบาทไวในภาย-ใน มใจกลดกลมดวยถนมทธะ ถกถนมทธะครอบงาอยและไมรจกสลดถน-มทธะอนเกดขนแลว ตามความเปนจรง เธอยอมเพงเลง จดจอ ปกใจ มงหมายเฉพาะถนมทธะ ทาถนมทธะไวในภายใน มใจกลดกลมดวยอทธจจกก-กจจะครอบงาอย และไมรจกสลดอทธจจกกกจจะอนเกดขนแลว ตามความ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 163เปนจรง เธอยอมเพงเลง จดจอ ปกใจ มงหมายเฉพาะอทธจจกกกจจะ ทา อทธจจกกกจจะไวในภายใน มใจกลดกลมดวยวจกจฉา ถกวจกจฉาครอบงาอย และไมรจกสลดวจกจฉาอนเกดขนแลว ตามความเปนจรง เธอยอมเพงเลง จดจอ ปกใจ มงหมายเฉพาะวจกจฉา ทาวจกจฉาไวในภายใน ดกอนพราหมณพระผมพระภาคเจาพระองคนนไมทรงสรรเสรญฌานเชนนแล. ดกอนพราหมณ กพระผมพระภาคเจาพระองคนนทรงสรรเสรญฌานเชนไรเลาภกษในธรรมวนยน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรม เขาปฐมฌาน มวตกมวจาร มปตและสขเกดแตวเวกอย เขาทตยฌาน มความผองใสแหงใจภายใน มความเปนธรรมเอกผดขน เพราะสงบวตกและวจาร ไมมวตกไมมวจารมปตและสขเกดแตสมาธอย เปนผวางเฉยเพราะหนายปต มสตสมปชญญะอย และเสวยสขดวยนามกาย เขาตตยฌานทพระอรยะเรยกเธอไดวา ผวางเฉย มสตอยเปนสขอย เขาจตตถฌาน อนไมมทกข ไมมสข เพราะละสขละทกข และดบโสมนส โทมนสกอนๆ ได มสตบรสทธเพราะอเบกขาอย ดกอนพราหมณ พระผมพระภาคเจาพระองคนนทรงสรรเสรญฌานเชนนแล. [๑๑๘] ว. ขาแตทานพระอานนท เปนอนวา ทานพระโคดมพระองคนน ทรงตเตยนฌานทควรตเตยน ทรงสรรเสรญฌานทควรสรรเสรญเอาละ ขาพเจามกจมาก มกรณยะมาก จะขอลาไปในบดน. อา. ดกอนพราหมณ ขอทานโปรดสาคญกาลอนควรในบดน เถดตอนน วสสการพราหมณมหาอามาตยแหงมคธรฐ ชนชมยนดภาษตของทานพระอานนทแลว ลกจากอาสนะหลกไป. [๑๑๙]. ครงนน เมอวสสการพราหมณมหาอามาตยแหงมคธรฐหลกไปแลวไมนาน พราหมณโคปกโมคคลลานะ ไดกลาวกะทานพระอานนท

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 164ดงนวา ปญหาของขาพเจา ซงขาพเจาไดถามทานพระอานนทนนพระคณเจา ยงมไดพยากรณแกขาพเจาเลย. ทานพระอานนทกลาววา ดกอนพราหมณ เราไดกลาวแกทานแลวมใชหรอวา ดกอนพราหมณ ไมมเลยแมสกรปหนงผถงพรอมดวยธรรมทก ๆขอ และทกๆ ประการ ทพระผมพระภาคเจาพระองคนน ผเปนพระอรหนต-สมมาสมพทธทรงถงพรอมแลว เพราะพระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงใหมรรคทยงไมอบตไดอบต ทยงไมเกดไดเกด ตรสบอกมรรคทยงไมมใครบอก ทรงทราบมรรค ทรงรมรรค และทรงฉลาดในมรรค สวนเหลาสาวกในบดน เปนผดาเนนตามมรรค จงถงพรอมในภายหลงอย. จบ โคปกโมคลลลานสตรท ๘

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 165 อรรถกถาโคปกโมคคลลานสตร

โคปกโมคคลลานสตร มคาเรมตนวา ขาพเจาไดฟงมาแลวอยางน. พงทราบวนจฉยในพระสตรนนดงตอไปน. บทวา อจรปรนพพเตภควต ความวาเมอพระผมพระภาคเจาปรนพพานแลว คอในกาลทพระอานนทแบงพระธาตแลว มายงกรงราชคฤหเพอจะทาการสงคายนาพระธรรม. บทวารโ ปชโชตสส อาสงกมาโน ความวา พระราชาพระนามวาจณฑ-ปชโชตพระองคน เปนพระสหายของพระเจาพมพสารมหาราช. กตงแตเวลาทสงหมอชวกไปปรงเภสชถวาย กยงเปนมตรกนแนนแฟนขน. ทาวเธอทรงสดบวา. พระเจาอชาตศตรเชอคาของพระเทวทต ปลงพระชนมพระบดา จงไดตรสในทประชมวา พระเจาอชาตศตรนฆาสหายรกของเราแลว สาคญ(มนหมาย) วาจกครองราชสมบต ดงน เราจะใหเขารวา เรายงมอยในบรรดาเหลาสหายผมยศใหญ. พระเจาอชาตศตรนนทรงเกดความระแวง เพราะไดทรงสดบคานน. เพราะเหตนน จงตรสวา ทรงระแวงพระเจาปชโชต ดงน. บทวากมมนโต ไดแก สถานททางาน เพอตองการซอมแซมดานนอกพระนคร. บทวา อปสงกม ความวา พระอานนทรอยวา พวกเราเทยวไปดวยหมายใจวา จกใหทาการรอยกรองพระธรรมวนย พราหมณโคปกโมคคลลานะนเปนขาราชการผมศกดใหญ เมอเขาสนบสนน เขาพงทาการอารกขาพระเวฬวนดงน จงเขาไปหา. บทวา เตห ธมเมห ไดแกดวยธรรมคอ พระสพพญตญาณเหลานน. บทวา สพเพน สพพ ไดแก ทกขอโดยอาการทงปวง. บทวา สพพถา สพพ ไดแก ทกขอโดยสวนทงปวง.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 166พราหมณ กลาววา ขาพเจาขอถามอะไร (สกอยาง). ขาพเจาขอถามขอนวา ก ครทง ๖ เกดกอน ออกบวชจากตระกลทไมมใครรจก พวกเขาตายในเมอพระ ตถาคตยงทรงพระชนมอย แมสาวกทงหลายของพวกเขากออกบวชจากตระกลทไมมใครรจก เหมอนกน. ตอเมอพวกเขาลวงลบไป สาวกทงหลายเหลานนไดกอการววาทกนใหญ. สวนพระสมณโคดมเสดจออกผนวชจากตระกลใหญตอเมอพระสมณโคดมนนลวงไปแลว พระสาวกทงหลายจกกอการววาทกนใหญ ถอยคาดงวามาน ไดเกดแพรไปทวชมพทวป ดวยประการดงน กเมอพระสมมาสมพทธเจา ยงทรงพระชนมอย ภกษทงหลายมไดววาทกนเลยแมความววาททไดมขนนน กไดสงบไปในทนนแหละ. กในเวลาทพระสมมา-สมพทธเจาเสดจปรนพพาน ภกษทงหลายมากมายเกดความสลดใจใหญหลวงวา มจจราชไมอดสตอพระศาสดา ผทรงบาเพญบารม ๓๐ ทศใหบรบรณแลวบรรลพระสพพญตญาณเหมอนใบไมแก (จะตงอยไดอยางไร) ขางหนาลมทสามารถพดพาภเขาสเนรอนสงหกลานแปดแสนโยชนใหเคลอนได จกอดสตอใครกน ดงนแลว ไดเปนผพรอมเพรยงกน สงบราบเรยบยง ขอนเพราะเหตไร? บทวา อนสายมาโน แปลวา ตรวจตราอย. อธบายวา รการงานททาแลว และยงไมไดทา. อกอยางหนง ไดแกตดตาม (ผลงาน). บทวา อตถ น โข ไดแก วสสการพราหมณนถามเรองทมในหนหลง. บทวา อปปฏสสรเณ ไดแกเมอธรรมวนยไมเปนทพงอาศย. บทวาโก เหต ธมมสามคคยา ความวา ใครเปนเหต ใครเปนปจจยแหงความพรอมเพรยงของทานทงหลาย. ดวยบทวา ธมมปฏสสรโณ แสดงวาธรรมเปนทพง ธรรมเปนทอาศยของเราทงหลาย.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 167 บทวา วตเตต (การสวดปาตโมกขยอมเปนไป) คอเปนคณทคลอง แคลวมา. คาทงสองนวา อาปตต วา วตกกโม วา ตองอาบตหรอลวงละเมด ดงน เปนการลวงละเมดพระบญญตของพระพทธเจานนแหละ. บทวา ยถาธมม ยถานสฏ กาเรม (พวกเราจะใหเธอทาตามธรรมตามททรงสงสอนไว) อธบายวา พวกเราจะใหเธอทาตามธรรมและคาสงสอนททรงตงไว. โน อกษร แมใน ๒ บทวา น กร โน ภวนโต กาเรนตธมโมว กาเรต เปนเพยงนบาต. ในคานมอธบายดงนวา นยวาเมอเปนอยางนน ทานผเจรญทงหลายใหทาหามได แตธรรมใหทา. คาวา ตคฆ เปนนบาตลงในอรรถวา สวนเดยว. บทวา กหปน ภว อานนโท มอธบายวา ยอมไมรวา พระเถระอยในพระเวฬวนหรอ ? ร. กวสสการพราหมณน ใหการอารกขาพระเวฬวน เพราะฉะนนประสงคจะยกตน จงไดถามอยางนน. กเพราะเหตไร วสสการพราหมณนนจงใหการอารกขาในพระเวฬวนนน ? (เพราะ) ไดยนวา วนหนง ทานวสส-การพราหมณนนเหนพระมหากจจายนเถระ ลงจากเขาคชฌกฏ จงกลาววานนเหมอนลง. พระผมพระภาคเจาไดสดบคานนแลวตรสวาเขาขอขมาโทษเสยขอนนเปนการด ถาไมขอขมาโทษเขาจกเปนลงหางโคในพระเวฬวนน๑. วสส-การพราหมณนนฟงพระดารสนนแลว คดวา ธรรมดาพระดารสของพระสมณโคดมไมเปนสอง ภายหลงเมอเวลาเราเปนลง จกไดมทเทยวหากน จงปลกตนไมนานาชนดในพระเวฬวน แลวใหการอารกขา กาลตอมา วสส-การพราหมณถงอสญญกรรมแลวเกดเปนลง. เมอใครพดวา วสสการ-พราหมณ กไดมายนอยใกลๆ. คาวา ตคฆ เปนนบาตลงในคาวา สวนเดยวเทานน ในทก ๆ วาระ. บทวา ตคฆ โถ อานนท ความวา พราหมณ๑. ม. โคนงคลมกกโฏ ลงหนาดาหรอชะน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 168รวา พระเถระยกยองตนในทามกลางบรษทอยางน จงกลาวอยางนวา แมเราก ยกยองพระเถระ. บทวา น โข พราหมณ ความวา นยวา พระเถระคดวา ฌานทพระสมมาสมพทธเจาสรรเสรญกม ทไมสรรเสรญกม แตพราหมณนสรร-เสรญทงหมดเลย กลาวปญหาใหคลาดเคลอน เราไมอาจมองหนาพราหมณนได ไมอาจรกษาบณฑบาต เราจกกลาวปญหาใหตรง ดงน จงเรมกลาวคาน. บทวา อนนตร กรตวา แปลวา กระทาไวภายใน. บทวา เอวรปโข พราหมณ โส ภควา ณาน วณเณส ความวา ในทน ตรสฌานทรวบรวมเอาไวทงหมด. บทวา ยนโน มย ความวา ไดยนวาพราหมณนรษยาวสสการพราหมณ หวงจะไมกลาวถงปญหาทวสสการพราหมณนนถาม ครนรวาเขากลาวแลวกไมสบายใจวา พระอานนทเอาปญหาทวสส-การพราหมณถาม มาเปนชอของฌานนนบอยๆกลาวอยางกวางขวาง แตปญหาทเราถาม ทานกลาวเปนบางสวนเทานน เหมอนเอาปลายไมเทาจ ฉะนนเพราะฉะนน จงกลาวอยางนน. คาทเหลอในทกแหงงายทงนนแล. จบ อรรถกถาโคปกโมคคลลานสตรท ๘

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 169 ๙. มหาปณณมสตร

วาดวยอปาทานและอปาทานขนธ

[๑๒๐] ขาพเจาไดฟงมาแลว อยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยทปราสาทของอบาสกาวสาขา-มคารมารดา ในพระวหารบพพาราม กรงสาวตถ สมยนน พระผมพระภาคเจามภกษสงฆหอมลอม ประทบนงกลางแจง ในราตรมจนทรเพญ วนนนเปนวนอโบสถ ๑๕ คา ขณะนน ภกษรปหนงลกจากอาสนะ หมจวรเฉวยงบาขางหนง ประนมอญชลไปทางทประทบของพระผมพระภาคเจาแลว กราบทลพระผมพระภาคเจาดงนวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคจะขอกราบทลถามปญหาสกเลกนอยกะพระผมพระภาคเจา ถาพระผมพระภาคเจาจะประทานโอกาสเพอพยากรณปญหาแกขาพระองค. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษ ถาอยางนน เธอจงนงลงยงอาสนะของตน ประสงคจะถามปญหาขอใด กถามเถด. [๑๒๑] ครงนน ภกษรปนนนงยงอาสนะของตนแลว ไดทลถามพระ-ผมพระภาคเจาดงนวา ขาแตพระองคผเจรญ อปาทานขนธ คอ รปปาทาน-ขนธ เวทนปาทานขนธ สญปาทานขนธ สงขารปาทานขนธ วญญาณ-ปาทานขนธ ม ๕ ประการเทานหรอหนอแล. พ. ดกอนภกษ อปาทานขนธ ม ๕ ประการเทาน คอ รปปาทาน-ขนธ เวทนปาทานขนธ สญปาทานขนธ สงขารปาทานขนธ วญญาณปาทานขนธ.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 170 ภกษนนกลาวชนชมยนดภาษตของพระผมพระภาคเจาวา ชอบแลว พระเจาขา แลวทลถามปญหากะผมพระภาคเจายงขนไปวา ขาแตพระองคผเจรญ กอปาทานขนธ ๕ เหลาน มอะไรเปนมล. พ. ดกอนภกษ อปาทานขนธ ๕ เหลาน มฉนทะเปนมล. ภ. ขาแตพระองคผเจรญ อปาทานกบอปาทานขนธ ๕ นนอยางเดยวกนหรอ หรอวาอปาทานเปนอยางอนจากอปาทานขนธ ๕. พ ดกอนภกษ อปาทานกบอปาทานขนธ ๕ นน จะอยางเดยวกนกมใช อปาทานจะเปนอยางอนจากอปาทานขนธ ๕ กมใช ดกอนภกษ ความกาหนดพอใจ ในอปาทานขนธ ๕ นนแล เปนตวอปาทานในอปาทานขนธ๕ นน. [๑๒๒] ภ. ขาแตพระองคผเจรญ กความตางแหงความกาหนดพอใจในอปาทานขนธทง ๕ ม หรอ พระผมพระภาคเจาทรงรบวา ม แลว ตรสวา ดกอนภกษ บคคลบางคนในโลกน มความปรารถนาอยางนวา ขอเราพงมรปอยางน เวทนาอยางน สญญาอยางน สงขารอยางน วญญาณอยางน ในอนาคตกาลเถดดกอนภกษ อยางนแลเปนความตางแหงความกาหนดพอใจในอปาทานขนธทง ๕.

วาดวยเหตเรยกชอวาขนธ

[๑๒๓] ภ. ขาแตพระองคผเจรญ ขนธทงหลายมชอเรยกวาขนธไดดวยเหตเทาไร. พ. ดกอนภกษ รปอยางใดอยางหนง ทงทเปนอดต ทงทเปนอนาคต ทงทเปนปจจบน เปนไปในภายในหรอมในภายนอกกตาม หยาบหรอล เอยดกตาม เลวหรอประณตกตาม อยในทไกล หรอในทใกลกตาม นเปน

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 171รปขนธ. เวทนาอยางใดอยางหนง ทงทเปนอดต ทงทเปนอนาคตทงทเปน ปจจบน เปนไปภายในหรอมในภายนอกกตาม หยาบหรอละเอยดกตาม เลวหรอประณตกตาม อยในทไกลหรอในทใกลกตาม ทเปนเวทนาขนธ. สญญาอยางใดอยางหนง ทงทเปนอดต ทงทเปนอนาคต ทงทเปนปจจบน เปนไปในภายในหรอมในภายนอกกตาม หยาบหรอละเอยดกตาม เลวหรอประณตกตาม อยในทไกลหรอในทใกลกตาม นเปนสญญาขนธ. สงขารเหลาใดเหลาหนงทงทเปนอดต ทงทเปนอนาคต ทงทเปนปจจบน เปนไปในภายในหรอมในภายนอกกตาม หยาบหรอละเอยดกตาม เลวหรอประณตกตาม อยในทไกลหรอในทใกลกตาม นเปนสงขารขนธ. วญญาณอยางใดอยางหนง ทงทเปนอดต ทงทเปนอนาคต ทงทเปนปจจบน เปนไปในภายในหรอมในภายนอกกตาม หยาบหรอละเอยดกตาม เลวหรอประณตกตาม อยในทไกลหรอในทใกลกตาม นเปนวญญาณขนธ ดกอนภกษ ขนธทงหลายยอมมชอเรยกวาขนธดวยเหตเพยงเทานแล. [๑๒๔] ภ. ขาแตพระองคผเจรญ อะไรหนอแล เปนเหต เปนปจจยแหงการบญญตรปขนธ แหงการบญญตเวทนาขนธ แหงการบญญตสญญาขนธ แหงการบญญตสงขารขนธ อะไรหนอแลเปนเหต เปนปจจยแหงการบญญตวญญาณขนธ. พ. ดกอนภกษ มหาภตรป ๔ เปนเหต เปนปจจย แหงการบญญตรปขนธ ผสสะเปนเหต เปนปจจย แหงการบญญตเวทนาขนธ ผสสะเปนเหตเปนปจจย แหงการบญญตสญญาขนธ ผสสะเปนเหต เปนปจจยแหงการบญญตสงขารขนธ นามรปเปนเหต เปนปจจย แหงการบญญตวญญาณขนธ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 172 [๑๒๕] ภ. ขาแตพระองคผเจรญ กสกกายทฏฐ จะมไดอยางไร. พ. ดกอนภกษ ปถชนผไมไดสดบในโลกน เปนผไมไดเหนพระอรยะไมฉลาดในธรรมของพระอรยะ ไมไดฝกในธรรมของพระอรยะไมไดเหนสตบรษ ไมฉลาดในธรรมของสตบรษ ไมไดฝกในธรรมของสตบรษ ยอมเลงเหนรปโดยความเปนอตตาบาง เลงเหนอนตตาวามรปบาง เลงเหนรปในอตตาบาง เลงเหนอตตาในรปบาง ยอมเลงเหนเวทนาโดยความเปนอตตาบาง เลงเหนอตตาวามเวทนาบาง เลงเหนเวทนาในอตตาบาง เลงเหนอตตาในเวทนาบาง ยอมเลงเหนสญญาโดยความเปนอตตาบาง เลงเหนอตตาวามสญญาบาง เลงเหนสญญาในอตตาบาง เลงเหนอตตาในสญญาบาง ยอมเลงเหนสงขารโดยความเปนอตตาบาง เลงเหนอตตาวามสงขารบาง เลงเหนสงขารในอตตาบาง เลงเหนอตตาในสงขารบาง ยอมเลงเหนวญญาณโดยความเปนอตตาบาง เลงเหนอตตาวามวญญาณบาง เลงเหนวญญาณในอตตาบาง เลงเหนอตตาในวญญาณบาง ดกอนภกษ อยางนแลสกกายทฏฐจงมได. [๑๒๖] ภ. ขาแตพระองคผเจรญ สกกายทฏฐจะไมมไดอยางไร. พ. ดกอนภกษ อรยสาวกผไดสดบแลวในธรรมวนยน เปนผไดเหนพระอรยะ ฉลาดในธรรมของพระอรยะ ฝกดแลวในธรรมของพระอรยะไดเหนสตบรษ ฉลาดในธรรมของสตบรษ ฝกดแลวในธรรมของสตบรษยอมไมเลงเหนรปโดยความเปนอตตาบาง ไมเลงเหนอตตาวามรปบาง ไมเลงเหนรปในอตตาบาง ไมเลงเหนอตตาในรปบาง ยอมไมเลงเหนเวทนาโดยความเปนอตตาบาง ไมเลงเหนอตตาวามเวทนาบาง ไมเลงเหนเวทนาในอตตาบาง ไมเลงเหนอตตาในเวทนาบาง ยอมไมเลงเหนสญญาโดยความเปนอตตาบาง ไมเลงเหนสญญาในอตตาบาง ไมเลงเหนอตตาในสญญาบาง ยอม

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 173ไมเลงเหนสงขารโดยความเปนอตตาบาง ไมเลงเหนอตตาวามสงขารบาง ไม เลงเหนสงขารในอตตาบาง ไมเลงเหนอตตาในสงขารบาง ยอมไมเลงเหนวญญาณโดยความเปนอตตาบาง ไมเลงเหนอตตาวามวญญาณบาง ไมเลงเหน วญญาณในอตตาบาง ไมเลงเหนอตตาในวญญาณบาง ดกอนภกษ อยางน แล สกกายทฏฐจงไมม.

วาดวยคณและโทษของขนธ ๕ [๑๒๗] ภ. ขาแตพระองคผเจรญ อะไรหนอแลเปนคณเปนโทษเปนทางสลดออกในรป อะไรเปนคณ เปนโทษ เปนทางสลดออกในเวทนาอะไรเปนคณเปนโทษ เปนทางสลดออกในสญญา อะไรเปนคณเปนโทษเปนทางสลดออกในสงขาร อะไรเปนคณ เปนโทษ เปนทางสลดออกในวญญาณ. พ. ดกอนภกษ อาการทสขโสมนสอาศยรปเกดขน นเปนคณในรป อาการทรปไมเทยง เปนทกข มความแปรปรวนไปเปนธรรมดา นเปนโทษในรป อาการทกาจดฉนทราคะละฉนทราคะในรปได นเปนทางสลดออกในรป อาการทสขโสมนสอาศยเวทนาเกดขน นเปนคณในเวทนา อาการทเวทนาไมเทยงเปนทกข มความแปรปรวนไปเปนธรรมดา นเปนโทษในเวทนา อาการทกาจดฉนทราคะ ละฉนทราคะในเวทนาได นเปนทางสลดออกในเวทนา อาการทสขโสมนสอาศยสญญาเกดขน นเปนคณในสญญา อาการทสญญาไมเทยงเปนทกขมความแปรปรวนไปเปนธรรมดา นเปนโทษในสญญาอาการทกาจดฉนทราคะละฉนทราคะในสญญาได นเปนทางสลดออกในสญญาอาการทสขโสมนสอาศยสงขารเกดขน นเปนคณในสงขาร อาการทสงขารไมเทยง เปนทกข มความแปรปรวนไปเปนธรรมดา นเปนโทษในสงขารอาการทกาจดฉนทราคะละฉนทราคะในสงขารได นเปนทางสลดออกในสงขารอาการทสขโสมนสอาศยวญญาณเกดขน นเปนคณในวญญาณ อาการทวญ-

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 174ญาณไมเทยงเปนทกข มความแปรปรวนไปเปนธรรมดา นเปนโทษในวญ- ญาณ อาการทกาจดฉนทราคะ ละฉนทราคะในวญญาณได นเปนทางสลดออกในวญญาณ.

วาดวยเหตละมานานสย

[๑๒๘] ภ. ขาแตพระองคผเจรญ กเมอร เมอเหนอยางไรจงไมมอนสยคอความถอตววาเปนเรา วาของเรา ในกายอนมวญญาณน และในนมตทงหมดภายนอก. พ. ดกอนภกษ บคคลเหนดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงดงนวา รปอยางใดอยางหนง ทงทเปนอดต ทงทเปนอนาคต ทงทเปนปจจบนเปนไปในภายในหรอมในภายนอกกตาม หยาบหรอละเอยดกตาม เลวหรอประณตกตาม อยในทไกลหรอในทใกลกตาม ทงหมดนน ไมใชของเราไมใชเรา ไมใชอตตาของเรา เหนดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงดงน วา เวทนาอยางใดอยางหนง ทงทเปนอดต ทงทเปนอนาคต ทงทเปนปจจบน เปนไปในภายในหรอมในภายนอกกตาม หยาบหรอละเอยดกตามเลวหรอประณตกตาม อยในทไกลหรอในทใกลกตาม ทงหมดนนไมใชของเรา ไมใชเรา ไมใชอตตาของเรา เหนดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงดงนวา สญญาอยางใดอยางหนง ทงทเปนอดต ทงทเปนอนาคต ทงทเปนปจจบน เปนไปในภายใน หรอมในภายนอกกตาม หยาบหรอละเอยดกตามเลวหรอประณตกตาม อยในทไกลหรอในทใกลกตามทงหมดนนไมใชของเรา ไมใชเรา ไมใชอตตาของเรา เหนดวยปญญา อนชอบตามความเปนจรงดงนวา สงขารเหลาใดเหลาหนง ทงทเปนอดต ทงทเปนอนาคต ทงทเปนปจจบน เปนไปในภายในหรอมในภายนอกกตาม หยาบหรอละเอยดกตาม เลวหรอประณตกตาม อยในทไกลหรอในทใกลกตาม ทงหมดนนไมใชของเรา ไมใชเรา ไมใชอตตาของเรา เหนดวยปญญาอนชอบตามความ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 175เปนจรงดงนวา วญญาณอยางใดอยางหนง ทงทเปนอดต ทงทเปนปจจบน เปนไปในภายในหรอมในภายนอกกตาม หยาบหรอละเอยดกตาม เลวหรอประณตกตาม อยในทไกลหรอในทใกลกตาม ทงหมดนน ไมใชของเรา ไมใชเรา ไมใชอตตาของเรา ดกอนภกษ เมอร เมอเหนอยางนแล จงไมมอนสยคอความถอตววาเปนเรา วาของเรา ในกายอนมวญญาณน และในนมตทงหมดในภายนอก.

วาดวยปรวตกเรองผรบผลของกรรม

[๑๒๙] ลาดบนนแล มภกษรปหนง เกดความปรวตกแหงใจขนอยางนวา ทานผจาเรญ เทาทวามาน เปนอนวา รป เวทนา สญญา สงขารวญญาณเปนอนตตา กรรมทอนตตาทาแลว จกสมผสตนไดอยางไร. ครงนนแล พระผมพระภาคเจาทรงทราบความปรวตกแหงใจของภกษรปนนดวยพระหฤทย จงรบสงกะภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย ขอทโมฆบรษบางคนในธรรมวนยน ไมรแลว ตกอยในอวชชา ใจมตณหาเปนใหญ พงสาคญคาสงสอนของศาสดาอยางหนหนพลนแลน ดวยความปรวตกวา ทานผจาเรญ เทาทวามาน เปนอนวา รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณเปนอนตตา กรรมทอนตตาทาแลว จกถกตนไดอยางไร เราจะขอสอบถาม ดกอนภกษทงหลาย เราไดแนะนาพวกเธอในธรรมนน ๆ แลวแล พวกเธอจะสาคญความขอนนเปนไฉน รปเทยงหรอไมเทยง. ภกษเหลานนทลวา ไมเทยง พระเจาขา. พ. กสงใดไมเทยง สงนนเปนทกขหรอสขเลา. ภ. เปนทกข พระเจาขา. พ. กสงใดไมเทยง เปนทกข มความแปรปรวนไปเปนธรรมดาควรละหรอทจะเลงเหนสงนนวา นนของเรา นนเรา นนอตตาของเรา.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 176 ภ. ไมควรเลย พระเจาขา. พ. ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอจะสาคญความขอนนเปนไฉนเวทนาเทยงหรอไมเทยง. ภ. ไมเทยง พระเจาขา. พ. กสงใดไมเทยง สงนนเปนทกข หรอเปนสขเลา. ภ. เปนทกข พระเจาขา. พ. กสงใดไมเทยง เปนทกข มความแปรปรวนไปเปนธรรมดาควรละหรอทจะเลงเหนสงนนวา นนของเรา นนเรา นนอตตาของเรา. ภ. ไมควรเลย พระเจาขา. พ. ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอจะสาคญความขอนนเปนไฉนสญญาเทยงหรอไมเทยง. ภ. ไมเทยง พระเจาขา. พ. กสงใดไมเทยง สงนน เปนทกขหรอเปนสขเลา. ภ. เปนทกข พระเจาขา. พ. กสงใดไมเทยง เปนทกข มความแปรปรวนไปเปนธรรมดาควรละหรอทจะเลงเหนสงนนวา นนของเรา นนเรา นนอตตาของเรา. ภ. ไมควรเลย พระเจาขา. พ. ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอจะสาคญความขอนนเปนไฉนสงขารเทยงหรอไมเทยง. ภ. ไมเทยง พระเจาขา. พ. กสงใดไมเทยง สงนนเปนทกขหรอเปนสขเลา. ภ. เปนทกข พระเจาขา. พ. . กสงใดไมเทยง เปนทกข มความแปรปรวนไปเปนธรรมดาควรละหรอทจะเลงเหนสงนน วา นนของเรา นนเรา นนอตตาของเรา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 177 ภ. ไมควรเลย พระเจาขา. พ. ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอจะสาคญความขอนนเปนไฉนวญญาณเทยงหรอไมเทยง. ภ. ไมเทยง พระเจาขา. พ. กสงใดไมเทยง สงนนเปนทกข หรอเปนสขเลา. ภ. เปนทกข พระเจาขา. พ. กสงใดไมเทยง เปนทกข มความแปรปรวนไปเปนธรรมดาควรละหรอทจะเลงเหนสงนนวา นน ของเรา นนเรา นนอตตาของเรา. ภ. ไมควรเลย พระเจาขา. พ. ดกอนภกษทงหลาย เพราะเหตนน พวกเธอพงเหนดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงดงนวา รปอยางใดอยางหนง ทงทเปนอดต ทงทเปนอนาคต ทงทเปนปจจบน เปนไปในภายใน หรอมในภายนอกกตามหยาบหรอละเอยดกตาม เลวหรอประณตกตาม อยในทไกลหรอในทใกลกตาม ทงหมดนน ไมใชของเรา ไมใชเรา ไมใชอตตาของเรา พงเหนดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงดงนวา เวทนาอยางใดอยางหนง ทงทเปนอดต ทงทเปนอนาคต ทงทเปนปจจบน เปนไปในภายในหรอมในภายนอกกตาม หยาบหรอละเอยดกตาม เลวหรอประณตกตาม อยในทไกลหรอในทใกลกตาม ทงหมดนน ไมใชของเรา ไมใชเรา ไมใชอตตาของเรา พงเหนดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงดงนวา สญญาอยางใดอยางหนงทงทเปนอดต ทงทเปนอนาคต ทงทเปนปจจบน เปนไปในภายในหรอมในภายนอกกตาม หยาบหรอละเอยดกตาม เลวหรอประณตกตาม อยในทไกลหรอในทใกลกตาม ทงหมดนน ไมใชของเรา ไมใชเรา ไมใชอตตาของ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 178เรา พงเหนดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงดงนวา สงขารเหลาใดเหลา หนง ทงทเปนอดต ทงทเปนอนาคต ทงทเปนปจจบน เปนไปในภายใน หรอมในภายนอกกตาม หยาบหรอละเอยดกตาม เลวหรอประณตกตาม อยในทไกลหรอในทใกลกตาม ทงหมดนน ไมใชของเรา ไมใชเรา ไมใชอตตาของเรา พงเหนดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงดงนวา วญญาณอยางใดอยางหนง ทงทเปนอดต ทงทเปนอนาคต ทงทเปนปจจบน เปนไปในภายในหรอมในภายนอกกตาม หยาบหรอละเอยดกตาม เลวหรอประณตกตาม อยในทไกลหรอในทใกลกตาม ทงหมดนน ไมใชของเรา ไมใชเราไมใชอตตาของเรา ดกอนภกษทงหลาย อรยสาวกผสดบแลวเหนอยอยางนยอมเบอหนาย แมในรป แมในเวทนา แมในสญญา แมในสงขาร แมในวญญาณ เมอเบอหนาย ยอมคลายกาหนด เพราะคลายกาหนด. จตยอมหลดพน เมอจตหลดพนแลว ยอมมญาณรวาหลดพนแลว รชดวา ชาตสนแลว พรหมจรรยอยจบแลว กจทควรทา ไคทาเสรจแลว กจอนเพอความเปนอยางนมไดม. พระผมพระภาคเจาไดตรสภาษตนแลว ภกษเหลานนตางชนชมยนดภาษตของพระผมพระภาคเจา และเมอพระผมพระภาคเจากาลงตรสไวยากรณภาษตนอย ภกษประมาณ ๖๐ รป ไดมจตหลดพนจากอาสวะ เพราะไมถอมนแล. จบ มหาปณณมสตรท ๙

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 179 อรรถกถามหาปณณมสตร

มหาปณณมสตร มคาเรมตนวา ขาพเจาไดฟงมาแลวอยางน:- พงทราบวนจฉยในมหาปณณมสตรนน ดงตอไปน. บทวา ตทหแยกเปน ตสม อห แปลความวา ในวนนน. ชอวา อโบสถ เพราะอรรถวา เปนวนทเขาอยจา. บทวา อปวสนต ความวา เขาไปอยจาดวยศลหรอดวยการอดอาหาร. กในทนมการขยายความดงตอไปน กการแสดงปาตโมกขชอวา อโปสถ ในคาเปนตนวา อายามาวโส กปปน อโปสถ คมส-สาม ทานกปปนะมาเถด พวกเราไปยงอโบสถกน. ศลชอวา อโปสถ ในคาเปนตนวา เอว อฏงคสมนนาคโต โข วสาเข อโปสโถ อปวตโถดกอนวสาขา อโบสถอนประกอบดวยองค ๘ แล อนบคคลเขาจาแลวดวยอาการอยางน. อปวาส ชอวา อโปสถ (การจาศลดวยการอดอาหาร) ในคาเปนตนวา สทธสส สทา ผคค สทธสสโปสโถ สทา ผคคฤกษ(คอฤกษเดอนผคค) สาหรบผหมดจดทกเมอ แตอโบสถกสาหรบผหมดจดทกเมอ. ชอวาเปนบญญต (คอชอทเรยก) ในคาเปนตนวา อโปสโถนาม นาคราชา พระยาชางชอวา อโบสถ. วนทพงเขาไปอย (จาศล) ชอวา อโปสถ ในคาเปนตน วา น ภกขเว ตทหโปสเถ สภกขกา อาวาสาภกษทงหลาย ในวนอโบสถวนนน ไมพงไปจากอาวาสทมภกษ. แมในทน กประสงคเอาการเขาอย (จาศล) นนนนแหล. กวนทเขาอย (จาศล) น นนม ๓ อยาง โดยวนอฏฐม วนจาตททส และวนปณณรส เพราะฉะนนจงตรสวา ปณณรเส (ในวนอโบสถ ๑๕ คา) เพอจะหามบททงสองทเหลอเพราะเหตนนทานจงกลาววา ชอวา วนอโบสถ เพราะเปนวนทเขาอย (จาศล)

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 180ชอวา ปณณา เพราะเตมแลวคอ เตมบรบรณ เพราะเปนวนเตมเดอน ทานเรยกพระจนทรวา มา. พระจนทรนนเตมดวงแลวใน (วน ) ดถนเพราะเหตนนดถน จงชอวา ปณณมา (วนพระจนทรเตมดวง). พงทราบความหมายในบททงสองนวา ปณณาย ปณณมาย (ในวนเพญมพระจนทรเตมดวง) ดวยประการอยางน. บทวา เทส แปลวา เหตการณ. บทวา เตนห ตว ภกขสเก อาสเน นสทต วา ปจฉ ความวา เพราะเหตไร พระผมพระ-ภาคเจาจงไมตรสแกภกษผทยน รบสงใหนงลง. ไดยนวา ภกษนเปนพระสงฆเถระของภกษเหลานน เรยนกรรมฐานในสานกของทานแลวพากเพยรพยายามอย กาหนดพจารณา มหาภตรป (และ) อปาทายรป กาหนดพจารณาวปสสนา มลกษณะของตนอนมนามรปเปนปจจยใหเปนอารมณ ครงนนภกษเหลานนมายงทปรนนบตอาจารยในเวลาเยน ไหวแลวนงอย พระเถระจงถามถงเรองกรรมฐานทงหลาย มการกาหนดพจารณามหาภตรปเปนตน. ภกษเหลานนบอกไดทงหมด. แตถกถามปญหาในมรรคและผล ไมอาจบอกได. ทนน พระเถระจงคดวา ในสานกเรา ไมมการละเลยการใหโอวาทแกภกษเหลาน และภกษเหลานกปรารภความเพยรอย. กรยาทประมาทกไมมแกภกษเหลานน แมมาตรวา ชวเวลาไกกนนา. แมเมอเปนอยางน ภกษเหลานกไมอาจทามรรคผลใหเกดขนได. เราไมรอธยาศยของภกษเหลาน ภกษเหลานคงจะเปนผทพระพทธเจาตองทรงแนะนา เราจกพาภกษเหลานนไปยงสานกของพระศาสดา เมอเปนอยางนน พระศาสดาจกทรงแสดงธรรมอนเกยวเนองกบความประพฤตของภกษเหลานน (ครนคดแลว) จงพาภกษเหลานนมายงสานกของพระศาสดา.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 181 แมพระศาสดากทรงถอเอานาทพระอานนทนาเขาไปถวายในตอนเยน ทรงกระทาพระสรระใหสดชนแลวประทบนงบนเสนาสนะอนประเสรฐ ทเขาปลาดไวในบรเวณปราสาทของมคารมารดา. แมภกษสงฆกนงแวดลอมพระองค.เวลานน พระอาทตยกาลงอสดงคต พระจนทรกาลงขน พระผมพระภาคเจาประทบนง ณ ททามกลาง. พระจนทรไมมรศม พระอาทตยไมมรศม พระพทธรศมเปนค ๆมวรรณะ ๖ ประการ ขมรศมของพระจนทรและพระอาทตยเสย สองแสงโชตชวงเปนกลมเปนกอน แลนไปทวทศานทศ. เรองทงหมดนนพงใหพสดารโดยนยดงกลาวแลวในหนหลง. นชอวาพนภมของการพรรณนาในอธการน กาลง (ความสามารถ) ของพระธรรมกถกเทานนทอาจกลาวใหพอควรแกประมาณได เรองทควรแกประมาณนน ควรกลาวในการพรรณนาพระพทธรศมนน. ไมควรพดวา กลาวยาก. เมอบรษทประชมกนอยางน แลว พระเถระลกขน ขอใหพระศาสดาประทานโอกาสเพอพยากรณปญหา.ลาดบนนพระผมพระภาคเจา ทรงดารวา ถาเมอภกษนยนถามปญหา พวกภกษทเหลอจกลกขนดวยคดกนวา อาจารยของพวกเราลกขนแลว เมอเปนอยางนน จกเปนอนกระทาความไมเคารพในพระตถาคต. ถาภกษเหลานนจกนงทลถาม (ปญหา) จกเปนอนกระทาความไมเคารพในอาจารย จกไมอาจทาจตใหแนวแนรบธรรมเทศนา. แตเมออาจารยนง ภกษเหลานนจกนงแตนนจกเปนผมจตแนวแน อาจรบพระธรรมเทศนาได. ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงไมตรสแกภกษทยน รบสงใหนงลง ฉะนแล. บทวา อเม น โข ภนเต ความวา กระทาเหมอนถามดวยความสงสย. กพระเถระกาหนดพจารณาความเกดแหงเบญจขนธแลว บรรลพระ-อรหต เปนพระมหาขณาสพ. ความสงสยของพระเถระนยอมไมม กแมร

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 182อย ทาเปนเหมอนไมรตามกควร. กถาทาเหมอนรตาม เมอจะแกแกเขายอม กลาวแตบางสวนเทานนดวยสาคญวาผนร. แตเมอทาเปนไมรตาม เมอจะกลาว ยอมนาเอาเหตการณทกดานมากลาวใหปรากฏ. กบางคนแมไมรกทาเปนเหมอนรตาม. พระเถระจะการทาอยางไรกะคาเหนปานน กพระเถระรอยทเดยว พงทราบวา ถามเหมอนไมร. บทวา ฉนทมลกา แปลวา มตณหาเปนมล. บทวา เอว รโป สย ความวา ถาประสงคเปนคนขาว ยอมปรารถนาวา ขอเราจงเปนคนมวรรณะเหมอนหรดาล หรอเหมอนมโนศลาหรอเหมอนทอง. ถาประสงคจะเปนคนดากปรารถนาวา ขอเราจงเปนผมวรรณะเหมอนดอกอบลเขยว เหมอนดอกอญชน หรอเหมอนดอกฝาย. บทวาเอว เวทโน ไดแก ปรารถนาวา ขอเราจงเปนผมเวทนาเปนกศล หรอเปนผมเวทนาเปนสข. แมในสญญาเปนตนกมนยนแหละ. กเพราะธรรมดาวาความปรารถนาในอดต ยอมมไมได และแมถงจะปรารถนากไมอาจไดมนแมในปจจบนกไมได คนขาวปรารถนาความเปนคนดา แลวจะเปนคนดาไปในปจจบนกไมได คนดาจะเปนคนขาว คนสงจะเปนคนเตย หรอคนเตยจะเปนคนสงกไมได แตเมอบคคลใหทาน สมาทานศลแลวปรารถนาวา ขอเราจงเปนกษตรยหรอจงเปนพราหมณในอนาคตกาลเถด ดงน ความปรารถนายอมสาเรจ ฉะนนทานถอเอาแตอนาคตเทานน. บทวา ขนธาธวจน ไดแก ถามวา การบญญตวาขนธแหงขนธทงหลายยอมมไดดวยเหตมประมาณเทาใด. บทวา มหาภตเหต ความวากเหตทานเรยกวาเหต ในคาเปนตน วา กศลเหต ๓ ประการ. อวชชา ชอวา สาธารณเหต เพราะเปนเหตทวไปแกปญญาภสงขารเปนตน. กศลกรรมและอกศลกรรมเปนเหตสงสดในการใหผลของตนๆ. ในทนทานประสงคเอา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 183ปจจยเหตในอธการวาดวยปจจยเหตนน มหาภตรป คอ ปฐวธาตเปนเหต เละเปนปจจย เพอแสดงการบญญตภตรป ๓ นอกน และอปาทายรป. พงทราบ การประกอบความแมในบททเหลออยางน. บทวา ผสโส ความวาผสสะ เปนเหตและเปนปจจยแหงการบญญตขนธ ๓ โดยพระบาลวา ภกษทงหลาย บคคลผถกกระทบยอมรสก ยอมจาได ยอมคด (ปรงแตง) ดงน.ในบทวา วาณกขนธสส นมความวา รป ๓๐ ถวน และขนธ ๓ ทสมปยตกบวญญาณ โดยกาหนดอยางสง ยอมเกดแกคพภเสยยกสตวทงหลายพรอมกบปฏสนธวญญาณกอน นามรปนนเปนเหตและปจจยแหงการบญญตปฏสนธวญญาณ. ในจกขทวาร จกขปสาทรป กบรปารมณ จดเปนรปขนธขนธ ๓ ทสมปยตกบวญญาณ จดเปนนาม. นามรปนนเปนเหตและเปนปจจยแหงการบญญตจกขวญญาณ. ในวญญาณทเหลอมนยนเหมอนกน. บทวา กถ ปน ภนเต ความวา ในทน (ภกษ) เมอถามวฏฏะวา มไดดวยเหตมประมาณเทาไร จงกลาวอยางนน. บทวา สกกายทฏ น โหต ความวา เมอจะถามววฏฏะน จงกลาวอยางนน. ดวยคาวา นเปนความชอบใจในรป นตรสปรญญาปฏเวธการแทงตลอดดวยการกาหนดรและทกขสจดวยคานวา นเปนโทษในรป ดงน ตรสปหานปฏเวธการแทงตลอดดวยการละ และสมทยสจ ดวยคานวา นเปนการสลดออกในรปดงน ตรสสจฉกรยปฏเวธ การแทงตลอดดวยการทาใหแจงและนโรธสจ.ธรรมทงหลายมสมมาทฏฐเปนตน ในฐานะ ๓ ประการเหลาน นเปนภาวนาปฏเวธ การแทงตลอดดวยภาวนา และเปนมรรคสจ แมในบททเหลอทงหลาย กนยนเหมอนกน. บทวา พหทธา คอในกายทมวญญาณของผอน. กดวย บทวาสพพนมตเตส น ทรงสงเคราะหเอาแมสงทไมเนองกบอนทรย. อกอยาง

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 184หนง ในคาวา สวาเณ กาเย ดงน ถอเอากายทงของตนและของคน อนดวยเหมอนกน. และถอเอาสงทไมเนองดวยอนทรย ดวยการถอเอานมตทกอยางในภายนอก. บทวา อนตตกตาน (ทอนตตาทา) ไดแก ตงอยในอนตตากระทา.บทวา กตมตตาน ผสสสนต ความวา หยงลงสความเหนวาเทยง(สสสตทฏฐ) วา ตงอยในตน เชนไรจงแสดงผลดงน จงไดกลาวอยางนน.บทวา ตณหาธปเตยเยน คอมตณหาเปนใหญ. บทวา ตตร ตตร ไดแก ในธรรมทงหลายนนๆ. บทวา สฏ มตตาน ความวา ภกษเหลานละกรรมฐานตามปกตเสยแลว พจารณากรรมฐานใหมอยางอน ไมทาลายบลลงกบรรลพระอรหตในทนงนนแล. บททเหลอในททกแหงงายทงนนแล. จบ อรรถกถามหาปณณมสตรท ๙

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 185 ๑๐. จฬปณณสตร

วาดวยอสตบรษและสตบรษ

[๑๓๐] ขาพเจาไดฟงมาแลวอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยทปราสาทของอบาสกาวสาขามคารมารดา ในพระวหารบพพาราม กรงสาวตถ สมยนน พระผมพระ-ภาคเจามภกษสงฆหอมลอม ประทบนงกลางแจง ในราตรมจนทรเพญ วนนนเปนวนอโบสถ ๑๕ คา. [๑๓๑] ขณะนน พระผมพระภาคเจาทรงเหลยวดภกษสงฆซงนงเงยบโดยลาดบ จงตรสถามภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย อสตบรษจะพงรจกอสตบรษวา ผนเปนอสตบรษหรอไมหนอ. ภกษเหลานนทลวา ขอนหามไดเลย พระเจาขา. พ. ดกอนภกษทงหลาย ถกละ ขอทอสตบรษจะพงรจกอสตบรษวา ผนเปนอสตบรษ นนไมใชฐานะ ไมใชโอกาส ดกอนภกษทงหลาย ก อสตบรษจะพงรจกสตบรษวา ผนเปนสตบรษไหมเลา. ภ. ขอนหามไดเลย พระเจาขา. พ . ดกอนภกษทงหลาย ถกละ แมขอทอสตบรษจะพงรจกสตบรษวา ผนเปนสตบรษ นนกไมใชฐานะ ไมใชโอกาส. [๑๓๒] ดกอนภกษทงหลาย อสตบรษยอมเปนผประกอบดวยธรรมของอสตบรษ ภกดตออสตบรษ มความคดอยางอสตบรษ มความรอยางอสตบรษ มถอยคาอยางอสตบรษ มการงานอยางอสตบรษ มความเหนอยางอสตบรษ ยอมใหทานอยางอสตบรษ.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 186 [๑๓๓] ดกอนภกษทงหลาย กอสตบรษเปนผประกอบดวยธรรมของ อสตบรษอยางไร คอ อสตบรษในโลกน เปนผไมมศรทธา ไมมหร ไมมโอตตปปะ มสตะนอย เกยจคราน มสตหลงลม มปญญาทราม ดกอนภกษทงหลาย อยางนแล อสตบรษชอวาเปนผประกอบดวยธรรมของอสตบรษ. [๑๓๔] ดกอนภกษทงหลาย อสตบรษเปนผภกดตอยสตบรษอยางไร คอ อสตบรษในโลกน มสมณพราหมณชนดทไมมศรทธา ไมมหร ไมมโอตตปปะ มสตะนอย เกยจคราน มสตหลงลม มปญญาทราม เปนมตรเปนสหาย ดกอนภกษทงหลาย อยางนแล อสตบรษชอวาเปนผภกดตออสตบรษ. [๑๓๕] ดกอนภกษทงหลาย อสตบรษเปนผมความคดอยางอสตบรษอยางไร คอ อสตบรษในโลกน ยอมคดเบยดเบยนตนเองบาง คดเบยดเบยนผอนบาง คดเบยดเบยนทงตนเองและผอนทงสองฝายบาง ดกอนภกษทงหลาย อยางนแล อสตบรษชอวาเปนผมความคดอยางอสตบรษ. [๑๓๖] ดกอนภกษทงหลาย อสตบรษเปนผมความรอยางอสตบรษอยางไร คอ อสตบรษในโลกน ยอมรเพอเบยดเบยนตนเองบาง รเพอเบยดเบยนผอนบาง รเพอเบยดเบยนทงตนเตองและผอนทงสองฝายบาง ดกอนภกษทงหลาย อยางนแล อสตบรษชอวาเปนผรอยางอสตบรษ. [๑๓๗] ดกอนภกษทงหลาย อสตบรษเปนผมถอยคาอยางอสตบรษอยางไร คอ อสตบรษในโลกน เปนผมกพดเทจ พดสอเสยด พดคาหยาบเจรจาเพอเจอ ดกอนภกษทงหลาย อยางนแล อสตบรษชอวาเปนผมถอยคาอยางอสตบรษ. [๑๓๘] ดกอนภกษทงหลาย อสตบรษเปนผมการงานอยางอสตบรษอยางไร คอ อสตบรษในโลกน มกเปนผทาชวตสตวใหตกลวง มกถอเอา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 187สงของทเจาของมไดให มกพระพฤตผดในกาม ดกอนภกษทงหลาย อยางน แล อสตบรษชอวาเปนผมการงานอยางอสตบรษ. [๑๓๙] ดกอนภกษทงหลาย อสตบรษเปนผมความเหนอยางอสต-บรษอยางไร คอ อสตบรษในโลกน เปนผมความเหนอยางนวา ทานทใหแลว ไมมผล ยญทบชาแลว ไมมผล สงเวยทบวงสรวงแลว ไมมผล ผลวบากของกรรมททาดทาชวแลว ไมม โลกนไมม โลกอนไมม มารดาไมมคณ บดาไมมคณ สตวทเปนอปปาตกะไมม สมณพราหมณทงหลายผดาเนนชอบ ปฏบตชอบ ซงประกาศโลกน โลกอนใหแจมแจง เพราะรยงดวยตนเอง ในโลกไมม ดกอนภกษทงหลาย อยางนแล อสตบรษชอวาเปนผมความเหนอยางอสตบรษ. [๑๔๐] ดกอนภกษทงหลาย อสตบรษยอมใหทานอยางอสตบรษอยางไร คอ อสตบรษในโลกน ยอมใหทานโดยไมเคารพ ใหทานไมใชดวยมอของตน ทาความไมออนนอมใหทาน ใหทานอยางสง ๆ เปนผมความเหนวาไรผล ใหทาน ดกอนภกษทงหลาย อยางนแล อสตบรษชอวา ยอมใหทานอยางอสตบรษ. [๑๔๑] ดกอนภกษทงหลาย อสตบรษนนแหละ เปนผประกอบดวยธรรมของอสตบรษอยางน ภกดตออสตบรษอยางน มความคคอยางอสต บรษอยางน มความรอยางอสตบรษอยางน มถอยคาอยางอสตบรษอยางน มการงานอยางอสตบรษอยางน มความเหนอยางอสตบรษอยางน ใหทานอยางอสตบรษอยางนแลว เมอตายไป ยอมบงเกดในคตของอสตบรษ ดกอนภกษทงหลาย กคตของอสตบรษคออะไร คอ นรก หรอกาเนดสตวเดยรจฉาน. [๑๔๒] ดกอนภกษทงหลาย สตบรษจะพงรจกสตบรษวา ผนเปนสตบรษหรอไมหนอ.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 188 ภกษเหลานนทลวา ร พระเจาขา. พ. ดกอนภกษทงหลาย ถกละ ขอทสตบรษจะพงรจกสตบรษวาผนเปนสตบรษ นนเปนฐานะทมได ดกอนภกษทงหลาย กสตบรษจะพงรจกอสตบรษวา ผนเปนอสตบรษไหมเลา. ภ. ร พระเจาขา. พ. ดกอนภกษทงหลาย ถกละ แมขอทสตบรษจะพงรจกอสตบรษวา ผนเปนอสตบรษ นนกเปนฐานะทมได. [๑๔๓] ดกอนภกษทงหลาย สตบรษยอมเปนผประกอบดวยธรรมของสตบรษ ภกดตอสตบรษ มความคดอยางสตบรษ มความรอยางสตบรษมถอยคาอยางสตบรษ มการงานอยางสตบรษ มความเหนอยางสตบรษ ยอมใหทานอยางสตบรษ. [๑๔๔] ดกอนภกษทงหลาย สตบรษเปนผประกอบดวยธรรมของสตบรษอยางไร คอ สตบรษในโลกน เปนผมศรทธา มหร มโอตตปปะมสตะมาก มความเพยรปรารภแลว มสตตงมน มปญญา ดกอนภกษทงหลาย อยางนแล สตบรษชอวาเปนผประกอบดวยธรรมของสตบรษ. [๑๔๕] ดกอนภกษทงหลาย สตบรษเปนผภกดตอสตบรษอยางไรคอสตบรษในโลกน มสมณพราหมณชนดทมศรทธา มหร มโอตตปปะ มสตะมาก มความเพยรปรารภแลว มสตตงมน มปญญา เปนมตร เปนสหายดกอนภกษทงหลาย อยางนแล สตบรษชอวาเปนผภกดตอสตบรษ. [๑๔๖] ดกอนภกษทงหลาย สตบรษเปนผมความคดอยางสตบรษอยางไร คอ สตบรษในโลกน ยอมไมคดเบยดเบยนตนเอง ไมคดเบยดเบยนผอน ไมคดเบยดเบยนทงตนเองและผอนทงสองฝาย ดกอนภกษทงหลายอยางนแล สตบรษชอวาเปนผมความคดอยางสตบรษ.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 189 [๑๔๗] ดกอนภกษทงหลาย สตบรษเปนผมความรอยางสตบรษ อยางไร คอ สตบรษในโลกน ยอมรเพอไมเบยดเบยนตนเอง รเพอไมเบยดเบยนผอน รเพอไมเบยดเบยนทงตนเองและผอนทงสองฝาย ดกอนภกษทงหลาย อยางนแล สตบรษชอวาเปนผมความรอยางสตบรษ. [๑๔๘] ดกอนภกษทงหลาย สตบรษเปนผมถอยคาอยางสตบรษอยางไร คอ สตบรษในโลกน เปนผงดเวนจากการพดเทจ งดเวนจากคาพดสอเสยด งดเวนจากคาหยาบ งดเวนจากการเจรจาเพอเจอ ดกอนภกษทงหลาย อยางนแล สตบรษชอวาเปนผมถอยคาอยางสตบรษ. [๑๔๙] ดกอนภกษทงหลาย สตบรษเปนผมการงานอยางสตบรษอยางไร คอ สตบรษในโลกน เปนผงดเวนจากปาณาตบาต งดเวนจากอทนนาทาน งดเวนจากกาเมสมจฉาจาร ดกอนภกษทงหลาย อยางนแลสตบรษชอวาเปนผมการงานอยางสตบรษ. [๑๕๐] ดกอนภกษทงหลาย สตบรษเปนผมความเหนอยางสตบรษอยางไร คอ สตบรษในโลกน เปนผมความเหนอยางนวา ทานทใหแลวมผล ยญทบชาแลวมผล สงเวยทบวงสรวงแลวมผล ผลวบากของกรรมททาดทาชวมอย โลกนม โลกอนม มารดามคณ บดามคณ สตวทเปนอปปาตกะม สมณพราหมณทงหลาย ผดาเนนชอบ ปฏบตชอบ ซงประกาศโลกน โลกอนใหแจมแจง เพราะรยงดวยตนเอง ในโลกมอย ดกอนภกษทงหลายอยางนแล สตบรษชอวาเปนผมความเหนอยางสตบรษ. [๑๕๑] ดกอนภกษทงหลาย สตบรษยอมใหทานอยางสตบรษอยางไร คอ สตบรษในโลกน ยอมใหทานโดยเคารพ ทาความออนนอมใหทานใหทานอยางบรสทธ เปนผมความเหนวามผล จงใหทาน ดกอนภกษทงหลายอยางนแล สตบรษชอวายอมใหทานอยางสตบรษ.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 190 [๑๕๒] ดกอนภกษทงหลาย สตบรษนนแหละ เปนผประกอบดวย ธรรมของสตบรษอยางน ภกดตอสตบรษอยางน มความคดอยางน มความคดอยางสตบรษอยางน มความรอยางสตบรษอยางน มถอยคาอยางสตบรษอยางน มการงานอยางน มความเหนอยางสตบรษอยางน ใหทานอยางสตบรษอยางนแลว เมอตายไป ยอมบงเกดในคตของสตบรษ ดกอนภกษทงหลาย กคตของสตบรษคออะไร คอ ความเปนใหญในเทวดา หรอความเปนใหญในมนษย. พระผมพระภาคเจาไดตรสภาษตนแลว ภกษเหลานนตางชนชมยนดภาษตของพระผมพระภาคเจาแล. จบ จฬปณณมสตรท ๑๐ จบ เทวทหวรรคท ๑

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 191 อรรถกถาจฬปณณมสตร

จฬปณณมสตร มคาเรมตนวา ขาพเจาไดฟงมาแลวอยางน. พงทราบวนจฉยในจฬปณณมสตรนน ดงตอไปน. บทวา ตณหภตไดแก เปนผนงเงยบ คอ นงเงยบ ในทศททรงเหลยวดไป. บทวา อน-วโลเกตวา ความวาทรงลมพระเนตรอนประดบดวยประสาทรปทง ๕ แลวทรงเหลยวดทวทศ ทรงเหนความไมม แมโดยชนทสด การคะนองมอและการคะนองเทา. บทวา อสปปรโส ไดแก บรษชว. บทวา โน เหตภนเต ความวา เหตทอสตบรษนนยอมไมอาจรอสตบรษนน เหมอนคนตาบอดไมรคนตาบอด เพราะฉะนน ภกษเหลานน จงกลาวอยางนน พงทราบเนอความในฐานะทง ๓ แมเบองหนาจากนไป โดยนยนนนแล. บทวาอสทธมมสมนนาคโต ไดแก คบหากบอสตบรษ บทวา อสปปรสภตตไดแก คบหากบอสตบรษ. บทวา อสปปรสจนต ไดแก คดแลวดวยการคดอยางอสตบรษ. บทวา อสปปรสมนต ไดแก รอยางอสตบรษ. บทวาอสปปรสวาโจ ไดแก พดอยางอสตบรษ. บทวา อสปปรสกมมนโตไดแก ทาการงานอยางอสตบรษ บทวา อสปปรสทฏ ไดแกประกอบดวยทฏฐของอสตบรษ. บทวา อสปปรสทาน ไดแกทานท พวกอสตบรษพงให. บทวา ตยสส มตตา ไดแก สมณพราหมณเหลานน เปนมตรของอสตบรษนน. บทวา อตตพยาพาธาย เจเตต ความวา ยอมคดเพอตองการความทกขแกตนอยางนวา เราจกฆาสตว เราจกถอเอาของทเขาไมใหเราจกประพฤตมจฉาจาร เราจกสมาทานอกศลกรรมบถ ๑๐ แลวประพฤต.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 192บทวา ปรพยาพาธาย เจเตต ความวา ยอมคดเพอตองการความทกขแก ผอนอยางนวา เราจกบงคบมนโดยประการทคนโนนฆาสตวตวโนน ลกเอา ของๆ คนโนนทเขาไมไดให สมาทานอกศลกรรมบถ ๑๐ ประพฤต. บทวาอภยพยาพาธาย ความวา ยอมคดเพอตองการความทกขแกทงสองฝายอยางนวา เราจกพาคนโนนและคนโนนไปสมาทานอกศลกรรมบถ ๑๐ ประพฤต. ในบทวา อตตพยาพาธายป มนเตต ดงนเปนตน ความวา เมอรวาเราจกสมาทานอกศลกรรมบถ ๑๐ ประพฤต ชอวา ยอมรเพอเบยดเบยนตนเมอรวา เราจก (ชกชวน) คนโนนสมาทานอกศลกรรมบถ ประพฤต ดงน ชอวา ยอมรเพอเบยดเบยนผอน เมอรวาเรากบคนอนแมทงสอง รวมกนสมาทานอกศลกรรมบถ ๑๐ ประพฤต ดงน ชอวา ยอมรเพอเบยดเบยนตนและคนอนทงสองฝาย. บทวา อสกกจจ ทาน เทต ความวา ยอมไมทาความเคารพทงไทยธรรมทงบคคล. ใหอาหารทประกอบดวยขาวสารทเสยๆ ไมกระทาใหสมบรณ (คอทาไมสะอาด) ชอวา ไมทาความเคารพไทยธรรม. ไมปดกวาดทสาหรบนง ใหนงไมเลอกท วางตงตามมตามเกดใหทาน ชอวาไมทาความเคารพบคคล. บทวา สหตถา ไดแก ไมใหดวยมอของตน ใชทาสและกรรมกรเปนตนให. บทวา อจตต กตวา ความวา ไมทาความยาเกรงทงในไทยธรรมทงในบคคล ใหทานโดยนยดงกลาวขางตน. บทวา อปปวฏความวา เปนผตองการทงใหเหมอนยดเหยเขาจอมปลวก. บทวา อนาคมน-ทฏ โก ไดแก เปนผไมหวงผลให. บทวา ตตถ อปปชชต ความวาใหทานแลวยอมไมเกดในนรก. กความเหนผดอนใด ทอสตบรษนนถอเอาเพราะความเปนผมลทธชว ยอมเกดในนรกดวยความเหนผดอนนน พงทราบ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 193ธรรมฝายขาวโดยปฏปกขนย (นยฝายตรงกนขาม) ดงกลาวแลว. บทวา เทวมหตตตา ไดแก เทวดาชนกามาวจร ๖. บทวา มนสสมหตตตาไดแก สมบตแหงตระกลทง ๓ (กษตรย พราหมณ คหบด) คาทเหลอในททกแหงงายทงนน. กพระสตรนตรสเนองดวยวฏฏะลวนๆ แล. จบ อรรถกถาจฬปณณมสตรท ๑๐ รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. เทวทหสตร ๒. ปญจตตยสตร ๓. กนตสตร ๔. สามคาม-สตร ๕. สนกขตตสตร ๖. อาเนญชสปปายสตร ๗.คณกโมคคลลานสตร๘ โคปกโมคคลลานสตร ๙. มหาปณณมสตร ๑๐. จฬปณณมสตร

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 194 อนปทวรรค

๑. อนปทสตร

[๑๕๓] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจา ประทบอยทพระเชตวนมหาวหารอารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. สมยนนแล พระผมพระ ภาคเจา ตรสเรยกภกษทงหลายมาวา ดกอนภกษทงหลาย. ภกษเหลานนทลรบพระพทธพจนแลว.

