พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 1 พระอภธรรมปฎก เลมท ๓ ธาตกถา และ ปคคลปญญต ธาตกถา๑ขอนอบนอมแดพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน มาตกา ๑. นยมาตกา ๑๔ นย๑] ๑. สงคโห อสงคโห ธรรมทสงเคราะหได ธรรมทสงเคราะหไมได ๒. สงคหเตน อสงคหต ธรรมทสงเคราะหไมได ดวยธรรมทสงเคราะหได ๓. สงคหเตน สงคหต ธรรมทสงเคราะหได ดวยธรรมทสงเคราะหไมได ๔. สงคหเตน สงคหต ธรรมทสงเคราะหได ดวยธรรมทสงเคราะหได ๕. อสงคหเตน อสงคหต ธรรมทสงเคราะหไมได ดวยธรรมทสงเคราะหไมได ๖. สมปโยโค วปปโยโค ธรรมทประกอบได ธรรมทประกอบไมได

บาลเลม ๓๖.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 2 ๗. สมปยตเตน วปปยตต ธรรมทประกอบไมได ดวยธรรมทประกอบได ๘. วปปยตเตน สมปยตต ธรรมทประกอบได ดวยธรรมทประกอบไมได ๙. สมปยตเตน สมปยตต ธรรมทประกอบได ดวยธรรมทประกอบได ๑๐. วปปยตเตน วปปยตต ธรรมทประกอบไมได ดวยธรรมทประกอบไมได ๑๑. สงตหเตน สมปยตต ธรรมทประกอบได วปปยตต ธรรมทสงเคราะหได ๑๒. สมปยตเตน สงคหต ธรรมทสงเคราะหได อสงคหต ธรรมทสงเคราะหไมได ดวยธรรมทประกอบได ๑๓. อสงคหเตน สมปยตต ธรรมทประกอบได วปปยตต ธรรมทประกอบไมได ดวยธรรมทสงเคราะหไมได ๑๔. วปปยตเตน สงคหต ธรรมทสงเคราะหได อสงคหต ธรรมทสงเคราะหไมได ดวยธรรมทประกอบไมได

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 3 ๒. อพภนตรมาตกา ๑๒๕ บท ๑. ปจกขนธา ขนธ ๕ ๒. ทวาทสายตนาน อายตนะ ๑๒ ๓. อฏารส ธาตโย ธาต ๑๘ ๔. จตตาร สจจาน สจจะ ๔ ๕. พาวสตนทรยาน อนทรย ๒๒ ๖. ปฏจจสมปปาโท ปฏจจสมปบาท ๗. จตตาโร สตปฎานา สตปฏฐาน ๔ ๘. จตตาโร สมมปปธานา สมมปปธาน ๔ ๙. จตตาโร อทธปาทา อทธบาท ๔ ๑๐. จตตาร ฌานาน ฌาน ๔ ๑๑. จตสโส อปปมณาโย อปปมญญา ๔ ๑๒. ปจนทรยาน อนทรย ๕ ๑๓. ปจ พลาน พละ ๕ ๑๔. สตต โพชฌงคา โพชฌงค ๗ ๑๕. อรโย อฏงคโก มคโค อรยมรรคมองค ๘ ๑๖. ผสโส ผสสะ ๑๗. เวทนา เวทนา ๑๘. สญา สญญา ๑๙. เจตนา เจตนา ๒๐. จตต จต ๒๑. อธโมกโข อธโมกข ๒๒. มนสกาโร มนสการ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 4 ๓. นยมขมาตกา ๔ นย ๑. ตห สงคโห การสงเคราะหไดดวยธรรม ๓ ๒. ตห อสงคโห การสงเคราะหไมไดดวยธรรม ๓ ๓. จตห สมปโยโค การประกอบไดดวยธรรม ๔ ๔. จตห วปปโยโค การประกอบไมไดดวยธรรม ๔

๔. ลกขณมาตกา ๒ ลกษณะ ๑. สภาโคธรรมทมสวนเสมอกน ๒. วสภาโค ธรรมทมสวนไมเสมอกน

๕. พาหรมาตกา ธมมสงคณ แมทงหมด เปนมาตกาแหงธาตกถาแล. จบมาตกา

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 5 ปรมตถทปน อรรถกถาปญจปกรณ อรรถกถาธาตกถาปกรณ อารมภกถา พระมหาวรเจา ผทรงชนะมาร ครนทรงแสดง วภงคปกรณ ดวยวภงค ๑๘ วภงคจบลงแลว เมอจะ ทรงประกาศความตางกนแหงธาต จงไดตรสธาตกถา- ปกรณ ไวในลาดบแหงวภงคปกรณนนนนแหละ ขาพเจา (พระพทธโฆษาจารย) จกแสดงเนอความแหง ธาตกถาปกรณนน ขอสาธชนทงหลาย จงมจตตงมน สดบพระธรรมเทอญ.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 6 อรรถกถามาตกา นยมาตกา ๑๔ นย พระธรรมสงคาหกาจารยไดกลาวไววา ปกรณน พระผมพระภาคเจาทรงจาแนกไว ๑๔ นย ดวยสามารถแหงคาวา " สงคโห อสงคโห " เปนตนคานนแมทงหมดทานตงไว ๒ อยาง คอ โดยอทเทส และนทเทส. อทเทสแหงธรรมมขนธ เปนตน ชอวา มาตกา. มาตกาน พระผมพระภาคเจาทรงตงไว ๕ อยาง คอ นยมาตกาอพภนตรมาตกา นยมขมาตกา ลกขณมาตกา และพาหรมาตกา. บรรดามาตกาเหลานน มาตกาททรงตงไว ๑๔ บท มคาวา " สงคโหอสงคโห ฯเปฯ วปปยตเตน สงคหต อสงคหต " น ชอวา นยมาตกา.จรงอย มาตกานพระองคตรสเรยกวา นยมาตกา กเพราะความทมาตกานทรงตงไวเพอแสดงวา " ธรรมทงหลายในธาตกถาอนพระองคทรงจาแนกไวแลว โดยนยอนสงเคราะหเขากนไดเปนตนน " ดงน. นยมาตกาน แมจะเรยกวา " มลมาตกา" กควร เพราะความเปนมลแหงบททงหลายเหลานน. มาตกาททรงตงไว ๑๒๕ บท วา " ปจกขนธา ฯ เป ฯ มนสกาโร "นชอวา อพภนตรมาตกา. จรงอย มาตกาน ทานเรยกวา อพภนตรมาตกา เพราะความทมาตกานพระองคไมตรสไวอยางนวา " ธรรมสงคณแมทงหมด เปนมาตกาใน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 7ธาตกถา " ดงน แตทรงแสดงธรรมมขนธเปนตน ทควรจาแนกโดยนยม การสงเคราะหเขากนไดเปนตนไวโดยยอ แลวตงไวในภายในแหงธาตกถานนแหละ. ขอน แมจะกลาววา " เปนปกณณกมาตกา " ดงนกได เพราะความทบททงหลายมขนธเปนตนมไดสงเคราะหไวในธมมสงคณมาตกา. มาตกาททรงตงไวดวยบททงหลาย ๔ บท คอ " ตห สงคโห, ตหอสงคโห, จตห สมปโยโค, จตห วปปโยโค " นชอวา นยมขมาตกา. จรงอย ธรรมทสงเคราะหเขากนได และสงเคราะหเขากนไมไดนพระ-ผมพระภาคเจาทรงประกอบไวในธรรมทงหลายมปญจขนธเปนตนแมทงปวงและในธรรมแหงมาตกาทงหลายมกสลตกะเปนตน ดวยบทแหงขนธ อายตนะและธาตทง ๓ นนแหละ. โดยทานองเดยวกน สมปโยคะกด วปปโยคะกดกทรงประกอบไวดวยอรปขนธทง ๔. บททง ๔ เหลาน ทรงเรยกวานยมข-มาตกา เพราะความทธรรมเหลานนเปนธรรมททรงตงไวเพอแสดงถงหวขอแหงนยทงหลายมธรรมทสงเคราะหเขากนไดเปนตนเหลาน. มาตกาททรงตงไวดวยบททง ๒ คอ " สภาคะและวสภาคะ " ชอวาลกขณมาตกา. จรงอย นยแหงธรรมทสงเคราะหเขากนได พระผมพระภาคเจาทรงประกอบไวดวยธรรมทงหลายอนมลกษณะทเสมอกน นยแหงธรรมทสง-เคราะหเขากนไมได ทรงประกอบไวดวยธรรมทงหลายทมลกษณะไมเสมอกนนยแหงสมปโยคะ และวปปโยคะกเหมอนกน. ขอน พระผมพระภาคเจาตรสเรยกวาลกขณมาตกา เพราะความทบทเหลานนพระองคทรงตงไวเพอแสดงลกษณะแหงธรรมทสงเคราะหเขากนไดเปนตน ดวยสามารถแหงลกษณะทเปนสภาคะและวสภาคะ.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 8 มาตกาททรงยอตงบทตกะ ๖๖ และบททกะ ๒๐๐ วา " ธมมสงคณ แมทงหมดเปนมาตกาในธาตกถา " น ชอวา พาหรมาตกา. จรงอย มาตกาน เรยกวา " พาหรมาตกา " กเพราะความทมาตกาน พระผมพระภาคเจาไมตรสไวภายในธาตกถาอยางนวา " ปจกจนธา ฯลฯมนสกาโร " ดงน ทรงตงไวภายนอกจากมาตกาแหงธาตกถา อยางนวา " ธมม-สงคณแมทงปวงเปนมาตกา " ดงน. บณฑต ทราบความทมาตกาเปนภาวะอนพระผมพระภาคเจาตรสไว ๕ อยางดวยประการฉะนแลว บดน พงทราบธรรมทสงเคราะหเขากนได๔ อยาง ในคาทงหลาย มคาวา " สงคโห อสงคโห " เปนตน ดวยสามารถแหงชาต สญชาต กรยา คณนสงคหะกอน. บรรดาสงคหะ. (คอธรรมทสงเคราะหเขากนได) เหลานน การสงเคราะหทกลาววา " พวกกษตรยทงปวงจงมา พวกพราหมณทงปวงพวกแพศยทงปวง พวกผบรสทธทงปวงจงมา ดกอนวสาขะผมอายธรรมเหลาน คอ สมมาวาจาใด สมมากมมนตะใด สมมาอาชวะใดพระผมพระภาคเจาทรงสงเคราะหเขาในศลขนธ " น ชอวา ชาตสงคหะ(สงเคราะหทเขากนไดโดยชาต). เพราะวาในอธการน ธรรมแมทงปวงถงซงการสงเคราะหเปนอนเดยวกนโดยชาต ราวกะในฐานะททานกลาวแลววา " ชนทงหลายผมชาตเดยวกนจงมา " ดงน. การสงเคราะหทกลาววา " ชาวโกศลทงปวงจงมา ชาวมคธทง ปวงจงมา ชาวอารกจฉกะทงปวงจงมา ดกอนวสาขะผมอาย ธรรมเหลาน คอ สมมาวายามะใด สมมาสตใด สมมาสมาธใด พระผมพระภาคเจาทรงสงเคราะหเขาในสมาธขนธ " น ชอวา สญชาตสงคหะ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 9เขาโดยสญชาต). จรงอย ในทน ชนทงหมดถงแลวซงการสงเคราะหเปนอน เดยวกนโดยสถานทแหงความเกด คอ โดยโอกาสทอาศยอย ราวกะในทอนทานกลาวแลววา " ชนทงหลายผเกยวเนองกนโดยชาต จงมา " ดงน. การสงเคราะหทกลาววา " พวกทหารชาง (นายควาญชาง) จงมาพวกทหารมาจงมา พวกทหารรถจงมา ดกอนวสาขะผมอาย ธรรมเหลาน คอ สมมาทฏฐใด สมมาสงกปปะใด พระผมพระภาคเจาทรงสงเคราะหไวในปญญาขนธ " น ชอวา กรยาสงคหะ (คอ การสงเคราะหเขากนไดโดยการกระทา). เพราะชนเหลานนแมทงหมดถงแลวซงการสงเคราะหเขาเปนอนเดยวกนดวยการกระทาของตน. ถามวา จกขวายตนะ ยอมถงซงคณนา (คอ การนบ) วาเปนขนธไหน ? ตอบวา จกขวายตนะ ยอมถงซงการนบวาเปน รปขนธ. การสงเคราะหทกลาววา " กถาจกขวายตนะถงซงการนบวาเปนรปขนธไซร ดกอนผเจรญ ดวยเหตนนนะทานพงกลาววาจกขวายตนะสงเคราะหเขาดวยรปขนธ "น ชอวา คณนสงคหะ (คอ การสงเคราะหเขาโดยการนบ หรอเรยกวาการนบสงเคราะห). คณนสงเคราะหน ทานประสงคเอาในทน. บณฑตพงทราบธรรมทนบสงเคราะหเขากนไมได เพราะเปนปฏปกษตอธรรมนน. พงทราบ บทวา " สงคหเตน อสงคหต " เปนตน โดยการกาหนดซงธรรมเหลานน. พงทราบสมปโยคธรรม ดวยสามารถแหงความเปน เอกปปาทะเอกนโรธะ เอกวตถกะ เอการมมณะ. พงทราบวปปโยคะ โดยเปนธรรมเปนปฏปกษตอสมปโยคะนน. พงทราบบทวา " สมปยตเตน วปปยตต " เปนตน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 10โดยการกาหนดซงธรรมเหลานน. พงทราบบทวา " สงคหเตน สมปยตต วปปยตต " เปนตน โดยการกาหนดซงธรรมทเกยวของกนทง ๒ บท. กคาวา " ปจกขนธา " เปนตน พงทราบโดยนยทกลาวแลวในขนธวภงคเปนตนนนแหละ. แตธรรมทงหลายมผสสะเปนตน ในทนพงทราบวา ทานกลาวแลว โดยการเกดขนของสพพจตตสาธารณะ ตามทกลาวแลวดวยสามารถแหงสนนษฐานบท ดงนแล. จบอรรถกถามาตกา

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 11 ๑. สงคหาสงคหาปทนทเทส อพภนตรมาตกา ขนธปทนทเทส [๒] รปขนธ สงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร? รป ขนธ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? สงเคราะหไมไดดวย ขนธ ๔ อายตนะ ๑ธาต ๗. [๓] เวทนาขนธ สงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?เวทนาขนธ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๔] สญญาขนธ สงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?สญญาขนธ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๕] สงขารขนธ สงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร?สงขารขนธ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ธาต ๑๗. [๖] วญญาณขนธ สงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? วญญาณขนธ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๗. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ๑๑ ธาต ๑๑.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 12 [๗] รปขนธและเวทนาขนธ สงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? รปขนธและเวทนาขนธ สงเคราะหไดดวยขนธ ๒ อายตนะ๑๑ ธาต ๑๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๗. [๘] รปขนธและสญญาขนธ ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๒อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๑ สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะห ไมไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๗. [๙] รปขนธและสงขารขนธ ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๒อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๑ สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?สงเคราะห ไมไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๗. [๑๐] รปขนธและวญญาณขนธ ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๒อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘ สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๓ ไมมอายตนะ ธาตอะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๑๑] รปขนธ เวทนาขนธและสญญาขนธ สงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? รปขนธ เวทนาขนธและสญญาขนธ สงเคราะหไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๑ สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑ ธาต ๗. [๑๒] รปขนธ เวทนาขนธและสงขารขนธ ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๑ สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑ ธาต ๗. [๑๓] รปขนธ เวทนาขนธและวญญาณขนธ ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘ สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 13เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ ไมมอายตนะ ธาตอะไร ๆ ทสงเคราะห ไมได. [๑๔] รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ และสงขารขนธ สงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? รปขนธ เวทนาขนธสญญาขนธและสงขารขนธ สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๑ สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑อายตนะ ๑ ธาต ๗. [๑๕] รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ และวญญาณขนธฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ ไมมอายตนะธาตอะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๑๖] รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธและวญญาณขนธ สงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? รปขนธเวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธและวญญาณขนธ สงเคราะหไดดวยขนธ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘ สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๑๗] ขนธ ๕ สงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?ขนธ ๕ สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไรๆ ทสงเคราะหไมได.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 14 อรรถกถาสงคหาสงคหปทนทเทส อรรถกถาขนธปทนทเทส บดน เพอจะแสดงมาตกาตามทพระผมพระภาคเจาทรงตงไว ดวยสามารถแหงปญจขนธเปนตน ประกอบกบบท นยมาตกา ทงหลาย มคาวา"สงคโห อสงคโห" เปนอาท พระผมพระภาคเจาเรมนทเทสวาระโดยนยเปนตนวา " รปกขนโธ กตห ขนเธห " ดงน. บรรดามาตกาเหลานน เพราะนยมขมาตกา พระผมพระภาคเจาทรงตงไววา " ตห สงคโห " (คอ การสงเคราะหดวยธรรม ๓ คอ โดยขนธ อายตนะ และธาต) ตห อสงคโห(คอ การสงเคราะหไมไดดวยธรรมทง ๓) ดวยนยมาตกาวา " สงคโหอสงคโห " เปนตน ฉะนน เพอแสดงการนบสงเคราะหรปขนธเปนตนทานจงยกบททง ๓ คอ ขนธ อายตนะ และธาตนนแหละขนแสดงวา " ธรรมเหลาน นบสงเคราะหไดดวยขนธเทาไร ไดดวยอายตนะเทาไร ไดดวยธาตเทาไร " ดงน บรรดาธรรมทงหลาย มสจจะ ๔ เปนตน แมอยางหนงไมเปนปรามฏฐะ (คอไมเปนอารมณของปรามาส). ก ลขณมาตกา พระผมพระภาคเจาทรงตงไวอยางนวา " สภาโควสภาโค " ดงน ฉะนน ในการวสชนาปญหาน จงตรสวา " รปขนธนบสงเคราะหไดดวยขนธหนง " เปนตน เพราะวา ธรรมมขนธเปนตนเหลานเปนสภาคะของลกขณมาตกานน. บรรดาบทเหลานน สองบทวา " เอเกนขนเธน " ไดแก (นบสงเคราะหได) ดวยรปขนธเทานน. จรงอย. รปอยางใดอยางหนง ยอมถงการนบสงเคราะหวาเปนรปอยางเดยว เพราะความเปนธรรมเสมอกบรปขนธ. เพราะฉะนน รปทานจงสงเคราะหดวยรปขนธนนแหละ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 15กาหนดเอาดวยรปขนธนนแหละ. สองบทวา " เอกาทสห อายตเนห " ได แก เวนจากมนายตนะ. เพราะรปขนธแมทงปวงเปนอายตนะ ๑๐ และเปนสวนหนงแหงธมมายตนะ ฉะนน รปขนธนน ทานจงนบเอาแลว กาหนดแลวดวยอายตนะ ๑๑. สองบทวา " เอกาทสห ธาตห " ไดแก ดวยธาต ๑๑เวนจากวญญาณธาต ๗. ดวยวา ชอวารปทมไดนบเนองในธาตเหลานนยอมไมม. ในนทเทสแหงอสงคหนย ทรงทาคาถามโดยยอไววา " กตห อสงคหโต "ดงน แตเพราะในการวสชนาแหงปญญานน อรปขนธ ๔ มนายตนะ ๑วญญาณธาต ๗ เปนวสภาคะของรปขนธ ฉะนน จงตรสวา " จตห ขนเธห "เปนตน. บณฑตพงทราบบท สงคโห อสงคโห ในบททงปวงโดยนยน. อนง ในคาวา " รปกขนโธ กตห ขนเธห " เปนตนในขนธนทเทสน ทรงแสงคาปจฉา ๕ และวสชนา ๕ ในสงคหนยอนเปนเอกมลไวโดยยอกอน. ในอสงคหนย กแสดงคาปจฉา ๕ และคาวสชนา ๕โดยยอ. แมในมลทงหลายม ทกมล เปนตน บณฑตพงทราบคาปจฉาและคาวสชนาทงหลายโดยอบายน. กในนทเทสน ทรงแสดงทกะตกะและจตกกมลไวในรปกขนธมลนนแหละ. แตในปญจกมลทรงทาปจฉาวสชนาไว ๒ อยางคอ โดย เภทะ (หมายถงการแยก) อยางนวา " รปกขนโธ จ ฯ เป ฯ วญาณกขนโธ จ " และโดย อเภทะ (คอ การไมแยก) อยางนวา" ปจกขนธา กตห ขนเธห " ดงน. บณฑตพงทราบนยแหงพระบาลดงพรรณนามาฉะน. จบอรรถกถาขนธปทนทเทสแหงอพภนตรมาตกา

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 16 อายตนปทนทเทส [๑๘] จกขวายตนะ สงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?จกขวายตนะสงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ธาต ๑๗. [๑๙] โสตายตนะ ฆานายตนะ ชวหายตนะ กายายตนะรปายตนะ สททายตนะ คนทายตนะ รสายตนะ โผฏฐพพายตนะฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตะ ๑ ธาต ๑ สงเคราะหไมไดดวย ขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๒๐] มนายตนะ ฯ ล ฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต๗.สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๑. [๒๑] ธมมายตนะ ฯลฯ ยกเวน นพพาน โดยความเปนขนธแลวสงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๑ สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตน ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๒๒] จกขวายตนะเเละโสตายตนะ ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๒๓] จกขวายตนะและฆานายตนะ จกขวายตนะและชวหา-ยตนะ จกขวายตนะและกายายตนะ จกขวายตนะและรปายตนะ จก-ขวายตนะและสททายตนะ จกขวายตนะและคนธายตนะ จกขวาย-ตนะและรสายตนะ จกขวายตนะและโผฏฐพพายตนะ ฯลฯ สงเคราะห

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 17ไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๒ ธาต ๒ สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๒๔] จกขวายตนะและมนายตนะ ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๒ ธาต ๘ สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐. [๒๕] จกขวายตนะและธมมายตนะ ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๒๖] อายตนะ ๑๒ สงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? อายตนะ ๑๒ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได.

อรรถกถาอายตนปทนทเทสเปนตน ในนทเทสทงหลาย มอายตนปทนทเทสเปนตน พงทราบอายตนปทนทเทส กอน. คาวา " จกขวายตน เอเกน ขนเธน " ความวาจกขวายตนะ พงทราบวา นบสงเคราะหไดดวยรปขนธ ๑ ดวยจกขวายตนะ ๑ดวยจกขธาต ๑. แมในโสตายตนะเปนตนกพงทราบการนบสงเคราะหได และสงเคราะหไมได โดยนยนเทยว. แตในคาวา " อสงขต ขนธโต เปตวา "นเพราะอสงขตะ คอ นพพาน ชอวา ธมมายตนะ กธมมายตนะ คอ นพพานนน ไมถงซงการนบสงเคราะหวาเปนขนธ ฉะนน จงตรสวา " ขนธโต

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 18เปตวา " ยกเวนโดยความเปนขนธ ดงน. สองบทวา " จตห ขนเธห " ไดแก (สงเคราะหได)ดวยขนธสคอ รป เวทนา สญญา และสงขารขนธ. เพราะวาธมมายตนะเวนนพพานแลว นบสงเคราะหไดดวยขนธทงหลาย มรปขนธเปนตน เหลาน. สวนอายตนะนน เวนธมมายตนะ และธมมธาตแลว นบสงเคราะหไมไดดวยวญญาณขนธ อายตนะและธาตทเหลอ. ดวยเหตนน จงตรสไววา" ธมมายตนะ นบสงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ (คอ วญญาณขนธ) ดวยอายตนะ ๑๑ (คอ โอฬารกายตนะ ๑๐ และมนายตนะ ๑) ดวยธาต ๑๗(คอ โอฬารกธาต ๑๐ และวญญาณธาต ๗)" ดงน. กนยทงหลายทมรปขนธเปนมลในหนหลง ฉนใด พงทราบนยทงหลาย ทมจกขวายตนะเปนมลแมในทน ฉนนน. กพระผมพระภาคเจาครนทรงแสดงบาลทกะ (คอ เภทสทธะและเภทเอกมลาท) พอควรแลว จงทาคาปจฉาวสชนาโดย อเภทะ วา" ทวาทสายตนาน " ดงน แมในธาตนทเทสกนยนนนแหละ. จบอรรถกถาอายตนปทนทเทสเปนตน

ธาตนทเทส [๒๗] จกขธาต สงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?จกขธาต สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ๑๑ ธาต ๑๗.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 19 [๒๘] โสตธาต ฆานธาต ชวหาธาต กายธาต รปธาต สททธาต คนธธาต รสธาต โผฏฐพพธาต จกขวญญาณธาตโสตวญญาณธาต ฆานวญญาณธาต ชวหาวญญาณธาต กายวญ-ญาณธาต มโนธาต มโนวญญาณธาต ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑อายตนะ๑ ธาต ๑ สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๒๙] ธมมธาต ฯ ลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาตเทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๓๐] จกขธาตและโสตธาต ฯ ลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๓๑] จกขธาตและฆานธาต จกขธาตและชวหาธาต จกข-ธาตและกายธาต จกขธาตและรปธาต จกขธาตและสททธาต จกข-ธาตและคนธธาต จกขธาตและรสธาต จกขธาตและโผฏฐพพธาตฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๓๒] จกขธาตและจกขวญญาณธาต ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๒ ธาต ๒ สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๓๓] จกขธาตและโสตวญญาณธาต จกขธาตและฆาน-วญญาณธาต จกขธาตและชวหาวญญาณธาต จกขธาตและกาย-วญญาณธาต จกขธาตและมโนธาต จกขธาตและมโนวญญาณธาต

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 20ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๒ ธาต ๒ สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๓๔] จกขธาตและธมมธาต ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑. ธาต ๑๖. [๓๕] ธาต ๑๘ สงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?ธาต ๑๘ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. สจจนทเทส [๓๖] ทกขสจ สงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ทกขสจ สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๓๗] สมทยสจ มคคสจ ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ๑ ธาต ๑ สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๓๘] นโรธสจ ฯลฯ ไมมขนธอะไรทสงเคราะหได สงเคราะหไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๓๙] ทกขสจและสมทยสจ ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๕อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 21 [๔๐] ทกขสจและมคคสจ ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๔๑] ทกขสจและนโรธสจ ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๔๒] ทกขสจ สมทยสจ และมคคสจ ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๔๓] ทกขสจ สมทยสจ และนโรธสจ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆทสงเคราะหไมได. [๔๔] ทกขสจ สมทยสจ มคคสจ และนโรธสจ ฯลฯยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๘๕] สจจะ ๔ สงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?สจจะ ๔ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 22 อรรถกถาสจจนทเทส ใน สจจนทเทส ทกะตกะจตกกะแมทงปวง ทรงแสดงไวชดแลวในพระบาล. แตเพราะคาวสชนา แมในมคคสจจะในทกะตกะทงหลายเชนกบ สมทยสจจะนนแหละ ฉะนนจงตรสมคคสจจะนน ในลาดบแหงสมทยสจจะ. จบอรรถกถาสจจนทเทส

อนทรยนทเทส [๔๖] จกขนทรย สงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?จกขนทรย สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ๑๑ธาต ๑๗. [๔๗] โสตนทรย ฆานนทรย ชวหนทรย กายนทรย อตถนทรย ปรสนทรย ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑.สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๔๘] มนนทรย สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๗.สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๑.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 23 [๔๙] ชวตนทรย ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๕๐] สขนทรย ทกขนทรย โสมนสสนทรย โทมนสสน-ทรย อเปกขนทรย สทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรยปญญนทรย อนญญตญญสสามตนทรย อญญนทรย อญญาตาวน-ทรย ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๕๑] จกขนทรยและโสตนทรย ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑. ธาต ๑๖. [๕๒] จกขนทรยและฆานนทรย จกขนทรยและชวหนทรย จกขนทรยและกายนทรย จกขนทรยละอตถนทรย จกขนทรย และปรสนทรย ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๕๓] จกขนทรยและมนนทรย ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๒อายตนะ ๒ ธาต ๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐. [๕๔] จกขนทรยและชวตนทรย ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๒อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 24 [๕๕] จกขนทรยและสขนทรย จกขนทรยและทกขนทรย จกขนทรยและโสมนสสนทรย จกขนทรยและโทมนสสนทรย จก-ขนทรยและอเปกขนทรย จกขนทรยและสทธนทรย จกขนทรและวรยนทรย จกขนทรยและสตนทรย จกขนทรยและสมาธนทรยจกขนทรยและปญญนทรย จกขนทรยและอนญญตญญสสามตนทรย จกขนทรยและอญญนทรย จกขนทรยและอญญาตาวนทรย ฯลฯ สง-เคราะหไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๕๖] อนทรย ๒๒ สงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?อนทรย ๒๒ สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๗ ธาต ๑๓. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๕ธาต ๕.

อรรถกถาอนทรยนทเทส ใน นทเทสแหงอนทรย คาวา " ชวตนทรย ทวห ขนเธห "ความวา รปชวตนทรยนบสงเคราะหไดดวยรปขนธ อรปชวตนทรยนบสงเคราะหไดดวยสงขารขนธ. พงทราบอนทรยทเหลอโดยทานองแหงนยทกลาวแลวนนแหละ. สวนการกาหนดพระบาลในนทเทสนเชนกบอายตนนทเทส และธาตนทเทสนนแล. จบอรรถกถาอนทรยนทเทส

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 25 ปฏจจสมปปาทนทเทส [๕๗] อวชชา ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑.สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๕๘] สงขาร เพราะอวชชาเปนปจจย ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๕๙] วญญาณ เพราะสงขารเปนปจจย ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๗. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๑. [๖๐] นามรป เพราะวญญาณเปนปจจย ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๗. [๖๑] สฬายตนะ เพราะนามรปเปนปจจย ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๖ ธาต ๑๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๖ ธาต ๖. [๖๒] ผสสะ เพราะสฬายตนะเปนปจจย เวทนา เพราะผสสะ เปนปจจย ตณหา เพราะเวทนาเปนปจจย อปาทาน เพราะตณหาเปนปจจยกมมภพ เพราะอปาทานเปนปจจย ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 26 [๖๓] อปปตตภพ กามภพ สญญาภพ ปญจโวการภพ ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. สงเคราะหไมไดดวย ขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธอะไร ๆ ทสงเคราะหไมได สงเคราะหไมไดดวย อายตนะ ๑ ธาต ๑. [๖๔] รปภพ ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๕ ธาต ๘.สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธอะไรๆ ทสงเคราะหไมได สงเคราะหไมไดดวย อายตนะ ๗ ธาต ๑๐. [๖๕] อรปภพ เนวสญญานาสญญาภพ จตโวการภพฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาตเทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๖๖] อสญญาภพ เอกโวการภพ ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๖๗] ชาต ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๒, ชรา ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๒, มรณะ ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑ ธาต ๑.สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตน ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ๓ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๖๘] โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส สตปฏฐานสมมปปธาน ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ๑๑ ธาต ๑๗.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 27 อทธบาทนทเทส [๖๙] อทธบาท ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๒ ธาต๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ๓ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖.

ฌานนทเทส [๗๐] ฌาน ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑ ธาต ๑.สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ๓ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗.

อปปมญญานทเทส เปนตน [๗๑] อปปมญญา ๔ อนทรย ๕ พละ ๕ โพชฌงค ๗ อรย-มรรคมองค ๘ ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา อธโมกข มนสการฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๗๒] จต ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๗.สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๑.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 28 พาหรมาตกา ตกมาตกานทเทส [๗๓] กศลธรรม อกศลธรรม สงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะธาต เทาไร ? กศลธรรม อกศลธรรม สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑. ธาต ๑๖. [๗๔] อพยากตธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลวสงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาตเทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาตอะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๗๕] สขเวทนาสมปยตตธรรม ทกขเวทนาสมปยตตธรรมฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๒ ธาต ๓. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๕. [๗๖] อทกขมสขเวทนาสมปยตตธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๒ ธาต ๗. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๑. [๗๗] วปากธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ธาต ๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐. [๗๘] วปากธมมธรรม สงกลฏฐสงกเลสกธรรม ฯลฯ สง-เคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 29 [๗๙] เนววปากนวปากธมมธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความ เปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๓. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ อะไรๆ ทสงเคราะหไมได สงเคราะหไมไดดวยธาต ๕. [๘๐] อปาทนนปาทานยธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๕อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร? ไมมขนธอะไร ๆ ทสงเคราะหไมได สงเคราะหไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑. [๘๑] อนปาทนนปาทานยธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๕อายตนะ ๗ ธาต ๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธอะไร ๆ ทสงเคราะหไมได สงเคราะหไมไดดวยอายตนะ ๕ ธาต ๑๐. [๘๒] อนปาทนนานปาทานยธรรม อสงกลฏฐาสงกเลสก-ธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๔อายตนะ ๒ ธาต ๒ สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๘๓] อสงกลฏฐสงกเลสกธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๘๔] สวตกกสวจารธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๔อายตนะ ๒ ธาต ๓. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สง-เคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๕. [๘๕] อวตกกวจารมตตธรรม ปตสหคตธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ธาต ๑๖.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 30 [๘๖] อวตกกาวจารธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธ แลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๗. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได สงเคราะหไมไดดวยธาต ๑. [๘๗] สขสหคตธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๓ อายตนะ๒ ธาต ๓. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๕. [๘๘] อเปกขาสหคตธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๓อายตนะ ๒ ธาต ๗. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สง-เคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๑. [๘๙] ทสสนปหาตพพธรรม ภาวนาปหาตพพธรรม ทสสน-ปหาตพพเหตกธรรม ภาวนาปหาตพพเหตกธรรม อาจยคามธรรมอปจยคามธรรม เสกขธรรม อเสกขธรรม มหคคตธรรม ฯลฯสงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๙๐] เนวทสสนนภาวนาปหาตพพธรรม เนวทสสนนภาวนาปหาตพพเหตกธรรม เนวาจยคามนาปจยคามธรรม เนวเสกขานา-เสกขธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘ สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๙๑] ปรตตธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ธาต ๑๘ สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 31 [๙๒] อปปมาณธรรม ปณตธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดย ความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ๑๐ [๙๓] ปรตตารมมณธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ๒ ธาต ๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐. [๙๔] มหคคตารมมณธรรม อปปมาณารมมณธรรม หนธรรม มจฉตตนยตธรรม สมมตตนยตธรรม มคคารมมณธรรมมคคเหตกธรรม มคคาธปตธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๙๕] มชฌมธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธอายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๙๖] อนยตธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลวสงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาตเทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได [๙๗] อปปนนธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ๑๒ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร? ไมมขนธ อายตนะธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๙๘] อนปปนนธรรมห ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ๗ ธาต ๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อะไรๆทสงเคราะหไมได สงเคราะหไมไดดวยอายตนะ ๕ ธาต ๑๐.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 32 [๙๙] อปปาทธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อะไรๆท สงเคราะหไมได สงเคราะหไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑. [๑๐๐] อตตธรรม อนาคตธรรม ปจจปปนนธรรม อชฌตตธรรม อชฌตตพหทธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๑๐๑] พหทธธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลวสงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาตเทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๑๐๒] อตตารมมณธรรม อนาคตารมมณธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๑๐๓] ปจจปปนนารมมณธรรม อชฌตตารมมณธรรมพหทธารมมณธรรม อชฌตตพหทธารมมณธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐. [๑๐๔] สนทสสนสปปฏฆธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๑๐๕] อนทสสนสปปฏฆธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑อายตนะ ๙ ธาต ๙. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๓ ธาต ๙.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 33 [๑๐๖] อนทสสนาปปฏฆธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความ เปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๒ ธาต ๘ สงเคราะหไมไดดวย ขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได สงเคราะหไมไดดวยอายตนะ ๑๐ธาต ๑๐. ทกมาตกานทเทส [๑๐๗] เหตธรรม เหตสเหตกธรรม เหตเหตสมปยตตธรรมฯลฯ สงเคราะหไดขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๑๐๘] นเหตธรรม อเหตกธรรม เหตวปปยตตธรรม นเหต-อเหตกธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๑๐๙] สเหตกธรรม เหตสมปยตตธรรม สเหตกนเหตธรรมเหตสมปยตตนเหตธรรม นเหตสเหตกธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๑๑๐] สปปจจยธรรม สงขตธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๑๑๑] อปปจจยธรรม อสงขตธรรม ฯลฯ ไมมขนธ อะไร ๆ ทสงเคราะหได สงเคราะหไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 34 [๑๑๒] สนทสสนธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไม ไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๑๑๓] อนทสสนธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อะไรๆ ทสงเคราะหไมได สงเคราะหไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑. [๑๑๔] สปปฏฆธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ธาต ๑๐. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๘. [๑๑๕] อปปฏฆธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลวสงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๒ ธาต ๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะธาต เทาไร ? ไมมขนธอะไร ๆ ทสงเคราะหไมได สงเคราะหไมไดดวยอายตนะ๑๐ ธาต ๑๐. [๑๑๖] รปธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๑ ธาต๑๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๗. [๑๑๗] อรปธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลวสงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐. [๑๑๘] โลกยธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? ไมมขนธ อายตนะธาตอะไร ๆ ทสงเคราะหไมได.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 35 [๑๑๙] โลกตตรธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๑๒๐] เกนจวญเญยยธรรม เกนจนวญเญยยธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาตอะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๑๒๑] อาสวธรรม อาสวสาสวธรรม อาสวอาสวสมปยตต-ธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ๑๑ ธาต ๑๗. [๑๒๒] โนอาสวธรรม อาสววปปยตตธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตน ๑๒ ธาต๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๑๒๓] สาสวธรรม สาสวโนอาสวธรรม อาสววปปยตตสา-สวธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆทสงเคราะหไมได. [๑๒๔] อนาสวธรรม อาสววปปยตตอนาสวธรรม ฯลฯ ยก เวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 36สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๑๒๕] อาสวสมปยตตธรรม อาสวสมปยตตโนอาสวธรรมฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๑๒๖] สญโญชนธรรม คนถธรรม โอฆธรรม โยคธรรมนวรณธรรม ปรามาสธรรม ปรามาสปรามฏฐธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๑๒๗] โนปรามาสธรรม ปรามาสวปปยตตธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๑๒๘] ปรามฏฐธรรม ปรามฏฐโนปรามาสธรรม ปรามาส-วปปยตตปรามฏฐธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๑๒๙] อปรามฏฐธรรม ปรามาสวปปยตตธรรม อปรามฏฐ-ธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 37 [๑๓๐] ปรามาสสมปยตตธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๑๓๑] สารมมณธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ๒ ธาต ๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐. [๑๓๒] อนารมมณธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๑ สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๗. [๑๓๓] จตตธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต๗. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๑. [๑๓๔] โนจตตธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลวสงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๗. [๑๓๕] เจตสกธรรม จตตสมปยตตธรรม จตตสงสฏฐธรรมฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๑๓๖] อเจตสกธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลวสงเคราะหไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๓ ไมมอายตนะ ธาตอะไร ๆ ทสงเคราะหไมได.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 38 [๑๓๗] จตตวปปยตตธรรม จตตวสงสฏฐธรรม ฯลฯ ยกเวน นพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๑ ธาต๑๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๗. [๑๓๘] จตตสมฏฐานธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อาย-ตนะ ๖ ธาต ๖. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สง-เคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๖ ธาต ๑๒. [๑๓๙] โนจตตสมฏฐานธรรม โนจตตสหภธรรม โนจตตา-นปรวตตธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๓ ไมมอายตนะ ธาต อะไรๆ ทสงเคราะหไมได. [๑๔๐] จตตสหภธรรม จตตานปรวตตธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๑๔๑] จตตสงสฏฐสมฏฐานธรรม จตตสงสฏฐสมฏฐานสห-ภธรรม จตตสงสฏฐสมฏฐานานปรวตตธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๑๔๒] โนจตตสงสฏฐสมฏฐานธรรม โนจตตสงสฏฐสมฏ-ฐานสหภธรรม โนจตตสงสฏฐสมฏฐานานปรวตตธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘.สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ๓ ไมมอายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 39 [๑๔๓] อชฌตตกธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๖ ธาต ๑๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตมะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๖ ธาต ๖. [๑๔๔] พาหรธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลวสงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๖ ธาต ๖. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๖ ธาต ๑๒. [๑๔๕] อปาทาธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ธาต ๑๐. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๘. [๑๔๖] โนอปาทาธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๓ ธาต ๙. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได สงเคราะหไมไดดวยอายตนะ ๙ ธาต ๙. [๑๔๗] อปาทนนธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ๑๑ ธาต ๑๗. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธอะไร ๆ ทสงเคราะหไมได สงเคราะหไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑. [๑๔๘] อนปาทนนธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๗ ธาต ๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได สงเคราะหไมไดดวยอายตนะ ๕ ธาต ๑๐. [๑๔๙] อปาทานธรรม กเลสธรรม กเลสสงกเลสกธรรมกเลสสงกลฏฐธรรม กเลสสมปยตตธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 40อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๑๕๐] โนกเลสธรรม อสงกลฏฐธรรม กเลสวปปยตตธรรมฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธอายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๑๕๑] สงกเลสกธรรม สงกเลสกโนกเลสธรรม กเลส-วปปยตตสงกเลสกธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ๑๒ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธอายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๑๕๒] อสงกเลสกธรรม กเลสวปยตตอสงกเลสกธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๑๕๓] สงกลฏฐธรรม กเลสสมปยตตธรรม สงกลฏฐโน-กเลสธรรม กเลสสมปยตตโนกเลสธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๑๕๔] ทสสนปหาตพพธรรม ภาวนาปหาตพพธรรม ทสส-นปหาตพพเหตกธรรม ภาวนาปหาตพพเหตกธรรม ฯสฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 41 [๑๕๕] นทสสนปหาตพพธรรม นภาวนาปหาตพพธรรม นทสสนปหาตพพเหตกธรรม นภาวนาปหาตพพเหตกธรรม ฯลฯยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธอายตนะ ธาตอะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๑๕๖] สวตกกธรรม สวจารธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๓. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๕. [๑๕๗] อวตกกธรรม อวจารธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๗.สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะอะไร ๆ ทสงเคราะหไมได สงเคราะหไมไดดวยธาต ๑. [๑๕๘] สปปตกธรรม ปตสหคตธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๑๕๙] อปปตกธรรม นปตสหคตธรรม นสขสหคตธรรมฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธอายตนะ ธาตอะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๑๖๐] สขสหคตธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๒ธาต ๓. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๕.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 42 [๑๖๑] อเปกขาสหคตธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๒ ธาต ๗. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๑. [๑๖๒] นอเปกขาสหคตธรรม ฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลวสงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๓. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ อะไร ๆ ทสงเคราะหไมไดสงเคราะหไมไดดวยธาต ๕. [๑๖๓] กามาวจรธรรม ปรยาปนนธรรม สอตตรธรรมฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๑๖๔] นกามาวจรธรรม อปรยาปนนธรรม อนตตรธรรมฯลฯ ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๑๖๕] รปาวจรธรรม อรปาวจรธรรม นยยานกรรม นยต-ธรรม สรณธรรม ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ๒ ธาต ๒.สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๑๖๖] นรปาวจรธรรม นอรปาวจรธรรม อนยยานกธรรมอนยตธรรม อรณธรรม สงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร? อรณธรรม ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ?ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. จบสงคหาสงคหปทนทเทส

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 43 อรรถกถาปฏจจสมปปาทนทเทส ใน ปฏจจสมปปาทนทเทส๑ พระผมพระภาคเจามไดทรง เรมคาปจฉาวา " อวชชา กตห ขนเธห " แตทรงแสดงคาวสชนาอยางนเทยววา" อวชชาปจจยา สงขารา เอเกน ขนเธน " เปนตน. ในคาเหลานน คาวา" สงขารปจจยา วาณ " อธบายวา เมอปฏสนธเปนไปแลว วปากวญญาณแมทงปวงกเปนไป. ดวยเหตนน พระผมพระภาคจงตรสวา " สตตห ธาตหสงคหต " แมในนามรป กพงทราบดวยสามารถแหงความเปนไปของปฏสนธนนแหละ. ดวยเหตนน พระองคทรงรวบรวมแมซงสททายตนะ แลวแสดงการนบสงเคราะหไวดวยอายตนะ ๑๑ ในปฏจจสมปปาทนทเทสน. พงทราบขนธเภทะ (คอ การแยกขนธ) ในธรรมทงหลาย มผสสะเปนตน. จรงอย ผสสะ นบสงเคราะหไดดวยขนธอยางหนง เวทนาขนธกนบสงเคราะหไดดวยขนธอยางหนง. สาหรบตณหา อปาทาน กรรมภพ นบสงเคราะหไดดวยสงขารขนธเทานน. อนง บทแหงภพ ทรงจาแนก ๑๑ อยางดวยสามารถแหงกมมภพเปนตนไวในนทเทสน. บรรดาภพเหลานน กรรมภพทรงแสดงรวมกบภพเหลานน เพราะความเปนคาวสชนาเชนกบผสสะเปนตน.อปปตตภพ กามภพ สญญาภพ ปญจโวการภพทงหลาย ทรงแสดงรวมกนเพราะความเปนคาวสชนาเชนกบเปนของกนและกน. แตเพราะสภาวธรรมอนกรรมเขาไปยดถอไวโดยความเปนผลเทยม ฉะนนพระผมพระภาคเจาจงตรสวา" เอกาทสหายตเนห สตตรสห ธาตห " จรงอย สททายตนะ อนกรรม

๑. บาลขอ ๕๗-๖๘

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 44มไดยดไวโดยความเปนผล (คอ มใชเปนกมมชรป) สททายตนะนน พระองค จงไมไดทรงถอเอาในทน. ใน รปภวนทเทส สองบทวา " ปจห อายตเนห " ไดแก ดวยจกขวายตนะ โสตายตนะ มนายตนะ รปายตนะ และธมมายตนะ. สองบทวา " อฏห ธาตห " ไดแก ธาต ๘ คอจกขธาต โสตธาตจกขวญญาณธาต โสตวญญาณธาต รปธาต ธมมธาต มโนธาต มโนวญญาณ-ธาต. ภพทง ๓ แมมอรปภพเปนตน แสดงรวมกน เพราะความเปนคาวสชนาทานองเดยวกน. อสญญภพ เอกโวการภพ กฉนนน. ในบรรดาคาเหลานน คาวา " ทวห อายตเนห " ไดแก อายตนะ ๒คอ รปายตนะและธมมายตนะ. แมในธาตทงหลาย กนยนนนแหละ. อนงในนทเทสนน พระผมพระภาคเจาทรงยกรปายตนะขนแสดงเพราะความทรปายตนะแหงพรหมนนเปนอารมณแกพรหมทงหลายทเหลอผอยในพนพภพเดยวกน เพราะการเกดขนแหงจกข. คาวา " ชาต ทวห ขนเธห " ไดแก รปชาต นบสงเคราะหไดดวยรป ขนธ อรปชาต นบสงเคราะหไดดวยสงขารขนธ. แมในชราและมรณะ กนยน.คาวา " เอเกน ขนเธน " แมในธรรมมโสกะเปนตน บณฑตพงทราบขนธทแปลกกนอยางนวา โสกทกขโทมนสสะ นบสงเคราะหไดดวยเวทนาขนธ ปรเทวะ นบสงเคราะหไดดวยรปขนธ อปายาสะเปนตน นบสงเคราะหไดดวยสงขารขนธ. คาวา " อทธปาโท ทวห ขนเธห " เปนตน ไดแก นบสงเคราะห ไดดวยสงขารขนธ วญญาณขนธ ดวยมนายตนะ ธมมายตนะ ดวยธมมธาตมโนวญญาณธาต.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 45 คาวา " ฌาน ทวห ขนเธห " ไดแก ดวยเวทนาขนธ และสงขาร ขนธ. ธรรมทงหลายม อปปมญญา เปนตน อธบายไวรวมกน เพราะความเปนคาวสชนาทานองเดยวกน. แต จต แมตงไวในลาดบแหงเจตนา กทรงแสดงในภายหลง เพราะมคาวสชนาไมเหมอนกน. บรรดาบททงหลายมอปปมญญาเปนตนเหลานน คาวา " เอเกน ขนเธน " ไดแก เวทนานบสงเคราะหไดดวยเวทนาขนธ สญญานบสงเคราะหไดดวยสญญาขนธ ธรรมท เหลอนบสงเคราะหไดดวยสงขารขนธ ฉะนน บณฑตพงทราบขนธทแปลกกนดวยประการฉะน. พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงสงคหาสงคหบทในอพภนตรมาตกาอยางนแลว บดน เพอจะทรงแสดง พาหรมาตกา๑ จงเรมคาวา " กสลาธมม" เปนอาท. บรรดามาตกาเหลานน ในเวทนาตกะ๒ คาวา "ตห ธาตห"ไดแก ดวยกายวญญาณธาต มโนวญญาณธาต และธมมธาต. คาวา "สตตหธาตห" ไดแก ดวยธาต ๗ คอ จกขวญญาณธาต โสตวญญาณธาต ฆาน-วญญาณธาต ชวหาวญญาณธาต มโนธาต ธมมธาต และมโนวญญาณธาต. ในวปากตกะ๓ คาวา "อฏห ธาตห" ไดแก ดวยธาตทง ๗ เหลานนนนแหละกบดวยกายวญญาณธาต๑. แตวปากธมมธมมา ถอเอารวมกน เพราะคาวสชนาเชนเดยวกนกบดวยสงกลฏฐสงกเลสกะทงหลาย. กแลนทเทสเหลานนแสดงไวฉนใด ในบทตกะและทกะทงปวง (ในพาหรมาตกาน) กฉนนน คอวา บทใดๆ เปนคาวสชนารวมกบบทใด ๆ บทนน ๆ แมไมเปนไปตามลาดบ ทานกถอเอาคาวสชนาพรอมกบดวยบทนน ๆ. สงคหาสงคหนยในทน พงทราบโดยทานองทขาพเจากลาวแลวนนแล. จบอรรถกถาสงคหาสงคหปทนทเทส

๑. บาลขอ ๗๓-๗๔ ๒. ขอ ๗๕-๗๖ ๓. ขอ ๗๗-๗๙

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 46 ๒. สงคหเตนอสงคหตปทนทเทส [๑๖๗] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไดดวยจกขายตนะ ฯลฯ โผฏ-ฐพพายตนะ ธรรมเหลาใด สงเคราะหไดดวยจกขธาต ฯลฯ โผฏฐพพธาต โดยขนธสงคหะ แตสงเคราะหไมได โดยอายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรม-เหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ธรรมเหลานนสงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๘. [๑๖๘] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไดดวยจกขวญญาณธาต โสต-วญญาณธาต ฆานวญญาณธาต ชวหาวญญาณธาต กานวญญาณธาตมโนธาต มโนวญญาณธาต โดยขนธสงคหะ แตสงเคราะหไมได โดยอายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ฯลฯ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๒. [๑๖๙] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไดดวยจกขนทรย โสตนทรยฆานนทรย ชวหนทรย กายนทรย อตถนทรย ปรสนทรย โดย ขนธสงคหะ แตสงเคราะหไมได โดยอายตนะสงคหะ ธาตสงคหะ ฯลฯธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๘. [๑๗๐] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไดดวยอสญญาภพ เอกโวการ-ภพ โดยขนธสงคหะ แตสงเคราะหไมได โดยอายตนะสงคหะ ธาตสงคหะฯลฯ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๓ ธาต ๙. [๑๗๑] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไดดวยปรเทวะ เเละ สนทสสน-สปปฏฆธรรม โดยขนธสงคหะ แตสงเคราะหไมได โดยอายตนะสงคหะ ธาตสงคหะ ฯลฯ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๘.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 47 [๑๗๒] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไดดวยอนทสสนสปฏฆธรรม โดยขนธสงคหะ แตสงเคราะหไมได โดยอายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ฯลฯ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๑๗๓] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไดดวยสนทสสนธรรม โดยขนธสงคหะ แตสงเคราะหไมได โดยอายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ฯลฯ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๘. [๑๗๔] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไดดวยสปปฏฆธรรม อปาทา-ธรรม โดยขนธสงคหะ แตสงเคราะหไมได โดยอายตนสงคหะ ธาตสงคหะฯลฯ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ธรรมเหลานนสงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๗ อนทรย ๗ อสญญาภพ ๑ เอกโวการภพ ๑ ปรเทวะ ๑ สนทสสนธรรม ๑ สนทสสนสปปฏฆธรรม ๑ อนทสสนสปปฏ-ฆธรรม ๑ สปปฏฆธรรม ๑ อปาทาธรรม ๑ (รวม ๔๒ บท) ดวยประการฉะน. จบสงคหเตนอสงคหตปทนทเทส