วาดวยพระพทธองคทรงสรรเสรญพระสารบตร

[๑๕๔] พระผมพระภาคเจา ไดตรสคาน วา ดกอนภกษทงหลายสารบตรเปนบณฑต เปนผมปญญามาก มปญญากวางขวาง มปญญาราเรงมปญญาวองไว มปญญาเฉยบแหลม มปญญาคม ดกอนภกษทงหลาย สาร-บตร เหนแจงธรรม ตามลาดบบทไดชวครงเดอน ในการเหนแจงธรรมตามลาดบบทของพระสารบตรนน มดงตอไปน.

ธรรมในปฐมฌาน

[๑๕๕] ดกอนภกษ ทงหลาย ในขอน สารบตรสงดจากกามทเดยวสงดจากอกศลธรรมทงหลาย เขา ปฐมฌาน ม วตก ม วจาร ม ปต และ สขเกดแตวเวกอย กธรรมในปฐมฌาน คอ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา-จต ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา วญญาณ ฉนทะ อธโมกข วรยะสต อเบกขา มนสการ เปนอนสารบตรกาหนดไดแลว ตามลาดบบท ธรรม

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 195เหลานนทสารบตรรแจงแลว ทงทเกดขน ตงอย และถงความดบไป เธอ รชดอยางนวา นยวาธรรมทยงไมมแกเรา ยอมม ทมแลวยอมเสอมไปอยางนเธอไมยนด ไมยนราย ไมถกตณหาทฏฐอาศย ไมตดใจ ในธรรมเหลานน หลดพนแลว พรากไปไดแลว มใจทถกทาใหปราศจากเขตแดนแลวอย. เธอรชดวา คณวเศษเปนเหตสลดออกไป (จากภพ) ยงขนไปอก ยงมอย เธอยงมความเหนตอไปวา ธรรมเปนเครองสลดออกทยงขนยงมอย. เพราะกระทาความรนนใหมากขน.

ธรรมในทตยฌาน

[๑๕๖] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอก (คอ) สารบตรเขาทตยฌาน มความผองใสแหงจตในภายใน มความเปนธรรมเอกผดขน เพราะระงบ วตก วจาร ไมม วตก ไมม วจาร มแต ปต สข เกดแตสมาธ อย. กธรรมทงหลายใน ทตยฌาน คอ ความผองใสแหงจตในภายใน ปต สข เอกคคตาจต ผสสะ เวทนา สญญา เจตนาวญญาณ ฉนทะ อธโมกข วรยะ สต อเบกขา มนสการ เปนอนสารบตรกาหนดไดแลวตามลาดบบท ธรรมเหลานนเปนอนสารบตรรแจงแลวทงทเกดขน ตงอย และถงความดบไป. เธอรชดอยางนวา นยวาธรรมทยงไมมแกเรา ยอมม ทมแลว ยอมเสอมไปอยางน เธอไมยนด ไมยนราย ไมถก ตณหาทฏฐ อาศย ไมตดใจในธรรมเหลานน หลดพนแลว พรากไปไดแลว มใจทถกทาใหปราศจากเขตแดนแลวอย. เธอรชดวา คณพเศษเปนเหตสลดออกไป (จากภพ) ยงขนไปอก ยงมอย และ เธอยงมความเหนตอไปวา ธรรมเปนเครองสลดออกยงมอย เพราะกระทาความรนนใหมากขน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 196 ธรรมในตตยฌาน

[๑๕๗] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอก (คอ) สารบตรเปนผวางเฉย เพราะปตคลายไป มสตสมปชญญะอย และเสวยสขดวยนาม-กาย ซงพระอรยเจา เรยกวา เปนผวางเฉย มสต อยเปนสข เขาตตย-ฌานอย. กธรรมทงหลายใน ตตยฌาน คอ อเบกขา สข สต สมป-ชญญะ เอกคคตาจต ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา วญญาณฉนทะ อธโมกข วรยะ สต อเบกขา มนสการ เปนอนสารบตรกาหนดไดแลว ตามลาดบบท ธรรมเหลานนทสารบตรรแจงแลว ทงทเกดขน ตงอย และถงความดบไป. เธอรชคอยางนวา ธรรมทยงไมมแกเรายอมม ทมแลวกเสอมไปอยางน. เธอไมยนด ไมยนราย ไมถกตณหาทฏฐอาศย ไมตดใจในธรรมเหลานน หลดพนแลว พรากไปไดแลว มใจทถกทาใหปราศจากเขตแดนแลวอย. เธอรชดวา คณพเศษเปนเหตสลดออกไป(จากภพ) ยงขนไปอก ยงมอย (และ) เธอยงมความเหนตอไปวา ธรรมเปนเครองสลดออกยงมอย เพราะกระทาความรนนใหมากขน.

ธรรมในจตตถฌาน

[๑๕๘] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอก (คอ) สารบตรเขาจตตถฌาน อนไมมทกขไมมสข เพราะละสขละทกขไดแลว และดบ โสม-นสโทมนส กอนๆ ไดแลว มสตบรสทธ เพราะอเบกขา อย กธรรมทงหลายในจตตถฌานคอ อเบกขาอทกขมสขเวทนา ความไมคานงถงแหงใจเพราะบรสทธแลว สตบรสทธ เอกคคาตาจต ผสสะเวทนา สญญา เจตนา วญญาณ ฉนทะ อธโมกข วรยะ สตอเบกขา มนสการ เปนอนสารบตรกาหนดไดแลว ตามลาดบบท ธรรม

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 197เหลานนทสารบตรรแจงแลว ทงทเกดขน ตงอยและถงความดบไป เธอร ชดอยางนวา นยวา ธรรมทยงไมมแกเรายอมม ทมแลวกเสอมสนไป อยาง น. เธอไมยนด ไมยนราย ไมถก ตณหาทฏฐ อาศย ไมตดใจในธรรมเหลานน หลดพนแลว พรากไปไดแลว มใจทถกทาใหปราศจากเขตแดนแลวอย. เธอรชดวา คณพเศษเปนเหตสลดออกไป (จากภพ) ยงขนไป ยงมอย และเธอยงมความเหนตอไปวา ธรรมเปนเครองสลดออกยงมอย เพราะกระทาความรนนใหมากขน ธรรมในอากาสานญจายตนฌาน

[๑๕๙] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอก สารบตรเขาอากา-สานญจายตนฌาน ดวยมนสการวา อากาศไมมทสด เพราะลวงเลยรปสญญาไป โดยประการทงปวง เพราะดบปฏฆสญญาได (และ) เพราะไมมนสการถง นานตตสญญา กธรรมทงหลายใน อากาสานญจายตนฌาน คออากาสานญจายตนสญญ า เอกคคตาจต ผสสะ เวทนา สญญาเจตนา วญญาณ ฉนทะ อธโมกข วรยะ สต อเบกขา มนสการเปนอนพระสารบตรกาหนดแลว ตามลาดบบท ธรรมเหลานนเปนอนสารบตรรแจงแลวทงทเกดขน ตงอย และถงความดบไป เธอรชดอยางนวา นยวาธรรมทยงไมมแกเรา ยอมม ทมแลวยอมเสอมไปอยางน. เธอไมยนด ไมยนราย ไมถก ตณหาทฏฐ อาศย ไมตดใจในธรรมเหลานน หลดพนแลวพรากไปไดแลว มใจทถกทาใหปราศจากเขตแดนแลวอย เธอรชดวาคณพเศษเปนเหตสลดออกไป (จากภพ) ยงขนไปอก ยงมอย. และเธอยงมความเหนตอไปวา ธรรมเปนเครองสลดออกไป ยงมอย เพราะกระทาความรนนใหมากขน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 198 ธรรมในวญญาณญจายตนฌาน

[๑๖๐] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอยอก (คอ) สารบตรลวงเลย อากาสานญจายตนฌาน ไป โดยประการทงปวงแลว เขาวญญา-ณญจายตนฌาน ดวยมนสการวา วญญาณไมมทสด อย. กธรรมทงหลายใน วญญาณญจาตนฌาน คอ วญญาณญจายตฌาน เอกคคตาจตผสสะ เวทนา สญญา เจตนา วญญาณ ฉนทะ อธโมกข วรยะสต อเบกขา มนสการ เปนอนสารบตรกาหนดไดแลวตามลาดบบทธรรมเหลานนทสารบตรรแจงแลว ทงทเกดขน ตงอย และถงความดบไป.เธอรชดอยางนวา นยวา ธรรมทยงไมมแกเรา ยอมม ทมแลวยอมเสอมไปอยางน. เธอไมยนด ไมยนราย ไมถก ตณหาทฏฐ อาศย ไมคดใจในธรรมเหลานน หลดพนแลว พรากไปไดแลว มใจทถกทาใหปราศจากเขตแดนแลวอย. เธอรชดวา คณพเศษเปนเหตสลดออกไป (จากภพ) ยงขนไปอกยงมอย. และเธอยงมความเหนตอไปวา ธรรมเปนเครองสลดออกยงมอย เพราะกระทาความรนนใหมากขน.

ธรรมในอากญจญญายตนฌาน

[๑๖๑] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอยอก (คอ) สารบตรลวงเลยวญญาณญจายตนฌานไป โดยประการทงปวงแลว เขาอากญจญญาย-ตนฌาน ดวยมนสการวา ไมมอะไรสกหนอยหนง อย. กธรรมทงหลายในอากญจญญายตนฌาน คอ อากญจญญายตนฌาน เอกคคตาจตผสสะ เวทนา สญญา เจตนา วญญาณ ฉนทะ อธโมกข วรยะสต อเบกขา มนสการ เปนอนสารบตรกาหนดไดแลวตามลาดบบทธรรมเหลานนทสารบตรรแจงแลว ทงทเกดขน ตงอย และถงความดบไป.เธอรชดอยางนวา นยวา ธรรมทยงไมมยอมมแกเรา ทมแลวยอมเสอมไป

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 199อยางน. เธอไมยนด. ไมยนราย ไมถก ตณหาทฏฐ อาศย ไมตดใจใน ธรรมเหลานน หลดพนแลว พรากไปไดแลว มใจทถกทาใหปราศจากเขตแดนแลวอย. เธอรชดวา คณพเศษเปนเหตสลดออกไป (จากภพ) ยงขนไปอก ยงมอย. และเธอยงมความเหนตอไปวา ธรรมเปนเครองสลดออกยงมอย. เพราะกระทาความรนนใหมากขน.

ธรรมในเนวสญญานาสญญายตนฌาน

[๑๖๒] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอยอก (คอ) สารบตรลวงเลย อากญจญญายตนฌาน โดยประการทงปวงแลว เขาเนวสญญานาสญญายตนฌาน อย. เธอเปนผมสต ออกจากสมาบตนน. ครนแลวเธอพจารณาเหนธรรม ทเปนอดตดบไปแลว เปลยนแปลงไปแลว วา นยวาธรรมทยงไมมแกเรา ยอมม ทมแลว ยอมเสอมไป อยางน. เธอไมยนดไมยนราย ไมถกตณหาทฏฐอาศย ไมตดใจในธรรมเหลานน หลดพนแลวพรากไปไดแลว มใจทถกทาใหปราศจากเขตแดนแลวอย. เธอรชดวาคณพเศษเปนเหตสลดออกไป (จากภพ) ยงขนไปอก ยงมอย (และ) เธอยงมความเหนตอไปวาธรรมเครองสลดออกยงมอย เพราะกระทาความรนนใหมากขน. [๑๖๓] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอยอก (คอ) สารบตรลวงเลย เนวสญญานาสญญายตนฌาน ไปโดยประการทงปวงแลว เขาสญญาเวทยตนโรธ อย. อาสวะทงหลายของเธอ เปนอนสนไปแลว เพราะเหนแมดวยปญญา. เธอมสต ออกจากสมาบตนน. ครนแลว ยอมพจารณาเหนธรรมทเปนอดต ทดบไปแลว ทเปลยนแปลงไปแลว วา นยวา ธรรมทยงไมมแกเรา ยอมม ทมแลว ยอมเสอมไปอยางน. เธอไมยนด ไมยนราย

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 200ไมถกตณหาทฏฐ อาศย ไมตดใจในธรรมเหลานน หลดพนแลว พราก ไปไดแลว มใจทถกทาใหปราศจากเขตแดนแลวอย. เธอรชดวาคณพเศษเปนเหตสลดออกไป (จากภพ) ยงขนไปอก ยงมอย. และเธอยงมความเหนตอไปวา ธรรมเปนเครองสลดออก ยงมอย เพราะกระทาความรนนใหมากขน.

พระสารบตรเปนผชานาญ

[๑๖๔ ] ดกอนภกษทงหลาย ผกลาวชอบ พงกลาวชมภกษรปใดวาเปนผถงความชานาญ ถงบารม (คณธรรมใหถงความสาเรจ) ในอรยศลในอรยสมาธ ในอรยปญญา ในอรยวมตต ภกษรปนน คอสารบตรนนเอง ทผกลาวชอบ พงกลาวชม วาเปนผถงความชานาญ ถงบารม ในอรยศล ในอรยสมาธ ในอรยปญญา ในอรยวมตต.

พระสารบตรเปนพระชโนรส

[๑๖๕า ดกอนภกษทงหลาย ผกลาวชอบ พงกลาวชมภกษรปใดวาเปนพทธชโนรส เกดจากพระโอฐของพระผมพระภาคเจา เกดแตธรรมเปนผอนธรรมเนรมตขน เปนธรรมทายาท ไมใชอามสทายาท ภกษรปนน กคอสารบตรนนเอง ทผกลาวโดยชอบ พงกลาวชมวาเปนพทธชโนรสเกดจากพระโอฐของ พระผมพระภาคเจา เกดแตธรรม เปนผอนธรรม-เนรมตขน เปนธรรมทายาท ไมใชอามสทายาท. ดกอนภกษทงหลายสารบตร ประกาศธรรมจกร อนไมมธรรมอนยงกวา ทตถาคตใหเปนไปแลวไปตามลาดบโดยชอบทเดยว. พระผมพระภาคเจา ไดตรสพระพทธภาษตนแลว ภกษเหลานนตางชนชมยนดพระภาษตของพระผมพระภาคเจา ดงนแล. จบ อนปทสตรท ๑

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 201 อรรถกถาอนปทสตร

อนปทสตรมคาเรมตนวา ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน. ในอนปทสตรนน มวนจฉยดงตอไปน. บทวา เอตทโวจ ความวา ไดตรสถอยคาสรรเสรญคณของพระธรรมเสนาบดสารบตรโดยนยวา เปนบณฑต เปนตนน. ตรสเพราะเหตไร ? เพราะ บรรดาพระเถระทเหลอทงหลาย พระมหาโมคคลลานะปรากฏคณความดวา มฤทธ, พระมหากสสปะ ปรากฏคณความดวา ธตวาทะ (ผกลาวธดงค) พระอนรทธเถระ ปรากฏคณความดวามทพยจกษ พระอบาลเถระปรากฏคณความดวาเปนวนยธร. พระเรวตเถระ ปรากฏคณความดวา เปนผยนดในฌาน พระอานนทเถระ ปรากฏคณความดวาเปนพหสต, พระเถระทงหลายนนๆ ปรากฏคณงามความดนน ๆ อยางน ดงพรรณนามาน. แตวาคณความดของพระสารบตรเถระยงไมปรากฏ. เพราะเหตไร ? เพราะคณความดทงหลายของพระเถระผมปญญา ใครไมอาจร เพราะไมไดกลาวไว. เพราะเหตดงกลาวมาน พระผมพระภาคเจาทรงพระดารวาเราจกบอกคณความดทงหลายของพระสารบตร จงทรงรอใหบรษททเปนสภาคกนประชม. การกลาวคณในสานกของบคคลผเปนวสภาคกน ยอมไมควรแล.คนทเปนวสภาคกนเมอใครๆ กลาวสรรเสรญ (เขา) กจะกลาวตาหนอยางเดยว. กในวนนน บรษททเปนสภาคกนกบพระเถระประชมกน. ครนทรง

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 202เหนวาบรษทนนประชมกนแลว เมอจะตรสสรรเสรญตามความเปนจรง จง ทรงเรมพระเทศนาน.

เหตใหเปนบณฑต

บรรดาบทเหลานน บทวา ปณฑโต ไดแก เปนบณฑตดวยเหต๔ ประการเหลาน คอ ความเปนผฉลาดในธาต ความเปนผฉลาดในอายตนะความเปนผฉลาดในปฏจจสมปบาท (และ) ความเปนผฉลาดในฐานะ และอฐานะ (เหตทเปนไปได และเปนไปไมได). ในบทวา มหาปณโ เปนตน มอธบายวา เปนผประกอบดวยปญญามาก. ในขอนน ความตางกนแหงปญญามากเปนตน มดงตอไปน.

ปญญามาก

บรรดา ปญญามาก เปนตนเหลานน ปญญามากเปนไฉน ? ชอวา ปญญามาก เพราะกาหนดถอเอาคณคอศลมาก. ชอวาปญญามาก เพราะกาหนดถอเอาคณคอสมาธ คณคอปญญา คณคอวมตตคณคอวมตตญาณทสสนะมาก. ชอวามปญญามาก เพราะกาหนดถอเอาฐานะและอฐานะมาก สมาบตเปนเครองอยมาก อรยสจมาก สตปฏฐานสมมปปธาน อทธบาทมาก อนทรย พละ โพชฌงคมาก อรยมรรคมากสามญญผลมาก อภญญามาก นพพานอนเปนปรมตถมาก.

ปญญากวาง

ปญญากวางเปนไฉน ? ชอวา ปญญากวาง เพราะญาณ (ปญญา) กวางเปนไปในขนธตาง ๆ.ชอวาปญญากวาง เพราะญาณเปนไปในธาตตาง ๆกวาง ในอายตนะตางๆกวาง

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 203ในปฏจจสมปบาทตาง ๆกวาง ในการไดสญญตาตาง ๆ กวาง ในอรรถ ธรรม นรตต ปฏภาณตาง ๆกวาง ในคณคอศลตางๆกวาง ในคณคอสมาธ ปญญาวมตต และวมตตญาณทสสนะตางๆกวาง ในฐานะและมใชฐานะตางๆกวางในสมาบตเครองอยตาง ๆ กวาง ในอรยสจตางๆกวาง ในสตปฏฐานตางๆกวาง ในสมมปปธาน อทธบาท อนทรย พละ โพชฌงคตาง ๆกวาง ในอรยมรรค สามญผล อภญญาตางๆกวาง ในนพพานอนเปนปรมตถลวงธรรมอนทวไปแกชนตางๆกวาง.

ปญญาราเรง

ปญญาราเรงเปนไฉน ? ชอวาปญญาราเรง เพราะบคคลบางคนในโลกนมากดวยความราเรงมากดวยความร มากดวยความยนด มากดวยความปราโมทย บาเพญศลบาเพญอนทรยสงวร บาเพญโภชเนมตตญตา ชาครยานโยค ศลขนธ สมาธขนธปญญาขนธ วมตตขนธ วมตตญาณทสสนขนธ. ชอวา มปญญาราเรง เพราะเปนผมากดวยความปราโมทย รแจงฐานะและมใชฐานะ. ชอวามปญญาราเรงเพราะเปนผมากดวยความราเรงบาเพญสมาบตเปนเครองอยใหบรบรณ เปนผมากดวยความราเรงแทงตลอดอรยสจ. ชอวา มปญญาราเรง เพราะยงสตปฎ-ฐาน สมมปปธาน อทธบาท อนทรย พละ โพชฌงค อรยมรรค ใหเจรญ.เปนผมากดวยความราเรง ทาใหแจงสามญผล. ชอวา มปญญาราเรง เพราะแทงตลอดอภญญาทงหลาย. ชอวามปญญาราเรง เพราะเปนผมากดวยความราเรง มากดวยความร ความยนดและความปราโมทย กระทาใหแจงพระ-นพพานอนเปนปรมตถ.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 204 ปญญาวองไว ปญญาวองไวเปนไฉน ? ชอวา ปญญาวองไว เพราะแลนไปเรว ยงรปอยางใดอยางหนงทเปนอดต อนาคต และปจจบน ฯลฯ หรอรปอยในทใกลทงหมด โดยความเปนของไมเทยง. ชอวา ปญญาวองไว เพราะแลนไปเรวโดยความเปนทกข. ชอวา ปญญาวองไว เพราะแลนไปสเวทนาอยางใดอยางหนง ฯลฯสวญญาณอยางใดอยางหนงทเปนอดต อนาคต และ ปจจบน ฯลฯ ทงมวลโดยความเปนของไมเทยงโดยความเปนทกข โดยความเปนอนตตา. ชอวาปญญาวองไว เพราะแลนไปเรวยงจกษ ฯลฯ ชรา มรณะ ทเปนอดต อนาคต และปจจบน โดยความเปนของไมเทยง โดยความเปนทกขโดยความเปนอนตตา ชอวา ปญญาวองไว เพราะแลนไปเรวในนพ-พาน อนเปนทดบรป เพราะใครครวญพจารณาทาใหแจง ทาใหเดนชดวาทงทเปนอดต อนาคต และปจจบน ชอวาไมเทยง เพราะอรรถวาสนไปชอวาเปนทกข เพราะอรรถวา นากลว ชอวาเปนอนตตา เพราะอรรถวาไมมแกนสาร. ชอวาปญญาวองไว เพราะแลนไปเรวในพระนพพานอนเปนทดบชรามรณะ โดยทาใหแจงชดวา เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ จกษ ฯลฯชรา มรณะ ทงทเปนอดต อนาคต และปจจบน ชอวาไมเทยงเพราะอรรถวาสนไป ฯลฯ. ชอวาปญญาวองไว เพราะแลนไปเรวในพระนพพานอนเปนทดบชรา มรณะ โดยใครครวญ พจารณา ทาใหแจง ทาใหเดนชดวา รปทงทเปนอดต อนาคต และปจจบน ฯลฯ วญญาณ จกษ ฯลฯ ชรา มรณะ ไมเทยง อนปจจยปรงแตง อาศยกนเกดขน มความเสอมไปเปนธรรมดา มความสนไปเปนธรรมดา มความคลายกาหนดเปนธรรมดา มความดบเปนธรรมดา.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 205 ปญญาคม

ปญญาคมเปนไฉน ? ชอวาปญญาคม เพราะตดกเลสไดเรว. ชอวาปญญาคม เพราะไมใหกามวตก พยาบาทวตก วหงสาวตก ทใหเกดขนแลว อาศยอย ไมใหอกศล.ธรรมอนลามกทเกดขนแลว ๆ เลา ๆ ไมใหราคะ โทสะ โมหะ โกธะอปนาหะ มกขะ ปฬาสะ มจฉรยะ มายา สาไถย ถมภะ สารมภะ มานะอตมานะ มทะ ปมาทะ กเลสทงปวง ทจรตทงปวง อภสงขารทงปวง กรรมอนนาไปสภพทงปวง อาศยอย คอละ ไดแก บรรเทา หมายความวา ทาใหมทสด ใหถงความไมม. ชอวาปญญาคม เพราะอรยมรรค ๔ สามญ-ผล ๔ ปฏสมภทา ๔ และอภญญา ๖ ยอมเปนอนบคคลนบรรลแลว คอทาใหแจงแลว ไดแก ถกตองแลวดวยปญญาในอาสนะเดยว.

ปญญาหลกแหลม

ปญญาหลกแหลม เปนไฉน ? ชอวา ผมปญญาหลกแหลม เพราะบคคลบางคนในโลกน เปนผมากดวยความหวาดเสยว มากดวยความสะดง มากไปดวยความราคาญ มากไปดวยความไมยนด มากไปดวยความไมยนดยงในสงขารทงปวง เมนหนาไมยนดในสงขารทงปวง ยอมเจาะ คอทาลายกองโลภะทไมเคยเจาะไมเคยทาลายมากอน. ชอวาผมปญญาหลกแหลม เพราะเจาะ. คอทาลาย กองโทสะกองโมหะ โกธะ. อปนาหะ ฯลฯ กรรมทจะใหไปสภพทงหมด ทยงไมเคยทาลายมากอน.

อปมาพระอครสาวกบรรลธรรม

บทวา อนปทธมมวปสสน ความวา เหนแจงวปสสนาในธรรม

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 206ตามลาดบ ๆดวยสามารถแหงสมาบต หรอองคฌาน. เมอเหนแจงอยอยางน จง บรรลพระอรหต โดย (ในเวลา) กงเดอน.. สวนพระมหาโมคคลลานะบรรลพระอรหตโดย (เวลาลวงไป) ๗ วน. แมเมอเปนอยางนน พระสารบตรกเปนผมปญญามากกวา. แทจรง พระมหาโมคคลลานเถระ เมอพจารณาธรรมทจะตองทองเทยวไปดวยสมมสนญาณสาหรบพระสาวกทงหลาย เพยงเอกเทศเทานนเหมอนเอาปลายไมเทาจ พยายามถง ๗ วน จงบรรลพระอรหต.(สวน) พระสารบตรเถระ พจารณาธรรมทจะตองทองเทยวไปดวยสมมสน-ญาณ สาหรบสาวกทงหลายอยางสนเชง เวนไวแตทจะทองเทยวไปดวยสมม-สนญาณ สาหรบพระพทธเจาและพระปจเจกพทธเจา. ทานพจารณาเหนอยอยางน ไดพยายามแลวถงครงเดอน. กวากนวา ครนทานบรรลพระอรหต แลวไดรวา เวนพระพทธเจา และพระปจเจกพทธเจาทงหลายเสย ชอวาพระสาวกอน ชอวาสามารถบรรลสงทเราพงบรรลดวยปญญา จกไมม. เหมอนอยางวา บรษคดวา จกเอาลาไมไผ ครนเหนไผ มชฏ (เรยวหนาม) มากกคดวา เมอถางเรยวหนาม จกชกชา (เสยเวลา) จงสอดมอเขาไปตามชองตดเอาลาไมไผทพอจบถงทโคนและทปลาย ถอเอาไดแลวกหลกไป บรษนนไปไดกอนกวา (ใคร) กจรง แตไมไดลาไมไผทแก หรอตรง. สวนคนอนเหนไมไผดงนนเหมอนกน คดวาถาจะถอเอาลาไผทพอจบถง กจกไมไดลาไผทแกหรอตรง จงนงหยกรง แลวเอามดใหญถางหนามไผออก เลอกเอาลาทงแก ทงตรงแลวไป บรษผนไปถงทหลงกจรง แตกไดลาไผทงแกทงตรงฉนใด พงทราบขอเปรยบเทยบนเหมอนกบการทองเทยวไปดวยสมมสนญาณ๑

ของพระเถระทงสองเหลาน. กพระธรรมเสนาบดสารบตรเถระ ครนพยายามอยถงครงเดอนอยางน เมอพระผมพระภาคเจาทรงแสดงเวทนาปรคคหสตร๒ แกทฆนขปรพาชก๑. พมาเปน ปธาน ความเพยร๒. ม.ม. ๑๓/ ๒๖๓ ทฆนขสตร

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 207ผเปนหลาน ณ ทใกลประตถาสกรขาตา ยนพดพระทศพลอย สงญาณไปตาม แนวพระธรรมเทศนา ถงทสดแหงสาวกบารมญาณในวนท ๑๕ จาเดมตงแตวนบวช แทงตลอดญาณ ๖๗ ประการ ถงปญญา ๑๖ อยางโดยลาดบ. บทวา ตตรท ภกขเว สารปตตสส อนปทธมมวปสสนายความวา ในการเหนแจงธรรมตามลาดบบททพระผมพระภาคเจา ตรสไววาสารบตรเหนแจงธรรมตามลาดบนน ขอนสาหรบพระสารบตร. คานตรสหมายเอาสวนแหงวปสสนานน ๆ ทจะพงกลาวในบดน. บทวา ปเม ฌาเน ไดแก ธรรมเหลาใดในปฐมฌาน คอในภายในสมาบต. บทวา ตยสส แยกเปน เต อสส แปลวา ธรรมเหลานนเปนอนสารบตรน (กาหนดไดแลวตามลาดบบท). บทวา อนปทววตถตา โหนต ความวา เปนอนกาหนดไดแลวคอกาหนดตดไดแลว รแลว รแจงแลว ตามลาดบ คอโดยลาดบ ๆ ถามวา พระเถระรธรรมเหลานนไดอยางไร ตอบวา พระเถระตรวจดธรรมเหลานนแลวรวา วตกมการยกจตขนเปนลกษณะ เปนไป. อนง รวา วจารมการเคลาอารมณเปนลกษณะ ปตมการซาบซานไปเปนลกษณะ สขมความสาราญเปนลกษณะ เอกคคตาจตมความไมฟงซานเปนลกษณะ ผสสะมการถกตองเปนลกษณะ เวทนามการเสวยอารมณเปนลกษณะ. สญญามการจาไดเปนลกษณะ เจตนามความจงใจเปนลกษณะ. วญญาณมความรแจงเปนลกษณะ ฉนทะมความประสงคจะทาเปนลกษณะ อธโมกขมการนอมใจเชอเปนลกษณะ วรยะมการประคองจตไวเปนลกษณะ สตมการปรากฏเปนลกษณะ อเบกขามความเปนกลางเปนลกษณะมนสการมการใสใจดวยความยนดเปนลกษณะเปนไป. พระสารบตรเมอรอย

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 208อยางน ยอมกาหนดวตกตามสภาวะเพราะอรรถวา ยกจตขน ฯลฯ ยอมกาหนด มนสการโดยความยนด ตามสภาวะ ดวยเหตนน จงไดตรสวา ธรรมเหลานน ยอมเปนอนพระสารบตรนน กาหนดไดแลวโดยลาดบบท บทวา วทตา อปปชชนต ความวา เมอเกดขน กเปนอนรแจง คอเปนธรรมปรากฏชดเกดขน. บทวา วทตา อปฏหนต ความวา แมทงอยกเปนอนรแจง คอเปนธรรมปรากฏชดตงอย. บทวา วทตา อพภตถ คจฉนต ความวา แมดบไปกเปนอนรแจง คอเปนธรรมปรากฏชดดบไป. กในขอน ตองปลอยวางความเปนผมญาณอนนน และความเปนผมากดวยญาณ (จต) เหมอนอยางวาใครๆ ไมอาจถกตองปลายนวมอนน ดวยปลายนวมอนวนนนนแหละได ฉนใด พระโยคกไมอาจรความเกดขนหรอความตงอย หรอความดบไปของจตดวงนน ดวยจตดวงนนนนแหละไดฉนนนเหมอนกน ตองปลอยวางความเปนผมญาณนนกอน ดวยประการดงกลาวมา. กถาจต ๒ ดวง เกดรวมกน ใคร ๆ ไมพงอาจรความเกดขน ความตงอยหรอความดบไป ของจตดวงหนงดวยจตดวงหนงได อนง ผสสะ เวทนาสญญา เจตนา หรอจต ชอวาเกดรวมกน ๒ ดวงยอมไมม ยอมเกดขนคราวละดวง ๆ เทานน ตองปลอยวางภาวะทจต (เกดรวมกน) มากดวงออกไปเสยอยางน. ถามวา เมอเปนอยางนน ธรรม ๑๖ ประการในภายในสมาบตยอมเปนของแจมแจงปรากฏแกพระมหาเถระไดอยางไร ? ตอบวา พระมหาเถระกาหนดเอาวตถและอารมณ. เพราะวตถและอารมณพระเถระทานกาหนดไดดวยเหตนน เมอทานนกถงความเกดขนของธรรมเหลานน ความเกดยอมปรากฏ เมอนกถงความตงอย ความตงอยยอม

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 209ปรากฏ เมอนกถงความดบ ความดบยอมปรากฏ เพราะเหตนนจงตรสวา วทตา อปปชชนต วทตา อปฏหนต วทตา อพภตถ คจฉนต(อนสารบตรผรแจงแลวทงทเกดขน ตงอย ถงความดบไป) ดวยคาวา อหตวา สมโภนต น พระเถระเหนความเกดขน. ดวยคาวา หตวาปฏเวนต น ทานเหนความเสอมไป. บทวา อนปาโย ไดแก ไมเขาถงดวยอานาจราคะ. บทวา อนปาโย ไดแก ไมเขาถงดวยอานาจปฏฆะ. บทวา อนสสโต ไดแก อนตณหานสย และทฏฐนสย อาศยอยไมได. บทวา อปปฏพทโธ ไดแก ไมถกฉนทราคะผกพน. บทวา วปปมตโต ไดแก หลดพนจากกามราคะ. บทวา วส ยตโต ไดแก พรากจากโยคะ ๔ หรอกเลสทงปวง. บทวา วมรยาทกเตน คอทาไมใหมเขตแดน. บทวา เจตสา คอ อยดวยจตอยางนน. เขตแดนในคาวา วมรยาทกเตน นนม ๒ อยาง คอเขตแดน คอกเลส และเขตแดนคออารมณ. กถาพระเถระนน ปรารภธรรม ๑๖ ประ-การ อนเปนไปในภายในสมาบต เกดกเลสมราคะ เปนตน การเกดกเลสขนนน พงมดวยเขตแดนคอกเลส. แตในบรรดาธรรม ๑๖ เหลานน แมขอหนงกไมเกดแกพระเถระนน เพราะเหตนน เขตแดนคอกเลสยอมไมม เขตแดนคออารมณกไมม. กถาพระเถระนนนกถงธรรม ๑๖ ประการอนเปนไปในภายในสมาบต ธรรมบางขอพงมาตามครรลอง เนอเปนอยางนน เขตแดน คออารมณกจะพงมแกพระเถระนน กเมอพระเถระนนนกถงธรรม ๑๖ ประการ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 210เหลานน ชอวาธรรมทจะไมมาตามครรลอง ยอมไมม เพราะเหตนน แม เขตแดนคออารมณกยอมไมม. เขตแดน ๒ อยาง ประการอนอก คอ เขตแดน คอ วกขมภนะ (การขมไว) และเขตแดนคอ สมจเฉท (การตดขาด). ใน ๒ อยางนน เขตแดนคอ สมจเฉท จกมขางหนา. แตในทนประสงคเอาเขตแดนคอวกขม-ภนะ เพราะพระเถระนนขมขาศกไดแลว เขตแดนคอการขมจงไมม เพราะเหตนน ทานจงอยดวยใจอนกระทาใหปราศจากเขตแดน. บทวา อตตรนสสรณ ไดแก เปนเครองสลดออกอนยงไปกวานน. กในพระสตรทงหลายอนๆ ทานกลาวพระนพพานวา เปนเครองสลดออกอนยง. แตในสตรนพงทราบวา ประสงคเอาคณวเศษอยางยอดเยยม. บทวา ตพพหลการา ไดแก เพราะทาความรนนใหมาก. บทวา อตถ เตววสส โหต ความวา พระเถระนนยอมมความรนน นนแล มนคงยงขนอกวา ธรรมเครองสลดออกทยงขนไป ยงมอย.แมในวาระทเหลอกพงทราบเนอความโดยนยน. สวนในวาระท ๒ ชอวา ความผองใส เพราะอรรถวา แจมใส.พระสารบตรยอมกาหนดธรรมเหลานน ไดโดยสภาพ. ในวาระท ๔ บทวา อเปกขา ไดแก อเบกขาเวทนานนแล ในฐานะทเปนสข (เวทนา) บทวา ปสทธตตา (ปรสทธตตา) เจตโสอนาโภโค ความวา ความสขน ทานกลาววาหยาบ เพราะมการผกใจไววาในฌานนน ความสขใดยงมอย ดงน เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสถงการไมผกใจไว เพราะความเปนผมสตบรสทธอยางน. อธบายวาเพราะไมมความสขอยางหยาบนน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 211 บทวา สตปารสทธ คอ สตบรสทธนนแหละ. แมอเบกขากชอ วา อเบกขาบรสทธ. บทวา สโต วฏหต ความวา เปนผประกอบดวยสต คอ รดวยญาณ ยอมออก (จากฌาน). บทวา เต ธมเม สมนปสสต ความวา เพราะในเนวสญญา-นาสญญายตนฌาน การเหนแจงธรรมตามลาดบบทยอมมได เฉพาะพระพทธ-เจาทงหลายเทานน สาหรบพระสาวกทงหลายยอมมไมได เพราะฉะนนเมอจะทรงแสดงวปสสนากลาป (การเหนแจงเปนหมวดเปนหม) ในเนวสญญา-นาสญญายตนฌานน จงตรสอยางน. บทวา ปาย จสส ทสวา อาสวา ปรกขณา โหนตความวา เพราะเหนสจจะ ๔ ดวยมรรคปญญา อาสวะทง ๔ ยอมเปนอนสนไป. พระสารบตรเถระมทงวาระบรรลพระอรหต ทงวาระเขานโรธสมาบตเพราะนาเอาสมถะและวปสสนามาเจรญควบคกนไป. ในทน พระองคทรงถอเอาแตวาระทบรรลพระอรหต. บางทานกลาววา พระสารบตรเถระเขานโรธ แลวๆ เลาๆ ดวยความชานาญแหงจต. ในวาระทงสองนน ทานมปกตเขานโรธสมาบตในกาลใด ในกาลนน วาระแหงนโรธยอมมา ผลสมาบตเปนอนเกบซอนไว ในกาลใด เขาผลสมาบตเปนปกต ในกาลนน วาระของผลสมาบตกมา นโรธสมาบตเปนอนเกบซอนไว. สวนพระเถระชาวชมพทวปกลาววา แมพระสารบตรเถระกนาเอาสมถะและวปสสนาทงคมา (บาเพญ) ทาใหแจงอนาคามผลแลว จงเขานโรธสมาบต ออกจากนโรธสมาบตแลวบรรลพระอรหต. บทวา เต ธมเม ไดแก รปธรรมทเกดแตสมฏฐาน ๓ อนเปนไปในภายในสมาบต หรอธรรมอนเปนไปในเนวสญญานาสญญายตนสมาบตขาง

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 212ตน. เพราะแมธรรมเหลานน กเปนธรรมทจะตองพจารณาเหนแจงในวาระ นเหมอนกน. เพราะฉะนน พงทราบวา ตรสคาน เพอแสดงวาพระสารบตรเถระยอมเหนแจงธรรมเหลานน. บทวา วสปปตโต ไดแก เปนผถงความเปนผชานาญคลองแคลว. บทวา ปารมปปตโต คอ เปนผถงความสาเรจ. ในบทวา โอรโส เปนตน ชอวาเปนโอรส เพราะเกด โดยฟงพระสรเสยงอนเกดในพระอระของพระผมพระภาคเจา ชอวา เกดแตพระโอฐเพราะเกดโดยไดสดบ พระสรเสยงอนเกดแตพระโอฐ อนง พงทราบวา ชอวาเกดแตธรรม เพราะเปนผเกดโดยธรรมและพงทราบวา ชอวา ธรรมเนรมต เพราะธรรมเนรมตขน พงทราบวาชอวา เปนทายาททางธรรม เพราะถอเอาสวนแบงคอ ธรรม พงทราบวาไมใชทายาททางอามส เพราะไมไดถอสวนแบงคออามส. คาทเหลอในบททงปวงงายทงนน. จบ อรรถกถาอนปสตรท ๑

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 213 ๒. ฉวโสธนสตร

หลกการตรวจสอบจตทพนจากอาสวะ

[๑๖๖] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจา ประทบอยทพระวหารเชตวนอารามของทาน อนาถบณฑกเศรษฐ เขตกรงสาวตถสมยนน พระผมพระภาคเจา ตรสเรยกภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษเหลานนทลรบพระดารสแลว.

โวหาร ๔

[๑๖๗] พระผมพระภาคเจา ไดตรสคาน ไววา ดกอนภกษทงหลายภกษในธรรมวนยน พยากรณอรหตผลวา ขาพเจารชดวา ชาตสนแลวพรหมจรรยอยจบแลว กจทควรทาไดทาเสรจแลว กจอนเพอความเปนอยางนมไดม. ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลาย ไมควรชมเชย ไมควรคดคานคาทภกษนนกลาวแลว. ครนแลว ควรถามปญหาเธอวา ดกอนทานผมอายพระผมพระภาคเจา พระองคนน ผทรงร ทรงเหน เปนพระอรหนตสมมา-สมพทธเจาตรสโวหารไว ๔ อยางเหลานน โดยชอบ, ๔ อยางคออะไร? คอ ความทบคคลมปกตกลาวสงทเหนแลว วาไดเหนแลว ๑ ความทบคคลมปกตกลาวสงทไดยนแลว วาไดยนแลว ๑ ความทบคคลมปกตกลาวสงทไดทราบแลว วาไดทราบแลว ๑ ความทบคคลมปกตกลาวสงทไดรแลว วาไดรแลว ๑นแล โวหาร ๔ อยางท พระผมพระภาคเจา พระองคนน ผทรงร ทรง

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 214เหน เปนพระอรหนตสมมสมพทธเจา ไดตรสไวโดยชอบแลว. กจตของทาน รอยางไร เหนอยางไร จงหลดพนจากอาสวะทงหลาย เพราะไมยดมนในโวหารทง ๔ เหลาน.

การพยากรณอรหตผลทพระพทธเจารบรอง

[๑๖๘] ดกอนภกษทงหลาย ภกษผสนอาสวะแลว อยจบพรหมจรรยแลว ทากจทควรทาเสรจแลว ปลงภาระไดแลว บรรลประโยชนตนแลวโดยลาดบ สนสงโยชนในภพแลว พนวเศษแลว เพราะรโดยชอบ จงมธรรมอนสมควรจะพยากรณไดดงนวา ดกอนทานผมอาย ขาพเจาไมยนดไมยนราย ไมถกตณหาและทฏฐอาศย ไมตดใจ ในสงทไดเหนแลว หลดพนแลว พรากออกไดแลว มจตทถกทาใหปราศจากเขตแดนแลวอย ขาพเจาจะไมยนด ไมยนราย .... ในสงทไดยนแลวแล... ขาพเจาจะไมยนด ไมยนราย... ในสงทไดทราบแลวแล... ขาพเจา จะไมยนด ไมยนราย ไมถก ตณหา และ ทฏฐ อาศย ไมตดใจ ในสงทไดรแลวแล หลดพนแลวพรากออกไดแลว มจตทถกทาใหปราศจากเขตแดนแลวอย ดกอนทานผมอาย จตของขาพเจา ผรอย เหนอยอยางนแล หลดพนแลว จากอาสวะทงหลาย เพราะไมยดมนในโวหารทง ๔ เหลาน. ดกอนภกษทงหลาย คากลาวของภกษนน เธอทงหลายควรชมเชยควรอนโมทนา วา สาธ. ครนแลวกควรถามปญหาสงขนไปอกวา ดกอนทานผมอาย อปาทานขนธทง ๕ พระผมพระภาคเจาพระองคนน ผทรงรทรงเหน เปนพระอรหนตสมมาสมพทธเจา ตรสไวชอบแลว ๕ ประการ ๕ ประการคออะไร คอ:-

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 215 อปาทานขนธ คอ รป ๑ อปาทานขนธ คอ เวทนา ๑ อปาทานขนธ คอ สญญา ๑ อปาทานขนธ คอ สงขาร ๑ อปาทานขนธ คอ วญญาณ ๑ ดกอนทานผมอาย อปาทานขนธทง ๕ เหลานแล พระผมพระภาคเจาผทรงร ทรงเหน เปนพระอรหนตสมมาสมพทธเจา ตรสไวโดยชอบแลว.กจตของทานผมอาย ผรอยอยางไร เหนอยอยางไร จงหลดพนจากอาสวะทงหลาย เพราะไมยดมน ในอปาทานขนธทง ๕ เหลาน . [๑๖๙] ดกอนภกษทงหลาย ภกษผสนอาสวะแลว อยจบพรหม-จรรยแลว ทากจทควรทาเสรจแลว ปลงภาระไดแลว บรรลประโยชนตนแลวโดยลาดบ สนสงโยชนในภพแลว หลดพนแลวเพราะรโดยชอบ จงมธรรมอนสมควรจะพยากรณไดดงน วา ดกอนทานผมอาย ขาพเจารแจงรปแลวแลวาไมมกาลง ปราศจากความนารก ไมนาชนใจ จงทราบชดวา จตของเราหลดพนแลว เพราะสนไป เพราะสารอก เพราะดบ เพราะสละ เพราะสลดทงซงอปาทานขนธ ทยดมนในรป และอนสยคอความตงใจ และความยดมนในรปได ขาพเจารแจงเวทนาแลวแลวา.. ขาพเจารแจงสญญาแลวแลวา . . . ขาพเจารแจงสงขารแลวแลวา . . ขาพเจารแจงวญญาณแลวแลวา ไมมกาลง ปราศจากความนารก ไมนาชนใจ จงทราบชดวาจตของเราหลดพนแลว เพราะสนไป เพราะสารอก เพราะดบ เพราะสละเพราะสลดทง ซงอปาทานขนธ ทยดมน วญญาณ และ อนสยคอความตงใจ และความยดมนในวญญาณ ดกอนทานผมอาย จตของขาพเจา ผรอย เหนอยอยางน พนแลวจากอาสวะทงหลาย เพราะไม

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 216ยดมนในอปาทานขนธทง ๕ เหลาน. ดกอนภกษทงหลาย คาทภกษนนกลาว แลว เธอทงหลายควรชนชม ควรอนโมทนาวา สาธ ครนแลว ควรถามปญหาใหยงในรปอกวา ดกอนทานผมอาย พระผมพระภาคเจาพระองคนนผทรงร ทรงเหน ทรงเปนพระอรหนตสมมาสมพทธเจา ไดตรส ธาต ไว๖ อยางโดยชอบ ธาต ๖ อยาง คออะไร คอ ปฐวธาต ๑. อาโปธาต ๑.เตโชธาต ๑ วาโยธาต ๑ อากาสธาต ๑ วญาณธาต ๑ ดกอนทานผมอาย ธาต ๖ อยางเหลานแล พระผมพระภาคเจาพระองคนน ผทรงรทรงเหน เปนพระอรหนตสมมาสมพทธเจา ไดตรสไวโดยชอบแลว. กจตของทานผมอาย ผรอย เหนอยอยางไร จงหลดพนจากอาสวะทงหลาย เพราะไมยดมนในธาต ๖ เหลาน. [๑๗๐] ดกอนภกษทงหลาย ภกษผสนอาสวะแลว อยจบพรหม-จรรยแลว ทากจทควรทาเสรจแลว ปลงภาระไดแลว บรรลประโยชนตนแลวโดยลาดบ สนสงโยชนในภพแลว หลดพนแลวเพราะรชอบ จงมธรรมอนสมควรพยากรณไดดงนวา ดกอนทานผมอาย ขาพเจาเขาถง ปฐวธาตแล โดยความเปนอนตตา และไมไดเขาถงอตตา อาศย ปฐวธาต และทราบชดวา จตของเราหลดพนแลว เพราะสนไป เพราะสารอก เพราะดบเพราะสละ เพราะสลดทง ซง อปาทานขนธ ทยดมนอาศย ปฐวธาตและ อนสย คอความตงใจ และความยดมน (ในปฐวธาต). ขาพเจาเขาถงอาโปธาต แล โดยความเปน อนตตา.... ขาพเจาเขาถง เตโชธาต แลโดยความเปน อนตตา.... ขาพเจาเขาถง วาโยธาต แล โดยความเปนอนตตา.... ขาพเจาเขาถง อากาสธาต แล โดยความเปน อนตตา....ขาพเจาเขาถง วญญาณธาต แล โดยความเปน อนตตา ไมไดเขาถงอตตา อาศย วญญาณธาต และรชดวา จตของเราหลดพนแลว เพราะ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 217สนไป เพราะสารอก เพราะดบ เพราะสละ เพราะสลดทง ซง อปาทานขนธ ทงหลายทยดมน อนอาศย วญญาณธาต และ อนสย คอความตงใจ และ ความยดมนในวญญาณ ดกอนทานผมอาย จตของขาพเจาผรอย ผเหนอยอยางนแล พนแลวจากอาสวะทงหลาย เพราะไมยดมน ในธาต ๖ ดกอนภกษทงหลาย คาทภกษนนกลาวแลว เธอทงหลาย ควรชนชม ควรอนโมทนาวา สาธ ครนแลว ควรถามปญหาใหยงขนไปอกวา ดกอนผมอาย พระผมพระภาคเจา พระองคนน ผทรงร ทรงเหน ทรงเปนพระอรหนตสมมา-สมพทธเจา ไดตรส อายตนะทงภายในภายนอก ๖ อยางเหลานแลไว โดยชอบ. ๖ อยางคออะไร ? คอ จกษและรป ๑ โสตะและเสยง ๑ ฆานะและกลน ๑ ชวหาและรส ๑ กายและโผฏฐพพะ ๑ มโนและธรรม ๑ดกอนทานผมอาย อายตนะทงภายใน และภายนอก ๖ อยางเหลานแล พระผมพระภาคเจาพระองคนน ผทรงร ทรงเหน ทรงเปนพระอรหนตสมมาสม-พทธเจา ไดตรสไวโดยชอบแลว. กจต ของทานผมอาย ผรอย เหนอยอยางไร จงหลดพนจากอาสวะทงหลาย เพราะไมยดมน ใน อายตนะ ๖เหลาน ทงภายใน และภายนอก. [๑๗๑] ดกอนภกษทงหลาย ภกษผสนอาสวะแลว อยจบพรหม-จรรยแลว ทากจทควรทาเสรจแลว ปลงภาระไดแลว บรรลประโยชนตนแลวโดยลาดบ สนสงโยชนในภพแลว หลดพนแลว เพราะรโดยชอบ จงมธรรมอนสมควรพยากรณไดดงนวา ดกอนทานผมอาย ขาพเจาทราบชดวา จต ของเราหลดพนแลว เพราะสนไป เพราะสารอก เพราะดบ เพราะสละเพราะสลดทงซงความพอใจ ความกาหนด ความเพลดเพลน ความทะเยอ-ทะยาน อปาทานขนธทยดมน และอนสย คอ ความตงใจและความเชอมน

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 218ในจกษ ในรป ในจกษวญญาณ (และ) ในธรรมทจะพงทราบไดดวยจกษ- วญญาณ. ดกอนทานผมอาย ขาพเจารชดวา....ในโสตะในเสยง ในโสต-วญญาณ.... ขาพเจารชดวา.... ในฆานะ ในกลน ใน ฆานวญญาณ ....ขาพเจารชดวา.... ในชวหา ในรส ในชวหาวญญาณ.... ขาพเจารชดวา....ในกาย ในโผฏฐพพะ ในกายวญญาณ.... ขาพเจารชดวา จตของขาพเจาหลดพนแลว เพราะสนไป เพราะสารอก เพราะคบ เพราะสละเพราะสลดทง ซงความพอใจ ความกาหนด ความเพลดเพลน ความทะเยอ-ทะยาน อปาทานขนธทยดมน (และ) อนสย คอความตงใจ และความเชอ-มน ในมนะ ในธรรมารมณ (และ) ในธรรมทงหลายทพงรได ดวยมโน-วญญาณ ดกอนทานผมอาย จตของขาพเจา ผรอย ผเหนอยอยางนแลจงหลดพนแลวจากอาสวะทงหลาย เพราะไมยดมนในอายตนะ ๖ ทงภายในและภายนอก ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายควรชนชม อนโมทนา คาทภกษนนกลาวแลววา สาธ. ครนแลว กควรถามปญหาใหยงขนไปอกวาเมอทานผมอายรอย เหนอยอยางไร จงถอน อนสย คอ อหงการ และมมงการ ในกายอนมวญญาณน และในนมตทงหมด ทเปนภายนอกออกไดดวยด. [๑๗๒] ดกอนภกษทงหลาย ภกษผสนอาสวะแลว อยจบพรหม-จรรยแลว ทากจทควรทาเสรจแลว ปลงภาระลงไดแลว บรรลประโยชนตนแลวโดยลาดบ สนสงโยชนในภพแลว หลดพนแลว เพราะรโดยชอบ จงมธรรมอนสมควรจะพยากรณไดดงนวา ดกอนทานผมอาย เมอกอนขาพเจาเปนผครองเรอน ยงเปนผไมร พระตถาคตบาง สาวกของพระตถาคตบางแสดงธรรมแกขาพเจานน ขาพเจาฟงธรรมนนแลว จงไดศรทธาในพระ-ตถาคต. ขาพเจานน ประกอบดวยการไดศรทธานน จงพจารณาเหนดงน

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 219วา ฆราวาสดบแคบ เปนทางมาแหงธล บรรพชาเปนชองวาง เรายงอย ครองเรอน จะพระพฤตพรหมจรรยใหบรสทธบรบรณโดยสวนเดยว ดจสงข ทเขาขดแลว นไมใชทาไดงาย อยากระนนเลย เราพงปลงผมและหนวดนงหมผากาสาวพสตร แลวออกจากเรอน บวชเปน อนาคารก เถด. ดกอนทานผมอาย สมยตอมา ขาพเจานนแล จงละโภคสมบต นอยบาง มากบางละวงศญาต เลกบาง ใหญบาง ปลงผมและหนวดนงหมผากาสาวพสตรแลวออกจากเรอน บวชเปน อนาคารก. ขาพเจานนเปนผบวชแลวอยางน ถงพรอมดวย สกขา และ สาชพ ของภกษทงหลาย เพราะละ ปาณาตบาตจงเปนผเวนขาดจากปาณาตบาต วางอาชญา วางศสตรา มความละอาย มความเอนดไดเปนผอนเคราะหเกอกลภตและสรรพสตว. เพราะละ อทนนา-ทาน จงเปนผเวนขาดจากอทนนาทาน ถอเอาแตของทเขาให หวงแตของทเขาให มตนเปนคนสะอาด ไมใชขโมยอย. เพราะละกรรมอนเปนขาศกแกพรหมจรรย จงเปนผประพฤตพรหมจรรย พระพฤตหางไกล (และ) เวนจากเมถน อนเปนธรรมของชาวบาน. เพราะละมสาวาท จงเปนผเวนขาดจากมสาวาท เปนผกลาวคาจรง ดารงอยในคาสตยเปนหลกฐาน เชอถอได ไมพดลวงโลก. เพราะ ละวาจาสอเสยด จงเปนผเวนขาดจากวาจาสอเสยด ไดยนจากฝายนแลว ไม (นาไป) บอกฝายโนน เพอทาลายฝายนหรอไดยนจากฝายโนนแลว ไม (นาไป) บอกฝายน เพอทาลายฝายโนน ทงน เมอเขาแตกกนแลว กสมานใหดกนหรอเมอเขาดกนอย กสงเสรมชอบความพรอมเพรยงกน ยนดในคนทพรอมเพรยงกน ชนชมในคนทพรอมเพรยงกนเปนผกลาววาจาสมานสามคคกน. เพราะละวาจาหยาบ จงเปนผเวนขาดจากวาจาหยาบ เปนผกลาววาจาซงไมมโทษ เสนาะโสต ชวนใหรกใคร จบใจเปนภาษาของคนเมองทคนสวนมากปรารถนาและชอบใจ. เพราะละการเจรจา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 220เพอเจอ จงเปนผเวนขาดจากการเจรจาเพอเจอ กลาวถกกาละ กลาวตาม เปนจรง กลาวอรรถ กลาวธรรม กลาววนย เปนผกลาววาจามหลกฐาน มทอาง มขอบเขต ประกอบดวยประโยชน ตามกาล ขาพเจานน ไดเปนผ เวนขาดจากการพรากพชคามและภตคาม เปนผฉนหนเดยว งดฉนในเวลาราตรเวนขาดจากการฉนในเวลาวกาล เปนผเวนขาดจากการฟอนรา ขบรองเลนดนตร และดการเลนอนเปนขาศกตอกศล เปนผเวนขาดจากการทดทรงและตกแตง (แตงตว) ดวยดอกไมของหอม และเครองประเทองผว อนเปนฐานะแหงการแตงตว เปนผเวนขาดจากการนงนอน บนทนงทนอนอนสงและใหญ เปนผเวนขาดจากการรบทองและเงน เปนผเวนขาดจากการรบขาวเปลอกดบ เปนผเวนขาดจากการรบเนอดบ เปนผเวนขาดจากการรบสตรและเดกสาว เปนผเวนขาดจากการรบทาสหญงและทาสชาย เปนผเวนขาดจากการรบไกและสกร เปนผเวนขาดจากรบชาง โค มา และลา เปนผเวนขาดจากการรบไรนาและทดน เปนผเวนขาดจากการประกอบทตกรรมและการรบใช เปนผเวนขาดจากการซอและขาย เปนผเวนขาดจากการโกงดวยตราชงโกงดวยของปลอม. และโกงดวยเครองตวงวด เปนผเวนขาดจากการรบสนบนการลอลวง และการตลบตะแลง เปนผเวนขาดจากการตด การฆา การจองจา การตชง การปลน และการขกรรโชก ขาพเจานน ไดเปนผสนโดษดวยจวร เปนเครองบรหารกาย และบณฑบาตเปนเครองบรหารทอง จะไปยงทใด ๆ กยอมถอเอา (บรขาร) ไปไดหมด เหมอนนกมแตปกจะบนไปยงทใด ๆ กยอมมเฉพาะปกของตนเทานนเปนภาระบนไป ฉะนน. [๑๗๓] ขาพเจานน ประกอบดวย สลขนธ อนเปนอรยะนแลวจงไดเสวยสขอนปราศจากโทษในภายใน ขาพเจานน เหนรปดวยจกษแลวไมเปนผถอเอาโดย นมต และโดย อนพยญชนะ ปฏบตเพอสารวม-

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 221จกขนทรยอนมการเหนรปเปนเหต ซงบคคลผเมอไมสารวมอย จะพงถกอกศล ธรรมอนลามก คอ อภชฌา และ โทมนส ครอบงาได รกษา จกขนทรยถงความสารวมในจกขนทรยแลว ไดยนเสยงดวยโสตะแลว .... ดมกลนดวยฆานะแลว....ลมรสดวยชวหาแลว.... ถกตองโผฎฐพพะดวยกายแลว รธรรมา-รมณดวยใจแลว ไมเปนผถอเอา โดย นมต และโดย อนพยญชนะปฏบตเพอสารวมมนนทรย อนมการรธรรมารมณเปนเหต ซงบคคลผเมอไมสารวมอย จะพงถกอกศลธรรมอนลามก คอ อภชฌา และ โทมนสครอบงาได รกษามนนทรย ถงความสารวมในมนนทรยแลว. [๑๗๔] ขาพเจานน ประกอบดวยอนทรยสงวร อนเปนอรยะนแลวจงไดเสวยสข อนไมเจอทกขภายใน ไดเปนผทาความรสกตวในเวลากาวไปและถอยกลบ ในเวลาแลด และเหลยวด ในเวลางอแขน และเหยยดแขนในเวลาทรงผาสงฆาฏ บาตร และจวร ในเวลาฉน ดม เคยวและลม ในเวลาถายอจจาระและปสสาวะ ในเวลาเดน ยน นง นอนหลบ ตน พด และนง. [๑๗๕] ขาพเจานนประกอบดวย สลขนธ อนเปนอรยะน ประกอบดวย อนทรยสงวร อนเปนอรยะน ประกอบดวยสตสมปชญญะอนเปนอรยะนแลวจงไดพอใจ เสนาสนะอนสงด คอปา โคนไม ภเขา ซอกเขา ถาในภเขาปาชา ปาชฎ ทแจง และลอมฟาง. ขาพเจานน กลบจากบณฑบาต ภายหลงฉนอาหารแลว นงคบลลงก(นงขดสมาธ) ตงกายตรง ดารงสตมนเฉพาะหนา. ขาพเจานนละอภชฌาในโลกไดแลว มใจปราศจากอภชฌาอย ชอวาไดชาระจตใหบรสทธจากอภชฌา ละความชว คอพยาบาทแลว เปนผมจตไมพยาบาท อนเคราะหเกอกล ในสรรพสตวและภต ชอวาไดชาระจตใหบรสทธจากความชวคอ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 222พยาบาท ละ ถนมทธะแลว เปนผมจตปราศจาก ถนมทธะ ม อาโลก-สญญา มสตสมปชญญะ อย ชอวาไดชาระจตใหบรสทธจาก ถนมทธะละ อทธจจะกกกจจะแลว เปนผไมฟงซาน มจตสงบภายในอย. ชอวาไดชาระจตใหบรสทธจาก อทธจจกกกจจะ ละ วจกจฉา แลวเปนผขามความสงสยได ไมมคาถามแสดงความสงสย ในกศลธรรมทงหลายอย ชอวาไดชาระจตใหบรสทธจากวจกจฉา. [๑๗๖] ขาพเจานน ครนละนวรณ ๕ ประการน อนเปนเครองทาใจใหเศราหมอง บนทอนปญญาไดแลว จงไดสงดจากกาม สงดจากอกศลธรรม ไดเขาปฐมฌาน ม วตก มวจาร มปตสข เกดแตวเวก ไดเขาทตยฌานมความผองใสแหงใจภายใน มความเปนธรรมเอกผดขน เพราะสงบวตกและวจาร ไมมวตก และไมมวจาร มปต และสข เกดแตสมาธอยไดเปนผวางเฉย เพราะหนายปต มสตสมปชญญะอย และเสวยสขดวยนามกายไดเขาตตยฌาน.... ไดเขาจตตถฌาน อนไมมทกข ไมมสข เพราะละทกขละสข และดบโสมนสโทมนสกอน ๆ ได มสตบรสทธ เพราะอเบกขาอย. [๑๗๗] ขาพเจานน เมอจตเปน สมาธ บรสทธผดผองไมมกเลสดจเนน ปราศจาก อปกเลส เปนจตออนโยน ควรแกการงานดารงอยแลวถงความไมหวนไหว อยางนแลว จงไดนอมจต เพออาสวกขยญาณ. ขาพเจานน ไดรชดตามความเปนจรงวา นทกข นเหตใหเกดทกข นความดบทกขนปฏปทาใหถงความดบทกข นอาสวะ นเหตใหเกดอาสวะ นความดบอาสวะ นปฎปทาใหถงความดบอาสวะ เมอขาพเจานน รอยางน เหนอยางน จตกหลดพนแมจาก กามาสวะ แมจาก ภวาสวะ แมจาก อวชชา-สวะ เมอจตหลดพนแลว ไดมญาณรวา เราหลดพนแลว รชดวา ชาตสน

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 223แลว พรหมจรรยอยจบแลว กจทควรทาไดทาเสรจแลว กจอนเพอความเปน อยางนมไดม. ดกอนทานผมอาย เมอขาพเจารอย เหนอย อยางนแลวอนสย คอ อหงการ และ มมงการ ในกายทมวญญาณน และในนมตทงหมด ในภายนอก เปนอนขาพเจาถอนขนแลวดวยด. ดกอนภกษทงหลายคาทภกษนนกลาวแลว เธอทงหลายควรชนชม ควรอนโมทนาวา สาธ.ครนแลว พงกลาวแกภกษรปนนอยางนวา ดกอนทานผมอาย เปนลาภของขาพเจาทงหลาย เปนโชคของขาพเจาทงหลายทไดเหนทานผมอาย ผเปนสพรหมจารเชนทาน. พระผมพระภาคเจา ไดตรสพระพทธพจนนแลว ภกษเหลานนตางชนชม ยนดพระภาษตของ พระผมพระภาคเจาแล. จบ ฉวโสธนสตรท ๒

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 224 อรรถกถาฉวโสธนสตร

ฉพพโสธนสตร๑ มคาเรมตนวา ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน. พยากรณอรหตผล ในฉพพโสธนสตรนน พงทราบวนจฉยดงตอไปน. พระอรหตยอมเปนอนพยากรณแลวทเดยวดวยบทเดยวบาง สองบทบาง ในบททงหลาย มอาทวา ขณา ชาต (ชาตสนแลว) ดงน. แตในสตรนทานนาเอาการพยากรณพระอรหตผลมา (กลาวครบ) ทง ๔ บท. ในบททวา ทฏเ ทฏวาทตา (ความเปนผมวาทะวาเหนในอารมณ ชอวา ความเปนผมวาทะวาเหนในอารมณทเหนแลว. ดวยเจตนาใดเจตนานนเปนเหตกลาววา เราเหนในอารมณทเหนแลวนน แมในบททเหลอกนยนนแหละ. บทวา อยมนธมโม แปลวา สภาพน. บทวา อภนนทตพพ คอ อยาพงยนดอยางเดยว กเมอภกษนปรนพพานแลว ควรทาสกการะ (ในฐาน) พระขณาสพ แมทกประการ. บทวา อตตร ปโห ทานแสดงวา ถาทานทงหลายยงไมพอใจการพยากรณ (พระอรหต) ของภกษน ควรถามปญหาน แมใหสงขน.ในวาระทง ๓ แมขางหนาแตวาระนไป กมนยนเหมอนกน. บทวา อพล แปลวา ทรพล. บทวา วราคน คอ มการปราศจากไปเปนสภาพ. ๑. บาลเปนฉวโสธนสตร

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 225 บทวา อนสสาสก ไดแก เวนจากความโปรงใจ. บทวา อปายปาทานา นเปนชอของตณหาและทฏฐ. จรงอยตณหาและทฏฐทงหลาย ชอวา อบาย เพราะเขาถงธรรมอนเปนไปในภมทง ๓ ชอวา อปาทาน เพราะยดถอ. ชอวา อภนเวสา(การยดมน) เพราะยดมนรปนนดวยตณหาและทฏฐเหลานน. เรยกวาอนสยเพราะนอนแนบสนทอยกบรปนน ดวยตณหาและทฏฐเหลานนนนแล. ในบทวา ขยา วราคา เปนตน ความวา เพราะความสนไปเพราะความคลายกาหนด. บทแมทงหมดเหลาน เปนไวพจนของกนและกนทงนน.