อรรถกถาสงคหเตนอสงคหตปทนทเทส บดน เพอจาแนก สงคหเตน อสงหตบท พระผมพระภาคเจาจงทรงเรมคาวา "จกขวายตเนน" เปนอาท. ในบทน พงทราบลกษณะดงน กในวาระนบทใด (หมายถงรป๒๗เวนจกขายตนะ) นบสงเคราะหไดดวยบทแหงขนธ แตนบสงเคราะหไมไดดวยบทแหงอายตนะและธาต หรอวาบทใด (วญญาณธาต ๗ เวนจกขวญญาณธาต) นบสงเคราะหไดดวยบทแหง

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 48ขนธและอายตนะ แตนบสงเคราะหไมไดดวยบทแหงธาต พระผมพระภาคเจา จงทรงทาปจฉาและวสชนาซงบทอนสงเคราะหไมไดดวยขนธแหงบทนน กบท(ทสงเคราะหไมได) นน ยอมไมประกอบในธรรมทงหลาย มรปขนธเปนตน. เพราะวา รปขนธสงเคราะหไดดวยรปขนธเทานน แตรปขนธนน ชอวานบสงเคราะหไมไดดวยอายตนะและธาต ๑๑ ทงกงกไมม เวทนาเทยวนบสงเคราะหไดดวยเวทนาขนธเทานน แมเวทนาขนธนนชอวานบสงเคราะหไมไดดวยธมมายตนะและธมมธาตทงหลาย กหาไม. เมอไมม เพราะธรรมเหลานสงเคราะหไมไดอยางน บททงหลายเหลาอนนน และบทมมนายตนะธมมายตนะ เปนตน มรปอยางน พระผมพระภาคเจากไมทรงสงเคราะหไวในวาระน. แตบทเหลาใด ยอมสองถงเอกเทศแหงรปอนไมเจอดวยรปและซงเอกเทศแหงวญญาณอนไมเจอดวยธรรมอน บทเหลานน พระผมพระ-ภาคเจาทรงสงเคราะหไวในนทเทสแหงบทน. ในทสด ทรงแสดงธรรมเหลานนไวในอทานคาถาอยางนวา "ทสายตนา สตตรส ธาตโย สตตนทรยา อสาภโว เอกโวการภโว ปรเทโว สนทสสนสปปฏฆ อนทสสน ปนเรว* สปปฏฆ อปปาทา". แปลวา นทเทสนม ๔๒ บท คอ โอฬารกายตนะ ๑๐ บท ธาต ๑๗ บท (เวนธมนธาต) รปอนทรย ๗ บท (คอ จกขนทรยเปนตน จนถงปรสนทรยเปนทสด)

* บางแหงเปน ปนเทว

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 49 อสญญภพ ๑ บท เอกโวการภพ ๑ บท ปรเทวะ ๑ บท นทสสนสปปฏฆะ ๑ บท อนทสสนสปปฏฆะ ๑ บท สนทสสนะ ๑ บท สปปฏฆะ ๑ บท อปาทาธรรม ๑ บท. เพราะฉะนน บณฑตพงทราบ การนบสงเคราะหธรรมทไก และไมไดดวยสามารถแหงบทเหลานนนนแหละ. กวาดวยอานาจแหงปญญา ในวาระนทรงทาไว ๘ ปญหา คอ ปญหา ๑ ทาไวเพราะรวบรวมธรรม ๒๐ ดวยสามารถแหงอายตนะ (โอฬารกายตนะ ๑๐) และธาต (โอฬารกธาต ๑๐) ไวในคาวสชนาทานองเดยวกน ปญหา ๑ ทาไวเพราะรวบรวมวญญาณธาต ๗. ปญหา ๑ ทาไวเพราะรวบรวมอนทรย ๗ (คอ มจกขน-ทรยเปนตน) ปญหา ๑ ทาไวเพราะรวบรวมภพทง ๒ และ ปญหา ๑ ทาไวดวย ปรเทวบท และสนทสสนสปปฏฆบท. ปญหา ๑ ทาไวดวย อนทสสนสปปฏฆาบท. ปญหา ๑ ทาไวดวย สนทสสนบททงหลาย. ปญหา ๑ ทาไวดวย สปปฏฆบททงหลาย และอปาทาธรรมทงหลาย.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 50 บรรดาปญหาเหลานน พงทราบการจาแนกขนธเปนตน อยางน คอ ในปญหาท ๑ กอน. สองบทวา " จตห ขนเธห " ไดแก สงเคราะหไมไดดวยอรปขนธ ๔. สองบทวา " ทวหายตเนห " ไดแก สงเคราะหไมไดดวยมนายตนะ ๑ กบบรรดาจกขวายตนะเปนตนอยางละหนง ๆ. สองบทวา" อฏห ธาตห" ไดแกสงเคราะหไมไดดวย ธาต ๘ คอ ดวยวญญาณธาต ๗กบบรรดาจกขธาตเปนตน อยางละหนงๆ ในนทเทสนพงทราบนยดงนวา จก-ขวายตนะสงเคราะหโดยความเปนขนธ เปนรปขนธได เมอจกขวายตนะนนสงเคราะหดวยรปขนธแลว จกขวายตนะหนงนนแหละกสงเคราะหไดดวยการสงเคราะหเปนอายตนะ สวนอายตนะ ๑๐ ทเหลอนบสงเคราะหไมได. แมโดยการสงเคราะหดวยธาต จกขธาตหนงนนแหละนบสงเคราะหดวยธาตได.ธาต ๑๐ ทเหลอนบสงเคราะหไมได. เพราะเหตนอายตนะ ๑๐ เหลาใดนบสงเคราะหไมไดดวยจกขวายตนะนน อายตนะเหลานนไมนบสงเคราะหดวยอายตนะ ๒ คอ จกขวายตนะ และมนายตนะ. ธาต ๑๐ แมเหลาใดนบ สงเคราะหเขาไมได ธาตเหลานน กนบสงเคราะหไมไดดวยจกขธาตและวญญาณธาต ๗ ดงน. แมในรปายตนะเปนตนกนยนนนแหละ. ในปญหาท ๒ เพราะวญญาณขนธ ทานสงเคราะหไดดวยวญญาณ-ธาตอยางใดอยางหนง วญญาณขนธนน ชอวาสงเคราะหไมไดดวยมนายตนะไมม ฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสไววา " อายตนสงคเหน สงคหตา "ดงน. กในการวสชนาปญหาท ๒ น สองบทวา " จตห ขนเธห " ไดแก ดวยขนธ ๔ มรปเปนตน. สองบทวา " เอกาทสห อายตเนห " ไดแก สงเคราะหไมไดดวยอายตนะ ๑๑ เวนมนายตนะ. สองบทวา " ทวาทสห ธาตห " ไดแกไมไดดวยธาต ๑๒ ทเหลอ โดยนาวญญาณธาต ๖ ออกตามสมควร. เพราะวา

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 51จกขวญญาณธาตนบสงเคราะหไดดวยจกขวญญาณธาตนนแหละ ธาตนอกน สงเคราะหไมได. แมในโสตวญญาณธาตเปนตน กนยนเหมอนกน. ในปญหาท ๓ การวสชนาจกขนทรยเปนตน เชนเดยวกบจกขวายตนะเปนตนนนแหละ. แตในอตถนทรยและปรสนทรย พงทราบอายตนะ ๒ คอมนายตนะ* กบธมมายตนะ และธาต ๘ คอ วญญาณธาต ๗ กบธมมธาต ๑(นบสงเคราะหเขาดวยอนทรยทง ๒ นไมได). ในปญหาท ๔ สองบทวา " ตหายตเนห " ไดแก (นบสงเคราะหไมได) ดวยรปายตนะ ธมมายตนะ มนายตนะ. เพราะวา ในภพเหลานน วาโดยอานาจแหงรปายตนะและธมมายตนะ ไดอายตนะ ๒ เทานน สงเคราะหไมไดดวยอายตนะ ๓ คอ ดวยอายตนะ ๒ (คอ รปายตนะ ธมมา-ยตนะ) เหลานนนนแหละ และมนายตนะ ๑. สองบทวา " นวห ธาตห "ไดแก ดวยธาต ๙ คอวญญาณธาต ๗ กบรปธาต และธมมธาต. ในปญหาท ๕ สองบทวา " ทวหายตเนห " หมายเอาบทท ๑(คอ ปรเทวธรรม) ซงนบสงเคราะหไมได ดวยสททายตนะ และมนายตนะ.หมายเอาบทท ๒ (คอ สนทสสนสปปฏฆธรรม) ซงนบสงเคราะหไมได ดวยรปายตนะ และมนายตนะ. แมธาตทงหลาย กพงทราบวา วญญาณธาต ๗กบอายตนะอยางละ ๑ ในบรรดาอายตนะเหลานนนนแหละ. ในปญหาท ๖ สองบทวา " ทสหายตเนห " ไดแก อายตนะ ๑๐เวนรปายตนะและธมมายตนะ. สองบทวา " โสฬสห ธาตห " ไดแก ธาต ๑๖เวนรปธาต และธมมธาต. ถามวา ขอนมอธบายอยางไร ตอบวา กเพราะโอฬารกายตนะ ๙ ชอวา อนทสสนสปปฏฆธรรม เมออายตนะเหลานน

* คาวา มนายตนะ ในอรรถกถาเหนจะตกไป เพราะวา ทานกลาววา อายตนะ ๒ (คอมนายตนะ และธมมายตนะ) แตในอรรถกถาน กลาวไวแตเพยง ธมมายตนะเทานน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 52สงเคราะหเขาในรปขนธโดยขนธสงเคราะหแลว อายตนะเหลานนนนแหละ ก สงเคราะหไดดวยอายตนะ แตสงเคราะหไมไดดวยรปายตนะและธมมายตนะ.แมวาโดยธาตสงเคราะห โอฬารกธาต ๙ สงเคราะหเขากนได แตรปธาตและธมมธาต นบสงเคราะหเขากนไมไดดวยอายตนะนนนนแหละ. ดวยเหตนอนนบสงเคราะหไมไดดวยอายตนะเหลานน สวนอายตนะเหลานน พงทราบอายตนะ ๒ เหลาใดวานบสงเคราะหไมไดดวยอายตนะ ๑๐ คอ โอฬารกายตนะ๙ และมนายตนะ ๑ เวนรปายตนะ และธมมายตนะ. ธาตทง ๒ แมเหลาใดทนบสงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน ธาตเหลานน พงทราบวา นบสง-เคราะหไมไดดวยธาต ๑๖ คอ โอฬารกธาต ๙ และวญญาณธาต ๗ เวนรปธาตและธมมธาต. ในปญหาท ๗ สองบทวา " ทวหายตเนห " ไดแก ดวยอายตนะ๒ คอ รปายตนะและมนายตนะ. สองบทวา " อฏห ธาตห " ไดแกดวยธาต ๘ คอ ดวยรปธาต และวญญาณธาต ๗. ในปญหาท ๘ สองบทวา " เอกาทสหายตเนห " หมายเอาสป-ปฏฆธรรมทงหลายเวนธมมายตนะ และหมายเอาอปปาทาธรรมทงหลาย เวนโผฎฐพพายตนะ. แมในธาตทงหลาย กนยนนนแหละ. กการประกอบเนอความในนทเทสแหงบทน บณฑตพงทราบโดยนยทขาพเจากลาวแลวในหนหลงนนแล. จบอรรถกถาสงคหเตนอสงคหตบท

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 53 ๓. อสงคหเตนสงคหตปทนทเทส [๑๗๕] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยเวทนาขนธ สญญา- ขนธ สงขารขนธ สมทยสจ มคคสจ โดยขนธสงคหะ แตสงเคราะหไดโดยอายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ธรรมเหลานนยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลวสงเคราะหไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑. [๑๗๖] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยนโรธสจ โดยขนธ-สงคหะ แตสงเคราะหได โดยอายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๑. [๑๗๗] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยชวตนทรย โดยขนธ-สงคหะ แตสงเคราะหได โดยอายตนสงคหะ ธาตสงเคราะห ธรรมเหลานนยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๒ อายตนะ๑ ธาต ๑. [๑๗๘] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยอตถนทรย ปรสนทรยสขนทรย ทกขนทรย โสมนสสนทรย โทมนสสนทรย อเปกขนทรยสทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย อนญญ-ตญญสสามตนทรย อญญนทรย อญญาตาวนทรย อวชชา สงขารเพราะอวชชาเปนปจจย ผสสะเพราะสฬายตนะเปนปจจย เวทนาเพราะผสสะเปนปจจย ตณหาเพราะเวทนาเปนปจจย อปาทานเพราะตณหาเปนปจจย กมมภพเพราะอปาทานเปนปจจย โดยขนธสงคหะ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 54แตสงเคราะหได โดยอายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานนยกเวนนพพาน โดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑. [๑๗๙] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวย ชาต ชรา มรณะ ฌานโดยขนธสงคหะ แตสงเคราะหได โดยอายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๒อายตนะ ๑ ธาต ๑. [๑๘๐] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยโสกะ ทกข โทมนสอปายาส สตปฏฐาน สมมปปธาน อปปมญญา อนทรย ๕ พละ ๕โพชฌงค ๗ อรยมรรคมองค ๘ ผสสะ เวทนา สญญา เจตนาอธโมกข มนสการ เหตธรรม เหตสเหตกธรรม เหตเหตสมปยตต-ธรรม โดยขนธสงคหะ แตสงเคราะหได โดยอายตนสงคหะ ธาตสงคหะธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๓อายตนะ ๑ ธาต ๑. [๑๘๑] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยอปปจจยธรรม อสง-ขตธรรม โดยขนธสงคหะ แตสงเคราะหได โดยอายตนสงคหะ ธาตสงคหะธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๑. [๑๘๒] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยอาสวธรรม อาสว-สาสวธรรม อาสวอาสวสมปยตตธรรม โดยขนธสงคหะ แตสงเคราะหได โดยอายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 55 [๑๘๓] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยสญโญชนธรรม คนถ- ธรรม โอฆธรรม โยคธรรม นวรณธรรม ปรามาสธรรม ปรามาส-ปรามฏฐธรรม โดยขนธสงคหะ แตสงเคราะหได โดยอายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑. [๑๘๘] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยเจตสกธรรม จตต-สมปยตตธรรม จตตสงสฏฐธรรม จตตสงสฏฐสมฏฐานธรรม จตต-สงสฏฐสมฏฐานสหภธรรม จตตสงสฏฐสมฏฐานานปรวตตธรรมโดยขนธสงคหะ แตสงเคราะหได โดยอายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๑อายตนะ ๑ ธาต ๑. [๑๘๕] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยจตตสหภธรรม จตตา-นปรวตตธรรม โดยขนธสงคหะ แตสงเคราะหไดโดยอายตนสงคหะธาตสงคหะ ธรรมเหลานน ไมมขนธอะไร ๆ ทสงเคราะหได สงเคราะหไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑. [๑๘๖] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยอปาทานธรรม กเลส-ธรรม กเลสสงกเลสกธรรม กเลสสงกลฏฐธรรม กเลสกเลสสมป-ยตตธรรม โดยขนธสงคหะ แตสงเคราะหไดโดยอายตนสงคหะ ธาตสงคหะธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๓อายตนะ ๑ ธาต ๑. จบอสงคหเตนสงคหตปทนทเทส

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 56 อรรถกถาอสงคหเตนสงคหตปทนทเทส บดน เพอจาแนก อสงคหเตน สงคหตบท พระผมพระภาคเจาจงเรมคาวา "เวทนากขนเธน" เปนอาท. ในบทน พงทราบลกษณะ ดงน ในวาระน บทใดนบสงเคราะหเขากนไมไดโดยขนธ แตนบสงเคราะหเขากนไดโดยบทแหงอายตนะและธาตทงหลาย พระผมพระภาคเจาทรงทาปจฉาและ วสชนา การนบสงเคราะหซงบทนนโดยขนธเปนตน. กแต บท (อสงคหเตนสงคหตะ) นน ยอมไมประกอบในบททงหลายมรปขนธ วญญาณขนธ และจกขายตนะเปนตน. เพราะวา รปขนธนบสงเคราะหนามขนธ ๔ โดยขนธสงเคราะหไมได. บรรดาธรรมเหลานน แมธรรมหนง ชอวา นบสงเคราะหไดโดยอายตนะและธาตทงหลายเหลานน กยอมไมม. เมอมคาถามวา เวทนาเปนตน นบสงเคราะหเขากนไดโดยธมมายตนะ มใชหรอ. ตอบวา เวทนาเปนตนทนบสงเคราะหเขากนไดโดยธมมายตนะ แตไมใชธมมายตนะ คอ รปขนธ. เพราะทรงจาแนกธมมายตนะสกวาเปนสขมรปโดยความเปนรปขนธฉะนน ธรรมเหลาใด ทนบสงเคราะหเขากนไดโดยธมมายตนะ ธรรมเหลานน มไดชอวา นบสงเคราะหเขาไดโดยรปขนธ. ขนธ ๔ นอกน กสงเคราะหเขากนไมได แมกบวญญาณขนธ. บรรดาธรรมเหลานน ธรรมแมหนง ชอวานบสงเคราะหเขากนไดโดยอายตนะและธาตเหลานนกยอมไมม. เพราะความทบทเหลาน นบสงเคราะหเขากนอยางนไมมอย บททงหลาย นอกนกด จงนบสงเคราะหเขากนไมไดในวาระน. สวนบทเหลาใด ยอมสองถงเอกเทศแหงธมมายตนะอนไมเจอดวยวญญาณหรอโอฬารกรป บทเหลานน พระผมพระ-ภาคเจาทรงถอเอาในทน. พงทราบอทานแหงบทเหลานน ดงน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 57 ตโย ขนธา ตถา สจจา อนทรยา ปน โสฬส ปทาน ปจจยากาเร จททสปร จททส. สมตตส ปทา โหนต โคจฉเกส ทสสวถ ทเว จฬนตรทภา อฏ โหนต มหนตรา. แปลวา ขนธ ๓ (คอ เจตสกขนธ ๓) สจจะ ๓ (คอ สมทย นโรธมรรค) อนทรย ๑๖ (คอ เวนปสาทอนทรย ๕ และมนนทรย) ปจจยาการ ๑๔ (คอปฏจจสมปบาท ๑๔ เวนวญญาณ นามรป สฬายตนะ อปปตตภวะ ปรเทวะ)บททตอมาจากปจจยาการอก ๑๔ บท (คอ บทสตปฎฐานเปนตน เวนอทธบาท)บททงหลาย ๓๐ บททในโคจฉกะสบ จฬนตรทกะ ๒ บท (คอ อปปจจยบทและอสงขตบท) มหนตรทกะ ๘ บท (รวม ๙๐ บท). กบรรดาบทเหลานน พระผมพระภาคเจาตรสปญหาทงหมดไว ๑๒ บทโดยรวมบท ๖ บท ทเปนคาวสชนาเชนเดยวกน. บณฑตพงทราบการจาแนกขนธในบทเหลานนอยางน. แตในอายตนะและธาตทงหลาย มไดมความตางกน. ในปญหาท ๑ กอน. สองบทวา " ตห ขนเธห " ไดแก (นบสงเคราะหได) ดวยขนธ ๓ คอ รปขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ. สวนอายตนะและธาต พงทราบการนบสงเคราะหไดดวยสามารถแหงธมมายตนะและธมมธาต. ในนทเทสน พงทราบนยดงนวา นพพาน สขมรป สญญาสงขารขนธ ไมนบสงเคราะหโดยขนธสงคหะกบดวยเวทนาขนธ แตเปนธรรมทนบสงเคราะหไดดวยอายตนะ (คอ ธมมายตนะ) และธาต (คอ ธมมธาต).บรรดาธรรมเหลานน นพพานไมถงซงการนบวาเปนขนธ. ธรรมทเหลอยอมถงการสงเคราะหได ดวยรปขนธ สญญาขนธและสงขารขนธ. แมนพพานกยอมถงซงการนบสงเคราะหวาเปนอายตนะและธาตนนแหละ. ดวยเหตนน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 58พระผมพระภาคเจาจงตรสวา " อสงขต ขนธโต เปตวา ตห ขนเธห เอเกนายตเนน เอกาย ธาตยา สงคหตา" ดงน. แตในฝายสญญาขนธในทน นาสญญาขนธออกแลว พงทราบวาเปนขนธ ๓ กบดวยเวทนาขนธ.ในสงขารขนธเปนตน นาสงขารขนธออกแลว พงทราบวาเปนขนธ ๓ ดวยสามารถแหงรปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ. ในปญหาท ๒ สองบทวา " จตห ขนเธห " ไดแก ขนธ ๔ เวนวญญาณขนธ. ดวยวา ธรรมเหลานน นบสงเคราะหดวยนโรธ โดยเปนขนธสงคหะไมได แตนบสงเคราะหไดดวยอายตนะและธาต. ในปญหาท ๓ คาวา " ทวห " ไดแก (นบสงเคราะหได) ดวยขนธ ๒ คอ เวทนาขนธ สญญาขนธ. เพราะวา เวทนา สญญา วญญาณขนธ-นบสงเคราะหโดยเปนขนธสงเคราะหไมไดดวยรปอนทรยและอรปอนทรย. แตในธรรมเหลานน เวทนา สญญา นบสงเคราะหไดโดยการสงเคราะหเปนอายตนะและธาต. ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาตรสวา " เวทนา สาก-ขนเธห " บณฑตพงทราบ ความตางกนแหงขนธในบททงปวง โดยอบายน. กเบองหนาแตน ขาพเจาจกกลาวชอของขนธทงหลายพอสมควรเทานน. ในปญหาท ๔ สองบทวา " ตห ขนเธห " ไดแก ในอตถนทรยและปรสนทรย พงทราบการนบสงเคราะหไดดวยขนธ ๓ คอ เวทนา สญญาสงขารขนธ. ในหมวด ๕ แหงเวทนา พงทราบ ดวยรป สญญา สงขาร-ขนธ. ในสทธนทรยเปนตน มผสสะ เปนทสด พงทราบวาสงเคราะหไมไดดวยรป เวทนา สญญาขนธ. พงทราบในเวทนา เชนกบเวทนาขนธนนแหละ.พงทราบวนจฉยในตณหา อปาทาน กมมภวะทงหลาย เชนกบสงขารขนธ.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 59 ในปญหาท ๕ พงทราบวนจฉย ในชาตชรามรณะ เชนกบชวตน- ทรย. เพราะนพพาน สขมรป สญญา กบฌาน นบสงเคราะหโดยเปนขนธสงเคราะหไมได แตนบสงเคราะหเขาโดยเปนอายตนะและธาตได ฉะนนพระผมพระภาคเจาทรงหมายเอาธรรมนน นบสงเคราะหดวยขนธ ๒ คอรปขนธและสญญาขนธ. ในปญหาท ๖ พงทราบวนจฉย ในหมวด ๓ แหงโสกะเปนตนนบสงเคราะหกบเวทนาขนธ พงทราบในอปายาสะเปนตน เชนกบสงขารขนธ.พงทราบในเวทนาอกเชนกบเวทนาขนธ. พงทราบในสญญาเชนกบสญญาขนธ พงทราบวนจฉยในเจตนาเปนตน เชนกบสงขารขนธ. แม ในปญหาท ๗ เปนตน กพงทราบธรรมทนบสงเคราะหได และไมได โดยอบายน แล. จบอรรถกถาอสงคหตปทนทเทส

๔. สงคหเตนสงคหตปทนทเทส [๑๘๗] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไดดวย สมทยสจ มคคสจโดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ. ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใด สงเคราะหไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑. [๑๘๘] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไดดวย อตถนทรย ปรสนทรย สขนทรย ทกขนทรย โสมนสสนทรย โทมนสสนทรย อเปกขน-

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 60ทรย สทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย อนญญตญญสสามตนทรย อญญนทรย อญญาตาวนทรย อวชชาสงขารเพราะอวชชาเปนปจจย ผสสะเพราะสฬายตนะเปนปจจยตณหาเพราะเวทนาเปนปจจย อปาทานเพราะตณหาเปนปจจย กรรม-ภพเพราะอปาทานเปนปจจย โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาสสตปฏฐาน สมมปปธาน อปปมญญา อนทรย ๕ พละ ๕ โพชฌงค๗ อรยมรรคมองค ๘ ผสสะ เจตน อธโมกข มนสการ เหตธรรมเหตสเหตกธรรม เหตเหตสมปยตตธรรม อาสวรรม สญโญชนธรรมคนถธรรม โอฆธรรม โยคธรรม นวรณธรรม ปรามาสธรรม อปาทานธรรม กเลสธรรม กเลสสงกเลสกธรรม กเลสสงกลฏฐ-ธรรม กเลสกเลสสมปยตตธรรม โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใด สงเคราะหไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะอายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานน สงเคราะหไคดวยขนธ อายตนะธาต เทาไร ? ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑. จบสงคหเตนสงคหตปทนทเทส

อรรถกถาสงคหเตนสงคหตปทนทเทส บดน เพอจาแนก สงคหเตน สงคหตบท พระผมพระภาคเจา จงเรมคาวา "สมทยสจเจน" เปนอาท. ในนทเทสนน บทใด นบสงเคราะหไดดวยสามารถแหงขนธสงเคราะหเปนตน โดยธรรมมขนธเปนตน พระผมพระภาคเจาทรงทาปจฉา วสชนา ซงการสงเคราะหบทนนนนแหละ ดวยขนธ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 61เปนตนอก. บทนนแมบทหนง มไดประกอบในบททงหลายททานถอเอาสวน ทงสนตงไว ในขนธ อายตนะและธาต. เพราะวา บทอน ชอวาสงเคราะห และดวยสามารถแหงขนธเปนตน โดยบทแหงขนธเปนตนทงสน มไดม.บทใด รวมบททสงเคราะหไดแกตน มอย บทนนพงถงการนบสงเคราะหดวยสามารถแหงขนธเปนตน นนแหละอก ฉะนน บททงหลายเชนนน พระผมพระภาคเจามไดทรงถอเอาในวาระน. สวนบทเหลาใด ยอมสองถงเอกเทศแหงสงขารขนธอนไมปนดวยบทอน หรอยอมสองถงเวทนาขนธ หรอสขมรปหรอเอกเทศแหงสจจะอนไมปนดวยบทอน บทเหลานน พระองคทรงถอเอาในวาระน. พงทราบอทานแหงบทเหลานน ดงน "เทว สจจา ปณณรสนทรยา เอกาทส ปฏจจปทาห อทธ ปน เอกาทส โคจฉกปทเมตถ ตสวธา". แปลวา สจจะ ๒ (คอ สมทยสจจะ มคคสจจะ) อนทรย ๑๕(คอ เวนปสาทนทรย ๕ ชวตนทรย ๑ มนนทรย ๑) ปฏจจสมปบาท ๑๑ บท(คอ เวนวญญาณ นามรป สฬายตนะ เวทนา อปปตตภวะ ชาต ชรา มรณะ)บททตอจากปฏจจสมปบาทอก ๑๑ บท (คอ สตปฏฐาน สมมปปธานอปปมญญา ปญจนทรย พละ โพชฌงค มคคงคะ ผสสะ เจตนา อธโมกขมนสการ) บทในโคจฉกะ ๓๐ บท (รวม ๖๙ บท). กในนทเทสแหงบทน ม ๒ ปญหาเทานน. ในปญหาเหลานน บทใดทพระผมพระภาคเจาทรงยกขนเพอปจฉา บทนนนนแหละ นบสงเคราะหไดดวยสามารถแหงขนธเปนตน ดวยธรรมเหลาใด ทรงหมายเอาธรรมเหลานนจงตรสคาวา "เอเกน ขนเธน" เปนตนไวในททงปวง. ในปญหานน พงทราบนย ดงนวา กสงขารทงหลายยกเวนตณหาแลว นบสงเคราะหไดดวย

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 62ขนธสงเคราะหเปนตนไดดวยสมทยสจจะ. ตณหานนแหละ กยงสงเคราะหเขา กนไดกบดวยธรรมเหลานนไดอก. ตณหานนจงชอวานบสงเคราะหไดดวยขนธสงเคราะหเปนตน ดวยสงขารทงหลายนนแหละอก. ในบททงปวงกนยนนน แหละ. แตในปจฉาแหงอรปธรรมทงหลายในทน ชอวามขนธหนง คอสงขารขนธ หรอเวทนาขนธ. ในปจฉาแหงธรรม ชอวามขนธหนง คอ รปขนธ.ในปจฉาแหงบทปรเทวะ ชอวามอายตนะหนง คอสททายตนะ ชอวามธาตหนงคอสททธาตนนแหละ บณฑตพงทราบเนอความในบททเหลอดวยสามารถแหงธมมายตนะและธมมธาต ฉะนแล. จบอรรถกถาสงคหเตนสงคหตปทนทเทส

๕. อสงคหเตนอสงคหตปทนทเทส [๑๘๙] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยรปขนธ โดยขนธสงคหะอายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานนโดยขนธสงคหะ. อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๗. [๑๙๐] ธรรมเหลาใดสงเคราะหไมไดดวยเวทนาขนธ สญญาขนธสงขารขนธ โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใดสงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 63 [๑๙๑] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยวญญาณขนธ มนายตนะ จกขวญญาณธาต ฯลฯ มโนธาต มโนวญญาณธาต มนนทรย โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใด สงเคราะหดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานนสงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๑. [๑๙๒] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวย จกขายตนะ ฯลฯ โผฏฐพพายตนะ จกขธาต ฯลฯ โผฏฐพพธาต ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๘. [๑๙๓] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยธมมายตนะ ธมมธาตอตถนทรย ปรสนทรย ชวตนทรย โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะอายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑อายตนะ ๑ ธาต ๗. [๑๙๔] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยสมทยสจ มรรคสจนโรธสจ โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใดสงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑ ธาต ๑๗. [๑๙๕] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยจกขนทรย ฯลฯกายนทรย โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใดสงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๘.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 64 [๑๙๖] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยสขนทรย ทกขนทรย โสมนสสนทรย โทมนสสนทรย อเปกขนทรย สทธนทรย วรยนทรยสตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย อนญญตญญสสามตนทรยอญญนทรย อญญาตาวนทรย อวชชา สงขารเพราะอวชชาเปนปจจยโดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๑๙๗] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยวญญาณเพราะสงขารเปนปจจย โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใดสงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๑. [๑๙๘] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยนามรปเพราะวญญาณเปนปจจย โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใดสงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๗. [๑๙๙] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยสฬายตนะเพราะนาม-รปเปนปจจย โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใดสงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑. [๒๐๐] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยผสสะเพราะสฬายตนะเปนปจจย เวทนาเพราะผสสะเปนปจจย ตณหาเพราะเวทนาเปนปจจย อปาทานเพราะตณหาเปนปจจย กรรมภพ โดยขนธสงคหะ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 65อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๒๐๑] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยอรปภพ เนวสญญา-นาสญญาภพ จตโวการภพ อทธบาท โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะธาตสงคหะ ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะอายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐. [๒๐๒] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยอสญญาภพ เอกโว-การภพ ชาต ชรา มรณะ โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตน-สงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ธาต ๗. [๒๐๓] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยปรเทวะ โคยขนธ-สงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานนสงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๘. [๒๐๔] ธรรมเหลาใด สเคราะหไมไดดวยโสกะ ทกข โทมนสอปายาส สตปฏฐาน สมมปปธาน ฌาน อปปมญญา อนทรย ๕พละ ๕ โพชฌงค ๗ อรยมรรคมองค ๘ ผสสะ เวทนา สญญาเจตนา อธโมกข มนสการ โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะธรรมเหลาใดสงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะธาตสงคหะ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 66 [๒๐๕] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยจต โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๑. [๒๐๖] ธรรมเหลาใดสงเคราะหไมไดดวยกศลธรรม อกศลธรรม สขเวทนาสมปยตตธรรม ทกขเวทนาสมปยตตธรรม อทกขมสข-เวทนาสมปยตตธรรม วปากธรรม วปากธมมธรรม อนปาทนนานปาทานยธรรม สงกลฏฐสงกเลสกธรรม อสงกลฏฐาสงกเลสกธรรมสวตกกสวจารธรรม อวตกกวจารมตตธรรม ปตสหคตธรรม สข-สหคตธรรม อเปกขาสหคตธรรม ทสสนปหาตพพธรรม ภาวนา-ปหาตพพธรรม ทสสนปหาตพพเหตกธรรม ภาวนาปทาตพพเหตก-ธรรม อาจยคามธรรม อปจยคามธรรม เสกขธรรม อเสกขธรรม มหคคตธรรม อปปมาณธรรม ปรตตารมมณธรรม มหคคตารมม-ณธรรม อปปมาณารมมณธรรม หนธรรม ปณตธรรม มจฉตต-นยตธรรม สมมตตนยตธรรม มคคารมมณธรรม มคคเหตกรรมมคคาธปตธรรม อตตารมมณธรรม อนาคตารมมณธรรม ปจจปน-นารมมณธรรม อชฌตตารมมณธรรม พททธารมมณธรรม อช-ฌตตพหทธารมมณธรรม โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตน-สงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ธาต ๑๐.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 67 [๒๐๗] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยสนทสสนสปปฏฆ- ธรรม อนทสสนสปปฏฆธรรม โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะอายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔อายตนะ ๒ ธาต ๘. [๒๐๘] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยเหตธรรม เหตสเหต-กธรรม เหตเหตสมปยตตธรรม โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะอายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๒๐๙] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยสเหตกธรรม เหต-สมปยตตธรรม สเหตกนเหตธรรม เหตสมปยตตนเหตธรรม นเหต-สเหตกธรรม โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใดสงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐. [๒๑๐] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยอปปจจยธรรม อสง-ขตธรรม โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใดสงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๒๑๑] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยสนทสสนธรรม สป-ปฏฆธรรม โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใดสงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๘.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 68 [๒๑๒] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยรปธรรม โดยขนธ-สงคหะ. อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวย ธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๗. [๒๑๓] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยอรปธรรม โลกตตร-ธรรม โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐. [๒๑๔] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยอาสวธรรม อาสว-สาสวธรรม อาสวอาสวสมปยตตธรรม โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะธาตสงคหะ ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะอายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๒๑๕] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยอนาสวธรรม อาสว-สมปยตตธรรม อาสวสมปยตตโนอาสวธรรม อาสววปปยตตอนาสว-ธรรม โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๐. [๒๑๖] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยสญโญชนธรรม คนถ-ธรรม โอฆธรรม โยคธรรม นวรณธรรม ปรามาสธรรม ปรามาส-ปรามฏฐธรรม โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใดสงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๗.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 69 [๒๑๗] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยอปรามฏฐธรรม ปรา- มาสสมปยตตธรรม ปรามาสวปปยตตอปรามฏฐธรรม สารมมณธรรมโดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานนสงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐. [๒๑๘] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยอนารมมณธรรม โน-จตตกรรม จตตวปปยตตธรรม จตตวสงสฏฐธรรม จตตสมฏฐานธรรมจตตสหภธรรม จตตานปรวตตธรรม พาหรธรรม อปาทาธรรม โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานนสงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๗. [๒๑๙] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยจตตธรรม โดยขนธ-สงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานนสงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๑. [๒๒๐] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยเจตสกธรรม จตต-สมปยตตธรรม จตตสงสฏฐธรรม จตตสงสฏฐสมฏฐานธรรม จตต-สงสฏฐสมฏฐานสหภธรรม จตตสงสฏฐสมฏฐานานปรวตตธรรมโดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๒๒๑] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยอชฌตตกธรรม โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวย

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 70ธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑. [๒๒๒] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยอปาทานธรรม กเลส-ธรรม กเลสสงกเลสกธรรม กเลสสงกลฏฐรรม กเลสกเลสสมป-ยตตธรรม โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใดสงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานน โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาต-สงคหะ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๒๒๓] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยอสงกเลสกธรรมสงกลฏฐธรรม กเลสสมปยตตตธรรม สงกลฏฐโนกเลสธรรม กเลส-สมปยตตโนกเลสธรรม กเลสวปปยตตอสงกเลสกธรรม ทสสน-ปหาตพพธรรม ภาวนาปหาตพพธรรม ทสสนปหาตพพเหตกธรรมภาวนาปหาตพพเหตกธรรม สวตกกธรรม สวจารธรรม สปปตก-ธรรม ปตสหคตธรรม สขสหคตธรรม อเปกขาสหคตธรรรม น-กามาวจรธรรม รปาวจรธรรม อรปาวจรธรรม อปรยาปนนธรรมนยยานกธรรม นยตธรรม อนตตรธรรม สรณธรรม โดยขนธสงคหะอายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลานนโดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 71 ขอธรรมในอสงคหเตนอสงคหตบท รป ธมมายตนะ ธมมธาต อตถนทรย ปรสนทรย ชวตนทรย นามรป ภพ ๒ ชาต ชรา มรณะ รป อนารมมณธรรม โนจตตะจตตวปปยตตะ วสงสฏฐะ สมฏฐานะ สหภ อนปรวตต พาหระอปาทา. รวม ๒๒ นย นเปนนยทใหรไดงาย จบอสงคหเตนอสงคหตปทนทเทส

อรรถกถาอสงคหเตนอสงคหตปทนทเทส บดน เพอจาแนก อสงคหเตน อสงคหตบท พระผมพระภาคเจาจงทรงเรมคาวา "รปกขนเธน" เปนอาท. ในนทเทสแหงบทนน บทใดนบสงเคราะหไมไดดวยสามารถแหงขนธเปนตน ดวยบทอนสงเคราะหไมไดโดยขนธเปนตน พระผมพระภาคเจาทรงทาปจฉาวสชนา ซงการสงเคราะหบทนนนนแหละ ดวยขนธเปนตนอก. บท (อสงคหเตน อสงคหตะ) นนยอมไมประกอบในบททงหลาย มทกขสจจะเปนตน อนเปนไปดวยขนธ ๕และในบททงหลายอนมอนทสสนาปปฏฆะเปนตน อนเปนไปดวยสขมรป กบดวยวญญาณ. เพราะพระนพพานไมพงสงเคราะหเขาเปนขนธไดโดยบทเชนนน. สวนบททเหลอ ชอวาเปนธรรมทสงเคราะหเขาไมไดโดยขนธเปนตนยอมไมม ฉะนน บททงหลายอนมรปเชนนน พระผมพระภาคเจา ไมทรงถอเอาในวาระน. กแต บทเหลาใด ไมแสดงวญญาณในขนธ ๕ โดยรวมกบ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 72สขมรป บทเหลานนพระองคทรงถอเอาในทน . บณฑตพงทราบอทานแหง บทเหลานน ดงน. "สพเพ ขนธา ตถายตน- ธาตโย สจจโต ตโย อนทรยานป สพพาน เตวสต ปฏจจโต. ปรโต โสฬส ปทา เตจตตาฬสกตตเก โคจฉเก สตตต เทว จ สตต จฬนตเร ปทา. มหนตเร ปทา วตตา อฏารส ตโต ปร อฏารเสว าตพพา เสสา อธ น ภาสตา". แปลวา ขนธทงหมด อายตนะทงหมด ธาตทงหมด สจจะ ๓ (คอสมทยสจจะ นโรธสจจะ มคคสจจะ) อนทรยทงหมด ปฏจจสมปบาท ๒๓(เวนอปปตตภวะ กามภวะ รปภวะ สญญภวะ ปญจโวการภวะ) ตอจากปฏจจสมปบาทอก ๑๖ บท (คอ สตปฏฐานเปนตน จนถงมนสการเปนทสด)ในตกะ ๔๓ บท ในโคจฉกะ ๗๒ บท ในจฬนตรทกะ ๗ บท ในมหนตรทกะ๑๘ บท ขางหนานอก ๑๘ บท (คอ ปฏฐทกะ) รวมทงหมด ๒๕๗ บทบททเหลอ พระผมพระภาคเจาไมทรงแสดงไวในนทเทสน. กในนทเทสน ปญหาแมทงหมดม ๓๔ พรอมกบบทททรงรวบรวมไวดวยสามารถแหงคาวสชนาทานองเดยวกน. ในนทเทสแหงบทเหลานน บทใดพระผมพระภาคเจาทรงยกขนแสดงเพอปจฉา บทนนนนแหละสงเคราะหไมไดดวยธรรมเหลาใดมขนธเปนตน ทรงหมายเอาธรรมเหลานน จงตรสวา"เอเกน ขนเธน" เปนอาท. ในขอน พงทราบนยดงนวา ขนธ ๔นพพาน ๑ นบสงเคราะหไมไดดวยรปขนธ โดยขนธสงเคราะห ยกเวนวญญาณแลว ธรรมทเหลอนบสงเคราะหไดโดยการสงเคราะหเปนอายตนะและ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 73ธาต เพราะฉะนน วญญาณนนแหละ. ชอวาสงเคราะหเขาไมได แมโดยการ สงเคราะหทง ๓ มขนธสงเคราะหเปนตน . ขนธ ๔ กนบสงเคราะหไมไดดวยนพพาน กบดวยวญญาณ โดยการสงเคราะหเขาเปนขนธเปนตน. ธรรมแมเหลานนทงหมด สงเคราะหไมไดดวยวญญาณนนแหละ โดยขนธสงเคราะหเปนตนอก ฉะนน ธรรมเหลานน จงชอวานบสงเคราะหไมได ดวยขนธ ๑อายตนะ ๑ ธาต ๗. อกนยหนง วญญาณใดนนนนแหละ นบสงเคราะหไมไดดวยรปขนธ โดยการสงเคราะหทง ๓ มขนธสงเคราะหเปนตน รปธรรมเหลานนเทยว กสงเคราะหไมไดดวยวญญาณธรรม แมเหลานน โดยการสงเคราะหทง ๓. และรปธรรมเหลานน กนบสงเคราะหไมไดดวยวญญาณโดยการสงเคราะหทง ๓ อก. ดวยวา วญญาณ เมอวาโดยขนธ เปนวญญาณ-ขนธ ๑ เมอวาโดยอายตนะ เปนมนายตนะ ๑ เมอวาโดยธาต เปนวญญาณธาต ๗ เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา จงตรสวา "เอเกน ขนเธน"เปนอาท. โดยอบายน ในบททงปวง บทใด พระผมพระภาคเจาทรงยกขนแสดงเพอปจฉา บทนนนนแหละ นบสงเคราะหไมได โดยธรรมเหลาใดดวยสามารถแหงขนธเปนตน บณฑตพงทราบขนธเปนตน ทสงเคราะหไมไดดวยสามารถแหงธรรมเหลานน . ในนทเทสนน ปญหาท ๒ พงทราบดวยสามารถแหงรป และวญญาณกอน เพราะวา เวทนาเปนตน นบสงเคราะหไมดวยรปและวญญาณนนแหละ โดยการสงเคราะหเปนขนธเปนตน. ดวยวา ขนธทง ๒เหลานน เปนอายตนะ ๑๑ เปนธาต ๑๗.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 74 ในปญหาท ๓ วญญาณ นบสงเคราะหไมได ดวยขนธ ๔ มรปขนธ เปนตน ฉะนน บณฑตพงทราบ ธรรมทงหลายมขนธเปนตน ดวยสามารถแหงธรรมเหลานน. ในปญหาท ๔ พงทราบธรรมทงหลายมขนธเปนตน ในปญหาทงปวงโดยนยนวา จกขวายตนะ นบสงเคราะหไมได โดยขนธ ๔ มเวทนาเปนตน. ในปรโยสานธรรมทพระผมพระภาคเจาทรงแสดงไวในอทานคาถานนแหละวา "รป ธมมายตน " เปนอาท เปนการแสดงยอไวโดยอาการอน ฉะนแล. จบอรรถกถาอสงคหเตนอสงคหตปทนทเทส

๖. สมปโยควปปโยคปทนทเทส [๒๒๔] รปขนธ ประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?ไมมขนธ อายตนะ ธาตทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๗ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง๑. [๒๒๕] เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ ประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๗ และประกอบไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวย

๑. บางอยาง หมายความวา ธรรมทนบเนองอยในธมมายตนะและธมมธาต ไดเฉพาะบางอยาง คอไมไดทงหมด.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 75ขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๒๖] วญญาณขนธ ประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. [๒๒๗] จกขวายตนะ ฯลฯ โผฏฐพพายตนะ ประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได.ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๔อายตนะ ๑ ธาต ๗ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๒๘] มนายตนะ ประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาตบางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. [๒๒๙] จกขธาต ฯลฯ โผฏฐพพธาต ประกอบไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ธาต ๗ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๓๐] จกขวญญาณธาต ฯลฯ มโนธาต มโนวญญาณธาตประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 76 [๒๓๑] สมทยสจ มคคสจ ประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑ และประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๓๒] นโรธสจ จกขนทรย ฯลฯ กายนทรย อตถนทรยปรสนทรย ประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะธาต ทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๗ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. [๒๓๓] มนนทรย ประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวย ขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. [๒๓๔] สขนทรย ทกขนทรย โสมนสสนทรย โสมนส-สนทรย ประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑ และประกอบไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๓๕] อเปกขนทรย ประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๖และประกอบไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๑และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 77 [๒๓๖] สทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย อนญญตญญสสามตนทรย อญญนทรย อญญาตา-วนทรย สงขารเพราะอวชชาเปนปจจย ประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ๑ ธาต ๑ และประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประ-กอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๓๗] วญญาณเพราะสงขารเปนปจจย ประกอบไดดวยขนธ ๓อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๓๘] ผสสะเพราะสฬายตนะเปนปจจย ประกอบไดดวยขนธ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๗ และประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. [๒๓๙] เวทนาเพราะผสสะเปนปจจย ประกอบไดดวยขนธ ๓อายตนะ ๑ ธาต ๗ และประกอบไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประ-กอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ๑๐ ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๔๐] ตณหาเพราะเวทนาเปนปจจย อปทานเพราะตณหาเปนปจจย กมมภพเพราะอปาทานเปนปจจย ประกอบไดดวยขนธ ๓อายตนะ ๑ ธาต ๑ และประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 78ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๔๑] รปภพ ประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ไมมขนธ อายตนะ อะไร ๆ ทประกอบไมได ประกอบไมไดดวยธาต ๓. [๒๘๒] อรปภพ เนวสญญานาสญญาภพ จตโวการภพ ประ-กอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. [๒๔๓] อสญญาภพ เอกโวการภพ ปรเทวะ ประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ธาต ๗ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๔๔] โสกะ ทกข โทมนส ประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ๑ ธาต ๑ และประกอบไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๔๕] อปายาส สตปฏฐาน สมมปปธาน ประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑ และประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 79บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมได ดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. [๒๔๖] อทธบาท ประกอบไดดวยขนธ ๒ และประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๘๗] ฌาน ประกอบไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑ ธาต ๑ และประ-กอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๔๘] อปปมญญา อนทรย ๕ พละ ๕ โพชฌงค ๗ อรย-มรรคมองค ๘ ประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑ และประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวย อายตนะ ๑๐ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๔๙] ผสสะ เจตนา มนสการ ประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ๑ ธาต ๗ และประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประ-กอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๑ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๕๐] เวทนา สญญา ประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต๗ และประกอบไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 80อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๕๑] จต ประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. [๒๕๒] อธโมกข ประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๒และประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ธาต ๑๕ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๕๓] กศลธรรม อกศลธรรม ประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๕๔] สขเวทนาสมปยตตธรรม ทกขเวทนาสมปยตตธรรมประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ธาต ๑๕ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๕๕] อทกขมสขเวทนาสมปยตตธรรม ประกอบไดดวยขนธ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๑ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 81 [๒๕๖] วปากธรรม ประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๕๗] วปากธมมธรรม สงกลฏฐสงกเลสกธรรม ประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ ประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. [๒๕๘] เนววปากนวปากธมมธรรม อนปาทนนปาทานยธรรมประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ทประกอบได.ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะอะไร ๆทประกอบไมได ประกอบไมไดดวยธาต ๕. [๒๕๙] อนปาทนนานปาทานยธรรม อสงกลฏฐาสงกเลสก-ธรรม ประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะธาต ทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ อะไร ๆ ทประกอบไมได ประกอบไมไดดวยธาต ๖. [๒๖๐] สวตกกสวจารธรรม ประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๕ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๖๑] อวตกกวจารมตตธรรม ปตสหคตธรรม ประกอบไดดวยขนธ ๑ ประกอบไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 82ไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ ประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๖๒] อวตกกาวจารธรรม ประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ อะไร ๆ ทประกอบไมไดประกอบไมไดดวยธาต ๑. [๒๖๓] สขสหคตธรรม ประกอบไดดวยขนธ ๑ และประกอบไดดวย อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๕ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๖๔] อเปกขาสหคตธรรม ประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๑ และประกอบไมไดดวย อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๖๕] ทสสนปหาตพพธรรม ภาวนาปหาตพพธรรม ทสสน-ปหาตพพเหตกธรรม ภาวนาปหาตพพเหตกธรรม อาจยคามธรรม อปจยคามธรรม เสกขธรรม อเสกขธรรม มหคคตธรรม ประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. [๒๖๖] อปปมาณธรรม ปณตธรรม ประกอบไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได. ประกอบ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 83ไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ อะไร ๆ ท ประกอบไมได ประกอบไมไดดวยธาต ๖. [๒๖๗] ปรตตารมมณธรรม ประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ. ธาต ๑๐และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๖๘] มหคคตารมมณธรรม อปปมาณารมมณธรรม หน-ธรรม มจฉตตนยตธรรม สมมตตนยตธรรม มคคารมมณธรรมมคคเหตกธรรม มคคาธปธรรม ประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๖๙] อนปปนนธรรม ประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ อะไร ๆ ทประกอบไมไดประกอบไมไดดวยธาต ๕. [๒๗๐] อตตารมมณธรรม อนาคตารมมณธรรม ประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อาตนะ ธาต ทประกอบได.ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๗๑] ปจจปปนนารมมณธรรม อชณตตารมมณธรรมพหทธารมมณธรรม อชฌตตพหทธารมมณธรรม ประกอบไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได. ประกอบ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 84ไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๗๒] สนทสสนสปปฏฆธรรม อนทสสนสปปฏฆธรรมประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๗ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. [๒๗๓] เหตธรรม เหตสเหตธรรม เหตเหตสมปยตตธรรมประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑ และประกอบไดดวยขนธ ๑อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๗๔] สเหตกธรรม เหตสมปยตตธรรม ประกอบไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ธาต ๑๖. และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๗๕] สเหตกนเหตธรรม เหตสมปยตตนเหตธรรม นเหต-สเหตกธรรม ประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง.ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๗๖] อปปจจยธรรม อสงขตธรรม สนทสสนธรรม สป-ปฏฆธรรม รปธรรม ประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 85ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๗ และประกอบ ไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๗๗] โลกกตตรธรรม ประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ อะไร ๆ ทประกอบไมไดประกอบไมไดดวยธาต ๖. [๒๗๘] อาสวธรรม อาสวสาสวธรรม อาสวอาสวสมปยตต-ธรรม ประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑ และประกอบไดดวยขนธ ๑อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๗๙] อนาสวธรรม อาสววปปยตตอนาสวธรรม ประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะอะไร ๆ ทประกอบไมได ประกอบไมไดดวยธาต ๖. [๒๘๐] อาสวสมปยตตธรรม ประกอบไดดวยขนธ อายตนะธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๘๑] อาสวสมปยตตโนอาสวธรรม ประกอบไดดวยขนธ ๑อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 86 [๒๘๒] สญโญชนธรรม คนถธรรม โอฆธรรม โยคธรรม นวรณธรรม ปรามาสธรรม ปรามาสปรามฏฐธรรม ประกอบไดดวย ขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑ และประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. [๒๘๓] อปรามฏฐธรรม ปรามาสวปปยตตอปรามฏฐธรรม ประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประ-กอบได. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะอะไร ๆ ทประกอบไมได ประกอบไมไดดวยธาต ๖. [๒๘๔] ปรามาสสมปยตตธรรม ประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๘๕] สารมมณธรรม ประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๘๖] อนารมมณธรรม จตตวปปยตตธรรม จตตวสงสฏฐ-ธรรม อปาทาธรรม ประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธอายตนะ ธาต ทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?ประกอบไมไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑ ธาต ๗ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ธาต ๑ บางอยาง.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 87 [๒๘๗] จตตธรรม ประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. [๒๘๘] เจตสกธรรม จตตสมปยตตธรรม จตตสงสฏฐธรรมจตตสงสฏฐสมฏฐานธรรม จตตสงสฏฐสมฏฐานสหภธรรม จตต-สงสฏสมฏฐานานปรวตตธรรม ประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๗ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๘๙] อนปาทนนธรรม ประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ อะไร ๆ ทประกอบไมไดประกอบไมไดดวยธาต ๕. [๒๙๐] อปาทานธรรม กเลสธรรม กเลสสงกเลสกธรรมกเสสสงกลฏฐธรรม กเลสกเลสสมปยตตตธรรม ประกอบไดดวยขนธ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑ และประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. [๒๙๑] อสงกเลสกธรรม กเลสวปปยตต๑ อสงกเลสกธรรมประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประ-

๑. บาล เปน กเลสวปปยตตา ธมมา คาวา ธมมา เกดไป จงไมแปลตามเพราะผดทกมาตกา.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 88กอบได. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ อะไรๆ ทประกอบไมได ประกอบไมไดดวยธาต ๖. [๒๙๒] สงกลฏฐธรรม กเลสสมปยตตธรรม ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได.ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑อายตนะ ๑ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๙๓] สงกลฏฐโนกเลสธรรม กเลสสมปยตตโนกเลสธรรม ประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวย ขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๙๔] ทสสนปหาตพพธรรม ภาวนาปหาตพพธรรม ทสสนปหาตพพเหตกธรรม ภาวนาปหาตพพเหตกธรรม ประกอบไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๙๕] สวตกกธรรม สวจารธรรม ประกอบไดดวยขนธ ๑อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๕ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๙๖] อวตกกธรรม อวจารธรรม ประกอบไดดวยขนธ อายตนะธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ อะไร ๆ ทประกอบไมได ประกอบไมไดดวยธาต ๑.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 89 [๒๙๗] สปปตกธรรม ปตสหคตธรรม ประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ?ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ ประกอบไมไดดวยอายตนะ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๒๙๘] สขสหคตธรรม ประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๕ และประกอบไมไดดวย อายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. [๒๙๙] อเปกขาสหคตธรรม ประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๑ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๐๐] นกามาวจรธรรม อปรยาปนนธรรม อนตตรธรรมประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประ-กอบได. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะอะไรๆ ทประกอบไมได ประกอบไมไดดวยธาต ๖. [๓๐๑] รปาวจรธรรม อรปาวจรธรรม นยยานกธรรม นยต-ธรรม สรณธรรม ประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธอายตนะ ธาต ทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. จบสมปโยควปปโยคปทนทเทส

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 90 อรรถกถาสมปโยควปปโยคปทนทเทส บดน เพอจาแนกบท สมปโยคะ วปปโยคะ พระผมพระภาคเจา จงทรงเรมคาวา "รปกขนโธ" เปนอาท. ในนทเทสนน บทใด ยอมได บทใด ยอมไมได บททงหมดนนพระผมพระภาคเจาทรงถอเอาเพอปจฉา.แตในการวสชนา บทใดยอมไมได บทนนพระองคปฏเสธวา "นตถ" (ไมม).การประกอบซงกนและกนของรปขนธทงหลายนนแหละ อนเกดขนในสนดานหนง ในขณะหนง อนมสวนเสมอดวยอรปขนธ ๔ นนแหละ ยอมไดจากพระบาลวา "จตห สมปโยโค จตห วปปโยโค สภาโค วสภาโค"ดงน. กชอวา สมปโยคะ (คอ การประกอบ) ของรปทงหลาย กบดวยรปหรอดวยนพพาน และสมปโยคะของนพพาน กบดวยรป ยอมไมม. โดยทานองเดยวกน การประกอบของรป และนพพานกบดวยอรปขนธทงหลายกยอมไมม. เพราะวา ธรรมเหลานน มสวนไมเสมอกนกบธรรมเหลานน. กการประกอบอรปขนธทงหลาย กบดวยรปหรอนพพาน ยอมไมมฉนใดการประกอบอรปขนธทงหลาย กบแมดวยอรปธรรมทงหลาย อนมสนดานแยกกนมขณะตาง ๆ กน กไมมนนแหละ. ดวยวา ธรรมแมเหลานนเปนวสภาคะแกธรรมเหลานน โดยความเปนวสภาคะโดยสนดานและขณะนนแหละ. กแตความเปนวสภาคะน ไมมในสงคหนย (คอ นยทสงเคราะหเขากนได) เพราะผดดวยอรรถแหงการสงเคราะห. จรงอย เหตสกวาการเขาถงซงการนบ จดเปนอรรถแหงการสงเคราะห. แตในสมปโยคนย มอย. กเพราะ ลกษณะแหงความเกดขนเปนตน เปนอรรถแหงสมปโยคะ ฉะนน ความเปนวสภาคะนนจงไมประกอบลกษณะแหงสมปโยคะในทนแมดวยธรรมหนงแหงบทใดอยางนเพอปจฉาซงบทนนแมกระทาการสงเคราะหแลว พระผมพระภาคเจากปฏเสธ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 91วา "ไมม" ธรรมของบทใด ยอมประกอบลกษณะแหงวปปโยคะ พระผม- พระภาคเจา จงทรงแสดงวปปโยคะของธรรมบทนน. กบทเหลาใดยอมแสดงถงมสสกธรรมทงหลาย อนไมเปนวปปยตดวยธาตแมหนงในวญญาณธาต ๗ดวยรป หรอดวยนพพาน บทเหลานนแมโดยประการทงปวง ยอมไมประกอบไวในนทเทสน เพราะฉะนน บทเหลานน พระผมพระภาคเจาจงทรงไมถอเอา. พงทราบอทานแหงบทเหลานน ดงน "ธมมายตน ธมมธาต ทกขสจจจ ชวต สฬายตน นามรป จตตาโร จ มหาภวา. ชาต ชรา จ มรณ ตเกเสกนวสต โคจฉเกส จ ปญา สอฏ จฬนตเต ปทา. มหนตเร ปณณรส อฏารส ตโต ปเร เตวสปทสต เอต สมปโยเค น ลพภต". แปลวา ธมมายคตนะ ๑ ธมมธาต ๑ ทกขสจจะ ๑ ชวต ๑ สฬายตนะ๑ นาม รป ๑ ภพใหญ ๔ (คอ อปปตตภวะ กามภวะ สญญภวะ ปญจโว-การภวะ) ชาต ชรา มรณะในตกะ ๑๙ บท ในโคจฉกะ ๕๐ บท ในจฬนตร-ทกะ ๘ บท ในมหนตรทกะ ๑๙ บท ตอจากนนอก ๑๘ บท รวมเปน ๑๓๒บท บทเหลานนไมไดในสมปโยคะ. จรงอย ธมมายตนะอนใคร ๆ ไมอาจกลาววา "สมปยต" แมดวยวญญาณ ไมนบเนองในนทเทสนน เพราะความทธมมายตนะเหลานน เปนสภาพเจอดวยรปและนพพาน. กเพราะในนทเทสน ธรรมทงหลายมเวทนาเปนตนสมปยตดวยวญญาณ ฉะนน จงไมอาจเพอกลาววาเปนวปปยต. แมในบททเหลอทงหลาย กนยนนนแหละ. บทเหลานนแมในททงปวง ยอมไมประกอบ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 92กนดวยประการฉะน เพราะฉะนน บทเหลานน พระผมพระภาคเจา จงไม ทรงถอเอาในทน. บททเหลอมขนธเปนตน ยอมประกอบกนได ฉะนนพระองคจงถอเอาบทเหลานนทาปญหาและวสชนา ดวยสามารถแยกแตละบทและโดยรวมบทนน ๆ ไว. บรรดาปญหาเหลานน ปญหาท ๑ บทวา "เอเกนายตเนน" ไดแกไมประกอบดวยมนายตนะ. บทวา "เกหจ" ไดแก ไมประกอบดวยเวทนาสญญา สงขาร อนนบเนองดวยธมมายตนะและธมมธาต. ในปญหาท ๒ บทวา " ตห " ไดแก ดวยขนธทเหลอทงหลายยกเวนขนธทถามแลวและถามแลว. สองบทวา "เกหจ สมปยตโต" ไดแกเวทนาขนธ สมปยทาดวยสญญาขนธและสงขารขนธ. แมขนธนอกน ยกเวนตวเองแลวกสมปยตดวยขนธนอกนได. สองบทวา "เกหจ วปปยตโต"ไดแก (ไมประกอบ) ดวยรปและนพพาน. อรปในธมมายตนะและธมมธาตพงเหนในการไมประกอบดวยรป และรปกพงเหนในการไมประกอบดวยอรปในบททงปวง ดวยประการฉะน. ในปญหาท ๓ มอรรถตนทงนน. ในปญหาท ๔ พระผมพระภาคเจา ไมตรสคาวา "กตห ขนเธห"เปนอาท แตตรสวา "สมปยตต " และคาวา "นตถ" ดงน. บทนนพงทราบดวยสามารถแหงธรรมทงหลาย มขนธเปนตน. ในปญหาทงหลายอนมรปอยางนแมขางหนากนยนนนแหละ. พระบาลขางหนาทรงยอไว เพราะแสดงโดยสรปไวในปญหาตน. บณฑตพงทราบการประกอบเนอความในบททงปวงโดยนยน. กแตในทใด ปญหายงไมปรากฏ ขาพเจาจกทาปญหานนใหปรากฏเปนไปในทนนนนแหละ.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 93 สองบทวา "โสฬสห ธาตห" อธบายวา จกขวญญาณธาต ยก เวนตวเองกอนแลว ไมประกอบดวย วญญาณธาต ๖ และรปธาต ๑๐. แมในธาตทเหลอทงหลาย กนยนนนแหละ. สองบทวา "ตห ขนเธห" ไดแก(สมปยต) ดวยขนธทเหลอทงหลาย ยกเวนสงขารขนธ. สองบทวา "เอกายธาตยา" ไดแก ดวยมโนวญญาณธาต. เพราะวา สมปโยคะของสมทยและมรรคดวยธาตอน ยอมไมม. สองบทวา "เอเกน ขนเธน" ไดแก ดวยสงขารขนธ. บทวา "เอเกนายตเนน" ไดแก ดวยธมมายตนะ. สองบทวา "เอกาย ธาตยา" ไดแก ดวยธมมธาต. เพราะบรรดาสจจะเหลานนสจจะ ๒ สมปยตไดดวยธมมธาตบางอยาง. ในปญหาวาดวย สขนทรย เปนตน บทวา "ตห" ไดแก สมปยตดวยขนธ คอ สญญา สงขาร และวญญาณ. สองบทวา "เอกาย ธาตยา"ไดแก (สมปยต) ดวยกายวญญาณธาต และมโนวญญาณธาต๑. สองบทวา"ฉห ธาตห" ไดแก ไมประกอบดวยวญญาณธาตทงหลาย ยกเวนกาย-วญญาณธาต. ในปญหาวาดวย รปภพ พระผมพระภาคเจาตรสวา "น เกหจ"ดงน เพราะความทอรปขนธ และอรปายตนะแมทงหมดมอย. แตตรสวา "ตหธาตห วปปยตโต"๒ ดงน เพราะความท ฆานวญญาณ ชวหาวญญาณกายวญญาณธาตทงหลาย ไมมอย.

๑. คาวา ดวยมโนวญญาณธาต ไมนาจะม เพราะบาลวา "เอกาย ธาตยา" แปลวาสมปยตดวยธาต ๑ และธาตหนงในทน ไดแก กายวญญาณธาตเทานน.๒. ในอรรถกถา และธาตกถาบาล ตอนสปโยควปปโยคปทวรรณนาท หนา ๘๕บรรทดท ๖ นบลงวา "อรปภวปณเห ฆานชวหากายวญญาณธาตน ปน นตถาย ตห ธาตหวปปยตโตต วตต " แปลวาไมตรงสภาวะ แตในบาลอรรถกถาของพมา ไมมคาวา "อรปภว-ปเห" ซงถาแปลตามบาลอรรถกถาพมาและตรงกบสภาวะ ในทนจงแปลตามบาลอรรถกถาพมา โดยตดคาวา "อรปภวปเห" ออก.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 94 ในปญหาวาดวย อธโมกข สองบทวา "ทวห ธาตห" ไดแก สมปยตดวยมโนธาตและมโนวญญาณธาต. บทวา "ปณณรสห" ไดแกวปปยตดวยรปธาต ๑๐ ทเหลอ และวญญาณธาต ๕ มจกขวญญาณธาตเปนตน. ในปญหาวาดวย กศล พระผมพระภาคเจาทรงปฏเสธสมปโยคะเพราะความทขนธแมทง ๔ เปนภาวะอนกศลทงหลายถอเอาแลว ในปญหาวาดวย เวทนาตกะ สองบทวา "เอเกน ขนเธน" ไดแกดวยเวทนาขนธเทานน. บทวา "ปณณรสห" ไดแก วปปยตดวยจกข-วญญาณธาต โสตวญญาณธาต ฆานวญญาณธาต ชวหาวญญาณธาต*/SUP มโนธาตและรปธาตทงหลาย. บทวา "เอกาทสห" ไดแก ดวยรปธาตทงหลาย(คอ โอฬารกธาต ๑๐) กบกายวญญาณธาต ๑. ในปญหาวาดวย เนววปากนวปากธมมธรรม (คอ ธรรมทมใชวบาก และมใชเปนเหตแหงวบาก) บทวา "ปจห" ไดแก ดวยปญจ-วญญาณธาต ๕ มจกขวญญาณธาตเปนตน. ในปญหาวาดวย อนปาทนนปาทานยะ (คอ สภาวธรรมทงหลายทกรรมไมไดยดไวโดยเปนผล และไมเปนอารมณของอปาทาน) บทวา "ฉห"ไดแก ดวยธาต ๖ ยกเวนมโนวญญาณธาต. ในปญหาวาดวย สวตกกสวจาระ บทวา "ปณณรสห" ไดแกดวยรปธาตทงหลาย กบปญจวญญาณธาต. ในปญหาวาดวย อวตกกวจารมตตา สองบทวา "เอเกน ขนเธน"เปนตน บณฑตพงทราบดวยสามารถแหงสงขารขนธ. จรงอย เวนวจารใน

* อรรถกถาบาลหนา ๒๑ บรรทดท ๑๒ นบลง วา ปณณรสหต จกขโสตฆานชวหากาย-วญาณธาต มโนธาตห เจว รปธาตห จ. แปลแลวไดธาตเกนกวา ๑๕ ตรวจดบาลอรรถกถาของพมา ไมมคาวา กาย หนาคาวาวญญาณธาต ซงเมอแปลตามบาลอรรถกถาของพมาแลวไดครบ ๑๕ ถกตองตามสภาวะ.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 95ทตยฌาน ธรรมทเหลอ ชอวา ไมมวตกมแตเพยงวจาร. ยกเวนปตแลว ธรรมทเหลอ ชอวา เกดพรอมกบปต. ในปญหาน วจารไมสมปยตกบดวยวจาร ปตกไมสมปยตกบดวยปต เพราะฉะนน ธรรมเหลาน จงชอวาสมปยตดวยธรรมบางอยางในสงขารขนธ ธมมายตนะ และธมมธาต. บทวา"โสฬสห" ไดแก ดวยธาตทงหลาย ๑๖ ยกเวนธมมธาต และมโนวญญาณ-ธาต. ในปญหาวาดวย อวตกกอวจาระ สองบทวา "เอกาย ธาตยา"ไดแก ดวยมโนธาต. สขสหคตธรรม และอเปกขาสหคตธรรม ตรสไวในเวทนาตกะนนแหละ. ทสสเนนปหาตพพธรรมเปนตน เชนกบดวยกศลนนแหละ. ปรตตารมณเชนกบดวยวปากธรรม. สองบทวา "เอกาย ธาตยา"ไดแก ดวยธมมธาต. บทวา "เกหจ" ความวา ธรรมเหลาใด เปนปรตตารมณไมมในบทนน วปปยตกบดวยธรรมเหลานน หามได. กแตวา ธมมธาตยอมแยกปฏเสธในบทแรกเทานน เพราะความทปรตตารมณเปนสภาพอนสงเคราะหดวยขนธทง ๔ ได ดวยสามารถแหงจตตปบาท ๖ ดวง. มหคคตารมณเปนตน เปนเชนกบธรรมอนเปนกศลนนแหละ. ในอนปปนน-ธรรม (คอ สภาวธรรมทยงไมเกด) ทงหลาย. สองบทวา "ปจห ธาตห"ไดแก วปปยตดวยวญญาณธาต ๕ มจกขวญญาณธาตเปนตน. กแล วญญาณ.ธาต ๕ เหลานน ยอมไมแยกสวนทเกดขนแหงธรรมทงหลายทเปนอปปาท-ธรรม (คอ สภาวธรรมทสาเรจแลวอนจะเกดขน) โดยสวนเดยว แมแตสวนแหงอปปนนธรรม (คอ ธรรมทกาลงเกดขน หรอกาลงถงขณะทง ๓). ธรรมทเปนปจจปปนนารมณเปนตน เชนเดยวกบธรรมทเปนปรตตารมณ. ธรรมทเปนเหตเปนตน เชนกบธรรมทเปนสมทย. ธรรมทมสมปยตตเหต แตไม

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 96ใชเหต เชนกบปตสหคตธรรม. ปรามาสสมปยตตธรรม กฉนนน. อนปาทนนธรรม (คอ ธรรมอนกรรมมไดยดถอไวโดยความเปนผล) เชนเดยวกบอนปปนนธรรมนนแหละ. ธรรมทเหลอในบททงปวงมอรรถตนทงนนแล. จบอรรถกถาสมปโยควปปโยคปทนทเทส

๗. สมปยตเตนวปปยตตปทนทเทส [๓๐๒] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย เวทนาขนธ สญญาขนธสงขารขนธ วญญาณขนธ มนายตนะ ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? ธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๗ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๐๓] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย จกขวญญาณธาต ฯลฯมโนธาต มโนวญญาณธาต ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนไมมขนธ อายตนะ อะไร ๆ ทประกอบไมได ประกอบไมไดดวยธาต ๑. [๓๐๔] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย มนนทรย ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธ ๔อายตนะ ๑ ธาต ๗ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 97 [๓๐๕] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย อเปกขนทรย ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ไมมขนธ อายตนนะ อะไรๆทประกอบไมได ประกอบไมไดดวยธาต ๕. [๓๐๖] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยวญญาณเพราะสงขารเปนปจจย ผสสะเพราะสฬายตนะเปนปจจย เวทนาเพราะผสสะเปนปจจยธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา จตมนสการ ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๗ และประกอบไมไดดวยอายตนะ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๐๗] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย อธโมกข ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ไมมขนธ อายตนะ อะไรๆทประกอบไมได ประกอบไมไดดวยธาต ๑. [๓๐๘] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย อทกขมสขเวทนาสมป-ยตตธรรม อเปกขาสหคตธรรม ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ไมมขนธ อายตนะ อะไร ๆ ทประกอบไมได ประ-กอบไมไดดวยธาต ๕. [๓๐๙] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย สวตกกสวจารธรรม ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ไมมขนธ อายตนะอะไร ๆ ทประกอบไมได ประกอบไมไดดวยธาต ๑. [๓๑๐] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย จตตธรรม เจตสกธรรมจตตสมปยตตธรรม จตตสงสฏฐธรรม จตตสงสฏฐสมฏฐานธรรมจตตสงสฏฐสมฏฐานสหภธรรม จตตสงสฏฐสมฏฐานานปรวตต-

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 98ธรรม ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๗ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๑๑] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยสวตกกธรรม สวจารธรรมธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ไมมขนธอายตนะอะไร ๆ ทประกอบไมได ประกอบไมไดดวยธาต ๑. [๓๑๒] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยอเปกขาสหคตธรรมธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ธรรมเหลานน ไมมขนธ อายตนะอะไร ๆ ทประกอบไมได ประกอบไมไดดวยธาต ๕.

สรปขอความ ขนธ ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๗ อนทรย ๒ ปฏจจสมปบาท ๓ธรรมหมวด ๕ มผสสะเปนตน อธโมกขเจตสก มนสการเจตสกธรรม ๓ บทในตกะ ธรรม ๗ บทในมหนตรทกะ ธรรมทสมปยตดวยมนายตนะอก ๒ คอทสมปยตดวยวตถ วจาร และทสมปยตตดวยอเบกขา. จบสมปยตเตนวปปยตตปทนทเทส

อรรถกถาสมปยตเตนวปปยตตปทนทเทส บดน เพอจาแนกบท สมปยตเตน วปปยตตะ พระผมพระภาคเจาจงเรมคาวา "เวทนากขนเธน" เปนอาท. ในบทน มลกษณะดงน กใน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 99วาระน ธรรมเหลาใด สมปยตดวยบททยกขนแสดง เพอปจฉา คอ ธรรม เหลาใด วปปยตดวยธรรมเหลานน พระผมพระภาคเจาทรงทาปจฉาวสชนาซงการไมประกอบแหงธรรมเหลานน ดวยขนธเปนตน . กบท (สมปยตเตนวปปยตตะ) นน ยอมไมประกอบในธรรมทงหลาย มรปขนธเปนตน . เพราะธรรมทงหลาย ชอวา สมปยตดวยรปขนธ ยอมไมม ฉะนน รปขนธนนดวยบทอนมรปอยางนดวย พระผมพระภาคเจา ไมทรงถอเอาในวาระน. สวนบทเหลาใด ยอมสองถงสมปยตตธรรมทงหลาย ในธมมธาต และวญญาณอนไมเจอดวยธรรมอน พระผมพระภาคเจาทรงถอเอาในวาระน. พงทราบอทานแหงธรรมเหลานน ดงน "จตตาโร ขนธายตนจ เอก เทว อนทรยา ธาตปทาน สตต ตโย ปฏจจาถ ผสสสตตก ตเก ตโย สตส มหนตเร จ เอก สวตกก สวจารเนก ยตต อเปกขาย เจ เอกเมว".แปลวา นามขนธ ๔ อายตนะ ๑ (คอ มนายตนะ) วญญาณธาต ๗ อนทรย ๒(คอ มนนทรย อเปกขนทรย) ปฏจจสมปบาท ๓ (คอ วญญาณ ผสสะ เวทนา)หมวด ๗ แหงธรรมมผสสะเปนตน ตกมาตกา ๓ (คอ อทกขมสขายเวทนายสวตกกสวจารบท อเปกขาสหคตบท) มหนตรทกะ ๗ (คอ จตตบท เจตสกบทสมปยตตบท จตสมปยตตบท จตตสงสฏฐบท จตตสงสฏฐสมฏฐานสหภบทจตตสงสฏฐานานปรวตบท) สวตกกบท ๑ สวจารบท ๑ อเปกขาสหคตบททประกอบดวยอเบกขาเวทนา ๑ บท (รวม ๓๗ บท).

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 100 เนอความนนนแหละ นบสงเคราะหในกาลทสด แมดวยคาวา "ขนธา จตโร" เปนตน. ในนทเทสนน บทเหลาใด มคาวสชนาทานองเดยวกนบทเหลานน แมไมเปนไปตามลาดบ ทานกรวมไวทาปญหา อนมเวทนาขนธเปนตน ในทนน. ในปญหาเหลานน พงทราบการจาแนกขนธเปนตน อยางน. ในปญหาวาดวย เวทนาขนธ เปนตนกอน. บทวา "เอเกน" ไดแก(ไมประกอบ) ดวยมนายตนะ. บทวา "สตตห" ไดแกดวยวญญาณธาต ๗.บทวา "เกหจ" ไดแก ดวยเวทนาเปนตน ในธมมายตนะ. ในปญหาวาดวย วญญาณธาต คาวา "เต ธมมา น เกหจ" ความวายกเวน วญญาณธาตทยกขน เพอปจฉาแลว ธรรมทเหลอเหลานน มวญญาณธาต ๖ รปและนพพาน ไมวปปยตดวยขนธทงหลายบางอยาง หรอดวยอายตนะทงหลาย เพราะความทขนธและอายตนะทงหมดนนยงสงเคราะหได.สองบทวา "เอกาย ธาตยา" ไดแก ธรรมใด ๆ ทยกขน เพอปจฉาวปปยตแลวดวยธรรมนน ๆ. ในปญหาวาดวย อเปกขนทรย บทวา "ปจห" ไดแก (วปปยต)ดวยจกขวญญาณธาตเปนตน อนประกอบดวยอเบกขา (คอ จกขวญญาณธาตโสตวญญาณธาต ฆานวญญาณธาต ชวหาวญญาณธาต มโนธาต). บณฑตพงทราบเนอความในบททงปวง ดวยสามารถแหงบททงหลาย อนวปปยตกบดวยบททยกขนเพอปจฉาโดยนยน ดวยประการฉะน แล. จบอรรถกถาสมปยตเตนวปปยตตปทนทเทส

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 101 ๘. วปปยตเตนสมปยตตปทนทเทส [๓๑๓] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย รปขนธธรรมเหลานน ประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได. [๓๑๔] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย เวทนาขนธ สญญาขนธสงขาร วญญาณขนธ ฯลฯ สรณธรรม อรณธรรม ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ. ธาต ทประกอบได. จบวปปยตเตนสมปยตตปทนทเทส

อรรถกถาวปปยตเตนสมปยตตปทนทเทส บดน เพอจาแนกบท วปปยตเตน สมปยตตะ พระผมพระภาคเจาจงเรมคาวา "รปกขนเธน" เปนอาท. ปจฉาแมทงหมดในบทเหลานนเปนโมฆปจฉาเทยว. เพราะวา นามขนธ ๔ ชอวา วปปยตดวยรปขนธ. สมป-โยคะของธรรมเหลานน ดวยธรรมเหลาอน จงไมม. รปและนพพาน วปปยตดวยเวทนาขนธ. สมปโยคะของธรรมเหลานน กไมมดวยธรรมอะไร ๆ.บณฑตพงทราบความเปนสมปโยคะของวปปยตตธรรมทงหลาย ในบททงปวงอยางน เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสคาวา "นตถ" (ไมม)นนแหละ ในคาวสชนาปญหาทงหมด เพราะความเปนโมฆะแหงคาปจฉาดงพรรณนามาฉะน แล. จบอรรถกถาวปปยตเตนสมปยตตปทนทเทส

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 102 ๙. สมปยตเตนสมปยตตปทนทเทส [๓๑๕] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยเวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ธรรมเหลานน ประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๗ และประกอบไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๑๖] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยวญญาณขนธ มนายตนะจกขวญญาณธาต ฯลฯ มโนธาต มโนวญญาณธาต ธรรมเหลาใดประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ ๓ และประ-กอบไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๑๗] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยสมทยสจ มคคสจ ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ ๓อายตนะ ๑ ธาต ๑ และประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๑๘] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยมนนทรย ธรรมเหลาใดประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ ๓ และประกอบไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๑๙] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยสขนทรย ทกขนทรย โสมนสสนทรย โทมนสสนทรย ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑ และประกอบไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 103 [๓๒๐] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยอเปกขนทรย ธรรมเหลา ใดประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๖ และประกอบไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๒๑] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยสทธนทรย วรยนทรยสตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย อนญญตญญสสามตนทรย อญญนทรย อญญาตาวนทรย อวชชา สงขารเพราะอวชชาเปนปจจยธรรมเหลาใดประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑ และประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. [๓๒๒] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย วญญาณเพราะสงขารเปนปจจย ธรรมเหลาใดประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ ๓ ประกอบไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๒๓] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย ผสสะ เพราะสฬายตนะเปนปจจย ธรรมเหลาใดประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตะ ๑ ธาต ๗ และประกอบไดดวยขนธ ๑อายตนะ ๑ ธาต ๑ บวงอยาง. [๓๒๔] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย เวทนา เพราะผสสะเปนปจจย ธรรมเหลาใดประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๗ และประกอบไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. [๓๒๕] ธรรมเหลาใดประกอบไดดวย ตณหา เพราะเวทนาเปนปจจย อปาทานเพราะตณหาเปนปจจย กมมภพ ธรรมเหลาใดประกอบ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 104ไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑ และประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๒๖] ธรรมเหลาใดประกอบไดดวย โสกะ ทกขะ โทมนสสะธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑ และประกอบไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๒๗] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย อปายาส สตปฏฐานสมมปปธาน ธรรมเหลาใดประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑ และประกอบไดดวยขนธ ๑อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๒๘] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย อทธบาท ธรรมเหลาใดประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไดดวยขนธ ๒ และประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๒๙] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย ฌาน ธรรมเหลาใดประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไดดวยขนธ ๒ อายตนะ๑ ธาต ๑ และประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๓๐] กรรมเหลาใด ประกอบไดดวย อปปมญญา อนทรย ๕พละ ๕ โพชฌงค ๗ อรยมรรคมองค ๘ ธรรมเหลาใดประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑และประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๓๑] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย ผสสะ เจตนา มนสการธรรมเหลาใดประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไดดวย

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 105ขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๗ และประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๓๒] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย เวทนา สญญา ธรรมเหลาใดประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไดดวยขนธ ๓อายตนะ ๑ ธาต ๗ และประกอบไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๓๓] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย จต ธรรมเหลาใดประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ ๓ และประกอบไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๓๔] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย อธโมกข ธรรมเหลาใดประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ๑ ธาต ๒ และประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๓๕] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย สขเวทนาสมปยตตธรรมทกขเวทนาสมปยตตธรรม อทกขมสขเวทนาสมปยตตธรรม ธรรมเหลาใดประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไดดวยขนธ ๑และประกอบไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๓๖] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย สวตกกสวจารธรรมอวตกกวจารมตตธรรม ปตสหคตธรรม ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. [๓๓๗] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย สขสหคตธรรม อเปกขา-สหคตธรรม ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ ๑ และประกอบไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 106 [๓๓๘] ธรรมเหลาใดประกอบไดดวยเหตธรรม เหตสเหตกธรรม เหตเหตสมปยตตธรรม ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรม เหลานนประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑ และประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๓๙] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย สเหตกนเหตธรรม เหต-สมปยตตนเหตธรรม นเหตสเหตกธรรม ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. . [๓๔๐] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย อาสวธรรม อาสวสาสว-ธรรม อาสวอาสวสมปยตตธรรม ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑ และประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๔๑] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย อาสวสมปยตตโนอาสว-ธรรม ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๘๒] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย สญโญชนธรรม คนถ-ธรรม โอฆธรรม โยคธรรม นวรณธรรม ปรามาสธรรม ปรามาสปรา-มฏฐธรรม ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑ และประกอบไดดวยขนธ ๑อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๔๓] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย ปรามาสสมปยตตธรรมธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง,

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 107 [๓๔๔] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย จตตธรรม ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไดดวยขนธ ๓ ประ-กอบไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๔๕] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย เจตสกธรรม จตตสม-ปยตตธรรม จตตสงสฏธรรม จตตสงสฏฐสมฏฐานธรรม จตต-สงสฏฐสมฎฐานสหภธรรม จตตสงสฏฐสมฏฐานานปรวตตธรรมธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๗. [๓๘๖] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย อปาทานธรรม กเลส-ธรรม กเลสสงกเลสกธรรม กเลสสงกลฏฐธรรม กเลสกเลสสมป-ยตตธรรม ธรรมเหลาใดประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประ-กอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑ ประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ธาต ๑ บางอยาง. [๓๔๗] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย สงกลฏฐโนกเลสธรรมกเลสสมปยตตโนกเลสธรรม สวตกกธรรม สวจารธรรม สมปตก-ธรรม ปตสหคตธรรม ธรรมเหลาใดประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๘๘] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย สขสหคตธรรม อเปกขา-สหคตธรรม ธรรมเหลาใดประกอบไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ธรรมเหลานน ประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. จบสมปยตตเตนสมปยตตปทนทเทส

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 108 อรรถกถาสมปยตเตนสมปยตตปทนทเทส บดน เพอจาแนกบท สมปยตเตน สมปยตตตะ พระผมพระภาค-เจา จงทรงเรมคาวา "เวทนากขนเธน" เปนอาท. ในนทเทสนน บทใดสมปยตดวยสามารถแหงขนธเปนตน พระผมพระภาคเจาทรงทาปจฉาวสชนาสมปโยคะบทนนนนแหละดวยขนธเปนตนอก. บท (สมปยตเตน สมปยตตะ)นน ยอมไมประกอบดวยรปหรอดวยบททงหลายอนเจอดวยรป หรอดวยบทอน สงเคราะหดวยรปขนธทงหมด. เพราะวา สมปโยคะของธรรมเหลาอนดวยรป. หรอดวยธรรมอนเจอดวยรป ไมม, บทอนกไมมนนแหละ เพราะความทขนธเปนตน อนควรแกสมปโยคะทงหมด ทานถอเอาดวยธรรมอนสงเคราะหกบดวยอรปขนธทงปวง. บทใดพงถงการประกอบกบบทนน ฉะนนบทเชนนนทานไมถอเอาในทน. แตบทเหลาใด ยอมสองถงเอกเทศแหงอรปอนไมเจอดวยรป บทเหลานน ทรงถอเอาในนทเทสน. พงทราบอทานของบทเหลานนดงน "อรปกขนธา จตตาโร มนายตนเมว จ วาณธาตโย สตต เทว สจจา จททสนทรยา. ปจจเย ทวาทส ปทา ตโต อปร โสฬส ตเกส อฏ โคจฉเก เตจตตาฬสเนว จ. มหนตรทเก สตตา ปทา ปฏ ทเกส ฉ นวมสส ปทสเสเต นทเทเส สงคห คตา". แปลวา นามขนธ ๔ มนายตนะ ๑ วญญาณธาต ๗ สจจะ ๒ (คอสมทยสจจะมคคสจจะ.) อนทรย ๑๔ (คอ มนนทรยเปนตน ถงอญญาตาวนทรยเปนทสด) ปฏจจสมปบาท ๑๒ (คอ อวชชา สงขาร วญญาณ ผสสะ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 109เวทนา ตณหาอปาทาน กมมภวะ โสกะ ทกขะ โทมนสสะ อปายาสะ) ตอจากนน ปฏจจสมปบาท ๑๖ บท (คอ สตปฏฐานเปนตน จนถงมนสการเปนทสด) ในตกะ ๘ บท (คอ เวทนาตกะ ๓ บท วตกกตกะ ๒ บท ไดแกปฐมบทและทตยบทและปตตกะ ๓ บท) ในโคจฉกะ ๔๓ บท (คอ เหตโคจฉกะ ๖ บท อาสวโคจฉกะ ๔ บท สญโญชนโคจฉกะ ๔ บท คนถโคจฉกะ ๘ บท โอฆโคจฉกะ ๔ บทโยคโคจฉกะ ๔ บท นวรณโคจฉกะ ๔ บท ปรามาสโคจฉกะ ๓ บทอปาทานโคจฉกะ ๔ บท กเลสโคจฉกะ ๖ บท) ในมหนตรทกะ ๗ บท (คอจตตบท เจตสกบท จตตสมปยตตบท จตตสงสฏฐบท จตตสฏฐสมฏฐานบทจตตสงสฏฐสมฏฐานสหภบท จตตสงสฏฐสมฏฐานานปรวตตบท) ในปฏฐทกะ๖ บท (คอ สวตกกบทสวจารบท สปปตกบท ปตสหคตบท สขสหคตบทอเปกขาสหคตบท) ธรรมทงหลาย (๑๒๐ บท) ถงการสงเคราะหแหงบทท ๙. กในปญหาทงปวง ธรรมเหลาใด ทรงยกขนเพอปจฉา ธรรมเหลานนสมปยตดวยธรรมเหลาใด มอย บณฑตพงทราบประเภทแหงธรรมมขนธเปนตน ดวยสามารถแหงธรรมเหลานน. เพราะวา นามขนธ ๓ นอกนสมปยตดวยเวทนาขนธ เวทนาขนธกสมปยตดวยขนธเหลานนอก คอ เวทนาขนธนน สมปยตดวยขนธ ๓ มสญญาขนธ เปนตนเหลานน ดวยมนายตนะ ๑ดวยวญญาณธาต ๗ และดวย สญญา สงขารทงหลายบางอยางนนแหละในธมมายตนะและธมมธาต. ในปญหาทงปวง กนยนนนแหละ ดงนแล. อรรถกถาสมปยตเตนสมปยตตปทนทเทส

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 110 ๑๐. วปปยตเตนวปปยตตปทนทเทส [๓๔๙] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย รปขนธ ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธ ๔ อาตยตนะ๑ ธาต ๗ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๕๐] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย เวทนาขนธ สญญา-ขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธ มนายตนะ ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๕๑] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย จกขวายตนะ ฯ เป ฯโผฏฐพพายตนะ จกขธาต ฯ เป ฯ โผฏฐพพธาต ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๗ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๕๒] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยจกขวญญาณธาต ฯเปฯมโนธาต มโนวญญาณธาต สมทยสจ มรรคสจ ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๕๓] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย นโรธสจ จกขนทรย ฯ เป ฯ กายอนทรย อตถนทรย ปรสนทรย ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ธาต ๗ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 111 [๓๕๔] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย มนนทรย ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธ ๑อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๕๕] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย สขนทรย ทกขนทรยโสมนสสนทรย โทมนสสนทรย ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๕๖] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย อเปกขนทรย ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๑ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. [๓๕๗] ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวย สทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย อนญญตญญสสามตนทรย อญญนทรย อญญาตาวนทรย อวชชา สงขารมเพราะอวชชาเปนปจจยธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๕๘] ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวย วญญาณมเพราะสงขารเปนปจจย ผสสะมเพราะสฬายตนะเปนปจจย เวทนามเพราะผสสะเปนปจจย ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 112 [๓๕๙] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย ตณหามเพราะเวทนา เปนปจจย อปาทานมเพราะตณหาเปนปจจย ธรรมภพ ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธ ๑อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๖๐] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย รปภพ ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ไมมขนธ อายตนะ อะไร ๆทประกอบไมได ประกอบไมไดดวยธาต ๓. [๓๖๑] ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวย อสญญาภพ เอกโวการ-ภพ ปรเทวะ ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๗ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๖๒] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย อรปภพ เนวสญญา-นาสญญาภพ จตโวการภพ โสกะ ทกข โสมนส อปายาส สต-ปฏฐาน สมมปปธาน อทธบาท ฌาน อปปมญญา อนทรย ๕ พละ ๕ โพชฌงค ๗ อรยมรรคมองค ๘ ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๖๓] ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวย ผสสะ เวทนา สญญาเจตนา จต มนสการ ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานนธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 113 [๓๖๔] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย อธโมกข ธรรมเหลา ใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๕ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. [๓๖๕] ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวย กศลธรรม อกศลธรรมธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ธาต ๑ บางอยาง. [๓๖๖] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย สขเวทนาสมปยตต-ธรรม ทกขเวทนาสมปยตตธรรม ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตน ๑๐ธาต ๑๕ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๖๗] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย อทกขมสขเวทนา-สมปยตตธรรม ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๑ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง . [๓๖๘] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย วปากธรรม ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. [๓๖๙] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย วปากธมมธรรม สง-กลฏฐสงกเลสกธรรม ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 114ธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประ- กอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๗๐] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย เนววปากนวปากธมม-ธรรม อนปาทนนปาทานยธรรม ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ไมมขนธ อายตนะ อะไร ๆ ทประกอบไมไดประกอบไมไดดวยธาต ๕. [๓๗๑] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย อนปาทนนานปาทา-นยธรรม อสงกลฏฐาสงกเลสกธรรม ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ไมมขนธ อายตนะ อะไร ๆ ทประกอบไมได ประกอบไมไดดวยธาต ๖. [๓๗๒] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย สวตกกสวจารธรรมธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๕ และประกอบไมไดดวยอายตนะธาต ๑ บางอยาง. [๓๗๓] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย อวตกกวจารมตตธรรมปตสหคตธรรม ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๗๔] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย อวตกกาวจารธรรมธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ไมมขนธอายตนะ อะไร ๆ ทประกอบไมได ประกอบไมไดดวยธาต ๑. [๓๗๕] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย สขสหคตธรรม ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไมไดดวย

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 115ขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๕ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๗๖] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย อเปกขาสหคตธรรมธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๑ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ธาต ๑ บางอยาง. [๓๗๗] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย ทสสนปหาตพพธรรมภาวนาปหาตพพธรรม ทสสนปหาตพพเหตกธรรม ภาวนาปทาตพพ-เหตกธรรม อาจยคามธรรม อปจยคามธรรม เสกขธรรม อเสกขธรรมมหคคตธรรม ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๗๘] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย อปปมาณธรรม ปณต-ธรรม ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนไมมขนธ อายตนะ อะไร ๆ ทประกอบไมได ประกอบไมไดดวยธาต ๖. [๓๗๙] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย ปรตตารมมณธรรมธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. [๓๘๐] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย มหคคตารมมณธรรมอปปมาณารมมณธรรม หนธรรม มจฉตตนยตธรรม สมมตตนยต-ธรรม มคคารมมณธรรม มคคเหตกธรรม มคคาธปตธรรม

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 116ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไมได ดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. [๓๘๑] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย อนปปนนธรรม ฯลฯธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนไมมขนธอายตนะอะไร ๆ ทประกอบไมได ประกอบไมไดดวยธาต ๕. [๓๘๒] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย อตตารมมณธรรมอนาคตารมมณธรรม ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยธรรมเหลานนธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๘๓] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย ปจจบนนารมมณธรรมอชฌตตารมมณธรรม พหทธารมมณธรรม อชฌตตพหทธารมมณ-ธรรม ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานน ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๘๔] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย สนทสสนสปปฏฆ-ธรรม อนทสสนสปปฏฆธรรม ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๗ และประกอบไมไดดวย อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๘๕] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย เหตธรรม สเหตก-ธรรม เหตสมปยตตธรรม เหตสเหตกธรรม สเหตกนเหตธรรมเหตสมปยตตธรรม เหตสมปยตตนเหตธรรม นเหตสเหตกธรรม

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 117ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบ ไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ธาต ๑ บางอยาง. [๓๘๖] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย อปปจจยธรรม อสงขต-ธรรม สนทสสนธรรม สปปฏฆธรรม รปธรรม ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไมไดดวยขนธ ๔อายตนะ ๑ ธาต ๗ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๘๗] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย โลกตตรธรรมธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนไมมขนธอายตนะ อะไร ๆ ทประกอบไมได ประกอบไมไดดวยธาต ๖. [๓๘๘] ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวย อาสวธรรม อาสวสมป-ยตตธรรม อาสวสาสวธรรม อาสวอาสวสมปยตตธรรม อาสวสมป-ยตตโนอาสวธรรม ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยธรรมเหลานนธรรมเหลานนประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๘๙] ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวย อนาสวธรรม อาสววปปยตตอนาสวธรรม ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยธรรมเหลานนธรรมเหลานนไมมขนธ อายตนะ อะไร ๆ ทประกอบไมได ประกอบไมไดดวยธาต ๖. [๓๙๐] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยสญโญชนธรรม คนถ-ธรรม โอฌธรรม โยคธรรม นวรณธรรม ปรามาสธรรม ปรามาส-สมปยตตธรรม ปรามาสปรามฏฐธรรม ธรรมเหลาใดประกอบไมได

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 118ดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวย อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๙๑] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย อปรามฏฐธรรม ปรามาสวปปยตตอปรามฏฐธรรม ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนไมมขนธ อายตนะอะไร ๆ ทประกอบไมได ประกอบไมไดดวย ธาต ๖. [๓๙๒] ธรรมเหลาใดประกอบไดดวยสารมมณธรรม จตตธรรมเจตสกธรรม จตตมปยตตธรรม จตตสงสฏฐธรรม จตตสง-สฏฐสมฏฐานธรรม จตตสงสฏฐสมฏฐานสหภธรรม จตตสง-สฏฐสมฏฐานานปรวตตธรรม ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวย อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๙๓] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยอนารมมณธรรม จตต-วปปยตตธรรม จตตวสงสฏธรรม. อปาทาธรรม ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ๑ ธาต ๗ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๙๔] ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยอนปาทนนธรรม ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนไมมขนธ อายตนะอะไร ๆ ทประกอบไมได ประกอบไมไดดวยธาต ๕. [๓๙๕] ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวย อปาทานธรรม กเลส-ธรรม สงกลฏธรรม กเลสสมปยตตธรรม กเสสกเลสกธรรมกเลสสงกลฏฐธรรม สงกลฏฐโนกเลสธรรม กเลสกเลสสมยตต-

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 119ธรรม กเลสสมปยตตโนกเลสธรรม ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวย ธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๙๖] ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยอสงกเลสกธรรม กเลส-วปปยตตธรรม อสงกเลสธรรม ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนไมมขนธ อายตนะอะไร ๆ ทประกอบไมได ประกอบไมไดดวยธาต ๖. [๓๙๗] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย ทสสนปหาตพพธรรมภาวนาปหาตพพธรรม ทสสนปหาตพพเหตกธรรม ภาวนาปหาตพพ-เหตกธรรม ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๙๘] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยอวตกกธรรม สวจาร-ธรรม ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประ-กอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๕ และประกอบไมไดดวยอายตนะ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๓๙๙] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยอวตกกธรรม อวจาร-ธรรม ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนไมมขนธอายตนะ อะไร ๆ ทประกอบไมได ประกอบไมไดดวยธาต ๑. [๔๐๐] ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยสปปตกธรรม ปตสหคต-ธรรม ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ธาต ๑ บางอยาง.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 120 [๔๐๑] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยสขสหคตธรรม ธรรม เหลาใดประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๕ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. [๔๐๒] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย อเปกขาสหคตธรรมธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๑ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. [๔๐๓] ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยนกามาจรธรรม อปรยา-ปนนธรรม อนตตรธรรม ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนไมมขนธ อายตนะอะไร ๆ ทประกอบไมได ประกอบไมไดดวยธาต ๖. [๔๐๔] ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยรปาวจรธรรม อรปาวจร-ธรรม นยยานกธรรม นยตธรรม สรณธรรม ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยธรรมเหลานน ธรรมเหลานนประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? ธรรมเหลานนประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. จบวปปยตเตนวปปยตตปทนทเทส

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 121 อรรถกถาวปปยตเตนวปปยตตปทนทเทส บดน เพอจาแนก วปปยตเตน วปปยตตบท พระผมพระภาคเจาจงทรงเรมคาวา "รปกขนเธน" เปนอาท. ในนทเทสนน ธรรมเหลาใด มรปขนธเปนตน ทพระองคยกขนแสดงไวในนทเทสแหงสมปโยค.วปปโยคะ. ธรรมเหลานนนนแหละทรงยกขนแสดงในคาปจฉาทงปวง. สวนบททงหลายทมาโดยลาดบแหงบทอน กเพราะทานรวมคาวสชนาอนเปนทานองเดยวกนไว. บรรดาปญหาเหลานน บทใด ยกขนแสดงเพอปจฉา บทนนวปปยตดวยธรรมเหลาใด บณฑตพงทราบการจาแนกธรรมมขนธเปนตน ดวยสามารถแหงธรรมเหลานน. ดวยวา ธรรมทงหลาย มเวทนาเปนตน วปปยตดวยรปขนธ และรปขนธกวปปยตดวยธรรมเหลานน. สาหรบนพพานมคตอยางสขมรปนนแหละ. รปขนธนน วปปยตดวยนามขนธ ๔ ดวยมนายตนะ ๑ดวยวญาณธาต ๗ และดวยธรรมทงหลายมเวทนาเปนตนบางอยางในธมมา-ยตนะและธมมธาต. ในบททงปวง กนยน แล. จบอรรถกถาวปปยตเตนวปปยตตปท

๑๑. สงคหเตนสมปยตตวปปยตตปทนทเทส [๔๐๕] ธรรมเหลาใดสงเคราะหไดดวยสมทยสจ มคคสจ โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธอาตนะ ธาต เทาไร ? ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ธาต ๗ และประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 122ไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๔๐๖] ธรรมเหลาใดสงเคราะหไดดวย อตถนทรย ปรสนทรยโดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบไดประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๗ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๔๐๗] ธรรมเหลาใดสงเคราะหไดดวย สขนทรย ทกขนทรยโสมนสสนทรย โทมนสสนทรย โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะธาตสงคหะ ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๗และประกอบไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๔๐๘] ธรรมเหลาใดสงเคราะหไดดวยอเปกขนทรย โดยขนธ-สงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๒ และประกอบไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง.ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๕ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๔๐๙] ธรรมเหลาใดสงเคราะหไดดวย สทธนทรย วรยนทรยสตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย อนญญตญญสสามตนทรยอญญนทรย อญญาตาวนทรย อวชชา สงขารเพราะอวชชาเปนปจจย ผสสะเพราะสฬายตนะเปนปจจย ตณหาเพราะเวทนาเปน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 123ปจจย อปาทานเพราะตณหาเปนปจจย กรรมภพ โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ๑ ธาต ๗ และประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยางประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๔๑๐] ธรรมเหลาใดสงเคราะหไดดวย ปรเทวะ โดยขนธสงคหะอายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได ประกอบไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๗และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๔๑๑] ธรรมเหลาใดสงเคราะหไดดวยโสกะ ทกข โทมนสโดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๗ และประกอบไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. [๔๑๒] ธรรมเหลาใดสงเคราะหไดดวยอปายาส สตปฏฐาน สม-มปปธาน อปปมญญา อนทรย ๕ พละ ๕ โพชฌงค ๗ อรยมรรคมองค ๘ ผสสะ เจตนา อธโมกข มนสการ เหตธรรม เหตสเหต-กธรรม เหตเหตสมปยตตธรรม อาสวธรรม อาสวสาสวธรรมอาสวอาสวสมปยตตธรรม สญโญชนธรรม คนถธรรม โอฆธรรมโยคธรรม นวรณธรรม ปรามาสธรรม อปาทานธรรม กเลสธรรม

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 124กเลสสงกเลสกธรรม กเลสสงกลฏฐธรรม กเลสกเลสสมปยตตธรรม โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ธาต ๗ และประกอบไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. จบสงคหเตนสมปยตตวปปยตตปทนทเทส

อรรถกถาสงคหเตนสมปยตตวปปยตตปทนทเทส บดน เพอจาแนก สงคหเตน สมปยตตะ วปปยตตบท พระผม-พระภาคเจาทรงเรมคาวา "สมทยสจเจน" เปนอาท. ในนทเทสนน ธรรมเหลาใด มสมทยสจจะเปนตน ทพระองคทรงยกขนแสดงแลว ในนทเทสแหงสงคหเตน สงคหตบท ธรรมเหลานนนนแหละทรงยกขนแสดงในปจฉาทงปวง(ในทน) สวนบททงหลายทมาโดยลาดบแหงบทอนนน เพราะรวมคาวสชนาเปนทานองเดยวกน. ในนทเทสนน ธรรมเหลาใดนบสงเคราะหได ดวยบททยกขนแสดงเพอปจฉา โดยสงเคราะหดวยขนธเปนตน สมปโยคะ หรอวปป-โยคะของธรรมเหลานน มอยดวยธรรมเหลาใด บณฑตพงทราบการจาแนก ขนธเปนตน ดวยสามารถแหงธรรมเหลานน. ในปญหานน มนยดงน. ธรรมทงหลาย อนนบเนองในสงขารขนธนบสงเคราะหไดดวยสมทยสจจะโดยการสงเคราะหเปนขนธเปนตนกอน. ก ธรรมเหลานน ยกเวนสงขารขนธทงหลายในธมมายตนะและธมมธาตทงหลาย

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 125ชอวา สมปยตดวยขนธ ๓ ทเหลอดวยอายตนะ ๑ ดวยวญญาณธาต ๗ และ ยกเวนตณหาเสยแลว ชอวา สมปยตดวยธรรมบางอยาง เพราะสมปยตดวย ธรรมทเหลอ. และวปปยตดวยรปขนธ ๑ ดวยรปายตนะ ๑๐ ดวยรปธาต ๑๐ชอวา วปปยตดวยธรรมบางอยาง ในธมมายตนะ ๑ ในธมมธาต ๑ เพราะความวปปยตตดวยรปและนพพาน. บณฑตพงทราบเนอความในปญหาทงปวงโดยนยน ดวยประการฉะน แล. จบอรรถกถาสงคหเตนสมปยตตวปปยตตปทนทเทส