ความหมายของธาต

ธาตททาใหตงอย ชอวา ปฐวธาต. ธาตทประสานใหตดอย ชอวาอาโปธาต. ธาตททาใหอบอน ชอวา เตโชธาต. ธาตททาใหเคลอนไหวชอวา วาโยธาต. ธาตทถกตองไมได ชอวาอากาศธาต. ธาตทรแจง ชอวาวญญาณธาต. บทวา อนตตโต อปคจฉ ความวา เรายอมไมเขาถง (คอยดครอง) โดยสวนแหงอตตาวา นเปนอตตา. อนง ยอมไมเขาถงธาตทงหลายทเหลอซงอาศยปฐวธาต และอปา-ทายรป. แมอรปขนธทงหลายกอาศยปฐวธาตโดยปรยายหนงเหมอนกนเพราะวตถรปทงหลายทอรปขนธทงหลายนนอาศย กอาศยอยกบปฐวธาตเพราะฉะนน เมอกลาววายอมไมยดครองธาตทเหลออนอาศยปฐวธาต ยอมกลาววา เรายอมไมยดครองแมรปธรรมและอรปธรรมทเหลอทงหลาย วาเปนอตตา. กในบททวา อาศยอากาศธาต ภตรปและอปาทายรปแมทงหมด

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 226ชอวา อาศยอากาศธาต โดยเปนอวนโภครป. อรปขนธทงหลายทมรปวตถ เปนทอาศย กชอวา อาศยอากาศธาตเหมอนกน. เมอเปนอยางนน แมใน ทน รปและอรปยอมเปนอนถอเอาแลวทเดยว. สวนในบททวา อาศยวญญาณธาต ขนธ ๓ ทเกดรวมกน และรปทมจตเปนสมฏฐาน เปนรปอาศยวญญาณธาตดงกลาวมานน รปและอรปยอมเปนอนถอเอาแลวทเดยว.

รป ในบทวา รเป จกขวาเณ จกขวาเณน ว าตพเพสธมเมส นมอธบายวา เมอกลาววา รปใดมาสคลองจกขทวารแลวดบไปในอดต รปใดทมาสคลองจกขทวาร แลวจกดบไปในอนาคต และรปใดมาแลวดบไปในปจจบนรปทงหมดนน ชอวารป. สวนรปใดไมมาสคลองจกขทวารดบแลวแมในอดต ทยงไมมาจกดบแมในอนาคต และทยงไมมากดบแลว แมในปจจบน รปนนสงเคราะหเขาในธรรมทงหลายทพงรแจงดวยจกขวญญาณดงน พระจลลาภยเถระผชานาญพระไตรปฎกไดกลาววา ในฐานะน เธอแยกรปเปน ๒ แลว เธอจะทาอยางไร ในวาระวาดวยฉนทะทจะมาถงขางหนาขอนไมถกนะ. เพราะเหตนน รปทมาสคลองจกขทวารแลวกด. ทยงไมมาถงกด ในกาลทง ๓ ทงหมด จดเปนรปทงนน สวนขนธ ๓ ทสมปยต ดวยจกขวญญาณ พงทราบวา เปนธรรมทพงรแจงดวยจกขวญญาณ. กในทนมความหมายดงนวา "ในธรรมทงหลายทพงรแจงพรอมกบจกขวญญาณ" บทวา ฉนโท ไดแก ความพอใจดวยตณหา. บทวา ราโค ไดแก ฉนทะนนแหละ จดเปนราคะดวยอานาจความกาหนด.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 227 บทวา นนท ไดแก ฉนทะนนแหละ จดเปนนนท ดวยอานาจ ความเพลดเพลนยนด. บทวา ตณหา ความวา ฉนทะนนแหละจดเปนตณหา ดวยอานาจความทะยานอยาก. แมในทวารทงหลายทเหลอ กนยนเหมอนกน. ในบทวา อหงการมมงการมานานสยา น อหงการเปนตวมานะมมงการเปนตณหา. ทงอหงการ ทงมมงการนนแหละ เปนมานานสย.

เหตผลทตรสอาสวกขยญาณ

ถามวา เหตไฉน พระผมพระภาคเจา จงไมตรส ปพเพนวาสญาณและทพพจกขญาณไว แตกลบมาตรสคานวา อาสวาน ขยาณาย. แกวา เพราะภกษทงหลาย ไมทลถามธรรมะทเปนโลกยะ ถามแตโลกตรเทานน เพราะฉะนนเมอจะตรสบอกปญหาท ทลถามเทานน จงตรสอยางนน. นชอเอกวสชชตสตรนน มชอ (อกอยางหนง) วา ฉพพโสธน-สตรบาง.

ฉพพโสธนยธรรม

ในพระสตรน (ธรรม) ๖ หมวดน คอ โวหาร ขนธ ๕ ธาต ๖ อายตนะภายในและอายตนะภายนอก ๖ กายทมวญญาณของตน ๑ กายทมวญญาณของคนอน ๑ เปนธรรมบรสทธหมดจดแลว เพราะฉะนนจงเรยกวา ฉพพโสธนยะ สวนพระปรสมททวาสเถระกลาวหมวด (ธรรม) ๖ หมวด โดยรวมกายทมวญญาณของตน กบของคนอนเขาเปนหมวดเดยวกนกบอาหาร ๔.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 228 กหมวด (ธรรม) ๖ หมวดน พงชาระใหถกตอง โดยปรยายทขยาย ความไวในพระวนยอยางนวา ทานบรรลอะไร ? บรรลอยางไร ? บรรลเมอไร ? บรรลทไหน ? ละกเลสพวกไหน ? ไดธรรมพวกไหน ? กในทน คาทวา ทานบรรลอะไร ? เปนคาถามถงการบรรลคอ (ถามวา) ทานบรรลอะไร ในบรรดาฌาณและวโมกขเปนตน หรอในบรรดามรรคมโสดาปตตมรรคเปนตน. คาวา ทานบรรลอยางไร ? เปนคาถามถงอบาย (วธทาใหบรรล) เพราะวาในขอนมอธบายดงนวา ทานทาอนจจลกษณะใหเปนธระ จงบรรลหรอทาทกขลกษณะและอนตตลกษณะอยางใดอยางหนงใหเปนธระ จงบรรลอกอยางหนง ทานยดมนดวยอานาจสมาธ หรอยดมนดวยอานาจวปสสนาอนง ยดมนในรป หรอยดมนในอรป อกอยางหนง ยดมนในภายใน หรอยดมนในภายนอก จงบรรล. คาวา ทานบรรลเมอไร ? เปนการถามถงเวลา (ทไดบรรล) มคาอธบายวา ทานบรรลในเวลาไหน ในบรรดาเวลาเขา และเวลาเทยงเปนตน คาวา ทานบรรลทไหน ? เปนการถามถงโอกาส (ทบรรล) มคาอธบายวา ในโอกาสไหน คอในทพกกลางคน ในทพกกลางวน ทโคนไม ทมณฑป หรอทวหารไหน. คาวา ทานละกเลสพวกไหน ? เปนการถามถงกเลสทละได มคาอธบายวา ทานละกเลสทมรรคไหนจะพงฆา. คาวา ทานไดธรรมพวกไหน ? เปนการถามถงธรรมทไดบรรล มคาอธบายวา บรรดาธรรมมปฐมมรรคเปนตน ทานไดธรรมเหลาไหน

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 229 เพราะฉะนน ในปจจบนน แมหากจะมภกษบางรปพยากรณการ บรรลธรรมอนยงยวดของมนษย กยงไมควรทาความเคารพเธอดวยเหตเพยงเทาน. กในฐานะ ๖ ประการน ควรจะพดเพอความบรสทธ ทานบรรลอะไร คอ ฌานหรอ หรอวาวโมกขเปนตน อยางใดอยางหนง. จรงอยธรรมใด อนผใดบรรลแลว ธรรมนนยอมปรากฏแกผนน. ถาพดวา ขาพเจาบรรลธรรมชอน แตนนกจะตองถกถามวา ทานบรรลอยางไร ? อธบายวาทานทาอะไร ในบรรดาอนจจลกษณะเปนตน ใหเปนธระ แลวยดถอโดยมขอะไร ในบรรดาอารมณ ๓๘ หรอในบรรดาธรรมทงหลาย ชนดรปธรรมอรปธรรม อชฌตตธรรม และพหทธาธรรมเปนตน แลวจงบรรล เพราะอภนเวส (การยดถอ การอยสาราญ) อนใด ของคนใด อภนเวสอนนนยอมปรากฏแกคนนน. ถากลาววา อภนเวส ชอน ขาพเจาบรรลอยางน ตอแตนนกจะตองถกถามวา ทานบรรลเมอไร คอ บรรลในเวลาเชาหรอเวลาเทยงเปนตนเวลาใดเวลาหนง. เพราะเวลาบรรลของตนยอมปรากฏแกทก ๆ คน. ถากลาววา บรรลในเวลาชอโนน ตอแตนนกถกถามวา ทานบรรลทไหน คอบรรลในทพกกลางวน หรอในทพกกลางคนเปนตน โอกาสใดโอกาสหนง เพราะเวลาทตนบรรลยอมปรากฏแกทก ๆ คน. ถาพดวา ขาพเจาบรรลในโอกาสชอโนน ตอแตนนกจะตองถกถามวา ทานละกเลสพวกไหน คอ ทานละกเลสทปฐมมรรคจะพงฆา หรอททตยมรรคเปนตนจะพงฆานะ เพราะกเลสทละดวยมรรคอนตนบรรล ยอมปรากฏแกทก ๆ คน. ถาพดวา ขาพเจาละกเลสชอน แตนน กจะตองถกถามวา ทานไดธรรมเหลาไหน คอไดโสดาปตตมรรคหรอสกทาคามมรรคเปนตนอยางใดอยาง

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 230หนง. เพราะธรรมทตนบรรลยอมปรากฏแกทกคน. ถาพดวา ขาพเจาไดธรรม ชอน. แมดวยเหตเพยงเทานกไมควรเชอคาของเธอ. กภกษทงหลายผเปนพหสต ฉลาดในการเลาเรยนและการสอบถามยอมสามารถชาระฐานะ ๖ ประการเหลานใหหมดจด. แตสาหรบภกษนควรชาระปฏปทา อนเปนเครองบรรลขนตน. หากปฏปทาเปนเครองบรรลขนตนยงไมบรสทธ ควรปลกออก (จากปฏญญาของตน) ชอวา โลกตรธรรม ทงหลาย เราจะไมไดดวยปฏปทาน. แตถา ปฏปทาเครองบรรลขนตน ของทานหมดจด ปรากฏวาภกษนไมประมาทในสกขา ๓ ประกอบความเพยร ไมตดในปจจย มจตเสมอเหมอนนกในหวงอากาศอยตลอดกาลนาน. การพยากรณของภกษนนเทยบกนไดสมกนกบขอปฏบต คอเปนเชนดงทตรสไววา นาในแมนาคงคากบนาในแมนายมนา ยอมเขากนได เสมอเหมอนกน ชอฉนใด ขอปฏบตอนเปนเครองดาเนนไปสพระนพพานของพระสาวกทงหลาย คอ นพพานและปฏปทาอนพระผมพระภาคเจานน บญญตไวดแลว กฉนนนเหมอนกน ยอมเทยบกนได ยอมลงกนได. กอกอยางหนงแล ไมควรทาสกการะแมดวยเหตมประมาณเทาน อธบายวา เพราะเหตทภกษบางรปแมยงเปนปถชนอยกยอมมปฏปทาเหมอนขอปฏบตอยางพระขณาสพ ฉะนน ภกษนนควรใชอบายวธนน ๆ ทาใหสะดงหวาดเสยว. ธรรมดาพระขณาสพ เมออสนบาตตกลงเหนอกระหมอมตวยอมไมมความกลว ความสะดง หรอทาใหขนลก สวนสาหรบปถชนยอมม (ความกลวเปนตน) ดวยเหตการณแมเลกนอย. ในขอนน มเรองเหลานเปนตวอยาง:-

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 231 เรองพระทฑภาณกอภยเถระ

ไดยนวา พระทฆภาณกอภยเถระ ไมสามารถจะพสจนภกษรปหนงทถอบณฑบาตเปนวตรได จงไดใหสญญาแกภกษหนมไว. ภกษหนมรปนนจงดานาอยทปากนากลยาณ จบเทาพระทถอบณฑบาตเปนวตรรปนนทกาลงอาบนาอย. พระทถอบณฑบาตเปนวตรนน เขาใจวาเปนจรเข กสงเสยงรองขน. ตงแตนนใคร ๆ เขากรวาทานยงเปนปถชน. แตในรชสมยของพระเจาจณฑมขตสสะ พระสงฆเถระในมหาวหารเปนพระขณาสพ แตเสยจกษอยในวหารนนแหละ. พระราชาคดวา จะพสจนพระเถระ เมอภกษทงหลายออกไปภกษาจาร จงยองเขาไปจบเทาพระเกระทาเปนเหมอนงรด. พระเถระนงเหมอนเสาหน ถามวา ใคร ในทน. พระราชาตรสวา กระผม ตสสะขอรบ.ขอถวายพระพรมหาบพตรตสสะ พระองคทรงไดกลนหอมมใชหรอ. ชอวาความกลวยอมไมมแกพระขณาสพ ดวยประการอยางน กบคคลบางคน แมจะเปนปถชนกเปนคนกลาหาญไมขขลาด. คนผนนตองพสจนดวยอารมณทนารก จรงอย แมพระเจาวสภะเมอจะพสจนพระเถระรปหนง จงนมนตใหนงในพระราชมณเฑยร แลวรบสงใหคนขยาผลพทราในสานกของทาน. พระมหาเถระนาลายสอ. แตนนความทพระเถระเปนปถชนกชดแจง เพราะวาธรรมดาความอยากในรสพระขณาสพละไดหมด ชอวาความใครในรสทงหลายแมเปนทพยกไมม. ฉะนน จงพสจนดวยอบายเหลาน ถาความกลว ความหวาดเสยว หรอความอยากในรสยงเกดแกทานกพงตดออกไดวา ทานไมไดเปนพระอรหนต. แตถาไมกลว ไมสะดง ไมหวาดเสยว คงนง (สงบ) เหมอนราชสห แมในอารมณอนเปนทพย กไมทาความใครใหเกดขน ภกษนเปนผสมบรณดวยการพยากรณ ยอมควรแกเครองสกการะ ทพระราชาและมหาอามาตยของพระราชาเปนตน สงมาโดยรอบแล. จบ อรรถกถาฉวโสธนสตร

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 232 ๓. สปปรสสตร

วาดวยอสปปรสธรรมและสปปรสธรรม

[๑๗๘] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน:- สมยหนงพระผมพระภาคเจาประทบอยทพระวหารเชตวน อารามของอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. สมยนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายมาวา ดกอนภกษทงหลาย. ภกษทงหลายทลรบพระพทธดารสแลว.พระผมพระภาคเจาจงไดตรสคานไววา ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคตจกแสดงสปปรสธรรมและอสปปรสธรรมแกเธอทงหลาย เธอทงหลายจงฟงธรรมนน จงใสใจใหดเราจกกลาว (ตอไป). ภกษเหลานน ทลรบ พระผมพระ-ภาคเจาวา พรอมแลวพระเจาขา.

อสปปรสธรรม

[๑๗๙] พระผมพระภาคเจา ไดตรสคานวา ดกอนภกษทงหลาย กอสปปรสธรรมคออะไร ? ดกอนภกษทงหลาย คอ อสตบรษในโลกนเปนผออกจากสกลสง บวชแลว. เธอพจารณาเหนอยางนวา เราเปนผออกจากสกลสง บวชแลวแล สวนภกษเหลานอน ๆ ไมไดออกจากสกลสงบวช. เธอจงยกตนขมผอน เพราะความเปนผมสกลสงนน ดกอนภกษทงหลาย นคออสปปรสธรรม.

สปปรสธรรม

ดกอนภกษทงหลาย สวนสตบรษแล พจารณาเหนอยางนวา ธรรมคอโลภะ ธรรมคอโทสะ หรอธรรมคอโมหะ ยอมไมถงความเสอมสนไปเพราะความเปนผมสกลสงเลย ถงแมผทไมไดออกบวชจากตระกลสง เธอก

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 233เปนผปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ปฏบตชอบ ประพฤตตามธรรม คนทง หลาย กจะบชาสรรเสรญเธอในทนน ๆ. สตบรษนน กระทาขอปฏบตใหเปนไปในภายใน (เปนสวนตว) เทานน ไมยกตนขมผอน เพราะความเปนผมสกลสงนน. ดกอนภกษทงหลาย นแลคอ สปปรสธรรม. อสปปรสธรรม [๑๘๐] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอก (คอ) อสตบรษเปนผออกบวชจากตระกลใหญ ออกบวชจากตระกลทมโภคะมาก ออกบวชจากตระกลทมโภคะโอฬาร. เธอพจารณาเหนอยางนวา เราเปนผออกบวชจาก (ตระกลใหญ ตระกลมโภคะมาก) ตระกลมโภคะโอฬารแล แตภกษอน ๆ เหลาน ไมไดออกบวชจาก (ตระกลใหญ ตระกลมโภคะมาก) ตระกลมโภคะโอฬาร. เธอยกตนขมขผอน เพราะความเปนผมโภคะโอฬารนน ดกอนภกษทงหลาย นแลคอ อสปปรสธรรม. สปปรสธรรม ดกอนภกษทงหลาย สวนสตบรษ พจารณาเหนอยางนแลวา ธรรมคอโลภะ ธรรมคอโทสะ หรอธรรมคอโมหะ ยอมไมถงความเสอมสนไปเพราะความเปนผมโภคะโอฬาร ถงแมภกษผไมไดออกบวชจาก (ตระกลใหญตระกลมโภคะมาก) ตระกลมโภคะโอฬาร เธอกปฏบตธรรมสมควรแกธรรมปฏบตชอบ ประพฤตตามธรรม คนทงหลายกจะบชาสรรเสรญเธอในทนน ๆสตบรษนน กระทาขอปฏบตใหเปนไปในภายใน (เปนสวนตว) เทานนไมยกตนไมขมผอน เพราะความเปนผมโภคะโอฬารนน ดกอนภกษทงหลายนแลคอ สปปรสธรรม.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 234 อสปปรสธรรม [๑๘๑] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอยอก (คอ) อสตบรษเปนคนเดน มยศ เขาพจารณาเหนอยางนวา เราแลเปนผเดน มยศ สวนภกษอน ๆ เหลาน เปนผไมเดน ดอยศกด. อสตบรษนนจงยกตนขมผอนเพราะความเปนคนเดนนน ดกอนภกษทงหลาย นแลคอ อสปปรสธรรม. สปปรสธรรม ดกอนภกษทงหลาย สวนสตบรษ พจารณาเหนอยางนแลวา ธรรมคอความโลภ ธรรมคอความประทษราย หรอธรรมคอความหลงไมถงความเสอมสนไปเพราะความเปนคนเดนนน ถงแมจะไมเปนคนเดน มยศ แตกเปนผปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ปฏบตชอบ พระพฤตตามธรรม เธอเปนผทคนทงหลายควรบชาสรรเสรญในทนนๆ. เธอไมยกตนไมขมผอนเลยเพราะความเปนคนเดนนน ดกอนภกษทงหลาย นแลคอ สปปรสธรรม. อสปปรสธรรม [๑๘๒] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอก (คอ) อสตบรษเปนผได จวร บณฑบาต เสนาสนะ และคลานปจจยเภสชบรขาร. เธอพจารณาเหนอยางนวา เราเทานน ไดจวร บณฑบาต เสนาสนะและคลานปจจยเภสชบรขาร สวนภกษอน ๆ เหลานน ไมไดจวร บณฑบาต เสนาสนะและคลานปจจยเภสชบรขาร เธอยกตนขมผอน เพราะการไดนน ดกอนภกษทงหลาย นแลคอ อสปปรสธรรม. สปปรสธรรม ดกอนภกษทงหลาย สวนสตบรษแล พจารณาเหนอยางนวา ธรรมคอโลภะ ธรรมคอโทสะ หรอธรรมคอโมหะ จะไมถงความเสอมสนไปเลย

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 235เพราะการได (นน) ถงแมเธอจะเปนผไมได จวร บณฑบาต เสนาสนะ และคลานปจจยเภสชบรขาร แตกเปนผปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ปฏบต-ชอบ ประพฤตตามธรรม เปนผทคนทงหลายควรบชา ควรสรรเสรญ ในทนน ๆ. เธอทาขอปฏบต ใหเปนไปในภายใน (เปนสวนตว) เทานนไมยกตนไมขมผอนเพราะการไดนน. ดกอนภกษทงหลาย นแลคอ สปปรสธรรม. อสปปรธรรม [๑๘๓] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอยอก (คอ) อสตบรษผเปนพหสต. เธอพจารณาเหนอยางนวา เราแลเปนพหสต สวนภกษอน ๆเหลานน ไมเปนพหสต. เธอยกตนขมผอน เพราะความเปนพหสตนนดกอนภกษทงหลาย นแลคอ อสปปรสธรรม. สปปรสธรรม ดกอนภกษทงหลาย สวนสตบรษแล พจารณาเหนอยางนวา ธรรมคอโลภะ ธรรมคอโทสะ หรอธรรมคอโมหะ หาถงความเสอมสนไปเพราะความเปนพหสตไมเลย ถงแมเธอจะเปนพหสต แตเธอกปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ปฏบตชอบ ประพฤตตามธรรม เปนผทคนทงหลายควรบชา สรร-เสรญ. เธอกระทาขอปฏบตใหเปนไปในภายใน (เปนสวนตว) เทานน ไมยกตนไมขมผอน เพราะความเปนพหสตนน ดกอนภกษทงหลาย นแลคอสปปรสธรรม. อสปปรสธรรม [๑๘๔] ดกอนภกษทงหลาย อสตบรษ เปนพระวนยธร (ทรงวนย). เธอพจารณาเหนอยางนวา เราแลเปนพระวนยธร สวนภกษอน ๆเหลานน ไมเปนพระวนยธร. เธอยกตนขมผอน เพราะความเปนพระวนยธรนน ดกอนภกษทงหลาย นแลคอ อสปปรสธรรม

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 236 สปปรสธรรม ดกอนภกษทงหลาย สวนสตบรษแล พจารณาเหนอยางนวา ธรรมคอโลภะ ธรรมคอโทสะ หรอธรรมคอโมหะ หาถงความเสอมสนไปเพราะความเปนพระวนยธรไม ถงแมเธอจะไมเปนพระวนยธร แตเธอกปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ปฏบตชอบ ประพฤตตามธรรม เปนผทคนทงหลายควรบชา ควรสรรเสรญในทนน ๆ. เธอกระทาขอปฏบตใหเปนไปในภายใน(เปนสวนตว) เทานน ไมยกตน ไมขมผอน เพราะความเปนพระวนยธรนน. ดกอนภกษทงหลาย นแลคอ สปปรสธรรม. อสปปรสธรรม [๑๘๕] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอยอก (คอ) อสต-บรษเปนพระธรรมกถก. เธอพจารณาเหนอยางนวา เราเปนพระธรรมกถกแล แตภกษอน ๆ เหลาน ไมเปนพระธรรมกถก เธอยกตน ขมผอนเพราะเหตทเปนพระธรรมกถกนน ดกอนภกษทงหลาย นแลคอ อสปปรสธรรม. สปปรสธรรม ดกอนภกษทงหลาย สวนสตบรษแล พจารณาเหนอยางนวา ธรรมคอโลภะ ธรรมคอโทสะ หรอธรรมคอโมหะ ไมถงความเสอมสนไปเพราะเหตทเปนพระธรรมกถกเลย ถงแมเธอจะไมเปนพระธรรมกถก แตเธอกเปนผปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ปฏบตชอบ พระพฤตตามธรรม เปนผทคนทงหลายควรบชาควรสรรเสรญ ในทนนๆ เธอทาขอปฏบตใหเปนไปในภายใน(เปนสวนตว) เทานน ไมยกตน ไมขมผอน เพราะเหตทเปนพระธรรมกถกนน ดกอนภกษทงหลาย นแลคอ สปปรสธรรม.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 237 อสปปรสธรรม [๑๘๖] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอก (คอ) อสตบรษเปนผอยปาเปนวตร. เธอพจารณาเหนดงนวา เราเปนผอยปาเปนวตรแลแตภกษอน ๆ เหลาน ไมเปนผอยปาเปนวตระ เธอยกตน ขมผอน เพราะเหตทเปนผอยปาเปนวตรนน ดกอนภกษทงหลาย นแลคอ อสปปรสธรรม. สปปรสธรรม สวนสตบรษแล พจารณาเหนอยางนวา ธรรมคอโลภะ ธรรมคอโทสะ ธรรมคอโมหะ ไมถงความสนไป เพราะเหตทเปนผอยปาเปนวตรเลย. ถงแมภกษนน จะไมเปนผอยปาเปนวตร แตเธอกเปนผปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ปฏบตชอบ ประพฤตตามธรรม เปนผทคนทงหลายควรบชา ควรสรรเสรญในทนน ๆ. เธอทาขอปฏบตใหเปนไปภายใน (เปนการสวนตว) เทานน ไมยกตน ไมขมผอน เพราะเหตทเปนผอยปาเปนวตรนน ดกอนภกษทงหลาย นแลคอ สปปรสธรรม. อสปปรสธรรม [๑๘๓] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอยอก (คอ) อสตบรษเปนผถอผาบงสกลเปนวตร. เธอพจารณาเหนอยางนวา เราแลเปนผถอผาบงสกลเปนวตร แตภกษอนๆ เหลานน หาเปนผถอผาบงสกลเปนวตรไมเธอยกตน ขมผอน เพราะเหตทเปนผถอผาบงสกลเปนวตรนน ดกอนภกษทงหลาย นแลคอ สปปรสธรรม. สปปรสธรรม ดกอนภกษทงหลาย สวนสตบรษแล พจารณาเหนอยางนวา ธรรมคอโลภะ ธรรมคอโทสะ หรอธรรมคอโมหะ ไมถงความเสอมสนไปเลย

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 238ถงแมเธอจะไมเปนผถอผาบงสกลเปนวตร แตเธอกเปนผปฏบตธรรม สมควร แกธรรม ปฏบตชอบ ประพฤตตามธรรม เปนผทคนทงหลาย ควรบชา ควรสรรเสรญ ในทนน ๆ. เธอกระทาขอปฏบตเปนไปในภายใน (เปนการสวนตว) เทานน ไมยกตน ไมขมผอนเลย เพราะเหตทเปนผถอผาบงสกลเปนวตรนน ดกอนภกษทงหลาย นแลคอ สปปรสธรรม. อสปปรสธรรม [๑๘๘] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอยอก (คอ) อสต-บรษเปนผถอบณฑบาตเปนวตร. เธอพจารณาเหนอยางนวา เราเปนผถอบณฑบาตเปนวตรแล แตภกษอน ๆ เหลาน ไมเปนผถอบณฑบาตเปนวตร. เธอยกตนขมผอน เพราะเหตทถอบณฑบาตเปนวตรนน ดกอนภกษทงหลาย นแลคอ อสปปรสธรรม. สปปรสธรรม ดกอนภกษทงหลาย สวนสตบรษพจารณาเหนอยางนวา ธรรมคอโลภะ ธรรมคอโทสะ ธรรมคอโมหะ จะไมถงความเสอมสนไป เพราะเหตเปนผถอบณฑบาตเปนวตรเลย ถงแมภกษเปนผไมถอบณฑบาตเปนวตรเธอกเปนผปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ปฏบตชอบ ประพฤตตามธรรม เปนผทคนทงหลาย ควรบชา ควรสรรเสรญ. เธอทาขอปฏบตใหเปนไปในภายใน (เปนการสวนตว) เทานน ไมยกตน ไมขมผอน เพราะเหตทเปนผถอบณฑบาตเปนวตรนน ดกอนภกษทงหลาย นแลคอ สปปรสธรรม. อสปรสธรรม [๑๘๙] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอยอก (คอ) อสตบรษเปนผอยโคนไมเปนวตร. เธอพจารณาเหนอยางนวา เราเปนผอยโคนไม

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 239เปนวตรแล แตภกษอนๆ เหลาน ไมเปนผอยโคนไมเปนวตร. เธอยกตน ขมผอน เพราะเหตทเปนผอยโคนไมเปนวตรนน ดกอนภกษทงหลาย นแล คอ อสปปรสธรรม. สปปรสธรรม ดกอนภกษทงหลาย สตบรษแล พจารณาเหนอยางนวา ธรรมคอโลภะ ธรรมคอโทสะ ธรรมคอโมหะ ไมถงความเสอมสนไป เพราะเหตทเปนผอยโคนไมเปนวตร ถงแมภกษนนจะไมเปนผอยโคนไมเปนวตร แตเธอกเปนผปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ปฏบตชอบ พระพฤตตามธรรมเปนผทคนทงหลาย ควรบชา ควรสรรเสรญในทนน ๆ. เธอทาชอบปฏบตใหเปนไปในภายใน (เปนสวนตว) เทานน ไมยกตน ไมขมผอน เพราะเหตทเปนผอยโคนไมเปนวตรนน ดกอนภกษทงหลาย นแลคอ สปปรสธรรม. อสปปรสธรรม [๑๙๐] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอยอก (คอ) อสตบรษเปนผอยปาชาเปนวตร. . . เปนผอยกลางแจงเปนวตร. . . เปนผถอเนสชชก-ธดงค (การไมนอน) เปนวตร. . .เปนผถอยถาสนถทกธดงค (การเทยวบณฑบาตตามลาดบ) เปนวตร. . . เปนผถอเอกาสนกงคธดงค (การฉนเวลาเดยว) เปนวตร. เธอพจารณาเหนอยางนวา เราเปนผถอเอกาสนกงค-ธดงคเปนวตรแล แกภกษอน ๆ เหลาน ไมถอเอกาสนกงคธดงคเปนวตร.เธอยกตนขมผอน ดกอนภกษทงหลาย นแลคอ อสปปรสธรรม. สปปรสธรรม ดกอนภกษทงหลาย สวนสตบรษพจารณาเหนอยางนวา ธรรมคอโลภะ ธรรมคอโทสะ หรอธรรมคอโมหะ ไมถงความเสอมสนไป เพราะ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 240เหตทเปนผถอเอกาสนกงคธดงคเปนวตร ถงแมภกษนนจะไมเปนผถอเอกา- สนกงคธดงคเปนวตร แตเธอกเปนผปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ปฏบตชอบประพฤตสมควรแกธรรม เปนผทคนทงหลาย ควรบชา ควรสรรเสรญ ในทนนๆ. เธอทาขอปฏบตใหเปนไปในภายใน (เปนสวนตว) เทานน ไมยกตน ไมขมผอนเลย เพราะเหตทเปนผถอเอกาสนกงคธดงคเปนวตรนนดกอนภกษทงหลาย นแลคอ สปปรสธรรม. อสปปรสธรรม [๑๙๑] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอยอกคอ อสตบรษสงดจากกามทงหลาย สงดจากอกศลธรรมทงหลาย เขาปฐมฌาน มวตก ม วจาร มปต และสขอนเกดแตวเวกอย. เธอพจารณาเหนอยางนวา เราเปนผไดสมาบตคอ ปฐมฌานแล แตภกษอน ๆ เหลานน ไมไดสมาบตคอปฐมฌาน. เธอยกตนขมผอน เพราะสมาบตคอปฐมฌานนน ดกอนภกษทงหลาย นแลคอ อสปปรสธรรม. สปปรสธรรม ดกอนภกษทงหลาย สวนสตบรษแล พจารณาเหนอยางนวา แมปฐมฌานสมาบต พระผมพระภาคเจากตรสวา เปนปฏปทาทไมมตณหา๑

เพราะคนทงหลายสาคญตนดวยเหตใด ๆ เหตนน ๆ ยอมเปนอนจากทสาคญนน. เธอทาความทปฏปทาไมมตณหานน ใหเปนไปในภายใน (เปนการสวนตว) เทานน ไมยกตน ไมขมผอน เพราะสมาบตคอปฐมฌานนนนแลคอ สปปรสธรรม.๑. บาลในททกแหงในสตรนเปน อคมมยตา ฉบบพมา ยโรป เปน อตมมยตา แปลตามคาหลง.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 241 อสปปรสธรรม [๑๙๒] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอยอก (คอ) อสตบรษเขาทตยฌาน มความผองใสแหงใจ อนเปนไปในภายใน มความเปนธรรมเอกผดขน ไมมวตก ไมมวจาร เพราะวตกวจารระงบไป มแตปตและสขเกดแตสมาธอย. . .เขาตตยฌาน . . . เขาจตตถฌาณ. . . อย. เธอพจารณาเหนอยางนวา เราเปนผไดสมาบต คอจตตถฌานแล แตภกษอน ๆ เหลานน ไมเปนผไดสมาบตคอจตตถฌาน. เธอยกตนขมผอน เพราะสมาบตคอจตตถฌานนน ดกอนภกษทงหลาย นแลคอ อสปปรสธรรม. สปปรสธรรม ดกอนภกษทงหลาย สวนสตบรษแล พจารณาเหนอยางนวา แมสมาบตคอจตตถฌานแล พระผมพระภาคเจากตรสวา เปนปฏปทาไมมตณหา เพราะคนทงหลายสาคญกนดวยเหตใด ๆ เหตนน ๆ จะเปนอยางอนจากทสาคญนน. เธอทาความเปนผไมมตณหานนใหเปนไปในภายใน (เปนสวนตว) เทานน ไมยกตน ไมขมผอนเลย เพราะสมาบตคอจตตถฌาณนนดกอนภกษทงหลาย นแลคอ สปปรสธรรม. อสปปรสธรรม [๑๙๓] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอยอก (คอ) อสตบรษเขาอากาสานญจายตนฌาน ดวยมนสการวา อากาสไมมทสดอย เพราะลวงเลยรปสญญาไปแลว เพราะปฏฆสญญาดบไปแลว (และ) เพราะไมมนส-การถงนานตตสญญา. เธอพจารณาเหนอยางนวา เราเปนผไดสมาบตคออากาสานญจายตนะแลว แคภกษอน ๆ เหลานไมเปนผไดสมาบตคออากาสา-นญจายตนะ. เธอยกตน ขมผอน ดวยสมาบตคออากาสานญจายตนะนนดกอนภกษทงหลาย นแลคอ อสปปรสธรรม.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 242 สปปรสธรรม ดกอนภกษทงหลาย สวนสตบรษ พจารณาเหนอยางนวา แมอากาสานญจายตนสมาบตแล พระผมพระภาคเจา กตรสวา เปนปฏปทาไมมตณหา เพราะคนทงหลายสาคญกนดวยเหตใด ๆ เหตนน ๆ กเปนอนไปจากทสาคญนน . เธอทาความทปฏปทาไมมตณหานน ใหเปนไปในภายใน(เปนสวนดวย) เทานน ไมยกตน ไมขมผอนเลย เพราะอากาสานญจายตนะสมาบตนน. ดกอนภกษทงหลาย นแลคอ สปปรสธรรม. สปปรสธรรม [๑๙๔] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอยอก อสตบรษลวงเลยอากาสานญจายตนฌานไปโดยประการทงปวง เขาวญญานญจายตนฌานอยดวยมนสการวา วญญาณไมมทสด. เธอพจารณาเหนวา เราเปนผไดสมาบตคอ วญญานญจายตนะแล แตภกษอน ๆ เหลาน ไมเปนผไดวญญานญจายตนสมาบต. เธอยกตนขมผอน เพราะวญญานญจายตนสมาบต นน ดกอนภกษทงหลาย นแลคอ อสปปรสธรรม. สปปรสธรรม ดกอนภกษทงหลาย สวนสตบรษพจารณาเหนอยางนวา แมวญญา-นญจายตนสมาบต กเปนอนพระผมพระภาคเจาตรสวา เปนปฏปทาไมมตณหา เพราะคนทงหลายสาคญกนดวยเหตใด ๆ เหตนน ๆ กเปนอยางอนจากความสาคญนน. เธอทาปฏปทาทไมมตณหานนแหละ ใหเปนไปในภายใน (เปนการสวนตว) ไมยกตน ไมขมผอน เพราะวญญานญจายตนสมาบตนน ดกอนภกษทงหลาย นแลคอ สปปรสธรรม.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 243 อสปปรสธรรม [๑๙๕] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอยอก (คอ) อสตบรษลวงเลยวญญานญจายตนฌานไปโดยประการทงปวง เขาอากญจญญายตนฌานอย ดวยมนสการวา ไมมอะไรสกนอยหนง. เธอพจารณาเหนอยางนวา เราเปนผไดสมาบตคออากญจญญายตนะแล แกภกษอน ๆ เหลานน เปนผไมไดอากญจญญายตนสมาบต. เธอยกตนขมผอน เพราะอากญจญญายตนสมาบตนน ดกอนภกษทงหลาย นแลคอ อสปปรสธรรม. สปปรสธรรม ดกอนภกษทงหลาย สวนสตบรษแล พจารณาเหนอยางนวา แมอากญจญญายตนสมาบตแล พระผมพระภาคเจากตรสวา เปนปฏปทาทไมมตณหา เพราะคนทงหลายสาคญกนดวยเหตใด ๆ เหตนน ๆ เปนอยางอนจากความสาคญนน เธอทาความทปฏปทาไมมตณหา ใหเปนไปในภายใน (เปนสวนตว) เทานน ไมยกตน ไมขมผอนเลย เพราะอากญจญญายตนสมาบตนน ดกอนภกษทงหลาย นแลคอ สปปรสธรรม. อสปปรสธรรม [๑๙๖] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอยอก (คอ) อสตบรษลวงเลยอากญจญญายตนฌานไปโดยประการทงปวง เขาเนวสญญานาสญญา-ยตนฌานอย เธอพจารณาเหนอยางนวา เราเปนผไดสมาบต คอเนวสญญา-นาสญญายตนะแล แตภกษอน ๆ เหลานน ไมเปนผไดเนวสญญานาสญญา-ยตนสมาบต. เธอยกตนขมผอน เพราะเนวสญญานาสญญายตนสมาบตนนดกอนภกษทงหลาย นแลคอ อสปปรสธรรม.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 244 สปปรสธรรม ดกอนภกษทงหลาย สวนสตบรษแล พจารณาเหนอยางนวา แมเนวสญญานาสญญายตนสมาบต พระผมพระภาคเจากตรสวา เปนปฏปทาไมมตณหา เพราะวาคนทงหลายสาคญรกนดวยเหตใด ๆ เหตนน ๆ เปนอยางอนจากความสาคญนน. เธอทาความทปฏปทาไมมตณหานน ใหเปนไปในภายใน(เปนสวนตว) เทานน ไมยกตน ไมขมผอนเลย เพราะเนวสญญานา-สญญายตนสมาบตนน ดกอนภกษทงหลาย นแลคอ สปปรสธรรม. [๑๙๗] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอยอก (คอ) สตบรษลวงเลย เนวสญญานาสญญายตนฌานไปโดยประการทงปวง แลวเขาสญญา-เวทยตนโรธอย. อาสวะทงหลายของเธอเสอมสนไปแลว เพราะเหนดวยปญญา. ดกอนภกษทงหลาย ภกษนแลจะไมสาคญอะไร ๆ จะไมสาคญในทไหน ๆ (และ) จะไมสาคญดวยเหตอะไร ๆ เลย. พระผมพระภาคเจา ไดตรสพระพทธพจนนแลว ภกษเหลานนตางมใจยนด ชนชมพระภาษตของพระผมพระภาคเจา ดงนแล. จบ สปปรสสตรท ๓

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 245 อรรถกถาสปปรสธรรมสตร๑

สปปรสธรรมสตร มคาเรมตนวา ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน. บรรดาบทเหลานน บทวา สปปรสธมม ไดแก ธรรมของสดบบรษทงหลาย บทวา อสปปรสธมม ไดแก ธรรมของคนเลวทงหลาย. พระผมพระภาคเจา ครนทรงวางแมบทไวอยางนแลว เมอทรงแสดงธรรมทควรละกอน จงตรสคามอาทวา กตโม จ ภกขเว อสปปรสธมโมดงน ไวอก เหมอนบรษผฉลาดในทางบอกทางทควรละกอนวา จงละทางซายถอเอาทางขวา ฉะนน. บรรดาบทเหลานน บทวา อจจากลา ความวา จากตระกลกษตรยหรอจากตระกลพราหมณดวยวา ตระกลทงสองนเทานน เรยกวาตระกลสง. บทวา โส ตตถ ปชโช ความวา ในภกษเหลานน ภกษรปนนเปนผควรบชา. บทวา อนตร กรตวา ไดแก กระทาไวภายใน. บทวา มหากลา ไดแก จากตระกลกษตรย ตระกลพราหมณหรอตระกลแพศย. เพราะตระกลทงสามนเทานน เรยกวา ตระกลใหญ บทวา มหาโภคกลา คอ จากตระกลทสมบรณดวยโภคทรพยมากมาย. บทวา อฬารโภคกลา คอ จากตระกลทพรงพรอมดวยโภคทรพยอนโอฬาร คอประณต. ในบททงสองนยอมได ตระกลแมทง ๔ ตระกล. เพราะผเกดในตระกลใดตระกลหนงยอมเปนผมโภคทรพยมากบาง มโภคทรพยโอฬารบางดวยผลบญทงหลาย.๑. บาลเปน สปปรสสตร

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 246 บทวา ยสสส แปลวา พรงพรอมดวยบรวาร. บทวา อปปาตา ไดแก ยอมไมปรากฏในทามกลางสงฆเปนตน เหมอนลกศรทยงไปในเวลากลางคน. บทวา อปเปสกขา แปลวา มบรวารนอย. บทวา อาร โก คอ สมาทานธดงคมอยในปาเปนวตร. แมในธดงคทเหลอทงหลายกนยนนนแล. กในบาลพระสตรนธดงคมา ๙ ขอเทานน.แตโดยพสดารธดงคนม ๑๓ ขอ . ในบรรดาธดงค ๑๓ นน ธดงคทควรจะพดถงทงหมดนนไดพดไวแลวในธดงคนทเทสในวสทธมรรคโดยอาการทงปวง. ในบทวา อตมมยตา ตณหา เรยกวา ตมมยตา อธบายวา ความเปนผไมมตณหา. บทวา อตมมยต เจว อนตร กรตวา ความวา ทาความเปนผไมมตณหานนแลใหเปนเหต หรอกระทาไวในภายใน อธบายวา ใหเกดขนในจต. พงทราบวนจฉยในนโรธวาระตอไป กเพราะเหตทพระอนาคามและพระขณาสพทงหลายยอมเขา(นโรธ) สมาบตนนได สวนปถชนไมมสมาบตนนเพราะฉะนนวาระทวาดวยอสตบรษจงละไว (ไมพดถง). บทวา น กจ มต ไดแก ยอมไมสาคญบคคลไร ๆ ดวยความสาคญ ๓ ประการ. บทวา น กหจ มต ไดแก ยอมไมสาคญในโอกาสไร ๆ. บทวา น เกนจ มต ไดแก ยอมไมสาคญบคคลนนแมดวยวตถไร ๆ. คาทเหลอในททกแหงงายทงนนแล. จบ อรรถกถาสปปรสธรรมสตรท ๓

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 247 ๔. เสวตพพาเสวตพพสตร

วาดวยธรรมทควรเสพและไมควรเสพ

[๑๙๘] ขาพเจาไดสดบมาอยางน. สมยหนง พระผมพระภาคเจา ประทบอยทพระวหารเชตวน อา-รามของอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ สมยนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายมาวา ดกอนภกษทงหลาย. ภกษเหลานนทลรบพระพทธดารสแลว. พระผมพระภาคเจา จงไดตรสคานวา ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคตจกแสดงธรรมบรรยาย ทควรเสพและไมควรเสพ เธอทงหลายจงพง จงใสใจใหด เราตถาคตจกกลาว. ภกษเหลานนทลรบพระผมพระภาคเจา วาพรอมแลว พระเจาขา.

ความประพฤตทควรเสพและไมควรเสพ ๗ อยาง

[๑๙๙] พระผมพระภาคเจา จงไดตรสคานวา ดกอนภกษทง-หลาย เราตถาคตกลาว กายสมาจาร (ความประพฤตทางกาย) ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ แลวทงสองอยางนน แตละอยางเปน กายสมาจาร ดวยกน. ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคตกลาว วจสมาจาร (ความประพฤตทางวาจา) ไว ๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ และทงสองอยางนน แตละอยางกเปน วจสมาจาร ดวยกน. ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคตกลาว มโนสมาจาร (ความประ-

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 248พฤตทางใจ) ไว ๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ และ ทงสองอยางนน แตละอยางกเปน มโนสมาจาร เหมอนกน. ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคตกลาว ความเกดขนแหง จต ไว๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ ไมควรเสพอยาง ๑ และทงสองอยางนนแตละอยางกเปน จตตปบาท ดวยกน. ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคตกลาว การกลบไดสญญา ไว ๒อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ ไมควรเสพอยาง ๑ ทงสองอยางนนตางกเปนการกลบไดสญญา ดวยกน. ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคต กลาวการกลบได ทฏฐ ไว ๒อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ไมควรเสพอยาง ๑ และทงสองอยางนน แตละอยางกเปน การกลบไดทฏฐ ดวยกน. ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคตกลาว การกลบไดอตภาพ ไว๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ ไมควรเสพอยาง ๑ และทงสองอยางนนแตละอยางกเปน การกลบไดอตภาพ ดวยกน.

เรองทควรเสพและไมควรเสพ ขอท ๑

[๒๐๐] เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว ทานพระสาร-บตร ไดทลคาน กะพระผมพระภาคเจา วา ขาแตพระองคผเจรญธรรมบรรยายน พระผมพระภาคเจา ตรสไวแลวโดยยอ มไดทรงจาแนกเนอความไวโดยพสดาร. ขาพระองคเขาใจเนอความ โดยพสดารอยางน (วา)ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสอยางนวา ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคตกลาว กายสมาจาร ไว ๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ ไมควรเสพอยาง ๑และทงสองอยางนน แตละอยางกเปน กายสมาจาร ดวยกน พระผมพระ-ภาคเจา ทรงอาศยอะไร จงตรสขอนไว.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 249 กายสมาจารทไมควรเสพ (ประพฤต)

ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคเสพ กายสมาจาร แบบไหนอกศล-ธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมกลบเสอมลง กายสมาจาร แบบน ไมควรเสพ.

การสมาจารทควรเสพ (ประพฤต)

ขาแตพระองคผเจรญ แตวาเมอบคคลเสพ กายสมาจาร แบบไหนแลว อกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขนกายสมาจาร แบบน ควรเสพ.

กายสมาจารทเปนเหตใหอกศลเจรญแตกศลเสอม

[๒๐๑] ขาแต พระองคผเจรญ เมอบคคลเสพ กายสมาจาร แบบไหน อกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง. ขาแตพระองคผเจรญ บคคลบางตนในโลกนมกทาชวตสตวใหตกลวงไป คอเปนคนดราย มมอเปอนเลอด หมกหมนในการประหตประหาร ไมเอนดในสตวมชวตทงหลาย อนง มกเปนผถอเอาสงของทเจาของเขาไมไดใหคอถอเอาทรพยของผอนทเปนเครองกอใหเกดความปลมใจแกผอน ทอยในบาน หรอในปา ทเจาของเขาไมไดให ไดแกความเปนขโมย อนงมกเปนประพฤตผดในกาม คอเปนผละเมดจารตในหญงทงหลายทมารดารกษาบางทบดารกษาบาง ททงมารดาบดารกษาบาง ทพชายรกษาบาง ทพสาวรกษาบาง ทญาตรกษาบาง ทมสามบาง ทมสนไหมตดตวบาง โดยทสดแมทชายคลองพวงมาลยหมนไวบาง. ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพ กายสมา-จาร แบบนอกศลธรรมเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 250 กายสมาจารทเปนเหตใหกศลเจรญ

[๒๐๒] ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพ กายสมาจาร แบบไหน อกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน. ขาแตพระองคผเจรญ บคคลบางตนในโลกน เลกละปาณาตบาตเวนขาดจากปาณาตบาตแลว คอ เปนผวางทอนไม วางศสตรา มความละอาย มความเอนด เปนผอนเคราะหดวยประโยชน เกอกลในสรรพสตวอย อนงเลกละอทนนาทานแลว เปนผเวนขาดจากอทนนาทาน คอไมถอเอาทรพยของผอนทเปนเครองกอใหเกดความปลมใจแกผอน ทอยในบาน หรอในปาทเจาของเขาไมไดให ไดแกความเปนขโมย เลกละกาเมสมจฉาจารแลว เปนผเวนขาดจากกาเมสมจฉาจาร ไมละเมดจารตในหญงทมารดารกษาบางทบดารกษาบาง ททงมารดาบดารกษาบาง ทพชายรกษาบาง ทพสาวรกษาบาง ทญาตรกษาบาง ทพสามบาง ทมสนไหมตดตวบาง โดยทสดแมทชายคลองพวงมาลยหมนไวบาง. ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพกายสมาจารแบบน อกศลธรรมทงหลายจะเสอมไป แตกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสวา. ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคตกลาว กายสมาจาร ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ และทงสองอยางนน ตางกเปน กายสมาจาร ดวยกน พระองคทรงอาศยอะไร จงไดตรสไว

เรองทควรเสพและไมควรเสพ ขอท ๒

[๒๐๓] กแล ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวอยางนวา ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคตกลาว วจสมาจาร ไว ๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ ไมควรเสพอยาง ๑ และทงสองอยางนน แตละอยางกเปนวจสมาจารดวยกน พระองคทรงอาศยอะไร จงไดตรสไว.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 251 วจสมาจารทไมควรเสพ (ประพฤต)

ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพวจสมาจารแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง วจสมาจาร แบบน ไมควรเสพ.

วจสมาจารทควรเสพ (ประพฤต)

ขาแตพระองคผเจรญ แตบคคลเสพ วจสมาจาร แบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน วจสมาจารแบบน ควรเสพ.

วจสมาจารทเปนเหตใหอกศลเจรญแตกศลเสอม

[๒๐๔] ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพวจสมาจารแบบไหนอกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง. ขาแตพระองคผเจรญ บคคลบางตนในโลกน เปนผมกพดเทจคอไปทสภากตาม ไปทบรษทกตาม ไปททามกลางญาตกตาม ไปททามกลางขนนางกตาม ไปททามกลางราชตระกลกตาม กถกนาไปซกถามเปนพยานวาพอมหาจาเรญ เชญเถด พอรอยางไร ตองพดอยางนน. เขาไมร แตบอกวาร หรอรแตบอกวาไมร ไมเหนแตบอกวาเหน หรอเหนแตบอกวาไมเหนพดเทจทงทร ๆ เพราะเหตตนบาง เพราะเหตผอนบาง เพราะเหนแกอามสเลกนอยบาง ดวยประการดงน อนง เขาเปนผกลาวสอเสยด คอไดยนจากฝายน แลวบอกฝายโนน เพอทาลายฝายน หรอไดยนฝายโนนแลว บอกแกฝายน เพอทาลายฝายโนน ทงน เมอเขาสามคคกน กยใหแตกกนหรอเมอเขาแตกกนแลว กชวยซาเตม ชอบแบงพรรคแบงพวก พดจาใหแตกหมแตกคณะ อนงเปนผมวาจาหยาบคาย คอ กลาวถอยคาเปนเสยน

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 252หนาม หยาบคาย เผดรอน ขคตอคนอน ยวโทสะ ไมเปนไปเพอสมาธ อนง เปนผมกพดเพอเจอ คอ พดไมถกกาละ พดไมจรง พดไรประโยชน พดไมถกธรรม ไมถกวนย พดจาไมมหลกฐาน ไมมทอางองไมมขอบเขตไมประกอบดวยประโยชนโดยกาลไมควร. ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพ วจสมาจาร แบบน อกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง.

วจสมาจารทเปนเหตใหอกศลเสอมแตกศลเจรญ

[๒๐๕] ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพ วจสมาจาร แบบไหน อกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน. ขาแตพระองคผเจรญ บคคลบางตนในโลกน เลกละมสาวาทแลวเปนผเวนขาดจากมสาวาท ไปทสภากตาม ไปทบรษทกตาม ไปทามกลางหมญาตกตาม ไปทามกลางขนนางกตาม ไปทามกลางราชตระกลกตาม ถกนาไปซกถามเปนพยานวา พอมหาจาเรญ เชญเถด พอรอยางไร กจงพดอยางนน. เขาเมอไมรกบอกวาไมร หรอเมอรกบอกวาร เมอไมเหนกบอกวาไมเหน หรอเมอเหนกบอกวาเหน ไมเปนผพดเทจทงทร ๆ เพราะเหตตนบาง เพราะเหตคนอนบาง เพราะเหนแกอามสเลกนอยบาง ดงทกลาวมาน อนง เลกละปสณาวาจาแลว เปนผเวนขาดจากปสณาวาจา คอไดยนจากฝายนแลว ไมบอกฝายโนน เพอทาลายฝายน หรอไดยนฝายโนนแลวไมบอกฝายน เพอทาลายฝายโนน ทงนเมอเขาแตกกนแลวกชวยประสานสามคค หรอเมอเขาพรอมเพรยงกนอยแลว กชวยสงเสรม พอใจ รกใครชนชม ความสามคค กลาวถอยคาททาใหเขาสมครสมานกน อนง เลกละผรสวาจาแลว เปนผเวนขาดจากผรสวาจา พดจาถอยคาทไมมโทษ เสนาะ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 253โสต นารก จบใจ เปนภาษาชาวเมอง เปนทรกใครพอใจ ของตนจานวน มาก และเลกละสมผปปลาป (พดเพอเจอ) เปนผเวนขาดจากสมผปปลาปคอพดถกกาละ พดคาเปนจรง พดคามประโยชน พดถกธรรม พดถกวนยพดจามหลกฐาน มทอางอง มขอบเขต ประกอบดวยประโยชน ตามกาลทควร. ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพวจสมาจารแบบน อกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน ขอท พระผมพระ-ภาคเจา ตรสดงนวา ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคตกลาววจสมาจารไว ๒อยาง คอทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ และทงสองอยางนน ตางกเปน วจสมาจาร ดวยกน พระผมพระภาคเจา ทรงอาศยขอความน จงไดตรสไวอยางน.

เรองทควรเสพและไมควรเสพ ขอท ๓

[๒๐๖] กแล ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวอยางนวา ดกอนภกษทงหลาย เรากลาว มโนสมาจาร (ความประพฤตทางใจ) ไว ๒อยาง คอทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ และทงสองอยางนน แตละอยางเปน มโนสมาจาร ดวยกน พระองคทรงอาศยอะไร จงไดตรสไว.

มโนสมาจารทไมควรเสพ (ประพฤต)

ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพมโนสมาจาร แบบไหน อกศล-ธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายเสอมลง มโนสมาจารแบบน ไมควรเสพ.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 254 มโนสมาจารทควรเสพ (ประพฤต)

ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพมโนสมาจารแบบไหนอกศล-ธรรมยอมเสอมไป กศลธรรมยอมเจรญยง มโนสมาจารแบบน ควรเสพ.

มโนสมาจารทเปนเหตใหอกศลธรรมเจรญแตกศลธรรมเสอม

[๒๐๗] ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพมโนสมาจารแบบไหนอกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลทงหลายกลบเสอมลง. ขาแตพระองคผเจรญ บคคลบางตนในโลกน เปนผมากไปดวยอภชฌา (ความเพงเลงสงของ ๆ ผอน) คอ เปนผเพงเลงทรพยทเปนเหตกอใหเกดความปลมใจของคนอนวา ไฉนหนอ ของ ๆ ผอน จะพงเปนของเรา อนง เปนผมจตพยาบาท คอมความดารทางใจอนชวราย วาขอใหสตวเหลาน จงถกฆา หรอถกทาลาย หรอขาดสญไป หรอพนาศไป หรออยาไดมเลย. ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพ มโนสมาจาร แบบนอกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน กศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง.

มโนสมาจารทเปนเหตใหอกศลธรรมเสอม แตกศลธรรมเจรญ

[๒๐๘] ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพมโนสมาจารแบบไหนอกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน ขาแตพระองคผเจรญ. บคคลบางคนในโลกน เปนผไมมากไปดวยอภชฌา คอไมเพงเลงทรพยทเปนเหตกอใหเกดความปลมใจของคนอน วาไฉนหนอ ทรพยของคนอน จะพงเปนของเรา อนง เปนผมจตไมพยาบาทมความดารในใจไมชวราย วา ขอสตวเหลานน อยาพยาบาทกน อยามความเดอนรอน มแตความสข บรหารตนเถด. ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคล

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 255เสพมโนสมาจารอยางน อกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลาย จะเจรญขน. ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวอยางนวา ดกอนภกษทงหลายเราตถาคตกลาว มโนสมาจาร ไว ๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ และทงสองอยางนน แตละอยางกเปน มโนสมาจารดวยกน พระผมพระภาคเจา ทรงอาศยขอความน จงไดตรสไวอยางน.

เรองทควรเสพและไมควรเสพ ขอท ๔

[๒๐๙] กแล ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวอยางน วาดกอนภกษทงหลาย เราตถาคตกลาว จตตปบาท ไว ๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ และทงสองอยางนน แตละอยางกเปนจตตปบาท ดวยกน พระองคทรงอาศยอะไร จงไดตรสไว.

จตตปบาททไมควรเสพ (ประพฤต)

ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพ จตตปบาท แบบไหน อกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง จตตปบาทแบบน ไมควรเสพ.

จตตปบาททควรเสพ (ประพฤต)

ขาแตพระองคผเจรญ แตเมอบคคลเสพ จตตปบาท แบบไหนอกศลธรรมทงหลายจะเสอมไป แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน จตตป-บาท แบบน ควรเสพ.

จตตปบาททเปนเหตใหอกศลธรรมเจรญ แตกศลธรรมเสอม

[๒๑๐] ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพ จตตปบาท แบบไหน อกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบจะเสอมลง.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 256 ขาแตพระองคผเจรญ บคคลบางคนในโลกน เปนผมากดวยอภชฌา มใจสหรคตดวยอภชฌาอย เปนผรบความพยาบาท มจตสหรคตดวยความพยาบาทอย. เปนผมความเบยดเบยน มจตสหรคตดวยความเบยดเบยนอย ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพ จตตปบาท แบบน อกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง

จตตปบาททเปนเหตใหอกศลธรรมเสอม แตกศลธรรมเจรญ

[๒๑๑] ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพ จตตปบาท แบบไหน อกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน ขาแตพระองคผเจรญ บคคลบางคนในโลกน ไมเปนผมากไปดวยอภซฌา มใจไมสหรคตดวยอภชฌาอย เปนผไมพยาบาท มจตสหรคตดวยความไมพยาบาทอย เปนผไมเบยดเบยน มจตสหรคตดวยความไมเบยดเบยนอย ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพ จตตปบาท แบบนอกศลธรรมทง หลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวอยางนวา ดกอนภกษทงหลายเราตถาคตกลาว จตตปบาท ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ และทงสองอยางนน แตละอยางกเปนจตตปบาทดวยกน พระผ-มพระภาคเจา ทรงอาศยขอความน จงไดตรสไวอยางน.

เรองทควรเสพและไมควรเสพ ขอท ๕

[๒๑๒] กแล ขอทพระผมพระภาคเจา ตรสไวอยางนวา ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคตกลาว การกลบไดสญญา ไว ๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ ทงสองอยางนน แตละอยางกเปน การกลบไดสญญา ดวยกน พระองคทรงอาศยอะไรจงตรสไว.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 257การกลบไดสญญาทไมควรเสพ (เจรญ)

ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพ การกลบไดสญญา แบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลงการกลบไดสญญา แบบน ไมควรเสพ.

การกลบไดสญญาทควรเสพ (เจรญ)

ขาแตพระองคผเจรญ แตวา เมอบคคลเสพ การกลบไดสญญาแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขนการกลบไดสญญา แบบน ควรเสพ.

การกลบไดสญญาทเปนเหตใหอกศลธรรมเจรญ แตกศลธรรมเสอม

[๒๑๓] ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพ การกลบไดสญญาแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมไป. ขาแตพระองคผเจรญ บคคลบางตนในโลกน เปนผมากไปดวยอภชฌา มสญญาตสหรคตดวยอภชฌาอย เปนผมพยาบาท มสญญาสหรคตดวยพยาบาทอย เปนผมความเบยดเบยน มสญญาสหรคตดวยความเบยดเบยนอย ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพ การกลบไดสญญา แบบน ธรรมทเปนอกศลทงหลายจะเจรญขน แตธรรมทเปนกศลทงหลายกลบเสอมลง.

การกลบไดสญญาทเปนเหตใหอกศลธรรมเสอมแตกศลธรรมเจรญ

[๒๑๔] ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพ การกลบไดสญญาแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง กศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 258 ขาแตพระองคผเจรญ บคคลบางตนในโลกน เปนผไมมากไปดวย อภชฌา มสญญาไมสหรคตดวยอภชฌาอย เปนผไมมความพยาบาท มสญญาสหรคตดวยความไมพยาบาทอย เปนผไมมความเบยดเบยน มสญญาสหรคต ดวยความไมเบยดเบยนอย. ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพ การกลบไดสญญาแบบน อกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน. ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวอยางนวา ดกอนภกษทงหลายเราตถาคตกลาว การกลบไดสญญา ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ทไมควรเสพอยาง ๑ และทงสองอยางนน แตละอยางกเปน การกลบไดสญญา ดวยกน พระองคทรงอาศยเหตน จงไดตรสไวอยางน.

เรองทควรเสพและไมควรเสพ ขอท ๖

[๒๑๕] กแล ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวอยางนวา ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคตกลาว การกลบไดทฏฐ ไว ๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ และทงสองอยางนน กเปน การกลบไดทฏฐ ดวยกน พระองคทรงอาศยอะไร จงไดตรสไว.

การกลบไดทฏฐทไมความเสพ (สมาทาน)

ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพ การกลบไดทฏฐ แบบไรอกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง การกลบไดทฏฐ แบบน ไมควรเสพ.

การกลบไดทฏฐทควรเสพ (สมาทาน)

ขาแตพระองคผเจรญ แตเมอบคคลเสพ การกลบไดทฏฐ แบบไร อกศลธรรมทงหลายเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน การกลบไดทฏฐ แบบน ควรเสพ.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 259ทฏฐทเปนเหตใหอกศลธรรมเจรญแตกศลธรรมเสอม

[๒๑๖] ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพ การกลบไดทฏฐ แบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง. ขาแตพระองคผเจรญ บคคลบางคนเปนผมความเหนอยางนวา ทานทใหแลวไมม (ผล) ยญทบชาแลวไมม (ผล) การสงเวยทบวงสรวงแลวไมมผล ผลวบากของกรรมททาด และทาชวไมม โลกนไมม โลกหนากไมม มารดาไมม (คณ) บดาไมม (คณ) สตวทงหลายทเปนโอปปาตกะไมม สมณพราหมณทงหลายในโลกผดาเนนไปถกตอง ผปฏบตชอบซงประ-กาศโลกนและโลกหนาใหแจมแจง เพราะรยงดวยตนเองไมม ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพ การกลบไดทฏฐ แบบน อกศลธรรมทงหลายจะเจรญ แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง.

ทฏฐทเปนเหตใหอกศลธรรมเสอมแตกศลธรรมเจรญ

[๒๑๗] ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพ การกลบไดทฏฐ แบบไร อกศลธรรมทงหลาย จะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน ขาแตพระองคผเจรญ บคคลบางคนในโลกน เปนผมความเหนอยางนวาทานทใหแลวม (ผล) ยญทบชาแลวม (ผล) การสงเวยทบวงสรวงแลวม(ผล) ผลวบากของกรรมททาดและทาชวแลวนมอย โลกนม โลกหนากม มารดาม (คณ) บดาม (คณ) สตวทเปนโอปปาตกะม สมณะแลพราหมณในโลกทดาเนนไปถกตองผปฏบตชอบ ซงประกาศโลกนและโลกหนาใหแจมแจงเพราะรยงดวยตนเอง มอย. ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพ การกลบไดทฏฐแบบน อกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 260 ขอท พระผมพระภาคเจาตรสไวแลวอยางนวา ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคต กลาว การกลบไดทฏฐ ไว ๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ทไมควรเสพอยาง ๑ และทงสองอยางนน แตละอยางตางกเปน การกลบไดทฏฐ ดวยกน พระผมพระภาคเจาทรงอาศยความขอน จงตรสไวอยางน. เรองทควรเสพและไมควรเสพ ขอท ๗ [๒๑๘) กแล ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวอยางนวา ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคตกลาว การกลบไดอตภาพ ไว ๒ อยาง คอทควรเสพอยาง ๑ ไมควรเสพอยาง ๑ และทงสองอยางนน แตละอยางกเปนการกลบไดอตภาพดวยกน พระองคทรงอาศยอะไรจงไดตรสไว.

การกลบไดอตภาพทไมควรเสพ (ได)

ขาแตพระองคผเจรญ บคคลเมอเสพ การกลบไดอตภาพ แบบไรอกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง การกลบไดอตภาพแบบน ไมควรเสพ.

การกลบไดอตภาพทควรเสพ (ได)

ขาแตพระองคผเจรญ แตวา เมอบคคลเสพ การกลบไดอตภาพแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขนการกลบไดอตภาพ แบบน ควรเสพ.

การกลบไดอตภาพทเปนเหตใหอกศลธรรมเจรญ

แตกศลธรรมเสอม

[๒๑๙] ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพ การกลบไดอตภาพแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 261 ขาแตพระองคผเจรญ เพราะเหตทบคคลผยงการกลบไดอตภาพทเปน ทกขใหเกดขน ยงไมสนสดลง (ยงไมสนภพ) อกศลธรรมทงหลาย จะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง.

การกลบไดอตภาพทเปนเหตใหอกศลธรรมเสอมแตกศลธรรมเจรญ

[๒๒๐] ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพ การกลบไดอตภาพแบบไหน อกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน. ขาแตพระองคผเจรญ เพราะเหตทบคคลผยงการไดอตภาพทไมเปนทกขใหเกดขน สนสดลงแลว (สนภพแลว) อกศลธรรมทงหลายจะเสอมสนลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน. ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวอยางนวา ดกอนภกษทงหลายเราตถาคต กลาวการกลบไดอตภาพไว ๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ และทงสองอยาง ตางกเปน การกลบไดอตภาพ ดวยกนพระผมพระภาคเจา ทรงอาศยความขอน จงไดตรสไวอยางน ขาแตพระองคผเจรญ เนอความแหงธรรมบรรยายนแล ทพระผมพระภาคเจาตรสไวโดยสงเขป ไมไดทรงจาแนกเนอความไวโดยพสดาร ขาพระองคเขาใจโดยพสดารอยางน. [๒๒๑] พระผมพระภาคเจา ตรสวา ดแลว ดแลว สารบตรเนอความแหงธรรมบรรยายน ทเราตถาคตกลาวไวโดยสงเขป ไมไดจาแนกเนอความไวโดยพสดาร เธอเขาใจเนอความไดโดยพสดารอยางนถกแลว. กแล ขอทเราตถาคตไดกลาวไวแลวอยางนวา ดกอนภกษทงหลายเราตถาคตกลาว กายสมาจารไว ๒ อยาง คอทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 262อยาง ๑ และทงสองอยางนน ตางกเปนกายสมาจารดวยกน เราตถาคตอาศย อะไรจงไดกลาวไว.

กายสมาจารทไมควรเสพ (ประพฤต)

ดกอนสารบตร เมอบคคลเสพ กายสมาจาร แบบไร อกศล-ธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง กายสมาจารแบบน ไมควรเสพ.

กายสมาจารทควรเสพ (ประพฤต)

ดกอนสารบตร เมอบคคลเสพกายสมาจารแบบไร อกศลธรรมทงหลาย จะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน กายสมาจารแบบนควรเสพ.

กายสมาจารทเปนเหตใหอกศลธรรมเจรญแตกศลธรรมเสอม

[๒๒๒] ดกอนสารบตร เมอบคคลเสพกายสมาจารแบบไหนอกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง. ดกอนสารบตร บคคลบางคนในโลกน เปนผมกทาชวตสตวใหตกลวงไป คอเปนคนดราย มมอเปอนเลอด หมกมนในการประหตประหาร ไมมความเอนดในหมสตวทมชวต อกอยางหนง เปนผมกถอเอาสงของทเจาของเขาไมไดให คอถอเอาทรพยของผอน ทเปนเครองกอใหเกดความปลมใจแกผอน ทอยในบาน หรอในปา ทเจาของเขาไมไดให ไดแกความเปนขโมย อนงเปนผมกประพฤตผดในกาม คอเปนผละเมดจารตในหญงทงหลายทมารดารกษาบาง ทบดารกษาบาง ททงมารดาและบดารกษาบาง ทพชายรกษาบางทพสาวรกษาบาง ทญาตรกษาบาง ทมสามบาง ทมสนไหมตดตวอยบางโดยทสดแมพชายคลองพวงมาลยหมนไว.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 263 ดกอนสารบตร เมอบคคลเสพกายสมาจารแบบน อกศลธรรม ทงหลายจะเจรญขน กศลธรรมทงหลาย กลบเสอมลง.

การสมาจารทเปนเหตใหอกศลธรรมเสอมแตกศลธรรมเจรญ

[๒๒๓] ดกอนสารบตร เมอบคคลเสพกายสมาจารแบบไหนอกศลธรรมทงหลายจะเสอมสนไป แตกศลธรรมจะเจรญขน ดกอนสารบตรบคคลบางคนในโลกน ละเวนปาณาตบาตแลว เปนผเวนขาดจากปาณาตบาตคอเปนผวางทอนไม วางศสตรา มความละอาย มความเอนด เปนผอน-เคราะหดวยประโยชนเกอกลในสรรพสตวอย. เลกละอทนนาทานแลว เปนผเวนขาดจากอทนนาทาน คอไมเปนผถอเอาทรพยของผอนทเปนเครองกอใหเกดความปลมใจแกผอน ทอยในบาน หรอในปา ทเจาของไมไดใหแลวไดแกความเปนขโมย เลกละกาเมสมจฉาจารแลว เปนผเวนขาดจากกาเมส-มจฉาจาร คอไมเปนผละเมดจารตในหญงทงหลาย ทมารดารกษาบาง ทบดารกษาบาง ททงมารดาบดารกษาบาง ทพชายรกษาบาง ทพสาวรกษาบางทญาตรกษาบาง ทมสามบาง ทมสนไหมตดตวบาง โดยทสดแมทชายคลองพวงมาลยหมนไว. ดกอนสารบตร เมอบคคลเสพกายสมาจาร แบบน อกศลธรรมทงหลายจะเสอมไป แตกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน. ขอทเราตถาคตกลาวไวแลววา ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคตกลาวกายสมาจารไว ๒ อยาง คอทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ และทงสองอยางนน เปนกายสมาจารดวยกน เราตถาคตอาศยความขอน จงไดกลาวไวอยางน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 264วจสมาจารเปนตนทเปนเหตใหอกศลธรรมเสอมหรอเจรญ

และกศลธรรมเสอมหรอเจรญ

[๒๒๘] กแล ขอทกลาวไวดงนวา ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคตกลาว วจสมาจาร. . . ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคตกลาว มโนสมาจาร. . . ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคตกลาว ความเกดขนแหงจต. . . ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคตกลาว การไดสญญา. . . ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคตกลาว การกลบไดทฏฐ. . . ดกอนภกษทงหลาย ขอทเราตถาคตกลาว การไดอตภาพไว ๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ ทงสองอยางนนแตละอยางเปน การไดอตภาพ ดวยกน เราตถาคตอาศยอะไรจงกลาวไวแลว.

การกลบไดอตภาพทไมควรเสพ (ได)

ดกอนสารบตร เมอบคคลเสพ การไดอตภาพ แบบไร อกศล-ธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง การไดอตภาพแบบน ไมควรเสพ.

การกลบไดอตภาพทควรเสพ (ได)

ดกอนสารบตร กแล เมอบคคลเสพ การไดอตภาพ แบบไรอกศลธรรมทงหลายจะเสอมไป แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน การไดอตภาพแบบน ควรเสพ.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 265การกลบไดอตภาพทเปนเหตใหอกศลธรรมเจรญ

แตอกศลธรรมเสอม

[๒๒๕] ดกอนสารบตร เมอบคคลเสพ การไดอตภาพ แบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง. ดกอนสารบตร เพราะเหตทบคคลผยงการกลบไดอตภาพทเปนทกขใหเกดขนยงไมสนสดลง (ยงไมสนภพ) อกศลธรรมทงหลาย จะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง.

การกลบไดอตภาพทเปนเหตใหอกศลธรรมเสอม

แตกศลธรรมเจรญ

[๒๒๖] ดกอนสารบตร เมอบคคลเสพ การกลบไดอตภาพแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน ดกอนสารบตร เพราะเหตทบคคลผยงการกลบไดอตภาพทไมเปนทกขใหเกดขน สนสดลงแลว (สนภพแลว ) อกศลธรรมทงหลายจะเสอมลงแตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน. ขอทเราตถาคต กลาวไวดงนวา ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคตกลาวการกลบไดอตภาพไว ๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ และทงสองอยางนน แตละอยาง เปนการกลบไดอตภาพ ดวยกน เราตถาคตอาศยความขอน กลาวไวแลวอยางน.

สงทควรเสพและไมควรเสพ ๖ อยาง

ดกอนสารบตร ธรรมบรรยายทเราตถาคตกลาวไวโดยยอ มไดจาแนกเนอความโดยพสดารนแล เธอพงเหนเนอความโดยพสดารอยางน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 266 [๒๒๗] ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงรป ทรไดทางจกษ ไว ๒ อยาง คอทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ ดกอนสารบตร เราตถาคต กลาวถงเสยงทรไดทางโสตะไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงกลนทรไดทางฆานะไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงตรสรไดทางชวหาไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงโผฏฐพพะทรไดทางกายไว๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงธรรมารมณทรไดทางมโนไว๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ [๒๒๘] เมอ พระผมพระภาคเจา ตรสอยางนแลว ทานพระ-สารบตร ไดทล พระผมพระภาคเจา ดงนวา ขาแตพระองคผเจรญธรรมบรรยายน ทพระผมพระภาคเจา ตรสโดยยอ มไดทรงจาแนกเนอความใหพสดารอยางน

รปทไมควรเสพ (ด)

กแล ขอนทพระผมพระภาคเจาตรสไวดงนวา ดกอนสารบตรเราตถาคต กลาวถงรป ทรไดดวยจกษ ไว ๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ นน พระผมพระภาคเจา ทรงอาศยอะไรตรสแลว.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 267 ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพรป ทรไดทางจกษแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง รปทรไดทางจกษแบบน ไมควรเสพ.

รปทควรเสพ (ด)

ขาแตพระองคผเจรญ กแลเมอบคคลเสพรป ทรไดทางจกษแบบไรอกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมกลบเจรญขน รปทรไดทางจกษแบบน ควรเสพ. ทพระผมพระภาคเจาตรสไวอยางนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงรปทรไดทางจกษ ไว ๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ พระผมพระภาคเจาทรงอาศยเนอความดงทวามานแลวตรสไว. กแล ขอทพระผมพระภาคเจาตรสไวดงนวา ดกอนสารบตรเราตถาคต กลาวถงเสยงทรไดทางโสตะ ไว ๒ อยาง คอทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ นนพระผมพระภาคเจาทรงอาศยอะไรจงไดตรสไว.

เสยงทไมควรเสพ (ฟง)

ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพเสยงทรไดทางโสตะแบบไรอกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง เสยงทรไดทางโสตะแบบนน ไมควรเสพ.

เสยงทควรเสพ (ฟง)

ขาแตพระองคผเจรญ แตวาเมอบคคลเสพเสยงทรไดทางโสตะแบบไรอกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมกลบเจรญขน เสยงทรไดทางโสตะแบบนน ควรเสพ.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 268 ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวอยางนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงเสยงทรไดทางโสตะ ไว ๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ พระองคทรงอาศยเนอความดงวามานตรสไวแลว. กแล ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวดงนวา ดกอนสารบตรเราตถาคตกลาวถงกลน ทรไดทางฆานะ ไว ๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ทไมควรเสพอยาง ๑ พระองคทรงอาศยอะไรจงไดตรสไว

กลนทไมควรเสพ (ดม)

ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพกลนทรไดทางฆานะแบบไรอกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง กลนทรไดทางฆานะแบบน ไมควรเสพ.

กลนทควรเสพ (ดม)

ขาแตพระองคผเจรญ กแล เมอบคคลเสพกลนทรไดทางฆานะแบบใด อกศลธรรมทงหลายเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขนกลนทรไดทางฆานะแบบน ควรเสพ. ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวดงนวา ดกอนสารบตรเราตถาคตกลาวถงกลน ทรไดทางฆานะ ไว ๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ทไมควรเสพอยาง ๑ พระองคทรงอาศยเนอความดงวามานจงไดตรสไวแลว. กแล ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวดงนวา ดกอนสารบตรเราตถาคตกลาวถงรส ทรไดทางชวหา ไว ๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ พระองคทรงอาศยอะไรจงไดตรสไว.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 269 รสทไมควรเสพ (ลม)

ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพรสทรไดทางชวหาแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง รสทรได.ทางชวหาแบบน ไมควรเสพ.

รสทควรเสพ (ลม)

ขาแตพระองคผเจรญ กแล เมอบคคลเสพรสทรไดทางชวหาแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน รสทรไดทางชวหาแบบน ควรเสพ. ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวดงนวา ดกอนสารบตรเราตถาคตกลาวถงรส ทรไดทางชวหา ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ นนพระองคทรงอาศยเนอความดงวามาน จงไดตรสไวแลว. กแล ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวดงนวา ดกอนสารบตรเราตถาคตกลาวถงโผฏฐพพะ ทรไดทางกายไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ทไมควรเสพอยาง ๑ นน พระองคทรงอาศยอะไรจงไดตรสไว.

โผฏฐพพะทไมควรเสพ (ถกตอง)

ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพโผฏฐพพะทรไดทางกายแบบไรอกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง โผฏฐพพะทรไดทางกายแบบน ไมควรเสพ.

โผฏฐพพะทควรเสพ (ถกตอง)

ขาแตพระองคผเจรญ แตวาเมอบคคลเสพโผฏฐพพะทรไดทางกาย

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 270แบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน โผฏฐพพะทรไดทางกายแบบน ควรเสพ. ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวดงนวา ดกอนสารบตรเราตถาคตกลาวถงโผฏฐพพะ ทรไดทางกายไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ทไมควรเสพอยาง ๑ พระองคทรงอาศยเนอความดงวามานจงไดตรสไวแลว. กแล ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวดงนวา ดกอนสาร-บตร เราตถาคตกลาวถงธรรมารมณ ทรไดทางมโน ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ พระองคทรงอาศยอะไรจงไดตรสไว.

ธรรมารมณทไมควรเสพ (ร)

ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพธรรมารมณ ทรไดทางมโนแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลงธรรมารมณทรไดทางมโนแบบน ไมควรเสพ.

ธรรมารมณทควรเสพ (ร)

ขาแตพระองคผเจรญ แตวาเมอบคคลเสพธรรมารมณทรไดทางมโนแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมกลบเจรญขน ธรรมารมณทรไดทางมโนแบบน ควรเสพ. ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวดงนวา ดกอนสารบตรเราตถาคตกลาวถงธรรมารมณทรไดทางมโนไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ทไมควรเสพอยาง ๑ พระองคทรงอาศยเนอความดงวามาน จงไดตรสไวแลว.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 271 ขาแตพระองคผเจรญ ธรรมบรรยายน พระผมพระภาคเจาตรสไว โดยยอ มไดทรงจาแนกเนอความใหพสดาร ขาพระองคทราบเนอความไดโดยพสดารอยางน. [๒๒๙] พระผมพระภาคเจา ตรสวา ดกอนสารบตร ดแลว ๆดกอนสารบตร ธรรมบรรยายทเราตถาคตมไดจาแนกเนอความใหพสดารน เธอทราบเนอความไดโดยพสดารอยางนถกแลว. กแล ขอท เราตถาคตกลาวไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงรปทรไดดวยจกษ ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ เราตถาคตอาศยอะไรกลาวไวแลว.

รปทไมควรเสพ (เหน)

ดกอนสารบตร เมอบคคลเสพรปทรไดทางจกษแบบไร. อกศล-ธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง รปทรไดทางจกษแบบนไมควรเสพ.

รปทควรเสพ (เหน)

ดกอนสารบตร แตวาเมอบคคลเสพรปทรไดทางจกษแบบไร อกศลธรรมเสอมลง แตกศลธรรมกลบเจรญขน รปทรไดทางจกษ แบบนควรเสพ. ขอทเราตถาคตกลาวไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงรปทรไดทางจกษ ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑เราตถาคตอาศยเนอความดงวามานจงไดกลาวไวแลว. กแล ขอท เราตถาคตกลาวไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงเสยงทรไดทางโสตะไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ เราตถาคตอาศยอะไรกลาวไวแลว.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 272 เสยงทไมควรเสพ (ฟง)

ดกอนสารบตร เมอบคคลเสพเสยง ทรไดทางโสตะแบบไรอกศลธรรมจะเจรญขน แตกศลธรรมกลบเสอมลง เสยงทรไดทางโสตะแบบน ไมควรเสพ.

เสยงทควรเสพ (ฟง)

ดกอนสารบตร แตวาเมอบคคลเสพเสยงทรไดทางโสตะแบบไรอกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน เสยงทรไดทางโสตะแบบน ควรเสพ. กแล. ขอทเราตถาคตกลาวไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงเสยงทรไดทางโสตะ ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ เราตถาคตอาศยเนอความดงวามานจงไดกลาวไวแลว . กแล ขอทเราตถาคตกลาวไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคต กลาวถงกลนทรไดทางฆานะ ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ เราอาศยอะไรจงไดกลาวไว.

กลนไมทควรเสพ (สด)

ดกอนสารบตร เมอบคคลเสพกลน ทรไดทางฆานะแบบไรอกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง กลนทรไดทางฆานะแบบน ไมควรเสพ.

กลนทควรเสพ (สด)

ดกอนสารบตร แตวาเมอบคคลเสพกลนทรไดทางฆานะแบบไรอกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน กลนทรไดทางฆานะแบบน ควรเสพ.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 273 ขอท พระผมพระภาคเจา กลาวไวดงนวา ดกอนสารบตร เรา ตถาคตกลาวถงกลนทรไดทางฆานะ ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ เราตถาคตอาศยเนอความดงวามาน จงไดกลาวไวแลว. กแล ขอทเราตถาคตกลาวไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงรสทรไดทางชวหา ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ นนเราตถาคตอาศยอะไรจงไดกลาวไว.

รสทไมควรเสพ (ลม)

ดกอนสารบตร เมอบคคลเสพรสทรไดทางชวหาแบบไร อกศล-ธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง รสทรไดทางชวหาแบบนไมควรเสพ.

รสทควรเสพ (ลม)

ดกอนสารบตร แตวาเมอบคคลเสพรสทรไดทางชวหาแบบไรอกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน รสทรไดทางชวหาแบบน ควรเสพ. ขอทเราตถาคตกลาวไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงรสทรไดทางชวหาไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ เราตถาคตอาศยเนอความดงวามาน จงไดกลาวไวแลว. กแล ขอทเราตถาคตกลาวไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงโผฏฐพพะ ทรไดทางกาย ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ นนเราตถาคตอาศยอะไรจงไดกลาวไว.

โผฏฐพพะทไมควรเสพ (ถกตอง)

ดกอนสารบตร เมอบคคลเสพโผฏฐพพะ ทรไดทางกายแบบไร

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 274อกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง โผฏฐพพะทรไดทางกายแบบน ไมควรเสพ.

โผฏฐพพะทควรเสพ (ถกตอง)

ดกอนสารบตร แตวาเมอบคคลเสพโผฏฐพพะทรไดทางกายแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขนโผฏฐพพะทรไดทางกายแบบน ควรเสพ. ขอนนใด ทเราตถาคตกลาวไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงโผฏฐพพะทรไดทางกาย ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ เราตถาคตอาศยเนอความดงวามาน จงไดกลาวไว. กแล ขอทเราตถาคตกลาวไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงธรรมารมณทรไดทางมโนไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ เราตถาคตอาศยอะไร จงไดกลาวไว.

ธรรมารมณทไมควรเสพ (ร)

ดกอนสารบตร เมอบคคลเสพธรรมารมณทรไดทางมโนแบบไรอกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง ธรรมา-รมณทรไดทางมโนแบบน ไมควรเสพ.

ธรรมารมณทควรเสพ (ร)

ดกอนสารบตร แตวาเมอบคคลเสพธรรมารมณทรไดทางมโนแบบไรอกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน ธรรมา-รมณทรไดทางมโนแบบน ควรเสพ. ขอนนใด ทเราตถาคตกลาวไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงธรรมารมณ ทรไดทางมโน ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ เราตถาคตอาศยเนอความดงวามาน จงไดกลาวไวแลว

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 275 ดกอน สารบตร ธรรมบรรยายทเราตถาคตกลาวโดยยอน เธอพง เหนเนอความโดยพศดารอยางน. [๒๓๐] ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงจวรไว ๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงบณฑบาตไว ๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑. ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงเสนาสนะไว ๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑. ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงหมบานไว ๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง. ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงนคม ไว ๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑. ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงนคร ไว ๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑. ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงชนบท ไว ๒ อยาง คอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑. ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงบคคล ไว ๒ จาพวกคอ ทควรเสพจาพวกหนง ทไมควรเสพจาพวกหนง. [๒๓๑] เมอ พระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว ทานพระสารบตร ไดกราบทล พระผมพระภาคเจา ดงนวา ขาแตพระองคผเจรญธรรมบรรยายน พระผมพระภาคเจา ตรสไวแลวโดยยอ มไดทรงจาแนกเนอความโดยพสดาร ขาพระองคทราบเนอความไดโดยพสดารอยางน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 276 กแล ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงจวรไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑พระองคทรงอาศยอะไรจงไดตรสไว.

จวรทไมควรเสพ (หม)

ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพจวรแบบไร อกศลธรรมทง.หลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง จวรแบบน ไมควรเสพ.

จวรทควรเสพ (หม)

ขาแตพระองคผเจรญ แตวาเมอบคคลเสพจวรแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน จวรแบบน ควรเสพ ขอทพระผมพระภาคเจาตรสไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงจวรไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑พระองคทรงอาศยเนอความดงวามานจงไดตรสไว. กแล ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวดงนวา ดกอน สารบตรเราตถาคตกลาวถงบณฑบาต ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ พระองคทรงอาศยอะไรจงไดตรสไว.

บณฑบาตทไมควรเสพ (ฉน)

ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพบณฑบาตแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง บณฑบาตแบบน ไมควรเสพ.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 277 บณฑบาตทควรเสพ (ฉน)

ขาแตพระองคผเจรญ แตวาเมอบคคลเสพบณฑบาตแบบไร อกศล-ธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน บณฑบาตแบบน ควรเสพ. ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงบณฑบาต ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ พระองคทรงอาศยเนอความดงวามานจงไดตรสไว. กแล ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวดงนวา ดกอนสารบตรเราตถาคตกลาวถงเสนาสนะ ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ พระองคทรงอาศยอะไรจงไดตรสไว.

เสนาสนะทไมควรเสพ (นงนอน)

ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพเสนาสนะแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง เสนาสนะแบบน ไมควรเสพ.

เสนาสนะทควรเสพ (นงนอน)

ขาแตพระองคผเจรญ แตวาเมอบคคลเสพเสนาสนะแบบไร อกศล-ธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน เสนาสนะแบบน ควรเสพ. ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวดงนวา ดกอนสารบตรเราตถาคตกลาวถงเสนาสนะ ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ พระองคทรงอาศยเนอความดงวามานจงไดตรสไว.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 278 กแล ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงหมบาน ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ พระผมพระภาคเจา ทรงอาศยอะไรตรสไวแลว.

หมบานทไมเสพ (อาศยอย)

ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพหมบานแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง หมบานแบบน ไมควรเสพ.

หมบานทควรเสพ (อาศยอย)

ขาแตพระองคผเจรญ แตวาเมอบคคลเสพหมบานแบบไร อกศล-ธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน หมบานแบบนควรเสพ. ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงหมบาน ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ พระผมพระภาคเจา ทรงอาศยเนอความดงวามานจงไดตรสไว. กแล ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวดงนวา ดกอนสารบตรเราตถาคตกลาวถงนคม ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ พระองคทรงอาศยอะไรจงไดตรสไว.

นคมทไมควรเสพ (อาศยอย)

ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพนคมแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง นคมแบบน ไมควรเสพ.

นคมทควรเสพ (อาศยอย)

ขาแตพระองคผเจรญ แตวาเมอบคคลเสพนคมแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน นคมแบบน ควรเสพ.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 279 ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวดงนวา ดกอนสารบตร เรา ตถาคตกลาวถงนคม ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง๑ นนพระผมพระภาคเจาทรงอาศยเนอความดงวามาน จงไดตรสไว. กแล ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวดงนวา ดกอนสารบตรเราตถาคตกลาวถงนคร ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ พระองคทรงอาศยอะไรจงไดตรสไว.

นครทไมควรเสพ (อาศยอย)

ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพนครแบบไร อกศลธรรมทง-หลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง นครแบบน ไมควรเสพ.

นครทควรเสพ (อาศยอย)

ขาแตตระองคผเจรญ แตวาเมอบคคลเสพนครแบบใด อกศลธรรมเสอมลง แตกศลธรรมกลบเจรญขน นครแบบน ควรเสพ. ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวดงนวา ดกอนสารบตรเราตถาคตกลาวถงนคร ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ พระองคทรงอาศยเนอความดงวามาน จงไดตรสไว. กแล ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวดงนวา ดกอนสารบตรเราตถาคตกลาวถงชนบท ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ พระองคทรงอาศยอะไรจงไดตรสไว.

ชนบททไมควรเสพ (อาศยอย)

ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพชนบทอยางไร อกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง ชนบทแบบน ไมควรเสพ.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 280 ชนบททควรเสพ (อาศยอย)

ขาแตพระองคผเจรญ แตวาเมอบคคลเสพชนบทแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน ชนบทแบบน ควรเสพ. ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงชนบท ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง๑ พระองคทรงอาศยเนอความดงวามาน จงไดตรสไว.กแล ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวดงนวา ดกอนสารบตรเราตถาคตกลาวถงบคคล ไว ๒ จาพวกคอ ทควรเสพจาพวก ๑ ทไมควรเสพจาพวก ๑ พระองคทรงอาศยอะไรจงไดตรสไว.

บคคลทไมควรเสพ (คบ)

ขาแตพระองคผเจรญ เมอบคคลเสพบคคลแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง บคคลแบบน ไมควรเสพ.

บคคลทควรเสพ (คบ)

ขาแตพระองคผเจรญ กแล เมอบคคลเสพบคคลแบบไร อกศล-ธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน บคคลแบบน ควรเสพ. ขอท พระผมพระภาคเจา ตรสไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงบคคลไว ๒ จาพวกคอ ทควรเสพจาพวก ๑ ทไมควรเสพจาพวก ๑ นน พระองคทรงอาศยเนอความดงวามาน จงไดตรสไว.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 281 ขาแตพระองคผเจรญ ธรรมบรรยายน ทพระผมพระภาคเจาตรส แลวโดยยอ มไดทรงจาแนกเนอความใหพสดาร ขาพระองคทราบความหมายไดโดยพสดารอยางน. [๒๓๒] พระผมพระภาคเจา ตรสวา ดกอนสารบตร ดแลว ๆดกอนสารบตร ธรรมบรรยายน ทเรากลาวโดยยอ มไดจาแนกเนอความใหพสดาร เธอทราบเนอความไดโดยพสดารอยางน ถกแลว. กแล ขอทเราตถาคตกลาวไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงจวร ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ เราตถาคตอาศยอะไร จงไดกลาวไว. จวรทไมควรเสพ (หม)

ดกอนสารบตร เมอบคคลเสพจวรแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง จวรแบบน ไมควรเสพ.

จวรทควรเสพ (หม)

ดกอนสารบตร แตวาเมอบคคลเสพจวรแบบไรอกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน จวรแบบน ควรเสพ. ขอทเราตถาคตกลาวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงจวรไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ เราตถาคตอาศยเนอความดงวามาน จงไดกลาวไว. กแล ขอทเราตถาคตกลาวไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวบณฑบาต ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง เราตถาคตอาศยอะไรจงกลาวไว.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 282 บณฑบาตทไมควรเสพ (ฉน)

ดกอนสารบตร เมอบคคลเสพบณฑบาตแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลาย กลบเสอมลง บณฑบาตแบบน ไมควรเสพ.

บณฑบาตทควรเสพ (ฉน)

ดกอนสารบตร แตวาเมอบคคลเสพบณฑบาตแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมกลบเจรญขน บณฑบาตแบบน ควรเสพ. ขอทเราตถาคตกลาวไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงบณฑบาตไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ และไมควรเสพอยาง ๑ นนเราอาศยเนอความดงนมา จงไดกลาวไว. กแล ขอทเราตถาคตกลาวไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงเสนาสนะ ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑เราตถาคตอาศยอะไร จงไดกลาวไว.

เสนาสนะทไมควรเสพ (นงนอน)

ดกอนสารบตร เมอบคคลเสพเสนาสนะแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง เสนาสนะแบบนไมควรเสพ.

เสนาสนะทควรเสพ (นงนอน)

ดกอนสารบตร แตวาเมอบคคลเสพเสนาสนะแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน เสนาสนะแบบน ควรเสพ. ขอทเราตถาคตกลาวไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงเสนาสนะ ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ เราตถาคตอาศยเนอความดงวามาน จงไดกลาวไว.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 283 กแล ขอทเราตถาคตกลาวไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาว ถงหมบาน ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ เราตถาคตอาศยอะไร จงไดกลาวไว.

หมบานทไมควรเสพ (อาศยอย)

ดกอนสารบตร เมอบคคลเสพหมบานแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง หมบานแบบน ไมควรเสพ.

หมบานทควรเสพ (อาศยอย)

ดกอนสารบตร แตวาเมอบคคลเสพหมบานแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน หมบานแบบน ควรเสพ. ขอทเราตถาคตกลาวไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงหมบาน ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ เราตถาคต อาศยเนอความดงกลาวมาน จงไดกลาวไว. กแล ขอทเราตถาคตกลาวไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงนคม ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ นนเราตถาคตอาศยอะไร จงไดกลาวไว.

นคมไมควรเสพ (อาศยอย)

ดกอนสารบตร เมอบคคลเสพนคมแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมกลบเสอมลง นคมแบบน ไมควรเสพ.

นคมทควรเสพ (อาศยอย)

ดกอนสารบตร แตวาเมอบคคลเสพนคมแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน นคมแบบน ควรเสพ.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 284 ขอทเราตถาคตกลาวไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถง นคม ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ นนเราตถาคตอาศยเนอความดงวามาน จงไดกลาวไว. กแล ขอทเราตถาคตกลาวไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงชนบทไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ นนเราตถาคตอาศยอะไร จงไดกลาวไว.

ชนบททไมควรเสพ (อาศยอย)

ดกอนสารบตร เมอบคคลเสพชนบทแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน กศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง ชนบทแบบน ไมควรเสพ.

ชนบททไมควรเสพ (อาศยอย)

ดกอนสารบตร แตวาเมอบคคลเสพชนบทแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน ชนบทแบบน ควรเสพ. ทเราตถาคตกลาวไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงชนบท ไว ๒ อยางคอ ทควรเสพอยาง ๑ ทไมควรเสพอยาง ๑ นนเราตถาคตอาศยเนอความดงวามาน จงไดกลาวไว. กแล ขอทเราตถาคตกลาวไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถงบคคลไว ๒ จาพวก คอ ทควรเสพจาพวก ๑ ทไมควรเสพจาพวก ๑ เราตถาคตอาศยอะไร จงไดกลาวไว.

บคคลทไมควรเสพ (คบ) ดกอนสารบตร เมอบคคลเสพบคคลแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเจรญขน แตกศลธรรมทงหลายกลบเสอมลง บคคลแบบนไมควรเสพ.

บคคลทควรเสพ (คบ) ดกอนสารบตร แตวาเมอบคคลเสพบคคลแบบไร อกศลธรรมทงหลายจะเสอมลง แตกศลธรรมทงหลายกลบเจรญขน บคคลแบบนควรเสพ.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 285 ขอทเราตถาคตกลาวไวดงนวา ดกอนสารบตร เราตถาคตกลาวถง บคคลไว ๒ จาพวกคอ ทควรเสพจาพวก ๑ ไมควรเสพจาพวก ๑ เราตถาคตอาศยเนอความดงวามาน จงไดกลาวไว. ดกอนสารบตร ธรรมบรรยายทเราตถาคตกลาวแลวโดยยอน เธอพงเหนเนอความ โดยพสดารอยางน. [๒๓๓] ดกอนสารบตร ถากษตรยทงปวง พงรทวถงอรรถแหงธรรมบรรยาย ทเราตถาคตกลาวโดยยอนได โดยพศดารอยางน นนจะพงเปนไป เพอประโยชนเกอกล เพอความสขแกกษตรยแมทงปวงตลอดกาลนาน. ดกอนสารบตร ถาพราหมณแมทงปวง.... ดกอนสารบตร ถาแพศยแมทงปวง.... ดกอนสารบตร ถาศทรแมทงปวง พงรทวถงอรรถแหงธรรม-บรรยาย ทเราตถาคตกลาวโดยยอนได โดยพสดารอยางน นนจะพงเปนไปเพอประโยชนเกอกล เพอความสขแกศทรแมทงปวงตลอดกาลนาน. ดกอนสารบตร ถาแมโลกพรอมทงเทวโลก มารโลก พรหมโลกและหมสตว พรอมทงสมณะและพราหมณ พรอมทงเทวดาและมนษยพงรทวถงอรรถแหงธรรมบรรยาย ทเราตถาคตกลาวโดยยอนได โดยพสดารอยางน นนจะพงเปนไป เพอประโยชนเกอกล เพอความสขแกโลก พรอมทงเทว-โลก มารโลก พรหมโลก และหมสตว พรอมทงสมณะและพราหมณ พรอมทงเทวดาและมนษย ตลอดกาลนาน. พระผมพระภาคเจา ไดตรสพระภาษตนแลว ทานพระสารบตรชนชมยนดพระภาษตของพระผมพระภาคเจาแล. จบ เสวตพพาเสวตพพสตรท ๔

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 286 อรรถกถาเสวตพพาเสวตพพสตร

เสวตพพาเสวตพพสตร มคาเรมตนวา ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน.

สมาจาร

บรรดาบทเหลานน บทวา ตจ อญม กายสมาจาร ความวา เราตถาคตกลาวความประพฤตทางกายทควรเสพอยางหนง และทไมควรเสพอยางหนง. อธบายวา เราตถาคตมไดกลาววา กายสมาจารทควรเสพนนแลไมควรเสพโดยปรยายไรๆ หรอกายสมาจารทไมควรเสพวาควรจะเสพ. แมในวจสมาจารเปนตน กนยนเหมอนกน. พระผมพระภาคเจาครนทรงวางแมบทไวโดยบททง ๗ ดวยประการอยางนแลว มไดทรงจาแนกไวโดยพสดาร กทรงยตเทศนาไว. เพราะเหตไร ? เพราะเพอจะใหโอกาสแกพระสารบตรเถระ. ในมโนสมาจาร ทานไมไดถอเอามจฉาทฏฐและสมมาทฏฐวา เปนองคทแยกตงไวตางหากดวยสามารถแหงการกลบไดทฏฐ. ในจตตปบาท ควรทราบอภชฌาเปนตนวา ไมถงกรรมบถ๑ กหามได. (คอถงกรรมบถ) ในวาระทวาดวยการไดสญญา ตรสบททงหลายเปนตน วา อภชฌาสหคตาย ลาย (มสญญาอนไปรวมกบอภชฌา) ดงน เพอทรงแสดงกามสญญาเปนตน.

พระอนาคามยงมภวตณหา

บทวา สพยาปชณ แปลวา มทกข. บทวา อปรนฏ ตภาวายไดแก เพราะภพทงหลายยงไมหมดไป. กในทน ชอวาอตภาพทถกทกขเบยด ๑. บางปกรณวา อภชฌาไมถงกรรมบถ.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 287เบยนม ๔ ประการ. เพราะบคคลใดแมเปนปถชน ยอมไมอาจเพอจะหยดภพ โดยอตภาพนนได จาเดมแตการปฏสนธของบคคลนน อกศลธรรมทงหลาย ยอมเจรญ และกศลธรรมทงหลายยอมเสอมไป ชอวายอมยงอตภาพทมทกขเทานนใหเกด. พระโสดาบน พระสกทาคามและพระอนาคามกเหมอนกน. ถามวา ปถชนทงหลายเปนตน รวมพระโสดาบน และพระสกทาคา-ม ขอยกไวกอน แตพระอนาคามยอมยงอตภาพทมทกขเบยดเบยนใหเกดขนไดอยางไร. ตอบวา เพราะแมพระอนาคาม บงเกดในชนสทธาวาส แลดตนกลปพฤกษในวมานอทยาน (สวนสวรรค) เปลงอทานวา สขหนอ สขหนอ.ความโลภในภพ ตณหาในภพ ยอมเปนอนพระอนาคาม ยงละไมไดเลยเพราะพระอนาคามนนยงละตณหาไมได ชอวา อกศลธรรมยอมเจรญ กศล-ธรรมเสอมไป ยอมยงอตภาพทมทกขนนแลใหเกดขน พงทราบวา ยงเปนผมภพไมสนสดนนแหละ.

อตภาพไมมทกขของปถชน

บทวา อพยาปชฌ คอ ไมมทกข. แมบคคลน กพงทราบเนองดวยชน ๔ จาพวก. อธบายวา บคคลใดแมเปนปถชน กอาจทาภพใหสนสดลงดวยอตภาพนน ไมถอปฏสนธอกตอไป จาเดมแตบคคลนนถอปฏสนธอกศลธรรมเสอมไป กศลธรรมเทานนเจรญ เขายอมยงอตภาพอนไมมทกขนนแหละ ใหเกดขน เปนผชอวามภพสนสดแลวทเดยว. พระโสดาบนพระสกทาคาม และพระอนาคามกเหมอนกน. ถามวา พระโสดาบนเปนตน พกไวกอน (ไมตองพดถง) ปถชนยอมยงอตภาพอนไมมทกขใหเกดขนไดอยางไร ? และเขามการเสอมจากอกศลธรรมเปนตน ไดอยางไร ?

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 288 ตอบวา แมปถชนผเกดในภพสดทาย กยอมสามารถทาภพใหสนสด ลงดวยอตภาพนนได อตภาพของปถชนผเกดในภพสดทายนน แมจะฆาสตวถง ๙๙๙ ชวต เหมอนองคลมาล กชอวาไมมทกข ชอวายอมทาภพใหสนสดลง ชอวายอมยงอกศลนน แลใหเสอมไป ยอมยงวปสสนานน แลใหถอเอาหอง วปสสนาได.

ราคะเกดแกบางคน

พงทราบวนจฉยในบทวา จกขวเยย เปนตน ดงตอไปน:-เพราะเหตทราคะเปนตน ในรปนนแหละ ยอมเกดสาหรบบคคลบางคน บคคลบางคนจงเพลดเพลนชอบใจ เมอเพลดเพลนชอบใจยอมถงความเสอมและความพนาศ. ยอมไมเกดสาหรบบคคลบางคน บคคลบางคนจงเบอหนายคลายกาหนด ยอมถงความดบ เพราะฉะนนจงไมตรสวา ตจ อมในบททงปวงมนยนนนแล.

ทกขไมมแกทานผไมมปฏสนธ

ในบทวา เอว วตถาเรน อตถ อาชาเนยย มวนจฉยดงตอไปน. ถามวา คนเหลาไหน ยอมรเนอความภาษตนของพระผมพระภาคเจา. ตอบวา เบองตน ชนเหลาใดราเรยนบาล และอรรถกถาของพระสตรน แตไมทาตามทราเรยนมานน ไมปฏบตอนโลมปฏปทา ตามทกลาวแลว ชนเหลานนชอวายอมไมร. สวนชนเหลาใดเปนผกระทาตามทเลาเรยนมานน ปฏบตอนโลมปฏปทาตามทกลาวแลว ชนเหลานนชอวาร. ถามวา แมเมอเปนอยางนน การรเนอความแหงพระพทธพจนนน จะมประโยชนเกอกลและความสขตลอดกาลนาน สาหรบเหลาสตวผมปฏสนธ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 289จงยกไวกอน แตสาหรบเหลาสตวผไมมปฏสนธ (อกตอไป) จะมประโยชน สขไดอยางไร ? ตอบวา เหลาชนผไมปฏสนธ ยอมปรนพพาน เหมอนไฟหมดเชอเมอกาลเวลาลวงไป แมตงแสนกป ชอวาความทกขยอมไมมแกคนเหลานนอกตอไป. คนเหลานนเทานน ยอมจะมประโยชนสขชวกาลนาน โดยสวนเดยว ดวยประการดงกลาวมาน. คาทเหลอในททกแหงงายทงนนแล. จบ อรรถกถาเสวตพพาเสวตพพสตรท ๔

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 290 ๕. พหธาตกสตร

วาดวยธาตมากอยาง

[๒๓๔] ขาพเจาไดสดบมาอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยทพระวหารเชตวน อารามของอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. สมยนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายวา ดกรภกษทงหลาย ภกษเหลานนทลรบพระพทธ-ดารสแลว. [๒๓๕] พระผมพระภาคเจา ไดตรสดงนวา ดกอนภกษทงหลายภยไมวาชนดใด ๆ ทเกดขนทงหมดนน ยอมเกดขนแตคนพาล ไมใชเกดขนแตบณฑต อปทวะไมวาชนดใด ๆ ทเกดขนทงหมดนน ยอมเกดขนแตคนพาล ไมใชเกดขนแตบณฑต อปสรรคไมวาชนดใด ๆ ทเกดขนทงหมดนน ยอมเกดขนแตคนพาล ไมใชเกดขนแตบณฑต. ดกอนภกษทงหลายเปรยบเหมอนไฟลกลามแลวแตเรอนไมออ หรอเรอนหญา ยอมไหมไดกระทงเรอนยอดทโบกปน มบานประตสนท ปดหนาตางไว ฉนใด ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกนแล ภยไมวาชนดใด ๆ ทเกดขนทงหมดนน ยอมเกดขนแตคนพาล ไมใชเกดขนแตบณฑต อปทวะไมวาชนดใด ๆ ทเกดขนทงหมดนน ยอมเกดขนแตคนพาล ไมใชเกดขนแตบณฑต อปสรรคไมวาชนดใด ๆ ทเกดขน ทงหมดนนยอมเกดขนแตคนพาล ไมใชเกดขนแตบณฑต ดกรภกษทงหลาย ดวยเหตนแล คนพาลจงมภยเฉพาะหนา (แต)บณฑตไมมภยเฉพาะหนา คนพาลจงมอปทวะ (แต) บณฑตไมมอปทวะคนพาลจงมอปสรรค (แต) บณฑตไมมอปสรรค. ภย อปทวะ อปสรรค

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 291ไมมแตบณฑต. ดกอนภกษทงหลาย เพราะฉะนนแล พวกเธอพงศกษาไว อยางนเถดวา เราทงหลายจกเปนบณฑต.

เหตทเรยกวาบณฑต

[๒๓๖] เมอพระผมพระภาคเจาตรสแลวอยางน ทานพระ-อานนท ไดทลพระผมพระภาคเจาดงนวา ขาแตพระองคผเจรญ ดวยเหตเทาไรหนอแล. จงควรเรยกวาภกษเปนบณฑต มปญญาพจารณา. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนอานนท เพราะภกษเปนผฉลาดในธาต ฉลาดในอายตนะ ฉลาดในปฏจจสมปบาท และฉลาดในฐานะและอฐานะ ดกอนอานนท ดวยเหตเทานแล จงควรเรยกไดวา ภกษเปนบณฑต มปญญาพจารณา. [๒๓๗] อา. ขาแตพระองคผเจรญ กดวยเหตเทาไร จงควรเรยกวา ภกษผฉลาดในธาต.

ธาต ๑๘

พ. ดกอนอานนท ธาตนม ๑๘ อยางแล ไดแก ธาตคอจกษ ๑ธาตคอรป ๑ ธาตคอจกษวญาณ ๑ ธาตคอโสตะ ๑ ธาตคอเสยง ๑ธาตคอโสตวญญาณ ๑ ธาตคอฆานะ ๑ ธาตคอกลน ๑ ธาตคอฆานวญญาณ ๑ ธาตคอชวหา ๑ ธาตคอรส ๑ ธาตคอชวหา-วญญาณ ๑ ธาตคอกาย ๑ ธาตคอโผฏฐพพะ ๑ ธาตคอกายวญญาณ๑ ธาตคอมโน ๑ ธาตคอธรรมารมณ ๑ ธาตคอมโนวญญาณ ๑ดกอนอานนท ธาต ๑๘ อยางเหลานแล ดวยเหตทภกษรอย เหนอย จงควรเรยกไดวา ภกษผฉลาดในธาต. [๒๓๘] อา. ขาแตพระองคผเจรญ จะยงมปรยายแมอนหรอไมทควรเรยกวา ภกษผฉลาดในธาต.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 292 ธาต ๖

ดกอนอานนท ม ธาตทม ๖ อยาง ไดแก ธาตคอดน ๑ ธาตคอนา ๑ ธาตคอไฟ ๑ ธาตคอลม ๑ ธาตคออากาศ ๑ ธาตคอ วญญาณ ๑ ดกอนอานนท ธาต ๖ อยางเหลานแล แมดวยเหตทภกษรอยเหนอย จงควรเรยกไดวา ภกษผฉลาดในธาต [๒๓๙] อา. ขาแตพระองคผเจรญ กปรยายแมอน ทควรเรยกวาภกษผฉลาดในธาต จะพงมอกหรอไม.

ธาต ๖ อกอยางหนง

พ. ดกอนอานนท ม ธาตนม ๖ อยาง ไดแก ธาตคอสข ๑ ธาตคอทnข ๑ ธาตคอโสมนส ๑ ธาตคอโทมนส ๑ ธาตคออเบก-ขา ๑ ธาตคออวชชา ๑ ดกอนอานนท เหลานนแล ธาต ๖ อยาง แมดวยเหตทภกษรอย เหนอย จงควรเรยกไดวา ภกษผฉลาดในธาต [๒๔๐] อา. ขาแตพระองคผเจรญ จะยงมปรยายแมอนหรอไมทควรเรยกวา ภกษผฉลาดในธาต

ธาต ๖ อกอยางหนง

พ. ดกอนอานนท ม ธาตนม ๖ ธาต ไดแก ธาตคอกาม ๑ธาตคอเนกขมมะ ๑ ธาตคอพยาบาท ๑ ธาตคอความไมพยาบาท ๑ธาตคอความเบยดเบยน ๑ ธาตคอความไมเบยดเบยน ๑ ดกอนอานนท ธาต ๖ อยางเหลานนแล แมดวยเหตทภกษรอย เหนอย จงควรเรยกไดวา ภกษผฉลาดในธาต. [๒๔๑] อา. ขาแตพระองคผเจรญ จะยงมปรยายแมอนหรอไมทควรเรยกวา ภกษผฉลาดในธาต.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 293 ธาต ๓

พ. ดกอนอานนท ม ธาตนม ๓ อยาง ไดแก ธาตคอกาม ๑ธาตคอรป ๑ ธาตคออรป ๑ ดกอนอานนท ธาต ๓ อยางเหลานแลแมภกษรอย เหนอย จงควรเรยกไดวา ภกษผฉลาดในธาต. [๒๔๒] อา. ขาแตพระองคผเจรญ จะยงมปรยายแมอนหรอไมทควรเรยกวา ภกษผฉลาดในธาต.

ธาต ๒

พ. ดกอนอานนท ม ธาตนม ๒ อยาง คอ สงขตธาต ๑ อสง-ขตธาต ดกรอานนท ธาต ๒ อยางเหลานแล แมดวยเหตทภกษรอยเหนอย จงควรเรยกไดวา ภกษผฉลาดในธาต. [๒๔๓] อา. ขาแตพระองคผเจรญ กดวยเหตเทาไรจงควรเรยกวาภกษผฉลาดในอายตนะ.

อายตนะภายใน - ภายนอก อยางละ ๖

พ. ดกอนอานนท อายตนะทงภายในและภายนอกน มอยางละ ๖แล คอ จกษและรป ๑ โสตะและเสยง ๑ ฆานะและกลน ๑ ชวหาและรส ๑ กายและโผฏฐพพะ ๑ มโนและธรรมารมณ ๑ ดกอนอานนท อายตนะทงภายในและภายนอกอยางละ ๖ เหลานแล แมดวยเหตทภกษรอย เหนอย จงควรเรยกไดวา ภกษผฉลาดในอายตนะ. [๒๔๔] อา. ขาแตพระองคผเจรญ กดวยเหตเทาไรจงควรเรยกวาภกษผฉลาดในปฏจจสมปบาท.