๑๒. สมปยตเตนสงคหตาสงคหตปทนทเทส [๔๑๓] ธรรมเหลาใดประกอบไดดวย เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๒ ธาต ๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ๑๐ ธาต ๑๐. [๔๑๔] ธรรมเหลาใดประกอบไดดวย วญญาณขนธ มนายตนะจกขวญญาณธาต ฯ ล ฯ มโนธาต มโนวญญาณธาต ฯ ล ฯ ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๔๑๕] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยสมทยสจ มคคสจ ฯลฯธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 126 [๔๑๖] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย มนนทรย ฯลฯ ธรรม เหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๑ธาต ๑๗. [๔๑๗] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย สขนทรย ทกขนทรยโสมนสสนทรย โทมนสสนทรย ฯลฯ ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๔๑๘] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยอเปกขนทรย ฯลฯ ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๒ ธาต ๗. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๐ธาต ๑๑. [๔๑๙] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยสทธนทรย วรยนทรยสตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย อนญญตญญสสามตนทรยอญญนทรย อญญาตาวนทรย อวชชา สงขารเพราะอวชชาเปนปจจยฯลฯ ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ๑๐ ธาต ๑๖. [๔๒๐] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยวญญาณเพราะสงขารเปนปจจย ฯลฯ ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑.สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 127 [๔๒๑] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยผสสะเพราะสฬายตนะ เปนปจจย ฯลฯ ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐. [๔๒๒] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยเวทนาเพราะผสสะเปนปจจย ฯลฯ ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๒ ธาต ๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐. [๔๒๓] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยตณหาเพราะเวทนาเปนปจจย อปาทานเพราะตณหาเปนปจจย กรรมภพ ฯลฯ ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๔๒๔] ธรรมเหลาใดประกอบไดดวยโสกะ ทกข โทมนส ฯลฯ ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ๑๐ ธาต ๑๖. [๔๒๕] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยอปายาส สตปฏฐานสมมปปธาน ฯลฯ ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๔๒๖] ธรรมเหลาใดประกอบไดดวยอทธบาท ฯลฯ ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 128 [๔๒๗] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยฌาน ฯ ล ฯ ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ.อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๔๒๘] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยอปปมญญา อนทรย ๕พละ ๕ โพชฌงค ๗ อรยมรรคมองค ๘ ฯลฯ ธรรมเหลานนสงเคราะห ไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๔๒๙] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยผสสะ เจตนา มนสการ ฯลฯ ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๒ ธาต ๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ๑๐ ธาต ๑๐. [๔๓๐] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยเวทนา สญญา ฯลฯ ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๒ ธาต ๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๐ธาต ๑๐. [๔๓๑] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวย จต ฯลฯ ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๔๓๒] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยอธโมกข ฯลฯ ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๓. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ธาต ๑๕.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 129 [๔๓๓] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยสขเวทนาสมปยตตธรรม ทกขเวทนาสมปยตตธรรม อทกขมสขเวทนาสมปยตตธรรม สว-ตกกสวจารธรรม อวตกกวจารมตตธรรม ปตสหคตธรรม สขสห-คตธรรม อเปกขาสหคตธรรม ฯลฯ ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๔๓๔] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยเหตธรรม เหตสเหตก-ธรรม เหตเหตสมปยตตธรรม ฯลฯ ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ๕ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร?สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๔๓๕] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยสเหตกนเหตธรรม เหต-สมปยตตนเหตธรรม นเหตสเหตกธรรม ฯลฯ ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๑๗. [๔๓๖] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยอาสวธรรม อาสวสาสว-ธรรม อาสวอาสวสมปยตตธรรม ฯลฯ ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๔๓๗] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยอาสวสมปยตตโนอาสว-ธรรม ฯลฯ ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑.สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 130 [๔๓๘] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยสญโญชนธรรม คนถธรรม โอฆธรรม โยคธรรม นวรณธรรม ปรามาสธรรม ปรามาสปรามฏฐ-ธรรม ฯลฯ ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒.สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๔๓๙] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยปรามาสสมปยตตธรรมฯลฯ ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๔๔๐] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยจตตธรรม ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๒ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. [๔๔๑] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยเจตสกธรรม จตตสมป-ยตตธรรม จตตสงสฏฐธรรม จตตสงสฏฐสมฏฐานธรรม จตตสง-สฏฐสมฏฐานสหภธรรม จตตสงสฏฐสมฏฐานานปรวตตธรรม ฯลฯ ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๗. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ธาต ๑๑. [๔๔๒] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยอปาทานธรรม กเลสธรรมกเลสสงกเลสกธรรม กเลสสงกลฏธรรม กเลสกเลสสมปยตตธรรมฯลฯ ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ๑๐ ธาต ๑๖.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 131 [๔๔๓] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยสงกลฏฐโนกเลสธรรม กเลสสมปยตตโนกเลสธรรม สวตกกธรรม สวจารธรรม สปปตก-ธรรม ปตสหคตธรรม สขสหคตธรรม อเปกขาสหคตธรรม ฯลฯธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗. จบสมปยตเตนสงคหตาสงคหตปทนทเทส

อรรถกถาสมปยตเตนสงคหตาสงคหตปทนทเทส บดน เพอจาแนกบท สมปยตเตน สงคหตะ อสงคหตะ พระผ-มพระภาคเจาทรงเรมคาวา "เวทนากขนเธน" เปนอาท. ในนทเทสนนธรรมเหลาใดมเวทนาขนธเปนตน ทพระองคทรงยกขนแสดงในนทเทสแหงสมปยตเตน สมปยตตบท ธรรมเหลานนนนแหละ ทรงยกขนในคาปจฉาทงปวง. ในปญหานน ธรรมเหลาใด สมปยตกบดวยบททยกขนแสดงเพอปจฉาการนบสงเคราะหเขากนได หรอการนบสงเคราะหเขากนไมไดของธรรมเหลานน ดวยธรรมเหลาใด บณฑตพงทราบการแยกธรรมมขนธเปนตน ดวยสามารถแหงธรรมเหลานน. ในปญหานน มนยดงน. กเวทนาขนธ สมปยตดวยธรรมทงหลายมสญญาเปนตน . ธรรมเหลานนมสญญาเปนตน นบสงเคราะหได ดวยขนธ ๓ มสญญาเปนตน ดวยอายตนะ ๒ คอ ธมมายตนะ มนายตนะ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 132ดวยธาต ๘ คอ ดวยธมมธาต ๑ วญญาณธาต ๗ แตนบสงเคราะหไมไดดวย ขนธ อายตนะ และธาตทเหลอ. บณฑตพงทราบเนอความในปญหาทงปวงโดยอบายน แล. จบอรรถกถาสมปยตเตนสงคหตาสงคหตปทนทเทส

๑๓. อสงคหเตนสมปยตตวปปยตตปทนทเทส [๔๔๔] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยรปขนธ โดยขนธ-สงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๑ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ธาต ๑ บางอยาง. [๔๔๕] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยธมมายตนะ ธมมธาตอตถนทรย ปรสนทรย ชวตนทรย นามรปเพราะวญญาณเปนปจจยอสญญาภพ เอกโวการภพ ชาต ชรา มรณะ ฯลฯ โดยขนธสงคหะอายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ ๓ อายตนะ ๒ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ธาต ๑ บางอยาง. [๔๔๖] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยอรปภพ เนวสญญา-นาสญญาภพ จตโวการภพ อทธบาท ฯลฯ โดยขนธสงคหะ อายตน-

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 133สงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาตทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๗และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๔๔๗] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยกศลธรรม อกศลธรรมสขเวทนาสมปยตตธรรม ทกขเวทนาสมปยตตธรรม อทกขมสข-เวทนาสมปยตตธรรม วปากธรรม วปากธมมธรรม อนปาทนนาน-ปาทานยธรรม สงกลฏฐสงเลสกธรรม อสงกลฏฐาสงกเลสกธรรมสวตกกสวจารธรรม อวตกกวจารมตตธรรม ปตสหคตธรรม สข-สหคตธรรม อเปกขาสหคตธรรม ทสสนปหาตพพธรรม ภาวนา-ปหาตพพธรรม ทสสนปหาตพพเหตกรรม ภาวนาปหาตพพเหตก-ธรรม อาจยคามธรรม อปจยคามธรรม เสกขธรรม อเสกขธรรมมหคคตธรรม อปปมาณธรรม ปรตตารมมณธรรม มหคคตารมมณ-ธรรม อปปมาณารมมณธรรม หนธรรม ปณตธรรม มจฉตตนยต-ธรรม สมมตตนยตธรรม มคคารมมณธรรม มคคเหตกธรรม มคคาธปตธรรม อตตารมมณธรรม อนาคตารมมณธรรม ปจจปปนนา-รมมณธรรม อชฌตตารมมณธรรม พหทธารมมณธรรม อชฌตต-พหทธารมมณธรรม สเหตกธรรม เหตสมปยตตธรรม สเหตกน-เหตธรรม เหตสมปยตตนเหตธรรม นเหตสเหตกธรรม ฯลฯ โดยขนธ-สงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ธาต ๗ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 134 [๔๔๘] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยรปธรรม โดยขนธ- สงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ ๓และประกอบไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. [๔๔๙] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยอรปธรรม โลกตตร-ธรรม อนาสวธรรม อาสวสมปยตตธรรม อาสวสมปยตตโนอาสว-ธรรม อาสววปปยตตอนาสวธรรม อสญโญชนยธรรม อคนถนยธรรมอโนฆนยธรรม อโยคนยธรรม อนวรณยธรรม อปรามฏฐธรรมปรามาสสมปยตตธรรม ปรามาสวปปยตตอปรามฏฐธรรม สารมมณ-ธรรม ฯลฯ โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาตทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๗ ประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑บางอยาง. [๔๕๐] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวยอนารมมณธรรม โน-จตตธรรม จตตวปปยตตธรรม จตตวสงสฏฐธรรม จตตมฏฐาน-ธรรม จตตสหภธรรม จตตานปรวตตธรรม พาหรธรรม อปาทาธรรมโดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะ ธาตสงคหะ ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ ๓ และประกอบไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. ประกอบไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? ประกอบไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐ และประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 135 [๔๕๑] ธรรมเหลาใด สงเคราะหไมไดดวย อนปาทานยธรรม อปาทานสมปยตตธรรม อปาทานสมปยตตโนอปาทานธรรม อปา-ทานวปปยตตอนปาทานยธรรม อสงกเลสกธรรม อสงกลฏฐธรรมกเลสสมปยตตตธรรม สงกลฏฐโนกเลสธรรม กเลสสมปยตตโน-กเลสธรรม กเลสวปปยตตอสงกเลสกธรรม ทสสนปหาตพพธรรมภาวนาปหาตพพธรรม ทสสนปหาตพพเหตกธรรม ภาวนาปหา-ตพพเหตกธรรม สวตกกธรรม สวจารธรรม สปปตกธรรม ปต-สหคตธรรม สขสหคตธรรม อเปกขาสหคตธรรม นกามาวจรธรรมรปาวจรธรรม อรปาวจรธรรม อปรยาปนนธรรม นยยานกธรรมนยตธรรม อนตตรธรรม สรณธรรม โดยขนธสงคหะ อายตนสงคหะธาตสงคหะ ธรรมเหลานนประกอบไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต ทประกอบได. ประกอบไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ธาต ๗ ประกอบไมไดดวยอายตนะ ๑ ธาต ๑ บางอยาง. จบอสงคหเตนสมปยตตวปปยตตปทนทเทส

อรรถกถาอสงคหเตนสมปยตตวปปยตตปทนทเทส บดน เพอจาแนก อสงคหเตน สมปยตตะ วปปยตตบท พระ-ผมพระภาคเจาจงทรงเรมคาวา " รปกขนเธน " เปนอาท. ในนทเทสนนธรรมเหลาใด มปญหาเชนกบดวยรปขนธ ในนทเทสแหงอสงหเตน อสงคหตบทท ๕ และธรรมเหลาใดเชนกบดวยอรปภพ ธรรมเหลานนนนแหละ พระองคทรงยกขนแสดงไว สวนบททงหลายทเหลอทมไดยกมา (ในทน) ฉะนน บทเหลานนจงมไดยกขนแสดง. เพราะวา รปและอรปธรรมทงหลายมไดนบ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 136สงเคราะหดวยเวทนาขนธ โดยอานาจแหงความเปนขนธเปนตน ทงชอวา สมปโยคะแหงบทเหลานนกมไดม ฉะนน บทเหลาใด ทมไดยกมาแสดงบทเหลานนนนแหละ ทรงยกขนแสดงรวมพรอมกบคาวสชนาอนเปนทานองเดยวกน. ในปญหานน ธรรมเหลาใด ทสงเคราะหได ดวยธรรมทยกขน แสดงเพอปจฉา ดวยสามารถแหงธรรมมขนธเปนตน ธรรมเหลานนสมปยตและวปปยตดวยธรรมเหลาใด บณฑตพงทราบการจาแนกธรรมมขนธเปนตนดวยสามารถแหงธรรมเหลานน. ในปญหานน มนยดงน วญญาณเทยวนบสงเคราะหไมไดดวยรปขนธ โดยการสงเคราะห ๓ อยางกอน. วญญาณนนสมปยตดวยขนธ ๓ มเวทนาขนธเปนตน และดวยธรรมทงหลายมเวทนาเปนตนในธมมายตนะและธมมธาตทงหลาย. และวปปยตดวยรปขนธ ๑ ดวยรปายตนะ ๑๐ ดวยรปธาต ๑๐ และดวยธรรม คอ รปและนพพานในธมมายตนะและธมมธาต พระผมพระภาคเจาหมายเอาวญญาณนน จงตรสวา"เต ธมมา ตห ขนเธห" เปนตน บณฑตพงทราบเนอความทงปวง โดยนยน แล. จบอรรถกถาอสงคหเตนสมปยตตวปปยตตบท

๑๔. วปปยตเตนสงคหตาสงคหตปทนทเทส [๔๕๒] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยรปขนธ ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขน ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๘. สงเคราะหไมไดขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 137 [๔๕๓] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยเวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธ มนายตนะ มนนทรย ธรรมเหลานนยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๑ธาต ๑๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๗. [๔๕๔] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยจกขวายตนะ ฯลฯโผฏฐพพายตนะ จกขธาต ฯลฯ โผฏฐพพธาต ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐. [๔๕๕] ธรรมเหลาใดประกอบไมไดดวยจกขวญญาณธาต โสต-วญญาณธาต ฆานวญญาณธาต ชวหาวญญาณธาต กายวญญาณธาตมโนธาต มโนวญญาณธาต ธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดย ความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๗.สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะอะไร ๆ ทสงเคราะหไมได สงเคราะหไมไดดวยธาต ๑. [๔๕๖] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยทกขสจ ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๔๕๗] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยสมทยสจ มคคสจธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 138 [๔๕๘] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยนโรธสจ จกขนทรย โสตนทรย ฆานนทรย ชวหนทรย กายนทรย อตถนทรย ปรสน-ทรย ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๘.สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐. [๔๕๙] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยมนนทรย ธรรมเหลานนยกเวน นพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๑ธาต ๑๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๗. [๔๖๐] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยสขนทรย ทกขนทรยโสมนสสนทรย โทมนสสนทรย ธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆทสงเคราะหไมได. [๔๖๑] ธรรมเหลาใด ประกอบไดดวยอเปกขนทรย ธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๓. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?ไมมขนธ อายตนะ อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได สงเคราะหไมไดดวยธาต ๕. [๔๖๒] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยสทธนทรย วรยนทรยสตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย อนญญตญสสามตนทรยอญญนทรย อญญาตาวนทรย อวชชา สงขารเพราะอวชชาเปนปจจยธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 139อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๔๖๓] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยวญญาณเพราะสงขารเปนปจจย ผสสะเพราะสฬายตนะเปนปจจย เวทนาเพราะผสสะเปนปจจย ธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๗. [๔๖๔] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยตณหาเพราะเวทนาเปนปจจย อปาทานเพราะตณหาเปนปจจย กรรมภพ ธรรมเหลานนยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธอายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๔๖๕] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยอปปตตภพ สญญาภพปญจโวการภพ ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ธาต ๓. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๕. [๔๖๖] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยกามภพ ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๕. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๓. [๔๖๗] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยรปภพ อสญญาภพเอกโวการภพ ปรเทวะ ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 140๒ ธาต ๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะห ไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐. [๔๖๘] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยอรปภพ เนวสญญา-นาสญญาภพ จตโวการภพ โสกะ ทกข โทมนส อปายาส สตปฏฐานสมมปปธาน อทธบาท ฌาน อปปมญญา อนทรย ๕ พละ ๕โพชฌงค ๗ อรยมรรคมองค ๘ ธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆทสงเคราะหไมได.. [๔๖๙] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยผสสะ เวทนา สญญาเจตนา จต มนสการ ธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๑. สงเคราะหไมไดดวย ขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๗. [๔๗๐] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยอธโมกข ธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ธาต ๑๗. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธอายตนะ อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได สงเคราะหไมไดดวยธาต ๑. [๔๗๑] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยกศลธรรม อกศลธรรมสขเวทนาสมปยตตตธรรม ทกขเวทนาสมปยตตธรรม ธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธอายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 141 [๔๗๒] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยอพยากตธรรม ธรรม เหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ธาต ๑๖. [๔๗๓] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยอทกขมสขเวทนาสม-ปยตตธรรม วปากธรรม ธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๓. สงเคราะหไมได ดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได สะเคราะหไมไดดวยธาต ๕. [๔๗๔] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยวปากธมมธรรม สง-กลฏฐสงกเลสกธรรม ธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมมดวยขนธ อายตนะ. ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๔๗๕] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยเนววปากนวปากธมม-ธรรม อนปาทนนปาทานยธรรม อนปาทนนานปาทานยธรรม อสง-กลฏฐาสงกเลสกธรรม ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ๒ ธาต ๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐. [๔๗๖] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยอปาทนนปาทานยธรรมธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๓. สงเคราะห

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 142ไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๕. [๔๗๗] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยอสงกลฏฐสงกเลสก-ธรรม ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒.สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ๑ อายตนะ ๑. ธาต ๑๖. [๔๗๘] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยสวตกกสวจารธรรม ธรรมเหลานน ยกเวน นพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๗. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได สงเคราะหไมไดดวยธาต ๑. [๔๗๙] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยอวตกกวจารมตตธรรมปตสหคตธรรม สขสหคตธรรม ธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆทสงเคราะหไมได. [๔๘๐] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยอวตกกาวจารธรรมธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๓. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๕. [๔๘๑] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยอเปกขาสหคธรรมธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๓. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?ไมมขนธ อายตนะ อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได สงเคราะหไมไดดวยธาต ๕.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 143 [๔๘๒] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยทสสนปหาตพพธรรม ภาวนาปหาตพพธรรม ทสสนปทาตพพเหตกธรรม ภาวนาปหาตพพ-เหตกธรรม อาจยคามธรรม อปจยคามธรรม เสกขธรรม อเสกขธรรมมหคคตธรรม ธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลวสงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๔๘๓] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยเนวทสสนนภาวนาปหา-ตพพธรรม เนวทสสนนภาวนาปหาตพพเหตกธรรม เนวาจยคาม-นาปจยคามธรรม เนวเสกขานาเสกขธรรม ปรตตธรรม ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ธาต ๑๖. [๔๘๔] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยอปปมาณธรรม ปณต-ธรรม ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๘.สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐. [๔๘๕] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยปรตตารมมณธรรมธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได สงเคราะหไมไดดวยธาต ๖. [๔๘๖] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยมหคคตารมมณธรรมอปปมาณารมมณธรรม หนธรรม มจฉตตนยตธรรม สมมตตนยต-

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 144ธรรม มคคารมมณธรรม มคคเหตกธรรม มคคาธปตธรรม ธรรม เหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๔๘๗] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยมชฌมธรรม อนยต-ธรรม ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒.สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๔๘๘] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยอปปนนธรรม อนป-ปนนธรรม อปปาทธรรม อตตธรรม อนาคตธรรม ปจจปปนน -ธรรม อชฌตตธรรม พหทธรรม สนทสสนสปปฏฆธรรมอนทสสนสปปฏฆธรรม ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ ๔.อายตนะ ๒ ธาต ๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐. [๔๘๙] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย อตตารมมณธรรม อนาคตารมมณธรรม อชฌตตารมมณธรรม พหทธารมมณธรรมธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๔๙๐] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยปจจปปนนารมมณธรรมอชฌตตพหทธารมมณธรรม ธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 145เปนขนธ สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๒. สงเคราะหไมได ดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะอะไร ๆ ทสงเคราะห ไมได สงเคราะหไมได ดวยธาต ๖. [๔๙๑] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย เหตธรรม สเหตก-ธรรม เหตสมปยตตธรรม เหตสเหตกธรรม สเหตกนเหตธรรมเหตเหตสมปยตตธรรม เหตสมปยตตนเหตธรรม นเหตเหตกธรรมธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๔๙๒] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยอเหตธรรม เหตวปป-ยตตธรรม นเหตอเหตกธรรม ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๔๙๓] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยอปปจจยธรรม อสง-ขตธรรม สนทสสนธรรม สปปฏฆธรรม รปธรรม โลกตตรธรรมธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ๑๐ ธาต ๑๐. [๔๙๔] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยโลกยธรรม ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ธาต ๑๖.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 146 [๔๙๕] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยอาสวธรรม อาสวสม-ปยตตธรรม อาสวสาสวธรรม อาสวอาสวสมปยตตตธรรม อาสววปป-ยตตโนอาสวธรรม ธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลวสงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได [๔๙๖] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยสาสวธรรม อาสว-วปปยตตธรรม สาสวโนอาสวธรรม อาสววปปยตตสาสวธรรม ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตน ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖ [๔๙๗] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย อนาสวธรรม อาสว-วปปยตตอนาสวธรรม ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวย คนถ-อายตนะ ๒ ธาต ๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐. [๔๙๘] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยสญโญชนธรรม คนถ-ธรรม โอฆธรรม โยคธรรม นวรณธรรม ปรามาสธรรม ปรามาส-สมปยตตธรรม ปรามาสปรามฏฐธรรม ธรรมเหลานน ยกเวนนพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘.สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาตอะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๔๙๙] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวย ปรามฏฐธรรม ปรา-มาสวปปยตตธรรม ปรามฏฐโนปรามาสธรรม ปรามาสวปปยตต-ปรามฏฐธรรม ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒.สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาตเทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 147 [๕๐๐] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยอปรามฏฐธรรม ปรามาส- วปปยตตอปรามฏฐธรรม ธรรมเหลานน สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔อายตนะ ๒ ธาต ๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐. [๕๐๑] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยสารมมณธรรม จตต-ธรรม เจตสกธรรม จตตสมปยตตธรรม จตตสงสฏฐธรรม จตต-สงสฏฐสมฏฐานธรรม จตตสงสฏฐสมฏฐานสหภธรรม จตตสงสฏฐ-สมฏฐานานปรวตตธรรม ธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลวสงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๑. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๗. [๕๐๒] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยอนารมมณธรรม จตต-วปปยตตธรรม จตตวสงสฏฐธรรม อปาทาธรรม อนปาทนนธรรมธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ธาต ๑๐. [๕๐๓] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยอปาทนนธรรม ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๓. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๕. [๕๐๔] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยอปาทานธรรม กเลส-ธรรม สงกลฏฐธรรม กเลสสมปยตตธรรม กเลสสงกเลสกธรรมกเลสสงกลฏฐธรรรม สงกลฏฐโนกเลสธรรม กเลสกเลสสมปยตต-ธรรม กเลสสมปยตตโนกเลสธรรม ธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดย

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 148ความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะห ไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไรๆ ทสงเคราะหไมได. [๕๐๕] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยสงกเลสกธรรม อสง-กลฏฐธรรม กเลสวปปยตตธรรม สงกเลสกโนกเลสธรรม กเลส-วปปยตตสงกเลสกธรรม ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๕๐๖] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยอสงกเลสกธรรม กเลส-วปปยตตอสงกเลสกธรรม ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐. [๕๐๗] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยทสสนปหาตพพธรรมภาวนาปหาตพพธรรม ทสสนปหาตพพเหตกธรรม ภาวนาปหาตพพ-เหตกธรรม ธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๕๐๘] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยนทสสนปหาตพพธรรมนภาวนาปหาตพพธรรม นทสสนปหาตพพเหตกธรรม สภาวนา-ปหาตพพเหตธรรม ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 149 [๕๐๙] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยสวตกกธรรม สวจาร- ธรรม ธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๗. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะธาตเทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได สงเคราะหไมไดดวยธาต ๑. [๕๑๐] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยสปปตกธรรม ปตสห-คตธรรม สขสหคตธรรม ธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ไมมขนธ อายตนะ ธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๕๑๑] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยอเปกขาสหคตธรรมธรรมเหลานน ยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๓. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?ไมมขนธ อายตนะ อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได สงเคราะหไมไดดวยธาต ๕. [๕๑๒] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยกามาวจรธรรม ปรยา-ปนนธรรม สอตตรธรรม ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ ๔อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖. [๕๑๓] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยนกามาวจรธรรมอปรยาปนนธรรม อนตตรธรรม ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ?สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๐.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 150 [๕๑๔] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยรปาวจรธรรม อรปา-วจรธรรม นยยานกธรรม นยตธรรม สรณธรรม ธรรมเหลานนยกเวนนพพานโดยความเปนขนธแลว สงเคราะหไดดวยขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘. สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ไมมขนธ อายตนะธาต อะไร ๆ ทสงเคราะหไมได. [๕๑๕] ธรรมเหลาใด ประกอบไมไดดวยนรปาวจรธรรม นอรปา-วจรธรรม อนยยานกธรรม อนยตธรรม อสรณธรรม ธรรมเหลานน สงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? ธรรมเหลานนสงเคราะหไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒. สงเคราะหไมไดดวยขนธอายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาต ๑๖.

สรปขอธรรมดงกลาวมาแลว ธมมายตนะ ธมมธาต ชวตนทรย นามรป สฬายตนะ ชาต ชราและมรณะและใน ๒ ตกะยอม (แสดง) ไมได. ในหมวดแรก ไดธรรม (ในจฬนตรทกะ) ๗ บทและ (ในโคจฉกะ)๑๐ บท ในหมวดถดมาไดธรรม (ในมหนตรทกะ) ๑๔ บท ในหมวดสดทายไดธรรม (ในปฏฐทกะ) ๖ บท. ธรรม ๔๗ เหลาน ดงพรรณนามาฉะน (แสดงไมได) ยอมไดโดยสมจเฉท และโดยโมฆปจฉกะ ฉะนแล. จบวปปยตเตนสงคหตาสงคหตปทนทเทส ธาตกถา จบบรบรณ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 151 อรรถกถาวปปยตเตนสงคหตาสงคหตปทนทเทส บดน เพอจาแนก วปปยตเตนสงคหตาสงดหตบท พระ-ผมพระภาคเจาจงทรงเรมคาวา "รปกขนเธน" เปนอาท. ในนทเทสนน วปปโยคะของบทเหลาใด ทมไดยกขนมา (ในทน) บทเหลานน พระผมพระ-ภาคเจามไดทรงถอเอาในวาระน. ถามวา กบทเหลานน เปนบทอะไร ตอบวาเปนบทธมมายตนะเปนตน. เพราะวาวปปโยคะ ยอมไมมในธรรมทงหลายมขนธเปนตนของธมมายตนะ แมสกบทเดยว. แมในธมมธาตเปนตน กนยนนนแหละ. บณฑตพงทราบอทานแหงบทเหลานนดงน. "ธมมายตน ธมมธาต ชวตนทรยเมว จ นามรปปทเจว สฬายตนเมว จ. ชาตอาทตตย เอก ปท วสตเม ตเก ตกาวสานก เอก สตต จฬนตเร ปทา. ทเสว โคจฉเก โหนต มหทนตรมห จททส ฉ ปทาน ตโต อทธ สพพานป สมาสโต. ปทาน จ ลพภนต จตตาฬสจ สตตธา". แปลวา ธมมายตนะ ธมมธาต ชวตนทรย นามรป สฬายตนะ ธรรมทง ๓ มชาตเปนตน (คอ ชาต ชรา มรณะ) ในตกะท ๒๐ บทหนง (คอ อชฌตตพหทธบท) บทสดทายของตกะ ๑ บท คอ (อนทสสนอปปฏฆบท) ในจฬนตรทกะ ๗ บท ในโคจฉกะ ๑๐ บท ในมหนตร--

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 152 ทกะ ๑๔ บท ตอจากนนอก ๖ บท (คอ ปฏฐทกะ ๖) บทเหลาน แมทงหมดทานแสดงไวโดยยอ รวม ๔๗ บท เหลาน ยอมประกอบไมได (หมายความวาเปน วปปยต). แมคาถาสดทาย มคาวา. "ธมมายตน ธมมธาต" เปนตน พระผมพระภาคเจาตรสไวเพอแสดงอรรถนนนแหละ. กแตวา เวนบทเหลานแลวบททเหลอแมทงหมด ยอมได (คอ หมายความวา สงเคราะหเขากนได).การจาแนกโดยความเปนขนธเปนตน ในบทเหลานน บณฑตพงทราบโดยทานองแหงนยทกลาวแลวนนแหละดงนแล. จบ อรรถกถาวปปยตเตนสงคหตาสงคหตปทนทเทส

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 153 คานคม ดวยคามประมาณเทาน พระตถาคตอรหนต- สมมาสมพทธเจา ผฉลาดในการจาแนกธาต ตรสคมภร ธาตกถาอนใดไว บดน การประกาศสวนนยมข คอ หวขอทเปนประธานของคมภรนนจบลงแลว. กแล นย แมทงหมดนน ขาพเจากลาวไวเปนเพยงสงเขปกถา บคคลผฉลาดอาจเพอรสวนนยมข คอหวขอทพระองค ทรงแสดงนได. กถาวา ขาพเจาจะพงกลาวเนอความ พสดารแหงคมภรนทก ๆ บทไซร กจะพงกลาวถอยคา นนมากเหลอเกน ทงเนอความนน กมไดแปลกกน เลย. บญกศลใด อนขาพเจา ผกระทาคมภรน เพอ แบบแผน มประมาณ ๒ ภาณวารหยอนสาเรจลงแลว ดวยประการฉะน ขอกศลผลบญนน จงถงแกสตวโลก ทงหลาย เพอความสขเกษมสาราญตลอดกาลนรนดร เทอญ. จบ อรรถกถาแหงธาตกถาปกรณ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 154

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 155 พระอภธรรมปฎก เลมท ๓ ปคคลปญญต๑

ขอนอบนอมแดพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน อทเทสวาระ [๑] บญญต ๖ ประการ คอ ๑. ขนธบญญต บญญตวาเปนขนธ ๒. อายตนบญญต บญญตวาเปนอายตนะ ๓. ธาตบญญต บญญตวาเปนธาต ๔. สจจบญญต บญญตวาเปนสจจะ ๕. อนทรยบญญต บญญตวาเปนอนทรย ๖. ปคคลบญญต บญญตวาเปนบคคล

๑. ขนธบญญต [๒] การบญญตธรรมทเปนหมวดหมกนวา ขนธ มเทาไร ขนธม ๕ คอ ๑. รปขนธ ๒. เวทนาขนธ

๑. บาลเลมท ๓๖. คมภรท ๔

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 156 ๓. สญญาขนธ ๔. สงขารขนธ ๕. วญญาณขนธ การบญญตธรรมทเปนหมวดหมกนวา ขนธ กม ๕ ตามจานวนหมวดธรรมเหลานน.

๒. อายตนบญญต [๓] การบญญตธรรมอนเปนบอเกดวา อายตนะ มเทาไร อายตนะม ๑๒ คอ ๑. จกขวายตนะ ๒. รปายตนะ ๓. โสตายตนะ ๔. สททายตนะ ๕. ฆานายตนะ ๖. คนธายตนะ ๗. ชวหายตนะ ๘. รสายตนะ ๙. กายายตนะ ๑๐. โผฏฐพพายตนะ ๑๑. มนายตนะ ๑๒. ธมมายตนะ การบญญตธรรมทเปนบอเกดวา อายตนะ กม ๑๒ ตามจานวนธรรมเหลานน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 157 ๓. ธาตบญญต [๔] การบญญตธรรมททรงอยวา ธาต มเทาไร ธาตม ๑๘ คอ ๑. จกขธาต ๒. รปธาต ๓. จกขวญญาณธาต ๔. โสตธาต ๕. สททธาต ๖. โสตวญญาณธาต ๗. ฆานธาต ๘. คนธธาต ๙. ฆานวญญาณธาต ๑๐. ชวหาธาต ๑๑. รสธาต ๑๒. ชวหาวญญาณธาต ๑๓. กายธาต ๑๔. โผฏฐพพธาต ๑๕. กายวญญาณธาต ๑๖. มโนธาต ๑๗. ธมมธาต ๑๘. มโนวญญาณธาต การบญญตธรรมททรงอยวา ธาต กม ๑๘ ตามจานวนธรรมเหลาน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 158 ๔. สจจบญญต [๕] การบญญตธรรมทเปนของจรงวา สจจะ มเทาไร สจจะ ม ๔ คอ ๑. ทกขสจจะ ๒. สมทยสจจะ ๓. นโรธสจจะ ๔. มคคสจจะ การบญญตธรรมทเปนของจรงวา สจจะ กม ๔ ตามจานวนธรรมเหลาน.

๕. อนทรยบญญต [๖] การบญญตธรรมทเปนใหญวา อนทรย มเทาไร อนทรยม ๒๒ คอ ๑. จกขนทรย ๒. โสตนทรย ๓. ฆานนทรย ๔. ชวหนทรย ๕. กายนทรย ๖. มนนทรย ๗. อตถนทรย ๘. ปรสนทรย ๙. ชวตนทรย

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 159 ๑๐. สขนทรย ๑๑. ทกขนทรย ๑๒. โสมนสสนทรย ๑๓. โทมนสสนทรย ๑๔. อเปกขนทรย ๑๕. สทธนทรย ๑๖. วรยนทรย ๑๗. สตนทรย ๑๘. สมาธนทรย ๑๙. ปญญนทรย ๒๐. อนญญตญญสสามตนทรย ๒๑. อญญนทรย ๒๒. อญญาตาวนทรย การบญญตธรรมทเปนใหญวา อนทรย กม ๒๒ ตามจานวนธรรมเหลาน. ๖. บคคลบญญต การบญญตจาพวกบคคลของบคคลทงหลาย มเทาไร

เอกกมาตกา [๗] บคคล ๑ จาพวก ๑. บคคลผพนแลวในสมย

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 160 ๒. บคคลผทมใชพนแลวในสมย ๓. บคคลผมธรรมกาเรบ ๔. บคคลผมธรรมไมกาเรบ ๕. บคคลผมธรรมอนเสอม ๖. บคคลผมธรรมอนไมเสอม ๗. บคคลผควรโดยเจตนา ๘. บคคลผควรโดยตามรกษา ๙. บคคลผทเปนปถชน ๑๐. โคตรภบคคล ๑๑. บคคลผงดเวนเพราะกลว ๑๒. บคคลมใชผงดเวนเพราะกลว ๑๓. บคคลผควรแกการบรรลมรรคผล ๑๔. บคคลผไมควรแกการบรรลมรรคผล ๑๕. บคคลผเทยงแลว ๑๖. บคคลผไมเทยง ๑๗. บคคลผปฏบต ๑๘. บคคลผตงอยแลวในผล ๑๙. บคคลผชอวา สมสส ๒๐. บคคลผชอวา ฐตกปป ๒๑. บคคลผเปนอรยะ ๒๒. บคคลผไมเปนอรยะ ๒๓. บคคลผเปนเสกขะ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 161 ๒๔. บคคลผเปนอเสกขะ ๒๕. บคคลผเปนเสกขะกมใช ผเปนอเสกขะกมใช ๒๖. บคคลผมวชชา ๓ ๒๗. บคคลผมอภญญา ๖ ๒๘. พระสมมาสมพทธเจา ๒๙. พระปจเจกพทธเจา ๓๐. บคคลผชอวา อภโตภาควมต ๓๑. บคคลผชอวา ปญญาวมต ๓๒. บคคลผชอวา กายสกข ๓๓. บคคลผชอวา ทฏฐปตตะ ๓๔. บคคลผชอวา สทธาวมต ๓๕. บคคลผชอวา ธมมานสาร ๓๖. บคคลผชอวา สทธานสาร ๓๗. บคคลผชอวา สตตกขตตปรมะ ๓๘. บคคลผชอวา โกลงโกละ ๓๙. บคคลผชอวา เอกพช ๔๐. บคคลผชอวา สกทาคาม ๔๑. บคคลผชอวา อนาคาม ๔๒. บคคลผชอวา อนตราปรนพพาย ๔๓. บคคลผชอวา อปหจจปรนพพาย ๔๔. บคคลผชอวา อสงขารปรนพพาย ๔๕. บคคลผชอวา สสงขารปรนพพาย

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 162 ๔๖. บคคลผชอวา อทธงโสโตอกนฏฐคาม ๔๗. บคคลผปฏบตเพอทาใหแจวซงโสดาปตตผล เปนโสดาบน ๔๘. บคคลผปฏบตเพอทาใหแจงซงสกทาคามผล เปนสกทาคาม ๔๙. บคคลผปฏบตเพอทาใหแจงซงอนาคามผล เปนอนาคาม ๕๐. บคคลผปฏบตเพอทาใหแจงซงอรหตผล เปนอรหนต จบ เอกกมาตกา

ทกมาตกา [๘] บคคล ๒ จาพวก ๑. บคคลผมกโกรธ บคคลผผกโกรธ ๒. บคคลผลบหลบญคณของผอน บคคลผตเสมอผอน ๓. บคคลผมความรษยา บคคลผมความตระหน ๔. บคคลผโออวด บคคลผมมารยา

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 163 ๕. บคคลผไมมหร บคคลผไมมโอตตปปะ ๖. บคคลผวายาก บคคลผมมตรชว ๗. บคคลผมทวารอนไมคมครองแลวในอนทรย ทงหลาย บคคลผไมรประมาณในโภชนะ ๘. บคคลผมสตหลง บคคลผไมมสมปชญญะ ๙. บคคลผมศลวบต บคคลผมทฏฐวบต ๑๐. บคคลผมสญโญชนในภายใน บคคลผมสญโญชนในภายนอก ๑๑. บคคลผไมมกโกรธ บคคลผไมผกโกรธ ๑๒. บคคลผไมลบหลบญคณของผอน บคคลผไมตเสมอผอน ๑๓. บคคลผไมมความรษยา บคคลผไมมความตระหน ๑๔. บคคลผไมโออวด บคคลผไมมมารยา

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 164 ๑๕. บคคลผมหร บคคลผมโอตตปปะ ๑๖. บคคลผวางาย บคคลผมมตรด ๑๗. บคคลผมทวารอนคมครองแลวในอนทรยทงหลาย บคคลผรประมาณในโภชนะ ๑๘. บคคลผมสตตงมน บคคลผมสมปชญญะ ๑๙. บคคลผถงพรอมดวยศล บคคลผพรอมดวยทฏฐ ๒๐. บคคล ๒ จาพวกทหาไดยาก ๒๑. บคคล ๒ จาพวกทใหอมไดยาก ๒๒. บคคล ๒ จาพวกทใหอมไดงาย ๒๓. อาสวะยอมเจรญแกบคคล ๒ จาพวก ๒๔. อาสวะยอมไมเจรญแกบคคล ๒ จาพวก ๒๕. บคคลผมอธยาศยเลว ๒๖. บคคลผมอธยาศยประณต ๒๖. บคคลผอมแลว บคคลผใหคนอนอม จบ ทกมาตกา

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 165 ตกมาตกา [๙] บคคล ๓ จาพวก ๑. บคคลผไมมความหวง บคคลผมความหวง บคคลผมความหวงปราศไปแลว ๒. บคคลเปรยบดวยคนไข ๓ จาพวก ๓. บคคลผชอวา กายสกขะ บคคลผชอวา ทฏฐปตตะ บคคลผชอวา สทธาวมต ๔. บคคลผมวาจาเหมอนคถ บคคลผมวาจาเหมอนดอกไม บคคลผมวาจาเหมอนนาผง ๕. บคคลผมจตเหมอนแผลเรอรง บคคลผมจตเหมอนฟาแลบ บคคลผมจตเหมอนฟาผา ๖. บคคลผบอด บคคลผมคาขางเดยว บคคลผมตาสองขาง ๗. บคคลผมปญญาดงหมอควา บคคลผมปญญาดงหนาตก บคคลผมปญญามาก

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 166 ๘. บคคลบางจาพวกยงไมสนทงกามราคะและภวราคะ บคคลบางจาพวกสนกามราคะแลวแตภวราคะยง มอย บคคลบางจาพวกสนหมดแลวทงกามราคะและ ภวราคะ ๙. บคคลเสมอนรอยขดในหน บคคลเสมอนรอยขดในแผนดน บคคลเสมอนรอยขดในนา ๑๐. บคคลเปรยบดวยผาปาน ๓ จาพวก ๑๑. บคคลเปรยบดวยผาแควนกาส ๓ จาพวก ๑๒. บคคลทประมาณไดงาย บคคลทประมาณไดยาก บคคลทประมาณไมได ๑๓. บคคลบางคนไมควรสมาคม ไมควรคบ ไมควร เขาใกล บคคลบางคนควรสมาคม ควรคบ ควรเขาใกล บคคลบางคนควรสกการะเคารพแลว จงสมาคม จงคบ จงเขาใกล ๑๔. บคคลบางคนควรเกลยด ไมควรสมาคม ไมควร คบ ไมควรเขาใกล บคคลบางคนควรเฉย ๆ เสย ไมควรสมาคม ไม

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 167 ควรคบ ไมควรเขาใกล บคคลบางคนควรสมาคม ควรคบ ควรเขาใกล ๑๕. บคคลบางคนมปกตทาใหบรบรณในศล มปกต ทาพอประมาณในสมาธ มปกตทาพอประมาณใน ปญญา บคคลบางคนมปกตทาใหบรบรณในศลดวย ม ปกตทาใหบรบรณ ในสมาธดวย มปกตทาพอประ- มาณในปญญา บคคลบางคนมปกตทาใหบรบรณในศลดวย ม ปกตทาใหบรบรณในสมาธดวย มปกตทาใหบร- บรณในปญญาดวย ๑๖. ศาสดา ๓ ประเภท ๑๗. ศาสดา ๓ ประเภท แมอนอก จบตกมาตกา

จตกกมาตกา [๑๐] บคคล ๔ จาพวก ๑. คนทเปนอสตบรษ คนทเปนอสตบรษยงกวาอสตบรษ คนทเปนสตบรษ คนทเปนสตบรษยงกวาสตบรษ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 168 ๒. คนลามก คนลามกยงกวาคนลามก คนด คนดยงกวาคนด ๓. คนมธรรมลามก คนมธรรมลามกยงกวาคนมธรรมลามก คนมธรรมงาม คนมธรรมงามยงกวาคนมธรรมงาม ๔. คนมโทษ คนมโทษมาก คนมโทษนอย คนไมมโทษ ๕. บคคลผเปนอคฆฏตญ บคคลผเปนวปญจตญ บคคลผเปนเนยยะ บคคลผเปนปทปรมะ ๖. บคคลผโตตอบลกตองแตไมวองไว บคคลผโตตอบวองไวแตไมถกตอง บคคลผโตตอบลกตองและวองไว บคคลผโตตอบไมถกตองและไมวองไว ๗. บคคลผเปนธรรมกถก ๔ จาพวก ๘. บคคลผเปรยบเทยบดวยวลาหก ๔ จาพวก

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 169 ๙. บคคลผเปรยบดวยหน ๔ จาพวก ๑๐. บคคลผเปรยบดวยมะมวง ๔ จาพวก ๑๑. บคคลผเปรยบดวยหมอ ๔ จาพวก ๑๒. บคคลผเปรยบดวยหวงนา ๔ จาพวก ๑๓. บคคลผเปรยบดวยโคถก ๔ จาพวก ๑๔. บคคลผเปรยบดวยอสรพษ ๔ จาพวก ๑๕. บคคลบางคนไมใครครวญ ไมไตรตรองแลว พดสรร-เสรญคนทไมควรสรรเสรญ บคคลบางคนไมใครครวญ ไมไตรตรองแลว พดตเตยนคนทควรสรรเสรญ บคคลบางคนไมใครครวญ ไมไตรตรองแล มความเลอมใสในฐานะทไมควรเลอมใส บคคลบางคนไมใครครวญ ไมไตรตรองแลว ไมเลอมใสในฐานะทควรเลอมใส ๑๖. บคคลบางคนใครครวญ ไตรตรองแลว พดตเตยนคนทควรตเตยน บคคลบางคนใครครวญไตรตรองแลว พดสรรเสรญคนทควรสรรเสรญ บคคลบางคนใครครวญไตรตรองแลว ไมเลอมใสในฐานะทไมควรเลอมใส บคคลบางคนใครครวญไตรตรองแลว เลอมใสในฐานะทควรเลอมใส

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 170 ๑๗. บคคลบางคนพดตเตยนคนทควรตเตยน อนจรงแท ตามกาล แตไมพดสรรเสรญ คนทควรสรรเสรญ อนจรงแทตามกาล บคคลบางคนพดสรรเสรญคนทควรสรรเสรญ อนจรงแทตามกาล แตไมพดตเตยนคนทควรตเตยน อนจรงแทตามกาล บคคลบางคนพดตเตยนคนทควรตเตยน อนจรงแทตามกาล และพดสรรเสรญคนทควรสรรเสรญ อนจรงแทตามกาล บคคลบางคนไมพดตเตยนคนทควรตเตยน อนจรงแทตามกาล และไมพดสรรเสรญคนทควรสรรเสรญ อนจรงแทตามกาล ๑๘. บคคลผดารงชพอยดวยผลแหงความหมน มใชดารงชพอยดวยผลแหงบญ บคคลดารงชพอยดวยผลแหงบญ มใชดารงชพอยดวยผลแหงความหมน บคคลดารงชพอยดวยผลแหงความหมนดวย ดารงชพอยดวยผลแหงบญดวย บคคลผมใชดารงชพอยดวยผลแหงความหมน ทงมใชดารงชพอยดวยผลแหงบญดวย ๑๙. บคคลผมดมามดไป บคคลผมดมาสวางไป บคคลผสวางมามดไป บคคลผสวางมาสวางไป ๒๐. บคคลผตามาแลวตาไป บคคลผตามาแลวสงไป

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 171 บคคลผสงมาแลวตาไป บคคลผสงมาแลวสงไป ๒๑. บคคลผเปรยบดวยตนไม ๔ อยาง ๒๒. บคคลผถอรปเปนประมาณเลอมใสในเสยง บคคลผถอเสยงเปนประมาณเลอมใสในเสยง บคคลผถอความเศราหมองเปนประมาณเลอมใสในความเศราหมอง บคคลผถอธรรมเปนประมาณเลอมใสในธรรม ๒๓. บคคลบางคนปฏบตเพอประโยชนตน ไมปฏบตเพอประโยชนคนอน บคคลบางคนปฏบตเพอประโยชนคนอน ไมปฏบตเพอประโยชนตน บคคลบางคนปฏบตเพอประโยชนตนดวย ปฏบตเพอประโยชนคนอนดวย บคคลบางคนไมปฏบตเพอประโยชนตน ไมปฏบตเพอประโยชนคนอน ๒๔. บคคลบางคนทาคนใหเดอดรอน ขวนขวายประกอบสงททาตนใหเดอดรอน บคคลบางคนทาคนอนใหเดอดรอน ขวนขวายประ-กอบสงททาคนอนใหเดอดรอน บคคลบางคนทาตนใหเดอดรอน ขวนขวายประกอบสงททาตนใหเดอดรอนดวย ทาคนอนใหเดอดรอน ขวนขวาย ประกอบสงททาคนอนใหเดอดรอนดวย

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 172 บคคลบางคนไมทาตนใหเดอดรอน ไมขวนขวาย ประกอบสงททาตนใหเดอดรอน ไมทาคนอนใหเดอดรอน ไมขวนขวายประกอบสงททาคนอนใหเดอดรอน บคคลนนไมทาตนใหเดอดรอน ไมทาคนอนใหเดอดรอน เปนผหมดหว เปนผดบแลว เปนผเยนแลว เสวยความสขมตนอนประเสรฐ สาเรจอรยาบถอยในทฏฐธรรมเทยว ๒๕. บคคลมราคะ บคคลมโทสะ บคคลมโทสะ บคคลมรมานะ ๒๖. บคคลบางคนไดเจโตสมถะในภายใน แตไมไดปญญาเหนแจงในธรรม กลาวคออธปญญา บคคลบางคนไดปญญาเหนแจงในธรรมคออธปญญาแตไมไดเจโตสมถะในภายใน บคคลบางคนไดเจโตสมถะในภายในดวย ไดปญญาเหนแจงในธรรมคออธปญญาดวย บคคลบางคนไมไดเจโตสมถะในภายในดวย ไมไดปญญาเหนแจงในธรรม คออธปญญาดวย ๒๗. บคคลผไปตามกระแส บคคลผไปทวนกระแส บคคลผตงตวไดแลว บคคลผขามถงฝงยนอยบนบก เปนพราหมณ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 173 ๒๘. บคคลผมสตะนอย และไมไดประโยชนเพราะสตะ บคคลผมสตะนอย แตไดประโยชนเพราะสตะ บคคลผมสตะมาก แตไมไดประโยชน เพราะสตะ บคคลผมสตะมาก และไดประโยชนเพราะสตะ ๒๙. บคคลผเปนสมณะไมหวนไหว บคคลผเปนสมณะบวหลวง บคคลผเปนสมณะบวขาว บคคลผเปนสมณะสขมาลในหมสมณะ จบจตกกมาตกา

ปญจกมาตกา [๑๑] บคคล ๕ จาพวก ๑. บคคลบางคนตองอาบตดวย เดอดรอนดวย ทงไมรชดตามความเปนจรง ซงเจโตวมตต ซงปญญาวมตต อนเปนทดบไมเหลอแหงอกศลธรรมอนลามกทเกดขนแลวเหลานนของบคคลนน. บคคลบางคนตองอาบต แตไมเดอดรอน ทงไมรชดตามความเปนจรง ซงเจโตวมตต ซงปญญาวมตต อนเปนทดบไมเหลอแหงอกศลธรรมอนลามกทเกดขนแลวเหลานนของบคคลนน. บคคลบางคนไมตองอาบต แตเดอดรอน ทงไมรชดตามความเปนจรง ซงเจโตวมตต ซงปญญาวมตต อนเปนทดบไมเหลอแหงอกศลธรรมอนลามกทเกดขนแลวเหลานนของบคคลนน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 174 บคคลบางคนไมตองอาบต ไมเดอดรอน แตไมรชดตาม ความเปนจรง ซงเจโตวมตต ซงปญญาวมตต อนเปนทดบไมเหลอแหงอกศลธรรมอนลามกทเกดขนแลวเหลานนของบคคลนน. บคคลบางคนไมตองอาบต ไมเดอดรอน ทงรชดตามความเปนจรง ซงเจโตวมตต ซงปญญาวมตต อนเปนทดบโดยไมเหลอแหงอกศลธรรมอนลามกทเกดขนแลวเหลานนของบคคลนน. ๒. บคคลใหแลวดหมน บคคลดหมนดวยการอยรวม บคคลผเชองาย บคคลโลเล บคคลโงงมงาย ๓. บคคลเปรยบดวยนกรบอาชพ ๕ จาพวก ๔. ภกษผถอบณฑบาตเปนวตร ๕ จาพวก ๕. ภกษผถอหามภตอนนามาเมอภายหลงเปนวตร ๕ จาพวก ๖. ภกษผถอนงฉนอาสนะเดยวเปนวตร ๕ จาพวก ๗. ภกษผถอทรงผาบงสกลเปนวตร ๕ จาพวก ๘. ภกษผถอเพยงไตรจวรเปนวตร ๕ จาพวก ๙. ภกษผถออยปาเปนวตร ๕ จาพวก ๑๐. ภกษผถออยโคนไมเปนวตร ๕ จาพวก ๑๑. ภกษผถออยในทแจงเปนวตร ๕ จาพวก ๑๒. ภกษผถอการนงเปนวตร ๕ จาพวก

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 175 ๑๓. ภกษผถอการอยในเสนาสนะตามททานจดไวเปนวตร ๕ จาพวก ๑๔. ภกษผถออยปาชาเปนวตร ๕ จาพวก จบปญจกมาตกา

ฉกกมาตกา [๑๒] บคคล ๖ จาพวก ๑. บคคลบางคนแทงตลอดสจจะดวยตนเองในธรรมทงหลายทมไดสดบแลวในกอน ทงบรรลความเปนสพพญในธรรมนนดวยทงถงความชานาญในธรรมเปนกาลงทงหลายดวย. บคคลบางคนแทงตลอดสจจะดวยตนเองในธรรมทงหลายทมไดสดบแลวในกอน แตมไดบรรลความเปนสพพญในธรรมนนดวย ทงมไดถงควานชานาญในธรรมเปนกาลงทงหลายดวย. บคคลบางคนไมแทงตลอดสจจะดวยตนเองในธรรมทงหลายทมไดสดบแลวในกอน เปนผทาทสดทกขไดในทฏฐธรรมเทยวแตทงบรรลสาวกบารมดวย. บคคลบางคนไมแทงตลอดสจจะดวยตนเองในธรรมทงหลายทมไดสดบแลวในกอน เปนผทาทสดทกขไดในทฏฐธรรมเทยวไมไดบรรลสาวกบารม. บคคลบางคนไมแทงตลอดสจจะดวยตนเองในธรรมทงหลายทมไดสดบแลวในกอน ทงมไดทาทสดทกขในทฏฐธรรมเทยวเปนอนาคาม ไมมาแลวสความเปนอยางน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 176 บคคลบางคนไมแทงตลอดสจจะดวยตนเองในธรรมทง หลายทมไดสดบแลวในกอน ทงไมทาทสดทกขในทฏฐธรรมเทยวเปนโสดาบน และสกทาคาม มาแลวสความเปนอยางน. จบฉกกมาตกา