ปฏจจสมปบาท

พ. ดกอนอานนท ภกษในธรรมวนยน ยอมรอยางนวา เมอเหตนม ผลนจงม เพราะเหตนเกดขน ผลนจงเกดขน เนอเหตนไมม ผล

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 294นจงไมม เพราะเหตนดบ ผลนจงดบ คอ เพราะอวชชาเปนปจจยจงมสงขาร เพราะสงขารเปนปจจยจงมวญญาณ เพราะวญญาณเปนปจจยจงมนามรปเพราะนามรปเปนปจจยจงมสฬายตนะ เพราะสฬายตนะเปนปจจยจงมผสสะเพราะผสสะเปนปจจยจงมเวทนา เพราะเวทนาเปนปจจยจงมตณหา เพราะตณหาเปนปจจยจงมอปาทาน เพราะอปาทานเปนปจจยจงมภพ เพราะภพเปนปจจยจงมชาต เพราะชาตเปนปจจยจงมชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะทกข โทมนส อปายาส อยางนเปนความเกดขนแหงกองทกขทงมวลน แตเพราะอวชชานนแลดบดวยวราคะไมมสวนเหลอ จงดบสงขารได เพราะสงขารดบ จงดบวญญาณได เพราะวญญาณดบ จงดบนามรปได เพราะนามรปดบ จงดบสฬายตนะได เพราะสฬายตนะดบ จงดบผสสะได เพราะผสสะดบ จงดบเวทนาได เพราะเวทนาดบ จงดบตณหาได เพราะตณหาดบ จงดบอปาทานไดเพราะอปาทานดบ จงดบภพได เพราะภพดบ จงดบชาตได เพราะชาคดบจงดบชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาสได ความดบแหงกองทกขทงมวลน มมาอยางน ดกอนอานนท ดวยเหตเทานแล จงควรเรยกไดวา ภกษผฉลาดในปฎจจสมปบาท. [๒๔๕] อา. ขาแตพระองคผเจรญ กดวยเหตเทาไร จงควรเรยกวาภกษผฉลาดในฐานะและอฐานะ ? ภ. ดกอนอานนท ภกษในธรรมวนยน

ฐานะและอฐานะอยางละ ๒

(๑) ยอมรชดวา ขอทมใชฐานะ มใชโอกาส คอบคคลผถงพรอมดวยทฏฐ พงเขาใจสงขารอะไร ๆ โดยความเปนของเพยง นนไมใชฐานะทม

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 295ได และรชดวา ขอทเปนฐานะมไดแล คอ ปถชน พงเขาใจสงขารไร ๆ โดยความเปนของเทยง นนเปนฐานะทมได. (๒) ยอมรชดวา ขอทมใชฐานะ มใชโอกาส คอ บคคลผถงพรอมดวยทฏฐ พงเขาใจสงขารอะไร ๆ โดยความเปนสข นนไมใชฐานะทมได และรชดวา ขอทเปนฐานะมไดแล คอ ปถชนพงเขาใจสงขารอะไร ๆโดยความเปนสข นนเปนฐานะทมได. (๓) ยอมรชดวา ขอทมใชฐานะ มใชโอกาส คอ บคคลผถงพรอมดวยทฏฐ พงเขาใจธรรมอะไร ๆ โดยความเปนอตตา นนไมใชฐานะทมไดและรชดวา ขอทเปนฐานะมไดแล คอ ปถชนพงเขาใจธรรมอะไร ๆ โดยความเปนอตตา นนเปนฐานะทมได. (๔) ยอมรชดวา ขอทมใชฐานะ มใชโอกาส คอ บคคลผถงพรอมดวยทฏฐ พงปลงชวตมารดา นนไมใชฐานะทมได และรชดวา ขอทเปนฐานะมไดแล คอ ปถชนพงปลงชวตมารดาได นนเปนฐานะทมได. (๕) ยอมรชดวา ขอทมใชฐานะ มใชโอกาส คอ บคคลผถงพรอมดวยทฏฐ พงปลงชวตบดา นนไมใชฐานะทมได และรชดวา ขอท เปนฐานะมไดแล คอ ปถชนพงปลงชวตบดาได นนเปนฐานะทมได (๖) ยอมรชดวา ขอทมใชฐานะ มใชโอกาส คอ บคคลผถงพรอมดวยทฏฐ พงปลงชวตพระอรหนต นนไมใชฐานะทมได และรชดวาขอทเปนฐานะมไดแล คอ ปถชนพงปลงชวตพระอรหนตได นนเปนฐานะทมได. (๗) ยอมรชดวา ขอทมใชฐานะ มใชโอกาส คอ บคคลผถงพรอมดวยทฏฐ มจตคดประทษราย พงทาโลหตแหงตถาคตใหหอขน นนไมใช

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 296ฐานะทมได และรชดวา ขอทเปนฐานะมไดแล คอ ปถชนมจตคดประทษ- ราย พงทาโลหตแหงตถาคตใหหอขนได นนเปนฐานะทมได. (๘) ยอมรชดวา ขอทมใชฐานะ มใชโอกาส คอ บคคลผถงพรอมดวยทฏฐ พงทาลายสงฆ นน ไมใชฐานะทมได และรชดวา ขอทเปนฐานะมไดแล คอ ปถชนพงทาลายสงฆได นนเปนฐานะทมได. (๙) ยอมรชดวา ขอทมใชฐานะ มใชโอกาส คอ บคคลผถงพรอมดวยทฏฐจะพงมงหมายศาสดาอน นนไมใชฐานะทมได และรชดวา ขอทเปนฐานะมไดแล คอ ปถชนจะพงมงหมายศาสดาอนได นนเปนฐานะทมได. (๑๐) ยอมรชดวา ขอทมใชฐานะ มใชโอกาส คอ พระอรหนต-สมมาสมพทธเจา ๒ พระองค พงเสดจอบตในโลกธาตเดยวกน ไมกอนไมหลงกน นนไมใชฐานะทมได และรชดวา ขอทเปนฐานะมไดแล คอ พระอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคเดยว พงเสดจอบตในโลกธาตเดยว นนเปนฐานะทมได. (๑๑) ยอมรชดวา ขอทมใชฐานะ มใชโอกาส คอ พระเจา-จกรพรรด ๒ พระองค พงเสดจอบตในโลกธาตเดยวกน ไมกอนไมหลงกนนนไมใชฐานะทมได และรชดวา ขอทเปนฐานะมไดแล คอ พระเจาจกรพรรดพระองคเดยว พงเสดจอบตในโลกธาตเดยว นนเปนฐานะทมได. (๑๒) ยอมรชดวา ขอทมใชฐานะ มใชโอกาส คอ สตรพงเปนพระอรหนตสมมาสมพทธเจา นนไมใชฐานะทมได และรชดวา ขอทเปนฐานะมไดแล คอ บรษพงเปนพระอรหนตสมมาสมพทธเจา นนเปนฐานะทมได.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 297 (๑๓) ยอมรชดวา ขอทมใชฐานะ มใชโอกาส คอ สตรพงเปน พระเจาจกรพรรด นนไมใชฐานะทมได และรชดวา ขอทเปนฐานะมไดแลคอ บรษพงเปนพระเจาจกรพรรด นนเปนฐานะทมได. (๑๔) ยอมรชดวา ขอทมใชฐานะ มใชโอกาส คอ สตรพงสาเรจเปนทาวสกกะ นนไมใชฐานะทมได และรชดวา ขอทเปนฐานะมไดแล คอบรษพงสาเรจเปนทาวสกกะ นนเปนฐานะทมได. (๑๕) ยอมรชดวา ขอทมใชฐานะ มใชโอกาส คอ สตรพงสาเรจเปนมาร นนไมใชฐานะทมได และรชดวา ขอทเปนฐานะมไดแล คอ บรษพงสาเรจเปนมาร นนเปนฐานะทมได. (๑๖) ยอมรชดวา ขอทมใชฐานะ มใชโอกาส คอ สตรพงสาเรจเปนพรหม นนไมใชฐานะทมได และรชดวา ขอทเปนฐานะมไดแล คอบรษพงสาเรจเปนพรหม นนเปนฐานะทมได. (๑๗) ยอมรชดวา ขอทมใชฐานะ มใชโอกาส คอ วบากแหงกายทจรต พงเกดเปนทนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ นนไมใชฐานะทมได และรชดวา ขอทเปนฐานะมไดแล คอ วบากแหงกายทจรต พงเกดเปนทไมนาปรารถนา ไมนาใคร ไมนาพอใจ นนเปนฐานะทมได. (๑๘) ยอมรชดวา ขอทมใชฐานะ มใชโอกาส คอ วบากแหงวจทจรต พงเกดเปนทนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ นนไมใชฐานะทมไดและรชดวา ขอทเปนฐานะมไดแล คอ วบากแหงวจทจรต พงเกดเปนทไมนาปรารถนา ไมนาใคร ไมนาพอใจ นนเปนฐานะทมได. (๑๙) ยอมรชดวา ขอทมใชฐานะ มใชโอกาส คอ วบากแหงมโนทจรต พงเกดเปนทนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ นนไมใชฐานะทมได

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 298และรชดวา ขอทเปนฐานะมไดแล คอ วบากแหงมโนทจรต พงเกดเปนท ไมนาปรารถนา ไมนาใคร ไมนาพอใจ นนเปนฐานะทมได. (๒๐) ยอมรชดวา ขอทมใชฐานะ มใชโอกาส คอ วบากแหงกายสจรต พงเกดเปนทไมนาปรารถนา ไมนาใคร ไมนาพอใจ นนไมใชฐานะทมได และรชดวา ขอทเปนฐานะมไดแล คอ วบากแหงกายสจรต พงเกดเปนทนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ นนเปนฐานะทมได. (๒๑) ยอมรชดวา ขอทมใชฐานะ มใชโอกาส คอ วบากแหงวจสจรต พงเกดเปนทไมนาปรารถนา ไมนาใคร ไมนาพอใจ นนไมใชฐานะทมได และรชดวา ขอทเปนฐานะมไดแล คอ วบากแหงวจสจรต พงเกดเปนทนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ นน เปนฐานะทมได (๒๒) ยอมรชดวา ขอทมใชฐานะ มใชโอกาส คอ วบากแหงมโนสจรต พงเกดเปนทไมนาปรารถนา ไมนาใคร ไมนาพอใจ นนไมใชฐานะทมได. และรชดวา ขอทเปนฐานะทมไดแล คอ วบากแหงมโนสจรตพงเกดเปนทนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ นนเปนฐานะทมได (๒๓) ยอมรชดวา ขอทมใชฐานะ มใชโอกาส คอ บคคลผพรง พรอมดวยกายทจรต เมอตายไป พงเขาถงสคตโลกสวรรค เพราะกายทจรตนนเปนเหตเปนปจจย นนไมใชฐานะทมได และรชดวา ขอทเปนฐานะมไดแล คอ บคคลผพรงพรอมดวยกายทจรตเมอตายไป พงเขาถง อบาย ทคตวนบาต นรก เพราะกายทจรตนนเปนเหตเปนปจจย นนเปนฐานะทมได. (๒๔) ยอมรชดวา ขอทมใชฐานะ มใชโอกาส คอ บคคลผพรงพรอมดวยวจทจรต เมอตายไป พงเขาถงสคตโลกสวรรค เพราะวจทจรตนน เปนเหตเปนปจจย นนไมใชฐานะทมได และรชดวา ขอทเปนฐานะมไดแล

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 299คอ บคคลผพรงพรอมดวยวจทจรต เมอตายไป พงเขาถง อบาย ทคต วนบาต นรก เพราะวจทจรตนนเปนเหตเปนปจจย นนเปนฐานะทมได. (๒๕) ยอมรชดวา ขอทมใชฐานะ มใชโอกาส คอ บคคลผพรงพรอมดวยมโนทจรต เมอตายไปพงเขาถงสคตโลกสวรรค เพราะมโนทจรตนนเปนเหตเปนปจจย นนไมใชฐานะทมได และรชดวา ขอทเปนฐานะมไดแลคอ บคคลผพรงพรอมดวยมโนทจรต เมอตายไป พงเขาถง อบาย ทคตวนบาต นรก เพราะมโนทจรตนน เปนเหตเปนปจจย นนเปนฐานะทมได. (๒๖) ยอมรชดวา ขอทมใชฐานะ มใชโอกาส คอ บคคลผพรงพรอมดวยกายสจรต เมอตายไป พงเขาถง อบาย ทคต วนบาต นรกเพราะกายสจรตนนเปนเหตเปนปจจย นนไมใชฐานะทมได และรชดวาขอทเปนฐานะมไดแล คอ บคคลผพรงพรอมดวยกายสจรต เมอตายไปพงเขาถงสคตโลกสวรรค เพราะกายสจรตนนเปนเหตเปนปจจย นนเปนฐานะทมได. (๒๗) ยอมรชดวา ขอทมใชฐานะ มใชโอกาส คอ บคคลผพรงพรอมดวยวจสจรต เมอตายไป พงเขาถง อบาย ทคต วนบาต นรกเพราะวจสจรตนนเปนเหตเปนปจจย นนไมใชฐานะทมได และรชดวา ขอทเปนฐานะมไดแล คอ บคคลผพรงพรอมดวยวจสจรต เมอตายไป พงเขาถงสคตโลกสวรรค เพราะวจสจรตนนเปนเหตเปนปจจย นนเปนฐานะทมได. (๒๘) ยอมรชดวา ขอทมใชฐานะ มใชโอกาส คอ บคคลผพรงพรอมดวยมโนสจรต เมอตายไป พงเขาถง อบาย ทคต วนบาต นรกเพราะมโนสจรตนนเปนเหตเปนปจจย นนไมใชฐานะทมได และรชดวาขอทเปนฐานะมไดแล คอ บคคลผพรงพรอมดวยมโนสจรต เมอตายไป

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 300พงเขาถงสคตโลกสวรรค เพราะมโนสจรตนน เปนเหตเปนปจจย นนเปน ฐานะทมได. ดกอนอานนท ดวยเหตเทานแล จงควรเรยกไดวา ภกษผฉลาดในฐานะและอฐานะ. [๒๔๖] เมอพระผมพระภาคเจาตรสแลวอยางน ทานพระอานนทไดทลพระผมพระภาคเจาดงนวา ขาแตพระองคผเจรญ นาอศจรรยจรง ไมนาเปนไปไดเลย ธรรมบรรยายนชอไร พระพทธเจาขา ? พระผมพระภาคเจาตรสวา เพราะเหตนนแล เธอจงจาธรรมบรรยายนไววา ชอพหธาตกะ (ชมนมธาตมากอยาง) บาง วา ชอจตปรวฏฏ (แสดงอาการเวยน ๔ รอบ) บางวา ชอธรรมาทาสะ (แวนสองธรรม) บางวา ชออมตทนทภ (กลองบนลออมฤตธรรม) บาง วา ชออนตตรสงคาม-วชย (ความชนะสงความอยางไมมความชนะอนยงกวา) บาง พระผมพระภาคเจาไดตรสสภาษตนแลว ทานพระอานนทชนชมยนดพระภาษตของพระผมพระภาคเจาแลวแล. จบ พหธาตกสตรท ๕

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 301 อรรถกถาพหธาตกสตร

พหธาตกสตร มคาเรมตนวา ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน. ในพระสตรนนมวนจฉยดงตอไปน.

ภย อปทวะ อปมรรค

ในบทวา ภยาน เปนตน มอธบายวา ความสะดงแหงจต ชอวาภย. อาการแหงจตทไมมอารมณเปนหนง ชอวา อปทวะ อาการทตดขดคออาการทขดของในอารมณนน ๆ ชอวา อปสรรค. พงทราบความตางของอาการมความกลว (ภย) เปนตน เหลานนอยางน:- พวกโจรทอาศยอยในทอนไมสมาเสมอมภเขาเปนตน สงขาวแกชาวชนบทวา ในวนโนน พวกเราจะเขาปลนบานของพวกทาน. จาเดมแตไดฟงพฤตการณนนแลว พวกชาวชนบทยอมถงความกลว ความสะดง มชอวา ความสะดงแหงจต. พวกชาวชนบทพากนคดวา ทนพวกโจรนนโกรธจกนาเอาแมความพนาศมาสพวกเรา จงถอเอาของสาคญๆ เขาปาไปพรอมกบสตว ๒ เทา และสตว ๔ เทา นอนบนพนดนในทนน ๆ ถกเหลอบยงเปนตนกด กเขาไประหวางพมไม เหยยบยาตอและหนาม ภาวะทชาวชนบทเหลานนเทยวซดสายไปอยางน ชอวา อาการทจตไมมอารมณเปนหนง. แตนน เมอพวกโจรไมมาตามวนทพด กพากนคดวา ขาวนนคงจะเปนขาวลอย ๆ พวกเรา (ควร) จกเขาบาน พรอมทงสงของ กพากนเขาไปยงบาน. ทนน พวกโจรรวาชาวบานกลบเขาบาน จงลอมบานไว จดไฟ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 302ทประตฆาพวกมนษยปลนเอาทรพยสมบตทกสงไป. บรรดามนษยเหลานน พวกทเหลอจากถกฆา พากนดบไฟแลว นงจบเจาเศราโศกถงสมบตทพนาศไปแลวในทนน ๆ ทรมเงายงขาว และฝาเรอนเปนตน. อาการทตดขดดงกลาวน ชอวาอาการขดของ.

ภยเกดจากคนพาล

บทวา นฬาคารา แปลวา เรอนทมงดวยไมออ. กในเรอนทกนดวยไมออน แตสมภาระทเหลอในเรอนน ลวนแลวดวยไม (เนอแขง) แมในเรอนทมงดวยหญากนยนนนแหละ. บทวา พาลโต อปปชชนต ความวา อาศยคนพาลเทานนจงเกดขน เพราะคนพาลเปนคนไมฉลาด ปรารถนาความเปนพระราชา ความเปนอปราช หรอตาแหนงใหญอยางอน พาเอานกเลงโคทเปนเดกขาดพอแมอบรมเชนกบในจานวนเลกนอย กลาววา พวกทานจงมา เราจกทาพวกทานใหเปนใหญ ดงนแลว ไปอาศยชฏเขาเปนตนอย ปลนบานตามชายแดนประกาศใหรวาเปนพวกดราย (ทามรกะ) แลวปลนนคมบาง ชนบทบางตามลาดบ. พวกมนษยพากนทงบาน ตองการทปลอดภย ยอมหลกไป. ภกษกด ภกษณกด ทอาศยพวกมนษยเหลานนอย กละทงทเปนทอยของตน ๆหลกไป. ในททผานไป ภกษากด เสนาสนะกด ยอมเปนของหายาก. ภยยอมจะมมาแกบรษททง ๔ ดวยประการอยางน. แมในบรรพชตทงหลายภกษพาล ๒ รป กอการววาทกนเรมฟองกนขน. ดงนน การทะเลาะกนยอม

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 303เกดขน เหมอนพวกภกษชาวเมองโกสมพ ภยยอมมแกบรษททง ๔ เปนแนแท ภยแมทงหมดทเกดขนนน พงทราบวา เกดจากคนพาล ดวยประการดงพรรณนามาน. บทวา เอตทโวจ ความวา พระอานนทคดวา พระผมพระภาคเจาไม (ตรส) พระธรรมเทศนาใหถงทสด กทรงจบเสย ไฉนหนอเราพงทลถามพระทศพลแลวกระทาเทศนาใหบรบรณดวยพระสพพญตญาณนนแลจงไดกราบทลคามอาทวา กตตาวตา น โข ภนเต น.

รปปรคคหะ - อรปปรคคหะ

ในบรรดาธาต ๑๘ อยาง การกาหนดธาต ๑๐ อยางครง ชอวารปปรคคหะ (คอการกาหนดรป) การกาหนดธาต ๗ อยางครง เปนอรป-ปรคคหะ (คอการกาหนดอรป) ฉะนนจงเปนอนตรสการกาหนดทงรป และอรปทเดยว. ธาตแมทงหมดเปนเบญจขนธ ดวยอานาจขนธ แมเบญจขนธกเปนทกขสจ ตณหาอนยงเบญจขนธเหลานนใหตงขนเปนสมทยสจ ความไมเปนไปแหงทกขสจ และสมทยสจทงสอง เปนนโรจสจ ปฏปทาเปนเครองใหถงนโรธ เปนมรรคสจ ดงนนกรรมฐานมสจะจะทง ๔ เปนอารมณ จงเปนอนพระองคตรสใหถงทสด เปนการยาทายสาหรบภกษรปหนง นเปนความยอในทน. แตโดยพสดาร ธาตเหลานนไดกลาวไวแลวในคมภรวสทธมรรค. ตรสมรรคไวพรอมกบวปสสนา ดวยบทวา ชานาต ปสสต ตรสปฐวธาตเปนตน เพอทรงแสดงกายทมวญญาณโดยเปนของสญ ไมใชสตว.ดวยวาปฐวธาตเปนตนนนจะตองใหเตมจานวนดวยธาต ๑๘ อยางหมวดแรกเมอจะใหเตมจานวน กควรใหเตมโดยนาออกไปจากวญญาณธาต. วญญาณ-ธาตทเหลอยอมม ๖ อยาง ดวยอานาจจกขวญญาณเปนตน. บรรดาวญญาณ-

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 304ธาตเหลานน เมอกาหนดเอาจกขวญญาณธาต กเปนอนทรงกาหนดเอาธาตทง สองเหมอนกนคอ จกขธาต อนเปนทตงของจกขวญญาณธาตนน ๑ รปธาต ทเปนอารมณ ๑ แมในธาตทงปวงกนยนนนแล. แตเมอกาหนดมโนวญญาณธาต ธาตทงสองคอมโนธาตโดยเปนธาตทมากอนมโนวญญาณธาตนน ๑ธรรมธาต โดยเปนอารมณ ๑ กเปนอนทรงกาหนดเอาแลวเหมอนกน ดวยเหตนบรรดาธาต ๑๘ อยางเหลานน ธาต ๑๐ อยางครง จงเปนรปปรคคหะ(คอการกาหนดรป) เพราะเหตนน ธาตกรรมฐานแมนยอมเปนอนพระองคตรสใหถงทสด เปนการยาทายสาหรบภกษรปหนง โดยนยกอนเหมอนกน.

อธบายสขธาต

พงทราบวนจฉย ในบทวา สขธาต เปนตนตอไป ชอวาสขธาตเพราะสขนนดวย ชอวา เปนธาตดวย เพราะอรรถวา ไมใชสตวและเปนของสญ. ในบททงปวงกมนยนเหมอนกน. กในธาต ๖ อยางน ธาต ๔ธาตแรก ทานถอเอาเนองดวยเปนสงขดกน แค ๒ ธาตหลงทานถอเอาเนองดวยคลายกน. ธาต คออเบกขาคลายกนกบธาตคออวชชา แมเพราะเปนภาวะทไมชดแจง. อนงในธาต ๖ น เมอทรงกาหนดเอาสขธาต และทกขธาต กเปนอนทรงกาหนดเอาวญญาณธาตดวย. เมอทรงกาหนดเอาธาตทเหลอ กเปนอนทรงกาหนดเอามโนวญญาณธาตดวย. ธาต ๖ อยางแมเหลาน (คอสข ทกข โสมนส โทมนส อเบกขา อวชชา) กพง (แจกออกไป) ใหเตม (รปแบบ) โดยธาต ๑๘ อยางขางตนนนแล. เมอจะทาใหเตม (รปแบบ)ตองทาใหเตมจานวนโดยนาออกจากอเบกขาธาตดงกลาวมานในบรรดาธาต ๑๘อยางเหลาน ธาต. ๑๐ อยางครงเปนการกาหนดรปแล. แมกรรมฐานนยอมเปนอนตรสใหถงทสด เปนการยาทาย แกภกษรปหนง โดยนยกอนนนแล.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 305 อธบายกามธาต

พงทราบเนอความแหงกามธาตเปนตน โดยนยทตรสไวในกามวตกเปนตน ในเทวธาวตกกสตร. แมในพระอภธรรม กามธาตเปนตน เหลานนทานไดใหพสดารไวแลว โดยนยมอาทวา ธาตเหลานน กามธาตเปนไฉน ?ไดแก ความตรก ความวตก อนประกอบดวยกามดงน. ธาต ๖ แมเหลานน(คอกาม เนกขมมะ พยาบาท อพยาบาท วหงสา อวหงสา) กพงทาใหเตมจานวนดวย ธาต ๑๘ อยางขางตนนนแหละ. เมอจะทาใหเตมจานวนควรทาใหเตมโดยนาออกจากกามธาต. ดงทกลาวมานน ธาต ๑๐ อยางครงในธาต ๑๘ อยาง จงเปนรปปรคคหะแล. แมกรรมฐานนกเปนอนพระองคตรสใหถงทสด เปนการยาทายสาหรบภกษรปหนง โดยนยกอนนนแหละ.

ขนธจดเปนธาต

ในบรรดากามธาตเปนตน ขนธอนเปนกามาวจร ๕ ชอวากามธาต ขนธอนเปนรปาวจร ๕ ชอวา รปธาต ขนธอนเปนอรปาวจร ๔ ชอวา อรป-ธาต. กความพสดารของธาตเหลาน มมาในพระอภธรรม โดยนยเปนตนวาบรรดาธาตเหลานน กามธาตเปนไฉน ? เบองลางทาอเวจนรกใหเปนทสด.ธาต ๓ แมเหลาน กควรทาใหเตมจานวนดวยธาต ๑๘ ขางตนนนแหละ. เมอจะทาใหเตมจานวนควรทาใหเตมจานวนโดยนาออกจากกามธาต. ดงทกลาวมานน ธาต ๑๐ ครงในบรรดาธาต ๑๘ อยางเหลานนจงเปนรปปรคคหะแล. แมกรรมฐานนกเปนอนพระองคตรสใหถงทสด เปนการยาทาย สาหรบภกษรปหนง โดยนยกอนนนแหละ.

สงขตะ - อสงขตะ

บทวา สงขตา แปลวา อนปจจยทงหลายมารวมกนทา. คานเปนชอของขนธ ๕. ทปจจยไมปรงแตง ชอวา อสงขตะ. คานเปนชอของพระ-

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 306นพพาน. ธาตทงสองแมเหลาน กพงทาใหเตมจานวนดวยธาต ๑๘ อยางขาง ตนนนแหละ. เมอจะทาใหเตมจานวนควรทาใหเตมโดยนาออกไปจากสงขต-ธาต. ดงทกลาวมานน ธาต ๑๐ อยางครงโนบรรดาธาต ๑๘ อยางเหลานนจงเปนรปปรคคหะแล. แมกรรมฐานนกเปนอนพระองคตรสใหถงทสดเปนการยาทาย สาหรบภกษรปหนง โดยนยกอนนนแล.

อายตนะภายใน - ภายนอก

บทวา อชฌตตกพาหราน ไดแก ทงภายในและภายนอก. กใน คาน จกษเปนตน จดเปนอายตนะภายใน และรปเปนตน จดเปนอายตนะภายนอก. แมในทนกตรสมรรคกบวปสสนาดวยบทวา ชานาต ปสสต(ยอมร ยอมเหน) ดงน. บทวา อมสม สต อท ดงนเปนตน ไดกลาวไวอยางพสดารแลวในมหาตณหาสงขยสตร.

ฐานะ - โอกาส

บทวา อฏาน ไดแก ปฏเสธเหต. บทวา อนวกาโส ไดแก ปฏเสธปจจย. แมบททงสองกหามเหตดวยกนนนแหละ. อนทจรงเหตทานเรยกวาฐานะ. และโอกาส เพราะเปนทตงแหงผลของตน เพราะผลเปนไปเนองกบเหตนน. บทวา ย แปลวา เหตใด. บทวา ทฏ สมปนโน ไดแก พระโสดาบนอรยสาวกผสมบรณดวยมรรคทฏฐ. บทวา กจ สงขาร ไดแก สงขารอยางใดอยางหนง คอ สงขารอยางหนงในบรรดาสงขารทเปนไปในภม ๔.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 307 บทวา นจจโต อปคจเฉยย คอ พงยดถอวาเทยง. บทวา เนต าน วชชต ไดแก เหตนนไมม คอ จดเขาไมได. บทวา ย ปถชชโน ไดแก เพราะเหตใด ปถชน. บทวา านเมต วชชต ไดแก เหตนนมอย. อธบายวา แทจรงบคคลนนพงยดสงขารอะไร ๆ ในบรรดาสงขารทเปนไปในภม ๓ โดยความเปนของเทยง ดวยสสสตทฏฐ. แมในบทวา กจ สงขาร สขโต เปนตน กพงทราบความหมายโดยนยนวา กสงขารทงหลายอนเปนไปในภมท ๔ (โลกตรภม) ยอมไมเปนอารมณของทฏฐ หรอของอกศลทงหลายอน เหมอนกอนเหลกทรอนระอดวยอานาจความรอนทรอนระอขนเปนตน ยอมไมเปนทตดใจของพวกแมลงวนฉะนน. บทวา สขโต อปคจเฉยย น ตรสหมายเอาความยดถอวาเปนสขดวยอานาจอตตทฏฐ (ความเหนวาเปนตน) อยางนวา อตตาเปนสภาวะทมสขโดยสวนเดยว ไมมโรค เบองหนาแตตายไป ดงนเปนตน. กพระอรยสาวกเขาไปยดถอสงขารอยางหนงวาเปนสข ดวยจตทเปนทฏฐวปปยต เปรยบเหมอนชางตวตกมนถกความเรารอนครอบงา มความเยนเหลออยนอยเพอระงบความเรารอนจงวงเขาอาศยกองคถและเปรยบเหมอนโปกขรพราหมณวงเขาอาศยกองคถฉะนน. ในวาระทวาดวยเรองตน๑ ไมตรสวา สงขารตรสวา ธรรมไร ๆ ดงน เพอจะรวมเอาบญญตมกสณเปนตนเขาไวดวย. แมในทน (คอพระสตรน ) พงทราบความหมายทเนองดวยสงขารอนเปนไปในภม ๔ สาหรบพระอรยสาวก. ทเนองดวยสงขาร อนเปนไปในภม ๓ เทานนสาหรบปถชน. อกอยางหนง ในวาระทงปวง การกาหนดดวยอานาจสงขาร ๑. ฉบบพมาเปน อตตวาเร แปลตามฉบบพมา.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 308ทเปนไปในภม ๓ เทานน ยอมควรแมแกพระอรยสาวกะ จรงอย ปถชน ยอมยดถอสงใด ๆ พระอรยสาวกยอมคลายความยดถอจากสงนน ๆ. กแมปถชนยอมยดถอสงใด ๆ วาเทยง เปนสข เปนอตตา พระอรยสาวกถอเอาสงนน ๆ วาไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ยอมกลบความยดถออนนน.

พระอรยะอาจไมรวาเปนอรยะในชาตตอไป

ในคาวา มาตร เปนตน มอธบายวา หญงผใหกาเนดนนแลทานประสงคเอาวา มารดา ชายผใหกาเนด ทานประสงคเอาวาบดา. และพระขณาสพทเปนมนษย ทานประสงคเอาวา พระอรหนต. ถามวา. กพระอรยสาวก พงปลงชวตคนอนหรอ ? ตอบวา แมขอนนกไมใชฐานะ (ทมได) กถาใคร ๆ จะพงกลาวกะพระอรยสาวกผอยในระหวางภพ (ผยงเวยนวายตายเกด) ทงทไมรวาตนเปนพระอรยสาวก แมอยางนวา กทานจงปลงชวตมดดา มดแดงนแลว ครอบครองความเปนพระเจาจกรพรรดในหองจกรวาลทงหมด ดงนทานจะไมปลงชวตมดดา มดแดงนนเลย. แมถาจะกลาวกะทานอยางนวา ถาทานจกไมฆาสตวน ฉนจกตดศรษะทาน. แตทานจะไมฆาสตวนน. คานทานพดเพอแสดงวา ภาวะของปถชนมโทษมากและเพอแสดงกาลงของพระอรยสาวก. กในขอนมอธบายดงนวา ความเปนปถชนมโทษมาก ตรงทจกกระ-ทาอนนตรยกรรม มการฆามารดาเปนตนได สวนพระอรยสาวกมกาลงมากตรงทไมกระทากรรมเหลาน . บทวา ทฏจตโต แปลวา มจตประทษราย ดวยจตคดจะฆา. บทวา โลหต อปปาเทยย ความวา พงทาพระวรกายทมชวตใหหอพระโลหต แมมาตรวา แมลงวนตวเลก ๆ พอดมได.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 309 บทวา สงฆ ภนเทยย คอ พงทาลายสงฆ ผมสงวาสเสมอกน ตง อยในสมาเดยวกน โดยเหต ๕ ประการ. สมจรงดงทตรสไววา ดกอนอบาลสงฆยอมแตกกนโดยอาการ ๕ คอ โดยกรรม ๑ โดยอทเทส ๑ โดยโวหาร ๑ โดยการสวดประกาศ ๑ โดยการใหจบสลาก ๑ ใน ๕ อยางนน บทวา กมเมน ไดแก กรรม ๔ อยาง อยางใดอยางหนงมอปโลกนกรรมเปนตน. บทวา อทเทเสน ไดแก อทเทสอยางใดอยางหนง ในบรรดาปาตโมกขทเทส ๕. บทวา โวหรนโต ความวา กลาว คอ แสดงเรองททาใหแตกกน๑๘ ประการ มอาทวา แสดงสงทมใชธรรมวาเปนธรรม ตามเหตทใหเกดเรองนน ๆ. บทวา อนสสาวเนน ความวา ดวยการเปลงวาจาประกาศใกลหโดยนยเปนตนวา พวกทานรมใชหรอวา ผมออกบวชจากตระกลสง และเปนพหสต พวกทานควรทาแมความคดใหเกดขนวา ธรรมดาคนอยางผม(หรอ) ควรจะใหถอสตถศาสนนอกธรรมนอกวนย, อเวจนรกเยอกเยนเหมอนปาดอกอบลเขยว สาหรบผมหรอ ? ผมไมกลวอบายหรอ ? บทวา สลากคคาเหน ความวา ดวยการประกาศอยางนน สนบสนนความคดภกษเหลานนทาไมใหหวนกลบมาเปนปกตแลว จงใหจบสลากวา พวกทานจงจบสลากน. กในเรองน กรรมเทานน หรออทเทสเปนสาคญ สวนการกลาว(ชกชวน) การประกาศและการใหจบสลาก เปนวธการเบองตน. เพราะเมอกลาวเนองดวยการแสดงเรอง ๑๘ ประการแลวประกาศเพอทาใหเกดความชอบใจในเรองนน แลวจงใหจบสลาก สงฆยงเปนอน (นบวา) ไมแตกกน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 310แตเมอใด ภกษ ๔ รป หรอเกนกวา จบสลากอยางนนแลว แยกทากรรม หรออเทส เมอนน สงฆยอมชอวาแตกกน. ขอนทวาบคคลผถงพรอมดวยทฏฐอยางน พงทาลายสงฆ ดงน ไมเปนฐานะทจะมได. อนนตรยกรรม ๕มการฆามารดาเปนตน ยอมเปนอนแสดงแลวดวยเหต มประมาณเทาน.

วนจฉยอนนตรยกรรม ๕

เพอจะอธบายอนนตรยกรรมทปถชนทา แตพระอรยสาวกไมทาใหแจมแจง พงทราบวนจฉยโดยกรรม โดยทวารโดยการตงอยชวกป โดยวบาก และโดยสาธารณะ เปนตน____________ วนจฉยโดยกรรม ใน ๕ อยางนน พงทราบวนจฉยโดย กรรม กอน. กในเรองกรรมน เมอบคคลเปนมนษยปลงชวตมารดาหรอบดาผเปนมนษยซงไมเปลยนเพศ กรรมเปนอนนตรยกรรม. บคคลนนคดวา เราจกหามผลของกรรมนนจงสรางสถปทองประมาณเทามหาเจดย ใหเตมจกรวาลทงสนกด ถวายทานแกพระสงฆผนงเตมจกรวาลทงสนกด เทยวไปไมปลอยชายสงฆาฏของพระผมพระภาคพทธเจากด เมอแตกกาย (ทาลายขนธ) ยอมเขาถงนรกเทานน. สวนผใด ตนเองเปนมนษย ปลงชวตมารดาบดาผเปนสตวเดรจฉานหรอตนเองเปนเดรจฉาน ปลงชวตมารดาบดาผเปนมนษย หรอเปนเดยรจฉานเหมอนกน ปลงชวตมารดาบดาผเปนเดยรจฉาน กรรมของผนน ยงไมเปนอนนตรยกรรม แตเปนกรรมหนก ตงอยใกลชดอนนตรยกรรม. แตปญหานทานกลาวเนองดวยสตวผมกาเนดเปนมนษย. ในปญหานนควรกลาว เอฬกจตกกะ สงคามจตกกะ และโจรจตกกะ อธบายวา มนษยฆามารดาบดาทเปนมนษยซงอยในททแพะอย

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 311แมดวยความมงหมายวา เราจะฆาแพะ ยอมตองอนนตรยกรรม. แตฆา แพะดวยความมงหมายวาเปนแพะ หรอดวยความมงหมายวาเปนมารดาบดายอมไมตองอนนตรยกรรม. ฆามารดาบดาดวยความมงหมายวา เปนมารดาบดา ยอมตองอนนตรยกรรมแน. ใน ๒ จตกกะแมทเหลอกมนยดงกลาวน นนแหละ. พงทราบจตกกะเหลานแมในพระอรหนตเหมอนในมารดาบดา. ฆาพระอรหนต ทเปนมนษยเทานน ตองอนนตรยกรรม. ทเปนยกษ (เทวดา) ไมตอง (อนนตรยกรรม). แตกรรมเปนกรรมหนก เชนอนนตรยกรรมเหมอนกน. กสาหรบพระอรหนตทเปนมนษย เมอประหารดวยศสตรา หรอแมใสยาพษ ในเวลายงเปนปถชน ถาทานบรรลพระอรหตแลวตายดวยการกระทาอนนน เปนอรหนตฆาตแน ๆ. สวนทานทถวายในเวลาทานเปนปถชน ซงทานฉนแลวบรรลพระอรหต ทานนนเปนอนใหแกปถชนนนแหละ. ไมมอนนตรยกรรม แกคนผฆาพระอรยบคคลทงหลายทนอกเหนอจากพระอรหนต แตกรรมเปนกรรมหนก เชนเดยวกบอนนตรย-กรรมนนแล. พงทราบวนจฉยใน โลหตปปาทกรรม (กรรมคอการทาพระโลหตใหหอ) ตอไป ชอวาการทาใหหนงขาดดวยความพยายามของคนอน แลวทาใหเลอดออก ไมมแกพระตถาคต เพราะพระองคมพระวรกายไมแตก แตพระโลหตคงอยในทเดยวกนในภายในพระสรระ. แมสะเกดหนทแตกกระเดนไปจากศลาทพระเทวทตกลงลงไป กระทบปลายพระบาทของพระตถาคตพระบาทไดมพระโลหตหออยขางในทเดยว ประหนงถกขวานทบ. เมอพระ-เทวทตทาเชนนน จงจดเปนอนนตรยกรรม. สวนหมอชวกเอามดตดหนงพระบาท ตามทพระตถาคตทรงเหนชอบ นาเลอดเสยออกจากทนน ทาใหทรงพระสาราญ เมอทาอยางนน เปนการกระทาทเปนบญทเดยว.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 312 ถามวา ตอมา เมอพระตถาคตเสดจปรนพพานแลวชนเหลาใด ทาลายเจดย ทาลายตนโพธ ประทษรายพระบรมธาต กรรมอะไรจะเกดแกชนเหลานน ? ตอบวา (การทาเชนนน) เปนกรรมหนก เสมอดวยอนนตรยกรรม.แตการตดกงไมโพธทขนเบยดพระสถปทบรรจพระธาต หรอพระปฏมา ควรทา แมถาพวกนกจบทกงโพธนนถายอจจาระรดพระเจดย กควรตดเหมอนกน. กเจดยทบรรจพระสรรธาตสาคญกวาบรโภคเจดย (เจดยทบรรจเครองใชสอยของพระพทธเจา). แมรากโพธทงอกออกไปทาลายพนท ททงเจดยจะตดทงกควร สวนกงโพธกงใดขนเบยดเรอนโพธ จะตดกงโพธนนเพอรกษาเรอน (โพธ) ไมควร. ดวยวา เรอนมไวเพอตนโพธ ไมใชตนโพธมไวเพอประโยชนแกเรอน แมในเรอนอาสนะกมนยนเหมอนกน. กในเรอนอาสนะใด เขาบรรจพระบรมธาตไว เพอจะรกษาเรอนอาสนะนน จะตดกงโพธเสยกได. เพอการบารงตนโพธจะตดกงทคอมลง หรอท (เนอ) เสยออกไปกควรเหมอนกน. แมบญกได เหมอนในการปฏบตพระสรระของพระผมพระภาคเจา. พงทราบวนจฉยในการทา สงฆเภท ตอไป. ความแตกกน และอนนตรยกรรม ยอมมแกภกษ ผเมอสงฆผอยในสมา ไมประชมกน พาบรษทแยกไป ทาการชกชวน การสวดประกาศ และการใหจบสลากผทากรรม หรอสวดอทเทส. แตเมอภกษทากรรมดวยคดวา ควร เพราะสาคญวาเปนผพรอมเพรยงกน เปนความแตกกนเทานน ไมเปนอนนตรยกรรม.เพราะบรษทหยอนกวา ๙ รป กเหมอนกน (เปนความแตกกน แตไมเปนอนนตรยกรรม) โดยกาหนดอยางตาทสด ในคน ๙ คน คนใดทาลายสงฆได

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 313อนนตรยกรรม ยอมมแกคนนน. สาหรบพวกอธรรมวาทผคลอยตาม ยอม มโทษมาก ผเปนธรรมวาทไมมโทษ. ในการทาลายหมของภกษทง ๙ รปนน (สงฆ ๙ รป) นน (ปรากฏ)พระสตรเปนหลกฐานดงน วา ดกอนอบาล ฝายหนงมภกษ ๔ รป อกฝายหนงม ๘ รป รปท ๙ สวดประกาศใหจบสลากวา นธรรม นวนย นสตถ ศาสน พวกทานจงถอเอาสงน จงชอบใจสงน ดกอนอบาล ความราวรานแหงสงฆ ความแตกแหงสงฆ ยอมมอยางนแล. ดกอนอบาล ความราวรานแหงสงฆ ความแตกแหงสงฆ ยอมมแกภกษจานวน ๙ รปหรอเกนกวา ๙ รปไดดงน. กบรรดาอนนตรยกรรมทง ๕ ประการเหลานน สงฆเภทเปนวจกรรมทเหลอเปนกายกรรม พงทราบวนจฉยโดยกรรม ดวยประการดงนแล.

วนจฉยโดยทวาร

บทวา ทวารโต ความวา กกรรมเหลานทงหมดนนแหละ ยอมตงขนทางกายทวารบาง วจทวารบาง กในเรองน กรรม ๔ ประการ เบองตนถงจะตงขนทางวจทวารดวยอาณตตกประโยค (การสงบงคบ) กใหเกดผลทางกายทวารไดเหมอนกน สงฆเภทแมจะตงขนทางกายทวารของภกษ ผทาการทาลายดวยใชหวแมมอ ใหเกดผลทางวจทวารไดเหมอนกน ในเรองทวาดวยสงฆเภทนพงทราบวนจฉยแมโดยทวาร ดวยประการดงน.

วนจฉยโดยตงอยชวกป

บทวา กปปฏ ตยโต ความวา กในอธการน สงฆเภทเทานนทตงอยชวกป. ดวยวาบคคลทาสงฆเภทในคราวกปเสอมหรอตอนกลางของกป ในเมอกปพนาศไป ยอมพน (จากกรรมได) กแมถาวา พรงนกปเสอมพนาศ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 314ทาสงฆเภทวนน พอพรงนกพน ตกนรกวนเดยวเทานน. แตเหตการณ อยางนไมม. กรรม ๔ ประการทเหลอ เปนอนนตรยกรรมอยางเดยว ไมเปนกรรมทตงอยชวกป. พงทราบวนจฉยโดยการตงอยชวกปในเรองน ดวย ประการฉะน. วนจฉยโดยวปาก

บทวา ปากโต ความวา กบคคลใดทาอนนตรยกรรมเหลาน แมทง๕ ประการ สงฆเภทอยางเดยวยอมใหผลเนองดวยการปฏสนธแกบคคลนน กรรมทเหลอ ยอมนบเขาในขอมอาทอยางนวา "เปนอโหสกรรม แตไมเปนอโหสวบาก "ในเมอไมมการทาสงฆเภท การทาพระโลหตใหหอขนยอมใหผล ในเมอไมมการทาพระโลหตใหหอขน อรหนตฆาตยอมใหผล. และในเมอไมมอรหนตฆาต ถาบดามศล มารดาไมมศล ปตฆาตยอมใหผล หรอบดาไมมศลแตมารดามศลมาตฆาตยอมใหผล เนองดวยการใหปฏสนธ ถามาตาปตฆาตจะใหผลไซรในเมอทานทงสองเปนคนมศลดวยกน หรอเปนคนไมมศลดวยกนมาตฆาตเทานน ยอมใหผลเนองดวยปฏสนธ เพราะมารดาทาสงทตนทาไดยากกบทงมอปการะมากแกพวกลกๆ พงทราบวนจฉยแมโดยวบากในเรองอนน-ตรยกรรมน ดวยประการอยางน.

วนจฉยโดยสาธารณะเปนตน

บทวา สาธารณาทห ความวา อนนตรยกรรม ๔ ประการขอตน ๆเปนกรรมทวไปแกคฤหสถ และบรรพชตแมทงหมด. แตสงฆเภทเปนกรรมเฉพาะภกษผมประการดงตรสไวโดยพระบาลวา "ดกอนอบาล ภกษณทาลายสงฆไมได สกขมานา สามเณร สามเณร อบาสก อบาสกา (เหลาน) กทาลายสงฆไมได. ดกอนอบาล ภกษเหลานน ทเปนปกตตตะมสงวาสเสมอ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 315กนอยในสมาเดยวกน จงจะทาลายสงฆได ดงน (สงฆเภท) ไมเปนกรรม สาหรบคนอน เพราะฉะนน จงเปนเรองไมทวไป (แกคนพวกอน). ดวยอาทศพท (ในบทวา สาธารณาทห) บคคลเหลานนทงหมด ทานประสงคเอาวาเปนผมทกขเวทนา สหรคตดวยทกข และสมปยตดวยโทสะและโมหะ. พงทราบวนจฉยแมโดย (เปนกรรมท) สาธารณะเปนตนในทนอยางนแล.

แกบท อ สตถาร

บทวา อ สตถาร ความวา บคคลผถงพรอมดวยทฏฐ พงยดถออยางนวา พระศาสดาของเราน ไมสามารถทาหนาทของพระศาสดาไดและแมในระหวางภพ จะพงยดถอเจาลทธอนอยางนวา ทานผนเปนศาสดาของเราดงน ขอทกลาวมานน ไมเปนฐานะทจะมได.

เขต ๓

บทวา เอกสสา โลกธาตยา ไดแก หมนโลกธาต. กเขตม ๓เขตคอ ชาตเขต อาณาเขต วสยเขต. ในเขตทงสามนน หมนโลกธาต ชอวา ชาตเขต. เพราะหมนโลกธาตนนยอมไหว ในเวลาพระตถาคตเสดจลงสพระครรภ เสดจออกทรงผนวช ตรสร ประกาศพระธรรมจกร ทรงปลงอายสงขาร และเสดจปรนพพาน. สวนแสนโกฏจกรวาฬ ชออาณาเขต. เพราะอาณา (อานาจ) ของอาฏานาฏยปรตร โมรปรตร ธชคคปรตร รตนปรตรและเมตตาปรตร เปนตน ยอมแผไป ในแสนโกฏจกรวาลน. สวนวสยเขตไมมปรมาณ (คอนบไมได) อนทจรง พระพทธเจาทงหลายจะชอวา ไมมวสยกหามได เพราะพระบาลวา พระญาณมเทาใด สงทควรร กมเทานนสงทควรรมเทาใด พระญาณกมเทานน สงทควรรมพระญาณเปนทสด พระญาณมสงทควรรเปนทสด

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 316 พระพทธเจาไมอบตในจกรวาลอน

ไมมพระสตรทวา "กในเขตทง ๓ เหลาน เวนจกรวาลนแลวพระ-พทธเจาทงหลายยอมเสดจอบตในจกรวาลอน " ดงน มแตพระสตรวา พระ-พทธเจาทงหลายไมเสดจอบตในจกรวาลอน. ปฎก ๓ คอ พระวนยปฎกพระสตตนตปฎก พระอภธรรมปฎก การสงคายนาปฎก ๓ ครง คอการสง-คายนาของพระมหากสสปเถระ การสงคายนาของพระยศเถระ การสงคายนาของพระโมคคลลบตรเถรแล. ในพทธพจนคอ พระไตรปฎกทยกขนสงคาย.นา ๓ ครงเหลาน ไมมสตรวา " พนจกรวาลน พระพทธเจาทงหลายทรงบงเกดขนในจกรวาลอนได " มแตไมทรงบงเกดขน (ในจกรวาลอน). บทวา อปพพ อจรม แปลวา ไมกอนไมหลง. อธบายวา ไมเกดรวมกน คอ เกดกอนหรอภายหลง. กในคานนไมควรเขาใจวา ในกาลกอนเพยงเทาททรงถอปฏสนธในพระครรภพระมารดา จนถงเวลาทประทบนงทโพธบลลงก ดวยทรงอธษฐานวา เรายงไมบรรลพระโพธญาณจกไมลกขน.เพราะทานทาการกาหนดเขตไว ดวยการยงหมนจกรวาลใหหวนไหว ในเพราะการถอปฏสนธของพระโพธสตวนนแล. เปนอนหามการเสดจอบตของพระพทธเจาพระองคอน. ไมควรเขาใจวาในภายหลงตงแตเสดจปรนพพานจนกระทงพระบรมธาตมขนาดเทาเมลดพนธผกกาด ยงประดษฐานอย. เพราะเมอพระบรมธาตยงดารงอย พระพทธเจาทงหลายยอมเปนอนยงอยทเดยว. เพราะฉะนน ในระหวางเวลาดงกลาวน ยอมเปนอนหามการเสดจอบตแหงพระ-พทธเจาพระองคอนอยางเดดขาด. แตเมอพระบรมธาตเสดจปรนพพานแลวไมหามการเสดจอบตแหงพระพทธเจาพระองคอน. อนตรธาน ๓ เพราะชอวา อนตรธานม ๓ อยาง คอ ปรยตอนตรธาน ปฏ-เวธอนตรธาน ปฏบตอนตรธาน. ในอนตรธาน ๓ นน ปฎก ๓ ซงวา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 317ปรยต. การแทงตลอดสจจะ ชอวา ปฏเวธ. ปฏปทา (เครองดาเนน) ชอ วา ปฏบต. ใน ๓ อยางนน ปฏเวธและปฏบต มบาง ไมมบาง. เพราะภกษทงหลายผทรงปฏเวธ ยอมมมากในกาลครงเดยว เปนอนชนวแสดงไดชดเจนวา ภกษนเปนปถชน. ขนชอวา ภกษผเปนปถชน ไมใชจะมไดครงเดยวในทวปนเทานน. แมผบาเพญการปฏบตทงหลาย บางคราวมมาก บางคราวกมนอย. ดวยเหตน ปฏเวธและปฏบตจงชอวามบาง ไมมบาง. แตวาปรยต(ถอวา) เปนสาคญของการดารงอยแหงพระศาสนา. พระผเปนบณฑต ไดศกษาพระไตรปฎกแลว ยอมบาเพญปฏเวธและปฏบตใหบรบรณ. พระบรมโพธสตวของพวกเราทาอภญญา ๕ และสมาบต ๗ ใหเกดในสานกของ อาฬารดาบส แลวถามถงบรกรรม เนว-สญญานาสญญายตนสมาบต ทาน อาฬารดาบส บอกวาไมร. ตอแตนนพระองคจงไดเสดจไปยงสานกของ อทกดาบส เทยบเคยงคณพเศษทไดบรรลแลว (กบทาน) ไดเรยนถามถงการบรกรรม เนวสญญานาสญญา-ยตนสมาบต ทานดาบสกบอกให. ในลาดบแหงคาพดของทานดาบสนนเองพระบรมโพธสตวกทา เนวสญญานาสญญายตนฌาน นนใหสาเรจ ฉนใดภกษผมปญญากฉนนนเหมอนกน ศกษาปรยตแลวยอมทาปฏเวธและปฏบตแมทงสองประการใหบรบรณได. เพราะฉะนน เมอปรยตยงดารงอย พระศาสนายอมเปนอนตงอย.

อธบายปรยตอนตรธาน

กเมอใด ปรยต นนอนตรธานหายไป เมอนน พระอภธรรม จกเสอมกอน. ในพระอภธรรมนน คมภรปฏฐาน จะอนตรธานกอนกวาทก

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 318คมภร. คมภรธรรมสงคหะ อนตรธานหายไปภายหลง โดยลาดบ. เมอ พระอภธรรมปฎกอนตรธานหายไปแลว แมปฎกทงสองยงคงดารงอย พระ-ศาสนายอมเปนอนตงอยได. ในปฎกเหลานน เมอ พระสตตนตปฎก จะอนตรธานหายไป องคตตรนกาย ยอมอนตรธานหายไปกอน เรมแตเอกาทสกนบาต จนถง เอกกนบาต. ตอจากนน สงยตตนกาย ยอมอนตรธานหายไป เรมแต จกกเปยยาลสตร จนถง โอฆตรณสตร.ตอจากนน มชฌมนกายยอมอนตรธานหายไป เรมแต อนทรยภาวนาสตรจนถง มลปรยายสตร. ตอจากนนทฆนกายยอมอนตรธานหายไป เรมแตทสตตรสตร จนถง พรหมชาลสตร. ปจฉาคาถา (คอคาถาทเปนคาถาม) คาถาเดยวบาง สองคาถาบาง ยงอยไปเปนระยะเวลานาน แตไมอาจทรงพระศาสนาไวไดเหมอน สพพยปจฉา๑ และ อาฬวกปจฉา. ไดยนวาระหวางกาลทงหลายเหลาน อนมในกาลพระกสสปพทธเจา ไมอาจดารงพระ-ศาสนาไวได. กเมอปฎกทงสองแมอนตรธานไปแลว แตเมอพระวนยปฎกยงคงดารงอย พระศาสนายอมตงอย เมอปรวารและขนธกะทงหลายอนตรธานไปแลว เมออภโตวภงค ยงดารงอย พระศาสนากยอมเปนอนตงอย. เมออภโตวภงค อนตรธานไปแลว มาตกาแมยงดารงอย พระศาสนายอมเปนอนตงอยได. เมอมาตกา อนตรธานไปแลว ปาตโมกข การบรรพชาและอปสมบท จกดารงอย พระศาสนายอมตงอย. เพศ (สมณะ) ยงดาเนนไปไดระยะกาลยาวนาน. กวงศของสมณะผครองผาขาว ไมอาจดารงพระศาสนาไวได จาเดมแตสมยของพระกสสปพทธเจา. พระศาสนายอมชอวาเปนอนเสอม จาเดมแตคนสดทายทแทงตลอดสจจะ และคนสดทายททาลายศล.จาเดมแตนน ไมหามการเสดจอบตแหงพระพทธเจาพระองคอนแล.๑. พมา--สภยปจฉา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 319 ปรนพพาน ๓

ชอวา ปรนพพานม ๓ คอ กเลสปรนพพาน ขนธปรนพพาน ธาตปรนพพาน. ในปรนพพาน ๓ อยางนน กเลสปรนพพานไดมแลวณ โพธบลลงก ขนธปรนพพานไดมแลว ณ เมองกสนารา ธาตปร-นพพาน จกมในอนาคต.

พระธาตเสดจมาชมนมกน

ไดยนวา ในคราวพระศาสนาจะเสอม พระธาตทงหลายจะเสดจชมนมกนทเกาะลงกาน แลวเสดจไปยงมหาเจดย จากมหาเจดยเสดจไปยงราชายตนเจดย ในนาคทวป จากราชายตนเจดย เสดจไปยงมหาโพธ-บลลงก. พระธาตทงหลาย จากนาคพภพกด จากเทวโลกกด จากพรหม-โลกกด จกเสดจไปยงมหาโพธบลลงกเทานน. พระธาตแมขนาดเมลดพนธผกกาด. จกไมหายไปในระหวาง ๆ กาล. พระธาตทงหมด (จะรวม)เปนกองอยทมหาโพธบลลงก เปนแทงเดยวกนเหมอนแทงทองคาเปลงพระฉพพรรณรงส (รสมมส ๖ ประการ) พระฉพพรรณรงสทงหลายนนจกแผไปทวหมนโลกธาต. แตนน เทวดาทงหลายในหมนจกรวาฬ จกประชมกนแสดงความการณยอยางใหญ ยงกวาในวนเสดจปรนพพานของพระทศพล-วา วนนพระศาสดาจะเสดจปรนพพาน วนนพระศาสนาจะเสอม นเปนการเหนครงสดทายของพวกเรา ณ กาลน. เวนพระอนาคาม และพระ-ขณาสพ พวกทเหลอไมอาจดารงอยตามสภาวะของตนได. เตโชธาตลกขนในพระธาตทงหลายแลวพลงขนไปจนถงพรหมโลก. เมอพระธาตแมมประมาณเทาเมลดพนธผกกาดยงมอย กจกมเปลวเพลงตดอยเปลวหนง เมอพระธาต ทงหลายหมดไป เปลวเพลงกมอดหมดไป. เมอพระธาตทงหลายแสดงอานภาพ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 320ใหญอยางนแลวอนตรธานหายไป. พระศาสนาชอวาเปนอนอนตรธานไป. พระศาสนาชอวาเปนของอศจรรย ตราบเทาทยงไมอนตรธานไปอยางน. ขอทพระพทธเจาทงหลายเสดจอบตไมกอนไมหลงกนอยางนนน ไมเปนฐานะทจะมได.

เหตทพระพทธเจาไมอบตพรอมกน

กเพราะเหตไร ? จงไมอบตไมกอนไมหลงกน ? เพราะไมนาอศจรรย. เพราะพระพทธเจาทงหลาย เปนอจฉรยมนษย. สมดงทตรสไววาภกษทงหลาย บคคลผเปนเอก เมออบตขนในโลก ยอมเปนมนษย อศจรรยอบตขน บคคลผเปนเอกคอใคร ? คอ พระตถาคต-อรหนตสมมาสมพทธเจา. กถา พระพทธเจา ๒ พระองค ๔ พระองค ๘ พระองค หรอ ๑๖พระองคเสดจอบตขนรวมกน ไมพงเปนผนาอศจรรย. เพราะลาภสกการะแมของเจดย ๒ องคในวหารเดยวกน ยอมไมเปนของโอฬาร. แมภกษทงหลายกไมเปนผนาอศจรรย เพราะมมาก. แมพระพทธเจาทงหลายพงเปนอยางนน เพราะฉะนน จงไมเสดจอบต. อนง ทไมเสดจอบต (พรอมกน) เพราะพระธรรมเทศนาของพระ-องค ไมมแปลกกน. ดวยวาพระพทธเจาพระองคหนง ทรงแสดงธรรมใดตางโดยสตปฏฐานเปนตน แมพระพทธเจาพระองคอน เสดจอบตแลว กพงทรงแสดงธรรมนนเหมอนกน เพราะเหตนน จงไมนาอศจรรย. แตเมอพระพทธเจาพระองคเดยวทรงแสดงธรรม แมเทศนากเปนของอศจรรย อนง พระธรรมเทศนาจะเปนของอศจรรย เพราะไมมการขดแยงกน. กเมอพระพทธเจาเสดจอบตขนหลายพระองค สาวกจะพงววาทกนวา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 321พระพทธเจาของพวกเรานาเลอมใส พระพทธเจาของพวกเราพระสรเสยงไพเราะ มบญ. เหมอนพวกศษยของอาจารยหลายคน แมเพราะเหตนนจง ไมเสดจอบตขนอยางนน. อกอยางหนง เหตการณน พระนาคเสนถกพระเจา มลนทตรสถาม ไดขยายความพสดารไวแลว สมจรงดงททานกลาวไววา:- พระยามลนท ตรสถามวา ขาแตพระคณเจานาคเสน ในเรองพระพทธเจาหลายพระองคนน แมพระผมพระภาคเจากไดตรสคานไววาภกษทงหลาย ขอนไมใชฐานะ ไมใชโอกาส คอ ขอทพระอรหนต-สมมาสมพทธเจา ๒ พระองค เสดจอบต ไมกอนไมหลงกนในโลกธาตเดยวกนนน มใชฐานะทจะมได ทานนาคเสน อนง เมอจะทรงแสดงธรรม พระตถาคตแมทกพระองคกจะทรงแสดงโพธปกขยธรรม ๓๗ประการ เมอจะตรสกจะตรสอรยสจ ๔ เมอจะใหศกษากจะทรงใหศกษาในสกขา ๓ และเมอจะทรงสงสอน กจะทรงสงสอนการปฏบตเพอความไมประมาท ขาแตพระคณเจานาคเสน ถาวา พระพทธเจาแมทกพระองคมอทเทสอยางเดยวกน มกถาอยางเดยวกน มสกขาบทอยางเดยวกน มอนสนธอยางเดยวกน เพราะเหตไร พระตถาคต ๒ พระองค จงไมเสดจอบตในคราวเดยวกน เพราะการเสดจอบตขนของพระพทธเจาแมพระองคเดยว โลกนกจะเกดแสงสวาง ถาจะพงมพระพทธเจาองคท ๒ โลกนกจะพงมแสงสวางยงกวาประมาณ ดวยพระรศมของพระพทธเจา ๒ พระองคและพระตถาคต ๒ พระองค เมอจะตรสสอน กจะตรสสอนไดงาย เมอจะทรงอนสาสน กทรงอนสาสนไดงาย ขอพระคณเจาจงชแจงเหตในขอนน ใหโยมฟงใหหายสงสยดวยเถด. พระนาคเสน ถวายวสชนาวา มหาบพตร หมนโลกธาตน รองรบพระพทธเจาองคเดยว รองรบพระคณของพระตถาคตพระองคเดยวเทานน

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 322ถาพระพทธเจาองคท ๒ จะพงอบตขน. โลกธาตนจะพงรองรบไมได จะพง หวนไหวนอมโนม พลกกระจาย แตกทาลายไปเขาถงการตงอยไมได มหา-บพตร เรอบนทกคนไดคนเดยว เมอคนผเดยวขน เรอนนพงใชการได ถาคนท ๒ ลงมา เขาม อาย วรรณ วย ขนาดผอม อวน มอวยวะนอยใหญทกอยาง เหมอนคนแรกนน คนผนนพงขนเรอลานน มหาบพตร เรอลานนจะรบคนแมทงสองไวไดหรอหนอ ? รบไมไดดอกพระคณเจา เรอลานนจะตองโคลง นอมโนม ควากระจาย แตกทาลายไป เขาถงการลอยลาอยไมได พงจมนาไป ฉนใดฉนนนเหมอนกนแล มหาบพตร หมนโลกธาตนรองรบพระพทธเจาไดพระองคเดยว รองรบพระคณของพระตถาคตไดพระองคเดยวเทานน ถาวาพระ-พทธเจาองคท ๒ พงอบตขน หมนโลกธาตจะพงรองรบไวไมไดพงหวนไหวนอมโนม พลกกระจาย แตก ทาลายไป เขาถงความตงอยไมได อกอยาง หนง มหาบพตร เหมอนอยางวา คนบรโภคอาหารเตมท จนถงคอพอแกความตองการ ตอแตนน เขาจะอม เตมท โงกงวงตลอดเวลา เปนเหมอนทอนไมทแขงทอ. เขาพงบรโภคอาหารมประมาณเทานนอกครง มหาบพตรคนผนนจะพงมความสขหรอหนอ ? ไมมเลย พระคณเจา เขาบรโภคอกครงเดยว กจะตองตาย ฉนนนเหมอนกนแล มหาบพตร หมนโลกธาตนรองรบพระพทธเจา พระองคเดยว ฯลฯ พงเขาถงการตงอยไมได. พระคณเจานาคเสน ดวยการแบกธรรมอนยงไว แผนดนจะไหวไดอยางไร ? ขอถวายพระพร มหาบพตร ในขอน (ขออปมาดวย) เกวยน ๒ เลม(บรรทก) เตมดวยรตนะจนถงเสมอปาก จะเอารตนะจากเกวยนเลมหนงไป

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 323เกลยใสในเกวยนอกเลมหนง มหาบพตร เกวยนเลมนนจะพงรองรบรตนะ ของเกวยนทงสองเลมไดแลหรอ ? ไมไดเลย พระคณเจา แมดมของเกวยนเลมนนกจะคลอน แมกากจะแตก แมกงกจะหลดตกไป แมเพลากจะหก. ขอถวายพระพร มหาบพตร เกวยนหกเพราะการ (ทบรรทก) รตนะเกนไปใชหรอไม ? ถกแลวพระคณเจา ขอถวายพระพร มหาบพตร (ขอนฉนใด) แผนดนกฉนนนเหมอนกน หวนไหวเพราะภาระคอธรรมอนยง. ขอถวายพระพร มหาบพตร อกอยางหนง ขอพระองคจงทรงสดบเหตการณน อนเปนทรวมการแสดงพระกาลงของพระสมมาสมพทธเจา(และ) เหตการณแมอยางอนทนาสนใจในขอนน ทเปนเหตใหพระสมมา-สมพทธเจา ๒ องคไมอบตคราวเดยวกน มหาบพตร ถาพระสมมาสม-พทธเจา ๒ พระองคจะพงอบตในคราวเดยวกนไซร ความววาทกนจะพงเกดแกบรษท สาวกจะเกดเปน ๒ ฝายวา พระพทธเจาของพวกทาน พระพทธ-เจาของพวกเรา ขอพระองคจงสดบเหตการณขอแรกน ทเปนเหตไมใหพระสมมาสมพทธเจา ๒ พระองคอบตขนในคราวเดยวกน. ขอพระองคจงสดบเหตการณแมขออนยงไปกวาน ทเปนเหตไมให พระสมมาสม-พทธเจา ๒ พระองคอบตขนในคราวเดยวกน. ขอถวายพระพร มหาบพตรถาพระสมมาสมพทธเจา ๒ พระองค พงอบตขนในคราวเดยวกนไซรคาทวา พระพทธเจาผเลศ กจะพงผดไป คาทวา พระพทธเจาผเจรญทสด ทวาพระพทธเจาผวเศษสด ทวาพระพทธเจาผสงสด ทวาพระ-พทธเจาผประเสรฐ ทวาพระพทธเจาไมมผเสมอ ทวาพระพทธเจาหาผ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 324เสมอเหมอนมได ทวาพระพทธเจาผไมมผเปรยบเทยบ. ทวาพระพทธ- เจาไมมผเทยมทน ทวาพระพทธเจาหาผเปรยบมได พงเปนคาผดไป ขอถวายพระพร มหาบพตร ขอพระองคจงรบเหตการณแมนแล โดยความหมายอนเปนเหตไมใหพระสมมาสมพทธเจา ๒ พระองค อบตขนในคราวเดยวกน. อกอยางหนง ขอถวายพระพร มหาบพตร ขอทพระสมมาสมพทธเจาพระองคเดยวเทานน อบตขนในโลกน เปนสภาวปกตของพระพทธเจาทงหลายเพราะเหตไร ? เพราะพระคณของพระสพพญพทธเจาทงหลายเปนเหตการณใหญหลวง. ขอถวายพระพร มหาบพตร สงทเปนของใหญแมอยางอน ยอมมเพยงสงเดยวเทานน แผนดนใหญมแผนดนเดยวเทานนสาครใหญมสาครเดยวเทานน ขนเขาสเนรใหญประเสรฐสดกมลกเดยวเทานนอากาศใหญ (กวาง) กมแหงเดยวเทานน ทาวสกกะใหญกมองคเดยวเทานน พระพรหมใหญกมองคเดยวเทานน พระตถาคตอรหนตสมมา-สมพทธเจาผยงใหญกมพระองคเดยวเทานน ทานเหลานนอบตขนในทใดคนเหลาอนยอมไมมโอกาสในทนน เพราะเหตนน พระตถาคตอรหนต-สมมาสมพทธเจา พระองคเดยวเทานนอบตขนในโลก. พระคณเจานาคเสนปญหาพรอมทงเหตการณ (ทนามา) เปรยบเทยบ ทานกลาวไดดมาก.