สตตกมาตกา [๑๓] บคคล ๗ จาพวก บคคลเปรยบดวยคนจมนา ๗ เหลาคอ ๑. บคคลจมแลวคราวเดยว ยอมจมอยนนเอง ๑ บคคลโผลขนมาแลว จมลงอก ๑ บคคลโผลขนแลว หยดอย ๑ บคคลโผลขนแลว เหลยวมองด ๑ บคคลโผลขนแลว วายขามไป ๑ บคคลโผลขน และวายไปถงททตนพอหยงถงแลว ๑ บคคลโผลขนและขามไปถงฝงแลว เปนพราหมณยนอย บนบก ๑ ๒. บคคลผเปนอภโตภาควมต ๑ บคคลผเปนปญญาวมต ๑ บคคลผเปนกายสกข ๑

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 177 บคคลผเปนทฏฐปตตะ ๑ บคคลเปนสทธาวมต ๑ บคคลผเปนธมมานสาร ๑ บคคลผเปนสทธานสาร ๑ จบสตตกมาตกา

อฏฐกมาตกมาตกา [๑๔] บคคล ๘ จาพวก ๑. บคคลผพรอมเพรยงดวยมรรค ๔ บคคลผพรอมเพรยงดวยผล ๔ จบอฏฐกมาตกา

นวกมาตกา [๑๕ ] บคคล ๙ จาพวก ๑. บคคลผเปนพระสมมาสมพทธะ ๑ บคคลผเปนพระปจเจกพทธะ ๑ บคคลผเปนอภโตภาควมต ๑ บคคลผเปนปญญาวมต ๑ บคคลผเปนกายสกข ๑

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 178 บคคลผเปนทฏฐปตต ๑ บคคลผเปนสทธาวมต ๑ บคคลผเปนธมมานสาร ๑ บคคลผเปนสทธานสาร ๑ จบนวกมาตกา

ทสกมาตกา [๑๖] บคคล ๑๐ จาพวก ความสาเรจของพระอรยบคคล ในกามาวจรภมน ๕ จาพวก. ความสาเรจของพระอรยบคคล เมอละกามาวจรภมนไปแลว ๕ จาพวก. จบทสกมาตกา จบมาตกาปคคลปญญต

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 179 ปรมตถทปน อรรถกถาปญจปกรณ อรรถกถาปคคลปญญตปกรณ อารมภกถา พระศาสดา ผทรงประกาศประเภทแหงธาต ครนทรงแสดงธาตกถาปกรณ ซงมอรรถอนละเอยดในสราลยเทวโลกจบแลว พระชนเจาผเปนอครบคคลในโลก ตรสคมภรปคคลปญญตใดไว อนแสดงถงประ-เภทแหงบญญต ในลาดบแหงธาตกถานน. บดน ถงโอกาสแหงการพรรณนาคมภรปคคล-ปญญตนนแลว เพราะฉะนนขาพเจา (พระพทธโฆษา-จารย) จกพรรณนาปกรณนน ทานทงหลายจงมจตตงมน สดบพระสทธรรมนน เทอญ.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 180 พรรณนามาตกา (อทเทสวาระ) อทเทสนแหงบคคลบญญตวา ฉ ปตตโย ฯเปฯ ขนธปตตปคคลปตต ดงนกอน. บรรดาบทเหลานน บทวา ฉ เปนการกาหนดจานวน. ดวยคานน พระผมพระภาคเจาทรงประสงคจะบญญตธรรมเหลาใดในปกรณน จงทรงแสดงการกาหนดบญญตธรรมเหลานน ดวยการนบโดยสงเขป. บทวา ปตตโย เปนคาแสดงไขธรรมทพระผมพระภาคเจาทรงกาหนดไว. ในบทมาตกาเหลานน การบญญต การแสดง การประกาศในอาคตสถานวา ตรสบอก ทรงแสดง ทรงบญญต ทรงแตงตง ชอวาบญญต.การแตงตง การวางไว ในอาคตสถานวา เตยงและตงทเขาตกแตงไปไวดแลว ดงน กชอวา บญญต. บญญตทงสองในทนยอมสมควร. จรงอย คาวา ฉ ปตตโย ไดแก การบญญต ๖ การแสดง ๖การประกาศ ๖ ดงนกด การตงไว ๖ การวางไว ๖ ดงนกด พระผมพระภาคเจาทรงประสงคเอาในทน. พระผมพระภาคเจายอมทรงแสดงธรรม (บญญต ๖)เหลานนประกอบดวยนามบญญตบาง ยอมทรงตงธรรมเหลานนไว โดยโกฏฐาสนน ๆ บาง. คาวา ขนธบญญต เปนตน เปนคาแสดงสรปบญญตเหลานนไวโดยยอ. บรรดาบญญต ๖ เหลานน การบญญต การแสดง การประกาศการตงไว การวางไวซงธรรมทงหลายทเปนหมวดหมกนซงเปนขนธทงหลายชอวา ขนธบญญต. การบญญต การแสดง การประกาศ การตงไว การ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 181วางไวซงธรรมทงหลายทเปนบอเกดแหงอายตนะทงหลาย ชอวา อายตน- บญญต. การบญญต. . .ซงธรรมทงหลายทเปนสภาพทรงไวซงเปนธาตทงหลายชอวา ธาตบญญต. การบญญต. . . ซงธรรมทงหลายทเปนจรง ชอวาสจจบญญต. การบญญต. . .ซงธรรมทเปนใหญทงหลาย ชอวา อนทรย-บญญต. การบญญต. . .ซงบคคลทงหลายวา เปนบคคล ชอวา บคคล-บญญต. บญญต ๖ นอกพระบาล กวาโดยนยแหงอรรถกถาบาลมตตกะ คอนอกจากพระบาล บญญต ๖อนอก คอ ๑. วชชมานบญญต ๒. อวชซมานบญญต ๓. วชชมาเนน อวชชมานบญญต ๔. อวชชนาเนน วชชมานบญญต ๕. วชชมาเนน วชชมานบญญต ๖. อวชชมาเนน อวชชมานบญญต. บรรดาบญญต ๖ เหลานน การบญญตธรรมทเปนกศลและอกศลอนเปนของมอย เปนอย เกดตามความเปนจรงนแหละ ดวยอานาจแหงสจฉ-กตถะและปรมตถะ ชอวา วชชมานบญญต. อนง การบญญตคาทงหลายมคาวา หญง ชาย เปนตน อนลวนแตคาเปนภาษาของชาวโลก อนไมมอย (โดยแทจรง) ชอวา อวชชมาน-บญญต.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 182 แมบญญต คาวา สจจะทหาเปนตน หรอคาวา บรษตามปรกตของ พวกเดยรถยซงสกวาเปนถอยคาและวตถอนคนหามได โดยประการทงปวงทเดยว กชอวา อวชชมานบญญต. บญญตทกลาวนไมมใชในพระพทธ-ศาสนา เพราะฉะนน จงไมถอเอาในทน . พงทราบบญญตทเหลอ (อก ๔)ดวยสามารถการกาหนดซงวชชมานะและอวชชมานะเหลานน ตอไป. จรงอย วชชา ๓ และอภญญา ๖ มอย (โดยแทจรง) สวนบคคลไมมอย (โดยแทจรง) ในประโยควา บคคลมวชชา ๓ บคคลมอภญญา ๖เปนตน เพราะฉะนน บญญตเหนปานน จงชอวา วชชมาเนน อวชชมาน-บญญต เพราะบญญตอวชชมานะ (สงทไมมอย) รวมกบวชชมานะ (สงทมอย) อยางนวา บคคลชอวามวชชา ๓ เพราะอรรถวา วชชา ๓ ของเขามอยบคคล ชอวา มอภญญา ๖ เพราะอรรถวา อภญญา ๖ ของเขามอยเปนตน กหญงและชาย ไมมอย (โดยแทจรง) รป มอย (โดยแทจรง) ในคาทวา รปหญง รปชาย เปนตน เพราะฉะนน บญญตเหนปานน จงชอวาอวชมาเนน วชชมานบญญต เพราะบญญตวชชมานะรวมกบอวชชมานะอยางนวา รปของหญง ชอวา รปหญง รปของชาย ชอวา รปชายเปนตน. ธรรมทงหลายมจกษเปนตนกด ผสสเจตสกกด มอยโดยแทจรงในคาทงหลายมคาวา จกษสมผส โสตสมผส เปนตน เพราะฉะนน บญญตเหนปานน จงชอวา วชชมาเนน วชชมานบญญต เพราะบญญตซงวชชมานะรวมกบวชชมานะ อยางนวา สมผสในจกษ สมผสเกดแตจกษสมผสเปนผลของจกษชอวา จกษสมผสเปนตน. อสสรยะทงหลายมกษตรยเปนตนกด ไมมอย (โดยแทจรง) บตรของเขากด กไมมอย (โดยแทจรง) ในคาทงหลาย มคาวา บตรของกษตรย

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 183บตรของพราหมณ เปนตน เพราะฉะนน บญญตปานน จงชอวา อวชชมา- เนน อวชซมานบญญต เพราะบญญตซงอวชชมานะรวมกบอวชชมานะอยางนวา บตรของกษตรยชอวา ขตตยบตรเปนตน. ในปกรณปคคลบญญตน บรรดาบญญตทง ๖ นน ได ๓ บญญตขอแรก เทานน. จรงอย ไดชอวา วชชมานบญญต เพราะบญญตสภาวะทมอยจรงเทานน ในฐานะนวา ขนธบญญต ฯลฯ อนทรยบญญตเปนตน. ในบทวาปคคลบญญต ชอวา อวชชมานบญญต ซงจะกลาวขางหนา แตในคาทงหลาย มคาวา บคคลมวชชา ๓ มอภญญา ๖ เปนตน ได วชชมาเนนอวชชมานบญญต. บญญต ๖ ตามนยของอาจารย กวาโดยนยของอาจารยอนเปนอรรถกถามตตกะ(นอกไปจากอรรถกถา)มบญญต ๖ อนอก คอ. ๑. อปาทาบญญต ๒. อปนธาบญญต ๓. สโมธานบญญต ๔. อปนกขตตบญญต ๕. ตชชาบญญต ๖. สนตบญญต

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 184 บรรดาบญญต ๖ แหลานน บญญตนวา "ธรรมใดแมเปนสภาวะท คนหาไมไดดวยสจฉกตถะและปรมตถะ เหมอนธรรมทงหลายมรปและเวทนาเปนตน โดยความเปนอยางเดยวกน หรอเปนคนละอยาง โดยเปนรปและเวทนาเปนตน สมมตกนวาเปนสตว เพราะเขาไปอาศย คออาศยขนธทงหลายอนตางดวยรปและเวทนาเปนตนกระทาใหเปนเหต ชอวา รถ บาน กามอเตาไฟ เพราะอาศยสวน. ทงหลายเหลานน ๆ ดงน และ ชอวา แผนผา เพราะอาศยธรรมทงหลายมรปและรสเปนตน เหลานน ๆ นนแหละ ชอวา กาลเวลาชอวา ทศทงหลาย เพราะอาศยการหมนเวยนแหงดวงจนทรและดวงอาทตยเปนตน ชอวา อคคหนมต ชอวา ปฏภาคนมต อนเปนของสมมตซงปรากฏดวยอาการนน ๆ เพราะเขาไปอาศย คออาศยซงนมตแหงภตรปนน ๆและอานสงสแหงภาวนากระทาใหเปนเหต " บญญตเหนปานน ชอวา อปาทา-บญญต. อนง บญญตน ชอวา บญญต เพราะอรรถวาอนบคคลควรร มใชเพราะอรรถวาอนบคคลไมควรรและอปาทาบญญตน กคอ อวชชมานบญญตนนนนแหละ. บญญตอนใดมคาเปนตนวา "ทสอง ทสาม" ดงน เพราะตงไวซงฌานทหนง และทสองเปนตน และมคาเปนตนวา "ยาว สน ใกล ไกลดงน" เพราะการตงไวอาศยซงกนและกน บญญตน ชอวา อปนธาบญญต.อกอยางหนง อปนธาบญญตนมอเนกประการ โดยประเภทเปนตนวา ตทญญาเปกขปนธาบญญต หตถคตปนธาบญญต สมปยตตปนธาบญญต สมาโรปตปนธาบญญต

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 185 อวทรคตปนธาบญญต ปฏภาคปนธาบญญต ตพพหลปนธาบญญต ตพพสฏปนธาบญญต บรรดาบญญตเหลานน คาวา ทสอง ทสาม เปนตนนนแหละ ชอวาตทญญาเปกขปนธาบญญต เพราะกลาวเพงเลงธรรมอนจากนน. บญญตมคาวา บคคลมรมในมอ มศสตราในมอเปนตน ชอวาหตถคตปนธาบญญต เพราะกลาวมงการใชมอ. บญญตมคาวา บคคลมกณฑล มดอกไมประดบศรษะ มมงกฏเปนตนชอวา สมปยตตปนธาบญญต เพราะกลาวมงเอาของทสมปยต (ประกอบกบบคคล). บญญตคาวา เกวยนขาวเปลอก หมอเนยใสเปนตน ชอวาสมาโร-ปตปนธาบญญต เพราะกลาวมงเอาวตถทยกขน. บญญตคาวา ถาใกลตนอนทสาละ ถาใกลตนประยงค วมานใกลตนซกเปนตน ชอวา อวทรคตปนธาบญญต เพราะกลาวมงถงสถานทไมไกลกน. บญญตคาวา มผวพรรณเหมอนทองคา แมโคเหมอนโคผเปนตนชอวา ปฏภาคปนธาบญญต เพราะกลาวมงเอาสวนเปรยบเทยบ. บญญตคาวา สระปทม บานพราหมณเปนตน ชอวา ตพพหลปนธาบญญต เพราะกลาวมงเอาวตถมมากของสงนน. บญญตคาวา กาไลมอทาดวยเพชรเปนตน ชอวา ตพพสฏปนธา-บญญต เพราะกลาวมงเอาวตถของสงนนประเสรฐ.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 186 กบญญตใด มคาวา ไม ๓ อน บท ๘ บท กองขาวเปลอก กอง ดอกไม เปนตน เพราะมงการประชมของวตถเหลานน ๆ บญญตน ชอวาสโมธานบญญต. บญญตใดมคาวา ๒,๓,๔ เปนตน เพราะมงยกบทตน ๆ นกอนแลวบญญต นชอวา อปนกขตตบญญต. บญญตใด มคาวา ปฐว เตโช ความแขง ความรอนเปนตนเพราะเพงสภาวธรรมนน ๆ บญญตน ชอวา ตชชาบญญต. กบญญตใด มคาเปนตนวา คนมอาย ๘๐ ป คนมอาย ๙๐ ป ดงนเพราะเพงความเปนของสบตอกนไมขาดสาย บญญตน ชอวา สนตตบญญต. อนง ในบรรดาบญญต ๖ เหลานน ตชชาบญญต กคอ วชชมาน-บญญตนนเอง. บญญตทเหลอยอมรวมเปนพวกอวชชมานบญญต และอวชช-มาเนน อวชชมานบญญต.

อกนยหนงบญญต ๖ ของอาจารย อกนยหนง บญญต ๖ ตามนยของอาจารย นอกจากอรรถกถา คอ ๑. กจจบญญต ๒. สณฐานบญญต ๓. ลงคบญญต ๔. ภมบญญต ๕. ปจจตตบญญต ๖. อสงขตบญญต บรรดาบญญต ๖ เหลานน การบญญตดวยสามารถแหงกจมคาวานกธรรมกถก เปนตน ชอวา กจจบญญต.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 187 การบญญตดวยสามารถแหงทรวดทรง มคาวา ผอม อวน กลม สเหลยมเปนตน ชอวา สณฐานบญญต. การบญญต ดวยสามารถแหงเพศ มคาวา หญง ชาย เปนตน ชอวาลงคบญญต. การบญญต ดวยสามารถแหงภม มคาวา กามาวจร รปาวจรอรปาวจร ชาวโกศล ชาวมาธระเปนตน ชอวา ภมบญญต. การบญญต ดวยสามารถสกวาการตงชอเฉพาะมคาวา ทานตสสะนาคะ สมนะเปนตน ชอวา ปจจตตบญญต. การบญญตอสงขตธรรม มคาวา นโรธ คอ พระนพพานเปนตนชอวา อสงขตบญญต. บรรดาบญญตเหลานน ภมบญญตบางอยาง และอสงขต-บญญต กคอ วชชมานบญญตนนแหละ. กจจบญญต จดเขาเปนพวกวชชมาเนน อวชชมานบญญต. บญญตทเหลอ ชอวา อวชช-มานบญญต. บดน พระผมพระภาคเจาเพอทรงจาแนกบญญตทพระองคทรงสรปไวโดยยอในอทเทสวาระนนแลวแสดง ดวยสามารถแหงการแสดง จงตรสคาวากตตาวตา เปนตน . ในอทเทสวาระนน บญญตพงทราบเนอความแหงคาถามอยางนกอนวา การบญญต การแสดง การแตงตงซงธรรมทเปนกองทงหลายวา เปนขนธ อนใดน การบญญต การแสดง การแตงตงนน มประมาณเทาไร ดงน เปนกเถตกมยตาปจฉา (ถามเพอจะตอบเอง). แมในคาทงหลายมคาวา กตตาวตา อายตนาน เปนตน ขางหนากนยนแหละ.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 188 สวนในคาวสชนา บณฑตพงทราบเนอความอยางนวา คาวา ขนธ ๕ โดยสงเขป หรอวา โดยประเภท คอ รปขนธ ฯลฯ วญญาณขนธ หรอวา ในขนธ ๕ แมนน รปขนธเปนกามาวจร ขนธ ๔ ทเหลอเปนไปในภม ๔เปนตน การบญญตเหนปานนยอมมดวยบญญตมประมาณเทาใด การบญญตธรรมทงหลายทเปนกองวา เปนขนธ มอยโดยประมาณเทาน. บญญตเหนปานนวา อายตนะม ๑๒ โดยสงเขป หรอวา โดยประเภทวา จกขวายตนะ ฯลฯ ธมมายตนะ หรอวา ในอายตนะแมเหลานน อายตนะ๑๐ เปนกามาวจร อายตนะ ๒ เปนไปในภม ๔ ดงน ยอมมดวยบญญตมประมาณเทาใด การบญญตธรรมทงหลายอนเปนบอเกดวา เปนอายตนะ ยอมม ดวยคามประมาณเทาน. กบญญตเหนปานนวา ธาต ๑๘ โดยสงเขป หรอวา โดยประเภทวาจกขธาต ฯลฯ มโนวญญาณธาต หรอวา บรรดาธาตแมเหลานน ธาต ๑๖เปนกามาวจร ธาต ๒ เปนไปในภม ๔ ดงน ยอมมดวยบญญตมประมาณเทาใด การบญญตธรรมทงหลายอนเปนสภาวะทรงไววา เปนธาต ยอมมดวยคามประมาณเทาน. บญญตเหนปานนวา สจจะม ๔ โดยสงเขป หรอวา โดยประเภทวาทกขสจจะ ฯลฯ นโรธสจจะ หรอวา บรรดาสจจะแมเหลานน สจจะ ๒ เปนโลกยะ สจจะ ๒ เปนโลกตตระ ดงน ยอมมดวยคาบญญตมประมาณเทาใดการบญญตธรรมทงหลายทเปนจรงวา สจจะ ยอมมดวยคามประมาณเทาน. บญญตเหนปานนวา อนทรยม ๒๒ โดยสงเขป หรอโดยประเภทวาจกขนทรย ฯลฯ อญญาตาวนทรย หรอวา บรรดาอนทรยแมเหลานน อนทรย๑๐ เปนกามาวจร อนทรย ๙ เปนมสสกะ อนทรย ๓ เปนโลกตตระ ดงน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 189ยอมมดวยคาบญญตมประมาณเทาใด การบญญตธรรมทงหลายทเปนใหญวา เปนอนทรยยอมมดวยคามประมาณเทาน. พระผมพระภาคเจาครนทรงจาแนกเรองบญญตโดยสงเขป ดวยคามประมาณเทานแลวจงทรงแสดงบญญต ๕ ดวยสามารถแหงการแสดงตอไป. บดน พระผมพระภาคเจา ครนทรงจาแนกเรองบญญตโดยพศดารแลว เพอจะทรงแสดงปคคลบญญต (บญญตวาดวยบคคล) ดวยสามารถแหงการแสดง สมยวมตโต อสมยวมตโต เปนตน. พระสมมาสมพทธเจาเปนดจบคคลผทองเทยวไปในทตาง ๆ และบคคลผกาลงเปนไป ตรสขนธเปนตน ซงเปนเรองบญญตน ๕ เหลานไวโดยพศดารในวภงคปกรณแลว เพราะฉะนน ในปกรณปคคลบญญตน จงตรสธรรมมขนธเปนตนเหลานนโดยเอกเทสเทานน. ปคคลบญญตท ๖ กมไดตรสไวในหนหลงเลย ในอทเทสวารแมน กตรสไวโดยเอกเทสเทานน เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาผมความประสงคจะตรสปคคลบญญตอนเปนบญญตท ๖ นน โดยพศดาร จงทรงตงมาตกาไววา สมยวมตโต อสมยวมตโต เปนตน จาเดมแตบคคลหนงพวกจนถงบคคลสบพวก แล. จบพรรณนาบทมาตกา

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 190 เอกกนทเทส อธบายบคคล ๑ จาพวก [๑๗] สมยวมตตบคคล บคคลผพนแลวในสมย เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ถกตองวโมกข ๘ ดวยกาย ในกาลโดยกาลในสมยโดยสมย แลวสาเรจอรยาบถอย. อนง อาสวะบางอยางของบคคลนน หมดสนแลว เพราะเหนดวยปญญา บคคลนเรยกวา บคคลผพนแลวในสมย.

อรรถกถาเอกกนทเทส สมยวมตตบคคล บดน เพอจะจาแนกมาตกา ตามทไดดงไวแตตน พระผมพระภาคเจาจงตรสคาเปนอาทวา "กตโม จปคคโล สมยวมตโต" แปลวา กสมยวมตตบคคล เปนไฉน ? ในคาเหลานน คาวา อธ ไดแก ในสตวโลก. คาวาเอกจโจ ปคคโล ไดแก บคคลคนหนง. ในคาวา กาเลน กาล นพงทราบเนอความดวยสตตมวภตต. อธบายวา ในกาลหนง ๆ คาวา " สมเยนสมย " นเปนไวพจนของคากอนนนแหละ (คอเปนไวพจนของคาวา กาเลนกาล ) คาวา "อฏ วโมกเข" ไดแก สมาบต ๘ อนเปนรปาวจร และอรปาวจรฌาน. จรงอย คาวา วโมกข นเปนชอของสมาบต ๘ เหลานนเพราะพนจากธรรมอนเปนขาศกทงหลาย. คาวา "กาเยน" ไดแก นามกายทเกดพรอมกบวโมกข. คาวา "ผสตวา วหรต" ไดแก ไดสมาบตแลว จงผลดเปลยนอรยาบถอย. ถามวา ก สมยวมตตบคคลน ถกตองวโมกข แลวอยในกาลไหน ?

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 191 ตอบวา กธรรมดาวา กาลของทานผปรารถนาจะเขาสมาบตมอย แต ชอวา อกาล หามไม. บรรดา กาลและอกาล คอ สมย มใชสมยทง ๒ อยางน กกาลทกาลงปฏบตสรระแตเชาตร ๑ กาลทกาลงทาวตร ๑ ชอวา สมยมใชกาล ของทานผเขาสมาบต. กาลเปนทปฏบตสรระ และทาวตรเสรจแลว จงเขาไปสทอยพกอยจนกระทงถงเวลาจะไปบณฑบาต ในระหวางน ชอวา กาลของทานเขาสมาบต. กกาลเปนทวนทาพระเจดยของภกษ ผกาหนดเวลาไปบณฑบาตแลวออกไป ๑ กาลเปนทยนอยในโรงวตกของภกษ ผทแวดลอมดวยหมแหงภกษ๑ กาลเปนทเทยวไปเพอบณฑบาต๑ กาลเปนทเทยวไปในบาน ๑ กาลเปนทดมขาวยาคในโรงฉนภต ๑ กาลเปนทกระทาวตร ๑ กาลทงหมดน ชอวาอกาล คอ สมยมใชกาลของทานผเขาสมาบต. กเมอโอกาสอนสงดในโรงฉนภตมอย และยงไมถงเวลาฉนภตตาหาร ในระหวางเวลาแมน กชอวา กาลของทานผเขาสมาบต. อนง เวลาฉนภตตาหาร ๑ เวลาไปสวหาร ๑ เวลาเกบรกษาบาตรและจวร ๑ เวลากระทาวตรในเวลากลางวน ๑ เวลาในการสอบถาม ๑ กาลทงหมดน กชอวา อกาล คอ สมยมใชกาลของทานผเขาสมาบต. กาลใดมใชกาล กาลนนนนแหละ มใชสมย. กจนน แมทงหมด ยกเวนกาลทเหลอ สมยทเหลอ ทานเรยกวาบคคลบางคนในโลกนไดวโมกข ๘ มประการดงกลาวแลว ดวยสหชาตนามกายอย ฯลฯ อกประการหนง บคคลน ชอวา ถกตองสหชาตธรรมทงหลาย พรอมกบผสสะ. ชอวา ถกตองอปปนา ดวยอปจาระ ชอวา ยอมถกตองอปปนา

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 192อนอก ดวยอปปนาแรก. กธรรมเหลาใด เกดพรอมกบธรรมเหลาใด ธรรม เหลานน ชอวา เปนธรรมอนทานไดแลวกบธรรมนน ฉะนน จงชอวา ถก ตองแลวแมดวยผสสะ. แมอปจาระ . กเปนเหตแหงการไดอปปนานน แหละ.อปปนาแรก กเปนเหตใหไดอปปนาอน ๆ อกเหมอนกน ในอปจาระและอป-ปนาเหลานน พงทราบการถกตองสหชาตธรรมทงหลาย ดวยสหชาตธรรมทงหลายของพระโยคบคคลนน ดวยประการฉะน. ก ปฐมฌาน มองค ๕ มวตกเปนตน เวนองคฌานทง ๕ เสยแลวธรรมทเหลอเกน ๕๐ เรยกวา นามขนธ ๔. พระโยคบคคล ถกตอง คอไดเฉพาะปฐมฌานสมาบตวโมกข ดวยนามกายนน แลวจงอย. ทตยฌาน มองค ๓ คอ ปต สข และเอกคคตา. ตตยฌาน มองค ๒ คอ สข และเอกคคตา. จตตถฌาน มองค ๒ คอ อเบกขา และเอกคคตา. อนง อากาสานญจายตนฌาน ฯลฯ เนวสญญานาสญญายตนฌานมองค ๒ เหมอนกบ จตตถฌาน. ในฌานเหลานน คอ ตงแต ปฐมฌานถงเนวสญญานาสญญายตนฌาน ยกเวนองคฌานเหลานนเสยแลว ธรรมทงหลายทเหลอเกน ๕๐ เรยกวา นามขนธ ๔. พระโยคบคคล ถกตอง คอ ไดเฉพาะเนวสญญานาสญญายตนสมาบตวโมกข ดวยนามกายนนแลวจงอย. คาวา "ปาย จสส ทสวา" อธบายวา เพราะเหนความเปนไปแหงสงขารดวยวปสสนาปญญา เหนสจธรรมทงส ดวยมรรคปญญา. คาวา"เอกจเจ อาสวา ปรกขณา โหนต" อธบายวา อาสวะทงหลาย อนปฐมมรรคเปนตน พงฆาสวนหนง ๆ สนไปแลว บคคลน ทานเรยกวา"สมยวมตโต" แปลวา ผพนแลวโดยสมย. ในขอวา "ปคคโล สมย-วมตโต" นจะกลาววา บคคลผไดสมาบต ๘ ถกตองวโมกข ดวยนามกายนน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 193แลว จงอยกควร แตในพระบาลทานกลาวไววา "เอกจเจ อาสวา ปรก ขณา" แปลวา อาสวะบางอยางสนไปแลว จรงอยางนน ขนชอวา อาสวะทงหลายของปถชนสนไปแลวยอมไมม เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา จง ไมทรงประสงคเอาปถชน ทถกควรจะกลาววา แมพระขณาสพ ผไดสมาบต๘ ถกตองวโมกขดวยนามกายนนแลวอย แตวา ธรรมดาวาอาสวะทงหลายของพระขณาสพนนยงไมสนไปมไดม เพราะฉะนน พระขณาสพนน พระผม-พระภาคเจากมไดทรงพระประสงคเอา. กคาวา "สมยวมตโต" น พงทราบวาเปนชอของพระโสดาบน พระสกทาคาม และพระอนาคาม รวม ๓ จาพวกเทานน จบอรรถกถาสมยวมตตบคคล

[๑๘] อสมยวมตตบคคล บคคลผมใชพนแลวในสมย เปนไฉน ? บคคลบางคนโนโลกน มไดถกตองวโมกข ๘ ดวยกาย ในกาลโดยกาล ในสมยโดยสมย สาเรจอรยาบถอย อนง อาสวะทงหลายของบคคลนนหมดสนแลว เพราะเหนดวยปญญา บคคลน เรยกวา ผมใชพนแลวในสมยพระอรยบคคลแมทงปวง ชอวา ผมใชพนแลวในสมย ในวโมกขสวนทเปนอรยะ.

อรรถกถาอสมยวมมตตบคคล กในนเทศวา "อสมยวมตโต" พงทราบเชนกบคากอน โดยนยทกลาวแลวนนเทยว. อนง คาวา "อสมยวมตโต" น ในทนเปนชอของ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 194พระอรหนตสกขวปสสก แตวาพระอรหนตสกขวปสสก พระโสดาบน พระ- สกทาคาม พระอนาคาม พระอรหนตผไดสมาบต ๘ และปถชน ยอมไมไดในทกะน (ทกะน คอ สมยวมตโต อสมยวมตโต) ฉะนน จงชอวาทกมตตกบคคล. เพราะฉะนน พระศาสดา จงทรงรวบรวมบคคลทงหลายทพระองคทรงถอเอา และไมทรงถอเอาในหนหลงแลวยกขนสแบบแผนพรอมกบดวยปฏฐวฏฏกบคคลทงหลาย คอ ผหมนไปขางหลง เพราะความทพระองคเปนผมปญญาเปนเครองตรสรแลวดวยด จงตรสคาเปนตนวา "สพเพปอรยปคคลา" แปลวา แมทงหมด เปนพระอรยบคคล. บรรดาบทเหลานน บทวา "อรยวโมกเข" ไดแก วโมกขอนเปนโลกตตระอนถงซงการนบวาเปน "อรยะ" เพราะไกลจากกเลสทงหลาย ขอน มคาอธบายไววา สมยกด อสมยกด ของทานผเขาสมาบต ๘ ภายนอกพระพทธศาสนามอย, สมยหรอ อสมยของทานผพนดวยมรรควโมกขยอมไมม. ศรทธาของบคคลใดมกาลงและวปสสนาอนบคคลใดปรารภแลว มอย แตการแทงตลอดมรรค และผลของผนน ซงกาลงเดน, ยน, นง, นอน, เคยว, และบรโภคไมม เพราะฉะนน สมย หรอ อสมยของผพนดวยมรรควโมกข จงไมม. ดงนน ขอวา "มคควโมกเขน วมจจนสส สมโย วา อสมโย วา นตถ"น พระผมพระภาคเจา ผทรงเปนธรรมราชา ทรงรวบรวมบคคลทงหลาย ทพระองคทรงถอเอา และไมทรงถอเอาในหนหลง แลวยกขนสแบบแผนอนเปนปฏฐวฏฏกะน. ทงปถชนผไดสมาบต ๘ พระองคกมได ทรงพระประสงคเอาดวยแบบแผนนเลย แตวา พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงจาแนกบคคลผไดสมาบต ๘ นน กพงจาแนกซงความเปนสมยวมตตบคคลดวยอานาจกเลสททานขมไวแลวดวยสมาบต. จบอรรถกถาอสมยวมตตบคคล

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 195 [๑๙] กปปธรรมบคคล บคคลผมธรรมอนกาเรบ เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผไดสมาบตอนสหรคตดวยรปฌาน หรอสหรคตดวยอรปฌาน แตบคคลนน มใชผไดโดยไมยาก มใชเปนผไดโดยไมลาบาก ไมสามารถจะเขาหรอจะออกจากสมาบตใด ในทใด กาหนดเวลาเทาใด ไดตามปรารถนา ขอนกเปนฐานะอยแล ทสมาบตเหลานนจะพงกาเรบได เพราะอาศยความประมาทของบคคลนน บคคลนเรยกวา กปปธรรม-บคคล บคคลผมธรรมอนกาเรบ.

อรรถกถากปปธรรมบคคล วนจฉยในนเทศแหง "กปปธรรมบคคล" เปนตน. สมาบตธรรมอนบคคลใด บรรลแลว ยอมกาเรบ ยอมพนาศ เพราะเหตนนบคคลนนจงชอวา "กปปธมโม" แปลวา ผมธรรมอนกาเรบ. บทวา "รปสหคตาน "อธบายวา สมาบตทสหรคตดวยรปนน กลาวคอ ทมรปเปนนมต คอ เปนไปพรอมกบรปนน หมายความวา ไมยกเวน รปาวจรฌานทง ๔ ทมรปเปนอารมณ. บทวา "อรปสหคตาน " อธบายวา สงอนเวนจากรปไมชอวารป เพราะฉะนนจงชอวา อรป สมาบตทสหรคตดวยอรป คอทเปนไปพรอมกบอรปนน ไมยกเวนอรปาวจรฌานทง ๔ ทมอรปเปนอารมณ. คาวา"น นกามลาภ" ความวา ชอวา มใชเปนผไดตามความปรารถนา เพราะไมไดดวยอาการทปรารถนา โดยความเปนผไมชานาญในการประพฤตมาแลวโดยอาการ ๕ อยาง. อธบายวา ผไมชานาญเขาสมาบต. คาวา "น อกจฉลาภ"ไดแก ไดโดยลาบาก คอ ไดโดยยาก อธบายวา ผใดขมกเลสทงหลายไวดวยอาคม บรรลอปจาระ บรรลอปปนา ไดอยซงจตตมญชสา (หบ คอ จต

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 196คงหมายถงการสงสมสขวหารธรรม) ลาบากดวยสมปโยคะ คอ ความเพยรอน เปนสสงขารอนยากลาบาก ยอมไมอาจเพอบรรลสมปทานน บคคลนชอวามใชเปนผไดโดยลาบาก. คาวา "น อกสรลาภ" ไดแก เปนผไดไมบรบรณ อธบายวา เขาสมาบตแลวไมอาจเพอจะแผไปตลอดกาลนานได คอใหเปนไปไดเพยงหนงวาระจต หรอสองวาระจต แลวกออกโดยเรวพลนนนเทยว. บทวา "ยตถจฉก " ไดแก ความปรารถนาเพอจะเขาสมาบตในโอกาสใด. บทวา "ยทจฉก " ความวา ยอมปรารถนาเพอจะนงเขาสมาบตใด ๆ คอ ฌานมกสณเปนอารมณ หรอฌานมอานาปานะเปนอารมณ หรอฌานมอสภะเปนอารมณ. บทวา "ยาวตจฉก " ความวา ยอมปรารถนากาลมประมาณเทาใด โดยการกาหนดเวลายาวนาน. ขอน มคาอธบายไววา ดงน พระโยค ยอมปรารถนาจะเขาบาง ออกบางซงสมาบตใด ๆ ในทใด ๆตลอดกาลนานมประมาณเทาใด ยอมไมอาจเพอจะเขาบาง ออกบางซงสมาบตนน ๆ ในทนน ๆ ตลอดกาลนานมประมาณเทานน คอ แลดพระจนทร หรอพระอาทตยแลวกาหนดวา "เมอพระจนทร หรอพระอาทตยนไปสทมประมาณเทานแลว ขาพเจาจะออกจากสมาบต" แลวกเขาฌาน ยอมไมอาจเพอจะออกตามทกาหนดไว ยอมออกในระหวางเทยว เพราะตนเปนผไมชานาญในสมาบต. บทวา "ปมาทมาคมม" ไดแก อาศยความประมาท. คาวา "อยวจจต" ไดแก บคคล ๓ จาพวก คอ ปถชนผไดสมาบต ๘ พระโสดาบนพระสกทาคาม บคคลเหลานทานเรยกวา "กปปธมโม" แปลวา ผมธรรมอนกาเรบ. กคาวา "กปปธมโม" นเปนชอของบคคล ๓ จาพวกนน. ก

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 197ธรรมทงหลาย อนเปนขาศกตอสมาธ และวปสสนาของทานเหลานน ทานขม ไวไมด ชาระลางไวไมด เพราะฉะนนสมาบตของทานเหลานนจงพนาศไปเสอมไป. อนง สมาบตนน พนาศไป เสอมไป เพราะศลขาด หรอเพราะการไมกาวลวงอาบตเทานนกหาไม. กนาครกโปกขธรรมน ยอมพนาศไปเพราะกรณยกจ หรอเพราะเหตสกวาการแตกแหงวตร มประมาณเลกนอย. ในขอนน มเรองดงตอไปน เปนอทาหรณ. ไดยนวา พระเถระรปหนงใชสมาบต คอ ใชสถานทแหงหนงเปนทสมาบต เมอทานไปสบานเพอบณฑบาต พวกเดกเลนอยทบรเวณแลวกพากนหลกไป พระเถระมาแลวคดวา "พวกเดกคงกวาดบรเวณ" ทานจงไมกวาดเขาไปสวหารดวยคดวา "เราจกเขาสมาบต" ทานไมอาจเพอจะเขาได จงราพงถงศลวา "อะไรหนอเปนเครองกน" ไมเหนการกาวลวง แมมประมาณเลกนอยจงตรวจดวา "วตตเภทการแตกแหงวตรของเรามอยหรอ ทราบวาไมไดกวาดบรเวณ จงกวาดแลว กเขาไปนงเขาสมาบต.

จบอรรถกถากปปธรรมบคคล [๒๐] อถปปธรรมบคคล บคคลผมธรรมอนไมกาเรบ เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผไดสมาบตอนสหรคตดวยรปฌานหรอสหรคตดวยอรปฌาน แตบคคลนน เปนผไดตามตองการ เปนผไดไมยากเปนผไดโดยไมลาบาก สามารถจะเขาหรอออกสมาบตใด ในทใด กาหนดเวลาเทาใด ไดตามปรารถนา ขอนไมเปนฐานะไมเปนโอกาสทสมาบตเหลานนจะพงกาเรบ เพราะอาศยควานประมาทของบคคลนน บคคลนเรยกวา ผ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 198มธรรมอนไมกาเรบ พระอรยบคคลแมทงหมด ชอวา ผมธรรมอนไม กาเรบในวโมกขสวนทเปนอรยะ.

อรรถกถาอกปปธรรมบคคล นเทศแหง "อกปปธรรมบคคล" บณฑต พงทราบดวยความสามารถแหงปฏปกษนย. ของกปปธรรมบคคล ทกลาวไวแลวนนแหละ. กคาวา"อกปปธมโม" เปนชอของพระอรยบคคล ๒ จาพวก คอ พระอนาคาม ผไดสมาบต ๘ และ พระขณาสพ. จรงอย ธรรมทงหลายอนเปนขาศกตอสมาธ และวปสสนาของทานเหลานน ทานขมไวดแลว ชาระลางไวดแลว เพราะฉะนน เมอทานเหลานน แมยงกาลใหลวงไปดวยกจ มการสนทนา และความเปนผยนดดวยหมคณะเปนตน หรอดวยความประมาทอนไมสมควรแกคนอยางใดอยางหนงอน ๆ สมาบตกไมกาเรบ ไมพนาศ แตวา พระโสดาบน พระ-สกทาคาม พระอนาคาม และพระขณาสพ ผสกขวปสสกะ ยอมไมไดในทกะน ทานเหลานนจงชอวา ทกมตตกบคคล. เพราะฉะนน พระศาสดา จงทรงรวบรวมบคคลทงหลาย ทพระองคทรงถอเอาและไมทรงถอเอาในหนหลง แลวยกขนสแบบแผนกบดวยปฏฐ -วฏฏกบคคลทงหลายไวในทกะแมน เพราะพระองคมปญญาเปนเครองตรสรดจงตรสคาเปนตนวา "สพเพป อรยปคคลา" พระอรยบคคลแมทงหมด. อนง หากความกาเรบ ความพนาศแหงสมาบต ๘ ของทานจะพงมขน แตโลกตตรธรรมททานแทงตลอดแลวครงเดยวหากาเรบและพนาศไปไม.คาน ทานกลาวหมายเอาผบรรลโลกตตรธรรม นน. จบอรรถกถาอกปปธรรมบคคล

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 199 [๒๑] ปรทานธรรมบคคล บคคลผมธรรมอนเสอม เปน ไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผไดสมาบตอนสหรคตดวยรปฌาน หรอสหรคตดวยอรปฌาน แตบคคลนน มใชเปนผไดตามความตองการ มใชเปนผไดโดยไมยาก มใชเปนผไดโดยไมลาบาก ไมสามารถเขาหรอออกสมาบตใด กาหนดเวลาเทาใด ไดตามปรารถนา ขอนกเปนฐานะอยแล ทบคคลจะพงเสอมจากสมาบตเหลานนได เพราะอาศยความประมาท บคคลนเรยกวาปรหานธรรมบคคล บคคลผมธรรมอนเสอม. [๒๒] อปรหานธรรมบคคล บคคลผมธรรมอนไมเสอม เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผไดสมาบตอนสหรคตดวยรปฌาน หรอสหรคตดวยอรปฌาน แตบคคลนนเปนผไดตามตองการ เปนผไดโดยไมยากเปนผไดโดยไมลาบาก สามารถจะเขาหรอออกจากสมาบตใด ในทใด กาหนดเวลาเทาใดไดตามปรารถนา ขอนไมเปนฐานะไมเปนโอกาสทบคคลนนจะพงเสอมจากสมาบตเหลานน เพราะอาศยความประมาท บคคลนเรยกวา อปร-หานธรรมบคคล บคคลผมธรรมอนไมเสอม. พระอรยบคคลแมทงหมดเปนผมธรรมอนไมเสอมจากวโมกขสวนทเปนอรยะ.

อรรถกถาปรหารธรรมบคคล และ อปรหานธรรมบคคล แมนเทศแหงปรหานธรรมบคคล และอปรหานธรรมบคคลทงหลาย บณฑต พงทราบดวยสามารถแหง กปปธรรมบคคล และอกปปธรรมบคคล นนแหละ. กในทน คานวา "ความเสอมกด ความไมเสอมกด

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 200แหงธรรมทงหลาย เพราะอาศยความประมาทของบคคล ทานประสงคเอา อยางเดยว จงเปนอนวาแตกตางกนเพยงแตปรยายเทศนาเทานน ธรรมทเหลอทงหมด เหมอนกนนนแหละ. จบอรรถกถาปรหานธรรมบคคล และ อปรหานธรรมบคคล

[๒๓] เจตนาภพพบคคล บคคลผควรโดยเจตนา เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผไดสมาบตอนสหรคตดวยรปฌาน หรอสหรคตดวยอรปฌาน แตบคคลนนมใชเปนผไดตามตองการ มใชเปนผไดโดยไมยาก มใชเปนผไดโดยไมลาบาก ไมสามารถจะเขาหรอออกสมาบตใดในทใด กาหนดเวลาเทาใด ไดตามปรารถนา หากวาคอยใสใจอย ยอมไมเสอมจากสมาบตเหลานน บคคลนเรยกวา เจตนาภพพบคคล บคคลผควรโดยเจตนา.

อรรถกถาเจตนาภพพบคคล วนจฉยในนเทศแหงเจตนาภพพบคคล. คาวา "เจตนาภพโพ"ไดแกควรเพอจะถงความไมเสอมรอบแหงเจตนา. คาวา "สเจ อนสเจต"ไดแก ถาเขาสมาบต อธบายวา กพระโยคเมอเขาสมาบต ชอวา ยอมเอาใจใสทานจงไมเสอม พระโยคนอกจากนยอมเสอม. จบอรรถกถาเจตนาภพพบคคล

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 201 [๒๔] อนรกขนาภพพบคลคล บคคลผควรโดยการตาม รกษา เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผไดสมาบต อนสหรคตดวยรปฌานหรอสหรคตดวยอรปฌาน และบคคลนนแล มใชเปนผไดตามตองการ มใชเปนผไดโดยไมยาก มใชเปนผไดโดยไมลาบาก ไมสามารถจะเขาหรอออกสมาบตใด ในทใด กาหนดเวลาเทาใด ไดตามปรารถนา หากวาคอยรกษาอย ยอมไมเสอมจากสมาบตเหลานน หากวาไมคอยรกษากเสอมจากสมาบตเหลานน บคคลนเรยกวา อนรกขนาภพพบคคล บคคลผควรโดยการตามรกษา.

อรรกถาอนรกขนาภพพบคคล วนจฉยในนเทศแหงอนรกขนาภพพบคคล. คาวา " อนรกขนา-ภพโพ" ไดแก ควรเพอจะพงถงความไมเสอมรอบแหงการตามรกษา. คาวา"สเจ อนรกขต" ความวา ถาพระโยคสละธรรมทไมมอปการะ เสพธรรมทมอปการะเขาสมาบต. กเมอทานปฏบตอยอยางน ชอวา ตามรกษา ทานจงไมเสอม พระโยคนอกจากน ยอมเสอม พระโยคแมทงสองพวกเหลานน เปนผสามารถเพอตงสมาบตกระทาใหถาวร แตพระโยคทชอวาอนรกขนาภพพบคคลเทานน มความสามารถมากกวา พระโยคผชอวา เจตนาภพพบคคล เพราะวา เจตนาภพพบคคล ไมรธรรมทมอปการะและไมมอปการะ เมอไมรจงบรรเทา คอ ยอมนาธรรมทมอปการะออกไปแลวเสพธรรมอนไมมอปการะ เมอเสพธรรมอนไมมอปการะเหลานน ทานยอมเสอมจากสมาบต. แตอนรกขนา-ภพพบคคลยอมรธรรมอนมอปการะและไมมอปการะ เมอรกยอมบรรเทา

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 202คอนาธรรมอนไมมอปการะออกไป เสพธรรมอนมอปการะทงหลาย เมอทาน เสพธรรมอนมอปการะเหลานนจงไมเสอมจากสมาบต. เปรยบเหมอนชาวนาผรกษานา ๒ คน เปนอทาหรณ ดงน. คนหนง มโรคผอมเหลอง ทนตอความหนาวเปนตนไมได คนหนงไมมโรคอดทนตอความหนาวเยนเปนตนได คนทมโรคไมลงจากกระทอมไปขางลาง เขาละทงการรกษานา ทงกลางวนทงกลางคน พวกนกแขกเตา นกพลาป และนกยงเปนตน พากนมาสนาของเขาในเวลากลางวน จกกนรวงขาวลาล ในเวลากลางคน พวกเนอและสกรเปนตน เขาไปสลานนาคยเขย ราวกะทอนตนทาไวเอง ครนคยเขยแลวกไป เขายอมไมไดแมสกวาขาวปลกอก เพราะเหตแหงความประมาทของตน สวนบคคลผไมมโรคไมละทงการรกษานาตลอดทงกลางวนและกลางคน เขายอมไดขาวประมาณ ๔ เกวยนบาง๘ เกวยนบาง จากทประมาณกรสหนง เพราะความไมประมาทของตน. ในพระโยค ๒ รปนน บณฑตพงเหนพระโยคผเจตนาภพพบคคล เหมอนคนขโรครกษานา พงเหนพระโยคผอนรกขนาภพพบคคล เหมอนคนไมมโรค. บณฑตพงทราบความเสอมจากสมาบตของเจตนาภพพบคคลผไมรธรรมมอปการะและไมมอปการะ แลวละธรรมอนมอปการะ เสพธรรมอนไมมอปการะอย เหมอนกบการไมไดเมลดพชทจะปลกอกของคนมโรค เพราะความประมาทของตน พงทราบความไมเสอมจากสมาบตของอนรกขนาภพพ-บคคลผรธรรมมอปการะและไมมอปการะ แลวละธรรมอนไมมอปการะ เสพอยซงธรรมมอปการะ เปรยบเหมอนกบการไดขาว ๔ เกวยน ๘ เกวยน จากทประมาณกรสหนง ของบคคลผไมมโรคเพราะความไมประมาทของตน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 203อนรกขนาภพพบคคลเทานน บณฑตพงทราบวา มความสามารถกวา กวา เจตนาภพพบคคลในการทาสมาบตใหมนคง ดวยประการฉะน. จบอรรถกถาอนรกขนาภพพบคคล

[๒๕] ปถชนบคคล บคคลผเปนปถชน เปนไฉน ? สญโญชน ๓ อนบคคลใดละไมได ทงไมปฏบตเพอละธรรมเหลานนบคคลนเรยกวา ปถชน.

อรรถกถาปถชนบคคล วนจฉย ในนเทศแหงปถชนบคคล. คาวา "ตณ สโชนาน"ไดแก ทฏฐสญโญชน ๑ สลพพตปรามาสสญโญชน ๑ และวจกจฉาสญโญชน๑ กสญโญชนเหลานนชอวา ทานละไดแลวในขณะแหงผลจต. พระองคยอมแสดงวา กปถชนนยอมไมมแมในขณะแหงผลจต. คาวา "เตสจ ธมมาน "ไดแก สญโญชนธรรมเหลานน. กปถชน ชอวาผปฏบตแลวเพอละสญโญชนเหลานน ในขณะแหงมรรคจต. แตปถชนนยอมไมมแมในขณะแหงมรรคจตถลพาลปถชนผโงหยาบนนแหละ ผสละกรรมฐานแลว บณฑตทราบวา พระ-ผมพระภาคเจาตรสไวในปถชนนเทศน ดวยเหตมประมาณเพยงเทาน. จบอรรถกถาปถชนบคคล

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 204 [๒๖] โคตรภบคคล บคคลผมโคตรภญาณ เปนไฉน ? ความยางลงสอรยธรรมในลาดบแหงธรรมเหลาใด บคคลผประกอบดวยธรรมเหลานน นเรยกวา โคตรภบคคล.