เหตทพระเจาจกรพรรดไมอบตรวมกน

บทวา เอกสสา โลกธาตยา ไดแก ในจกรวาลเดยว กหมนจกรวาลแมจะถอเอาดวยบทนในตอนตน กควรทจะกาหนดเอาจกรวาลเดยวเทานน เพราะวา พระพทธเจาทงหลายเมอจะอบตขนยอมอบตขนในจกรวาลนเทานน กเมอหามสถานททเสดจอบตยอมเปนอนหามเดดขาดวาพระพทธเจาทงหลาย ไมเสดจอบตในจกรวาลอนนอกจากจกรวาลน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 325 ในบทวา อปพพ อจรม น มความหมายวา ไมกอน (คอ) ไม กอนแตความปรากฏขนแหงจกรรตนะ ไมหลง (คอ) ไมหลงจากจกรรตนะ นนอนตรธาน ในขอทวาไมกอน ไมหลงนน จกรรตนะยอมอนตรธานไปโดยสวน ๒ คอ โดยพระเจาจกรพรรดเสดจสวรรคต หรอโดยเสดจออกทรงผนวช กแหละจกรรตนะนน เมอจะอนตรธาน ยอมอนตรธานไปในวนท ๗ แตการเสดจสวรรคต หรอแตการเสดจออกทรงผนวช ตอแตนนไมหามการปรากฏขนแหงพระเจาจกรพรรด ถามวา กเพราะเหตไร พระเจาจกรพรรด ๒ พระองคจงไมทรงอบตขนในจกรวาลเดยวกน. ตอบวา เพราะจะตดการววาท เพราะจะใหเปนความอศจรรย และเพราะจกรรตนะมอานภาพมาก. กเมอ พระเจาจกรพรรด ๒ องค อบตขน การววาทกจะพงเกดขนวา พระราชาของพวกเราใหญ พระราชาของพวกเรากใหญ. ในทวปหนงม พระเจาจกรพรรด (อก) ทวปหนงกม พระเจาจกรพรรด ดงนนจะพงไมเปนของอศจรรย และอานภาพอนยงใหญของจกรรตนะอนสามารถมอบใหซงความเปนใหญในทวปใหญทง ๔ มทวปนอยสองพนเปนบรวารกจะหมดคณคา พระเจาจกรพรรด ๒ พระองค กยอมไมอบตขนในจกร-วาลเดยวกน กเพราะจะตดการววาทกน เพราะไมเปนความอศจรรย และเพราะจกรรตนะมอานภาพมาก ดวยประการดงน.

หญงเปนพระพทธเจาไมได

ในคานวา ย อตถ อรห อสส สมมาสมพทโธ (ขอทหญงพงเปน พระอรหนตสมมาสมพทธเจา) ดงน ความเปนพระพทธเจา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 326ทสามารถยงคณคอสพพญใหเกดขนแลวไดโลกตระขอยกไวกอน แมเพยง การตงปณธานกยอมไมสาเรจแกสตร. บญญาภนหารจะสาเรจได เพราะรวมเหต ๘ ประการ คอความเปนมนษย ความถงพรอมดวยเพศ (ชาย) ๑ เหต (มโนปณธาน) ๑ การไดพบเหนพระศาสดา ๑ การบรรพชา ๑ ความถงพรอมดวยคณ ๑ อธการ (คอสกการะอนยงใหญ) ๑ ความพอใจ(ในพระโพธญาณ) ๑ เหตทกลาวมานแหละ เปนเหตแหงปณธานสมบต. เมอสตรไมสามารถเพอยงแมปณธานใหสาเรจได ดวยประการดงกลาว ความเปนพระ พทธเจาจะมมาแตไหนเพราะเหตนนจงตรสวา ขอทหญงพงเปนพระอรหนต-สมมาสมพทธเจานน มใชฐานะ มใชโอกาส. กการสงสมบญใหบรบรณดวยอาการทงปวง จะใหเกดอตภาพทบรบรณดวยอาการทงปวงนนแหละเพราะเหตนน บรษเทานน เปนพระอรหนตสมมาสมพทธเจา.

หญงเปนพระเจาจกรพรรดไมได

แมในบทเปนตนวา ย อตถ ราชา อสส จกกวตต (ขอทหญงพงเปนพระเจาจกรพรรด) ดงน มอธบายวา เพราะเหตทลกษณะทงหลายของหญงไมบรบรณโดยไมมของลบทจะเกบไวในฝก เปนตน ความพรงพรอมดวยรตนะ ๓ ประการ ไมสมบรณ เพราะไมมอตถรตนะ (คอนางแกว) และไมมอตภาพทยงใหญกวามนษยทงหลาย เพราะเหตนน จงตรสวา ขอทหญงพงเปนพระเจาจกรพรรดนนมใชฐานะ มใชโอกาสทจะมได. และเพราะฐานะ ๓ ประการ มความเปนทาวสกกะเปนตน เปนฐานะสงสด แตเพศหญงเปนเพศตา เพราะเหตนน แมฐานะทหญงจะเปนทาว-สกกะเปนตน กเปนอนระงบไป.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 327 ไมมเพศหญงเพศชายในพรหมโลก

ถามวา แมเพศหญงไมมในพรหมโลกฉนใด ถงเพศชายกฉนนนในพรหมโลกกไมม เพราะฉะนน ไมพงพดวา ขอทบรษพงเปนพระพรหมนนเปนฐานะทจะมได มใชหรอ ตอบวา ไมใชไมควรพด. เพราะผชายในโลกนเกดในพรหมโลกนน. เพราะคาวา ความเปนพรหม หมายเอาทาวมหาพรหม. กหญงบาเพญฌานในโลกนแลวตายไป ยอมเขาถงความเปนสหายของพรหมปารสชชา(บรษทบรวารของพระพรหม) ไมถงทาวมหาพรหม. สวนบรษไมควรกลาววา ไมเกดในชนมหาพรหม. และในพรหมโลกน แมเมอไมมเพศทงสองพรหมทงหลายกมสณฐานเปนบรษอยางเดยว ไมมสณฐานเปนหญง เพราะฉะนน คานนจงเปนอนกลาวดแลว.

กายทจรต กายสจรต

ในบทวา กายทจจรตสส เปนตน มอธบายวา พชสะเดาและพชบวบขมเปนตน ยอมไมใหเกดผลมรสหวาน มแตจะใชเกดผลทมรสไมหวานไมนาชอบใจ อยางเดยว ฉนใด กายทจรตเปนตนกฉนนน ยอมไมยงผลดใหเกดขน ยอมยงผลไมด ใหเกดขนอยางเดยว พชออยและพชขาวสาลเปนตน ยอมยงมผลมรสหวานรสอรอยอยางเดยวใหเกดขน หาไดยงผลท ไมนายนด เผดรอน ไมหวาน ใหเกดขนไม ฉนใด กายสจรตเปนตนยอมยงผลทดทงนนใหเกดขน หาไดยงผลทไมนายนด เผดรอน ไมด ใหเกดขนไม สมจรงดงทตรสไววา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 328 หวานพชเชนใด ยอมนาผลเชนนนมา ทาดไดด และทาชวกไดชว. เพราะเหตนน จงตรสคามอาทวา ขอทบคคลผพรงพรอมดวยกาย-ทจรต ตายแลวจะเขาถงสคตคอโลกสวรรคนน มใชฐานะ มใชโอกาส.

สมงค ๕

บทวา สมงค ในบทวา กายทจจรตสมงค เปนตน ความวาความพรอมเพรยงม ๕ อยาง คอ ความพรอมเพรยงแหงการประมวลมา ๑ ความพรอมเพรยงแหงเจตนา ๑ ความพรอมเพรยงแหงกรรม ๑ความพรอมเพรยงแหงวบาก ๑ ความพรอมเพรยงแหงการปรากฏขน ๑ ในความพรอมเพรยง ๕ อยางนน ความพรอมเพรยงในขณะประมวลกศลกรรมและอกศลกรรมมา ทานเรยกวา ความพรอมเพรยงแหงการประมวลมา ความพรอมเพรยงแหงเจตนา กเหมอนกน. กสตวทงหมดทานเรยกวาผพรอมเพรยงดวยกรรม เพราะหมายเอากรรมทเหมาะแกวบากทไดสะสมไวในชาตกอน ตราบเทาทยงไมบรรลพระ-อรหต. นชอวา ความพรอมเพรยงแหงกรรม. ความพรอมเพรยงแหงวบาก พงทราบในขณะแหงวบากเทานน. กตราบเทาทสตวทงหลายยงไมบรรลพระอรหต นมตของการเกดขนยอมปรากฏอยางน คอ สาหรบสตวทงหลายผเคลอนจากภพนนกอน นรกยอมปรากฏ โดยอาการปรากฏมเปลวไฟและโลหกมภเปนตน ทองมารดายอมปรากฏสาหรบเหลาสตวผจะเขาถงความเปน "คพภเสยยกสตว" เทวโลกยอมปรากฏโดยอาการปรากฏแหงตนกลปพฤกษและวมานเปนตน สาหรบสตวผจะบงเกดใน

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 329เทวโลก. ดงกลาวมานน ชอวา ความพรอมเพรยงแหงการปรากฏ เพราะสตวเหลานนยงไมพนการปรากฏแหงนมตของการเกดน. ความพรอมเพรยงแหงการปรากฏนนยอมเปลยนได แตความพรอมเพรยงทเหลอเปลยนไมได. เพราะเมอนรกแมปรากฏแลว เทวโลกกยอมปรากฏได เมอเทวโลกแมปรากฏแลว นรกกยอมปรากฏได. เมอมนษยโลกแมปรากฏแลว กาเนดเดยรจฉานกยอมปรากฏได และเมอกาเนดเดยรจฉานแมปรากฏแลว มนษยโลกกยอมปรากฏไดเหมอนกน ในขอทกลาวนน มเรองดงตอไปนเปนตวอยาง

ตวอยางนมตปรากฏ

ไดยนวา ในอเจลวหาร ใกลเคยงเชงเขาโสภณ มพระธรรมกถกรปหนง ชอพระโสณเถระ โยมผชายของทานเปนนายพรานสนข (อาศยสนขลาเนอ) พระเถระหามโยม เมอไมอาจจะใหตงอยในศลสงวรได จงคดวาคนแก๑ อยาไดฉบหายเสยเลย จงใหโยมบดาบวชทงทไมอยากบวช ในกาลเปนคนแก. เมอโยมบดานอนบนเตยงคนไข นรกกปรากฏขน. (คอ) สนขทง-หลายตวใหญๆ มาจากเชงเขาโสณะ ลอมทานไว ทาทเหมอนจะกด. ทานกลวตอมหาภยจงกลาววา พอโสณะหามท พอโสณะหามท. พระโสณเถระถามวา อะไรครบหลวงพอ. ทานกลาววา ทานไมเหนหรอ แลวจงบอกเรองราวนน. พระโสณะเถระคดวา บดาของคนเชนเราจกเกดในนรกไดอยางไรเลา เราจกชวยทาน แลวจงใหพวกสามเณรไปนาดอกไมนานาชนดมาให๑. บาล เปน วราโก แตบางแหงเปน ชรโก แปลตามคาหลง

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 330ตกแตงเครองลาดพนสาหรบบชาและอาสนะสาหรบบชาทลานเจดยและลานโพธ แลวเอาเตยงหามหลวงพอไปยงลานเจดย ใหนงบนเตยงแลวกลาววา หลวงพอขอรบ บชานจดไวเพอหลวงพอ บชานจดไวเพอหลวงพอ ขอใหหลวงพอกลาววา ขาแตพระผมพระภาคเจา นเปนทคคตบรรณาการ. ของขาพระ-องค ดงนแลว ขอถวายบงคมพระผมพระภาคเจา แลวทาจตใหเสอมใส.มหาเถระนนเหนเครองบชาแลวจงทาอยางนน ทาจตใหเลอมใสแลว ทนใดนนเทวโลกปรากฏขนแกทาน สวนนนทวน สวนจตรลดาวน สวนมสสกวน สวนปารสกวน และวมานทงหลาย และเหลานางฟาฟอนราไดเปนเหมอนประดษฐานลอมทานไว. ทานกลาววา หลกไปเถดโสณะ หลกไปเถดโสณะ. นอะไรกนหลวงพอ. หญงเหลาน คอ โยมผหญงของคณ กาลงมา. พระเถระคดวา สวรรคปรากฏแกหลวงพอแลว. พงทราบวา ความพรอมเพรยงแหงการปรากฏขนยอมเปลยนไปไดอยางน ในความพรอมเพรยงเหลาน ในทน ทานกลาวคาเปนตนวา "ความพรอมเพรยงแหงกายทจรต" ดงน ดวยอานาจแหงอายหนสมงคเจตนาสมงค และกมมสมงค. บทวา เอว วตเต อายสมา อานนโท ความวา เมอพระผมพระ-ภาคเจาตรสสตรนอยางนแลว พระเถระคดวา พระผมพระภาคเจา ทรงประมวลสตรทงหมดมาตงแตตน กระทาใหงดงามอยางนแลว มไดทรงตงชอของพระสตรททรงแสดงไว เอาเถด เราจกขอใหทรงตงชอของพระสตรน ดงนจงไดกราบทลคานนกบพระผมพระภาคเจา.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 331 ในบทเปนตนวา ตสมาตห ตว มการประกอบความหมาย ดงตอ ไปน. ดกอน อานนท เพราะเหตทเราตถาคตจาแนกธาตไวมากในธรรมบรรยายนอยางนวา ดกอน อานนท ธาตเหลาน ๑๘ ประการแล ดกอนอานนท ธาตเหลาน ๖ ประการ ดงน เพราะเหตนนแล เธอจงทรงจาธรรมบรรยายนวา พหธาตกสตร กได. กเพราะเหตทในธรรมบรรยายนเราตถาคตจาแนกปรวฏ (การเวยนรอบ) ๔ ประการ เนองดวยธาต อายตนะปฏจจสมปบาท และฐานาฐานะ เพราะฉะนน เธอจงทรงจาธรรมบรรยายนนวา จตปรวฏฏสตร กได แลเพราะเหตทขอความมธาตเปนตนเหลานยอมปรากฏแกผดธรรมบรรยายน เหมอนเงาหนาปรากฏแกผสองกระจกเพราะฉะนน เธอจงทรงจาธรรมบรรยายนนวา ธรรมาทาสสตร กได อนงเพราะเหตทพระโยคเหยยบยาเสนาคอกเลส เรยนเอาวปสสนาตามทกลาวไวในสตรน แลวยายกเลสทงหลายถอเอาชยชนะคอพระอรหตใหแกตนได เหมอนทหารทงหลายผจะปราบเสนาฝายตรงขาม ลนกลองศกวงเขาใสกองทพฝายอนเขาประจญบาน ควาเอาชยดวยตวเอง ฉะนน เพราะเหตนน เธอจงทรงจาธรรมบรรยายนนวา ชออมตทนทภสตร กได. และเพราะเหตท ทหารในสงครามถออาวธ ๕ ประการ กาจดกองทพฝายอนไดชยชนะ ฉนใด แมพระโยคทงหลายกฉนนน ถออาวธคอวปสสนาดงกลาวไวในสตรน ถอเอาชยคอพระอรหตไวได เพราะเหตนน เธอจงทรงจาธรรมบรรยายนนไววา ชออนตตรสงคามวชยสตร กไดแล. จบ อรรถกถาพหธาตกสตรท ๕

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 332 ๖. อสคลสตร

วาดวยเหตทเรยกชอภเขาอสคล

[๒๔๗] ขาพเจาไดสดบมาอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจา ประทบอยทภเขาอสคล กรงราชคฤห สมยนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายวา ด กอนภกษทงหลาย ภกษเหลานนทลรบพระพทธดารสแลว. [๒๔๘] พระผมพระภาคเจาตรสถามดงนวา ดกอนภกษทงหลายบรรดาเราทงหลายน พวกเธอแลเหนภเขาเวภาระนนหรอไม ? ภกษเหลานนทลวา เหน พระเจาขา. พ. ดกอนภกษทงหลาย ภเขาเวภาระนนแล มชอเปนอยางหนงมบญญตเปนอกอยางหนง ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอแลเหนภเขาปณฑวะนนหรอไม ? ภ. เหน พระเจาขา. พ. ดกอนภกษทงหลาย แมภเขาปณฑวะนนแล กมชอเปนอยางหนง มบญญตเปนอยางหนง ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอแลเหนภเขาเว-ปลละนนหรอไม ? ภ. เหน พระเจาขา. พ. ดกอนภกษทงหลาย แมภเขาเวปลละนนแล กมชอเปนอยางหนง มบญญตเปนอกอยางหนง ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอแลเหนภเขาคชฌกฏนนหรอไม ? ภ. เหน พระเจาขา. พ. ดกอนภกษทงหลาย แมภเขคชฌกฏนนแล กมชอเปนอยางหนง มบญญตเปนอกอยางหนง ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอแลเหนภเขาอสคลนหรอไม ? ภ. เหน พระเจาขา.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 333 พ. ดกอนภกษทงหลาย แตภเขาอสคลนแล มชอกเชนน ม บญญตกเชนน. [๒๔๙] ดกอนภกษทงหลาย เรองเคยมมาแลว พระปจเจกพทธเจา ๕๐๐ องค ไดอาศยอยทภเขาอสคลนมานาน พระปจเจกพทธเจาเหลานนเมอกาลงเขาไปสภเขานคนแลเหน แตทานเขาไปแลวคนแลไมเหน มนษยทงหลายเหนเหตดงนนน จงพดกนอยางนวา ภเขาลกนกลนกนฤาษเหลาน ๆชอวา อสคลๆนแลจงไดเกดขน ดกอนภกษทงหลายเราจกบอก จกระบจกแสดงชอของพระปจเจกพทธเจาทงหลาย พวกเธอจงพง จงใสใจใหด เราจกกลาวตอไป ภกษเหลานนทลรบพระผมพระภาคเจาวา ชอบแลว พระเจาขา.

พระนามพระปจเจกพทธเจา

[๒๕๐] พระผมพระภาคเจา จงตรสดงนวา ดกอนภกษทงหลายพระปจเจกสมพทธเจาชอ อรฏฐะ ๑ ชออปรฏฐะ ๑ ชอตครสข ๑ ชอยสสส ๑ ชอสทสสนะ ๑ ชอปยทสส ๑ ชอคนธาระ ๑ ชอปณโฑละ ๑ชออปาสภะ ๑ ชอนถะ ๑ ชอตถะ ๑ ชอสตวา ๑ ชอภาวตตะ ๑ ไดอาศยอยกนทภเขาอสคลนมานาน. [๒๕๑] เธอจงฟงเราระบชอของทาน ทมธรรมเปนสาระกวาสตว ไมมทกข หมดความ อยากไดบรรลโพธญาณอยางด เฉพาะตนผเดยว ผปราศจากลกศร สงกวานรชน ตอไปเถด พระ- ปจเจกพทธเจา ผมตณหาเครองนาไปในภพสน แลว คอ อรฏฐพทธ ๑ อปรฏฐพทธ ๑ ตครสขพทธ ๑ ยสสสพทธ ๑ สทสสน- พทธ ๑ ปยทสสพทธ ๑ คนธารพทธ ๑ ปณโฑลพทธ ๑ อปาสภพทธ ๑ นถพทธ ๑

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 334 ตถพทธ ๑ สตวาพทธ ๑ ภาวตตตพทธ ๑ สมภพทธ ๑ สภพทธ ๑ เมถลพทธ ๑ อฏฐมพทธ ๑ อถสสเมฆพทธ ๑ อนฆ- พทธ ๑ สทาฐพทธ ๑ พระปจเจกพทธ ผ มอานภาพมาก คอ หงคพทธ ๑ หงคพทธ ๑ พระมนชอชาลม ๒ องค และ อฏฐกพทธ ๑ โกสลลพทธ ๑ อถพทธ ๑ สพาหพทธ ๑ อปเนมสพทธ ๑ เนมสพทธ ๑ สนตจตต- พทธ ๑ สจจพทธ ๑ ตถพทธ ๑ วรช- พทธ ๑ บณฑตพทธ ๑ กาฬพทธ ๑ อป- กาฬพทธ ๑ วชตพทธ ๑ ชตพทธ ๑ องคพทธ ๑ ปงคพทธ ๑ คตจฉตพทธ ๑ ปสสพทธ ๑ ไดละอปธอนเปนมลแหงทกขแลว อปราชตพทธ ๑ไดชนะมารและพลมาร สตถา- พทธ ๑ ปวตตาพทธ ๑ สรภงคพทธ ๑ โลมหงสพทธ ๑ อจจงคมายพทธ ๑ อลต- พทธ ๑ อนาสวพทธ ๑ มโนมยพทธ ๑ พนธมาพทธ ๑ ผตดมานะได ตทาธมต- พทธ ๑ วมลพทธ ๑ เกตมาพทธ ๑ เกตมพราคพทธ ๑ มาตงคพทธ ๑ อรย- พทธ ๑ อจจตพทธ ๑ อจจตคามพยามก- พทธ ๑ สมงคลพทธ ๑ ทพพลพทธ ๑ สปตฏฐตพทธ ๑ อสยหพทธ ๑ เขมาภรต- พทธ ๑ โสรตพทธ ๑ ทรนนยพทธ ๑ สงฆพทธ ๑ อชชยพทธ ๑ พระมน ชอ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 335 สยหะ อกองคหนง ผมความเพยรไมทราม พระพทธชออานนทะ ชอนนทะ ชออป- นนทะ ๑๒ องค และภารทวาชพทธ ผทรง รางกายในภพสดทาย โพธพทธ ๑ มหานาม- พทธ ๑ อตตรพทธ ๑ เกสพทธ ๑ สข- พทธ ๑ สนทรพทธ ๑ ภารทวาชพทธ ๑ ตสสพทธ ๑ อปตสสพทธ ๑ ผตดกเลส เครองผกในภพได อปสทรพทธ ๑ และสทร- พทธ ๑ ผตดตณหาได มงคลพทธ ๑ เปนผ ปราศจากราคะ อสภพทธ ๑ ผตดขายอนเปน มลแหงทกข อปณตพทธ ๑ ไดบรรลบทอนสงบ อโปสกพทธ ๑ สนทรพทธ ๑ สจจนาม- พทธ ๑ เชตพทธ ๑ ชยนตพทธ ๑ ปทม- พทธ ๑ อปปลพทธ ๑ ปทมตตรพทธ ๑ รกขตพทธ ๑ ปพพตพทธ ๑ มานตถทธ พทธ ๑ โสภตพทธ ๑ วตราคพทธ ๑ กณหพทธ ๑ ผมจตพนวเศษดแลว พระปจ- เจกพทธ ผมอานภาพมากเหลานและอน ๆ ม ตณหาเครองนาไปในภพสนแลว เธอทงหลาย จงไหวพระปจเจกพทธเหลานน ผลวงเครองของ ทงปวงไดแลว ผแสวงหาคณใหญ ผมคณนบไม ถวน ผปรนพพานแลวเถด. จบ อสคลสตรท ๖

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 336 อรรถกถาอสคลสตร

อสตลสตรมคาเรมตนวาขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน:- ประวตภเขาอสคล พงทราบอธบายในอสคลสตรนนดงตอไปน. บทวา อาว สมา อโหส ความวา (กอน) ทภเขาอสตลจะไดชอวา อสคล (นน ) ไดมชออกอยางหนงวา เวภาระ. บทวา อา ปตต นเปนไวพจนของบทแรกเทานน แมในบททเหลอกมนยนเหมอนกน ไดยนวา คราวครงนน พระผมพระภาคเจาทรงออกจากนโรธสมาบตในเวลาเยน แลวเสดจออกจากพระคนธกฎ มหมภกษแวดลอมประทบนง ณททเมอคนทงหลายนงแลวเหนภเขา ๕ ลก ปรากฏชด แลวตรสบอกภเขา ๕ ลก เหลานโดยลาดบ. ในการตรสบอกนน พระผมพระภาคเจา มไดมความตองการดวยเรองภเขา. แตเมอตรสบอกภเขาเหลานโดยลาดบ ๆ กยอมเปนอนจะตองตรสบอกภาวะทภเขาอสคลเปน ภเขา (มชอวา) อสคล (ดวย). เมอตรสบอกเรองภเขาอสคลนนกจกตองตรสบอกชอของพระปจเจกพทธเจา ๕๐๐องค ผเปนบตรของนางปทมวด และความปรารถนาของนางปทมวดเพราะเหตดงกลาวน พระผมพระภาคเจาจงตรสลาดบของภเขาน. บทวา ปวสนตา ทสสนต ปวฏา น ทสสนต ความวา พระปจเจกพทธเจาทงหลาย เสดจเทยวบณฑบาตในสถานทตามสะดวก กระทาภตกจแลว เขาไปขางในโดยกระทาภเขานนใหเปน ๒ ซก เหมอนเปดบาน

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 337ประตใหญคในหองพระเจดย สรางทพกกลางคนและทพกกลางวน แลวอย ณ ทนน เพราะฉะนนจงตรสอยางนน. บทวา อเม อส ไดแก พระปจเจกพทธฤาษเหลาน. กพระปจเจกพทธฤาษเหลานน ไดอยในภเขานนตงแตเมอไร ? ไดยนวา ในอดตกาล เมอพระตถาคตยงไมอบตขน กลธดาผหนงในหมบานแหงหนงชานเมองพาราณส เฝานาอย ไดถวายดอกบวดอกหนงกบขาวตอก ๕๐๐ ดอกแกพระปจเจกพทธเจาองคหนง ตงความปรารถนาใหไดบตร ๕๐๐ คน. กพอดขณะนน พรานลาเนอ ๕๐๐ คน ไดถวายเนอ(ยาง) อนอรอยแลวตงความปรารถนาวา ขอใหพวกเราไดเปนบตรของนาง.นางดารงตลอดกาลกาหนดชวอายแลวไปเกดในเทวโลก จตจากเทวโลกมาเกดในกลบดอกบวในชาตสระ (สระทมอยเองโดยธรรมชาต). พระดาบสองคหนงไปพบเขากเลยงไว เมอนางกาลงเทยวเลนนนแหละ ดอกบวทงหลายผดขนจากพนดน ทก ๆ ยางเทา. พรานปาคนหนงพบเขา จงกราบทลแดพระเจาพาราณส. พระราชาทรงนานางนนมาแตงตงใหเปนอครมเหส. พระนางทรงครรภ มหาปทมกมารอยในพระครรภพระมารดา สวนกมารนอกนนอาศยครรภมลทนอบตขน. กมารเหลานนเจรญวย ไดเลนในสระบวในอทยานนงทดอกบวคนละดอก เรมตงความสนและความเสอม ทาปจเจกโพธญาณใหเกดขน คาถาพยากรณของทานไดมดงนวา ดอกบวในกอบวเกดขนในสระ บานแลว ถกหมแมลงภเคลาคลง กเขาถง ความรวงโรย บคคลรแจงขอนแลว พง เปนผเดยวเทยวไปเหมอนนอแรด

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 338 พระปจเจกพทธเจาทงหลายเหลานนไดอยในภเขานนมาแตกาลครง นน. และแตครงนนมา ภเขานนจงไดเกดชอวา อสคล.

พระนามของพระปจเจกพทธเจา

บทวา เย สตตสารา ความวา พระผมพระภาคเจาตรสชอของพระปจเจกพทธเจา ๑๓ พระองคคอ พระอรฏฐะ พระอปรฏฐะ พระ-ตคครสข พระยสสส พระสทสสนะ พระปยทสส พระคนธาระพระปณโฑละ พระอปาสภะ พระนถะ พระตถะ พระสตวาพระภาวตตตะ บดน เมอจะตรสบอกชอของพระปจเจกพทธเจาเหลานนกบชอของพระปจเจกพทธเจาองคอน ดวยการผกเปนคาถา จงตรสคาเปนตนวา เย สตตสารา ดงน. ในพระนามเหลานน พระนามวา สตตสารา แปลวา เปนหลกของสตวทงหลาย. พระนามวา. อนฆา แปลวา ไมมทกข พระนามวานราสา แปลวา ไมมความอยาก. พระนามวา เทว ชาลโน ความวา พระนามวา ชาลม ๒ องคคอ จลลชาล มหาชาล. แมคาวา สนตจตตะ กเปนพระนามของพระ-ปจเจกพทธเจาองคหนง. ขอวา ปสส ชห อปธ ทกขมล นเปนคาสรรเสรญพระปจเจก-พทธเจาองคนนวา พระปจเจกพทธเจาองคนนทรงพระนามวา ปสส กเพราะพระองคทรงละอปธอนเปนรากเหงาแหงทกขไดแลว. แมคาวา อปราชตะ กเปนชอของพระปจเจกพทธเจาองคหนงเหมอนกน. ทานทง ๕ เหลาน คอ พระสตถา พระปวตตา พระสร-ภงคะ พระโลมหงสะ พระอจจงคมายะ ทานทง ๓ แมเหลาน คอพระอสตะ พระอนาสวะ พระอโนมยะ.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 339 บทวา พนธมา ความวา พระปจเจกพทธเจาพระองคหนงทรง พระนามวา พนธมา เรยกกนวาพระมานจฉทะ เพราะทานตดมานะไดเดดขาด. แมบทวา ตทาธมตตะกเปนพระนามพระปจเจกพทธเจาเหมอนกน.ทานทง ๓ เหลาน คอ พระเกตมภราคะ พระมาตงคะ พระอรยะ. บทวา อถจจโต แยกบทออกเปน อถ อจจโต (แปลวา อนงพระอจจตะ) ทานทงสองเหลาน คอ พระอจจตะ พระอจจตคาม-พยามกะ ทงสองทานเหลาน คอ พระเขมาภรตะ พระโสรตะ. บทวา สยโห อโนมนกกโม ความวา พระพทธะองคนนชอสยหะแตเขาเรยกกนวา อโนมนกกมะ เพราะมความเพยรไมตาตอย. บทวา อานนทนนโท อปนนโท ทวาทส ความวา พระปจเจก-พทธ ๑๒ องคอยางน คอ พระอานนทะ ๔ องค พระนนทะ ๔ องคพระอปนนทะ ๔ องค บทวา ภารทวาโช อนตมเทหธาร เปนคาสรรเสรญวา พระปจเจกพทธะองคนนชอภารทวาชะ ผทรงพระสรระเปนครงสดทาย. บทวา ตณหจฉโท ไดแก นเปนคาสรรเสรญพระปสทร. แมบทวา วตราโค กเปนคาสรรเสรญพระมงคละ บทวา อสภจฉทา ชาลน ทกขมล ความวา พระพทธะองคนนชอ อสภะ ไดตดตณหาเพยงดงขายอนเปนรากเหงาแหงทกขไดแลว บทวา สนต ปท อชฌคมปนโต ความวา พระปจเจกพทธะพระองคนนชออปนยะ ไดบรรลสนตบทแลว. แมบทวา วตราคะ กเปนพระนามของพระปจเจกพทธะพระองคหนงเหมอนกน

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 340 บทวา สวมตตจตโต ไดแก นเปนคาสรรเสรญพระกณหะ. บทวา เอเต จ อเ จ ความวา พระปจเจกพทธะทงหลายเหลาน ทงทมาในพระบาลและไมไดมาในพระบาล กบพระปจเจกพทธะเหลาอน พระปจเจกพทธะเหลาน มพระนามอยางเดยวเทานน. กบรรดาพระปจเจกพทธะ ๕๐๐ เหลาน พระปจเจกพทธะ ๒ องคกด๓ องคกด ๑๐ องคกด ๑๒ องคกด ไดมพระนามอยางเดยวกน เหมอนพระปจเจกพทธะทงหลายมพระอานนทะ เปนตน. ดวยประการดงกลาวมาน ยอมเปนอนระบพระนามของพระปจเจก-พทธะทงหลายโดยพระนามอนมาในพระบาลเทานน เพราะเหตนนตอแตนไปไมตรสแยกเปนรายองค ตรส (รวม) วา เหลานและเหลาอนดงน. คาทเหลอในททกแหงงายทงนนแล. จบ อรรถกถาอสคลสตรท ๖

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 341 ๗. มหาจตตารสกสตร

วาดวยมรรคทเปนโลกยะและโลกตระ

[๒๕๒] ขาพเจาไดสดบมาอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยทพระวหารเชตวน อารามของอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ สมยนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษเหลานนทลรบพระพทธ-ดารสแลว. พระผมพระภาคเจาไดตรสดงนวา ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงสมมาสมาธทเปนอรยะ อนมเหต มองคประกอบ แกเธอทงหลาย. พวกเธอจงฟงสมมาสมาธนน จงใสใจใหด เราจกกลาวตอไป. ภกษเหลานนทลรบพระผมพระภาคเจาวาชอบแลว พระพทธเจาขา.

องคประกอบอรยสมาธ ๗

[๒๕๓] พระผมพระภาคเจาจงไดตรสดงนวา ดกอนภกษทงหลายกสมมาสมาธทเปนอรยะ อนมเหต มองคประกอบ คอสมมาทฏฐ สมมา-สงกปปะ สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ สมมาวายามะสมมาสต เปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ความทจตมอารมณเปนหนงประกอบแลวดวยองค ๗ เหลานแล เรยกวา สมมาสมาธทเปนอรยะ อนมเหตบาง มองคประกอบบาง. [๒๕๔] ดกอนภกษทงหลาย บรรดาองคทง ๗ นน สมมาทฏฐยอมเปนประธาน กสมมาทฏฐยอมเปนประธานอยางไร? คอ ภกษรจกมจฉาทฏฐวามจฉาทฏฐ รจกสมมาทฏฐวาสมมาทฏฐ ความรของเธอนนเปนสมมาทฏฐ.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 342 มจฉาทฏฐ ๑๐

[๒๕๕] ดกอนภกษทงหลาย กมจฉาทฏฐเปนไฉน ? คอ ความเหนดงนวา ทานทใหแลว ไมมผล ๑ ยญทบชาแลว ไมมผล ๑สงเวยทบวงสรวงแลว ไมมผล ๑ ผลวบากของกรรมททาดทาชวแลวไมม ๑ โลกนไมม ๑ โลกหนาไมม ๑ มารดาไมม (คณ) ๑ บดาไมม(คณ) ๑ สตวทเปนอปปาตกะไมม สมณพราหมณทงหลายผดาเนนไปชอบ ปฏบตชอบ ซงประกาศโลกนโลกหนาใหแจมแจง เพราะรยงดวยตนเอง ในโลกไมม ๑ นมจฉาทฏฐ.

สมมาทฏฐ ๒

[๒๕๖] ดกอนภกษทงหลาย กสมมาทฏฐเปนไฉน ? ดกอนภกษทงหลาย เรากลาวสมมาทฏฐไว ๒ อยาง คอ สมมาทฏฐทยงเปนสาสวะเปนสวนแหงบญใหผลแกขนธอยาง ๑ สมมาทฏฐทเปนอรยะ ทเปนอนาสวะเปนโลกตระเปนองคมรรคอยาง ๑

สมมาทฏฐทเปนสาสวะ ๑๐

[๒๕๗] ดกอนภกษทงหลาย สมมาทฏฐทยงเปนสาสวะ เปนสวนแหงบญ ใหผลแกขนธ เปนไฉน ? คอ ความเหนดงนวา ทานทใหแลวมผล ๑ ยญทบชาแลวมผล ๑ การสงเวยทบวงสรวงแลวมผล ๑ผลวบากของกรรมททาดทาชวแลวมอย ๑ โลกนม ๑ โลกหนาม ๑มารดาม ๑ บดาม ๑ สตวทเปนอปปาตกะม ๑ สมณพราหมณทงหลายผดาเนนไปชอบ ปฏบตชอบ ซงประกาศโลกนโลกหนาใหแจมแจงเพราะรยงดวยตนเองในโลกมอย ๑ น สมมาทฏฐทยงเปนสาสวะเปนสวนแหงบญ ใหผลแกขนธ.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 343 สมมาทฏฐทเปนอนาสวะ

[๒๕๘] ดกอนภกษทงหลาย ก สมมาทฏฐทเปนอรยะ ทเปนอนาสวะเปนโลกตระ เปนองคมรรค เปนไฉน ? ดกอนภกษทงหลาย ปญญา ๑ปญญนทรย ๑ ปญญาพละ ๑ ธมมวจยสมโพชฌงค ๑ ความเหนชอบ ๑องคแหงมรรค ๑ ของภกษผมจตไกลขาศก มจตหาอาสวะมได พรงพรอมดวยอรยมรรค เจรญอรยมรรคอยนแล คอ สมมาทฏฐทเปนอรยะเปนอนาสวะ เปนโลกตระ เปนองคมรรค. ภกษนนยอมพยายามเพอละมจฉาทฏฐ เพอบรรลสมมาทฏฐความพยายามของเธอนน เปน สมมาวายามะ. สมมาสต

เธอมสตละมจฉาทฏฐได มสตบรรลสมมาทฏฐอย สตของเธอนนเปน สมมาสต.

ธรรมะทหอมลอมสมมาทฏฐ

ดวยอาการน ธรรม ๓ ประการน คอ สมมาทฏฐ สมมาวายามะสมมาสต ยอมหอมลอม เปนไปตามสมมาทฏฐของภกษนน.

สมมาทฏฐเปนประธานอยางไร ?

[๒๕๙] ดกอนภกษทงหลาย บรรดาองคทง ๗ นน สมมาทฏฐยอมเปนประธาน กสมมาทฏฐยอมเปนประธานอยางไร ? คอ ภกษรจกมจฉาสงกปปะวาเปนมจฉาสงกปปะ รจกสมมาสงกปปะวาเปน สมมา-สงกปปะ ความรของเธอนน เปนสมมาทฏฐ.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 344 มจฉาสงกปปะ

[๒๖๐] ดกอนภกษทงหลาย กมจฉาสงกปปะเปนไฉน ? ดกอนภกษทงหลาย ความดารในกาม ๑ ดารในพยาบาท ๑ ดารในความเบยดเบยน ๑ นคอมจฉาสงกปปะ.

สมมาสงกปปะ ๒

[๒๖๑] ดกอนภกษทงหลาย กสมมาสงกปปะเปนไฉน ? ดกอนภกษทงหลาย เรากลาวสมมาสงกปปะไว ๒ อยาง คอ สมมาสงกปปะทยงเปนสาสวะ เปนสวนแหงบญ ใหผลแกขนธอยาง ๑ สมมาสง-กปปะของพระอรยะทเปนอนาสวะ เปนโลกตระเปนองคมรรคอยาง ๑.

สมมาสงกปปะทเปนสาสวะ

[๒๖๒] ดกอนภกษทงหลาย ก สมมาสงกปปะทยงเปนสาสวะเปนสวนแหงบญ ใหผลแกขนธเปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ความดารในเนกขมมะ ๑ ดารในความไมพยาบาท ๑ ดารในความไมเบยดเบยน ๑นคอสมมาสงกปปะทยงเปนสาสวะ เปนสวนแหงบญ ใหผลแกขนธ.

สมมาสงกปปะทเปนอนาสวะ

[๒๖๓] ดกอนภกษทงหลาย กสมมาสงกปปะทเปนอรยะทเปนอนาสวะเปนโลกตระ เปนองคมรรค เปนไฉน ? ดกอนภกษทงหลาย ความตรก ๑ ความวตก ๑ ความดาร ๑ ความแนว ๑ ความแน ๑ ความปกใจ ๑วจสงขาร ๑ ของภกษผมจตไกลขาศก มจตหาอาสวะมได พรงพรอมดวยอรยมรรค เจรญอรยมรรคอย นแล สมมาสงกปปะทเปนอรยะเปนอนาสวะ เปนโลกตระเปนองคมรรค.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 345 สมมาวายามะ ภกษนนยอมพยายามเพอละมจฉาสงกปปะ เพอบรรลสมมาสงกปปะความพยายามของเธอนน เปนสมมาวายามะ. ภกษนนมสตละมจฉาสงกปปะได มสตบรรลสมมาสงกปปะอย สตของเธอนน เปนสมมาสต.

ธรรมทหอมลอมสมมาสงกปปะ

ดวยอาการน ธรรม ๓ ประการน คอสมมาทฏฐ ๑ สมมาวายา-มะ ๑ สมมาสต ๑ ยอมหอมลอม เปนไปตามสมมาลงกปปะ ของภกษนน. [๒๖๔] ดกอนภกษทงหลาย บรรดาองคทง ๗ นน สมมาทฏฐยอมเปนประธาน กสมมาทฏฐยอมเปนประธานอยางไร ? คอ ภกษรจกมจฉาวาจาวาเปนมจฉาวาจา รจกสมมาวาจาวาเปนสมมาวาจา ความรของเธอนน เปนสมมาทฏฐ.

มจฉาวาจา

[๒๖๕] ดกอนภกษทงหลาย กมจฉาวาจาเปนไฉน ? คอพดเทจ ๑พดสอเสยด ๑ พดคาหยาบ ๑ เจรจาเพอเจอ ๑ นคอ มจฉาวาจา.

สมมาวาจา ๒

[๒๖๖] ดกอนภกษทงหลาย กสมมาวาจาเปนไฉน ? ดกอนภกษทงหลาย เรากลาวสมมาวาจาไว ๒ อยาง คอ สมมาวาจาทยงเปนสาสวะสวนแหงบญ ใหผลแกขนธอยาง ๑ สมมาวาจาทเปนอรยะ เปนอนา-สวะ เปนโลกตระ เปนองคมรรคอยาง ๑.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 346 สมมาวาจาทเปนสาสวะ

[๒๖๗] ดกอนภกษทงหลาย กสมมาวาจาทยงเปนสาสวะ เปนสวนแหงบญ ใหผลแกขนธ เปนไฉน ? คอ เจตนางดเวนจากการพดเทจ ๑ งดเวนจากการพดสอเสยด ๑ งดเวนจากการพดคาหยาบ ๑ งดเวนจากการเจรจาเพอเจอ ๑ นคอ สมมาวาจาทยงเปนสาสวะ เปนสวนแหงบญ ใหผลแกขนธ.

สมมาวาจาทเปนอนาสวะ

[๒๖๘] ดกอนภกษทงหลาย กสมมาวาจาทเปนอรยะ เปนอนาสวะเปนโลกตระ เปนองคมรรค เปนไฉน ? ดกอนภกษทงหลาย ความงด ๑ความเวน ๑ ความเวนขาด ๑ เจตนางดเวน ๑ จากวจทจรตทง ๔ของภกษ ผมจตไกลขาศก มจตหาอาสวะมได พรงพรอมดวยอรยมรรคเจรญอรยมรรคอย นแลคอ สมมาวาจาทเปนอรยะทเปนอนาสวะ เปนโลกตระ เปนองคมรรค. ภกษยอมพยายามเพอละมจฉาวาจา เพอบรรลสมมาวาจาอย ความพยายามของเธอนน เปนสมมาวายามะ. ภกษนนมสตละมจฉาวาจาได มสตบรรลสมมาวาจาอย สตของเธอนน เปนสมมาสต.

ธรรมะทหอมลอมสมมาวาจา

ดวยอาการน ธรรม ๓ ประการน คอสมมาทฏฐ ๑ สมมาวายา-มะ ๑ สมมาสต ๑ ยอมหอมลอม เปนไปตามสมมาวาจาของภกษนน. [๒๖๙] ดกอนภกษทงหลาย บรรดาองคทง ๗ นน สมมาทฏฐยอมเปนประธาน กสมมาทฏฐยอมเปนประธานอยางไร ? คอ ภกษรจก

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 347มจฉากมมนตะวาเปนมจฉากมมนตะ รจกสมมากมมนตะวา เปนสม- มากมมนตะ ความรของเธอนน เปนสมมาทฏฐ.

มจฉากมมนตะ

[๒๗๐] ดกอนภกษทงหลาย กมจฉากมมนตะเปนไฉน ? คอปาณาตบาต ๑ อทนนาทาน ๑ กาเมสมจฉาจาร ๑ นคอ มจฉา-กมมนตะ.

สมมากมมนตะ ๒

[๒๗๑] ดกอนภกษทงหลาย กสมมากมมนตะเปนไฉน ? ดกอนภกษทงหลาย เรากลาวสมมากมมนตะไว ๒ อยาง คอ สมมากมมนตะทยงเปนสาสวะ เปนสวนแหงบญ ใหผลแกขนธอยาง ๑ สมมากมมนตะทเปนอรยะเปนอนาสวะ เปนโลกตระ เปนองคมรรคอยาง ๑

สมมากมมนตะทเปนสาสวะ

[๒๗๒] ดกอนภกษทงหลาย กสมมากมมนตะทยงเปนสาสวะเปนสวนแหงบญ ใหผลแกขนธเปนไฉน ? ดกอนภกษทงหลาย เจตนางดเวนจากปาณาตบาต ๑ งดเวนจากอทนนาทาน ๑ งดเวนจากกาเมสมจฉาจาร ๑ นคอ สมมากมมนตะทยงเปนสาสวะ เปนสวนแหงบญ ใหผลแกขนธ.

สมมากมมนตะทเปนอนาสวะ

[๒๗๓] ดกอนภกษทงหลาย กสมมากมมนตะทเปนอรยะทเปนอนาสวะ เปนโลกตระ เปนองคมรรคเปนไฉน ? ดกอนภกษทงหลายความงด ๑ ความเวน ๑ เจตนางดเวน ๑ จากกายทจรตทง ๓ ของภกษ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 348ผมจตไกลขาศก มจตหาอาสวะมได พรงพรอมดวยอรยมรรค เจรญอรย- มรรคอย นแลคอ สมมากมมนตะทเปนอรยะเปนอนาสวะ เปนโลกตระเปนองคมรรค. ภกษนนยอมพยายามเพอละมจฉากมมนตะ เพอบรรลสมมากมมนตะ ความพยายามของเธอนน เปนสมมาวายามะ. ภกษนนมสต ละมจฉากมมนตะได มสตบรรลสมมากมมนตะอย สตของเธอนน เปนสมมาสต. ธรรมะทหอมลอมสมมากมมนตะ

ดวยอาการน ธรรม ๓ ประการน คอ สมมาทฏฐ สมมาวา-ยามะ ๑ สมมาสต ๑ ยอมหอมลอม เปนไปตามสมมากมมนตะของภกษนน. [๒๗๔] ดกอนภกษทงหลาย บรรดาองคทง ๗ นน สมมาทฏฐยอมเปนประธาน กสมมาทฏฐยอมเปนประธานอยางไร คอ ภกษรจก มจฉา-อาซวะวาเปนมจฉาอาชวะ รจกสมมาอาชวะวาเปนสมมาอาชวะ ความรของเธอนน เปนสมมาทฏฐ.

มจฉาอาชวะ

[๒๗๕] ดกอนภกษทงหลาย กมจฉาอาชวะเปนไฉน ? ดกอนภกษทงหลาย การโกง ๑ การลอลวง ๑ การตลบตะแลง ๑ การทาอบายโกง ๑ การเอาลาภตอลาภ ๑ นคอ มจฉาอาชวะ.

สมมาอาชวะ ๒

[๒๗๖] ดกอนภกษทงหลาย กสมมาอาชวะเปนไฉน ? ดกอนภกษทงหลาย เรากลาวสมมาอาชวะไวเปน ๒ อยาง คอ สมมาอาชวะท

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 349ยงเปนสาสวะ เปนสวนแหงบญ ใหผลแกขนธ อยาง ๑ สมมาอาชวะ ทเปนอรยะเปนอนาสวะ เปนโลกตระ เปนองคมรรคอยาง ๑.

สมมาอาชวะทเปนสาสวะ [๒๗๗] ดกอนภกษทงหลาย กสมมาอาชวะทยงเปนสาสวะเปนสวนแหงบญ ใหผลแกขนธ เปนไฉน ? คอ อรยสาวกในธรรมวนยนยอมละมจฉาอาชวะ เลยงชพดวยสมมาอาชวะ ดกอนภกษทงหลาย น สม-มาอาชวะทยงเปนสาสวะ เปนสวนแหงบญ ใหผลแกขนธ.

สมมาอาชวะทเปนอนาสวะ

[๒๗๘] ดกอนภกษทงหลาย กสมมาอาชวะทเปนอรยะเปนอนาสวะ เปนโลกตระ เปนองคมรรค เปนไฉน ? ดกอนภกษทงหลายความงด ๑ ความเวน ๑ เจตนางดเวนจากมจฉาอาชวะ ๑ ของภกษผมจตไกลขาศก มจตหาอาสวะมได พรงพรอมดวยอรยมรรค เจรญอรยมรรคอย นแลคอ สมมาอาชวะทเปนนอรยะเปนอนาสวะ เปนโลกตระ เปนองคมรรค. ภกษนนยอมพยายามเพอละมจฉาอาชวะ เพอบรรลสมมาอาชวะความพยายามของเธอนน เปนสมมาวายามะ. ภกษนนมสตละมจฉาอาชวะ มสตบรรลสมมาอาชวะอย สตของเธอนน เปนสมมาสต.

ธรรมะทหอมลอมสมมาอาชวะ

ดวยอาการน ธรรม ๓ ประการน คอสมมาทฏฐ ๑ สมมา-วายามะ ๑ สมมาสต ๑ ยอมหอมลอม เปนไปตามสมมาอาชวะของภกษนน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 350เมอมสมมาทฏฐกมสมมาสงกปปะพอเหมาะ ฯลฯ

[๒๗๙] ดกอนภกษทงหลาย บรรดาองคทง ๗ นน สมมาทฏฐยอมเปนประธาน กสมมาทฏฐยอมเปนประธานอยางไร ? คอ ผมสมมาทฏฐสมมาสงกปปะ กมพอเหมาะ ผมสมมาสงกปปะ สมมาวาจากมพอเหมาะ ผมสมมาวาจา สมมากมมนตะ กมพอเหมาะ ผมสมมากมมนตะสมมาอาชวะกมพอเหมาะ ผมสมมาอาชวะ สมมาวายามะกมพอเหมาะผมสมมาวายามะ สมมาสตกมพอเหมาะ ผมสมมาสต สมมาสมาธกมพอเหมาะ ผมสมมาสมาธ สมมาญาณะกมพอเหมาะ ผมสมมาญาณะสมมาวมตตกมพอเหมาะ ดกอนภกษทงหลาย ดวยประการนแล พระเสขะผประกอบดวยองค ๘ จงเปนพระอรหนตประกอบดวยองค ๑๐. [๒๘๐] ดกอนภกษทงหลาย บรรดาองคทง ๗ นน สมมาทฏฐยอมเปนประธาน กสมมาทฏฐยอมเปนประธานอยางไร ? คอ

เมอมสมมาทฏฐกสลดมจฉาทฏฐได

ดกอนภกษทงหลาย ผมสมมาทฏฐ ยอมเปนอนสลดมจฉาทฏฐไดทงอกศลธรรมลามกเปนอเนกบรรดาม เพราะมจฉาทฏฐเปนปจจยนน กเปนอนผมสมมาทฏฐสลดไดแลว และกศลธรรมเปนอเนก ยอมถงความเจรญบรบรณ เพราะสมมาทฏฐเปนปจจย. ผมสมมาสงกปปะ ยอมเปนอนสลดมจฉาสงกปปะได.... ผมสมมาวาจา ยอมเปนอนสลดมจฉาวาจาได.... ผมสมมากมมนตะ ยอมเปนอนสลดมจฉากมมนตะได.... ผมสมมาอาชวะ ยอมเปนอนสลดมจฉาอาชวะได.... ผมสมมาวายามะ ยอมเปนอนสลดมจฉาวายามะได....

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 351 ผมสมมาสต ยอมเปนอนสลดมจฉาสตได.... ผมสมมาสมาธ ยอมเปนอนสลดมจฉาสมาธได.... ผมสมมาญาณะ ยอมเปนอนสลดมจฉาญาณะได..... ผมสมมาวมตต ยอมเปนอนสลดมจฉาวมตตได ทงอกศลธรรมลามกเปนอเนกบรรดาม เพราะมจฉาวมตตเปนปจจยนน กเปนอนผมสมมา-วมตตสลดไดแลว และกศลธรรมเปนอเนกยอมถงความเจรญบรบรณเพราะสมมาวมตตเปนปจจย. ดกอนภกษทงหลาย ดวยประการนแล จงเปนธรรมฝายกศล ๒๐ ฝายอกศล ๒๐ ชอ ธรรมบรรยายมหาจตตารสกะ อนเราใหเปนไปแลว สมณะหรอ พราหมณ หรอเทวดา หรอมาร หรอพรหม หรอใครๆ ในโลกจะใหเปนไปไมได. [๒๘๑] ดกอนภกษทงหลาย สมณะหรอพราหมณ ผใดผหนงพงสาคญทจะตเตยน คดคานธรรมบรรยาย มหาจตตารสกะน การกลาวกอนและการกลาวตามกน ๑๐ ประการ อนชอบดวยเหตของสมณะหรอพราหมณผนน ยอมถงฐานะนาตาหนในปจจบนเทยว ถาใครตเตยน สมมาทฏฐ เขากตองบชา สรรเสรญ ทานสมณพราหมณผมทฏฐผด ถาใครตเตยนสมมา-สงกปปะ เขากตองบชาสรรเสรญทานสมณพราหมณผมสงกปปะผด ถาใครตเตยนสมมาวาจา เขากตองบชา สรรเสรญทานสมณพราหมณผมวาจาผดถาใครตเตยนสมมากมมนตะ เขากตองบชาสรรเสรญทานสมณพราหมณผมการงานผด ถาใครตเตยนสมมาอาชวะ เขากตองบชาสรรเสรญทานสมณพราหมณผมอาชวะผด ถาใครตเตยนสมมาวายามะ เขากตองบชา สรรเสรญทานสมณ-พราหมณผมความพยายามผด ถาใครตเตยนสมมาสต เขากตองบชา สรรเสรญ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 352ทานสมณพราหมณผมสตผด ถาใครตเตยนสมมาสมาธ เขากตองบชา สรร- เสรญทานสมณพราหมณผมสมาธผด ถาใครตเตยนสมมาญาณะ เขากตองบชาสรรเสรญทานสมณพราหมณผมญาณผด ถาใครตเตยนสมมาวมตตเขากตองบชา สรรเสรญทานสมณพราหมณผมวมตตผด. ดกอนภกษทงหลาย สมณะหรอพราหมณพวกใดพวกหนง พงสาคญทจะตเตยน คดคานธรรมบรรยายมหาจตตารสกะน การกลาวกอนและการกลาวตามกน ๑๐ ประการ อนชอบดวยเหตของสมณะหรอพราหมณพวกนนยอมถงฐานะนาตาหนในปจจบนเทยว ดกอนภกษทงหลาย แมพวกอสสะและพวกภญญะ ชาวอกกลชนบท ซงเปนอเหตกวาทะ อกรยวาทะนตถกวาทะ กยงสาคญทจะไมตเตยน ไมคดคานธรรมบรรยายมหาจตตา รสกะ นนเพราะเหตไร เพราะกลวถกนนทา ถกวารายและถกกอความ. พระผมพระภาคเจาไดตรสพระภาษตนแลว ภกษเหลานนตางชนชมยนดพระภาษตของพระผมพระภาคเจาแล. จบ มหาจตตารสกสตรท ๗

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 353 อรรถกถามหาจตตารสกสตร

มหาจตตารสกสตร มคาเรมตนวา ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน. บรรดาบทเหลานน บทวา อรย แปลวา ไมมโทษ. เพราะวาสงทไมมโทษ เรยกกนวา อรยะ. บทวา สมมาสมาธ ไดแก สมาธทเปนมรรค. บทวา สอปนส แปลวา มเหตปจจย บทวา สปปรกขาร แปลวา มองคประกอบ

สมมาทฏฐ ๒

บทวา ปรกขตา แปลวา แวดลอมแลว. บทวา สมมาทฏ ปพพงคมา โหต ความวา สมมาทฏฐทเปนหวหนาม ๒ สวน คอ วปสสนาสมมาทฏฐทเปนปเรจารก ๑ มรรค-สมมาทฏฐ ๑ วปสสนาสมมาทฏฐ กาหนดพจารณาสงขารอนเปนไปในภม ๓ ดวยอานาจลกษณะทไมเทยงเปนตน. สวนมรรคสมมาทฏฐใหถอนวฏฏะอนเปนเหตใหไดภมคอทาใหสงบระงบเกดขนในทสดของการกาหนดพจารณาเหมอนเอานาเยนพนหมอราดรดบนศรษะฉะนน. อปมาเหมอนชาวนา เมอจะทานา ยอมตดตนไมในปากอน ภายหลงจงจดไฟ ไฟนนจะไหมตนไมทตดไวกอนใหหมดไปไมมเหลอ ฉนใดวปสสนาสมมาทฏฐ กฉนนนเหมอนกน ยอมพจารณาสงขารทงหลาย ดวยอานาจลกษณะมความเปนของไมเทยงเปนตนกอน มรรคสมมาทฏฐเกดขน ถอน

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 354สงขารทงหลายเสยได ดวยอานาจ (ทสงขาร) เปนไปไมไดอกตอไป เพอ การพจารณาดวยวปสสนาสมมาทฏฐนน ในทนประสงคเอาทฏฐทงสองอยาง. บทวา มจฉาทฏ มจฉาทฏ ต ปชานาต ไดแก รชดมจฉาทฏฐโดยอารมณ ดวยการแทงตลอดลกษณะวา อนจจง ทกขง อนตตา. สมมาทฏฐยอมรชด สมมาทฏฐโดยกจ (คอ) โดยความไมหลง. บทวา สาสส โหต สมมาทฏ ความวา ความรอยางนนนนของเธอ ยอมชอวาเปนสมมาทฏฐ. บทวา ทวย วทาม ความวา เรากลาว (สมมาทฏฐ) ไวสองสวน. บทวา ปภาคยา แปลวา เปนสวนแหงบญ. บทวา อปธเวปกกา แปลวา ใหวบาก คอ อปธ. ในบทวา ปา ปณนทรย เปนตน ทชอวา ปญญา เพราะจาแนกออกแลว ๆ ยงประตแหงอมตะใหปรากฏ คอแสดงใหเหน. ชอวา ป นทรย เพราะทาความเปนใหญในอรรถ (ภาวะ) อนนน ชอวา ปญญาพละ เพราะไมหวนไหวดวยอวชชา. ชอวา ธมมวจยสมโพชฌงค เพราะบรรลองคแหงการตรสรแลวคนควาสจธรรม ๔. ชอวา สมมาทฏฐ เพราะเหนดงามดวยความสมบรณแหงมรรค. ชอวา องคแหงมรรค เพราะเปนองคแหงอรยมรรค. บทวา " โส " แปลวา ภกษนน. บทวา ปหานาย แปลวา เพอตองการละ. บทวา อปสมปทาย แปลวา เพอตองการไดเฉพาะ. บทวา สมมาวายาโม ไดแก ความพยายามอนเปนกศลอนเปนเหตนาออกจากทกข.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 355 บทวา สโต คอ เปนผประกอบดวยสต บทวา อนปรวตตนต คอ หอมลอมเปนสหชาต. กในทน สมมาวายามะ และสมมาสต เปนสหชาต (เกดรวม)หอมลอมโลกตรสมมาทฏฐ. เหมอนราชองครกษถอกระบ และเจาพนกงานเชญฉตรยนอยในรถคนเดยวกนแวดลอมพระราชาฉะนน. สวนวปสสนาสมมาทฏฐ เปนปเรชาต (เกดกอน) หอมลอม เหมอนทหารเดนเทาเปนตน เดนไปหนารถฉะนน. กจาเดมแตบรรพ (ขอ ) ท ๒ ไป ธรรมแมทง ๓ ประการ (คอ สมมาทฏฐ สมมาวายามะ สมมาสต) กพงทราบวาเปนสหชาต เปนบรวารแหงสมมาสงกปปะเปนตน. บทวา มจฉาสงกปโปต ปชนาต ความวา ยอมรชด มจฉา-สงกปปะ โดยอารมณ ดวยการแทงตลอดไตรลกษณวา อนจจง ทกขงอนตตา ยอมรชดสมมาสงกปปะ โดยกจ โดยความไมหลง. แมในสมมาวาจาเปนตนตอจากนไป กพงทราบการประกอบความอยางนเหมอนกน. ความดารในกามเปนตน กลาวไวแลวในเทวธาวตกกสตร. วตก บทวา ตกโก ความวา ชอวา ตกกะดวยอานาจความตรก ตกกะนนแหละเพมบทอปสรรค (คอว) เขาไป เรยกวา วตกกะ (คอความตรก) .ความตรกนนนนแล ชอวา สงกปปะ ดวยอานาจความดาร. ชอวา อปปนา เพราะแนบแนนในอารมณโดยเปนอนเดยวกน. กเพราะเพมบทอปสรรค จงเรยกวา พยปปนา.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 356 บทวา เจตโส อภนโรปนา แปลวา ยกจตขน. เพราะเมอมวตก วตกยอมยกจตขนในอารมณ. แตเมอไมมวตก จตกขนสอารมณไดตามธรรมดาของตนเองเหมอน คนทชานาญ มชาตตระกลสง ยอมเขาพระราชวงไดฉะนน เพราะสาหรบผไมชานาญ (การเขาพระราชวง ยอมตองการคนนาทางหรอคนเฝาประต. พระราชาและมหาอามาตยของพระราชาทรงรและรจกคนผชานาญ มชาตอนสมบรณเพราะเหตนน เขาจงออกและเขา (พระราชวง) ได โดยธรรมดาของตน(ฉนใด) พงทราบขออปไมยนฉนนน. ชอวา วจสงขาร เพราะปรงแตงวาจา. กในเรองวจสงขารนโลกย-วตก ยอมปรงแตงวาจา โลกตรวตก ไมปรงแตง. โลกตรวตก ไมปรงแตง กจรงอย ถงกระนน วตกนนกยอมมชอวา วจสงขารเหมอนกน. บทวา สมมาสงกปป อนปรธาวนต ความวา ยอมหอมลอมสมมาสงกปปะอนเปนโลกตระ. กในการน ธรรมแม ๓ ประการมเนกขมสงกปปะ (ดารในอนออกจากกาม) เปนตน ยอม (ม) ไดในจตตาง ๆ ในกาลอนเปนเบองตน.แตในขณะแหงมรรค สมมาสงกปปะองคเดยวเทานน ตดทางดาเนนแหงสง-กปปะทง ๓ มกามสงกปปะเปนตนใหเปนการถอน (ราก) ขน ทาองคมรรคใหบรบรณเกดขน ยอมไดชอ ๓ ชอเนองดวยเนกขมสงกปปะเปนตน. แมในสมมาวาจาเปนตนขางหนา กนยนเหมอนกน.