อรรถกถาโคตรภบคคล วนจฉย ในนเทศแหงโคตรภบคคล. ของบทวา "เยส ธมมาน "ไดแกกศลธรรมเกน ๕๐ ทเกดขนพรอมกบโคตรภญาณเหลาใด. บทวา"อรยธมมสส" ไดแก โลกตตรมรรค. สองบทวา "อวกกนต โหต"ไดแก ยอมกาวลง คอบงเกด ปรากฏ. สองบทวา "อย วจจต" ความวาบคคลน พระผมพระภาคเจาตรสเรยกวา โคตรภบคคล เพราะกาวลวงญาณของปถชน โคตรของปถชน มณฑลของปถชน และบญญตของปถชนทงปวงแลวจงกาวลงสญาณของพระอรยะ โคตรของพระอรยะ มณฑลของพระอรยะบญญตของพระอรยะได ดวยญาณอนมพระนพพานเปนอารมณ. จบอรรถกถาโคตรภบคคล

[๒๗] ภยปรตบคคล บคคลผงดเวนเพราะกลว เปนไฉน ? พระเสขะ ๗ จาพวก และบคคลปถชนผมศล ชอวา ภยปรตบคคลบคคลผงดเวนเพราะกลว พระอรหนต ชอวา อภยปรตบคคล บคคลมใชผงดเวนเพราะกลว.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 205 อรรถกถาภยปรตบคคล วนจฉยในนเทศแหงภยปรตบคคล. บคคลใดงดเวนความชวเพราะความกลว เพราะเหตนน บคคลนนจงชอวา ภยปรโต ผงดเวนความชวเพราะความกลว. อธบายวา กพระเสกขบคคล ๗ พวก กบ ปถชนทงหลายผมศล กลวแลวยอมงดเวนจากบาป คอ ไมกระทาบาป. บรรดาพระอรยะและปถชนทงหลาย ยอมกลวภย ๔ อยางคอ ๑. ทคคตภย ๒. วฏฏภย ๓. กเลสภย ๔. อปวาทภย ในภยเหลานน ภย คอ การไปสคตชว ชอวา ทคคตภย เพราะอรรถวา อนบคคลพงกลว. แมในภยทง ๓ ทเหลอกมนยนเหมอนกน. ในทานเหลานนปถชนกลวทคคตภยดวยคดวา ถาทานจกทาบาปไซร อบายทง ๔ จกเปนเชนกบงเหลอม กาลงหวกระหายอาปากคอยทาอย ทานเมอเสวยทกขอยในอบายเหลานนจกทาอยางไร ? จงไมทาบาป. กสงสารวฏมเบองตนและทสดอนรมไดนนแหละ ชอวา วฏฏภย. อกศลแมทงปวง ชอวา กเลสภย.การตเตยน ชอวา อปวาทภย. ปถชนกลวภยเหลานน ยอมไมกระทาบาป แตพระเสกขะ ๓ จาพวกคอพระโสดาบน พระสกทาคาม พระอนาคาม ทง ๓ นลวงพนจากทคคตภยไดแลว จงยงกลวภยทง ๓ ทเหลออย ยอมไมการทาบาป. พระเสกขะผตงอยในมรรค ชอวา ผงดเวนจากภย ดวยอานาจแหงการบรรล หรอเพราะความเปนผตดภยยงไมขาด.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 206 พระขณาสพ ชอวา อภยปรตบคคล ทานไมกลวภยแมสกอยางหนง ในภยทง ๔ เหลานน. จรงอย พระขณาสพ ทานตดภยไดขาดแลว เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา "อภยปรโต" ผงดเวนความชวมใชเพราะความกลวภย. ถามวา ทานกยอมไมกลวแมแต อปวาทภย ภยคอการตเตยนหรอ ? ตอบวา ไมกลว แตไมควรกลาววา ทานรกษาอปวาทภย ขอนบณฑตพงเหนเหมอนพระขณาสพเถระในบานโทณปปลวาป เปนตวอยาง. จบอรรถกถาภยปรตบคคล และ อภยปรตบคคล

[๒๘] อภพพาคมนบคคล บคคลผไมควรแกการบรรลมรรคผลเปนไฉน ? บคคลทประกอบดวย กมมาวรณ ประกอบดวยกเลสาวรณ ประกอบดวยวปากาวรณ ไมมศรทธา ไมมฉนทะ มปญญาทราม โงเขลา เปนผไมควรหยงลงสนยามอนถกตองในกศลธรรมทงหลาย บคคลเหลานเรยกวาอภพพาคมนบคคล บคคลผไมควรแกการบรรลมรรคผล. [๒๙] ภพพาคมนบคคล บคคลผควรแกการบรรลมรรคผลเปนไฉน ? บคคลทไมประกอบดวยกมมาวรณ ไมประกอบดวยกเลสาวรณ ไมประกอบดวยวปากาวรณ มศรทธา มฉนทะ มปญญา ไมโงเขลา เปนผควรเพอหยงลงสนยามอนถกตองในกศลธรรมทงหลาย บคคลเหลานเรยกวาภพพาคมนบคคล บคคลผควรแกการบรรลมรรคผล.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 207 อรรถกถาอภพพคมนบคคล และ ภพพาคมนบคคล วนจฉยในนเทศแหง อภพพาคมนบคคล. ผใดไมควรเพอจะบรรลสมมตตนยาม เหตนน ผนนจงชอวา อภพพาคมนบคคล. บทวา"กมมาวรเณน" แปลวา ดวยกรรมอนเปนเครองกน ไดแก อนนตรยกรรม๕ อยาง. บทวา "กเลสาวรเณน" แปลวา ดวยกเลสเปนเครองกน ไดแกนยตมจฉาทฏฐ. บทวา "วปากาวรเณน" แปลวา ดวยวบากเปนเครองกนไดแกปฏสนธดวยอเหตกะและทวเหตกจต. บทวา "อสทธา" แปลวา ผไมมศรทธา ไดแก เปนผเวนจากความเชอในพระพทธ พระธรรม พระสงฆ. บทวา"อจฉนทกา" แปลวา ผไมมฉนทะ ไดแก ผเวนจากความพอใจ ในกตต-กมยตากศล. เวนชาวชมพทวปเสยแลว บคคลเหลานน พงทราบวาผอยในทวปทง ๓ นอกจากน ในบรรดาบคคลเหลานน มนษยทงหลายชอวา เขาถงความเปนผไมมฉนทะ. บทวา "ทปปา" แปลวา มปญญาทราม ไดแกเวนจากภวงคปญญา. บทวา "อภพพา" แปลวา ผไมควร ไดแก ไมไดอปนสยแหงมรรคและผล. บทวา "นยาม " ไดแก มรรคนยาม. บทวา"โอกกมต " ความวา ไมควรเพอจะกาวลวง คอกาวลงไปสนยาม กลาวคอสมมตตะในธรรมทงหลายทเปนกศลเพอจะตงมนในมรรคผลนนได. นเทศแหง ภพพาคมนบคคล บณฑตพงทราบโดยปฏปกษนยจากคา ทกลาวแลว. พระผมพระภาคเจาตรสไวในทกะน อยางนวา บคคลใด กระทาปญจานนตรยกรรม ๑ เปนผนยตมจฉาทฏฐ ๑ผถอปฏสนธมาดวยอเหตกะและทวเหตกจต ๑ ผไมเชอพระรตนตรยมพระพทธ-เจาเปนตน ๑ ความพอใจเพอจะทากศลของผใดไมม ๑ ผมภวงคปญญาไม

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 208บรบรณ ๑ อปนสยมรรคผลของผใดไมม ๑ บคคลเหลานน แมทงหมดเปน ผมภพพวปรตไมพงกาวลงสสมมตตนยามธรรม คอ มรรคผลและนพพาน" ดงน. จบอรรถกถาอภพพาคมนบคคล และภพพคมนบคคล

[๓๐] นยตบคคล บคคลผเทยงแลว เปนไฉน ? บคคลผทาอนนตรยกรรม ๕ จาพวก บคคลผเปนนยคมจฉาทฏฐและพระอรยบคคล ๘ จาพวกชอวา นยตะ ผเทยงแลว. บคคลนอกนนชอวาอนยตะ คอ ผไมเทยง.

อรรถกถานยตบคคล และอนยตบคคล วนจฉยในนเทศแหงนยตานยตบคคล. บทวา "อนนตรกา" ไดแก ผพรงพรอมดวยอนนตรยกรรม. บทวา "มจฉาทฏฐกา" ไดแก ผพรงพรอมดวยนยตมจฉาทฏฐ. กบคคลเหลานน แมทงหมดชอวา นยตะ (เทยง)เพราะเปนผเทยงเพอประโยชนแกนรก. สวนพระอรยบคคล ๘ จาพวก ชอวาเทยง เพราะเปนผเทยง เพอประโยชนแกมรรคและผลในเบองบน โดยความเปนผเจรญปญญาโดยชอบ และเพอประโยชนแก อนปาทาปรนพพาน.สวนบคคลทเหลอมคตไมเทยง เปรยบเหมอนทอนไมทบคคลขวางไปในอากาศเมอจะตกลงบนแผนดน ใคร ๆ กไมทราบวา ทางปลายหรอกลางหรอโคนจะตกลงกอนฉนใด บคคลเหลานนกเหมอนกน บณฑตพงทราบวาชอวา ผไมเทยงเพราะการกาหนดแนนอนไมไดวา ผนจะเกดในคตชอโนน ฉนนน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 209 กตามทชนชาวอตตรกรทวปมคตเทยงตามทพระองคตรสไวนน หาใช ตรสดวยอานาจนยตธรรมไม แทจรง มจฉตตธรรมและสมมตตธรรมเทานนชอวา นยตะ. กบคคลน พระผมพระภาคเจาตรสเรยกวา "ปคคลนยโม"ดวยอานาจแหงมจฉตตะ และสมมตตธรรมเหลานน ดวยประการฉะน. จบอรรถกถานยตบคคล และ อนยตบคคล

[๓๑] ปฏปนนกบคคล บคคลผปฏบต เปนไฉน ? บคคลผพรอมเพรยงดวยมรรค ๔ ชอวา ผปฏบต บคคลผพรอมเพรยงดวยผล ๔ ชอวา ผตงอยแลวในผล.

อรรถกถาปฏปนนกบคคล วนจฉยในนเทศแหงปฏปนนกบคคล. บทวา "มคคสมงคโน"แปลวา ผพรอมเพรยงดวยมรรค ไดแกบคคลผตงอยในมรรค กบคคลผตงอยในมรรคเหลานนชอวา ปฏปนนกบคคล เพราะเปนผปฏบตเพอตองการผล. บทวา "ผลสมงคโน" ไดแก ผพรอมเพรยงดวยผล เพราะเปนผพรอมเพรยงในการไดผล. อนทจรง นบตงแตการไดผลไปแลว ทานเหลานนแมยงไมเขาผลสมาบต กชอวา ตงอยในผลนนเทยว. จบอรรถกถาปฏปนนกบคคล

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 210 [๓๒] สมสสบคคล บคคลผชอวาสมสสเปนไฉน ? การสนไปแหงอาสวะ และการสนไปแหงชวตของบคคลใด มไมกอนไมหลงกน บคคลนเรยก วา สมสส.

อรรถกถาสมสสบคคล วนจฉยในนเทศแหงสมสสบคคล. สองบทวา "อปพพ อจรม "ไดแก ไมกอนไมหลง อธบายวา พรอมกนนนเอง. บทวา "ปรยาทาน "ไดแก ความสนไปรอบ. บทวา "อย " ความวา บคคลนพระผมพระภาคเจาตรสเรยกชอวาสมสส. กสมสสบคคลนม ๓ พวก คอ ๑. อรยาปถสมสส ๒. โรคสมสส ๓. ชวตสมสส. บรรดาบคคลเหลานน บคคลใดกาลงจงกรมอย เรมตงวปสสนาแลวบรรลพระอรหต ยงจงกรมอยนนแหละ ยอมปรนพพานเหมอนพระปทมเถระ.บคคลใดกาลงยนอย เรมตงวปสสนาแลว บรรลพระอรหตกาลงยนอยนนแหละยอมปรนพพานเหมอนพระตสสเถระผอยในวหารโกฏบรรพต. บคคลใดกาลงนงอย เรมตงวปสสนาแลวบรรลพระอรหตกาลงนงนนแหละ ยอมปรนพ-พาน. บคคลใด กาลงนอนอย เรมตงวปสสนาแลว บรรลพระอรหตกาลงนอนนนแหละ ยอมปรนพพาน. บคคลทงหมดดงกลาวมาน ชอวา อรยาปถ-สมสสบคคล.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 211 อนง บคคลใด เกดโรคอยางหนงแลว เรมตงวปสสนาภายในโรค นนแหละ แลวบรรลพระอรหตแลวปรนพพานดวยโรคนนนนแหละ ทานผนชอวา โรคสมสสบคคล. ถามวา บคคลผชอวา ชวตสมสส เปนไฉน ? ตอบวา คาวา "สสะ" ม ๑๓ อยาง คอ ๑. ตณหา ชอวา ปลโพธสสะ ๒. มานะ ชอวา พนธนสสะ ๓. ทฏฐ ชอวา ปรามาสสสะ ๔. อทธจจะ ชอวา วกเขปสสะ ๕. อวชชา ชอวา กเลสสสะ ๖. ศรทธา ชอวา อธโมกขสสะ ๗. วรยะ ชอวา ปคคหสสะ ๘. สต ชอวา อปฏฐานสสะ ๙. สมาธ ชอวา อวกเขปสสะ ๑๐. ปญญา ชอวา ทสสนสสะ ๑๑. ชวตนทรย ชอวา ปวตตสสะ ๑๒. วโมกข ชอวา โคจรสสะ ๑๓. นโรธ ชอวา สงขารสสะ. บรรดาสสะเหลานน อรหตมรรค ยอมครอบงาอวชชา คอ กเลสสสะจตจตยอมครอบงาชวตนทรย คอ ปวตตสสะ จตทครอบงาอวชชายอมไมอาจเพอจะครอบงาชวตนทรยได จตจตทครอบงาชวตนทรยกไมอาจเพอจะ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 212ครอบงาจตทมอวชชาได จตทครอบงาอวชชากเปนอยางหนง จตทครอบงา ชวตนทรยกเปนอยางหนง. สสะทงสองอยางนของบคคลใด ถงความสนไปพรอม ๆ กน บคคลนนจงชอวา ชวตสมสส. ถามวา สสะทง ๒ อยางน มพรอม ๆ กนไดอยางไร ? ตอบวา เพราะมพรอม ๆ กนไดดวยวาระ. อธบายวา การออกจากมรรคยอมมในวาระใด วาระนนชอวามพรอม ๆ กน คอวา บคคลใดตงอยในปจจเวกขณญาณ ๑๙ อยาง คอ ปจจเวกขณะในโสดาปตตมรรค ๕ อยางในสกทามมรรค ๕ อยาง ในอนาคามมรรค ๕ อยาง ในอรหตตมรรค ๔อยาง แลวหยงลงสภวงค จงปรนพพาน ความสนไปแหงสสะทงสองอยางน จงชอวาพรอม ๆ กน เพราะความพรอม ๆ กนดวยวาระเหลานน เพราะฉะนนบคคลน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา ชวตสมสส. กบคคลนเทานน พระผมพระภาคเจาทรงประสงคเอาในสมสสนเทศน. จบอรรถกถาสมสสบคคล

[๓๓] ฐตกปปบคคล บคคลผชอวา ฐตกปป เปนไฉน ? บคคลน พงเปนผปฏบตเพอทาใหแจงซงโสดาปตตผล และเวลาทกปไหมจะพงม กปกไมพงไหมตราบเทาทบคคลนยงไมทาใหแจงซงโสดา-ปตตผล บคคลนเรยกวา ฐตกปป. บคคลผพรอมเพรยงดวยมรรคแมทงหมดชอวา ตกปป ผมกปตงอยแลว.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 213 อรรถกถาฐตกปปบคคล วนจฉยในนเทศแหง ฐตกปปบคคล. ๑กปตงอย เพราะฉะนนจงชอวา ตกปโป. กปตงอยของบคคลนนมอย เพราะเหตนน บคคลนนจงชอวา ตกปโป แปลวา ผมกปอนตงอย. อธบายวา เปนผสามารถ เพอจะใหกปดารงอยได. คาวา ฑยหนเวลา อสสาต ฌายนกาโล ภเวยย เวลาเปนท.ไหมของกปนนมอย เพราะฉะนน กปนน จงชอวา ฌายนกาโล แปลวา มกาลเปนทไหม. คาวา "เนว ตาว" ความวา บคคลผถงพรอมดวยมรรคน(มคคสมงคปคคโล) ยงไมทาใหแจงซงพระโสดาปตตผลเพยงใด กปกยงไมถกไฟไหมเพยงนน แมกปกาลงไหมอย ทานผถงพรอมดวยมรรคนนไมไหมเลย พงดารงอยได. จรงอยขนชอวากปวนาศเปนวกาลใหญ เปนมหาปโยคะ เปนมหาโลกวนาศ ดวยสามารถแหงการไหมตลอดแสนโกฏจกรวาล.พระผมพระภาคเจาตรสวา มหาวนาศน พงปรากฏอยอยางนทเดยว แตเมอพระศาสนายงทรงอย ชอวา กปวนาศกยงไมม ทงศาสนากยอมไมมในเวลาทกปพนาศ.แตชอวากปวนาศ ยอมมในเวลาอนถงทสดแลว. แมเมอความเปนอยางนน

๑. มหากปหนง มอายเทากบ ๒๕๖ อนตรกปอสงขยกปหนง เทากบ ๑ ใน ๔ ของมหากป. ทานแบงมหากปออกเปน ๔ ภาค คอก. สงวฏฏอสงขยกป ไดแก โลกทกาลงถกทาลาย ข. สงวฏฏฐายอสงชยกป ไดแก โลกทถกทาลายเสรจแลว ค. ววฏฏอสงขยกป ไดแก โลกทกาลงกอสราง ฆ. วรฏฎฐายอสงขยกป ไดแก โลกทสรางเสรจแลวอนตรกป ไดแก ระยะเวลาททานประมาณไวดงน คอ เมอมนษยมอายอยถง ๑ อสงขยปแลวกลดลงนา คอ รอยปลดหนงป จนถง ๑๐ ป และกลบทบทวเพมขนไปทกชวระยะชวต จนถง๑ อสงขยปอก จงนบเปนอนตรกปหนง ๖๔ อนตรกปจงเปนอสงขยกปหนง. อนง ขยอายของมนษยทลดลงและเพมขนระยะนน เรยกวา อายกป.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 214พระศาสดาทรงนาเหตนมาเพอจะแสดงความไมมอนตราย. แมเหตนจะพงม แตอนตรายทงหลายแหงผลจตของมรรคบคคล อนอะไร ๆ กไมอาจจะกระทาไดดงน. ถามวา กบคคลนแมใหกปตงอยได พงตงอยตลอดกาลมประมาณเทาไร. ตอบวา การออกจากมรรคยอมมในวาระใด ทานกพงตงอยตลอดกาลมประมาณเทานน. คาวา "อถ ภวงค อาวชเชนต มโนทวาราวชชน อปปชชตตโต ตณ อนโลมาน เอก โคตรภจตต เอก มคคจตต เทว ผล-จตตาน ปจ ปจจเวกขณญาณาน" อธบายวา เมอภวงคจตดบแลวมโนทวาราวชชนจตกพจารณา ตอจากนน อนโลมญาณกเกดขน ๓ ขณะโคตรภจตเกดขน ๑ ขณะ มรรคจตเกดขน ๑ ขณะ ผลจตเกดขน ๒ ขณะปจจเวกขณญาณเกดขน ๕ ครง บคคลน พงตงอยตลอดกาลมประมาณเทาน. อนง เพอจะแสดงเนอความนดวยขออปมาทมในภายนอก พระ-อาจารยทงหลาย ทานแสดงเรองนไว อยางนวา กถาบคคลพงเอาเชอก ๓ เกลยว ผกแทงศลาหนาทบเปนอนเดยวกนมประมาณโยชนหนง หอยไวบนศรษะของบคคลผถงพรอมดวยโสดาปตต-มรรค เมอเชอกเกลยวหนงขาดแลว แทงศลากยงหอยอยดวยเชอก ๒ เกลยวเมอเกลยวทสองขาดแลว กยงหอยอยดวยเชอกเพยงเกลยวเดยว ครนเชอกเกลยวเดยวนนขาแลว แทงศลานนกลอยอยบนอากาศเหมอนความหลอกลวงของกอนเมฆลอยอย ศลานนหาไดทาอนตรายแกบคคลผมมคคานนตระ คอ ผไมมอะไรคนระหวางมรรคกบผลนนไม. การแสดงนเปนการแสดงเพยงเลกนอยการแสดงครงกอนนนแหละเปนการแสดงใหญ. กบคคลผตงอยในโสดาปตต-

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 215มรรคเทานน ชอวา ตงอยตลอดกปอยางเดยวกหาไม แมผถงพรองดวยมรรค นอกจากนกตงอยตลอดกปเหมอนกน. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจา จงทรงชกเอาบคคลทพระองคทรงถอเอาและไมทรงถอเอาหนหลง แลวยกขนสแบบแผนน พรอมกบปฏฐวฏฏกบคคลทงหลาย. บคคลผถงพรอมดวยมรรคแมทงหมด ชอวา ตกปป ผตงอยตลอดกป ดงน. จบอรรถกถาฐตกปปบคคล

[๓๔] อรยบคคล บคคลผเปนอรยะ เปนไฉน ? พระอรยบคคล ๘ เปนอรยะ. บคคลนอกนน ไมใชอรยะ.

อรรถกถาอรยบคคล วนจฉย ในนเทศแหงพระอรยบคคล. ชอวา อรยะ เพราะเปนผไกลจากกเลสทงหลาย. ชอวา อรยะ เพราะประเสรฐกวาโลกพรอมทงเทว-โลก. บคคลผมความบรสทธเปนอรรถ ชอวา อรรถแหงอรยะ เพราะฉะนน แมเพราะอรรถวา เปนผบรสทธจงชอวา อรยะ. เหลาชนทงหลายทเหลอไมชอวา อรยะ เพราะความเปนผไมบรสทธ. จบอรรถกถาอรยบคคล

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 216 [๓๕] เสขบคคล บคคลผเปนเสขะ เปนไฉน ? บคคลผพรอมเพรยงดวยมรรค ๔ บคคลผพรอมเพรยงดวยผล ๓ เปนเสขะ. พระอรหนตเปน อเสขะ. บคคลนอกนนเปน เนวเสขานาเสขาคอ เปนเสขะกมใชเปนอเสขะกมใช.

อรรถกถาเสขกบคคล และ อเสกขบคคล วนจฉยในนเทศแหงพระเสกขบคคล. บคคลเหลาใดถงพรอมดวยอรยมรรคในขณะแหงมรรคจตดวย ถงพรอมดวยอรยผลในขณะแหงผลจตดวยชนเหลานนยงศกษาสกขาทง ๓ ม อธศลสกขาเปนตน เพราะเหตนน ชนเหลานนจงชอวา เสกขา แปลวา ผยงศกษาอย. สวนพระอรหนต ทานศกษาสกขาทง ๓ ในขณะแหงอรหตผล กจคอการศกษายอมไมมแกทานอก เพราะฉะนน พระอรหนตจงชอวา อเสกขา แปลวา ผไมตองศกษา. พระอรย-บคคล ๗ จาพวก ทานกาลงศกษาอยดวยอาการอยางน เพราะเหตนน ทานจงชอวา เสกขา. พระขณาสพทงหลาย ชอวา สกขตาเสกขา แปลวาอเสกขบคคลทศกษาเสรจแลวจากบคคลอน เปนเพราะความทศลเปนตนทานศกษาแลวในสานกแหงบคคลอน พระพทธเจา และพระปจเจกพทธเจาทงหลายชอวา อสกขตาเสกขา แปลวา อเสกขบคคล ทไมศกษาจากสานกบคคลอนเพราะความททานเปนสยมภ คอ เปนผตรสรเอง. บคคลทงหลายทเหลอ กาลงศกษากไมใช ศกษาแลวกไมใช เพราะฉะนน จงชอวา เนวเสกขานาเสกขา. จบอรรถกถาเสกขบคคล และ อเสกขบคคล

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 217 [๓๖] เตวชชบคคล บคคลผมวชชา ๓ เปนไฉน ? บคคลผประกอบดวยวชชา ๓ ชอวา ผมวชชา ๓. [๓๗] ฉฬภญญบคคล บคคลผมอภญญา ๖ เปนไฉน ? บคคลผประกอบดวยอภญญา ๖ ชอวา ผมอภญญา ๖.

อรรถกเตวชชบคคลและฉฬภญญบคคล วนจฉยในนเทศแหง เตวชชบคคล. บคคล ผยงบพเพนวาสและทพยจกขญาณใหเกดขนแลวบรรลพระอรหตในภายหลงกด ผบรรลพระอรหตกอน แลวยงบพเพนวาสและทพยจกขญาณใหเกดขนกด ชอวาผมวชชา ๓ ทงสน (เตวชโช). กขอกาหนดในการบรรลเปนธระในทนวา "กถอยคาทกลาวไวในพระสตรเปนการแสดงโดยออม ถอยคาทกลาวในพระอภธรรมเปนการแสดงโดยตรง " เพราะฉะนน บคคลผยงวชชา ๒ ใหเกดขนกอนแลวบรรลพระอรหตในภายหลงนนแหละ พระองคทรงพระประสงคเอาใน เตวชชนทเทสน. แมในบคคลผมอภญญา ๖ กนยนเหมอนกน. จบอรรถกถาเตวชชบคคลและฉฬภญญบคคล

[๓๘] สมมาสมพทธบคคล บคคลผเปนพระสมมาสมพทธะเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยอมตรสรซงสจจะทงหลายดวยตนเองในธรรมทงหลายทตนไมไดสดบมาแลวในกาลกอน บรรลความเปนพระสพพญในธรรมนน และถงความเปนผชานาญในธรรมเปนกาลงทงหลาย บคคลนเรยกวา พระสมมาสมพทธะ.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 218 อรรถกถาสมมาสมพทธบคคล วนจฉยในนเทศแหง สมมาสมพทธบคคล. คาวา "ปพเพอนนสสเตส" ไดแก ในธรรมอนไมเคยสดบมากอนในสานกแหงบคคลอนในกาลกอนแตการตรสรสจธรรมในปจฉมภพ. กในภพกอน ๆ แตภพนนพระสพพญญโพธสตว ทรงผนวชในพระพทธศาสนา เรยนพระไตรปฎกทง๓ แลวยกขนสคตปจจาคตวตรคอ วตรทนากรรมฐานไปและนากลบมา เรมตงกรรมฐานจนจดอนโลมและโคตรภญาณ. เพราะฉะนน คาวา "สมมาสม-พทโธ" น ทานกลาวหมายเอาความเปนผไมมใคร ๆ เปนอาจารยในปจฉมภพคอภพสดทายเทานน. จรงอยางนน พระตถาคตเจา ทรงตรสรสจธรรมทง ๔ ดวยพระองคเอง ดวยญาณอนประจกษแกพระองควา "อท ทกข ฯลฯ อท ทกข-นโรธคามนปฏปทา" ดงน ในสงขตธรรมทงหลาย ทไมไดสดบมาในสานกแหงบคคลอน เพราะความทพระองคเปนผมบารมเตมบรบรณแลว. คาวา"ตตถ" ไดแก อรหตมรรค กลาวคอปญญาเปนเครองตรสรสจธรรมทง ๔นน. คาวา "พเลส วสภาว " ไดแก ยอมถงความเปนผชานาญในการประพฤตพระสพพญตญาณ และทศพลญาณทงหลาย. กกจอน ชอวาควรกระทายอมไมมแกพระพทธเจาทงหลาย จาเดมแตการบรรลพระสพพญตญาณและพระทศพลญาณ. เหมอนอยางวา. อสรยยศทงหมดใคร ๆ ไมควรกลาววาชอวา อสรยยศน ไมมาถงแกขตตยกมารผอภโตสชาต จาเดมแตการไดอภเษกอสรยยศน ยอมเปนธรรมชาตมาแลวทงสน ฉนใด ชอวา คณนอนใคร ๆไมควรกลาววา ไมมาถงแลวแกพระพทธเจาทงหลาย, พระพทธเจาทงหลายไมแทงตลอดแลว, และไมประจกษแกพระพทธเจาทงหลาย จาเดมแตการบรรล

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 219อรหตมรรค คณคอพระสพพญตญาณแมทงปวง ชอวามาแลว พระพทธเจา ไดแทงตลอดแลว กระทาใหประจกษแลว ฉนนน เหมอนกน. คาวา "อย วจจต" ความวา บคคลนไดแก บคคลผมสพพญคณ อนแทงตลอดแลวดวยอรยมรรค โดยอานภาพแหงความสาเรจแลว ดวยบารมอนบรบรณดวยประการฉะน ทานจงเรยกวา "สมมาสมพทโธ". จบอรรถกถาสมมาสมพทธบคคล

[๓๙] ปจเจกสมพทธบคคล บคคลผเปนพระปจเจกสมพทธะเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยอมตรสรซงสจจะทงหลายดวยตนเอง ในธรรมทงหลายทตนไมไดสดบมาแลวในกาลกอน แตมไดบรรลความเปนพระสพพญในธรรมนน ทงไมถงความเปนผชานาญในธรรมอนเปนกาลงทงหลาย บคคลนเรยกวา พระปจเจกสมพทธะ. อรรถกถาปจเจกสมพทธบคคล

วนจฉย ในนเทศแหง ปจเจกสมพทธบคคล. บณฑต พงทราบเนอความแหงบทวา "ปพเพ อนนสสเตส" โดยนยทกลาวไวในกาลกอนนนแหละ. แทจรงพระปจเจกพทธเจา ในปจฉมภพ กไมมใคร ๆ เปนอาจารยทานแทงตลอดสจธรรมทง ๔ ดวยอตตกกงสกญาณ คอ ญาณทรเฉพาะตนเองนนแหละ แตหาไดบรรลพระสพพญตญาณ และ ทศพลญาณไม. จบอรรถกถาปจเจกสมพทธบคคล

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 220 [๔๐] อภโตภาควมตตบคคล บคคลชอวา อภโตภาควมต เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ถกตองวโมกข ๘ ดวยกาย แลวสาเรจอรยาบถอย ทงอาสวะของผนนกสนไปแลว เพราะเหนดวยปญญา บคคลนเรยกวาอภโตภาควมต.

อรรถกถาอภโตภาควมตตบคคล วนจฉยในนเทศแหง อภโตถาควมตตบคคล. คาวา "อฏวโมกเข กาเยน วหรต" ความวา ไดสมาบต ๘ ดวยสหชาตนามกายแลวอย.คาวา "ปาย จสส ทสวา" ความวา อาสวะทง ๔ สนแลว เพราะเหนความเปนไปแหงสงขารดวยวปสสนาปญญา เหนสจธรรมทง ๔ ดวยมรรคปญญา. คาวา "อย วจจต" ความวา บคคลน คอ ผเหนปานน ทานเรยกวา อภโตภาควมตตบคคล. กบคคลน พนวเศษแลว จากสวนทง ๒ สน๒ ครง เพราะฉะนนจงเรยกวา อภโตภาควมต แปลวา ผพนวเศษแลวจากสวนทง ๒ สน ๒ ครง. ขอน เถรวาทกลาวไวเปนอทาหรณ ดงตอไปน พระจลนาคเถระ ผทรงพระไตรปฎก กลาวไวกอนวา บคคลใดพนแลวดวยวกขมภนวโมกขสมาบต และพนแลวดวยสมจเฉทวโมกขมรรคเพราะฉะนนจงเรยกวา อภโตกาควมตตบคคล. พระมหาธรรมรกขตตเถระ ผทรงพระไตรปฎกกลาวไววา บคคลผน อาศยนาม แลวกลาววา "พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอน อปสวะเปลวไฟ ถกกาลงลมพดแลว ยอมดบไป ไมเขาถงการนบได ฉนใด มน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 221ผหลดพนวเศษแลวจากนามกายยอมดบไป คอ ยอมอปาทาปรนพพาน ยอม ไมเขาถงซงการนบวา เปนคนเปนสตวได ฉนนน" ครนนาพระสตร เรองอปสวมาณวปญหาท ๖ ในโสฬสปญหา มาแลว จงกลาววา ชอวา อภโตภาค-วมตตบคคล เพราะหลดพนวเศษแลวจานามกายและรปกาย. สวนพระจฬภยเถระ ผทรงพระไตรปฎก กลาวไววา บคคลผพนวเศษแลวดวยวกขมภนวโมกขสมาบตสนวาระหนง พนเศษแลวดวยสมจเฉทวโมกขมรรคสนวาระหนง จงเรยกวา อภโตภาควมตตบคคล.กพระเถระทง ๓ รปน เปนบณฑต ทานตงวาทะไวใหเปนแบบดวยการใครครวญวา "เหตในวาทะทง ๓ ยอมเหนได" กเมอกลาวโดยสงเขป บคคลใดพนวเศษแลวจากรปกาย ดวยอรปสมาบต พนวเศษแลวจากนามกาย ดวยมรรค เพราะเหตนน บคคลนน จงชอวา อภโตภาควมตตบคคล เพราะหลดพนวเศษแลวจากสวนทงสอง. บคคลทชอวา อภโตภาควมต นนม ๕จาพวก คอ บคคลผใดอรปสมาบต ๔ ออกจากรปสมาบตแลวพจารณาสงขารทงหลายแลวจงบรรลพระอรหต เปน ๔ จาพวก และพระอนาคามผออกจากนโรธสมาบตแลวบรรลพระอรหต ๑. บรรดาพระอรยะทง ๕ นน ๔ พวกแรก ทานไมเขานโรธ อนมสมาบตเปนประธาน เพราะฉะนนจงชอวาอภโตภาควมตโดยปรยาย ทานพระอนาคามผไดสมาบตนนแลว เมอออกจากสมาบตกเจรญวปสสนา บรรลพระอรหต เพราะฉะนน จงชอวา อภโต-ภาควมตตเสฏฐบคคล โดยนปปรยาย. ถามวา อรปาวจรฌานกด รปาวจรจตตถฌานกด มองค ๒ คออเบกขาและเอกคคตา เพราะเหตนน บคคลกระทารปาวจรจตตถฌาน ซงมองค ๒ นนใหเปนปทฏฐานแลวบรรลพระอรหต กพงเปนผชอวา อภโต-ภาควมต มใชหรอ ?

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 222 ตอบวา ไมพงเปนเชนนน. ถามวา เพราะเหตไร ? ตอบวา เพราะความทผนนยงไมพนแลวจากรปกาย. ดวยวา รปาว-จรจตตถฌานนน พนจากกเลสกายเทานน หาไดพนจากรปกายไม ฉะนน. ผออกจากสมาบตนนแลวบรรลพระอรหต จงไมชอวา อภโตภาควมต สวนอรปาวจรฌานพนแลวจากนามกายดวย จากรปกายดวย ฉะนน ผกระทาอรปาวจรฌานนนใหเปนบาทแลวบรรลพระอรหต พงทราบวา ชอวา อภโต-ภาควมตตบคคล ดงน. จบอรรถถาอภโตภาควมตตบคคล

[๔๑] ปญญาวมตตบคคล บคคลชอวาปญญาวมตเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน มไดถกตองวโมกข ๘ ดวยกาย สาเรจอรยาบถอย แตอาสวะของผนนสนไปแลว เพราะเหนดวยปญญา บคคลนเรยกวาปญญาวมต.

อรรถกถาปญญาวมตตบคคล วนจฉยในนเทศแหง ปญญาวมตตบคคล. ผใดหลดพนวเศษแลวดวยปญญา ฉะนน จงชอวา ปญญาวมตตบคคล. ปญญาวมตตบคคลนนม ๕ จาพวก คอ พระอรหตสกขวปสสก ๑ บคคลผออกจากฌานทง ๔ แลวบรรลพระอรหต อก ๔ จาพวก. กบรรดาพระอรหนตเหลานน แมองคหนงทไดวโมกข ๘ หามไม. ดวยเหตนนนนแหละ ทานจงกลาวคาเปนตนวา "น

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 223เทว โข อฏวโมกเข" ดงน แตบรรดาอรปาวจรฌานทงหลาย เมอมอย สกหนงฌาน กชอวา อภโตภาควมตตบคคล ไดเหมอนกน. จบอรรถกถาปญญาวมตตบคคล

[๔๒] กายสกขบคคล บคคลชอวา กายสกข เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ถกตองวโมกข ๘ ดวยกาย แลวสาเรจอรยาบถอย ทงอาสวะบางอยางของผนน กสนไปแลวเพราะเหนดวยปญญา บคคลน เรยกวา กายสกข.

อรรถกถากายสกขบคคล วนจฉยในนเทศแหง กายสกขบคคล. คาวา "เอกจเจ อาสวา"ไดแก อาสวะบางอยาง ทประหานดวยมรรค ๓ เบองตา. คาวา "อยวจต" ไดแก บคคลน คอ ผเหนปานน ทานเรยกวากายสกข. กบคคลนนชอวา กายสกข กเพราะกระทาใหแจงซงวโมกขอนคนถกตองแลว. บคคลใดถกตองผลอนเกดจากฌานกอนแลว กระทานโรธคอนพพานใหแจงในภายหลงบคคลแมนกชอวา กายสกข. กายสกขบคคลนม ๖ จาพวก นบตงแต พระ-โสดาปตตผล จนถงพระอรหตมรรค ดงน. จบอรรถกถากายสกขบคคล

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 224 [๔๓] ทฏฐปตตบคคล บคคลชอวา ทฏฐปตตะ เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยอมรชดตามความเปนจรงวา นทกข ยอมรชดตามความเปนจรงวา นเหตใหเกดทกข ยอมรชดตามความเปนจรงวา นความดบทกข ยอมรชดตามความเปนจรงวา นขอปฏบตใหถงความดบทกขอนง ธรรมทงหลายทพระตถาคตประกาศแลว ผนนเหนชดแลว ดาเนนไปด แลวดวยปญญา อนง อาสวะบางอยางของผนน กสนไปแลว เพราะเหนดวยปญญา บคคลนเรยกวา ทฏฐปตตะ.

อรรถกถาทฏฐปตตบคคล วนจฉยในนเทศแหง ทฏฐปตตบคคล. คาวา "อท ทกข " ไดแก ทกขมประมาณเทาน ไมเกนจากนไป. แมในเหตใหเกดทกขเปนตน กนยนเหมอนกน. คาวา "ยถาภต ปชานาต" ความวา เวนตณหาเสยแลวยอมรทกข คอ อปาทานขนธ ๕ โดยกจตามความเปนจรงวา เปนทกขสจจะ.กตณหายอมยงทกขใหตงขน ใหเกด ใหบงเกด คอ ใหเปนไปทว ทกขน ยอมเกดจากตณหานน เพราะเหตนน ยอมรชดซงตณหานน ตามความเปนจรงวา "อย ทกขสมทโย" แปลวา นเปนแดนเกดขนแหงทกข. กเพราะเหตท ทกขนดวย สมทยนดวย ถงพระนพพานแลว ยอมดบไป ยอมสงบระงบ คอยอมถงความไมตองเปนไป เพราะฉะนน ยอมรแจงซงพระนพพานนนตามความเปนจรงวา "อย ทกขนโรโธ" แปลวา นเปนทดบไปแหงทกข. อนง มรรคใดประกอบดวยองค ๘ เกดขน ทกขน ยอมถงซงความดบไปดวยมรรคนน เพราะฉะนน ยอมรทวซงมรรคนน ตามความเปนจรงวา "อย ทกขนโรธ-คามนปฏปทา" แปลวา นเปนขอปฏบตใหถงความดบทกข.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 225 บดนเพอจะแสดงอรยสจจะทง ๔ ในขณะเดยวกน พระองคจงตรส คาเปนตนวา "ตถาคตปปเวทตา" แปลวา ธรรมอนพระตถาคตแทงตลอดแลว . บรรดาบทเหลานน บทวา "ตถาคตปปเวทตา" ความวา สจธรรมทง ๔ ทพระตถาคตประทบ ณ มหาโพธมณฑลทรงแทงตลอดแลว คอทรงทราบแลว ไดแกกระทาใหปรากฏแลว. บทวา "ธมมา" ไดแก ธรรมคอ อรยสจทง ๔. คาวา "โว ทฏา โหนต" ไดแก ธรรมอนคนเหนดแลว. คาวา "โว จรตา" ไดแก ประพฤตดแลว. ในธรรมเหลานนอธบายวาไดแก ปญญาทตนประพฤตดแลว . คาวา "อย วจจต" ไดแก บคคลนคอ ผเหนปานน ทานเรยกวา ทฏฐปตโต. กบคคลน บรรลธรรมทตนเหนแลว เพราะฉะนน จงชอวา ทฎฐปตโต. ญาณ คอ ปญญาวา "ทกขา สง-ขารา สโข นโรโธ" แปลวา สงขารทงหลายเปนทกข นโรธเปนสข อนบคคลนนเหนแลว ทราบแลว กระทาใหแจงแลว ถกตองแลวดวยปญญาเพราะเหตนน ผนนจงชอวา ทฏ ปตโต. ทฏฐปตตบคคลน กม ๖ จาพวกเหมอนพระอรยบคคลผชอวา กายสกข. จบอรรถกถาทฏฐปตตบคคล

[๔๔] สทธาวมตตบคคล บคคลชอวา ททธาวมต เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยอมรชดตามความเปนจรงวา นทกข ยอมรชดตามความเปนจรงวา นเหตใหทกขเกด ยอมรชดตามความเปนจรงวา นความดบทกข ยอมรชดตามความเปนจรงวา นขอปฏบตใหถงความดบทกข

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 226อนง ธรรมทงหลายทพระตถาคตประกาศแลว ผนนเหนชดแลว ดาเนนไป ดแลว ดวยปญญา อนง อาสวะบางอยางของผนนกสนไปแลว เพราะเหนดวยปญญา แตมใชเหมอนบคคลผเปนทฏฐปตตะ บคคลนเรยกวา สทธาวมต

อรรถกถาสทธาวมตตบคคล วนจฉยในนเทศแหง สทธาวมตตบคคล. ขอวา "โน จ โข ยถาทฏ ปตตสส" อธบายวา อาสวะทงหลายของสทธาวมตตบคคล เปนธรรม-ชาตสนไป มไดเหมอนกนกบทฏฐปตตบคคล. ถามวา ความตางกนในการละกเลสแหงพระอรยบคคลทงสองนน มอยหรอ ? ตอบวา ไมม. ถามวา ครนเมอความเปนอยางนน เพราะเหตไร สทธาวมตตบคคลจงไมถงทฏฐปตตบคคล. ตอบวา เพราะความแตกตางกนแหงธรรมอนทานพงบรรลมอย. กทฏฐปตตบคคล ทานขมกเลสไดดวยการบรรลไมลาบากเลย สามารถเพอขมกเลสทงหลาย โดยไมลาบาก ไมยาก. แตสทธาวมตตบคคล เปนผลาบากอยดวยความทกขยาก จงสามารถขมกเลสทงหลายได ฉะนน ทานจงไมถงทฏฐปตตบคคล. อกอยางหนง ความแตกตางกนแมดวยปญญาของทานทง ๒ นนกมอยดวย. อนวปสสนาญาณแหงมรรค ๓ เบองบนของทฏฐปตตะเปนคณชาตคม,กลา, ผองใส เปนไป. วปสสนาญาณของสทธาวมตตะ ไมคม, ไมกลา, ไมผองใส เปนไป. แมเพราะเหตนน ทานจงไมถงทฏฐปตตบคคล. เหมอนอยางวา ชายหนม ๒ คน เมอจะแสดงศลปะ คนหนงมดาบอนคมกลาอยในมอ คนหนงมดาบทอ ตนกลวยเมอถกตดดวยดาบสทคมกลา

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 227ยอมไมไดยนเสยง แตเมอถกตดดวยดาบททอ ยอมสงเสยงดง "กฏะ กฏะ"ดงนฉนใด ในขอนน บณฑตพงทราบคาอปมยดงนวา ความทวปสสนาญาณแหงมรรค ๓ ของทฏฐปตตบคคล เปนคณชาตคมกลาและผองใสวเศษแลว พงทราบวา เหมอนกบการตดตนกลวยทไมไดยนเสยงดวยดาบอนคมกลา ฉนนน และความทวปสสนาญาณแหงมรรคทง๓ ของสทธาวมตตบคคล เปนคณชาตไมคม ไมกลา และไมผองใสวเศษแลวพงทราบวา เหมอนกบการเอาดาบททอตดตนกลวย มเสยงดงเกดขน ฉนนน.กทานอาจารยหามนยนวา โน แลวทานทาการสนนษฐานวา สทธาวมตต-บคคล ไมถงทฏฐปตตบคคล เพราะญาณอนทานพงบรรลแตกตางกนนนเทยวกทานไดกกลาวไวในคมภรอรรถกถาทมาทงหลายแลว. จรงอย ในทานทงสองนน การสนกเลสของสทธาวมตตบคคล ยอมมในขณะแหงมรรคอนเปนบพภาคสวนเบองตน ดจบคคลผกาลงเชออยหยงลงอย และนอมใจเชออย. ญาณเปนเครองตดกเลสของทฏฐบคคบคคลยอมมในขณะแหงมรรคอนเปนสวนเบองตน ไมชกชา เปนของคมกลาเปนไป.เพราะฉะนนทานจงอปมาวา เปรยบเหมอนเอาดาบทไมคมกลาตดตนกลวย ทเปนทถกตดนนยอมไมเกลยง ดาบยอมไมผานไปโดยรวดเรว จงทาใหไดยนเสยง คอตองใชความพยายามมาก ฉนใด มรรคภาวนาอนเปนสวนเบองตนของสทธาวมตตบคคลเหนปานน ยอมมฉนนน. ญาณ คอ ปญญาของทฏฐปตตบคคลนน เปรยบเหมอนเมอบคคลเอาดาบอนคมกลาตดตนกลวย ทเปนทถกตดยอมเรยบเกลยง ดาบผานไปไดรวดเรวทาใหไมไดยนเสยง เขาไมตองใชความพยายามมาก ฉนใด พงทราบวา มรรคภาวนาอนเปนสวนเบองตนของทฏฐปตตบคคล ผเหนปานน กฉนนน ดงน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 228 คาวา "อย วจจต" ความวา บคคลนคอผเหนปานน ทานเรยกวา สทธาวมตโต จรงอย สทธาวมตตบคคลน กาลงเชออย ชอวาไดหลดพนแลว เพราะเหตนนจงชอวา สทธาวมตโต. กสทธาวมตตบคคลนม ๖ จา-พวก เหมอนกบ กายสกขบคคล. จบอรรถกถาสทธาวมตตบคคล

[๔๕] ธมมานสารบคคล บคคลชอวา ธมมานสาร เปนไฉน ? ปญญนทรยของบคคลใด ผปฏบต เพอทาใหแจงซงโสดาปตตผลมประมาณยง บคคลนน ยอมอบรมซงอรยมรรคอนมปญญาเปนเครองนามามปญญาเปนประธานใหเกดขน บคคลนเรยกวา ธมมานสาร. บคคลผปฏบตแลว เพอทาใหแจงซงโสดาปตตผลชอวา ธมมานสาร. บคคลผตงอยแลวในผล ชอวา ทฏฐปตตะ.

อรรถกถาธมมานสารบคคล วนจฉยในนเทศแหง ธมมานสารบคคล. พระผมพระภาคเจา ทรงแสดงพระอรยบคคลผตงอยในโสดาปตตมรรค ดวยบทนวา "ปฏปนนสส ".บทวา "อธมตต " ไดแก มกาลง. ผใดยอมนามาซงปญญา เหตนน ผนนจงชอวา ปญญาวาห แปลวา ผมปกตนามาชอปญญา. อธบายวา ปญญายอมนาบคคลนไป. ทานกลาววา "ปญญาวาห" ดงนกมบาง. คาวา "ป า-ปพพงคม " ไดแก กระทาปญญาใหเปนปเรจารก คอ กระทาปญญาใหเปนหวหนา.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 229 คาวา "อย วจจต" ความวา บคคลน คอ ผเหนปานน ทานเรยก วาธมมานสาร. กบคคลใดยอมระลก คอ ยอมตามระลกดวยธรรม กลาวคอปญญา เพราะเหตนน บคคลนนจงชอวา ธมมานสาร. คาวา "ธมมานสาร" น เปนชอแหงบคคลผดารงอยในพระโสดา-ปตตมรรค แตเมอทานบรรลผล ชอวา ทฏฐปตตบคคล. จบอรรถกถาธมมานสารบคคล

[๔๖] สทธนสารบคคล บคคลชอวา สทธานสาร เปนไฉน ? สทธนทรยของบคคลใด ผปฏบตเพอทาใหแจงซงโสดาปตตผล มประมาณยง อบรมอรยมรรคมศรทธาเปนเครองนามา มศรทธาเปนประธานใหเกดขน บคคลนเรยกวาสทธานสาร. บคคลผปฏบตเพอทาใหแจงซงโสดา-ปตตผล ชอวา สทธานสาร. บคคลผตงอยแลวในผล ชอวา สทธาวมต.

อรรถกถาสทธานสารบคคล วนจฉยในนเทศแหงสทธานสารบคคล. ผใดยอมนามาซงศรทธาเหตนน ผนนจงชอวา สทธาวาห แปลวาผนามาซงศรทธา. อธบายวาศรทธานาบคคลนมา. ทานกลาววา "สทธาวาห" ดงนบางกมเหมอนกน.บทวา "สทธาปพพงคม " ไดแก กระทาศรทธาใหเปนปเรจารก คอ ใหเปนหวหนา. สองบทวา "อย วจจต" ความวา บคคลนคอ ผเหนปานนทานเรยกวา สทธานสาร. บคคลใดยอมระลก คอ ยอมตามระลกถงดวย

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 230ศรทธา เหตนน บคคลนนจงชอวา สทธานสาร. คาวา "สทธานสาร" น เปนชอของพระโสดาปตตมรรค. แตเมอทานบรรลผลจตแลว ชอวา สทธา-วมต. กชอวา ธระ ๒ อยาง, ชอวา อภนเวส ๒ อยาง, และชอวา สสะ๒ อยางของทานผยงโลกตตรธรรมใหเกดขนมอย. บรรดาธระเปนตนเหลานน ชอวา ธระ ม ๒ อยางคอ สทธาธระ ๑.ปญญาธระ ๑. ชอวา อภนเวส คอ การอาศย ๒ อยางคอ ภกษรปหนง ยอมอยดวยความสามารถแหงการอาศยสมถะ (สมถาภนเวส) อกรปหนง ยอมอยดวยความสามารถแหงการอาศยวปสสนา (วปสสนาภนเวส). และชอวา สสะ คอ ทสด เหลานกม ๒ อยาง คอ ภกษรปหนงบรรลธรรมถงทสดแลว ชอวา อภโตภาควมต ภกษรปหนง บรรลธรรมถงทสดแลวมชอวา ปญญาวมต. อธบายวา ภกษเหลาใดเหลาหนง ยอมยงโลกตตรธรรมใหเกดขน ทานเหลานนทงหมดยอมกระทาธรรม ๒ อยางน คอศรทธา และ ปญญา ใหเปนธระ อาศยฐานะทง ๒ เหลานนคอ สมถาภนเวสและวปสสนาภนเวส และยอมหลดพนดวยสสะทง ๒ เหลาน คออภโตภาค-วมตตสสะ และ ปญญาวมตตสสะ. บรรดาทานเหลานน ภกษรปใด ไดสมาบต ๘ กระทาปญญาใหเปนธระ อาศยอานาจสมถะกระทาอรปสมาบตอยางใดอยางหนง ใหเปนปทฏฐานแลวเรมตงวปสสนาบรรลพระอรหต ภกษรปนน ในขณะแหงโสดาปตตมรรคชอวา ธมมานสาร แตในฐานะ ๖ ขางหนา คอ ตงแตโสดาปตตผล ถงอรหตมรรค ชอวา กายสกข. เมอบรรลพระอรหตผลแลว ชอวา อภโต-ภาควมต.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 231 อกรปหนงทาปญญาอยางเดยวเทานนใหเปนธระ อาศยอานาจวปสสนา พจารณาสทธสงขาร หรอรปาวจรฌานอยางใดอยางหนง บรรลพระอรหต.ภกษแมน ในขณะแหงโสดาปตตมรรค ชอวา ธมมานสาร แตในฐานะ ๖ขางหนา คอ ตงแตโสดาปตตผลถงอรหตมรรค ชอวา ทฏฐปตตะ. เมอบรรลพระอรหตผล ชอวา ปญญาวมต. ชอ ๒ อยางคอ ปญญาวมต และ ทฏฐปตตะไมเคยมในทน และรวมกบชอกอน ๆ อก ๓ ชอ คอ ธมมานสาร กายสกขและอภโตภาควมต จงเปน ๕ ชอดวยกน. อกรปหนง ทานไดสมาบต ๘ กระทาศรทธาใหเปนธระ อาศยอานาจสมถะ กระทาอรปสมาบตอยางใดอยางหนงใหเปนปทฏฐาน เรมทงวปสสนาบรรลพระอรหต. ภกษน ในขณะแหงโสดาปตตมรรค ชอวา สทธานสารแตในฐานะ ๖ ขางหนา ชอวา กายสกขนนแหละ. เมอบรรลพระอรหตผลแลวจงชอวา อภโตภาควมต นนเทยว. ชออยางเดยวเทานน คอ สทธานสารไมเคยมในทน รวมกบชอ ๕ ชอขางตน กเปน ๖ ชอดวยกน. ภกษอกรปหนง กระทาศรทธานนแหละใหเปนธระ อาศยอานาจวปสสนาพจารณาสงขารลวน หรอรปาวจรฌานอยางใดอยางหนง แลวบรรลพระอรหต. ภกษแมน ในขณะแหงโสดาปตตมรรค ชอวา สทธานสาร ในฐานะ ๖ ขางหนนา คอ ตงแตโสดาปตตผลถงอรหตมรรค ชอวา สทธาวมตเมอทานบรรลอรหตผลแลวจงชอวาปญญาวมต. ชออยางเดยวเทานน คอ สท-ธาวมต ไมเคยมในทน แลวรวมกบชอ ๖ ชอขางตน กเปน ๗ ชอดวยกน.พระอรยบคคล ๗ จาพวกเหลาน ชอวา เปนทกขไณยบคคลผเลศในโลก. จบอรรถกถาสทธานสารบคคล

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 232 [๔๗] สตตกขตตปรมบคลล บคคลชอวา สตตกขตตปรมะ เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เพราะความสนไปรอบแหงสญโญชนทง ๓เปนโสดาบน มอนไมไปเกดในอบายเปนธรรมดา เปนผเทยง จะไดตรสรในเบองหนา บคคลนนจะแลนไป ทองเทยวไปในเทวดาและมนษย ๗ ชาตแลวทาทสดทกขได บคคลนเรยกวา สตตกขตตปรมะ.