อารต-วรต-ปฎวรต-เวรมณ

แมในบทวา มทาวาทา เวรมณ ดงนเปนตน เปนวรตกถก เปนเจตนากถก.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 357 ในบทวา อารต ดงนเปนตน พงทราบวนจฉยดงน ชอวา อารต เพราะยนดความหางไกลจากวจทจรต. ชอวา วรต เพราะเวนจากวจทจรตเหลานน. ชอวา ปฏวรต เพราะถอยกลบจากวจทจรตนน ๆ แลวงดเวนจากวจทจรตเหลานน. อกอยางหนง ทานเพมบทดวยอานาจอปสรรค. บททงหมดนเปนชอของภาวะคอ การงดเวนทงนน. ชอวา เวรมณ เพราะยายเวร ไดแก ทาเวรใหพนาศไป แมบทนกเปนไวพจนของความงดเวนเหมอนกน. แมคาทงสองวา เจตนา ๑ วรต ๑ ยอมใชไดเหมอนกน แมในคาวาปาณาตปาตา เวรมณ เปนตน.

อธบกยกหนาเปนตน

ในบทวา กหนา เปนตน ชอวา กหนา (วาจาลอลวง) เพราะลวงโลกใชงงงวยดวยวาจานน ดวยเรองหลอกลวง ๓ ประการ. ชอวา ลปนา (วาจายกยอ) เพราะคนผตองการลาภ สกการะยกยอดวยวาจานน. ชอวา ผทาบยใบ เพราะม (แตทา) บยใบเปนปกต. ภาวะของผทาบยใบเหลานน ชอวา เนมตตกตา (ความเปนผทาบยใบ) ชอวา ผทาอบายโกง เพราะคนเหลานนมการทาอบายโกงเปนปกตภาวะของคนผทาอบายโกงเหลานน ชอวา นปเปสกตา (ความเปนผทาอบายโกง) ชอวาการแลกลาภดวยลาภ เพราะแลก คอหา ไดแกแสวงหาลาภดวยลาภ ภาวะแหงการแลกลาภดวยลาภเหลานน ชอวา การหาลาภดวยลาภ. ความยอในทนมเพยงเทาน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 358 กกรยามการลอลวงเปนตน เหลาน ขาพเจานาเอามาทงพระบาลและ อรรถกถา กลาวไวโดยพสดารแลวในสลนทเทสในวสทธมรรคนนแล. ในบทวา มจฉาอาชวสส ปหานาย น มจฉาอาชวะทมาในพระ-บาลเทานนยงไมพอ กแมเจตนาทเปนกรรมบถ ๗ ประการ มปาณาตบาตเปนตน ซงเปนไปเพราะอาชวะเปนเหตกเปนมจฉาอาชวะดวย. วรต (ความงดเวน) อนกระทาการตดทางดาเนนของเจตนา ๗ ประการนนนนแหละ ใหถอนรากถอนโคน ทาองคมรรคใหบรบรณเกดขน ชอวาสมมาอาชวะ.

ผมสมมาทฏฐ กมสมมาสงกปปะดวย

บทวา สมมาทฏ สส ไดแก บคคลผตงอยในสมมาทฏฐในมรรค. บทวา สมมาสงกปโป ปโหต ความวา สมมาสงกปปะ ในมรรคยอมมพอเหมาะ สมมาสงกปปะในผล กมพอเหมาะแมแกผมสมมา-ทฏฐในผล พงทราบความหมายในบททงปวง ดวยประการดงกลาวมาฉะน.

ผมสมมาสมาธกมสมมาญาณญาณะและสมมาวมตตดวย

กในบทวา สมมาาณ สมมาวมตต นมอธบายวา สมมาญาณะอนเปนเครองพจารณามรรค กมพอเหมาะพอดกบบคคลผตงอยในสมมาสมาธในมรรค สมมาญาณะอนเปนเครองพจารณาผล กมพอเหมาะพอดแกบคคลผตงอยในสมมาสมาธในผล สมมาวมตตในมรรค กมพอเหมาะพอดแกบคคลผตงอย ในญาณอนเปนเครองพจารณามรรค สมมาวมตตในผลกมพอเหมาะพอดแกบคคลผตงอยในญาณอนเปนเครองพจารณาผล. กในอธการน ทานกลาวไววา เวนองคแหงผลทง ๘ ประการเสยกระทาสมมาญาณะใหเปนเครองพจารณาแลวทาสมมาวมตตใหเปนผลกควร.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 359 ผมสมมาทฏฐกสลดมจฉาทฏฐได

ในบทวา สมมาทฏ สส ภกขเว มจฉาทฏ นชชณณา โหต(ภกษทงหลาย ผมสมมาทฏฐยอมเปนอนสลดมจฉาทฏฐ) ดงนเปนตนทานอาจารยผกลาวนกายทเหลอกลาววา ตรสถงผล สวนอาจารยผกลาวมชฌมนกาย กลาวอาคตสถานของนชชรวตถ ๑๐ ประการ วา ตรสถงมรรค. บรรดาธรรมเหลานน พงทราบวา ชอวา สมมาทฏฐ เพราะอรรถวาเหน พระนพพาน พงทราบวาชอวา สมมาญาณะ เพราะอรรถวากระทาใหแจมแจงพระนพพาน พงทราบวา ชอวา สมมาวมตต เพราะอรรถวานอมใจไปในพระนพพานนน. บทวา วสต กสลปกขา ความวา เปนธรรมฝายกศล ๒๐ประการอยางน คอ ธรรม ๑๐ ประการม สมมาทฏฐ เปนตน และธรรม๑๐ ประการ ทตรสไวโดยนยเปนตนวา กศลธรรมเปนอเนกประการทมสมมาทฏฐเปนปจจย. บทวา วสต อกสลปกขา ความวา พงทราบธรรมฝายอกศล๒๐ ประการอยางน คอ ธรรม ๑๐ ประการม มจฉาทฏฐ เปนตนทตรสไวโดยนยเปนตนวา มจฉาทฏฐยอมเปนเครองใหเสอมแลว และธรรม ๑๐ประการทตรสไวโดยนยเปนตนวา ธรรมอนลามกมใชนอย มมจฉาทฏฐ เปนปจจย. บทวา มหาจตตารสโก ความวา ชอวา มหาจตตารสกะ(หมวด ๔๐ ใหญ) เพราะประกาศธรรม ๔๐ ประการ อนเปนฝายกศล และเปนฝายอกศลอนเปนขอใหญ เพราะการใหวบากมาก. ๑. อง. ทสก. ๒๔/ขอ ๑๐๖.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 360 สมมาทฏฐ ๕

กแหละในพระสตรน ตรสสมมาทฏฐ ๕ ประการ คอ วปสสนา-สมมาทฏฐ กมมสสกตาสมมาทฏฐ มคคสมมาทฏฐ ผลสมมาทฏฐปจจเวกขณสมมาทฏฐ. บรรดา สมมาทฏฐ ๕ ประการนน สมมาทฏฐทตรสไว โดยนยมอาทวา ยอมรมจฉาทฏฐวาเปนมจฉาทฏฐ ชอวา วปสสนาสมมาทฏฐ. ทตรสไวโดยนยมอาทวา ทานทใหแลวมผล ชอวา กมมสสกตา-สมมาทฏฐ. สวนสมมาทฏฐ แม ๒ ประการ คอ มคคสมมาทฏฐ ผลสมมา-ทฏฐ ตรสไวในคานวา ภกษทงหลาย สมมาสงกปปะ ยอมเหมาะสาหรบผมสมมาทฏฐ ดงน. อนง พงทราบวาตรสปจจเวกขณสมมาทฏฐ ไวในคานวา " สม-มาญาณะ ยอมพอเหมาะ " ดงน.

วาทะ ๓

บทวา สมมาทฏ เจ ภว ครหต ความวา เมอกลาววา ชอวามจฉาทฏฐนด ดงนกด เมอกลาววา ชอวา สมมาทฏฐนไมด ดงนกดยอมชอวาตเตยนสมมาทฏฐ. บทวา โอกกลา ไดแกชาวโอกกลชนบท. บทวา วสสภา ไดแก ชน ๒ พวก คอ พวกวสสะ และพวกภญญะ. บทวา อเหตวาทา คอ ผมวาทะเปนตนอยางนวา ไมมเหตไมมปจจย เพอความหมดจดแหงสตวทงหลาย. บทวา อกรยวาทา ไดแก ผมวาทะปฏเสธการกระทาอยางนวาเมอทา (บาป) บาปกไมเปนอนทา.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 361 บทวา นตถกวาทา ไดแก ผมวาทะเปนตนวา ทานทใหแลวยอม ไมมผล. ชนผมวาทะดงกลาวนน ยอมเปนผกาวลงแนนอนในทสสนะ ๓ประการเหลาน. ถามวา กการกาหนดแนนอนแหงทสสนะเหลาน มไดอยางไร ? ตอบวา กบคคลผใดถอลทธเหนปานน นงในทพกกลางคนและทพกกลางวน สาธยายอย พจารณาอย มจฉาสตของบคคลผนนยอมตงมน ในอารมณนนวา เหตไมม ปจจยไมม เมอทา (บาป) บาปกไมเปนอนทา ทานทใหแลวไมมผล เมอกายแตกยอมขาดสญ จตของผนนยอมมอารมณเปนหนง ชวนะทงหลายยอมแลนไป ในชวนะทหนง ยงพอแกไขได ในชวนะทสองเปนตนกยงพอแกไขไดเหมอนกน แตในชวนะทเจด แมพระพทธเจาทงหลาย กทรงแกไขไมได เปนผมปกตไมหวนกลบ เชนกบภกษชออรฏฐกณฏกะ. ในบรรดาทสสนะเหลานน บางคนกาวลงสทสสนะเดยว บางคน ๒ทสสนะ บางคน ๓ ทสสนะ จงเปนนยตมจฉาทฏฐบคคลโดยแท ถงการหามทางไปสวรรคและพระนพพาน เปนผไมควรเพอจะไปสสวรรคในลาดบตอจากชาตนน จะปวยกลาวไปไยทจะไปสพระนพพาน สตวนชอวา เปนหลกตอแหงวฏฏะ เฝาแผนดน โดยมากสตวเหนปานนยอมไมมการออกไปจากภพ แมชนพวกวสสะและภญญะกไดเปนเชนน. บทวา นนทาพยาโรสอปารมภภยา ความวา เพราะกลวตนจะถกนนทา ถกกระทบกระทง และถกวาราย. คาทเหลอในบททงปวงงายทงนนแล. จบ อรรถกถามหาจตตารสกสตรท ๗

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 362 ๘. อานาปานสตสตร

วาดวยการเจรญอานาปานสตทมผลมาก

[๒๘๒] ขาพเจาไดสดบมาอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยทปราสาทของอบาสกาวสาขามคารมารดา ในพระวหารบพพาราม กรงสาวตถ พรอมดวยพระสาวกผเถระมชอเสยงเดนมากรปดวยกน เชน ทานพระสารบตร ทานพระมหาโมคคลลานะ ทานพระมหากสสปะ ทานพระมหากจจายนะทานพระมหาโกฏฐตะ ทานพระมหากปปนะ ทานพระมหาจนทะ ทานพระเรวตะ ทานพระอานนท และพระสาวกผเถระมชอเสยงเดนอนๆ กสมยนนแล พระเถระทงหลายพากนโอวาทพราสอนพวกภกษอย คอ พระเถระบางพวกโอวาทพราสอนภกษ ๑๐ รปบาง บางพวกโอวาทพราสอน ๒๐ รปบาง บางพวกโอวาทพราสอน ๓๐ รปบาง บางพวกโอวาทพราสอน ๔๐ รปบาง ฝายภกษนวกะเหลานน อนภกษผเถระโอวาทพราสอนอย ยอมรชดธรรมวเศษอยางกวางขวางยงกวาตนรมากอน. [๒๘๓] กสมยนนแล พระผมพระภาคเจามภกษสงฆหอมลอมประทบนงกลางแจง ในราตรมจนทรเพญ วนนนเปนวนอโบสถ ๑๕ คาทงเปนวนปวารณาดวย. ขณะนน พระผมพระภาคเจาทรงเหลยวดภกษสงฆซงนงเงยบอยโดยลาดบ จงตรสบอกภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลายเราปรารภในปฏปทาน เรามจตยนดในปฏปทาน เพราะฉะนนแล ภกษทงหลาย เธอทงหลายจงปรารภความเพยร เพอถงคณทตนยงไมถง เพอบรรลคณทตนยงไมบรรล เพอทาใหแจงคณทตนยงไมทาใหแจงยงกวาประมาณเถด

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 363เราจกอยในกรงสาวตถนแล จนถงวนครบ ๔ เดอนแหงฤดฝน เปนทบาน แหงดอกโกมท๑ พวกภกษชาวชนบททราบขาววา พระผมพระภาคเจาจกรออยในกรงสาวตถนน จนถงวนครบ ๔ เดอนแหงฤดฝน เปนทบานแหงดอกโกมท จงพากนหลงไหลมายงกรงสาวตถ เพอเฝาพระผมพระ-ภาคเจา ฝายภกษผเถระเหลานน กพากนโอวาทพราสอนภกษนวกะเพมประมาณขน คอ ภกษผเถระบางพวกโอวาทพราสอนภกษ ๑๐ รปบาง บางพวกโอวาทพราสอน ๒๐ รปบาง บางพวกโอวาทพราสอน ๓๐ รปบาง บางพวกโอวาทพราสอน ๔๐ รปบาง และภกษนวกะเหลานน อนภกษผเถระโอวาทพราสอนอย ยอมรชดธรรมวเศษอยางกวางขวางยงกวาทตนรมากอน. [๒๘๒] กสมยนนแล พระผมพระภาคเจามภกษสงฆหอมลอมประทบนงกลางแจง ในราตรจนทรเพญ เปนวนครบ ๔ เดอนแหงฤดฝนเปนทบานแหงดอกโกมท วนนนเปนวนอโบสถ ๑๕ คา ขณะนน พระผม-พระภาคเจาทรงเหลยวดภกษสงฆ ซงนงเงยบอยโดยลาดบ จงตรสบอกภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย บรษทนไมคยกน บรษทนเงยบเสยงคย ดารงอยในสารธรรมอนบรสทธ ดกอนภกษทงหลาย ภกษสงฆนบรษทนเปนเชนเดยวกนกบบรษททควรแกการคานบ ควรแกการตอนรบควรแกทกษณาทาน ควรแกการกระทาอญชล เปนเนอนาบญของโลกอยางหาทอนยงกวามได ภกษสงฆนบรษทนเปนเชนเดยวกนกบบรษททเขาถวายของนอย มผลมาก และถวายของมาก มผลมากยงขน ภกษสงฆน บรษทนเปนเชนเดยวกนกบบรษทอนชาวโลกยากทจะไดพบเหน ภกษสงฆนบรษทนเปนเชนเดยวกนกบบรษทอนสมควร ทแมคนผเอาเสบยงคลองบาเดนทางไปชม นบเปนโยชน ๆ. ๑. คอวนเพญเดอนสบสอง

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 364 มพระอรหนตขณาสพ ในหมภกษ

[๒๔๘] ดกอนภกษทงหลาย ยอมมภกษในภกษสงฆน ผเปนพระอรหนตขณาสพ อยจบพรหมจรรยแลว ทากจทควรทาเสรจแลว ปลงภาระไดแลว บรรลประโยชนตนแลวโดยลาดบ สนสญโญชนในภพแลวพนวเศษแลวเพราะรชอบ แมภกษเชนนในหมภกษน กมอย.

มพระอนาคาม ในหมภกษ

ดกอนภกษทงหลาย ยอมมภกษในภกษสงฆน ผเปนอปปาตกะเพราะสนสญโญชนสวนเบองตาทง จะไดปรนพพานในโลกนน ๆ มอนไมกลบมาจากโลกนนอกเปนธรรมดา แมภกษเชนนในหม ภกษ น กมอย

มพระสกทาคาม ในหมภกษ

ดกอนภกษทงหลาย ยอมมภกษในภกษสงฆน ผเปนพระสกทาคามเพราะสนสญโญชน ๓ อยาง และเพราะทาราคะ โทสะ โมหะใหเบาบางมายงโลกนอกครงเดยวเทานน กจะทาทสดแหงทกขได แมภกษเชนนในหม ภกษสงฆน กมอย.

มพระโสดาบน ในหมภกษ

ดกอนภกษทงหลาย ยอมมภกษในภกษสงฆน ผเปนพระโสดาบนเพราะสนสญโญชน ๓ อยาง มอนไมตกตาเปนธรรมดา แนนอนทจะไดตรสรในเบองหนา แมภกษเชนนในหมภกษน กมอย.

มภกษผเจรญสตปฏฐาน ๔ ในหมภกษ

ดกอนภกษทงหลาย ยอมมภกษในภกษสงฆน ทเปนผประกอบความเพยรในอนเจรญสตปฏฐาน ๔ อย แมภกษเชนนในหมภกษน กมอย.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 365มภกษผเจรญสมมปปธาน ๔ ในหมภกษ

[๒๘๖] ดกอนภกษทงหลาย ยอมมภกษในภกษสงฆน ทเปนผประกอบความเพยรในอนเจรญสมมปปธาน ๔ อย แมภกษเชนนในหมภกษน กมอย.

มภกษผเจรญอทธบาท ๔ ในหมภกษ

ดกอนภกษทงหลาย ยอมมภกษในภกษสงฆน ทเปนผประกอบความเพยรในอนเจรญอทธบาท ๔ อย แมภกษเชนนในหมภกษน กมอย.

มภกษผเจรญอนทรย ๕ ในหมภกษ

ดกอนภกษทงหลาย ยอมมภกษในภกษสงฆน ทเปนผประกอบความเพยรในอนเจรญอนทรย ๕ อย แมภกษเชนนในหม ภกษน กมอย

มภกษผเจรญพละ ๕ ในหมภกษ

ดกอนภกษทงหลาย ยอมมภกษในภกษสงฆน ทเปนผประกอบความเพยรในอนเจรญพละ ๕ อย แมภกษเชนนในหมภกษน กมอย

มภกษผเจรญโพชฌงค ๗ ในหมภกษ

ดกอนภกษทงหลาย ยอมมภกษในภกษสงฆน ทเปนผประกอบความเพยรในอนเจรญโพชฌงค ๗ อย แมภกษเชนนในหมภกษน กมอย.

มภกษผเจรญมรรค ๘ ในหมภกษ

ดกอนภกษทงหลาย ยอมมภกษในภกษสงฆน ทเปนผประกอบความเพยรในอนเจรญมรรคมองค ๘ อนประเสรฐอย แมภกษเชนนในหมภกษนกมอย.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 366 มภกษผเจรญเมตตา ในหมภกษ ดกอนภกษทงหลาย ยอมมภกษในภกษสงฆน ทเปนผประกอบความเพยรในอนเจรญเมตตาอย แมภกษเชนนในหมภกษน กมอย.

มภกษผเจรญกรณา ในหมภกษ ดกอนภกษทงหลาย ยอมมภกษในภกษสงฆน ทเปนผประกอบความเพยรในอนเจรญกรณาอย แมภกษเชนนในหมภกษน กมอย.

มภกษผเจรญมทตา ในหมภกษ ดกอนภกษทงหลาย ยอมมภกษในภกษสงฆน ทเปนผประกอบความเพยรในอนเจรญมทตาอย แมภกษเชนนในหมภกษน กมอย.

มภกษผเจรญอเบกขา ในหมภกษ ดกอนภกษทงหลาย ยอมมภกษในภกษสงฆน ทเปนผประกอบความเพยรในอนเจรญอเบกขาอย แมภกษเชนนในหมภกษน กมอย.

มภกษผเจรญอสภสญญา ในหมภกษ ดกอนภกษทงหลาย ยอมมภกษในภกษสงฆน ทเปนผประกอบความเพยรในอนเจรญอสภสญญาอย แมภกษเชนนในหมภกษน กมอย.

มภกษผเจรญอนจจสญญา ในหมภกษ ดกอนภกษทงหลาย ยอมมภกษในภกษสงฆน ทเปนผประกอบความเพยรในอนเจรญอนจจสญญาอย แมภกษเชนนในหมภกษน กมอย.

มภกษผเจรญอานาปานสต ในหมภกษ [๒๘๗] ดกอนภกษทงหลาย ยอมมภกษในภกษสงฆน ทเปนผประกอบความเพยรในอนเจรญอานาปานสตอย.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 367เจรญอานาปานสตแลวธรรมทง ๔ จะบรบรณ

ดกอนภกษทงหลาย อานาปานสต ทภกษเจรญแลว ทาใหมากแลว ยอมมผลมากมอานสงสมาก ภกษทงหลาย อานาปานสตทเจรญแลวทาใหมากแลว จะใหสตปฏฐาน ๔ บรบรณได. สตปฏฐาน ๔ ทเจรญแลวทาใหมากแลว จะใหโพชฌงค ๗ บรบรณได. โพชฌงค ๗ ทเจรญแลวทาใหมากแลว จะใหวชชาและวมตต บรบรณได.

วธเจรญอานาปานสตทมผลานสงสมาก

[๒๘๘] ดกอนภกษทงหลาย กอานาปานสต ทภกษเจรญแลวอยางไร ทาใหมากแลวอยางไร จงมผลมากมอานสงสมาก ? ดกอนภกษทงหลาย ภกษไมธรรมวนยน อยในปากด อยทโคนไมกด อยในเรอนรางกด นงคบลลงก ตงกายตรง ดารงสตมนเฉพาะหนา. เธอยอมมสตหายใจออก มสตหายใจเขา. เมอหายใจออกยาว กรชดวาหายใจออกยาว หรอเมอหายใจเขายาว กรชดวาหายใจเขายาว. เมอหายใจออกสน กรชดวา หายใจออกสน หรอเมอหายใจเขาสน กรชดวา หายใจเขาสน. สาเหนยกอยวา เราจกเปนผกาหนดรกองลมทงปวง หายใจออก วา เราจกเปนผกาหนดรกองลมทงปวง หายใจเขา. สาเหนยกอย วา เราจกระงบกายสงขาร หายใจออก วา เราจกระงบกายสงขารหายใจเขา. สาเหนยกอยวา เราจกเปนผกาหนดรปต หายใจออก วา เราจกเปนผกาหนดรปต หายใจเขา. สาเหนยกอยวา เราจกเปนผกาหนดรสข หายใจออก วา เราจกเปนผกาหนดรสข หายใจเขา. สาเหนยกอย วา เราจกเปนผกาหนดรจตตสงขาร หายใจออก วา เราจกเปนผกาหนดรจตตสงขาร หายใจเขา. สาเหนยกอยวา เราจกระงบจตตสงขาร

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 368หายใจออก วา เราจกระงบจตตสงขาร หายใจเขา. สาเหนยกอย วา เรา จกเปนผกาหนดรจต หายใจออก วา เราจกเปน ผกาหนดรจต หายใจเขา. สาเหนยกอยวา เราจกทาจตใหราเรง หายใจออก วา เราจกทาจตใหราเรง หายใจเขา. สาเหนยกอยวา เราจกตงจตมน หายใจออก วา เราจกตงจตมน หายใจเขา. สาเหนยกอย วา เราจกเปลองจตหายใจออก วา เราจกเปลองจต หายใจเขา. สาเหนยกอย วา เราจกเปนผตามพจารณาความไมเทยง หายใจออก วา เราจกเปนผตามพจารณาความไมเทยง หายใจเขา. สาเหนยกอย วา เราจกเปนผตามพจารณาความคลายกาหนด หายใจออก วา เราจกเปนผตามพจารณาความคลายกาหนด หายใจเขา. สาเหนยกอย วา เราจกเปนผตามพจารณาความดบกเลส หายใจออก วา เราจกเปนผตามพจารณาความดบกเลส หายใจเขา. สาเหนยกอยวา เราจกเปนผตามพจารณาสละคนกเลส หายใจออก วา เราจกเปนผตามพจารณาความสละคน กเลส หายใจเขา. ดกอนภกษทงหลาย อานาปานสต ภกษเจรญแลว อยางน ทาใหมากแลวอยางนแล จงมผลมากมอานสงสมาก.

เจรญอานาปานสตอยางไร ? สตปฏฐาน ๔ จงจะบรบรณ

[๒๘๙] ดกอนภกษทงหลาย กอานาปานสตทภกษเจรญแลวอยางไรทาใหมากแลวอยางไร จงจะใหสตปฏฐาน ๔ บรบรณ ? ดกอนภกษทงหลาย สมยใด เมอภกษหายใจออกยาว กรชดวาหายใจออกยาว หรอเมอหายใจเขายาว กรชดวาหายใจเขายาว. เมอหายใจออกสน กรชดวาหายใจออกสน หรอเมอหายใจเขาสน กรชดวาหายใจเขาสน. สาเหนยกอยวา เราจกเปนผกาหนดรกองลมทงปวงหายใจออกวา เราจกเปนผกาหนดรกองลมทงปวง หายใจเขา. สาเหนยกอยวา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 369เราจกระงบกายสงขาร หายใจออก วา เราจกระงบกายสงขารหายใจ เขา. ดกอนภกษทงหลาย ในสมยนน ภกษชอวาพจารณาเหนกายในกายมความเพยร รสกตว มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยไดอย. ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคตกลาวลมหายใจออก ลมหายใจเขานวา เปนกายชนดหนงในจาพวกกายทงหลาย เพราะฉะนนแล ในสมยนนภกษจงชอวาพจารณาเหนกายในกาย มความเพยร รสกตว มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยไดอย. ดกอนภกษทงหลาย สมยใด ภกษสาเหนยกอยวา เราจกเปนผกาหนดรปต หายใจออก วา เราจกเปนผกาหนดรปต หายใจเขา. สาเหนยกอย วา เราจกเปนผกาหนดรสข หายใจออก วา เราจกเปนผกาหนดรสข หายใจเขา. สาเหนยกอย วา เราจกเปนผกาหนดรจตต-สงขารหายใจออก วา เราจกเปน ผกาหนดรจตตสงขาร หายใจเขา. สาเหนยกอยวา เราจกระงบจตตสงขาร หายใจออก วา เราจกระงบจตต-สงขาร หายใจเขา. ดกอนภกษทงหลาย ในสมยนน ภกษชอวาพจารณาเหนเวทนาในเวทนา มความเพยร รสกตว มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยไดอย. ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคตกลาวการใสใจลมหายใจออกลมหายใจเขาเปนอยางดน วาเปนเวทนาชนดหนง ในจาพวกเวทนา ทงหลาย เพราะฉะนนแล ในสมยนน ภกษจงชอวา พจารณาเหนเวทนาในเวทนา มความเพยร รสกตว มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยไดอย. ดกอน ภกษทงหลาย สมยใด ภกษสาเหนยกอยวา เราจกเปนผกาหนดรจต หายใจออก วา เราจกเปนผกาหนดรจต หายใจเขา. สาเหนยกอย วา เราจกทาใหจตราเรง หายใจออก วา เราจกทาใหจต

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 370ราเรง หายใจเขา สาเหนยกอย วา เราจกตงจตมน หายใจออก วา เราจกตงจตมน หายใจเขา. สาเหนยกอยวา เราจกเปลองจต หายใจออก วา เราจกเปลองจต หายใจเขา. ดกอนภกษทงหลาย ในสมยนนภกษชอวาพจารณาเหนจตในจต มความเพยร รสกตว มสตกาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยไดอย. ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคตไมกลาว(วาม) อานาปานสตสาหรบภกษผเผลอสต ไมรสกตวอย. เพราะฉะนนแลในสมยนน ภกษจงชอวา พจารณาเหนจตในจต มความเพยร รสกตวมสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยไดอย. ดกอนภกษทงหลาย สมยใด ภกษสาเหนยกอยวา เราจกเปนผตามพจารณาความไมเทยง หายใจออก วา เราจกเปนผตามพจารณาความไมเทยง หายใจเขา สาเหนยกอยวา เราจกเปนผตามพจารณาความคลายกาหนด หายใจออก วา เราจกเปนผตามพจารณาความคลายกาหนด หายใจเขา. สาเหนยกอยวา เราจกเปนผตามพจารณา ความดบกเลส หายใจออก วา เราจกเปนผตามพจารณา ความดบกเลสหายใจเขา. สาเหนยกอยวา เราจกเปนผตามพจารณาความสละคนกเลสหายใจออก วา เราจกเปนผตามพจารณาความสละคนกเลส หายใจเขา. ดกอนภกษทงหลาย ในสมยนน ภกษชอวา พจารณาเหนธรรมในธรรม มความเพยร รสกตว มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยไดอย. เธอเหนการละอภชฌาและโทมนสดวยปญญาแลว ยอมเปนผวางเฉย ไดด.เพราะฉะนนแล ในสมยนน ภกษจงชอวา พจารณาเหนธรรมในธรรม มความเพยร รสกตว มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยไดอย. ดกอนภกษทงหลาย อานาปานสตทภกษเจรญแลวอยางน ทาใหมากแลวอยางนแล ชอวาบาเพญสตปฏฐาน ๔ ใหบรบรณได .

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 371เจรญสตปฏฐาน ๔ อยางไร โพชฌงค ๗ จงจะบรบรณ

[๒๙๐] ดกอนภกษทงหลาย สตปฏฐาน ๔ ทภกษเจรญแลวอยางไร ทาใหมากแลวอยางไร จงจะให โพชฌงค ๗ บรบรณได ? ดกอนภกษทงหลาย สมยใด ภกษพจารณาเหนกายในกาย มความเพยร รสกตว มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยไดอย ในสมยนนสตยอมเปนอนเธอผเขาไปตงไวแลวไมเผอเรอ. ดกอนภกษทงหลาย สมยใด สตเปนอนภกษเขาไปตงไวแลวไมเผอเรอ ในสมยนน สตสมโพชฌงคยอมเปนอนภกษปรารภแลว สมยนนภกษชอวายอมเจรญสตสมโพชฌงค สมยนน สตสมโพชฌงคของภกษนนจะถงความเจรญและความบรบรณ เธอเมอเปนผมสตอยางนนอย ยอมคนควา ไตรตรอง ถงความพจารณาธรรมนนไดดวยปญญา. ดกอนภกษทงหลาย สมยใด ภกษเปนผมสตอยางนนอย ยอมคนควา ไตรตรอง ถงการพจารณาธรรมนนดวยปญญา ในสมยนนธมมวจย-สมโพชฌงค ยอมเปนอนภกษปรารภแลว สมยนน ภกษชอวายอมเจรญธมมวจยสมโพชฌงค สมยนน ธมมวจยสมโพชฌงคของภกษยอมถงความเจรญและความบรบรณ เธอเมอคนควา ไตรตรอง ถงการพจารณาธรรมดวยปญญาอย ยอมเปนอนปรารภความเพยรไมยอหยอน. ดกอนภกษทงหลาย สมยใด ภกษคนควา ไตรตรอง ถงความพจารณาธรรมนนดวยปญญา ปรารภความเพยรไมยอหยอน ในสมยนนวรยสมโพชฌงค ยอมเปนอนภกษปรารภแลว สมยนน ภกษชอวายอมเจรญวรยสมโพชฌงค สมยนน วรยสมโพชฌงคของภกษยอมถงความเจรญและความบรบรณ. ปตปราศจากอามสยอมเกดขนแกภกษผปรารภความเพยรแลว.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 372 ดกอนภกษทงหลาย สมยใด ปตปราศจากอามสเกดขนแกภกษผ ปรารภความเพยรแลว ในสมยนน ปตสมโพชฌงคยอมเปนอนภกษปรารภแลว สมยนน ภกษชอวายอมเจรญปตสมโพชฌงค สมยนน ปต-สมโพชฌงคของภกษยอมถงความเจรญและความบรบรณ ภกษผมใจเกดปตทงกายทงจตกระงบได. ดกอนภกษทงหลาย สมยใด ทงกายทงจตของภกษผมใจเกดปตระงบได ในสมยนน ปสสทธสมโพชฌงคยอมเปนอนภกษปรารภแลวสมยนน ภกษชอวายอมเจรญปสสทธสมโพชฌงค. สมยนน ปสสทธ-สมโพชฌงคของภกษยอมถงความเจรญและความบรบรณ. ภกษผมกายระงบแลว มความสข จตกตงมน. ดกอนภกษทงหลาย สมยใด จตของภกษผมกายระงบแลว มความสข ยอมตงมน ในสมยนน สมาธสมโพชฌงคยอมเปนอนภกษปรารภแลว สมยนนภกษชอวายอมเจรญสมาธสมโพชฌงค. สมยนน สมาธ- สมโพชฌงคของภกษยอมถงความเจรญและความบรบรณ. ภกษนนยอมเปนผวางจตทตงมนแลวเชนนนใหเฉยไดเปนอยางด. ดกอนภกษทงหลาย สมยใด ภกษเปนผวางจตทตงมนแลวเชนนนใหเฉยไดเปนอยางด ในสมยนน อเบกขาสมโพชฌงคยอมเปนอนภกษปรารภแลว. สมยนนภกษชอวายอมเจรญอบกขาสมโพชฌงค สมยนนอเบกขาสมโพชฌงคของภกษยอมถงความเจรญและความบรบรณ. ดกอนภกษทงหลาย สมยใด ภกษพจารณาเหนเวทนาในเวทนามความเพยร รสกตว มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยไดอย ในสมยนน สตยอมเปนอนเธอผเขาตงไวแลวไมเผอเรอ...

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 373 ดกอนภกษทงหลาย สมยใด ภกษพจารณาเหนจตในจต มความ เพยร รสกตว มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยไดอย ในสมยนนสตยอมเปนอนเธอผเขาไปตงไวแลวไมเผอเรอ... ดกอนภกษทงหลาย สมยใดภกษพจารณาเหนธรรมในธรรม ม ความเพยร รสกตว มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยไดอย ในสมยนน สตยอมเปนอนเธอผเขาไปตงไวแลวไมเผอเรอ. ดกอนภกษทงหลาย สมยใด สตเปนอนภกษเขาไปตงไวแลวไมเผอ-เรอ ในสมยนน สตสมโพชฌงคยอมเปนอนภกษปรารภแลว สมยนนภกษชอวา ยอมเจรญสตสมโพชฌงค สมยนน สตสมโพชฌงคของภกษยอมถงความเจรญและความบรบรณ เธอเมอเปนผมสตอยางนนอย ยอมคนควา ไตรตรอง ถงการพจารณาธรรมนนดวยปญญา. ดกอนภกษทงหลาย สมยใด ภกษเปนผมสตอยางนนอย ยอมคนควา ไตรตรอง ถงการพจารณาธรรมนนดวยปญญา ในสมยนนธมมวจยสมโพชฌงค ยอมเปนอนภกษปรารภแลว สมยนน ภกษชอวายอมเจรญธมมวจยสมโพชฌงค สมยนน ธมมวจยสมโพชฌงคของภกษยอมถงความเจรญและความบรบรณ. เมอเธอคนควา ไตรตรอง ถงการพจารณาธรรมนนดวยปญญาอย ยอมเปนอนปรารภความเพยรไมยอหยอน ดกอนภกษทงหลาย สมยใด ภกษคนควา ไตรตรอง ถงการพจารณาธรรมนนดวยปญญา ปรารภความเพยรไมยอหยอน ในสมยนนวรยสมโพชฌงคยอมเปนอนภกษปรารภแลว สมยนน ภกษชอวายอมเจรญวรยสมโพชฌงค สมยนนวรยสมโพชฌงคของภกษยอมถงความเจรญและความบรบรณ. ปตปราศจากอามส ยอมเกดขนแกภกษผปรารภความเพยรแลว.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 374 ดกอนภกษทงหลาย สมยใด ปตปราศจากอามสเกดขนแกภกษผ ปรารภความเพยรแลว ในสมยนนปตสมโพชฌงค. ยอมเปนอนภกษปรารภแลว สมยนนภกษชอวายอมเจรญปตสมโพชฌงค สมยนนปตสมโพชฌงคของภกษยอมถงความเจรญและความบรบรณ. ภกษผมใจเกดปต ทงกายทงจตกระงบได ดกอนภกษทงหลาย สมยใด ทงกายทงจตของภกษผมใจเกดปตระงบไดในสมยนน. ปสสทธสมโพชฌงคยอมเปนอนภกษปรารภแลวสมยนน ภกษชอวายอมเจรญปสสทธสมโพชฌงค. สมยนน ปสสทธ-สมโพชฌงคของภกษ ยอมถงความเจรญและความบรบรณ. ภกษผมกายระงบแลว มความสข จตกตงมน. ดกอนภกษทงหลาย สมยใด จตของภกษผมกายระงบแลว มความสขยอมตงมน ในสมยนน สมาธสมโพชฌงคยอมเปนอนภกษปรารภแลวสมยนน ภกษชอวายอมเจรญสมาธสมโพชฌงค. สมยนน สมาธสม- โพชฌงคของภกษยอมถงความเจรญและความบรบรณ ภกษนนยอมเปนผวางจตทตงมนแลวเชนนนใหเฉยไดเปนอยางด. ดกอนภกษทงหลาย สมยใด ภกษเปนผวางเฉย จตทตงมนแลวเชนนนใหเฉยไดเปนอยางด ในสมยนน อเบกขาสมโพชฌงคยอมเปนอนภกษปรารภแลว สมยนนภกษชอวายอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค. สมยนน อเบกขาสมโพชฌงคของภกษยอมถงความเจรญและความบรบรณ ดกอนภกษทงหลาย สตปฏฐาน ๔ ทภกษเจรญแลวอยางน ทาใหมากแลวอยางนแล ชอวาบาเพญโพชฌงค ๗ ใหบรบรณได.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 375เจรญโพชฌงค ๗ อยางไร วชชาและวมตตจงจะบรบรณ

[๒๙๑] ดกอนภกษทงหลาย ภกษทเจรญโพชฌงค ๗ แลวอยางไรทาใหมากแลวอยางไร จงบาเพญวชชาและวมตตใหบรบรณได ? ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยนยอมเจรญสตสมโพชฌงคอนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ ทนอมไปเพอความปลดปลอยยอมเจรญธมมวจยสมโพชฌงค... ยอมเจรญวรยสมโพชฌงค...ยอมเจรญปตสมโพชฌงค... ยอมเจรญปสสทธสมโพชฌงค... ยอมเจรญสมาธสมโพชฌงค... ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ ทนอมไปเพอความปลดปลอย. ดกอนภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ ทภกษเจรญแลวอยางน ทาใหมากแลวอยางนแล ชอวาบาเพญวชชาและวมตตใหบรบรณได. พระผมพระภาคเจาไดตรสพระภาษตนแลว ภกษเหลานนตางชนชมยนดพระภาษตของพระผมพระภาคเจาแล. จบ อานาปานสตสตรท ๘

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 376 อรรถกถาอานาปานสตสตร

อานาปานสตสตร มคาเรมตนวา ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน. บรรดาบทเหลานน บทวา อเห จ ความวา พรอมกบพระสาวกเปนอนมากผมชอเสยง แมเหลาอน ยกเวนพระเถระ ๑๐ รปทมาในพระบาล. วากนวา ในคราวนน ไดมภกษสงฆหมใหญ นบจานวนไมได. บทวา โอวทนต อนสาสนต ความวา สงเคราะหดวยการสงเคราะห ๒ ประการ คอ สงเคราะหดวยอามส สงเคราะหดวยธรรม แลวโอวาทและพราสอนดวยการใหโอวาทและพราสอนกรรมฐาน. จ อกษรในบทวา เต จ น เปนเพยงอาคมสนธ. บทวา อฬาร ปพเพนาปร วเสส สชานนต ความวา ยอมรคณวเศษมกสณบรกรรมเปนตนอน ทโอฬารกวาคณพเศษเบองตน มความบรบรณแหงศลเปนตน. บทวา อารทโธ เเปลวา ยนดแลว. บทวา อปปตตสส ปตตยาคอ เพอบรรลพระอรหตทยงไมไดบรรล แมใน ๒ บททเหลอกมเนอความดงกลาวนเหมอนกน ดถทมพระจนทรเพญครบ ๔ เดอน ทายเดอน ๑๒ชอวา โกมท จาตมาลน. แทจรงดถนน ชอวา โกมท เพราะมดอกโกมทบาน. เรยกวา จาตมาสน (ครบ ๔ เดอน) เพราะเปนวนสดทายของเดอนอนมในฤดฝน ๔ เดอน. บทวา อาคเมสสาม ความวา เราจกคอยอธบายวา เราปวารณาในวนนแลวยงไมไป๑ ทไหน จกอยในทนแหละจนกวาดถนน (คอวนเพญเดอน ๑๒) จะมาถง.พระผมพระภาคเจาทรงอนญาตปวารณาสงเคราะห (สงเคราะหดวยปวารณากรรม) แกภกษทงหลายดวยประการดงน จงไดตรสอยางนน. ๑. บาลเปน อาคนตวา ฉบบพมา เปน อคนตวา แปลตามคาหลง.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 377 ธรรมดาปวารณาสงเคราะห สงฆยอมใหดวยญตตทตยกรรม. ถามวา ปวารณาสงเคราะหนสงฆจะใหแกใคร ไมใหแกใคร ? ตอบวา เบองตน ไมใหแกพาลปถชนผไมใชการกบคคล ภกษผเรมบาเพญวปสสนา และพระอรยสาวก กไมใหเหมอนกน อนง ไมใหแกภกษผมสมถะหรอวปสสนายงออน. ในคราวนน แมพระผมพระภาคเจากไดทรงพจารณาวาระจตของภกษทงหลาย ทรงทราบวาสมถะและวปสสนายงออน จงทรงพระดารวา เมอเราไมปวารณาในวนน ภกษทงหลายออกพรรษาแลว จกเทยวไปในกรงสาวตถน (ตางรปตางไป) ในทศทงหลายแตนนภกษเหลานจกไมสามารทาคณวเศษใหเกดขนได ในเมอภกษทงหลายผแกพรรษากวา ถอเอาเสนาสนะเสยเตมหมด (ธรรมเนยมททรงอนญาตใหผแกพรรษากวาจบจองเสนาสนะไดกอน) ถาแมเราออกจารกไป ภกษเหลานก จกหาสถานทอยไดยาก แตเมอเราไมปวารณา แมภกษเหลานจกไมเทยวไปตลอดกรงสาวตถน แมเรากจกยงไมออกจารก เมอเปนอยางน ภกษเหลานกจกไมเปนกงวล (เรอง) สถานทอย เธอทงหลายจกอยเปนผาสกในสถานทอยของตน ๆ สามารถเพอจะทาสมถะและวปสสนาใหแกกลา แลวยงคณวเศษใหเกดขนได. พระองคจงไมทรงทาปวารณาในวนนน ทรงอนญาตปวารณาสงเคราะหแกภกษทงหลายวา เราจกปวารณาในวนเพญเดอน ๑๒ กเมอภกษทงหลายไดปวารณาสงเคราะหแลว อาจารยและอปชฌายของภกษรปใด ผยงถอนสย พากนหลกไปเสย แมภกษรปนนกจะอยไดจนถงเดอนสดทายของฤดรอน ดวยความหวงวา ถา (จกม) ภกษผสมควรใหนสยมา เราจกถอนสยในสานกของภกษนน. ถงแมจะมภกษ ๖๐ พรรษามา กจะถอเอาเสนาสนะของเธอไมได. กแหละปวารณาสงเคราะห นแมจะใหแกภกษรปเดยว กยอมเปนการใหแกภกษทกรปทเดยว.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 378 บทวา สาวตถ โอสรนต น ตรสโดยถอพวกผอยไดเดอนหนง ตามภาวะของตน ในททพอไดทราบขาววา พระผมพระภาคเจา ทรงประ-ปวารณาสงเคราะห จงพากนทาอโบสถกรรม ในวนเพญเดอน ๑๑ แลวพากนหลงไหลมา บทวา ปพเพนาปร ความวา ภกษทงหลายกระทากรรมในสมถะและวปสสนาทยงออน ไดทาใหสมถะและวปสสนาทงหลายมกาลงขนในทน นชอวาคณวเศษในกาลกอน. ตอแตนนภกษทงหลายมจตตงมนพจารณาสงขารทงหลาย บางเหลาทาใหแจงโสดาปตตผล ฯลฯ บางเหลาทาใหแจงอรหตผล. นชอวา คณวเศษอนกวางขวางยง. บทวา อล แปลวา ควร. บทวา โยชนคณนาน ความวาโยชนเดยวกเรยกวาโยชนเหมอนกน แม ๑๐ โยชนกเรยกวาโยชนเหมอนกนเกนกวานนเรยกวา โยชนคณนาน (นบเปนโยชน ๆ) แตในทนประสงคเอารอยโยชนบาง พนโยชนบาง เสบยงสาหรบผเดนทาง ทานเรยกวา ปโฏสในคาวา ปโฏเสนาป อธบายวา แมการถอเอาเสบยงนนเขาไปหากควรแท. ปาฐะวา ปฏ เสน ดงนกม อธบายความของปาฐะนนวา ชอวา ปฏ ส (ผมเสบยงคลองบา) เพราะทบาของเขามเสบยงอนบคคลผมเสบยงคลองบานนอธบายวา แมเอาหอเสบยงสพายบา. บดน เพอจะแสดงวา ภกษทงหลายผประกอบดวยคณทงหลายเหนปานน มอย ในทน จงตรสคามอาทวา สนต ภกขเว ดงน บรรดาบทเหลานน บทวา จตนน สตปฏานาน ดงนเปนตน ตรสเพอทรงแสดงกรรมฐานทภกษทงหลายนนสนใจมาก บรรดาธรรมเหลานน ตรสโพธ-ปกขยธรรม ๓๗ ประการอนเปนทงโลกยะ และโลกตระ กในขอนน ภกษเหลาใดยงมรรคใหเกดในขณะนน โพธปกขยธรรมเหลานนยอมเปนโลกตระสาหรบภกษทงหลายเหลานน เปนโลกยะสาหรบภกษทงหลายผเจรญวปสสนา.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 379 ในบทวา อนจจสาภาวนานโยค น ตรสวปสสนาโดยม สญญาเปนตวการสาคญ. กเพราะเหตทในทนภกษทงหลายสนใจมาก ดวย อานาจแหง อานาปานกรรมฐานเทานน ม (จานวน) มาก เพราะฉะนนเมอจะตรสกรรมฐานทเหลอโดยสงเขป แลวตรสอานาปานกรรมฐานโดยพสดาร จงตรสคาวา อานาปานสต ภกขเว เปนตนไป กอานาปาน-กรรมฐานน ไดกลาวไวอยางพสดารแลวในคมภรวสทธมรรคโดยอาการทงปวงเพราะฉะนน พงทราบเนอความแหงพระบาล และนยแหงการเจรญอานาปาน-กรรมฐานนน โดยนยดงกลาวแลวในวสทธมรรคนนนนเทอญ. บทวา กายตร ความวา เรากลาวกายชนดหนงในบรรดากาย๔ มปฐวกายเปนตน อธบายวา เรากลาวลมวาเปนกาย. อกอยางหนงโกฏฐาสแหงรป ๒๕ คอ รปายตนะ ฯลฯ กวฬงการาหาร ชอวา รปกายบรรดาโกฏฐาสแหงรป ๒๕ นน อานาปนะ (ลมหายใจออก ลมหายใจเขา)เปนกายชนดหนง เพราะสงเคราะหเขาใน โผฏฐพพายตนะ แมเพราะเหตนนจงตรสอยางนน. บทวา ตสมาตห ความวา เพราะเหตทภกษยอมตามเหนวาโยกายอนเปนกายอยางหนงในกาย ๔ หรอยอมตามเหนอานาปานะอนเปนกายอยางหนงในโกฏฐาสแหงรป ๒๕ อนเปนรปกาย เพราะฉะนน จงเปนผพจารณาเหนกายในกาย. พงทราบเนอความในททกๆ บทเหมอนอยางนน. บทวา เวทนาตร น ตรสหมายเอาสขเวทนาอยางหนงในเวทนา๓. บทวา สาธก มนสการ ไดแก การใสใจดอนเกดขนแลวดวยอานาจแหงการกาหนดรปตเปนตน. กการใสใจเปนสขเวทนาไดอยางไร ? กคานเปนหวขอเทศนา.เหมอนอยางวา ตรสปญญาโดยชอวาสญญาในคานวา อนจจสาภาวนา-นโยคมนยตโต (ประกอบความเพยรในการอบรมอนจจสญญา) ดงนฉนใด

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 380แมในทนกพงทราบวาตรสเวทนาโดยชอวา มนสการ (การใสใจ) ฉนนน กในจตกกะน ตรสเวทนาไวในบทท ๑ โดยหวขอวา ปต. ตรสเวทนาโดยรปของตนเองวา สข ในบทท ๒. ในจตตสงขารทง ๒ บท ตรสเวทนาไวโดยชอวา จตตสงขาร เพราะพระบาลวา สญญาและเวทนาเปนเจตสกธรรมเหลานนเนองกบจต ปรงแตงจต (และ) เพราะพระบาลวา เวนวตกและวจารเสย ธรรมทประกอบพรอมกบจตแมทงหมด สงเคราะหลงในจตตสงขาร. ทรงรวมเอาเวทนานนทงหมดโดยชอวา มนสการ แลวตรสไวในทนวา สาธก มนสการ ดงน. ถามวา เมอเปนอยางน เพราะเหตทเวทนาน ไมเปนอารมณเพราะฉะนน เวทนาจงไมถกตอง ? ตอบวา ไมใชไมถก เพราะแมในการพรรณนาสตปฏฐานกกลาววาเวทนายอมเสวย (อารมณ) เพราะทาทตงแหงเวทนามสขเปนตนนน ๆ ใหเปนอารมณ กเพราะถอเอาความเปนไปของเวทนาดงกลาวนน คาทวา เราเสวยอารมณยอมเปนสกแตวาพดกนไป. อกอยางหนง ในการพรรณนาเนอความของบทวา ปตปฏส เวท เปนตน ทานไดกลาวเฉลยคาถามนนไวแลวทเดยว. สมจรงดงคาทไดกลาวไวในคมภรวสทธมรรควา ปตยอมเปนอนกาหนดรแลวโดยอาการ ๒ อยาง คอ โดยอารมณ ๑ โดยความไมหลง ๑ ปตยอมเปนอนกาหนดรแลว โดยอารมณอยางไร ? พระโยคเขาฌาน ๒ ฌาน (คอปฐมฌาน ทตยฌาน) ซงมปต ในขณะทพระโยคนนเขาสมาบต ปตยอมเปนอนรแลวโดยอารมณ ดวยการไดฌาน เพราะไดกาหนดรอารมณ. ปตยอมเปนอนไดกาหนดร โดยความไมหลงอยางไร ?

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 381 พระโยคเขาฌาน ๒ ฌานอนมปต ออกจากฌานแลวพจารณาปตอน สมปยตดวยฌานโดยความสนไป โดยความเสอมไป ในขณะทพระโยคนนเหนแจง ปตยอมเปนอนกาหนดรแลวโดยความไมหลง เพราะแทงตลอดไตรลกษณ. สมจรงดงททานพระสารบตรกลาวไวในปฏสมภทามรรควา สตยอมปรากฏแกพระโยคผรทวถงความทจตมอารมณเปนหนง (แนวแน )ไมฟงซาน เนองดวยการหายใจเขาออกยาว ปตนนยอมเปนอนกาหนดรดวยสตนน ดวยญาณนน. แมบททเหลอ กพงทราบความหมายโดยนยนนนแล.ดงกลาวมานน ปต สข และจตตสงขารยอมเปนอนกาหนดรโดยอารมณเพราะการไดฌาน ฉนใด เวทนายอมเปนอนกาหนดรโดยอารมณ เพราะการไดมนสการ (การใสใจ) กลาวคอ เวทนาอนสมปยตดวยฌานแมน กฉนนน.เพราะฉะนน คานนนวา ในสมยนน ภกษมปกตตามเหนเวทนาในเวทนาทงหลายอย จงเปนอนตรสดแลว. ในคานทวา นาห ภกขเว มฏสสตสส อสมปชานสส ดงน มอธบายดงตอไปน: - เพราะเหตทภกษผประพฤตโดยนยเปนตนวา เราจกกาหนดรจตหายใจเขา ดงน ชอวา ทาอสสาสปสสาสนมตใหเปนอารมณกจรงอย แตถงกระนนภกษนกชอวาเปนผตามเหนจตในจตเหมอนกน เพราะจตของภกษนนเขาไปตงสตและสมปชญญะในอารมณเปนไป เพราะอานาปานสตภาวนา ยอมไมมแกผมสตหลงลม ไมรสกตว เพราะฉะนนในสมยนน ภกษยอมเปนผตามเหนจตในจตอย ดวยอานาจความเปนผกาหนดรจตเปนตนโดยอารมณ. ในคานทวา โส ยนต อภชฌาโทมนสสาน ปหาน ต ปาย

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 382ทสวา สาธก อชฌเปกขตา โหต (ภกษนนเหนการละอภชฌาและ โทมนสนนดวยปญญา ยอมเปนผวางเฉยเปนอนด) ดงน ทรงแสดง กาม-ฉนทนวรณ ดวยอภชฌา ทรงแสดงพยาบาทนวรณ ดวยโทมนส. ก๔ หมวดน ตรสดวยอานาจวปสสนาเทานน. กธมมานปสสนาม ๖ อยาง ดวยอานาจนวรณบรรพ (คอการแบงเปนขอมขอทวาดวยนวรณ) เปนตน นวรณบรรพเปนขอตนของธมมา-นปสสนานน นวรณ ๒ อยางน (คออภชฌาและโทมนส) เปนขอตนของธมมานปสสนานน ดงนน เพอจะแสดงขอตนของธมมานปสสนา จงตรสวา อภชฌาโทมนสสาน ดงน บทวา ปหาน ทานประสงคเอาญาณเปนเครองทาการละอยางนวา ละนจจสญญา (ความหมายวาเทยง) ดวยอนจจานปสสนา (การตามเหนความไมเทยง) ดวยบทวา ต ปาย ทสวา ทานแสดงวปสสนาทสบตอกนอยางน คอ (แสดง) ปหาน-าณ นน กลาวคอ อนจจญาณ. วราคญาณ. นโรธญาณ. และปฏนลสคคญาณนน ดวยวปสสนาปญญาอนอก แสดงปหานญาณแมนนดวยวปสสนาปญญาอนอกตอไป. บทวา อชฌเปกขตา โหต ความวาชอวายอมเพงดโดยสวนสอง คอ เพงดผปฏบตสมถะและเพงดความปรากฏรวมกน ในการเพงดสองสวนนน การเพงด สหชาตธรรม กม การเพงดอารมณกม ในทนประสงคเอาการเพงด อารมณ. บทวา ตสมาตห ภกขเวความวา เพราะเหตทภกษผประพฤตโดยนยเปนตนวา เราจกตามเหนความไมเทยง หายใจออก ยอมเปนผเหนธรรมมนวรณเปนตนแลวเพงดอยางเดยวหามได แตแมญาณเปนเครองละธรรมทงหลายทกลาวโดยหวขอ คอ อภชฌาและโทมนส กยอมเปนของอนภกษเหนดวยปญญาแลวเพงดอย. เพราะ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 383ฉะนน พงทราบวา ภกษมปกตตามเหนธรรมในธรรมทงหลายอยใน สมยนน. บทวา ปวจนต ไดแก ยอมไตรตรอง ดวยอนจจลกษณะเปนตน. สองบทนอกนเปนไวพจนของบทวา ปวจนต นนนแหละ. บทวา นรามสาแปลวา หมดกเลส. บทวา ปสสมภต ความวา เพราะกเลสทางกายและทางใจสงบ แมกายและจตกยอมสงบ บทวา สมาธยต ไดแก ตงไวโดยชอบ คอ เปนเหมอนถงความแนบแนน (อปปนา). บทวา อชฌเปกขตาโหต ความวา ยอมเปนผเพงดดวยการเพงดสหชาตธรรม. สตในกายนนของภกษนน ผกาหนดกายดวยอาการ ๑๔ อยางดวยประการอยางน เปนสตสมโพชฌงค. ญาณอนสมปยตดวยสต เปนธมมวจยสมโพชฌงค. ความเพยรทางกายและทางใจอนสมปยตดวยธมม-วจยสมโพชฌงคนนนนแหละ เปน วรยสมโพชฌงค. ปต ปสสทธและเอกคคตาจต เปน สมาธสมโพชฌงค อาการเปนกลางๆ กลาวคอสมโพชฌงค ๖ ประการ ดงพรรณนามาน ไมถดถอยและไมดาเนนเกนไปเปนอเบกขาสมโพชฌงค เหมอนอยางวา เมอมาทงหลายวงไปไดเรยบสารถยอมไมมการกระตนวา มานวงชา หรอไมมการรงไววา มานวงเรวไปสารถจะมอาการมองดอยางนนอยางเดยวเทานน ฉนใด อาการเปนกลางๆกลาวคอสมโพชฌงค ๖ ประการเหลานไมถดถอยและไมดาเนนเกนไป เหมอนอยางนนนนแหละ ยอมชอวาอเบกขาสมโพชฌงค. ดวยเหตมประมาณเทาน ทานกลาวถงอะไร ? กลาวถงวปสสนา พรอมดวยลกษณะตางๆ ทเปนชวขณะจตเดยววา ชอวาสมโพชฌงค บทเปนตนวา วเวกนสสต มเนอความดงกลาว

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 384แลวนนแล. กในทน สตก าหนดลมหายใจเขาออกเปนโลกยะ. อานาปานสต อนเปนโลกยะ ยอมทาสตปฏฐานอนเปนโลกยะใหบรบรณ โลกยสต-ปฏฐานทาโลกตรโพชฌงคใหบรบรณ โลกตรโพชฌงคทา วชชาวมตต ผล และนพพานใหบรบรณ. ดงนน จงเปนอนทานกลาวถงโลกยะในอาคตสถานของโลกยะ กลาวถงโลกตระในอาคตสถานของโลกตระแล. ลวนพระเถระกลาววา ในสตรอนเปนอยางนน แตในสตรน โลกตระจะมาขางหนา (ตอไป) โลกยอานาปานะทาโลกยสตปฏฐานใหบรบรณ โลกยสตปฏฐานทาโลกยโพชฌงคใหบรบรณ โลกยโพชฌงคทาวชชา วมตต ผล และนพพานอนเปนโลกตระใหบรบรณ. เพราะในพระสตรนวชชา ผล และนพพาน ทานประสงคเอาดวยบทวา วชชาและวมตตแล. จบ อรรถกถาอานาปานสตสตรท ๘

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 385 ๙. กายคตาสตสตร

วธเจรญกายคตาสตทมผลมาก

[๒๙๒] ขาพเจาไดสดบมาอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจา ประทบอยทพระวหารเชตวนอารามของอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ ครงนนแล ภกษมากดวยกนกลบจากบณฑบาต ภายหลงเวลาอาหารแลว นงประชมกนในอปฏฐานศาลา เกดขอสนทนากนขนในระหวางดงนวา ดกอนทานผมอายทงหลายนาอศจรรยจรง ไมนาเปนไปไดเลย เทาทพระผมพระภาคเจาพระองคนนผทรงรทรงเหน เปนพระอรหนตสมมาสมพทธ ตรสกายคตาสตทภกษเจรญแลว ทาใหมากแลว วามผลานสงสมากน ขอสนทนากนในระหวางของภกษเหลานน คางอยเพยงเทานแล. [๒๙๒] ขณะนน พระผมพระภาคเจา เสดจออกจากสถานททรงหลกเรนอยในเวลาเยน เสดจเขาไปยงอปฏฐานศาลานน ครนแลวจงประทบนง ณ อาสนะทเขาแตงตงไว แลวตรสถามภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย บดน พวกเธอนงประชมสนทนากนเรองอะไร และพวกเธอสนทนาเรองอะไรคางอยในระหวาง. ภกษเหลานนทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ณ โอกาสน พวกขาพระองคกลบจากบณฑบาต ภายหลงเวลาอาหารแลว นงประชมกนในอปฏฐานศาลา เกดขอสนทนากนขนในระหวางดงนวา ดกอนทานผมอายทงหลาย นาอศจรรยจรง ไมนาเปนไปไดเลย เทาทพระผมพระภาคเจา พระองคนน ผทรงร ผทรงเหน เปนพระอรหนตสมมาสมพทธ ตรสกายคตา-

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 386สตทภกษเจรญแลว ทาใหมากแลว วามผลอานสงสมากน ขาแตพระองค ผเจรญ ขอสนทนากน ในระหวางของพวกขาพระองคไดคางอยเพยงน พอดพระผมพระภาคเจากเสดจมาถง.