อรรถกถาสตตกขตตปรมบคคล วนจฉยในนเทศแหง สตตกขตตปรมบคคล. คาวา "สตตกขตต "ไดแกสน ๗ ครง. การเกดขนในภพ กลาวคอ การถอเอาซงอตภาพม ๗ชาตเปนอยางยงของบคคลนนมอย เพราะเหตนน บคคลนนจงชอวา สตตก-ขตตปรโม แปลวา ผม ๗ ชาตเปนอยางยง เพราะทานไมถอเอาภพท ๘จากภพท ๗ นนไป. อรยมรรค ชอวา "โสโต" แปลวา กระแส ในคานวา"โสตาปนโน โหต" บคคลผประกอบดวยมรรคทชอวาโสโตนน ชอวาโสดาบน. เหมอนอยางคาทพระองคตรสไววา "ก สารบตร เรากลาวคานวา"โสโต โสโต" ดงน สารบตร "โสโต" เปนไฉน ?" พระสารบตรกราบทลวา"ขาแตพระองคผเจรญ มรรคมองค ๘ อนเปนอรยะน คอ สมมาทฏฐ ฯลฯสมมาสมาธ เทานน ชอวาโสโต." พระองคตรสถามวา "สารบตร เราเรยกวาโสดาบน สารบตร โสดาบนนนเปนไฉน ? พระสารบตร กราบทลวา "ขาแตพระองคผเจรญ บคคลใดประกอบดวยมรรคมองค ๘ อนเปนอรยะน บคคลนน ชอวา พระโสดาบน แมในขณะแหงมรรคอยางนวา ทานผมอาย มชออยางน หรอมโคตรอยางน ก

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 233ชอของผลอนมรรคใหแลว เพราะเหตนน พระโสดาบน พระองคจงทรง ประสงคเอาในขณะแหงผล. บทวา "อวนปาตธมโม" ไดแก ภาวะคอการไมไปสอบายกลาวคอ วนปาตดวยสามารถแหงอนเกดขน. บทวา "นยโต" ไดแก ชอวา นยตะคอ เทยงดวยนยามแหงมรรค บทวา "สมโพธปรายโน" ไดแก ความเปนผมการตรสรอนจะเปนไปในภายหนา. แทจรง พระโสดาบนนน ยอมตรสรดวยมรรคอนตนไดเฉพาะแลว เพราะฉะนน ทานจงชอวา สมโพธปรายโน.อกอยางหนง พระโสดาบนนน จกตรสรดวยมรรคเบองบนทง ๓ โดยแนแทเพราะเหตนน ทานจงชอวา สมโพธปรายโน. สองบทวา " เทเว จ มนสเส จ" ไดแก เทวโลก และมนษยโลก.สองบทวา "สนธาวตวา ส สรตวา" ไดแก การไป ๆ มา ๆ ดวยอานาจปฏสนธ.สองบทวา "ทกขสสนต กโรต" ไดแก การทาหนทาง อนเปนทสดแหงวฏฏทกข. สองบทวา "อย วจจต" ความวา บคคลน คอ ผเหนปานน ทานเรยกชอวา สตตกขตตปรโม แปลวา ผม ๗ ชาตเปนอยางยง. กสตตก-ขตตปรมบคคลนพงทราบวา พระผมพระภาคเจาตรสแลวดวยภพทปะปนกนดวยสามารถแหงเทวโลกและมนษยโลก ตามกาลอนสมควร. จบอรรถกถาสตตกขตตปรมบคคล

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 234 [๔๘] โกลงโกลบคคล บคคลชอวา โกลงโกละ เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เพราะความสนไปรอบแหงสญโญชนทง ๓เปนโสดาบนมอนไมไปเกดในอบายเปนธรรมดา เปนผเทยงจะไดตรสรในเบองหนา บคคลนนจะแลนไป ทองเทยวไป สตระกล สอง หรอ สาม ตระกลแลวทาทสดทกขได บคคลนเรยกวา โกลงโกละ.

อรรถกถาโกลงโกลบคคล วนจฉยในนเทศแหง โกลงโกลบคคล. บคคลใดยอมไปจากตระกลสตระกล เหตนนผนนจงชอวา โกลงโกละ. อธบายวา กชอวา การเกดในตระกลตาจาเดมแตการกระทาใหแจงซงพระโสดาปตตผลไปแลว ยอมไมม ทานยอมเกดในตระกลทมโภคะมากอยางเดยวเทานน. คาวา "เทว วา ตณ วา กลาน" ไดแก ไปส ๒ ภพ หรอ ๓ ภพดวยอานาจการเกดเปนเทวดาและมนษย. โกลงโกลบคคลแมน พระผมพระ-ภาคเจาตรสแลวดวยสามารถแหงมสสกภพ คอภพทปะปนกนนนเทยว. กในคาวา "เทว วา ตณ วา" สกวาเปนเทศนาเทานน. โกลงโกลบคคลนน แหละ ยอมทองเทยวไปจนถงภพท ๖ จงกระทาทาง คอ มรรคอนเปนทสนสดแหงวฏฏทกขได. จบอรรถกถาโกลงโกลบคคล

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 235 [๔๙] เอกพชบคคล บคคลชอวา โกลงโกละ เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เพราะความสนไปรอบแหงสญโญชนทง ๓ อนไมไปเกดในอบายเปนธรรมดา เปนผเทยงจะไดตรสรในเบองหนา บคคลนนเกดในภพมนษยอกครงเดยว แลวทาทสดแหงทกขได บคคลนเรยกวาเอกพช. อรรถกถาเอกพชบคคล วนจฉยในนเทศแหงเอกพชบคคล. ชอวา พช คอ ขนธอนพระผมพระภาคเจาตรสแลว กพระโสดาบนองคใดมพช คอ ขนธครงเดยวเทานนคอมการถอเอาอตภาพครงเดยว พระโสดาบนนนชอวา เอกพช. กคาวา"มานสสก ภว " นสกวาเปนเทศนาในทนเทานน. แตจะกลาววา "ยงเทวภพใหเกด" ดงนบางกสมควรเหมอนกน กชอเหลานนเปนชอแหงพระอรยบคคลเหลานน ดวยสามารถแหงชอทพระผมพระภาคเจาทรงถอเอาแลวนนเทยว.จรงอย พระโสดาบนผไปถงทมประมาณเทานชอวา สตตกขตตปรมบคคลผไปถงทมประมาณเทาน ชอวา โกลงโกลบคคล ผไปถงทมประมาณเทานชอวา เอกพชบคคล ฉะนน ชอพระโสดาบนเหลานน พระผมพระภาคเจาจงทรงถอเอาแลว. แตวา โดยกาหนดแนนอน (โดยนยม) คาวา พระโสดาบนรปนเปน สตตกขตตปรมะ รปนเปนโกลงโกละ รปนเปน เอกพช ยอมไมม ถามวา กใครกาหนดประเภทพระอรยบคคลเหลานนได. วสชนาวา พระเถระบางพวกกลาวไวกอน วา "ปพพเหต นยเมต"แปลวา บพเหต ยอมกาหนดแนนอน. บางพวกกลาววา "ปมมคโคนยเมต" แปลวา มรรคทหนง กาหนดแนนอน. บางพวกกลาววา "อปร-

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 236ตโย มคคา นยเมนต" แปลวา มรรคเบองบน ๓ กาหนดแนนอน. บาง พวกกลาว "ตณณ มคคาน วปสสนา นยเมต" แปลวา วปสสนาแหงมรรคทง ๓ กาหนดแนนอน. บรรดาวาทะแหงพระเถระเหลานน วาทะวา "ปพพเหต "นยเมต"ยอมหมายความวา อปนสยแหงปฐมมรรค ยอมเปนคณชาตอนบพเหตกระทาแลว มรรคเบองบน ๓ ปราศจากอปนสยเกดขน ในวาทะวา "ปมมคโคนยเมต" หมายความวามรรค ๓ เปนธรรมชาตไรประโยชน. ในวาทะวา"อปร ตโย มคคา นยเมนต" หมายความวา เมอปฐมมรรคยงไมเกดขนนนแหละ มรรคเบองบน ๓ เกดขนแลว. กวาทะวา "ตณณ มคคานวปสสนา นยเมต" ซงแปลวา วปสสนาแหงมรรคทง ๓ กาหนดแนนอนยอมถกตอง. กถาวปสสนาแหงมรรคทง ๓ มกาลง พระโสดาบน กชอวาเอกพช.ถาออนกวาวปสสนาของเอกพช กชอวา โกลงโกละ ถาออนกวาวปสสนาของโกลงโกละนน กชอวา สตตกขตตปรมะ ดวยประการฉะน. อนง พระโสดาบนบางองค มอชฌาสยในวฏฏะ เปนผยนดในวฏฏะยอมทองเทยวไปในวฏฏะบอย ๆ นนเทยว ปรากฏอย. กชนเหลานน มประมาณเทาน คอ ๑. อนาถบณฑกเศรษฐ ๒. วสาขา อบาสกา ๓. จลรถเทวบตร ๔. มหารถเทวบตร ๕. อเนกวรรณเทวบตร ๖. ทาวสกกเทวราช ๗. นาคทตตเทวบตร.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 237 ทงหมดน มอธยาศยในวฏฏะ เกดในเทวโลก ๖ ชน ตงแตตน ชาระจตใหสะอาดในเทวโลกนนแหละ แลวจงตงอยในอกนฏฐภพ จงจกปร-นพพาน ชนเหลาน พระองคมไดทรงถอเอาในทน กชนเหลานพระองคมไดทรงถอเอาเทานนกหาไม พระโสดาบนองคใด บงเกดในมนษยโลกทงหลายทองเทยวไปแลวในมนษยโลกนนแหละสน ๗ ครง แลวจงบรรลพระอรหนตกด พระโสดาบนองคใดบงเกดในเทวโลกทงหลายทองเทยวไป ๆ มา ๆ ในเทวโลกนนแหละสน ๗ ครง แลวบรรลพระอรหนต กด พระโสดาบนแมเหลานน พระผมพระภาคเจากมไดทรงถอเอา. แตวาพงทราบวา ในทนพระองคทรงถอเอาพระโสดาบน ทชอวาสตตกขตตปรมะ กบโกลงโกละ ดวยสามารถแหงภพอนเจอกน และ พระ-โสดาบนผบงเกดในภพของมนษยเทานนทชอวา เอกพช. ในพระโสดาบนเหลานน องคหนง ๆ ยอมถงภาวะ ๔ อยาง ดวยสามารถแหงทกขาปฏปทา เปนตน . วาดวยสทธธระ พระโสดาบนม ๑๒จาพวก คอ. ชอวาสตตกขตตปรมะ จาพวก ชอวาโกลงโกละ ๔ จาพวกชอวา เอกพช ๔ จาพวก. วาดวยปญญาธระ กถาพระโสดาบนพงอาจยงโลกตตรธรรมใหเกดดวยปญญา กระทาปญญาใหเปนธระอยางนวา เราจกใหโลกตตรธรรมเกดขน แมบรรลเปนพระโสดาบนผชอวา สตตกขตตปรมะเปนตน ดวยอานาจปฏปทา ๔ อยาง กเปนพระโสดาบน ๑๒ จาพวก เหมอนกนนนแหละ ฉะนนพระโสดาบนทง ๒๔ จาพวกเหลานน บณฑตพงทราบวา พระ-ผมพระภาคเจาตรสไวแลวในฐานะน ดวยสามารถแหงพระอรยะผเขาไปเพงธรรมอนตงอย ดวยศรทธา หรอ ปญญา ในทนนนเทยว. จบอรรถกถาเอกพชบคคล

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 238 [๕๐] สกทาคามบคคล บคคลชอวา สกทาคาม เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เพราะความสนไปรอบแหงสญโญชนทง ๓เพราะทาราคะ โทสะ โมหะใหเบาบางลง เปนพระสกทาคาม ซงยงจะมาสโลกนคราวเดยวเทานนแลวทาทสดทกขได บคคลนเรยกวา สกทาคาม.

อรรถกถาสกทาคามบคคล วนจฉยในนเทศแหง สกทาคามบคคล. บคคลใด ยอมมาอกครงเดยวดวยสามารถแหงปฏสนธ เพราะเหตนน ผนนจงชอวา สกทาคาม แปลวา ผมาปฏสนธอกครงเดยว. บทวา "สกเทว" ไดแก ครงหนงเทานน. บรรดาพระสกทาคาม ๕ จาพวก ๔ จาพวกพระองคไมทรงประสงคเอา แตทรงประสงคเอาเพยงพวกเดยวเทานนในทน ดวยบทวา "อม โลกอาคนตวา" เพราะวา พระสกทาคามบางพวกบรรลสกทาคามผลในโลกน ยอมปรนพพานในโลกนนนแหละ บางพวกบรรลสกทาคามผลในโลกนปรนพพานในเทวโลก บางพวกบรรลในเทวโลกปรนพพานในเทวโลกนนแหละ บางพวกบรรลในเทวโลกแลวเกดขนในโลกนแลวจงปรนพพาน รวมพระสกทาคามทง๔ จาพวก ดงกลาวมาน พระองคมไดทรงประสงคเอา ในสกทาคามนสเทสน. แตพระสกทาคาม พวกใด บรรลในโลกน แลวดารงชวตอยในเทวโลกตลอดอาย แลวกเกดขนในโลกนอก จงปรนพพาน พระสกทาคามพวกเดยวนเทานน พงทราบวา พระองคทรงถอเอาใน สกทาคามนทเทสน. คาใดทยงเหลออยในทน ขาพเจายงมไดกลาว คานนทงหมด ขาพเจากลาวแลวในโลกตตรกศลนทเทส ในอรรถกถาแหงธรรมสงคหะในหนหลง.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 239 ถามวา กพระสกทาคามน มการกระทาทแตกตางกนกบพระโสดาบน ทชอวา เอกพช อยางไรบาง ? ตอบวา พระโสดาบน ผชอวา เอกพช ทานมปฏสนธครงเดยวเทานน สวนพระสกทาคามทานมปฏสนธ ๒ ครง ขอน เปนการการทาทแตกตางกนระหวางพระอรยะทงสองเหลานน. จบอรรถกถาสกทาคามบคคล

[๕๑] อนาคามบคคล บคคลชอวา อนาคาม เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เพราะความสนไปรอบแหงโอรมภาคยสญโญชนทง ๕ มกาเนดเปนอปปาตกะ ปรนพพานในเทวโลกชนสทธาวาสนน มอนไมกลบมาจากโลกนนเปนธรรมดา บคคลนเรยกวา อนาคาม

อรรถกถาอนาคามบคคล วนจฉยในนเทศแหง อนาคามบคคล. กามธาต พระผมพระภาค เจาตรสเรยกวา โอร แปลวา ตา ในคาวา "โอรมภาคยาน สโชนาน "เครองผกทง ๕ เหลานน อนบคคลใดยงละไมไดแลว เพราะเหตนนบคคลนนแมบงเกดในภวคคภม กยงถกเครองผกเหลานนดงใหตกไปในกามธาตนนเทยวเหมอนปลาทกลนกนเบด และ เหมอนนกกาทเขาเอาเชอกยาวผกเทาไว เพราะฉะนน เครองผกทง ๕ ทานจงเรยกวา โอรมภาคยะ อธบายวา โอรมภาคยะน เปนของเบองตา คอ เปนสวนเบองตา.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 240 บทวา "ปรกขยา" ไดแก เพราะสนไปรอบแหงเครองผกเหลานน บทวา " โอปปาตโก" ไดแก ผมกาเนดเปนโอปปาตกะ. หมายความวา การนอนในครรภ ของพระอนาคามนนทานพนเสยแลวดวยบทวา "โอป-ปาตโก" น. คาวา "ตตถ ปรนพพาย" ไดแก พระอนาคาม ผปรนพพานในสทธาวาสเทวโลกนน. คาวา " อนาวตตธมโม ตสมา โลกา " ความวา ไดแก การไมมาจากพรหมโลกแลวกลบมาสกามโลกน ดวยอานาจถอปฏสนธเปนสภาวะ.กการมาของพระอนาคามนน เพอประโยชนแกการเหนพระพทธเจา พระเถระและสดบฟงพระสทธรรมอนธรรมดามไดหามไว. คาวา "อย วจจต" ความวา บคคลน คอ ผมสภาวะอยางน ทานเรยกวาพระอนาคาม เพราะไมกลบมาอก ดวยอานาจปฏสนธ. จบอรรถกถาอนาคามบคคล

[๕๒] อนตราปรนพพายบคคล บคคลชอวา อนตราปร-นพพาย เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เพราะความสนไปรอบแหงโอรมภาคยสญ-โญชนทง ๕ มกาเนดเปนอปปาตกะ ปรนพพานในเทวโลกชนสททวาสนนมอนไมกลบมาจากโลกนนเปนธรรมดา บคคลนน ยอมยงอรยมรรคใหเกดขนเพอละสญโญชน อนมในเบองบน ในระยะเวลาตดตอกบทเกดบาง ยงไมถงทามกลางกาหนดอายบาง บคคลนเรยกวา อนตราปรนพพาย.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 241 อรรถกถาอนตราปรนพพายบคคล วนจฉยในนเทศแหงพระอนาคาม ผชอวา อนตราปรนพพาย-บคคล. คาวา "อปปนน วา สมนนตรา" ความวา เปนกาลตดตอกนกบการเกดขนบาง. คาวา "อปปตต วา เวมชฌ อายปปมาณ " ความวายงไมถงประมาณทามกลางอายบาง อธบายวา ยงไมถงทามกลางอาย ทานยอมยงอรยมรรคใหเกดขนแลว แลวปรนพพาน. กเนอความวา "เวมชฌ ปตต "แปลวา ถงทามกลางบาง บณฑตพงทราบโดยการกาหนดดวย "วา" ศพท.พระอนาคามผอนตรายปรนพพาย ๓ จาพวก เปนอนสาเรจแลวดวยประการฉะน. คาวา "อปรฏ มาน สโชนาน " ไดแก อทธมภาคยสงโยชน๕ เบองบน หรอไดแก กเลส ๘. บทวา "ปหานาย" ไดแก ยงมรรคใหเกดขนเพอตองการละสงโยชนเหลานน. สองบทวา "อย วจจต" ความวา บคคลน คอ ผเหนปานน ทานเรยกวา อนตรายปรนพพาย เพราะปรนพพานในระหวางทามกลางแหงอายนนเทยว. จบอรรถกถาอนตราปรนพพายบคคล

[๕๓] อปหจจปรนพพายบคคล บคคลชอวา อปหจจปร-นพพาย เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เพราะความสนไปรอบแหงโอรมภาคยสญโญชนทง ๕ มกาเนดเปนอปปาตกะ ปรนพพานในเทวโลกชนสทธาวาสนน มอน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 242ไมกลบจากโลกนนเปนธรรมดา บคคลนน ยอมยงอรยมรรคใหเกดขน เพอ ละสญโญชนอนมในเบองบน เมอลวงพนทามกลางกาหนดอายบาง เมอใกล จะทากาลกรยาบาง บคคลนเรยกวา อปหจจปรนพพาย.

อรรถกถาอปหจจปรนพพายบคคล วนจฉยในนเทศแหงพระอนาคาม ผชอวา อปหจจปรนพพาย-บคคล. คาวา "อตกกมตวา เวมชฌ อายปปมาณ " ไดแกกาวลวงเลยทามกลางประมาณแหงอาย. คาวา "อปหจจ วา กาลกรย " ไดแก ใกลจะทากาลกรยา อธบายวา จวนจะสนอายแลว . คาวา "อย วจจต" ความวา บคคลน คอ ผเหนปานน ทานเรยกวา อปหจจปรนพพาย เพราะกาวลวงเลยทามกลาง ๕๐๐ มหากปแหงอาย อนม ๑,๐๐๐ มหากปเปนประมาณในอวหาภมทงหลายกอน แลวจงตงอยในกปท ๖๐๐ มหากปหรอท ๗๐๐มหากป หรอท ๘๐๐ มหากป หรอท ๙๐๐ มหากป หรอท ๑,๐๐๐ มหากปอยางใดอยางหนงนนแหละ แลวจงบรรลพระอรหต และปรนพพานดวยกเลสปรนพพาน. จบอรรถกถาอปหจจปรนพพายบคคล

[๕๔] อสงขารปรนพพายบคคล บคคลชอวา อสงขาร-ปรนพพายเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เพราะความสนไปรอบแหงโอรมภาคยสญโญชนทง ๕ มกาเนดเปนอปปาตกะ ปรนพพานในเทวโลกชนสทธาวาสนน มอน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 243ไมกลบมาจากโลกนนเปนธรรมดา บคคลนน ยอมยงอรยมรรคใหเกดขนโดย ไมลาบาก เพอละสญโญชนอนมในเบองบน บคคลนเรยกวา อสงขาร-ปรนพาพย. [๕๕] สสงขารปรนพพายบคคล บคคลชอวา สสงขาร-ปรนพพายเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เพราะความสนไปรอบแหงโอรมภาคยสญโญชนทง ๕ มกาเนดเปนอปปาตกะ ปรนพพานในเทวโลกชนสทธาวาสนน มอนไมกลบมาจากโลกนนเปนธรรมดา บคคลนน ยอมยงอรยมรรคใหเกดขนโดยลาบาก เพอละสญโญชนอนมในเบองบน บคคลนเรยกวา สสงขาร-ปรนพพาย.

อรรถกถาอสงขารปรนพพาย และสสงขารปรนพพายบคคล วนจฉยในนเทศแหง พระอนาคาม ผชอวา อสงขารปรนพพายและสสงขารปรนพพายบคคล. พระอนาคามรปใด ไมกระทาความเพยรอยางแรงกลา โดยไมรวบรด รบเรง มทกขนอย บรรลพระอรหตแลวปรนพพานดวยกเลสปรนพพานตามธรรมดา ฉะนน ทานจงชอวา อสงขาร-ปรนพพาย แปลวา ผปรนพพานตามธรรมดา โดยมไดกระทาความเพยรอยางแรงกลา. สวนรปใด กระทาความเพยรอยางแรงกลา โดยรบดวนไมชกชา มความทกขยาก บรรลพระอรหตแลวปรนพพาน ดวยกเลสปรนพพานตามธรรมดา ฉะนน ทานจงเรยกวา สสงขารปรนพพาย แปลวา ผปรนพพานตามธรรมดาดวยการกระทาความเพยรอยางแรงกลา. จบอรรถกถาอสงขารปรนพพาย และสสงขารปรนพพายบคคล

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 244 [๕๖] อทธงโสโตอกนฏฐาคามบคคล บคคลชอวา อทธงโส- โตอกนฏฐคาม เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เพราะความสนไปรอบแหงโอรมภาคยสญโญชนทง ๕ มกาเนดเปนอปปาตกะ ปรนพพานในเทวโลกชนสทธาวาสนน มอนไมกลบมาจากโลกนนเปนธรรมดา บคคลนน จตจากอตปปาไปสทสสา จตจากสทสสาไปสทสส จตจากสทสสไปอกนฏฐา ยอมยงอรยมรรคใหเกดขนในอกนฏฐา เพอละสญโญชนเบองบน บคคลนเรยกวาอทธงโสโตอกนฏฐคาม. [๕๗] บคคลชอวา ผปฏบตแลวเพอทาใหแจงซงโสดาปตต-ผล เปนโสดาบน เปนไฉน ? บคคลผปฏบตแลวเพอละสญโญชน ๓ ปฏบตแลวเพอทาใหแจงซงโสดาปตตผล สญโญชน ๓ อนบคคลใดละไดแลว บคคลนนเรยกวา โสดาบน. บคคลปฏบตแลวเพอความเบาบางแหงกามราคะและพยาบาท ปฏบตแลวเพอทาใหแจงซงสกทาคามผล เพราะกามราคะและพยาบาทของบคคลใดเบาบางแลว บคคลนเรยกวา สกทาคาม. บคคลปฏบตแลวเพอละไมใหเหลอ ซงกามราคะและพยาบาท ปฏบตแลวเพอทาใหแจงซงอนาคามผล กามราคะและพยาบาทอนบคคลใดละไดหมดไมมเหลอ บคคลนนเรยกวา อนาคาม. บคคลปฏบตแลว เพอไมใหเหลอซงรปราคะ อรปราคะ มานะอทธจจะ และอวชชา ปฏบตแลวเพอทาใหแจงซงอรหตผล รปราคะอรปราคะ มานะ อทธจจะ อวชชา อนบคคลใดละไดหมดไมมเหลอ บคคลนเรยกวา อรหนต.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 245 อรรถกาอทธงโสโตอกนฏฐคามบคคล วนจฉยในนเทศแหงพระอนาคาม ผชอวา อทธงโสโตบคคล. ตณทาโสต กระแส คอ ตณหา หรอวฏฏโสต กระแส คอ วฏฏะของพระอนาคามนนมอยในเบองบน เพราะเปนธรรมชาตนาไปในเบองบนฉะนนทานจงชอวา อทธ โสโต แปลวา ผมกระแส คอ ตณหา หรอวฏฏะในเบองบน. อกอยางหนง มคคโสต กระแส คอ มรรคของพระอนาคามนนมอยในเบองบน เพราะทานไปสภพเบองบนแลวจงได เพราะฉะนน ทานจงชอวา อทธ โสโต แปลวา ผมกระแส คอ มรรคในเบองบน. สองบทวา" อกนฏ คจฉต " ไดแก ผมปกตไปส อกนฏฐภพ. พงทราบวนจฉยในคาวา "อวหาโต จโต อตปป คจฉต" เปนตนดงนวา พระอนาคามเมออยในอวหาภมตลอด ๑,๐๐๐ มหากป ไมอาจบรรลอรหต จงไปสสทสสภม. เมอทานแมอยในสทสสภมตลอด ๘,๐๐๐ มหากปกไมอาจบรรลพระอรหต ยอมไปสอกนฏฐภม. อธบายวา เมอทานอยในอกนฏฐภมนน ยอมใหอรยมรรคเกดได. อนง เพอตองการทราบประเภทของพระอนาคามเหลาน นกศกษาพงทราบหมวด ๔ แหงพระอนาคาม ผชอวา อทธ โสโตอกนฏคาม. บรรดาพระอนาคามเหลานนองคใดชาระเทวโลกทง ๔ ใหสะอาดจาเดมแตอวหาภม และไปสอกนฏฐภมจงปรนพพาน องคนชอวา อทธ โสโต-อกนฏคาม. กองคใด ชาระเทวโลกทง ๓ เบองตาใหสะอาด แลวดารงอยในสทสสเทวโลก จงปรนพพาน องคนชอวา อทธ โสโต น อกนฏคามแปลวา ผมกระแสในเบองบน แตไมไปสอกนฏฐภม.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 246 องคใดไปสอกนฏฐภมนนแหละ จากสทสสเทวโลกนแลว จงปรนพพาน องคนชอวา นอทธ โสโตอกนฏคาม ซงแปลวา ผไมมกระแสในเบองบน แตไปสอกนฏฐภม. กองคใดดารงอย ในเทวโลกทง ๔ เบองตายอมปรนพพานในทนน ๆนนแหละ องคนชอวา นอทธ โสโต นอกนฏคาม แปลวา ผไมมกระแสในเบองบนและไมไปสอกนฏฐภม. เพราะฉะนนเมอรวมพระอนาคามเหลานน จงม ๔๘ จาพวก ดวยประการฉะน. ถามวา พระอนาคาม ม ๔๘ จาพวก เปนไฉน ? ตอบวา ในอวหาภมกอน พระอนาคามผเปนอนตรายปรนพพาย ๓จาพวก ผเปนอปหจจปรนพพาย ๑ จาพวก ผเปนอทธงโสโต ๑ จาพวก, พระ-อนาคามเหลานนรวมเปน ๑๐ จาพวก คอ เปนอสงขารปรนพพาย ๕ จาพวกเปนสสงขารปรนพพาย ๕ จาพวก, ในอตปปา สทสสา และสทสสภม กเหมอนกน คอ ม ๘ ภม ๆ ละ ๑๐ จาพวก รวมเปน ๔๐ จาพวก, แตพระอนาคามผชอวา อทธงโสโต ไมมในชนอกนฏฐภม มแตพระอนาคามผชอวาอนตรายปรนพพาย ๓ จาพวก อปหจจปรนพพาย ๑ จาพวก พระอนาคามเหลานนเปน ๘ จาพวก คอ เปนอสงขารปรนพพาย ๔ จาพวก เปนสสงขาร.ปรนพพาย ๔ จาพวก จงรวมเปนพระอนาคาม ๔๘ จาพวก ดวยประการฉะน. พระอนาคามเหลานนทงปวง อนบณฑตแสดงเปรยบเทยบแลวดวยประกายไฟทเกดจากเหลก ดงอทาหรณตอไปน. เหมอนอยางวา เมอชางเหลกตอยซงปลายเหลกแหลม ของมดพบและมดตดเลบทรอนตลอดวนทแทงเหลก ประกายไฟเกดขนแลวกดบไป ฉนใด

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 247พระอนาคามทเหนปานน บณฑตพงทราบวา ชอวา อนตราปรนพพาย พวกท ๑ ฉนนน. ถามวา เพราะเหตไร ? ตอบวา เพราะกเลสดบไปไมเหลอ ในลาดบทเกดขนนนแหละ. เมอชางเหลกตอยซงปลายเหลกแหลมเปนตนทรอนตลอดวน อนใหญกวานน ทแทงเหลก ประกายไฟกพงขนสอากาศแลวกดบไป ฉนใด พระ-อนาคามทเหนปานนพงทราบวาชอวา อนตรายปรนพพาย พวกท ๒ ฉนนน. ถามวา เพราะเหตไร ? ตอบวา เพราะทานมอายยงไมถงทามกลางกปรนพพาน. เมอชางเหลกตอยซงปลายเหลกแหลมเปนตนทรอนตลอดวน อนใหญกวานน (หมายถงใหญขนไปตามลาดบ) ทแทงเหลก ประกายไฟพงขนสอากาศแลววกกลบลงมาสพนดนแตยงมทนกระทบกดบไป ฉนใด พระอนาคามทเหนปานนพงทราบวา ชอวา อนตราปรนพพาย พวกท ๓ ฉนนน. ถามวาเพราะเหตไร ? ตอบวา เพราะถงทามกลางแหงอายแลว ยงไมใกลจะทากาลกรยา กปรนพพาน. เมอชางเหลกตอยซงปลายเหลกแหลมเปนตนทรอนตลอดวน อนใหญกวานนทแทงเหลก ประกายไฟพงขนสอากาศแลวตกลงยงพนดนแตพอกระทบกบพนดนแลวกดบไป ฉนใด พระอนาคามเหนปานนพงทราบวาชอวา อปหจจ-ปรนพพาย ฉนนน. ถามวา เพราะเหตไร ? ตอบวา เพราะเขาใกลการกระทากาลกรยาแลว ไดยงความเปนไปแหงอายใหสนไปแลว จงปรนพพาน. เมอชางเหลกตอยซงปลายเหลก แหลมเปนตน ทรอนตลอดวน อนใหญกวานนทแทงเหลก สะเกดไฟกระเดนตกไปทหญา หรอทไมเลกนอยแลวกเผาหญาหรอไมเลกนอยแลวกดบไป ฉนใด พระอนาคามทเหนปานนพงทราบ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 248วาชอวา อสงขารปรนพพาย ฉนนน. ถามวา เพราะเหตไร ? ตอบวา เพราะ ปรนพพาน ดวยการประกอบความเพยรมประมาณเลกนอย คอ ดวยการดาเนนไปอยางสบาย. เมอชางเหลกตอยซงเหลกแหลมเปนตนทรอนตลอดวน อนใหญกวานน ทแทงเหลก สะเกดไฟกกระเดนตกไปทกองไม หรอหญากองใหญแลวไหมกองไม หรอหญากองใหญนนหมดแลว จงดบไป ฉนใด พระอนาคามผเหนปานนพงทราบวา ชอวา สสงขารปรนพพาย ฉนนน. ถามวา เพราะเหตไร ? ตอบวา เพราะปรนพพานดวยการทาความเพยรอยางแรงกลา คอดาเนนไปอยางหนกแนน. สะเกดไฟอนอก ยอมตกไปทกองไม และกองหญาอนใหญนน ครนเมอกองไมหรอกองหญาอน ใหญนนถกไพไหมอย ถานทปราศจากเปลวไฟกดเปลวไฟกด เกดขนแลวกเผาไหมโรงของนายชางเหลก แลวกลามไปไหมบานหมบาน เมอง และแวนแควน จดฝงสมทรจงดบไป ฉนใด พระอนาคามผเหนปานนพงทราบวา ชอวา อทธงโสโตอกนฏฐคาม ฉนนน. ถามวาเพราะเหตไร ? ตอบวา เพราะทานกระทาการแผขยายพชในภพเปนอเนกแลวจงกระทาใหสนสดลงดวยการบรรลธรรมทถกตองแลวจงปรนพพาน. กแผนเหลกนนแหละมเลกบางใหญบาง อนตางดวยปลายเหลกแหลมเปนตนเพราะฉะนน ทานจงกลาวไวในพระสตร ในวาระทงหมดวา "อโยกปลล "แผนเหลก ดงน. เหมอนอยางคาทพระองคตรสไววา "กภกษทงหลาย ภกษในพระ-ธรรมวนยน เปนผปฏบตอยางนแลว ยอมไดเฉพาะซงอเบกขา คอ ความวางเฉยวา อเบกขาไมพงม และจะไมพงมแกเรา ไมไดมแลวและจกไมมแกเรา สงใด

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 249มอย เรายอมละสงนน เธอนนยอมไมยนดในภพ ยอมไมยนดในการเกด ลาดบ นน เธอยอมเหนบทอนยงอนสงบแลว ดวยสมมปปญญา (ปญญาอนชอบ)กบทนนนนแล อนเธอกระทาใหแจงแลวซงสงทงปวงโดยประการทงปวง แตเธอยงละมานานสยทงปวงไมไดโดยประการทงปวง ยงละภวราคานสยทงปวงโดยประการทงปวงไมได ยงละอวชชานสยทงปวงโดยประการทงปวงไมได เธอนนชอวา อนตราปรนพพาย เพราะความสนไปรอบแหงโอรมภาคยสงโยชนทง ๕ แลวตรสวา คกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนเมอบคคลทบอยซงแผนเหลกอนรอนตลอดวน ประกายไฟเกดขนแลวกพงดบไป แมฉนใดดกอนภกษทงหลาย ภกษเปนผปฏบตอยอยางน ฯลฯ ยอมเปนผชอวาอนตรา-ปรนพพาย ฉนนนเหมอนกน. ภกษทงหลาย กภกษในพระธรรมวนยนเปนผปฏบตแลวอยางน ฯลฯชอวา อนตราปรนพพาย ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนเมอบคคลทบอยซงแผนเหลกอนรอนตลอดทงวน ประกายไฟเกดแลว บงเกดแลว กพงดบไปแมฉนใด ภกษทงหลาย ภกษเปนผปฏบตอยอยางน ฯลฯ ยอมเปนผชอวาอนตราปรนพพาย ฉนนนเหมอนกน. ภกษทงหลาย กภกษในพระธรรมวนยนเปนผปฏบตอยอยางน ฯลฯยอมเปนผชอวา อนตรายปรนพพาย ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนบคคลทบอยซงแผนเหลกทงหลายทรอนตลอดทงวน สะเกดไฟบงเกดแลว ยงไมทนกระทบพนดนกพงดบไปแมฉนใด ภกษทงหลาย ภกษเปนผปฏบตอยอยางน ยอมชอวา อนตราปรนพพาย ฉนนนนนเทยว. ภกษทงหลาย กภกษในพระธรรมวนยน เปนผปฏบตอยอยางน ยอมชอวาอปหจจปรนพพาย ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนเมอบคคลทบอย

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 250ซงแผนเหลกทรอนตลอดทงวน สะเกดไฟบงเกดแลว เกดขนแลวกระทบกบ พนดนแลวพงดบไปฉนใด ภกษทงหลาย ภกษเปนผปฏบตอยอยางน ฯลฯยอมชอวา อปหจจปรนพพาย. ภกษทงหลาย กภกษในพระธรรมวนยนเปนผปฏบตอยอยางน ฯลฯยอมชอวา อสงขารปรนพพาย เพราะความสนไปรอบแหงโอรมภาคยสงโยชนทง ๕ ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนบคคลทบอยซงแผนเหลกทรอนตลอดวนสะเกดไฟบงเกดแลว เกดขนแลวพงกระเดนไปตกอยทกองหญา หรอกองไมเลกนอย สะเกดไฟนนพงใหไฟเกดบางใหควนเกดบางในทนน ครนใหไฟเกดแลวกด ใหควนเกดแลวกด แลวกไหมกองไมกองหญาเลกนอยนนนนแหละจนหมดสนแลวพงดบไปเองเพราะสนเชอ แมฉนใด ภกษทงหลาย ภกษเปนผปฏบตอยอยางน ฯลฯ ยอมชอวา อสงขารปรนพพาย เพราะความสนไปรอบแหงโอรมภาคยสงโยชนทง ๕ ฉนนนเหมอนกน. ภกษทงหลาย กภกษในพระธรรมวนยน เปนผปฏบตอยอยางนยอมชอวาสงขารปรนพพาย ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนเมอบคคลทบแผนเหลกทรอนตลอดวน ประกายสะเกดไฟบงเกดแลว เกดขนแลว พงตกไปทกองหญาและกองไมอนไพบลยแลวพงใหไฟเกดขนบาง ใหควนเกดขนบาง ฯลฯแลวกไหมกองหญาและกองไมอนไพบลยนนนนแหละจนสนแลวกพงดบไปเพราะสนเชอ ฉนใด ภกษทงหลาย ภกษปฏบตอยอยางน ฯลฯ ชอวาสสงขารปรนพพาย. ภกษทงหลาย กภกษในพระธรรมวนยน เปนผปฏบตอยอยางน ฯลฯยอมเปนผชอวา อทธงโสโตอกนฏฐคาม เพราะความสนไปรอบแหงโอรม-ภาคยสงโยชนทง ๕ ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนเมอบคคลทบอยซงแผนเหลกอนรอนตลอดวน ประกายสะเกดไฟบงเกดแลว เกดขนแลว พงตกไปท

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 251กองหญา หรอกองไมอนใหญแลว พงใหไฟเกดบางใหควนเกดบาง ฯลฯ แลว กไหมกองหญา กองไมอนใหญนนนนแหละ และพงลามไปไหมกอไมบางปาไมบาง ครนไหมแลวกมาสภาคพนอนเปนพชสด หรอถงหนทาง หรอถงศลา หรอถงนา หรอถงสถานอนเปนทรนรมยแลวกดบไป เพราะขาดเชอฉนใด ภกษทงหลาย ภกษเปนผปฏบตอย อยางน ฯลฯ ยอมเปนผชอวาอทธง โสโตอกนฏฐคาม ฉนนนเหมอนกน. นเทศแหงพระอรยบคคลผปฏบตในการกระทาโสดาปตตผลใหแจงเปนตนมเนอความตนเทยว. คาวา "อย วจจต" ความวา บคคลน คอ ผเหนปานนทานเรยกวาพระอรหนต. กคาวา พระอรหนตในทน พงทราบวาม ๑๒ จาพวก. ถามวา ม ๒ จาพวก อยางไร. ตอบวา กวโมกขมอย ๓ อยาง คอ สญญตวโมกข ๑ อนมตตวโมกข๑ อปปณหตวโมกข ๑ บรรดาวโมกขเหลานน พระขณาสพผหลดพนดวยสญญตวโมกขม ๔ จาพวก ดวยอานาจปฏปทา ๔ อยาง และพระขณาสพผหลดพน ดวยอนมตตวโมกขหรออปปณหตวโมกข กเหมอนกน เพราะฉะนนบณฑตพงทราบวา พระอรหนตจงม ๑๒ จาพวก ดวยประการฉะน. กบคคลเหลาน มประมาณเทานคอ คอ พระสกทาคาม ๑๒ จาพวกซงเหมอนพระอรหนต ๑๒ จาพวก พระโสดาบน ๒๔ จาพวก คอ พระโสดา-บน ๑๒ จาพวก คณดวยธระ ๒ คอ สทธาธระ ๑ ปญญาธระ ๑ และพระ-อนาคาม ๔๘ จาพวก ทงหมดเหลาน เมอทานพนจากโลกนแลว ยอมไมเกดในลทธภายนอกพระศาสนา ยอมเกดขนในพระศาสนาแหงพระสพพญ-พทธเจานนเทยว ดงนแล. จบอรรถกถาเอกกนทเทส วาดวยบคคล ๑ จาพวกแตเพยงน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 252 ทกนทเทส อธบายบคคล ๒ จาพวก [๕๘] ๑. โกธนบคคล บคคลผมกโกรธ เปนไฉน ? ความโกรธ ในขอนน เปนไฉน ? ความโกรธ กรยาทโกรธ ภาวะทโกรธ โทสะ ความประทษราย ภาวะทประทษราย ความพยาบาท กรยาทพยาบาท ภาวะทพยาบาท ความพโรธตอบ ความดราย ความเกรยวกราดภาวะทจตไมยนดอนใด นเรยกวา ความโกรธ ความโกรธน อนบคคลใดละไมได บคคลนน เรยกวา ผมกโกรธ. ๒. อปนาหบคคล บคคลผผกโกรธ เปนไฉน ? ความผกโกรธ ในขอนน เปนไฉน ? ความโกรธมในเบองบนความผกโกรธมในภายหลง ความผกโกรธ กรยาทผกโกรธ ภาวะทผกโกรธ การไมหยดโกรธ การตงความโกรธไว การดารงความโกรธไว การทาความโกรธใหมนเขา อนใด เหนปานน นเรยกวา ความผกโกรธ ความผกโกรธ น อนบคคลใดละไมได บคคลนน เรยกวา ผผกโกรธ.

อรรถกถาทกนทเทส อธบายบคคล ๒ จาพวก อรรถกถาบคคลผมกโกรธเปนตน บคคลผมการโกรธเปนปกต คอ ผโกรธมาก ชอวา ผมกโกรธ.พระผมพระภาคเจา แมตรสถามบคคลอยางนแลว เพอจะทรงแสดงบคคล

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 253โดยธรรม จงตรส คาวา "ตตถ กตโม โกโธ" ซงแปลวา ความ โกรธในขอนน เปนไฉน ? ดงนเปนตน. แมในนเทศแหงอปนาหบคคล บคคลผผกโกรธ เปนตนกนยนเหมอนกน. คาเปนตนวา "โกโธ กชฌนา" มเนอความทขาพเจากลาวแลวในหนหลงนนแล. คาเปนตนวา "โกโธ" มเนอความทขาพเจากลาวแลวในกาลกอนในอปนาหนเทศเปนตนเหมอนกน. สองบทวา "อย โกโธ อปปหโน" ความวา ยงละไมไดดวยวกขมภนปหาน หรอดวยตทงคปหาน หรอดวยสมจเฉทปหาน. แมในบคคลผผกโกรธเปนตนขางหนา กมนยนเหมอนกน. [๕๙] ๑. มกขบคคล บคคลผมกลบลบญคณ เปนไฉน ? ความลบหล ในขอนน เปนไฉน ? ความลบหล กรยาทลบหลภาวะทลบหล ความไมเหนคณของผอน การกระทาทไมเหนคณของผอน น เรยกวา ความลบหล ความลบหลน อนบคคลใดละไมไดแลว บคคลนเรยกวา ผมกลบลบญคณของผอน. ๒. ปลาสบคคล บคคลผตเสมอ เปนไฉน ? การตเสมอ ในขอนน เปนไฉน การตเสมอ กรยาทตเสมอ ภาวะทตเสมอ ธรรมเปนอาหารแหงการตเสมอ ฐานแหงววาท การถอเปนควาเทาเทยมกน การไมสละคน อนใด นเรยกวา การตเสมอ การตเสมอน อนบคคลใดละไมไดแลว บคคลนเรยกวา ผตเสมอ.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 254 [๖๐] ๑. อสสกบคคล บคคลผมความรษยา เปนไฉน ? ความรษยา ในขอนน เปนไฉน ? ความรษยา กรยาทรษยา ภาวะทรษยา ความไมยนดดวย ภาวะทไมยนดดวยในลาภสกการะ ความเคารพความนบถอ การไหว การบชาของผอน อนใด นเรยกวา ความรษยา กความรษยาน อนบคคลใดละไมไดแลว บคคลนเรยกวา ผมความรษยา. ๒. มจฉรบคคล บคคลผมความตระหน เปนไฉน ? ความตระหน ในขอนน เปนไฉน ? ความตระหนม ๕ อยาง คอ ตระหนทอย ตระหนตระกล ตระหนลาภ ตระหนวรรณะ ตระหนธรรม ความตระหน กรยาทตระหน ภาวะทตระหน ความอยากไปตาง ๆ ความเหนยวแนน ความตระหนถเหนยว ความทจตไมเผอแผ อนใด เหนปานน นเรยกวา ความตระหน ความตระหนน อนบคคลใดละไมไดแลว บคคลนเรยกวาผมความตระหน. [๖๑] ๑. สถบคคล บคคลผโออวด เปนไฉน ? ความโออวด ในขอนน เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผอวด เปนผโออวด ความโออวด ภาวะทโออวด กรยาทโออวด ภาวะทแขงกระดาง กรยาทแขงกระดาง ความพดยกตน กรยาทพดยกตน อนใดในขอนน นเรยกวา ความโออวด ความโออวดน อนบคคลใดละไมไดแลว บคคลนเรยกวา ผโออวด.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 255 ๒. มายาวบคคล บคคลผมมายา เปนไฉน ? มายาในขอนน เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ประพฤตทจรตดวยกาย ประพฤตทจรตดวยวาจา ประพฤตทจรตดวยใจแลว เพราะเหตจะปกปดทจรตนน จงตงความปรารถนาอนลามก ปรารถนาวา ใครอยารเรา ดารวา ใคร ๆ อยารเรา พดวา ใคร ๆ อยารเรา. พยายามดวยกายวาใครๆ อยารเรา มายา ภาวะทมมายา ความวางทา ความหลอกลวง ความตลบตะแลงความมเลหเหลยม ความทาใหลมหลง ความซอน ความอาพราง ความผดความปกปด การไมทาใหเขาใจงาย การไมทาใหจะแจง การปดบง กรยาลามกเหนปานน อนใด นเรยกวา มายา มายาน อนบคคลใดละไมไดแลวบคคลนเรยกวา มมายา. [๖๒] ๑. อหรกบคคล บคคลผไมมหร เปนไฉน ? ความไมมหร ในขอนน เปนไฉน ? ธรรมชาตใด ไมละอายสงทควรละอาย ไมละอายการถงพรอมแหงธรรมอนเปนบาปอกศล นเรยกวาความไมมหร บคคลประกอบแลวดวยความไมมหรน เรยกวา ผไมมหร. ๒. อโนตตปปบคคล บคคลผไมมโอตตปปะ เปนไฉน ? ความไมมโอตตปปะ ในขอนน เปนไฉน ? ธรรมชาตใดไมกลวสงทควรกลว ไมกลวการถงพรอมแหงธรรมทเปนบาปอกศล นเรยกวา ความไมมโอตตปปะ บคคลประกอบแลวดวยความไมมโอตตปปะ นชอวา ผไมมโอตตปปะ.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 256 [๖๓] ๑. ทพพจบคคล บคคลผวายาก เปนไฉน ? ความเปนผวายาก ในขอนน เปนไฉน ? ความเปนผวายาก กรยาทเปนผวายาก ภาวะทเปนผวายาก ความเปนผถอเอาโดยปฏกล ความเปนผยนดโดยความเปนขาศก ความไมเออเฟอ ภาวะทไมเออเฟอ ความไมเคารพความไมเชอฟง ในเมอสหธรรมมก วากลาวอยนเรยกวา ความเปนผวายากบคคลประกอบแลวดวยความเปนผวายากน ชอวา ผวายาก. ๒. ปาปมตตบคคล บคคลผมมตรชว เปนไฉน ? ความเปนผมมตรชว ในขอนน เปนไฉน ? บคคลเหลานนใด เปนผไมมศรทธา เปนผทศลมสตะนอย เปนผตระหน มปญญาทราม การเสวนะการเขาไปเสวนะ การซองเสพ การคบ การคบหา การภกดดวย ความเปนผคบหาสมาคมกบบคคลเหลานน อนใด นเรยกวา ความเปนผมมตรชวบคคลประกอบดวยความเปนผมมตรชวน ชอวา ผมมตรชว.

[๖๔] ๑. อนทรยาคตตทวารบคคล บคคลผมทวารอนไมคมครองแลวในอนทรยทงหลาย เปนไฉน ? ความเปนผมทวารอนไมคมครองแลวในอนทรยทงหลาย ในขอนนเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เหนรปดวยตา เปนผถอเอาซงนมต เปนผถอเอาซงอนพยญชนะ อกศลธรรมทงหลายอนลามก คออภชฌา และโทมนสพงซานไปตามบคคลผไมสารวมอนทรย คอ จกษนอย เพราะการไมสารวมอนทรย คอ จกษใด เปนเหต ยอมไมปฏบตเพอสารวมอนทรย คอจกษ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 257นน ยอมไมรกษาอนทรย คอ จกษ ยอมไมถงความสารวมในอนทรย คอ จกษ ฟงเสยงดวยห ฯลฯ สดกลนดวยจมก ฯลฯ ลมรสดวยลน ฯลฯ ถกตองโผฏฐพพะดวยกาย ฯลฯ รธรรมารมณดวยใจแลว เปนผถอเอาซงนมต เปนผถอเอาซงอนพยญชนะ อกศลธรรมทงหลายอนลามก คอ อภชฌาและโทมนสพงซานไปตามบคคลผไมสารวมอนทรย คอ ใจใดเปนเหต ยอมไมปฏบตเพอสารวมอนทรย คอ ใจนน ยอมไมรกษาอนทรย คอ ใจ ยอมไมถงความสารวมอนทรย คอ ใจ การไมคมครอง การไมปกครอง การไมรกษา การไมสารวมอนทรยทง ๖ เหลานนอนใด นชอวา ความเปนผมทวารอนไมคมครองแลวในอนทรยทงหลาย บคคลประกอบดวยความเปนผมทวารอนไมคมครองแลวในอนทรยทงหลายน ชอวาเปนผมทวารอนไมคมครองแลวในอนทรยทงหลาย. ๒. โภชเนอมตตญบคคล บคคลผไมรจกประ-มาณในโภชนะ เปนไฉน ? ความเปนผไมรจกประมาณในโภชนะในขอนน เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกนไมพจารณาแลว โดยแยบคาย บรโภคซงอาหารเพอเลน เพอมวเมา เพอประดบ เพอตกแตง ความเปนผไมสนโดษ ความเปนผไมรจกประมาณในโภชนะนน ความไมพจารณาในโภชนะอนใด นเรยกวา ความเปนผไมรจกประมาณในโภชนะ บคคลเปนผประกอบดวยความเปนผไมรจกประมาณในโภชนะน ชอวา เปนผไมรจกประมาณในโภชนะ. [๖๕] ๑. มฏฐสสตบคคล บคคลผมสตหลง เปนไฉน ? ความเปนผมสตหลง ในขอนน เปนไฉน ? ความระลกไมได ความตามระลกไมได ความกลบระลกไมได ความไมมสต ความระลกไมได ความ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 258ทรงจาไมได ความหลงไหล ความฟนเฟอน อนใด นเรยกวา ความเปน ผมสตหลง บคคลผประกอบดวยความเปนผมสตหลงน ชอวา ผมสตหลง. ๒. อสมปชานบคคล บคคลผไมมสมปชญญะ เปนไฉน ? อสมปชญญะ ในขอนน เปนไฉน ? ความไมร ความไมเหน ความ ไมตรสร ความไมรตาม ความไมพรอม ความไมแทงตลอด ความไมรบทราบ ความไมกาหนดลงทราบ ความไมเพงเลง ความไมพจารณา ไมทาใหแจมแจง ความเปนผทรามปญญา ความเปนผเขลา ความหลงทว ความหลงพรอม ความโง โอฆะคออวชชา โยคะคออวชชา อนสยคออวชชาปรยฏฐานคออวชชา ลมคออวชชา อกศลมลคอโมหะ นเรยกวา ความเปนผไมมสมปชญญะ บคคลเปนผประกอบดวยความเปนผไมมสมปชญญะน ชอวาผไมมสมปชญญะ. [๖๖] ๑. สลวปนนบคคล บคคลผมศลวบต เปนไฉน ? ศลวบต ในขอนน เปนไฉน ? การลวงละเมดทางกาย การลวงละเมดทางวาจา การลวงละเมดทงทางกายและวาจา นเรยกวาศลวบต ความเปนผทศลแมทงหมดชอวาศลวบต บคคลผประกอบดวยศลวบตน ชอวาผม ศลวบต. ๒. ทฏฐวปนนบคคล บคคลผมทฏฐวบต เปนไฉน ? ทฏฐวบต ในขอนน เปนไฉน ? ทฏฐความเหนไปวา ทานทใหไมมผล การบชาใหญ (คอมหาทานททวไปแกคนทงปวง) ไมมผล สกการะทบคคลทาเพอแขก ไมมผล ผลวบากแหงกรรมททาดทาชวไมม โลกนไมม โลกหนาไมม มารดาและบดาไมม อปปาตกสตวไมม สมณพราหมณผพรอมเพรยงกน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 259ผประพฤตดและปฏบตชอบ ทรยงแลวซงโลกนและโลกหนาดวยตนเองแลว ประกาศทาใหแจงในโลกนไมมดงน มอยางนเปนรปอนใด ทฏฐ ความเหนไปขางทฏฐ ปาชฏคอทฏฐ กนดารคอทฏฐ ทฏฐเปนขาศกความดนรนเพราะทฏฐ สญโญชนคอทฏฐ ความยดถอ ความเกยวเกาะ ความยดมนการยดถอความปฏบตผด บรรดาผด ทางผด ภาวะทเปนผด ลทธเปนแดนเสอมความยดถอ การแสวงหาผด อนใด มลกษณะอยางน นเรยกวา ทฏฐวบต มจฉาทฏฐแมทงหมด เปนทฏฐวบต บคคลประกอบดวยทฏฐวบตน ชอวาผมทฏฐวบต. [๖๗] ๑. อชฌตตสญโญชนบคคล บคคลผมสญโญชนภายใน เปนไฉน ? โอรมภาคยสญโญชน ๕ อนบคคลใดยงละไมไดแลว บคคลนเรยกวา ผมสญโญชนภายใน. ๒. พหทธาสญโญชนบคคล บคคลผมสญโญชนภายนอก เปนไฉน ? อทธมภาคยสญโญชน ๕ อนบคคลใดยงละไมไดแลว บคคลนเรยกวาผมสญโญชนภายนอก.