วธเจรญกายคตาสตทมผลานสงสมาก

[๒๙๔] พระผมพระภาคเจา ตรสวา ดกอนภกษทงหลาย กกาย-คตาสตอนภกษเจรญแลวอยางไร ทาใหมากแลวอยางไร จงมผลอานสงสมาก ? ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน อยในปากด อยทควงไมกด อยในเรอนรางกด นงคบลลงก ตงกายตรง ดารงสตมนเฉพาะหนา.เธอยอมมสตหายใจออก มสตหายใจเขา. เมอหายใจออกยาว กรชดวาหายใจออกยาว หรอเมอหายใจเขายาว กรชดวา หายใจเขายาว. เมอหายใจออกสน กรชดวา หายใจออกสน หรอเมอหายใจเขาสน กรชดวา หายใจเขาสน. สาเหนยกอยวา เราจกเปนผกาหนดรกองลมทงปวง หายใจออกวาเราจกเปนผกาหนดรกองลมทงปวง หายใจเขา. สาเหนยกอยวา เราจกระงบกายสงขาร หายใจออก วา เราจกระงบกายสงขาร หายใจเขา. เมอภกษนนไมประมาท มความเพยร สงตนไปในธรรม อยอยางน ยอมละความดารพลานทเปนเจาเรอนเสยได. เพราะละความดารพลานนนได จตอนเปนไปภายในเทานน ยอมคงท แนนง เปนธรรมเอกผดขน ตงมน ดกอนภกษทงหลาย แมอยางน ภกษกชอวา เจรญกายคตาสต. [๒๙๕] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอก ภกษเดนอย กรชดวากาลงเดน หรอยนอย กรชดวากาลงยน หรอนงอย กรชดวากาลงนงหรอนอนอย กรชดวากาลงนอน. หรอเธอทรงกายโดยอาการใด ๆอย กรชดวากาลงทรงกายโดยอาการนน ๆ. เมอภกษนนไมประมาท มความเพยร

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 387สงตนไปในธรรมอยอยางน ยอมละความดารพลานทเปนเจาเรอนเสยได. เพราะละความดารพลานนนได จตอนเปนไปภายในเทานน ยอมคงท แน นง เปนธรรมเอกผดขน ตงมน ดกอนภกษทงหลาย แมอยางน ภกษกชอวา เจรญกายคตาสต. [๒๙๖] ดกอนภกษทงกลาย ประการอนยงมอก ภกษยอมเปนผทาความรสกตวในเวลากาวไปและถอยกลบ ในเวลาแลด และเหลยวด ในเวลางอแขนและเหยยดแขน ในเวลาทรงผาสงฆาฏ บาตร และจวร ในเวลาฉน ดม เคยว และลม ในเวลาถายอจจาระและปสสาวะ ในเวลา เดนยน นง นอนหลบ ตน พด และนง เมอภกษนนไมประมาท มความเพยร สงตนไปในธรรมอยอยางน ยอมละความดารพลานทเปนเจาเรอนเสยได. เพราะละความดารพลานนนได จตอนเปนไปภายในเทานน ยอมคงท แนนง เปนธรรมเอกผดขน ตงมน ดกอนภกษทงหลาย แมอยางน ภกษกชอวา เจรญกายคตาสต. [๒๙๗] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอก ภกษยอมพจารณากายนแล ขางบนแตพนเทาขนมา ขางลางแตปลายผมลงไป มหนงหมอย โดยรอบ เตมดวยของไมสะอาดมประการตางๆ วามอยในกายนคอ ผม ขนเลบ ฟน หนง เนอ เอน กระดก เยอในกระดก มาม หวใจ ตบ พงผดไต ปอด ไสใหญ ไสนอย อาหารใหม อาหารเกา ด เสลด นาเหลองเลอด เหงอ มนขน นาตา เปลวมน นาลาย นามก ไขขอ มตร. ด กอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนไถมปากทงสองขาง เตมไปดวยธญชาตนานาชนด คอ ขาวสาล ขาวเปลอก ถวเขยว ถวทอง งา และขาวสาร บรษผมตาด แกไถนนออกแลวพงเหนไดวานขาวสาล นขาวเปลอก นถวเหลอง

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 388นงา นขาวสาร ฉนใด ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกนแล ภกษ ยอมพจารณาเหนกายนแล ขางบนแตพนเทาขนไป ขางลางแตปลายผมลงมามหนงหมอยโดยรอบ เตมดวยของไมสะอาดมประการตางๆ วามอย ในกายนคอ ผม ขน เลบ ฟน หนง เนอ เอน กระดก เยอในกระดก มามหวใจ ตบ พงผด ไต ปอด ไสใหญ ไสนอย อาหารใหม อาหารเกาด เสลด นาเหลอง เลอด เหงอ มนขน นาตา เปลวมน นาลาย นามกไขขอ มตร เมอภกษนนไมประมาท มความเพยร สงตนไปในธรรมอยอยางน ยอมละความดารพลานทเปนเจาเรอนเสยได เพราะละความดารพลานนนได จตอนเปนไปภายในเทานน ยอมคงท แนนง เปนธรรมเอกผดขน ตงมน ดกอนภกษทงหลาย แมอยางน ภกษกชอวา เจรญ-กายคตาสต. [๒๙๘] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอก ภกษยอมพจารณากายนแล ตามทตงอย ตามทดารงอย โดยธาตวา มอยในกายนคอ ธาตดนธาตนา ธาตไฟ ธาตลม. ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนคนฆาโคหรอลกมอของคนฆาโค ผฉลาด ฆาโคแลวนงแบงเปนสวนๆ ใกลทางใหญ๔ แยก ฉนใด ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกนแล ภกษยอมพจารณาเหนกายนแล ตามทตงอย ตามทดารงอย โดยธาตวา มอยในกายน ธาต ดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลม. เมอภกษนนไมประมาท มความเพยร สงตนไปในธรรม อยอยางน ยอมละความดารพลานทอาศยเรอนเสยได เพราะละความดารพลานนนได จตอนเปนไปภายในเทานน ยอมคงทแนนง เปนธรรมเอกผดงขน ตงมน ดกอนภกษทงหลาย แมอยางน ภกษกชอวา เจรญกายคตาสต.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 389 [๒๙๙] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอก ภกษเหนศพทเขา ทงในปาชา อนตายไดวนหนง หรอสองวน หรอสามวน ทขนพองเขยวชามนาเหลองเยม จงนาเขามาเปรยบเทยบกายนวา แมกายนแลกเหมอนอยางนเปนธรรมดา มความเปนอยางน ไมลวงอยางนไปได เมอภกษนนไมประมาท มความเพยร สงตนไป ในธรรมอยอยางน ยอมละความดารพลานทอาศยเรอนเสยได เพราะละความดารพลานนนได จตอนเปนไปภายในเทานน ยอมคงท แนนง เปนธรรมเอกผดขน ตงมน ดกอนภกษทงหลาย แมอยางน ภกษกชอวาเจรญกายคตาสต. [๓๐๐] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอก ภกษเหนศพทเขาทงในปาชา อนฝงกาจกกนอยบาง ฝงแรงจกกนอยบาง ฝงนกตะกรมจกกนอยบาง หมสนขบานกดกนอยบาง หมสนขปากดกนอยบาง สตวเลกสตวนอยตางๆชนดยอมกนอยบาง จงนาเขามาเปรยบเทยบกายนวา แมกายนแลกเหมอนอยางนเปนธรรมดา มความเปนอยางน ไมลวงอยางนไปได เมอภกษนนไมประมาท มความเพยร สงตนไป ในธรรมอยอยางน ยอมละความดารพลานทเปนเจาเรอนเสยได. เพราะละความดารพลานนนได จตอนเปนไปภายในเทานนยอมคงท แนนง เปนธรรมเอกผดขน ตงมนดกอนภกษทงหลาย แมอยางนภกษกชอวาเจรญกายคตาสต. [๓๐๑] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอก ภกษเหนศพทเขาทงในปาชา ยงคมเปนรปรางอยดวยกระดก มทงเนอและเลอดเสนเอนผกรดไว... เหนศพทเขาทงในปาชา ยงคมเปนรปรางดวยกระดก ไมมเนอ มแตเลอดเปรอะเปอนอย เสนเอนยงผกรดไว...

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 390 เหนศพทเขาทงในปาชา ยงคมเปนรปรางดวยกระดก ปราศจากเนอ และเลอดแลว แตเสนเอนยงผกรดอย... เหนศพทเขาทงในปาชา เปนทอนกระดก ปราศจากเสนเอนเครองผกรดแลว กระจดกระจายไปทวทศตางๆคอ กระดกมออยทางหนง กระดกเทาอยทางหนง กระดกแขงอยทางหนง กระดกหนาขาอยทางหนง กระดกสะเอวอยทางหนง กระดกสนหลงอยทางหนง กระดกซโครงอยทางหนงกระดกหนาอกอยทางหนง กระดกแขนอยทางหนง กระดกไหลอยทางหนงกระดกคออยทางหนง กระดกคางอยทางหนง กระดกฟนอยทางหนง กระ-โหลกศรษะอยทางหนง จงนาเขามาเปรยบเทยบกบกายนวา แมกายนแล กเหมอนอยางนเปนธรรมดา มความเปนอยางน ไมลวงอยางนไปได. เมอภกษนนไมประมาท มความเพยร สงตนไป ในธรรมอยางน ยอมละความดารพลานทเปนเจาเรอนเสยได เพราะละความดารพลานนนไดจตอนเปนไปภายในเทานน ยอมคงท แนนง เปนธรรมเอกผดขน ตงมน ดกอนภกษทงหลาย แมอยางน ภกษกชอวา เจรญกายคตาสต. [๓๐๒] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอก ภกษเหนศพท เขาทงในปาชา เปนแตกระดก สขาวเปรยบดงสสงข... เหนศพทเขาทงไวในปาชา เปนทอนกระดกเรยราดเปนกอง ๆ มอายเกนปหนง... เหนศพทเขาทงในปาชา เปนแตกระดกผเปนจณ จงนาเขามาเปรยบเทยบกบกายนวา แมกายนแล กเหมอนอยางนเปนธรรมดา มความเปนอยางน ไมลวงอยางนไปได เมอภกษนนไมประมาท มความเพยรสงตนไปในธรรม อยอยางน ยอมละความดารพลานทเปนเจาเรอนเสยไดเพราะละความดารพลานนนได จตอนเปนภายในเทานน ยอมคงท แนนง

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 391เปนธรรมเอกผดขน ตงมน ดกอนภกษทงหลาย แมอยางน ภกษกชอวา เจรญกายคตาสต. [๓๐๓] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอก ภกษสงดจากกามสงดจากอกศลธรรม เขาปฐมฌาน มวตก มวจาร มปตและสขเกดแตวเวกอย เธอยงกายนแล ใหคลกเคลา บรบรณ ซาบซาน ดวยปตและสขเกดแตวเวก ไมมเอกเทศไรๆ แหงกายทกสวนของเธอทปตและสขเกดแตวเวกจะไมถกตอง. ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนพนกงานสรงสนาน หรอลกมอของพนกงานสรงสนานผฉลาด โรยจณสาหรบสรงสนานลงในภาชนะสารดแลว เคลาดวยนาใหเปนกอนๆ กอนจณสาหรบสรงสนานนนมยางซมเคลอบ จงจบกนทงขางในขางนอกและกลายเปนผลกดวยยาง ฉนใด ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกนแล ภกษยอมยงกายนแล ใหคลกเคลาบรบรณ ซาบซานดวยปตและสข เกดแตวเวก ไมมเอกเทศไรๆ แหงกายทกสวนของเธอ ทปตและสขเกดแตวเวกจะไมถกตอง. เมอภกษนนไมประมาทมความเพยร สงตนไปในธรรม อยอยางน ยอมละความดารพลานทเปนเจาเรอนเสยได. เพราะละความดารพลานนนได จตอนเปนไปภายในเทานนยอมคงท แนนง เปนธรรมเอกผดขน ตงมน ดกอนภกษทงหลาย แมอยางนภกษกชอวา เจรญกายคตาสต. [๓๐๔] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอก ภกษเขาทตยฌานมความผองใสแหงใจภายใน มความเปนธรรมเอกผดขน เพราะสงบวตกและวจาร ไมมวตก ไมมวจาร มปตและสขเกดแตสมาธอย เธอยงกายนแล ใหคลกเคลา บรบรณ ซาบซานดวยปตและสขเกดแตสมาธ ไมมเอกเทศไรๆแหงกายทกสวนของเธอ ทปตและสขเกดแตสมาธจะไมถกตอง. ดกอนภกษ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 392ทงหลาย เปรยบเหมอนหวงนาพ ไมมทางระบายนาทงในทศตะวนออก ทงในทศตะวนตก ทงในทศเหนอ ทงในทศใตเลย และฝนกยงไมหลงสายนาโดยชอบตามฤดกาล ขณะนนแล ธารนาเยนจะพขนจากหวงนานน แลวทาหวงนานนเอง ใหคลกเคลา บรบรณ ซาบซานดวยนาเยน ไมมเอกเทศไรๆ แหงหวงนาทกสวนนนทนาเยนจะไมถกตอง ฉนใด ดกอนภกษทงหลายฉนนนเหมอนกนแล ภกษยอมยงกายนแล ใหคลกเคลา บรบรณ ซาบซานดวยปตและสขเกดแตสมาธ ไมมเอกเทศไร ๆ แหงกายทกสวนของเธอทปตและสขเกดแตสมาธจะไมถกตอง. เมอภกษนนไมประมาท มความเพยรสงตนไปในธรรม อยอยางน ยอมละความดารพลานทอาศยเรอนเสยได.เพราะละความดารพลานนนได จตอนเปนไปภายในเทานน ยอมคงทแนนง เปนธรรมเอกผดขน ตงมน ดกอนภกษทงหลาย แมอยางน ภกษกชอวา เจรญกายคตาสต. [๓๐๕] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอก ภกษเปนผวางเฉยเพราะหนายปต มสตสมปชญญะอย และเสวยสขดวยนามกายยอมเขาตตย-ฌานทพระอรยะเรยกเธอไดวา ผวางเฉย มสต อยเปนสขอย เธอยงกายนแลใหคลกเคลา บรบรณ ซาบซานดวยสขปราศจากปต ไมมเอกเทศไรๆแหงกายทกสวนของเธอ ทสขปราศจากปตจะไมถกตอง. ดกอนภกษทงหลายเปรยบเหมอนดอกบวขาบ หรอดอกบวหลวง หรอดอกบวขาว แตละชนดในกอบวขาบ หรอในกอบวหลวง หรอในกอบวขาว เกดแลวในนา เนองอยในนา ขนตามนา จมอยในนา อนนาเลยงไว คลก เคลา บรบรณซมซาบดวยนาเยนจนถงยอดและเงา ไมมเอกเทศไรๆ แหงดอกบวขาบ หรอดอกบวหลวง หรอดอกบวขาว ทกสวนทนาเยนจะไมถกตอง ฉนใด ด

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 393กอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกนแล ภกษยอมยงกายนแล ใหคลก เคลา บรบรณ ซาบซานดวยสขปราศจากปต ไมมเอกเทศไรๆ แหงกายทกสวนของเธอทสขปราศจากปตจะไมถกตอง. เมอภกษนนไมประมาท มความเพยร สงตนไปแลวในธรรม อยอยางน ยอมละความดารพลานทอาศยเรอนเสยได. เพราะละความดารพลานนนได จตอนเปนไปภายในเทานนยอมคงท แนนงเปนธรรมเอกผดขน ตงมน ดกอนภกษทงหลาย แมอยางนภกษกชอวาเจรญกายคตาสต. [๓๐๖] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอก ภกษเขาจตตถ-ฌานอนไมมทกข ไมมสข เพราะละสขละทกข และดบโสมนสโทมนสกอนๆ ได มสตบรสทธเพราะอเบกขาอย เธอยอมเปนผนงเอาใจอนบรสทธผดผองแผไปทวกายนแล ไมมเอกเทศไรๆ แหงกายทกสวนของเธอทใจอนบรสทธผดผองจะไมถกตอง. ดกอนภกษทงหลายเปรยบเหมอนบรษนงเอาผาขาวคลมตลอดทงศรษะ ไมมเอกเทศไรๆ แหงกายทกสวนของบรษนนทผาขาวจะไมถกตอง ฉนใด ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกนแล ภกษยอมเปนผนงเอาใจอนบรสทธผดผองแผไปทวกายนแล ไมมเอกเทศไรๆแหงกายทกสวนของเธอทใจอนบรสทธผดผองจะไมถกตอง เมอภกษนนไมประมาท มความเพยร สงตนไปแลว ในธรรม อยอยางน ยอมละความดารพลานทอาศยเรอนเสยได เพราะละความดารพลานนนได จตอนเปนไปภายในเทานนยอมคงท แนนง เปนธรรมเอกผดขน ตงมน ดกอนภกษทงหลาย แมอยางน ภกษกชอวาเจรญกายคตาสต. [๓๐๗] ดกอนภกษทงหลาย ภกษไรๆ กตาม เจรญกายคตาสตแลว ทาใหมากแลว ชอวาเจรญและทาใหมากซงกศลธรรมสวนวชชาอยาง

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 394ใดอยางหนงอนรวมอยในภายในดวย ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอน บคคลไรๆ กตาม นกถงมหาสมทรดวยใจแลว ชอวานกถงแมนานอยทไหลมาสสมทรสายใดสายหนงอนรวมอยในภายในดวย ฉนใด ดกอนภกษทงหลายฉนนนกเหมอนกนแล ภกษไรๆ กตาม เจรญกายคตาสตแลว ทาใหมากแลวชอวาเจรญและทาใหมาก ซง กศลธรรมสวนวชชา อยางใดอยางหนงอนรวมอยในภายในดวย. ผไมเจรญกายคตาสตมารจะไดชอง

[๓๐๘] ดกอนภกษทงหลาย ภกษไรๆ กตาม ไมเจรญ ไมทาใหมากซงกายคตาสตแลว มารยอมไดชอง ยอมไดอารมณ. ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนบรษเหวยงกอนศลาหนกไปท กองดนเหนยวทเปยก ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอจะสาคญความนนเปนไฉน ? กอนศลาหนกนน จะพงไดชองในกองดนเปยก (เจาะใหเปนร )บางไหม ? ภกษเหลานนทลวา ได พระพทธเจาขา. พ. ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกนแล ภกษไรๆ กตามไมเจรญ ไมทาใหมากซงกายคตาสตแลว มารยอมไดชอง ยอมไดอารมณ [๓๐๙] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนไมแหงเกราะ จงมบรษมาถอเอาเปนไมสไฟดวยตงใจวา จกตดไฟ จกกอไฟ ดกอนภกษทงหลายพวกเธอจะสาคญความขอนเปนไฉน ? บรษนนถอเอาไมแหงเกราะโนนเปนไมสไฟแลวสกนไป จะพงตดไฟ จะพงกอไฟ ไดบางไหม ? ภ. ได พระพทธเจาขา. พ. ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกนแล ภกษไรๆ กตามไมเจรญ ไมทาใหมากซงกายคตาสตแลว มารยอมไดชอง ยอมไดอารมณ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 395เจรญกายคตาสตชอวาเจรญกศลธรรมฝายวชชา

[๓๑๐] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนหมอนาวางเปลาอนเขาตงไวบนเซงรอง. จงมบรษมาถอเอาเปนเครองตกนา. ดกอนภกษทงหลายพวกเธอจะสาคญความขอนนเปนไฉน ? บรษนนจะพงไดนาเกบไวบางไหม ? ภ. ได พระพทธเจาขา. พ. ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกนแล ภกษไร ๆ กตามไมเจรญ ไมทาใหมากซงกายคตาสตแลว มารยอมไดชอง ยอมไดอารมณ.

ผเจรญกายคตาสตมารไมไดชอง

[๓๑๑] ดกอนภกษทงหลาย ภกษไร ๆ กตาม เจรญกายคตาสตแลวทาใหมากแลว มารยอมไมไดชอง ไมไดอารมณ ดกอนภกษทงหลายเปรยบเหมอนบรษโยนกลมดายเบา ๆ ลงบนแผนกระดานเรยบอนสาเรจดวยไมแกนลวน. ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอจะสาคญความขอนนเปนไฉน ?บรษนนจะพงไดชอง บนแผนกระดานเรยบอนสาเรจดวยไมแกนลวน (จาก)กลมดายเบา ๆ นน บางไหม ? ภ. ไมไดเลย พระพทธเจาขา. พ. ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกนแล ภกษไร ๆ กตามเจรญกายคตาสตแลว ทาใหมากแลว มารยอมไมไดชอง ไมไดอารมณ. [๓๑๒] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนไมสดมยาง จงมบรษมาถอเอาเปนไมสไฟดวยตงใจวา จกตดไฟ จกกอไฟ ดกอนภกษทงหลายพวกเธอจะสาคญความขอนนเปนไฉน ? บรษนนถอเอาไมสดมยางโนนเปนไมสไฟแลวสกนไป จะพงตดไฟ จะพงกอไฟไดบางไหม ?

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 396 ภ. ไมไดเลย พระพทธเจาขา. พ. ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกนแล ภกษไร ๆ กตามเจรญกายคตาสตแลว ทาใหมากแลว มารยอมไมไดชอง ไมไดอารมณ.

เปรยบเทยบผเจรญกายคตาสตเหมอนหมอนาเตม

[๓๑๓] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนหมอนา มนาเตมเปยมเสมอขอบปาก พอทกาจะดมกนได อนเขาตงไวบนเชงรอง. จงมบรษมาถอเอาเปนเครองตกนา. ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอจะสาคญความขอนนเปนไฉน ?บรษนนจะพงไดนาเกบไว บางไหม ? ภ. ไมไดเลย พระพทธเจาขา. พ. ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกนแล ภกษไร ๆ กตามเจรญกายคตาสตแลว ทาใหมากแลว มารยอมไมไดชอง ไมไดอารมณ. [๓๑๔] ดกอนภกษทงหลาย ภกษไร ๆ กตาม เจรญกายคตาสตแลว ทาใหมากแลว เธอนอมจตไปในธรรมใด ๆ ทควรทาใหแจงดวยอภญญาจะถงความเปนผสามารถในธรรมนน ๆ นนแหละ เพราะการทาใหแจงดวยอภญญาได ในเมอมสตเปนเหต. ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนหมอนามนาเตมเปยมเสมอขอบปาก พอทกาจะดมกนได อนเขาตงไวบนเชงรองบรษมกาลงมายงหมอนานนโดยทางใด ๆ จะพงมาถงนาโดยทางนน ๆ ไดหรอ ? ภ. ได พระพทธเจาขา. พ. ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกนแล ภกษไร ๆ กตามเจรญกายคตาสตแลว ทาใหมากแลว เธอนอมจตไปในธรรมใด ๆ ทควรทาใหแจงดวยอภญญา จะถงความเปนผสามารถในธรรมนน ๆ นนแหละ เพราะการทาใหแจงดวยอภญญาได ในเมอมสตเปนเหต.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 397เปรยบเทยบผเจรญกายคตาสตเหมอนสระโบกขรณ

[๓๑๕] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนสระโบกขรณสเหลยมในภมภาคทราบ เขาพนคนไว มนาเตมเปยมเสมอขอบปาก พอทกาจะดมกนไดบรษมกาลงเจาะคนสระโบกขรณนนทางดานใด ๆ นาจะพงไหลมาทางดานนน ๆ ไดหรอ ? ภ. ไหลมาได พระพทธเจาขา. พ. ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกนแล ภกษไร ๆ กตามเจรญกายคตาสตแลว ทาใหมากแลว เธอนอมจตไปในธรรมใด ๆ ทควรทาใหแจงดวยอภญญา จะถงความเปนผสามารถในธรรมนน ๆ นนแหละ เพราะการกระทาใหแจงดวยอภญญาได ในเมอมสตเปนเหต.

เปรยบเทยบผเจรญกายคตาสตเหมอนสารถขบรถ

[๓๑๖] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนรถมาอาชาไนยเขาเทยมมาแลว มแสเสยบไวในทระหวางมาทงสองจอดอยบนพนทเรยบตรงทางใหญ ๔แยก. นายสารถผฝกมา เปนอาจารยขบขผฉลาด ขนรถนนแลว มอซายจบสายบงเหยน มอขวาจบแส ขบรถไปยงทปรารถนาได ฉนใด ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกนแล ภกษไร ๆ กตาม เจรญกายคตาสตแลวทาใหมากแลว เธอยอมนอมจตไปในธรรมใด ๆ ทควรทาใหแจงดวยอภญญาจะถงความเปนผสามารถในธรรมนน ๆ นนแหละ เพราะการกระทาใหแจงดวยอภญญาได ในเมอมสตเปนเหต.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 398อานสงสการเจรญกายคตาสต ๑๐ ประการ

[๓๑๗] ดกอนภกษทงหลาย กายคตาสตอนภกษเสพแลวโดยมากเจรญแลว ทาใหมากแลว ทาใหเปนยานแลว ทาใหเปนพนทตงแลว ใหดารงอยเนอง ๆ แลว อบรมแลว ปรารภสมาเสมอดแลว พงหวงอานสงส๑๐ ประการน คอ (๑) อดกลนตอความยนรายและความยนดได ไมถกความยนรายครอบงา ยอมครอบงาความยนรายทเกดขนแลวอยดวย. (๒) อดกลนตอภยและความหวาดกลวได ไมถกภยและความหวาดกลวครอบงา ยอมครอบงาภยและความหวาดกลว ทเกดขนแลวอยดวย. (๓) อดทน คอเปนผมปรกตอดกลนตอความหนาว ความรอนความหว ความกระหาย ตอสมผสแหงเหลอบ ยง ลม แดด. และสตวเสอกคลาน ตอทานองคาพดทกลาวราย ใสราย ตอเวทนาประจาสรระทเกดขนแลว อนเปนทกขกลา เจบแสบ เผดรอน ไมใชความสาราญ ไมเปนทชอบใจ พอจะสงหารชวตได. (๔) เปนผไดฌาน ๔ อนเกดมในมหตคตจต เครองอยสบายในปจจบน ตามความปรารถนา ไมยาก ไมลาบาก. (๕) ยอมแสดงฤทธไดเปนอเนกประการ คอ คนเดยวเปนหลายคนกได หลายคนเปนคนเดยวกได ปรากฏตวหรอหายตวไปนอกฝา นอกกาแพงนอกภเขาไดไมตดขด เหมอนไปในทวางกได ทาการผดขนและดาลงในแผนดนเหมอนนากได เดนบนนาไมแตกเหมอนเดนบนแผนดนกได เหาะไปในอากาศโดยบลลงกเหมอนนกกได ลบคลาพระจนทรและพระอาทตยซงมฤทธมอานภาพมากปานฉะน ดวยฝามอกได ใชอานาจทางกายไปจนถงพรหมโลกกได.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 399 (๖) ยอมฟงเสยงทงสอง คอ เสยงทพยและเสยงมนษย ทงทไกล และทใกลไดดวยทพยโสตธาต อนบรสทธ ลวงโสตของมนษย. (๗) ยอมกาหนดรใจของสตวอน และบคคลอนได ดวยใจ คอจตมราคะกรวาจตมราคะ หรอจตปราศจากราคะกรวาจตปราศจากราคะ จตมโทสะกรวาจตมโทสะ หรอจตปราศจากโทสะกรวาจตปราศจากโทสะ จตมโมหะกรวาจตมโมหะ หรอจตปราศจากโมหะกรวาจตปราศจากโมหะ จตหดห กรวาจตหดห จตฟงซานกรวาจตฟงซาน จตเปนมหคคตะกรวาจตเปนมหคคตะ หรอจตไมเปนมหคคตะกรวาจตไมเปนมหคคตะ จตยงมจตอนยงกวากรวาจตยงมจตอนยงกวา หรอจตไมมจตอนยงกวากรวาจตไมมจตอนยงกวาจตตงมนกรวาจตตงมน หรอจตไมตงมนกรวาจตไมตงมน จตหลดพนแลวกรวาจตหลดพนแลว หรอจตยงไมหลดพนกรวาจตยงไมหลดพน. (๘) ยอมระลกถงขนธ ทอยอาศยในชาตกอนไดเปนอเนกประการคอระลกไดชาตหนงบาง สองชาตบาง สามชาตบาง สชาตบาง หาชาตบางสบชาตบาง ยสบชาตบาง สามสบชาตบาง สสบชาตบาง หาสบชาตบางรอยชาตบาง พนชาตบาง แสนชาตบาง หลายสงวฏกปบาง หลายววฏกปบาง หลายสงวฏววฏกปบาง วาในชาตโนน เรามชออยางน มโคตรอยางนมผวพรรณอยางน มอาหารอยางน เสวยสขและทกขอยางน มกาหนดอายเทาน เรานนเคลอนจากชาตนนแลว บงเกดในชาตโนน แมในชาตนนเรากมชออยางน มโคตรอยางน มผวพรรณอยางน มอาหารอยางน เสวยสขและทกขอยางน มกาหนดอายเทาน เรานนเคลอนจากชาตนแลว จงเขาถงในชาตน ยอมระลกถงขนธทอยอาศยในชาตกอนไดเปนอเนกประการพรอมทงอาการ พรอมทงอเทศเชนน.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 400 (๙) ยอมมองเหนหมสตวกาลงจต กาลงอปบต เลว ประณต ม ผวพรรณด มผวพรรณทราม ไดด ตกยาก ดวยทพยจกษอนบรสทธลวงจกษของมนษย ฯลฯ ยอมมองเหนหมสตวทกาลงจต กาลงอปบต เลวประณต มผวพรรณด มผวพรรณทราม ไดด ตกยาก ดวยทพยจกษอนบรสทธ ลวงจกษของมนษย ยอมทราบชดหมสตวผเปนไปตามกรรม เชนน. (๑๐) ยอมเขาถงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไป ทาใหแจง เพราะรยงดวยตนเอง ในปจจบนอย. ดกอนภกษทงหลาย กายคตาสตอนภกษเสพแลวโดยมาก เจรญแลวทาใหมากแลว ทาใหเปนยานแลว ทาใหเปนพนทตงแลว ใหดารงอยเนอง ๆแลว อบรมแลว ปรารภสมาเสมอดแลว พงหวงอานสงส ๑๐ ประการไดดงนแล. พระผมพระภาคเจาไดตรสพระภาษตนแลว ภกษเหลานนตางชนชมยนดพระภาษตของพระผมพระภาคเจาแล. จบ กายคตาสตสตรท ๙

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 401 อรรถกถากายคตาสตสตร

กายคตาสตสตร มคาเรมตนวา ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน. บรรดาบทเหลานน บทวา เคหสตา ไดแก อาศยกามคณ ความดารอนแลนไป ชอวา สรสงกปปา (ความดารพลาน) กธรรมชาตชอ สร เพราะพลานไป อธบายวา แลนไป. บทวา อชฌตตเมว ความวาในอารมณอนเปนภายในเทานน. บทวา กายคตาสต ไดแก สตอนกาหนด(พจารณา) กายบาง มกายเปนอารมณบาง. เมอกลาววา กาหนด (พจารณา)กาย ยอมเปนอนกลาวถงสมถะ เมอกลาววา มกายเปนอารมณ ยอมเปนอนกลาวถงวปสสนา ยอมเปนอนกลาวถงทงสมถะ และวปสสนา ดวยบททงสอง. ตรสกายานปสสนา ๑๔ อยาง ในมหาสตปฏฐาน มคาวา ปน จปร ฯเปฯ เอว โข ภกขเว ภกข กายคต สต๑ ภาเวต (ขออนยงมอกฯลฯ ภกษทงหลาย ภกษยอมเจรญกายคตาสต อยางนแล) ดงนเปนตน. บทวา อนโตคธา ตสส ความวา (กศลธรรม) ยอมเปนอนรวมลงในภายในแหงภาวนาของภกษนน. ในบทวา วชชาภาคยา นมอธบายวา ชอวา สวนวชชา เพราะสองเสพ (คอได) วชชาดวยอานาจสมปโยคดงนบาง. ชอวา สวนวชชา เพราะเปนไปในสวนวชชา คอในกลมวชชาดงนบาง. ในกศลธรรมอนเปนสวนวชชานน วชชา ๘ คอ วปสสนาญาณ ๑มโนมยทธ ๑ อภญญา ๖ ดวยอรรถวเคราะหขอแรก แมธรรมทงหลายทสมปยตดวยวชชา ๘ เหลานน กเปนสวนแหงวชชา. (วชชาภาคยะ).ดวยอรรถวเคราะหขอหลง วชชาอยางใดอยางหนง เพยงวชชาเดยว ในบรรดาวชชา ๘ เหลานน ชอวาวชชา วชชาทเหลอทงหลายเปนสวนแหง-๑. ม. กายคตาสต.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 402วชชา. เมออธบายอยางน วชชากด ธรรมทสมปยตดวยวชชากด พง ทราบวา เปนสวนแหงวชชาทงนน. ในบทวา เจตสา ผโฏ นมอธบายวา การแผม ๒ อยาง คอ แผดวยอาโปกสณ, แผดวยทพยจกษ, ในการแผ ๒ อยางนน การเขาอาโปกสณแลวแผไปดวยนา ชอวา แผดวยอาโปกสณ แมนาสายเลกๆ (แคว) ทไหลลงสทะเลทงหมด ยอมเปนอนรวมอยภายในทะเลใหญ แมทอาโปกสณถกตองแลวอยางน. สวนการเจรญอาโลกกสณแลวแลดทะเลทงหมดดวยทพยจกษ ชอวาแผไปดวยทพยจกษ เมอทะเลใหญแมททพยจกษถกตองแลวอยางน แมนาสายเลกๆ ทไหลลงสทะเลทงหมด ยอมเปนอนรวมอยภายในทงนน. บทวา โอตาร ไดแก ระหวาง คอ ชอง. บทวา อารมมณ ไดแก เปนปจจยแหงการบงเกดกเลส. บทวา ลเภถ โอตาร ความวาพงไดการเขาไป อธบายวา พงแทงตลอดไปจนถงทสด. บทวา นกเขปน ไดแก (เนอ) ททจะเกบนาไว. ทรงเปรยบบคคลผไมเจรญกายคตาสต ดวยกองดนเปยกเปนตนอยางนแลว บดนเพอจะทรงเปรยบบคคลผเจรญกายคตาสตดวยแผนไมแกนเปนตนจงตรสคาวา เสยยถาป ดงนเปนตนไป. ในบทเหลานน บทวา อคคฬผลก ไดแก บานประต. บทวา กากเปยโย ความวา อนกาจบทขอบปากแลวกมคอดมได. บทวา อภาสจฉกรณยสส แปลวา พงทาใหแจงดวยอภญญา. บทวา สกขพยต ปาปณาต ไดแก ถงความประจกษ. บทวาสต สตอายตเน คอ เมอเหตแหงสตมอย.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 403 ถามวา กอะไรเปนเหตในทน. ตอบวา อภญญานนแหละเปนเหต. บทวา อาฬพทธา ไดแก กนเขอน. บทวา ยานกตาย คอ ทาใหเหมอนยานทเทยมไวแลว บทวาวตถกตาย คอ ทาใหเปนทพงอาศย (ทจอด). บทวา อนฏ ตาย คอเปนไปเนอง ๆ. บทวา ปรจตาย คอ ทาการสงสมไว. บทวาสสมารทธาย ไดแก ปรารภสมาเสมอดแลว คอ ประคบประคองไวอยางด. คาทเหลอในบททงปวงงายทงนนแล. จบ อรรถกถากายคตาสตสตรท ๙

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 404 ๑๐. สงขารปปตตสตร

วาดวยปฏปทาใหสาเรจความปรารถนา

[๓๑๘] ขาพเจาไดสดบมาอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจา ประทบอยท พระวหารเชตวนอารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ สมยนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษเหลานนทลรบพระพทธดารสแลว. พระผมพระภาคเจาไดตรสดงนวา ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคตจกแสดงความเกดขนแหงสงขารแกเธอทงหลาย. เธอทงหลายจงฟงความเกดขนแหงสงขารนน จงใสใจใหด เราตถาคตจกกลาวตอไป. ภกษเหลานนทลรบพระผมพระภาคเจาวา ชอบแลวพระพทธเจาขา.

ปฏปทาเพอเปนกษตรยมหาศาล

[๓๑๙] พระผมพระภาคเจาจงไดตรสดงนวา ดกอนภกษทงหลายภกษในธรรมวนยน เปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญาเธอมความปรารถนาอยางนวา ไฉนหนอ ! เราเมอตายไปแลวพงเขาถงความเปนสหายแหงกษตรยมหาศาลเถด ดงนกม เธอจงตงจตนน อธษฐานจตนน เจรญจตนน ความปรารถนาและวหารธรรมเหลานน อนเธอเจรญแลวอยางน ทาใหมากแลวอยางน ยอมเปนไปเพอความสาเรจในภาวะนนดกอนภกษทงหลาย นมรรค นปฏปทา เปนไปเพอความสาเรจในความเปนสหายแหงกษตรยมหาศาล.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 405 ปฏปทาเพอเปนพราหมณมหาศาล

[๓๒๐] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอก คอภกษเปนผประกอบดวย ศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา เธอมความปรารถนาอยางนวา ไฉนหนอ ! เราเมอตายไปแลว พงเขาถงความเปนสหายแหงพราหมณมหาศาลเถด ดงนกม. . . วา ไฉนหนอ ! เราเมอตายไปแลวพงเขาถงความเปนสหายแหงคฤหบดมหาศาลเถด ดงนกม เธอจงตงจตนนอธษฐานจตนน เจรญจตนน ความปรารถนาและวหารธรรมเหลานนอนเธอเจรญแลวอยางน ทาใหมากแลวอยางน ยอมเปนไปเพอความสาเรจในภาวะนน ๆ ดกอนภกษทงหลาย นมรรค นปฏปทา เปนไปเพอความสาเรจในความเปนสหายแหงคฤหบดมหาศาล

ปฏปทาเพอเปนเทวดาชนดาวดงส

[๓๒๑] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอก ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา. เธอไดฟงวา เทวดาชนดาวดงส มอายยน มวรรณะ มากดวยความสข เธอมความปรารถนาอยางนวา ไฉนหนอ ! เราเมอตายไปแลว พงเขาถงความเปนสหายแหงเทวดาชนดาวดงสเถด. เธอจงตงจตนน อธษฐานจตนน เจรญจตนน.ความปรารถนาและวหารธรรมเหลานน อนเธอเจรญแลวอยางน ทาใหมากแลวอยางน ยอมเปนไปเพอความสาเรจในภาวะนน. ดกอนภกษทงหลายนมรรค นปฏปทา เปนไปเพอความสาเรจในความเปนสหายแหงเทวดาชนดาวดงส.

ปฏปทาเพอเปนเทวดาชนยามา

ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา เธอไดฟงวา เทวดาชนยามา. . .

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 406 ปฏปทาเพอเปนเทวดาชนดสต

ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา เธอไดฟงวา เทวดาชนดสต . .

ปฏปทาเพอเปนเทวดาชนนมมานรด

ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา เธอไดฟงวา เทวดาชนนมมานรด . .

ปฏปทาเพอเปนเทวดาชนปรนมมตวสวตด

ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา เธอไดฟงวา เทวดาชนปรนมมต-วสวตด มอายยน มวรรณะ มากดวยความสข. เธอมความปรารถนาอยางนวา ไฉนหนอ ! เราเมอตายไปแลว พงเขาถงความเปนสหายแหงเทวดาชนปรนมมตวสวตดเถด เธอจงตงจตนน อธษฐานจตนน เจรญจตนน.ความปรารถนาและวหารธรรมเหลานน อนเธอเจรญแลวอยางน ทาใหมากแลวอยางน ยอมเปนไปเพอความสาเรจในภาวะนน. ดกอนภกษทงหลายนมรรค นปฏปทา เปนไปเพอความสาเรจในความเปนสหายแหงเทวดาชนปรนมมตวสวตด.

ปฏปทาเพอเปนสหสสพรหม

[๓๒๒] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา เธอไดฟงวา สหสส-พรหม มอายยน มวรรณะ มากดวยความสข ดกอนภกษทงหลายสหสสพรหม ยอมนอมจตแผไปตลอดโลกธาตพนหนงอย. แมสตวทงหลายทเกดแลวในสหสสพรหมนน กนอมจตแผไปอยได. ดกอนภกษทงหลาย

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 407เปรยบเหมอนบรษมนยนตาด วางมะขามปอมผลหนงในมอแลวพจารณาได ฉนใด ดกอนภกษทงหลาย สหสสพรหมกฉนนนเหมอนกนแล ยอมนอมจตแผไปตลอดโลกธาตพนหนงอย. แมสตวทงหลายทเกดแลวใน สหสส-พรหมนน กนอมจตแผไปอยได. เธอมความปรารถนาอยางนวา ไฉนหนอ !เราเมอตายไปแลว พงเขาถงความเปนสหายแหงสหสสพรหมเถด เธอจงตงจตนน อธษฐานจตนน เจรญจตนน. ความปรารถนาและวหารธรรมเหลานน อนเธอเจรญแลวอยางน ทาใหมากแลวอยางน ยอมเปนไปเพอความสาเรจในภาวะนน. ดกอนภกษทงหลาย นมรรค นปฏปทา เปนไปเพอความสาเรจในความเปนสหายแหงสหสสพรหม.

ปฏปทาเพอเปนทวสหสสพรหม. . .ปญจสหสสพรหม

[๓๒๓] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา เธอไดฟงวาทวสหสส-พรหม... ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา เธอไดฟงวา ตสหสสพรหม... ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา เธอไดฟงวา จตสหสสพรหม.... ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา. เธอไดฟงวา ปญจสหสสพรหมมอายยน มวรรณะ มากดวยความสข ดกอนภกษทงหลาย ปญจสหสส-พรหม ยอมนอมจตแผไปตลอดโลกธาตหาพนอย. แมสตวทงหลายทเกดแลวในปญจสหสสพรหมนน กนอมจตแผไปอยได. เปรยบเหมอนบรษมนยน-ตาด วางผลมะขามปอม ๕ ผลในมอแลวพจารณาดได ฉนใด. ดกอนภกษ

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 408ทงหลาย ปญจสหสสพรหมกฉนนนเหมอนกนแล ยอมนอมจตแผไปตลอด โลกธาตหาพนอย. แมสตวทงหลายทเกดแลวในปญจสหสสพรหมกนอมจตแผ ไปอยได. เธอมความปรารถนาอยางนวา ไฉนหนอ ! เราเมอตายไปแลว พงเขาถงความเปนสหายแหงปญจสหสสพรหมเถด. เธอจงตงจตนน อธษฐานจตนน เจรญจตนน. ความปรารถนาและวหารธรรมเหลานน อนเธอเจรญแลวอยางน ทาใหมากแลวอยางน ยอมเปนไป เพอความสาเรจในภาวะนน.ดกอนภกษทงหลาย นมรรค นปฏปทา เปนไปเพอความสาเรจในความเปนสหายแหงปญจสหสสพรหม.

ปฏปทาเพอเปนทสสหสพรหม

[๓๒๔] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา เธอไดฟงวา ทสสหสส-พรหม มอายยน มวรรณะ มากดวยความสข. ดกอนภกษทงหลาย ทสสหสส-พรหมยอมนอมจตแผไปตลอดโลกธาตหมนหนงอย. แมสตวทงหลายทเกดแลวในทสสหสสพรหมนน กนอมจตแผไปอยได ดกอนภกษทงหลายเปรยบเหมอนแกวไพฑรย งามโชตชวง แปดเหลยมอนเขาเจยระไนดแลววางไวบนผากมพลเหลอง ยอมสองแสงเรองไพโรจน ฉนใด ดกอนภกษทง-หลาย ทสสหสสพรหมกฉนนนเหมอนกนแล ยอมนอมจตแผไปตลอดโลกธาตหมนหนงอย แมสตวทงหลายทเกดแลวในทสสหสสพรหมนน กนอมจตแผไปอยได. เธอมความปรารถนาอยางนวา ไฉนหนอ ! เราเมอตายไปแลว พงเขาถงความเปนสหายแหงทสสหสสพรหมเถด เธอจงตงจตนนอธษฐานจตนน เจรญจตนน ความปรารถนาและวหารธรรมเหลานน อนเธอเจรญแลวอยางน ทาใหมากแลวอยางน ยอมเปนไปเพอความสาเรจใน

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 409ภาวะนน ดกอนภกษทงหลาย นมรรค นปฏปทา เปนไปเพอความสาเรจ ในความเปนสหายแหงทสสหสสพรหม.

ปฏปทาเพอเปนสตสหสสพรหม

[๓๒๕] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอก คอภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา เธอไดฟงวาสตสหสส-พรหม มอายยน มวรรณะ มากดวยความสข ดกอนภกษทงหลาย สต-สหสสพรหมยอมนอมจตแผไปตลอดโลกธาตแสนหนงอย. แมสตวทงหลายทเกดแลวในสตสหสสพรหมนน กนอมจตแผไปอยได ดกอนภกษทงหลายเปรยบเหมอนแทงทองชมพนท ทเขาหลอมดวยความชานาญดในเบาของชางทองผฉลาดแลว วางไวบนผากมพลสเหลอง ยอมสองแสงเรอง ไพโรจนฉนใด ดกอนภกษทงหลาย สตสหสสพรหมกฉนนนเหมอนกนแล ยอมนอมจตแผไปตลอดโลกธาตแสนหนงอย. แมสตวทงหลายเกดแลวในสตสหสสพรหมนน กนอมจตแผไปอยได. เธอมความปรารถนาอยางนวา ไฉนหนอ เราเมอตายไปแลว พงเขาถงความเปนสหายแหงสตสหสส-พรหมเถด เธอจงตงจตนน อธษฐานจตนน เจรญจตนน.... ความปรารถนาและวหารธรรมเหลานน อนเธอเจรญแลวอยางน ทาใหมากแลวอยางน ยอมเปนไปเพอความสาเรจในภาวะนน. ดกอนภกษทงหลาย นมรรค นปฏปทาเปนไปเพอความเปนสหายแหงสตสหสสพรหม.

ปฏปทาเพอเปนเทวดาชนอาภา ๓ ชน

[๓๒๖] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา เธอไดฟงวา เทวดาชน อาภา มอายยน มวรรณะ มากดวยความสข. เธอมความปรารถนาอยางนวา

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 410ไฉนหนอ ! เราเมอตายไปแลวพงเขาถงความเปนสหายแหงเทวดาชนอาภา เถด เธอจงตงจตนน อธษฐานจตนน เจรญจตนน. ความปรารถนาและวหารธรรมเหลานน อนเธอเจรญแลวอยางน ทาใหมากแลวอยางน ยอมเปนไปเพอความสาเรจในภาวะนน. ดกอนภกษทงหลาย นมรรค นปฏปทาเปนไปเพอความสาเรจในความเปนสหายแหงเทวดาชนอาภา. ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา เธอไดฟงวา เทวดาชนปรตตาภา... ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา เธอไดฟงวา เทวดาชนอปปมา-ณาภา.... ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา เธอไดฟงวา เทวดาชนอาภสสรามอายยน มวรรณะ มากดวยความสข. เธอมความปรารถนาอยางนวา ไฉนหนอ ! เราเมอตายไปแลว พงเขาถงความเปนสหายแหงเทวดาชนอาภสสราเถด. เธอจงตงจตนน อธษฐานจตนน เจรญจตนน. ความปรารถนาและวหารธรรมเหลานน อนเธอเจรญแลวอยางน ทาใหมากแลวอยางน ยอมเปนไปเพอความสาเรจในภาวะนน ดกอนภกษทงหลาย นมรรค นปฏปทา เปนไปเพอความสาเรจในความเปนสหายแหงเทวดาชนอาภสสรา.

ปฏปทาเพอเปนเทวดาชนสภา ๓ ชน

[๓๒๗] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา เธอไดฟงวา เทวดาชน สภา...

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 411 ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษเปนผประกอบดวย ศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา. เธอไดฟงวา เทวดาชนปรตตส-ภา... ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา. เธอไดฟงวา เทวดาชนอปปมาณ-สภา...

ปฏปทาเพอเปนเทวดาชนสภกณหา

ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา. เธอไดฟงวา เทวดาชนสภกณหามอายยน มวรรณะ มากดวยความสข เธอมความปรารถนาอยางนวา ไฉนหนอ ! เราเมอตายไปแลว พงเขาถงความเปนสหายแหงเทวดาชน สภกณหาเถด. เธอจงตงจตนน อธษฐานจตนน เจรญจตนน. ความปรารถนาและวหารธรรมเหลานน อนเธอเจรญแลวอยางน ทาใหมากแลวอยางน ยอมเปนไปเพอความสาเรจในภาวะนน. ดกอนภกษทงหลาย นมรรค นปฏปทา เปนไปเพอความสาเรจในความเปนสหายแหงเทวดาชนสภกณหา.

ปฏปทาเพอเปนเทวดาชนเวหปผลา

[๓๒๘] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา เธอไดฟงวา เทวดาชนเวหปผลา...

ปฏปทาเพอเปนเทวดาชนอวหา

ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา. เธอไดฟงวา เทวดาชนอวหา...

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 412 ปฏปทาเพอเปนเทวดาชนอตปปา

ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา. เธอไดฟงวาเทวดาชนอตปปา...

ปฏปทาเพอเปนเทวดาชนสทสสา

ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา. เธอไดฟงวาเทวดาชนสทสสา...

ปฏปทาเพอเปนเทวดาชนสทสส

ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา. เธอไดฟงวาเทวดาชนสทสส...

ปฏปทาเพอเปนเทวดาชนอกนฏฐา

ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา. เธอไดฟงวา เทวดาชนอกนฏฐามอายยน มวรรณะ มากดวยความสข เธอมความปรารถนาอยางนวา ไฉนหนอ ! เมอเราตายไปแลวพงเขาถงความเปนสหายแหงเทวดาชนอกนฏฐาเถด.เธอจงตงจตนน อธษฐานจตนน เจรญจตนน. ความปรารถนาและวหารธรรมเหลานน อนเธอเจรญแลวอยางน ทาใหมากแลวอยางน ยอมเปนไปเพอความสาเรจในภาวะนน ดกอนภกษทงหลาย นมรรค นปฏปทา เปนไปเพอความสาเรจในความเปนสหายแหงเทวดาชนอกนฏฐา.

ปฏปทาเพอเขาถงอากาสานญจายตนภพ

[๓๒๙] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา เธอไดฟงวา เทวดาผเขาถงอากาสานญจายตนภพ มอายยน ดารงอยนาน มากดวยความสข.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 413เธอมความปรารถนาอยางนวา ไฉนหนอ ! เมอเราตายไปแลว พงเขาถง ความเปนสหายแหงเทวดาผเขาถงอากาสานญจายตนภพเถด เธอจงตงจตนน อธษฐานจตนน เจรญจตนน. ความปรารถนาและวหารธรรมเหลานนอนเธอเจรญแลวอยางน ทาใหมากแลวอยางน ยอมเปนไปเพอความสาเรจในภาวะนน ดกอนภกษทงหลาย นมรรค นปฏปทา เปนไปเพอความสาเรจ ในความเปนสหายแหงเทวดาผเขาถงอากาสานญจายตนภพ.

ปฏปทาเพอเขาถงวญญานญจายตนภพ

[๓๓๐] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา เธอไดฟงวา เทวดาผเขาถงวญญาณญจายตนภพ มอายยน ดารงอยนาน มากดวยความสข เธอมความปรารถนาอยางนวา ไฉนหนอ ! เราเมอตายไปแลว พงเขาถงความเปนสหายแหงเทวดาผเขาถงวญญาณญจายตนภพเถด. เธอจงตงจตนนอธษฐานจตนน เจรญจตนน ความปรารถนาและวหารธรรมเหลานน อนเธอเจรญแลวอยางน ทาใหมากแลวอยางน ยอมเปนไปเพอความสาเรจในภาวะนน ดกอนภกษทงหลาย นมรรค นปฏปทา เปนไปเพอความสาเรจในความเปนสหายแหงเทวดาผเขาถงวญญาณญจายตนภพ.

ปฏปทาเพอเขาอากญจญญายตนภพ

[๓๓๑] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา. เธอไดฟงวา เทวดาผเขาถงอากญจญญายตนภพ..

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 414ปฏปทาเพอเขาถงเนวสญญานาสญญายตนภพ

ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา. เธอไดฟงวา เทวดาผเขาถงเนว-สญญานาสญญายตนภพ มอายยน ดารงอยนาน มากดวยความสข เธอมความปรารถนาอยางนวา ไฉนหนอ ! เราเมอตายไปแลว พงเขาถงความเปนสหายแหงเทวดาผเขาถงเนวสญญานาสญญายตนภพเถด เธอจงตงจตนน อธษฐานจตนน เจรญจตนน ความปรารถนาและวหารธรรมเหลานนอนเธอเจรญแลวอยางน ยอมเปนไปเพอความสาเรจในภาวะนน. ดกอนภกษทงหลาย นมรรค นปฏปทา เปนไปเพอความสาเรจในความเปนสหายแหงเทวดาผเขาถงเนวสญญานาสญญายตนภพ.

ปฏปทาเพอใหบรรลเจโตวมตตและปญญาวมตต

[๓๓๒] ดกอนภกษทงหลาย ประการอนยงมอกคอ ภกษเปนผประกอบดวยศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา. เธอมความปรารถนาอยางนวา ไฉนหนอ ! เราพงเขาถงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไป ทาใหแจงเพราะรยงดวยตนเอง ในปจจบนอย. เธอจงเขาถงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมไดเพราะอาสวะทงหลายสนไป ทาใหแจงเพราะรยงดวยตนเอง ในปจจบนอย.ดกอนภกษทงหลาย ภกษนยอมไมเกดในทไหนๆ. พระผมพระภาคเจาไดตรสพระภาษตนแลว ภกษเหลานนตางชนชมยนดพระภาษตของพระผมพระภาคเจาแล. จบ สงขารปปตตสตรท ๑๐ จบ อนปทวรรคท ๒

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 415 หวขอเรองของอนปทวรรคนน ดงน เรองบทโดยลาดบ ๑ เรองความบรสทธ ๑ เรองธรรมของคนด ๑ เรองธรรมทควรเสพ ๑ เรองแจกธาตมากอยาง ๑ เรองประกาศชอพระพทธะ ๑ กบเรองจตตารสะ ๑ เรองลมหายใจ ๑ เรองกายคตา-สต ๑ เรองสดทายคอเรองความสาเรจเกดขนในวนเพญ ๒ เพญ คราวทพระจนทรบรสทธปราศจากมลทน และพระผมพระภาคเจาทรงปรารภ เปนธรรมมใชกจของพระองค รวมเปนวรรคสาคญชออนปทวรรคท ๒ มธรรมอนประเสรฐทชนจานวนมากเสพแลว.

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 416 อรรถกถาสงขารปปตตสตร

สงขารปปตตสตร มคาเรมตนวา ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน พงทราบวนจฉย ในสงขารปปตตสตรนนดงตอไปน. ความวา ความเกดขนแหงสงขารทงหลายเทานน ชอวา สงขารปปตต ไมใชการอปบตของสตว ของบคคล. อกอยางหนง อปปตตภพ คอความอบตแหงขนธทงหลาย ดวยปญญาภสงขาร ชอวา สงขารปปตต. บทวา สทธาย สมนนาคโต ความวา ธรรม ๕ ประการ มศรทธาเปนตน เปนโลกยะ. บทวา ทหต แปลวา ตงไว. บทวา อธฏาต ไดแก ประ-ดษฐานไว. บทวา สงขารา จ วหารา จ (แปลวา ความปรารถนาและวหารธรรม)ไดแก ธรรม ๕ ประการมศรทธาเปนตนนนแหละ พรอมดวยความปรารถนา.บทวา ตตรปปตตยา คอ เพอตองการเกดในทนน. บทวา มคโค ปฏปทาไดแก ธรรม ๕ ประการนนแหละพรอมกบความปรารถนา. อธบายวา บคคลใด มธรรม ๕ ประการ แตไมมความปรารถนา คตของบคคลนนไมตอเนองกน.บคคลใด มความปรารถนา แตไมมธรรม ๕ ประการ คตแมของบคคลนนกไมตอเนองกน บคคลเหลาใดมธรรม ๕ ประการ และความปรารถนาทงสองอยาง คตของบคคลเหลานนตอเนองกน อปมาเหมอนบคคลยงลกศรไปในหวงอากาศ กาหนดไมไดวาจะเอาปลาย หรอตรงกลาง หรอเอาโคนลงฉนใด การถอปฏสนธของสตวทงหลายเหลานน กฉนนน เอาแนนอนไมไดเพราะฉะนน กระทากศลกรรมแลวทาความปรารถนาในทแหงหนงยอมควร. บทวา อามณฑ ไดแก ผลมะขามปอม. ผลมะขามปอมนนยอมปรากฏโดยประการทงปวงทเดยว แกบรษผมตาด ฉนใด พนแหงโลกธาต

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 417พรอมทงสตวผเกดในนน ยอมปรากฏแกพรหมนน ฉนนน. ในทกบทกม นยดงกลาวน. บทวา สโภ แปลวา งาม. บทวา โชตมา คอ ถงพรอมดวยอาการ. บทวา สปรกมมกโต ไดแก มบรกรรมอนทาไวดแลว ดวยการเจยระไนเปนตน. บทวา ปณฑกมพเล นกขตโต ไดแก วางไวบนผากมพลแดง. บทวา สตสหสโส ไดแก พรหมผแผแสงสวางไปในแสนโลกธาต.บทวา นกข ไดแก เครองประดบททาดวยทองนกขะ ๕ สวณณะ ทองเนอหา ชอวา นกขะ กเครองประดบททาดวยทองหยอนนกขะ จะไมทนตอการต และการขดส แตททาดวยทองเกนนกขะ จะทนตอการตและการขดส แตมสไมสวย ปรากฏเปนธาตหยาบ. ททาดวยทองนกขะจะทนตอการตและการขดส บทวา ชมโพนท คอ เกดในแมนาชมพ. กกงหนงๆของตนหวาใหญ (มหาชมพ) แผกวางไปกงละ ๕๐ โยชน. แมนาสายใหญๆไหลผานไปทางพนททงหลายเหลานน หนอทองคาเกดขนในททผลชมพตกลงณ สองฟากฝงของแมนาเหลานน ถกนาในแมนานนพดพาไหลเขาไปสมหา-สมทรโดยลาดบ. ทานหมายถงทองเกดดงกลาวนน จงกลาววา ชมโพนท(ทองนกขะทเกดในแมนาชมพ) ดงน. บทวา ทกขกมมารปตตอกกามขสกสลสมปหฏ ความวาอนบตรชางทองผฉลาด ผขยน หลอมในเบาใหไดทแลว บทวา อกกามเขไดแก ในเตา. บทวา สมปหฏ คอ ทงสม (ไลข) ทงตและขด. กในวตถปมสตร และธาตวภงคสตร ตรสการทาทองทงกอนใหบรสทธแตในพระสตรน ตรสการทาทองรปพรรณใหบรสทธ กในคาวา ผรตวาอธมจจตวา ซงตรสไวในทกวาระนน การแผไปม ๕ อยาง คอ แผไป

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 418ดวยจต ๑ แผไปดวยกสณ ๑ แผไปดวยทพยจกษ ๑ แผไปดวย แสงสวาง ๑ แผไปดวยสรระ ๑ ในการแผ ๕ อยางนน การรจตของสตวทงหลายในพนโลกธาต ชอวา แผไปดวยจต. การแผกสณไปในพนโลกธาต ชอวา แผไปดวยกสณ. การขยายแสงสวางออกไปแลวดพนโลกธาต ชอวา แผไปดวยทพยจกษ. แมการแผไปดวยแสงสวางกคอการแผไปดวยทพยจกษนนแหละ การแผรศมแหงสรระไปในพนโลกธาต ชอวา การแผไปดวยสรระ. ในททกแหง ควรกลาวการแผ ๕ประการน ไมใหแตกแยกกน. สวน พระตปฎกจลลาภยเถระ กลาววา ในการเปรยบดวยแกวมณการแผไปยอมปรากฏเหมอนแผดวยกสณ ในการเปรยบดวยทองนกขะ การแผยอมปรากฏเหมอนแผไปดวยรศมแหงสรระ ดเหมอนทานจะปฏเสธวาทะของทานตปฎกจลลาภยเถระวา ชอวาอรรถกถา (การอธบายความอยางททานวานน) ไมม แลวกลาววา การแผรศมแหงสรระไมมตลอดกาล ควรกลาวโดยไมทาใหการแผ ๔ ประการเสยหาย. บทวา อธมจจต เปนไวพจน(คาใชแทนกนได) ของบทวา ผรณะ (คอการแผ). อกอยางหนง บทวาผรต ไดแก แผไป. บทวา อธมจจต ไดแก รอย. ในบทวา อาภา เปนตน เทวดาอกเหลาหนงตางหาก ชอวา อาภาเปนตน ไมม (มแต) เทวดา ๓ เหลา มเหลาปรตตาภาเปนตน ชอวาอาภา. เทวดาเหลาปรตตาสภา เปนตน และเหลาสภกณหา เปนตน ชอวา สภา เทวดาเหลาเวหปผลา เปนตน ปรากฏชดแลว. บคคลอบรมธรรม ๕ ประการเหลาน จะเกดในสวรรคชนกามาวจรได (กไมวากระไร) กอน แตทานจะบงเกดในพรหมโลก และถงความสนอาสวะได อยางไร ?

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 419 ธรรม ๕ ประการ (คอศรทธา ศล สตะ จาคะ และปญญา) เหลานเปนศล. บคคลนนตงอยในศลนแลวกระทากสณบรกรรม ทาสมาบตทงหลายเหลานนใหเกดขนในกาลนน ยอมบงเกดในพรหมโลกทมรป.ทาอรปฌานทงหลายใหเกดขนแลว ยอมบงเกดในพรหมโลกทไมมรป.เจรญวปสสนา อนมสมาบตเปนปทฏฐานแลวทาใหแจงอนาคามผล ยอมเกดในชนสทธาวาส ๕. เจรญมรรคใหสงขน ยอมถงความสนอาสวะแล. จบ อรรถกถาสงขารปปตตสตรท ๑๐

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. อนปทสตร ๒. ฉวโสธนสตร ๓. สปปรสสตร ๔. เสวตพ-พาเสวตพพสตร ๕. พหธาตกสตร ๖. อสคลสตร ๗. มหาจต-ตารสกสตร ๘. อานาปานสตสตร ๙. กายคตาสตสตร ๑๐. สง-ขารปปตตสตร