อรรถกถาอหรกบคคล คอ ผไมมหร เปนตน พงทราบวนจฉยในอหรกนเทศตอไป. สองบทวา "อมนา อหรเกน" ความวา ผประกอบดวยธรรม คอความไมละอายน อนมประการอยางน. แมในคาเปนตนวา "อโนตตปเปน"กมนยนเหมอนกน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 260 บทวา "อชฌตตสโชโน" ไดแก มเครองผกในภายใน. สองบทวา "พหทธา สโชโน" ไดแก ผมเครองผกในภายนอก. เครองผกแมทง ๒ เหลาน บณฑตพงแสดงการอปมาดวยโรงลกโค. จรงอย พระโสดาบน และพระสกทาคาม ทดารงชวตอยในกามโลกน เปรยบเหมอนลกโคทเขาผกใหนอนอยภายในโรงลกโคนนแหละ. เครองผก คอสงโยชนแหงพระโสดาบน และพระสกทาคามเหลานน ตงอยในกามโลกน แมตวทานกดารงอยในภพนเหมอนกน. ถาพระโสดาบน และพระสกทาคามดารงอยในรปภพ หรออรปภพ กเปรยบเหมอนกบลกโคทเขาผกไวในภายใน ณโรงแหงลกโค แตตวลกโคนอนอยภายนอกโรง เพราะวาเครองผกแหงพระ-โสดาบน และพระสกทาคามเหลานน ตงอยในกามโลกน แตทานอยในพรหมโลก. พระอนาคามผอยในรปภพ เปรยบเหมอนกบลกโคทเขาผกไวภายนอกโรง ตวกนอนอยภายนอกโรง เพราะวา เครองผก คอสงโยชนแหงพระอนาคามนนอยในภายนอกจากกามโลก แมตวทานกดารงอยในภายนอกจากกามโลกเหมอนกน. สวนพระอนาคามผสถตอยในกามโลกน เปรยบเหมอนกบลกโคทเขาผกไวภายนอกโรง แตตวนอนอยภายในโรง. เพราะวา เครองผกของอนาคามนน อยในรปภพ อรปภพ แตทานอยในกามภพน.

[๖๘] ๑. อกโกธนบคคล บคคลผไมโกรธ เปนไฉน ? ความโกรธในขอนน เปนไฉน ? ความโกรธ กรยาทโกรธ ภาวะทโกรธ โทสะ กรยาทประทษราย ภาวะทประทษราย พยาบาท กรยาท พยาบาท ภาวะทพยาบาท ความพโรธ ความพโรธตอบ ความดราย ความเกรยวกราด ความทจตไมยนด นเรยกวา ความโกรธ ความโกรธน อนบคคลใดละไดแลว บคคลนเรยกวา ผไมโกรธ.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 261 ๒. อนปนาหบคคล บคคลผไมผกโกรธ เปนไฉน ? ความผกโกรธ ในขอนน เปนไฉน ? ความโกรธมในกาลเบองตนความผกโกรธมในกาลภายหลง ความผกโกรธ กรยาทผกโกรธ ภาวะทผกโกรธ การไมหยดโกรธ การตงความโกรธไว การดารงความโกรธไว การไหลไปตามความโกรธ การผกพนความโกรธ การทาความโกรธใหมนเขา อนใดเหนปานน นเรยกวา ความผกโกรธ. ความผกโกรธน อนบคคลใดละไดแลวบคคลนเรยกวา ผไมผกโกรธ.

อรรถกถาอกโกธนบคคล คอ บคคลผไมโกรธ เปนตน บทวา "ปหโน" ไดแก ความโกรธทบคคลละไดแลว ดวยวก-ขมภนปหาน หรอดวยตทงคปหาน หรอ ดวยสมจเฉทปหาน. [๖๙] ๑. อมกขบคคล บคคลผไมลบหลบญคณผอน เปนไฉน ? ความลบหลบญคณผอน ในขอนน เปนไฉน ? ความลบหล กรยาทลบหล ภาวะทลบหล ความไมเหนคณของผอน การกระทาความไมเหนคณผอน นเรยกวา ความลบหลบญคณผอน. ความลบหลบญคณผอนน อนบคคลใดละไดแลว บคคลนเรยกวา ผไมลบหลบญคณผอน. ๒. อปลาสบคคล บคคลผไมตเสมอผอน เปนไฉน ? ความตเสมอผอน ในขอน เปนไฉน. ? การตเสมอ กรยาทดเสมอภาวะทตเสมอ ธรรมทเปนอาหารแหงการตเสมอ ฐานะแหงววาท การถอเปน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 262เทยบเคยงควาเทาเทยมกน การไมสละคน นเรยกวา การตเสมอ. การตเสมอ น อนบคคลใดละไดแลว บคคลนเรยกวา ผไมตเสมอผอน.

[๗๐] ๑. อนสสกบคคล บคคลผไมมความรษยา เปนไฉน ? ความรษยา ในขอนน เปนไฉน ? ความรษยา กรยาทรษยา ภาวะทรษยา ความไมยนดดวย กรยาทไมยนดดวย ภาวะทไมยนดดวย ในลาภสกการะ ในการทาความเคารพ ความนบถอ การไหว การบชาของคนอนอนใดนเรยกวา ความรษยา. ความรษยานอนบคคลใดละไดแลว บคคลนเรยกวา ผไมมความรษยา. ๒. อมจฉรบคคล บคคลผไมมความตระหน เปนไฉน ? ความตระหน ในขอนน เปนไฉน ? ความตระหน ๕ ประการ คอตระหนทอย ตระหนตระกล ตระหนลาภ ตระหนวรรณะ ตระหนธรรมความตระหน กรยาทตระหน ความอยากมประการตาง ๆ ความเหนยวแนนความตระหนถเหนยว ความทจตไมเผอแผ อนใด เหนปานน นเรยกวาความตระหน ความตระหนน อนบคคลใดละไดแลว บคคลนเรยกวา ผไมมความตระหน.

[๗๑] ๑. อสถบคคล บคคลผไมโออวด เปนไฉน ? ความโออวด ในขอนน เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผอวด เปนผโออวด ความโออวด ภาวะทโออวด กรยาทโออวด ภาวะทแขงกระดาง กรยาทแขงกระดาง ความพดยกตน กรยาทพดยกตน อนใด

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 263นเรยกวา ความโออวด ความโออวดน อนบคคลใดละไดแลว บคคลนเรยกวา ผไมโออวด. ๒. อมายาวบคคล บคคลผไมมมายา เปนไฉน ? มายาในขอนน เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ประพฤตทจรตดวยกาย ประพฤตทจรตดวยวาจา ประพฤตทจรตดวยใจแลว เพราะเหตจะปกปดความทจรตนน จงตงความปรารถนาอนลามก ปรารถนาวาใคร ๆ อยารเรา ดารวา ใคร ๆ อยารเรา พดวา ใคร ๆ อยารเรา พยายามดวยกายวาใคร ๆ อยารเรา มายา ภาวะทมมายา ความวางทา ความหลอกลวง ความตลบตะแลง ความมเลหเหลยม ความทาใหลมหลง ความซอนความอาพรางความปด ความปกปด การไมทาใหเขาใจงาย การไมทาใหจะแจง การปด บงอาพราง กรยาลามก อนใด เหนปานน นเรยกวา มายา. มายาน อนบคคลใดละไดแลว บคคลนเรยกวา ผไมมมายา. [๗๒] ๑. หรมาบคคล บคคลผมหร เปนไฉน ? ความละอายในขอนน เปนไฉน ? ละอายการเขาถงธรรมอนเปนบาปอกศล นเรยกวา หร ความละอาย บคคลผประกอบดวยหรนชอวา ผมหร. ๒. โอตตปปบคคล บคคลผมโอตตปปะ เปนไฉน ? โอตตปปะ ในขอนน เปนไฉน ? ธรรมชาตใดกลวสงทควรกลวกลวการเขาถงธรรมทเปนบาปอกศล นเรยกวา โอตตปปะ. บคคลผประกอบแลวดวยโอตตปปะน ชอวา ผมโอตตปปะ.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 264 [๗๓] ๑. สวจบคคล บคคลผวางาย เปนไฉน ? ความเปนผวางาย ในขอนน เปนไฉน ? กรยาทวางาย ภาวะทวางาย ความเปนผวางาย ความเปนผถอเอาโดยไมปฏกล ความเปนผยนด โดยไมเปนขาศก ความเออเฟอ ความเคารพ ความเชอฟง ในเมอสหธรรมมกวากลาวอย. บคคลนเรยกวา ผวางาย. ๒. กลยาณมตตบคคล บคคลผมมตรด เปนไฉน ? ความเปนผมมตรด ในขอนน เปนไฉน ? บคคลเหลาใดมศรทธามศล เปนพหสต มการบรจาค มปญญา การเสวนะ การซองเสพ การคบการคบหา การคบหาพรอม การภกด การภกดดวย ความเปนผคบหาสมาคมบคคลเหลานน นเรยกวา ความเปนผมมตรด. บคคลผประกอบแลวดวยความเปนผมมตรด นชอวา เปนผมมตรด. [๗๔] ๑. อนทรยคตตทวารบคคล บคคลมทวารอนคมครองแลวในอนทรยทงหลายเปนไฉน ? ความเปนผมทวารอนคมครองแลวในอนทรยทงหลาย ในขอนนเปนไฉน ? บคคลในโลกนเหนรปดวยตา เปนผไมถอเอาซงนมต เปนผไมถอเอาซงอนพยญชนะ อกศลธรรมทงหลายอนลามก คอ อภชฌาและโทมนส พงซานไปตามบคคลผไมสารวมอนทรยคอจกษนอย เพราะการไมสารวมอนทรยคอจกษใดเปนเหต ยอมปฏบตเพอสารวมอนทรยคอจกษนน ยอมรกษาอนทรยคอจกษ ยอมถงความสารวม อนทรยคอจกษ ฟงเสยงดวยห ฯลฯสดกลนดวยจมก ฯลฯ ลมรสดวยลน ฯลฯ ถกตองโผฏฐพพะดวยกาย ฯลฯรธรรมารมณดวยใจ ไมเปนผถอเอาซงอนพยญชนะ อกศลธรรมทงหลายอน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 265ลามก คอ อภชฌาและโทมนส พงซานไปตามบคคลผไมสารวมอนทรยคอใจ นอย เพราะความไมสารวมอนทรยคอใจใดเปนเหต ยอมปฏบตเพอสารวมอนทรยคอใจนน ยอมรกษาอนทรยคอใจ ยอมถงความสารวมอนทรยคอใจการคมครอง การปกครอง การรกษา การสารวมอนทรยทง ๖ เหลานนใด นเรยกวา ความเปนผมทวารอนคมครองแลวในอนทรยทงหลาย บคคลผประกอบดวยความเปนผมทวารอนคมครองแลวในอนทรยทงหลาย นชอวาเปนผมทวารอนคมครองแลวในอนทรยทงหลาย. ๒. โภชเนมตตญบคคล บคคลผรจกประมาณในโภชนะเปนไฉน ? ความเปนผรจกประมาณในโภชนะ ในขอนน เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน พจารณาโดยแยบคายแลวบรโภคอาหาร ไมบรโภคเพอจะเลน ไมบรโภคเพอมวเมา ไมบรโภคเพอประดบ ไมบรโภคเพอตกแตงประเทองผว บรโภคเพยงเพอความตงอยแหงกายน เพอใหกายเปนไป เพอจะกาจดความเบยดเบยนลาบากคอความหวอาหารเสย เพอจะอนเคราะหพรหม-จรรย ดวยคดวา ดวยการเสพเฉพาะอาหารน เราจกกาจดเวทนาเกาเสยไมใหเวทนาใหมเกดขนดวย ความทกายจกเปนไปไดนานจกมแกเรา ความเปนผไมมโทษ ความอยสบายดวยจกมแกเรา ความเปนผสนโดษ ความเปนผรจกประมาณในโภชนะนน ความพจารณาในโภชนะนนอนใด นเรยกวา ความเปนผรจกประมาณในโภชนะ บคคลผประกอบแลวดวยความเปนผรจกประมาณในโภชนะ นเรยกวา ผรจกประมาณในโภชนะ.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 266 [๗๕] ๑. อปฏฐตสตบคคล บคคลผมสตอนเขาไปตงไวแลว เปนไฉน ? สตในขอนน เปนไฉน ? ความระลกได ความตามระลกได ความหวนระลกได ความนกไดคอสต ความทรงจา ความไมฟนเฟอน ความไมหลงลม นเรยกวา สต บคคล ผประกอบแลวดวยสตน ชอวา ผมสตอนเขาไปตงไวแลว. ๒. สมปชานบคคล บคคลผมสมปชญญะ เปนไฉน ? สมปชญญะ ในขอนน เปนไฉน ? ความรอบร ความรชด ความเลอกเฟน ความเลอกสรร ความสอดสองธรรม ความกาหนดหมาย ความเขาไปกาหนดรเฉพาะ ความเปนผร ความฉลาด ความรละเอยด ความรแจมแจง ความคดนก ความใครครวญ ความรกวางขวาง ความรเฉยบขาดความรนาทาง ความเหนแจง ความรทวพรอม ปญญาเพยงดงปะฏก ปญญนทรยกาลงคอปญญา ประทปคอปญญา รตนะคอปญญา ความสอดสองธรรมคออโมหะ สมมาทฏฐ นเรยกวา สมปชญญะ บคคลผประกอบแลวดวยสมป-ชญญะน ชอวา ผมสมปชญญะ. [๗๖] ๑. สลสมปนนบคคล บคคลผถงพรอมดวยศล เปนไฉน ? ความถงพรอมดวยศล ในขอน เปนไฉน ? การไมลวงละเมดทางกาย การไมลวงละเมดทางวาจา การไมลวงละเมดทางกายและวาจา นเรยกวาความถงพรอมดวยศล ความสารวมดวยศลแมทงหมด ชอวาถงพรอมดวยศลบคคลผประกอบแลวดวยศลสมปทา ชอวา ผถงพรอมดวยศล.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 267 ๒. ทฏฐสมปนนบคคล บคคลผถงพรอมแลวดวยทฏฐเปนไฉน ? ความถงพรอมดวยทฏฐ ในขอนน เปนไฉน ? ความรอบร ความรชด ฯลฯ ความสอดสองธรรม คอ อโมหะ สมมาทฏฐเชนนวา ทานทใหแลวมผล การบชาใหญ (คอมหาทานททวไปแกคนทงปวง) มผล สกการะทบคคลทาเพอแขกมผล ผลวบากแหงกรรมทบคคลทาดทาชวมอย โลกนมโลกหนาม มารดาม บดาม สตวผอปปาตกะม สมณพราหมณผพรอมเพรยงกน ประพฤตดปฏบตชอบท รยงซงโลกนและโลกหนาดวยตนเองแลวประกาศทาใหแจงม นเรยกวา ความถงพรอมดวยทฏฐ สมมาทฏฐแมทงหมดชอวาทฏฐสมปทา บคคลผประกอบดวยทฏฐสมปทาน ชอวา ผถงพรอมดวยทฏฐ. [๗๗] ๑. ทลลภบคคล บคคลผหาไดยากในโลก ๒ จาพวกเปนไฉน ? บพพการบคคล ๑. กตญกตเวทบคคล ๑. บคคล ๒ จาพวกนหาไดยากในโลก.

อรรถกถาบคคลผหาไดยาก ๒ จาพวก บทวา "ทลลภา" ไดแก มใชบคคลทหาไดโดยงาย. บทวา "ปพพการ" ไดแก ผกระทาอปการะกอนนนเทยว. บทวา "กตเวท" ไดแก ประกาศอปการคณทบคคลอนกระทาแลวคอกระทาอปการคณใหปรากฏ. บณฑต พงแสดงบคคลทง ๒ พวกนน ดวยอาคารยบคคล และอนาคารยบคคล คอ คฤหสถ และ บรรพชต กบรรดาคฤหสถทงหลาย มารดาและบดาชอวาบพพการ (ผกระทาอปการะกอน) สวนบตรและธดาผปฏบต

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 268มารดาบดา และกระทาการอภวาทเปนตนแกบดามารดาชอวา กตเวท (ผร อปการคณอนบพพการชนกระทาแลว) สาหรบบรรพชตทงหลาย อาจารยและอปชฌายชอวา บพพการ. อนเตวาสกและสทธวหารกทงหลาย (ลกศษยและผอยรวม) ทปฏบตอาจารยและอปชฌายชอวา กตเวท เพอประกาศบคคลทง ๒ พวกนนใหแจมแจง บณฑตพงกลาวถงเรองของพระโสณเถระ ผเลยงดอปชฌาย เปนตน. อกนยหนง บคคลใด เมอผอนยงมไดกระทาอปการะเลย ไมเพงเลงถงอปการะทผอนกระทาในตน แลวกระทาการอปการะ ผนนกชอวาบพพการเปรยบเหมอนบดามารดาพวกหนง อาจารยและอปชฌายพวกหนง บพพการบคคลนน ชอวาหาไดโดยยาก เพราะความทสตวทงหลายถกตณหาครอบงาไว. บคคลใด รอปการะทผอนกระทาในตน ประกาศอยซงอปการะทเปนไปตามสมควรแกอปการะทผอนกระทาแลว ผนนชอวา กตญกตเวทเปรยบเหมอน บคคลผปฏบตชอบในมารดา และบดา หรอในอาจารย และอปชฌายทงหลาย. กตญกตเวทบคคลนน ชอวา หาไดโดยยาก เพราะ ความทสตวทงหลายถกอวชชาครอบงาไว. อกอยางหนง บคคลผเมตตารกใคร โดยไมมเหต ชอวา บพพการ.บคคลเมตตารกใคร โดยมเหต ชอวา กตญกตเวท. บคคลผกระทาประโยชน โดยไมเพงเลงถงเหตเปนตนอยางนวา "ผน จกกระทาอปการะแกเรา" ชอวา บพพการ. บคคลผกระทาประโยชน โดยเพงเลงถงสาเหตเปนตน อยางนวา "ผนจกกระทาอปการะแกเรา" ชอวากตญกตเวท. ผมดมาสวางไปขางหนา ชอวา บพพการ. ผสวางมาสวางไปขางหนาชอวา กตญกตเวท.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 269 ผแสดงธรรม ชอวาบพพการ. ผปฏบตธรรมชอวา กตญกตเวท. พระอรหนตสมมาสมพทธเจา ชอวา บพพการในโลกน พรอมทง เทวโลก. พระอรยสาวก ชอวา กตญกตเวท. สวนในคมภรอรรถกถาแหงทกนบาต ทานกลาวคาไวมประมาณเทานวา (ผกระทาอปการะกอน ชอวา บพพการ. ผรอปการะทผอนกระทาแลวกระทาตอบในภายหลง ชอวา กตเวท). บรรดาบคคลทง ๒ พวกนน บพพการชน ยอมกระทาความสาคญวา "เราใหหน" บคคลผกระทาตอบแทนในภายหลง ยอมทาความสาคญวา "เราใชหน". [๗๘] ๒. ทตตปปยบคคล บคคลผใหอมไดยาก ๒ จาพวกเปนไฉน ? บคคลผทเกบของทตนไดแลว ๆ ๑. ผทสละของทตนไดแลว ๆ๑. บคคล ๒ จาพวกน ใหอมไดยาก.

อรรถกถาบคคลผใหอมไดยาก ๒ จาพวก บทวา "ทตตปปยา" ไดแก ผใหตนอม คอ ผทใคร ๆ ไมอาจใหอมได. กภกษใด อาศยตระกลอปฏฐาก หรอ ตระกลของญาตอย เมอจวรทใหเกาแลว กเกบจวรทตระกลเหลานนถวายเสยไมใชสอย ถอเอาจวรทตระกลเหลานนถวายแลวบอย ๆ แลวกเกบเสยนนแหละ. อนง ภกษใดสละจวรทตนไดแลว ๆ โดยนยนนนนแหละถวายแกภกษอน แมไดจวรบอย ๆ กกระทาเหมอนอยางนนนนแหละ. บคคล ๒ พวกนใคร ๆ นอมนาปจจยเขาไปถวายตงเลมเกวยนกไมอาจเพอใหอมได เพราะฉะนนจงชอวา ทตตปปยา แปลวา อนใคร ๆ ใหอมไดโดยยาก.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 270 [๗๙] ๑. สตปปยบคคล บคคลผใหอมไดงาย ๒ จาพวก เปนไฉน ? ผทไมเกบของทตนไดแลว ๆ ๑. ผทไมสละของทตนไดแลว ๆ ๑. บคคล ๒ จาพวกน ใหอมไดงาย.

อรรถกถาบคคลผใหอมไดงาย คาวา "น วสชเชต" ไดแก กระทาใหเปนของ ๆ ตน ไมใหแกผอน แตเมอมอดเรกลาภ (ของเหลอ) กไมเกบไว ยอมถวายแกภกษอนเสยขอน มคาอธบายไวดงน คอ. กภกษใดแล มจวรเกาแลว ไดผาสาฎกจากตระกลอปฏฐาก หรอตระกลญาต กระทาใหเปนจวร ใชไมยอมทง แมปะแลวกยงใชหมอยเมอตระกลเหลานนถวายใหใหมกไมรบรบโดยเรว (หมายถงมการพจารณา)นพวกหนง อกพวกหนง นนคอ ภกษใดใชจวรทไดแลว ๆ ดวยตนเอง ยอมไมถวายแกภกษเหลาอนภกษแมทง ๒ พวกนใคร ๆ กอาจใหอมไดโดยงายเพราะฉะนนจงชอวา สตตปปยา แปลวา อนผอนใหอมไดโดยงาย. [๘๐] อาสวะทงหลาย ยอมเจรญแกบคคล ๒ จาพวกเหลาไหน ? ผทประพฤตรงเกยจ สงทไมควรรงเกยจ ๑. ผทไมพระพฤตรงเกยจสงทควรรงเกยจ ๑. อาสวะทงหลาย ยอมเจรญแกบคคล ๒ จาพวกเหลาน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 271 [๘๑] อาสวะทงหลาย ยอมไมเจรญแกบคคล ๒ จาพวก เหลาไหน ? ผทไมประพฤตรงเกยจ สงทไมควรรงเกยจ ๑. ผทประพฤตรงเกยจสงทควรรงเกยจ ๑. อาสวะทงหลาย ยอมไมเจรญ แกบคคล ๒ จาพวก เหลาน. [๘๒] ๑. หนาธมตตบคคล บคคลผมอธยาศยเลว เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกนเปนผทศล มธรรมอนลามก เขายอมเสพ ยอมคบ ยอมเขาไปนงใกลบคคลผทศล ผมธรรมอนลามก นเรยกวา บคคลผมอธยาศยเลว. ๒. ปณตาธมตตบคคล บคคลผมอธยาศยประณตเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกนเปนผมศล มธรรมอนงาม เขายอมเสพยอมคบยอมเขาไปนงใกลผมศล ผมธรรมอนงาม นเรยกวา บคคลผมอธยาศยประณต.

[๘๓] ตตตบคคล บคคลผอมแลว เปนไฉน ? พรปจเจกพทธเจา และพระสาวกทงหลายของพระตถาคตเจาผเปนพระอรหนตชอวา ผอมแลว ๑. สมเดจพระสมมาสมพทธเจา ชอวา ผอมแลวดวย ยงผอนใหอมแลวดวย ๑. จบบคคล ๒ จาพวก

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 272 คาวา "อาสวา" ไดแก กเลสทงหลาย. คาวา "น กกกจจายตพพ กกกจจายต" ความวา ยอมประพฤต รงเกยจ สงทไมควรรงเกยจเชน ภกษไดเนอสกรแลวประพฤตรงเกยจวา เปนเนอหม. ไดเนอมฤคแลวประพฤตรงเกยจวา เปนเนอเสอเหลอง, เมอกาล(แหงภต) ยงมอย ยอมประพฤตรงเกยจวา กาลไมม, ไมถกหาม แตประพฤตรงเกยจวา เราถกหามเสยแลว เมอละอองธลยงไมตกไปในบาตรเลยยอมประพฤตรงเกยจวาละอองธลตกไปแลว. เมอเขายงไมกระทาเนอปลาอทศตอตน กประพฤตรงเกยจวา เขากระทาเนอปลาอทศตอเรา. คาวา "กกกจจายตพพ น กกกจจายต" ความวา ยอมไมประพฤตรงเกยจ สงทควรประพฤตรงเกยจเชน ภกษไดเนอหมแลวยอมไมประพฤตรงเกยจวา เปนเนอหม ฯลฯ ครนเมอเขาการทาเนอปลาอทศ คอเจาะจงตน ยอมไมประพฤตรงเกยจวา เขาทาเนอปลาอทศ คอ เจาะจงซงเรา. สวนใน อรรถกถาองคตตรนกาย ทานกลาวคาไวมประมาณเทานวาคาวา "กกกจจายตพพ " ไดแก การไมตงไว การไมพจารณาซงสวนอนเปนของสงฆ ชอวา อนใคร ๆ ไมพงรงเกยจ ยอมรงเกยจสงนน. คาวา"กกกจจายตพพ " ความวา การตงไว การพจารณาซงสงอนเปนของสงฆนนนนแหละ ยอมไมรงเกยจของนน. คาวา "อเมส " ความวา อาสวะทงหลาย ยอมเจรญแนนอนแกบคคลทง ๒ พวกเหลานน ทงในกลางวน ทงในกลางคน ดจหญาและเถาวลยเปนตน งอกงามเจรญอยในภมภาคอนด. ในธรรมขาว บณฑตพงทราบเนอความโดยนยนวา ภกษใดไดกปปยะมงสะ คอ เนอทสมควรแลวกรบเอาเนอทสมควรนนแหละ ชอวา ยอมไมประพฤตรงเกยจสงทไมควรประพฤตรงเกยจ.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 273 คาวา "หนาธมตโต" ไดแก ผมอชฌาสยอนเลว. คาวา "ทสสโล" ไดแก ผไมมศล. คาวา "ปาปธมโม" ไดแก ผมธรรมอนลามก. คาวา "ปณตาธมตโต" ไดแก ผมอชฌาสยอนประณต. คาวา "กลยาณธมโม" ไดแก ผมธรรมอนเจรญ คอ มธรรมอนสะอาด มธรรมอนงาม. คาวา "ตตโต" แปลวา อมแลว ไดแก ผตงตนไวดแลว คอถงทสดแลว. คาวา "ตปเปตา" แปลวา ผยงบคคลอนใหอม ไดแก ผกระทาบคคลทงหลายอนใหอม. ในคานวา "ปจเจกสมพทธา เย จ ตถาคตสาวกา" พงทราบคาอธบายวา พระปจเจกพทธเจาทงหลายทานอมแลว คอ บรบรณแลวดวยโลกตตรธรรมทง ๙ ประการ แตไมสามารถเพอใหบคคลทงหลายเหลาอนอมได เพราะวา การตรสรของสตวทงหลายดวยธรรมกถาของพระปจเจกพทธเจาทงหลายเหลานนยอมไมม. แตวาเทวดาและมนษยทงหลายไมมประมาณมการตรสรธรรมดวยธรรมกถาแหงพระสาวกทงหลาย. พระสาวกทงหลายเหลานนเมอแสดงธรรมมไดแสดงใหเปนถอยคาของตนเอง แตแสดงธรรมกถากระทาใหเปนถอยคาของพระพทธเจาทงหลาย แมบรษททนงประชมกนเพอจะฟงธรรมกกระทาความเคารพวา พระภกษรปนมไดแสดงธรรมทตนเองแทงตลอดแลว

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 274ยอมกลาวธรรมทพระพทธเจาทงหลายตรสรแลว เพราะฉะนน การกระทาความ เคารพยาเกรงจงมแกพระพทธเจาทงหลายนนเทยว. บรรดาบคคลทงหลายเหลานน พระสมมาสมพทธเจาเทานน ชอวายงบคคลอนใหอม ดวยประการฉะน เหมอนอยางวา "เมอพระราชารบสงวาทานทงหลายจงใหของสงนและสงนแกบคคลชอโนน ราชบรษนาของมาแลวใหแกบคคลชอโนนกจรง ถงอยางนน พระราชาเทานน ชอวาเปนผใหนน ของแมอนชนทงหลายเหลาใดไดแลว ชนเหลานนยอมรบเอาดวยคดวาฐานนดร อนพระราชาพระราชทานแลวแกเรา สมบต คอ อสรยยศ อนพระราชาพระราชทานแลวแกเรา เทานน แตถอเอาดวยความคดวา ฐานนดรเปนตน อนราชบรษทงหลายใหแกพวกเราหามได ฉนใด ขออปมาเปนเครองยงคาอปไมยใหถงพรอมน บณฑตพงทราบ ฉนนน. คาทเหลอในบททงปวง เนอความงายทงนน ดวยประการฉะนแล. จบอรรถกถาทกนทเทส วาดวยบคคล ๒ จาพวก เพยงเทาน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 275 ตกนทเทส วาดวยบคคล ๓ จาพวก [๘๔] ๑. นราสบคคล บคคลผไมมความหวง เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผทศล มธรรมอนลามก ผประกอบดวยกายกรรมเปนตนอนไมสะอาดและสมาจารอนผอนหรอตนพงระลกไดดวยความระแวง ผมการงานอนปกปด ผมใชสมณะแตปฏญาณวาเปนสมณะ ผมใชพระพฤตพรหมจรรยแตปฏญาณวาประพฤตพรหมจรรย ผเนาใน ผอนราคะชมแลว ผมหยากเยอมราคะเปนตน เกดแลว เธอไดยนวา นยวา ภกษมชออยางน รยงดวยตนเองแลว ทาใหแจงแลว เขาถงแลวซงเจโตวมตตปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะความสนไปแหงอาสวะทงหลายแลวสาเรจอรยาบถอยในทฏฐธรรม ดงน เธอยอมไมเกดความคดอยางนวา แมเรากจกรยงดวยตนเอง จกทาใหแจง จกเขาถงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะความสนไปแหงอาสวะทงหลาย สาเรจอรยาบถอยในทฏฐธรรมในกาลไหน ๆ โดยแทดงน บคคลนเรยกวา ผไมมความหวง. ๒. อาสงสบคคล บคคลผมความหวง เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผมศลมธรรมอนงาม เธอไดยนวา นยวาภกษมชออยางน รยงดวยตนเองแลว ทาใหแจงแลว เขาถงแลว ซงเจโตวมตตปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะความสนไปแหงอาสวะทงหลาย สาเรจอรยาบถอยในทฏฐธรรมดงน เธอยอมไดเกดความคดขนวา แมวาเรากรยง

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 276ดวยตนเอง จกทาใหแจง จกเขาถงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะม ได เพราะความสนไปแหงอาสวะทงหลายแลว สาเรจอรยาบถ อยในทฏฐธรรมในกาลไหน ๆ โดยแท ดงนเรยกวา ผมความหวง. ๓. วคตาสบคคล บคคลผมความหวงไปปราศแลวเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน รยงดวยตนเองแลว ทาใหแจงแลว เขาถงแลว ซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะความสนไปแหงอาสวะทงหลายแลว สาเรจอรยาบถอยในทฏฐธรรมแล เธอไดยนวา นยวา ภกษชออยางน รยงดวยตนเองแลว ทาใหแจงแลว เขาถงแลว ซงเจโตวมตตปญญาวมต อนหาอาสวะมได เพราะความสนไปแหงอาสวะทงหลาย สาเรจอรยาบถอยในทฏฐธรรม ดงน เธอยอมไมเกดความคดขนวา แมเรากรยงดวยตนเอง จกทาใหแจง จกเขาถงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมไดเพราะความสนไปแหงอาสวะทงหลายแลว สาเรจอรยาบถอยในทฏฐธรรม ในกาลไหน ๆ โดยแท ดงน ขอนน เพราะเหตไร เพราะวา ความหวงในความหลดพนใดของพระขณาสพนน ผซงเมอยงไมหลดพนในกาลกอน ความหวงนนไดสงบระงบแลว บคคลนเรยกวา ผมความหวงไปปราศแลว.

อรรถกถาตกนทเทส อธบายบคคล ๓ จาพวก อรรถกถาบคคลผไมมความหวงเปนตน บทวา "ทสสโล" ไดแก ผไมมศล. บทวา "ปาปธมโม" ไดแกผมธรรมอนลามก อกอยางหนง ชอวาผทศล เพราะความวบตแหงศล ชอวา ผมธรรมอนลามก เพราะความวบต

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 277แหงทฏฐ อกอยางหนง ชอวา ผทศล เพราะขาดความสารวมทางกายทวารและวจทวาร ชอวา ผมธรรมอนลามก เพราะขาดความสารวมทางมโนทวาร. ชอวาผทศล เพราะความเปนผประกอบการงานอนไมสะอาด. ชอวา ผมธรรมอนลามก เพราะความเปนผมอธยาศยอนไมสะอาด. ชอวา ผทศล เพราะเวนจากกศลศล ชอวา ผมธรรมอนลามก เพราะประกอบดวยอกศลศล. บทวา "อสจ" แปลวา ไมสะอาด ไดแก ผประกอบดวยกรรมอนไมสะอาดทงหลาย มกายกรรมเปนตน. บทวา "สงกสสรสมาจาโร" ไดแก ผมสมาจารอนผอนพงระลกไดดวยความระแวง. อธบายวา ผมสมาจารอนผอนเหนโทษอยางใดอยางหนงอนไมสมควรแลวระแวงอยางน กรรมนจกเปนของอนภกษนกระทาแลว หรอมสมาจารอนตนพงระลกไดดวยความระแวงของคนนนแหละ ชอวา ผมสมาจารอนนาระแวง. กเพราะเขาเหนพวกภกษประชมปรกษากนถงกจอยางใดอยางหนงนนแหละ ในทเปนทพกกลางวนเปนตน เขาจงมสมาจารอนนาระแวงสงสยอยางนวา พวกภกษเหลานนรกรรมทเรากระทาหรอ จงปรกษากนอย. บทวา "ปฏจฉนนกมมนโต" ไดแกประกอบดวยธรรมอนลามกอนสมควรแกการปกปด. สองบทวา "อสสมโณ สมณปฏโ" ความวา ผมไดเปนสมณะเลย แตปฏญาณอยางนวา เราเปนสมณะ เพราะเปนผมคณธรรมอนควรแกความเปนสมณะ. สองบทวา "อพรหมจาร พรหมจารปฏโ" ความวา กภกษผทศลนนเหนเพอนสหธรรมกผเปนพรหมจาร ผประพฤตธรรมอนประเสรฐนงหมเรยบรอย ทรงบาตรงดงามเทยวไปเพอบณฑบาตในบาน (คาม) นคม

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 278ชนบท และราชธานทงหลายแลวสาเรจการเลยงชพอย แมตนเองกปฏบตเชน นน โดยอาการเชนนน ยอมเปนเหมอนกบใหปฏญญาวา "ขาพเจาเปนพรหมจาร" กลาววา ขาพเจาเปนภกษแลวเขาไปสโรงอโบสถเปนตน ยอมปฏญญาวาตนเปนพรหมจารบคคล นนแหละ. บคคลผถอเอาลาภอนเปนของสงฆกเหมอนกน. บทวา "อนโตปต" ไดแก ผมกรรมอนกรรมเนาตามเขาไปในภายใน อกอยางหนง ชอวา ผเนาใน เพราะเวนจากสาระแหงคณ โดยความเปนผไมมคณ. บทวา "อวสสโต" ไดแก ผอนราคะเปนตนชมแลว. บทวา "กสมพชาโต"๑ ไดแก ผมหยากเยอมราคะเปนตนเกดแลว. อกอยางหนง นาปฏกลทซมเขาไปสซากศพอนชม พระองคกตรสเรยกวา กสมพ. กบคคลชอวาผทศลในพระศาสนาน เปนเชนกบนาเหลองอนชมในซากศพ เพราะความทตนเปนผอนบณฑตพงรงเกยจ เพราะฉะนนบคคลใดเปนเหมอนนาเหลองซากศพ บคคลนนจงชอวา กสมพชาต. ขอวา "ตสส น เอว โหต" ความวา เพราะเหตไร เธอจงไมมความคดอยางนน ? เพราะศลทเธอตงอยแลวพงอาจเพอจะไดพระอรหตเธอกทาลายเสยแลว. เหมอนอยางวา ลกคนจณฑาลแมไดยนวา ขตตยกมารชอโนน เขาอภเษกในราชสมบตแลวกเพราะชนทงหลายผเกดในภายหลงในตระกลใดยอมถงการอภเษก ตนมไดเกดในตระกลนนจงมไดมความคดอยางนวา "แมชอวาเรานน กจกพงถงการอภเษก เหมอนขตตยกมารโดยแนแทฉนใด ภกษผทศล แมฟงวา "พระภกษชอโนนบรรลพระอรหตดงน เพราะ

๑. บาลวา กสมพกชาโต

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 279ความทศลทตนตงอยแลวนนไมม จงไมมความคดอยางนวา "แมชอวาเรานน จกพงบรรลพระอรหต เหมอนภกษผมศลโดยแนแท" ฉนนนเหมอนกน. สองบทวา "อย วจจต" ความวา บคคลน คอ ผเหนปานน ทานเรยกวา นราโส ผไมมความหวง เพราะไมมความหวงทจะไดพระอรหต. ขอวา "ตสส เอว โหต" ความวา เพราะเหตทศลทเธอตงอยแลวสามารถเพอบรรลพระอรหตเปนสภาพมนคง. เหมอนอยางวา กมารผสชาตคอ เกดดแลว พอสดบคาวา " ขตตยกมารชอโนน เขาอภเษกแลว" เพราะเหตทตนกเกดในตระกลนนจงมความดารอยางนวา "แมเรากพงถงการอภเษกเหมอนกมารนนโดยแนแท " ฉนใด ภกษผมศล พอไดยนวา "ภกษชอโนนบรรลพระอรหตแลว" เพราะเหตทศลอนเธอตงอยแลวควรจะบรรลพระ-อรหตเปนธรรมชาตมนคง จงมความคดอยางนวา "แมเรากพงบรรลพระ-อรหต เหมอนกบภกษผมศลโดยแนแท" ฉนนนเหมอนกน. ขอวา "อย วจจต" ความวา บคคลน คอ ผเหนปานน ทานเรยกวา อาส โส คอ ผมความหวง เพราะวาเธอนนหวงอย คอ ปรารถนาอยซงพระอรหต เพราะเหตนน ทานจงเรยกวา อาส โส. บคคลผมความหวง ขอวา " ยา หสส ปพเพ อวมตตสส" ความวา ความหวงในการหลดพนอนใด ของพระขณาสพผยงมไดหลดพน ดวยการหลดพนดวยอรหตมรรคในกาลกอนความหวงอนนนของทานสงบระงบแลว เพราะฉะนนพระขณาสพทานจงไมมความคดอยางนน. เหมอนอยางวา กษตรยผอภเษกแลว พอทรงสดบคาวา " ขตตยกมารชอโนนเขาอภเษกในราชสมบตแลว" เพราะพระราชาองคเดยวมไดมการอภเษก ๒ ครง มไดมเศวตฉตร ๒ ครง จงมไดมความดารอยางนวา "แมเรากพงถงการอภเษก เหมอนขตตกมารนนโดย

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 280แนแท" ฉนใด พระขณาสพพอไดยนวา "พระภกษชอโนน บรรลพระ-อรหตแลว" เพราะความเปนพระอรหต ๒ ครงไมม ทานจงมไดมความคดอยางนวา "แมเรากจะพงบรรลพระอรหต เหมอนพระภกษนนโดยแนแท"ฉนนนนนเทยว. ขอวา "อย วจจต" ความวา บคคลน คอ ผเหนปานน ทานเรยกวา วคตาโส คอ ผปราศจากความหวง เพราะทานปราศจากความหวงในความเปนพระอรหต.

บรรดาบคคลเหลานน บคคลเปรยบดวยคนไข ๓ จาพวกเปนไฉน ? [๘๕] คนไข ๓ จาพวก. ๑. คนไขบางคนในโลกน ไดโภชนะเปนทสบายหรอไมไดโภชนะเปนทสบาย ไดเภสชเปนทสบายหรอไมไดเภสชเปนทสบาย ไดอปฏฐากสมควรหรอไมไดอปฏฐากสมควร กยอมไมหายจากอาพาธนนเลย. ๒. สวนคนไขบางคนในโลกน ไดโภชนะเปนทสบาย หรอไมไดโภชนะเปนทสบาย ไดเภสชทสบายหรอไมไดเภสชทสบาย ไดอปฏฐากทสมควรหรอไมไดอปฏฐากทสมควรกยอมหายจากอาพาธนน. ๓. สวนคนไขบางคนในโลกน ไดโภชนะเปนทสบาย กหายจากอาพาธนน ไมไดกไมหายจากอาพาธนน ไดเภสชเปนทสบาย กหายจากอาพาธนน ไมไดกไมหายจากอาพาธนน ไดอปฏฐากทสมควร กหายจากอาพาธนนไมไดกไมหายจากอาพาธนน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 281 ในคนไข ๓ จาพวกนน คนไขนใด ไดโภชนะเปนทสบายกหายจาก อาพาธนน ไมไดกไมหายจากอาพาธนน ไดเภสชเปนทสบายกหายจากอาพาธนน ไมไดกไมหายจากอาพาธนน ไดอปฏฐากสมควรกหายจากอาพาธนน ไมไดกไมหายจากอาพาธนนพระผมพระภาคเจาทรงอาศยคนไขจาพวกนจงไดทรงอนญาตคลานภต อนญาตคลานเภสช อนญาตคลานอปฏฐากไว กแหละเพราะอาศยคนไขจาพวกน คนไขแมเหลาอนอนภกษทงหลายกควรบารง.

[๘๖] บคคลเปรยบดวยคนไข ๓ จาพวก มปรากฏอยในโลกฉนนนเหมอนกน บคคลเปรยบดวยคนไข ๓ จาพวก เปนไฉน ? ๑. บคคลบางคนในโลกน ไดเหนพระตถาคต หรอไมไดเหนพระ-ตถาคต ไดฟงธรรมวนยอนพระตถาคตประกาศแลว หรอไมไดฟงธรรมวนยอนพระตถาคตประกาศแลว กยอมไมหยงลงสนยามอนถกตองในกศลธรรมทงหลาย ๒. สวนบคคลบางคนในโลกน ไดเหนพระตถาคต หรอไมไดเหนพระตถาคต ไดฟงธรรมวนยอนพระตถาคตประกาศแลว หรอไมไดฟงธรรมวนยอนพระตถาคตประกาศแลว กยอมกาวลงสนยามอนถกตองในกศลธรรมทงหลายได. ๓. สวนบคคลบางคนในโลกน ไดเหนพระตถาคต ยอมกาวลงสนยามอนถกตอง ในกศลธรรมทงหลายได เมอไมได กยอมไมกาวลงสนยามอนถกตองในกศลธรรมทงหลาย เมอฟงธรรมวนยอนพระตถาคตประกาศแลวยอมกาวลงสนยามอนถกตองในกศลธรรมทงหลาย เมอไมได ยอมไมกาวลงสนยามอนถกตอง ในกศลธรรมทงหลาย.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 282 บรรดาบคคล ๓ จาพวกนน บคคลใดไดเหนพระตถาคต ยอมกาว ลงสนยามอนถกตอง ในกศลธรรมทงหลายได เมอไมได ยอมไมกาวลงสนยามอนถกตอง ในกศลธรรมทงหลาย ไดฟงธรรมวนยอนพระตถาคตประกาศแลวยอมกาวลงสนยามอนถกตอง ในกศลธรรมทงหลายได เมอไมได กยอมไมกาวลงสนยามอนถกตอง ในกศลธรรมทงหลาย สมเดจพระผมพระภาคเจาทรงอนญาตพระธรรมเทศนาไว เพราะอาศยบคคลจาพวกน กแหลเพราะอาศยบคคลนภกษทงหลายจงแสดงธรรมแกบคคล แมเหลาอน ๆ บคคลเปรยบดวยคนไข ๓ จาพวกเหลาน ยอมมปรากฏอยในโลก.

อรรถกถาคลานปมบคคลเปนตน ชนเหลานน ทานเรยกวา คลานปมา คอ ผเปรยบดวยคนไข ดวยอปมาใดเพอจะแสดงอปมานนกอน ทานจงกลาวคาเปนตนวา "ตโย คลานา"ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา " สปปายาน " ไดแก อนเปนประโยชนเกอกล คอ กระทาใหเจรญ บทวา "ปฏรป " ไดแกอนเหมาะสม. ดวยคาวา" เนว วฏาต ตมหา อาพาธา " พระผมพระภาคเจา ตรสถงบคคลผเปนไขทถงทสดแลว ทประกอบดวยโรคทงหลายมโรคลม และโรคลมบาหมเปนตน ทแกไขไมได. ดวยคานวา "วฏาต ตมหา อาพาธา" พระองคตรสถงอาพาธเลกนอย อนตางดวยโรคทงหลาย มโรคจาม โรคหดเปอยโรคตกกระ โรคฝ และโรคชรา เปนตน. กความผาสกของชนเหลาใดยอมมไดดวยการปฏบต พระผมพระภาคเจาตรสถงบคคลผอาพาธเหลานนแมทงหมดดวยคานวา ลภนโต สปปายาน โน อลภนโต.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 283 กในทน บคคลผอปฏฐากคนไข ตองประกอบไปดวยองคคณทงหลาย คอ เปนบณฑต ๑ เปนผขยน ๑ ไมเกยจคราน ๑ พงทราบวา ชอวา อปฏ-ฐากทเหมาะสม. ขอวา "คลานปฏาโก อนาโต" ความวา บคคลใดอน ภกษสงฆพงให เพราะฉะนน บคคลนน จงชอวา อนาโต แปลวา ผอนภกษสงฆอนญาตแลว . กบคคลผเปนไขนนเมอไมสามารถเพอจะยงอตภาพใหเปนไปตามธรรมดาของตน ภกษสงฆพงอปโลกนแลวใหถอยคาวา "ขอใหภกษหรอสามเณรรปหนง จงปฏบตบารงภกษผอาพาธน" กถาภกษหรอสามเณรนน ยงปฏบตภกษผอาพาธนนอยตราบใด คนไขกด ภกษหรอสามเณรกด มความตองการดวยสงใด สงนนทงหมดเปนภาระแกสงฆเทานน. ขอวา "อเป คลานา อปฏาตพพา" ความวา บคคลผเปนคนไข ๒ จาพวก แมนอกจากน ภกษสงฆกควรอปฏฐากดวย. ถามวา "เพราะเหตไร ?" ตอบวา "กบคคลใดเปนไขถงทสดแลว ผนนเมอไมมใครอปฏฐากพงเสยใจวา "ถาหากวา ภกษหรอสามเณรพงปฏบตเรา ความผาสกจะพงมแกเรา แตพวกเขาไมปฏบตเรา" ดงนแลวพงไปเกดในอบาย. กเมอคนไขนน เมอภกษสามเณรบารงปฏบตอย เขายอมมความคดอยางนวา "กจใดทภกษสงฆพงกระทา กจนนทงหมด ภกษสงฆกกระทาแลว แตกรรมวบากของเราเปนเชนน ภกษผอาพาธนน ยงเมตตาจตใหตงขนในภกษสงฆแลวยอมเกดในสวรรค. อนง ภกษใด มอาพาธเลกนอย ไดอปฏฐากกตาม ไมไดกตามยอมหายจากโรคได ภกษผอาพาธเลกนอยนน แมเวนจากเภสช พยาธกเขาไปสงบระงบได แตถาเขาทาเภสชใหฉน อาพาธเลกนอยนนกยอมสงบระงบ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 284ไดโดยเรวพลน. ลาดบนน คนไขทหายจากโรคแลวนน เขาอาจเพอเรยน พระพทธวจนะ หรอกระทาสมณธรรม ดวยเหตนทานจงกลาวไววา "ภกษสงฆพงอปฏฐากคนไขแมพวกอน" ขอวา "เนว โอกกมต" ไดแก ไมเขาไป. ขอวา "นยาม กสเลส ธมเมส สมมต " ไดแก สมมตธรรมกลาวคอมรรคนยามในกศลธรรมทงหลาย พระผมพระภาคเจาตรสถงบคคลผมบทอยางยง (ปทปรม) ดวยธรรมขอน. ทรงถอเอา อคฆฏตญบคคล ผเชนกบพระนาลกเถระในพระศาสนาดวยวาระท ๒ และทรงถอเอาอคฆฏตญบคคลผมปจเจกโพธญาณ ซงทานไดโอวาทในสานกแหงพระปจเจกพทธเจาทงหลายครงหนงในพทธนดรแลวจงแทงตลอดสจธรรมคอ บรรลเปนพระ-ปจเจกพทธเจา. พระองคทรงกลาวถง วปจตญบคคล ดวยวาระท ๓. กเนยยบคคล ยอมเปนผอาศย วปจตญบคคลนนเทยว. ขอวา "ธมมเทสนา อนาตา" ความวา พระองคทรงอนญาต พระธรรมเทศนาเดอนละ ๘ ครง. ขอวา "อเสมป ธมโม เทเสตพโพ" ความวา พระธรรม-กถกควรกลาวธรรมแกชนทงหลายแมนอกจากน. ถามวา "เพราะเหตไร ?" ตอบวา "เพราะปทปรมบคคล แมไมสามารถแทงตลอดธรรมในอตภาพน แตกจะเปนปจจยไปในกาลขางหนา. อนง คนไขใด ไดเหนรปพระตถาคตกด ไมไดเหนกด และไดพระธรรมวนยกด ไมไดกด เขายอมตรสรธรรมได คนไขนนเมอไมไดตรสรกอน แตเมอไดปจจยทสมควรกจกตรสรไดโดยเรวพลนนนเทยว เพราะ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 285ฉะนนพระธรรมกถกทงหลาย พงแสวงธรรมแกชนทงหลายเหลานนดวยเหตท กลาวมาน. แตวาความแสดงธรรมแกบคคลท ๓ บอย ๆ ทเดยว. [๘๗] ๑. กายสกขบคคล บคคลชอวา กายสกข เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ถกตองวโมกข ๘ ดวยกาย สาเรจอรยาบถอยและกเลสบางอยางของผนน เปนของสนไปรอบแลว เพราะเหนดวยปญญาบคคลนเรยกวากายสกข. ๒. ทฏฐปตตบคคลบคคล ชอวา ทฏฐฏตะ เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยอมรตามความเปนจรงวา นทกข ยอมรตามความเปนจรงวา นเปนเหตใหเกดทกข ยอมรตามความเปนจรงวา นความดบทกข ยอมรตามความเปนจรงวา นเปนขอปฏบตใหถงความดบทกขและธรรมทงหลายอนพระตถาคตประกาศแลว เปนอนเธอไดเหนดแลวดวยปญญา เปนอนเธอดาเนนไปดวยดแลวดวยปญญา และอาสวะบางอยางของเธอเปนอนสนไปแลวโดยรอบ เพราะเหนดวยปญญา บคคลนเรยกวาทฏฐปตตะ. ๓. สทธาวมตตบคคล บคคลชอวาสทธาวมต เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยอมรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯธรรมทงหลายอนพระตถาคตประกาศแลว ยอมเปนอนเธอเหนแลวดวยดดวยปญญา และอาสวะบางอยางของเธอเปนอนสนไปแลวโดยรอบ เพราะเหนดวยปญญา อาสวะของทฏฐปตตะบคคลสนไปรอบ ฉนใด อาสวะของสทธา-วมตตบคคลหาเปนเชนนนไม บกคลนเรยกวา สทธาวมต.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 286 อรรถกถากายสกขบคคลเปนตน บคคลทงหลายทชอวา กายสกข ทฏฐปตตะ และ สทธาวมตขาพเจากลาวไวแลวในหนหลงนนแล.

[๘๘] ๑. คถภาณบคคล บคคลผมวาจาเหมอนคถ เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ชอบพดเทจ ไปอยในทประชม ไปอยในบรษท ไปอยในทามกลางญาต ไปอยในทามกลางอามาตย หรอไปอยในทามกลางราชตระกล ถกเขาอางเปนพยานซกถามวา ดกอนบรษผเจรญ ทานรอยางไร จงพดอยางนน บคคลนนไมร กลาววาขาพเจาร หรอรอย กลาววาขาพเจาไมร ไมเหนกลาววาขาพเจาเหน หรอเหนอย กลาววาขาพเจาไมเหนเปนผกลาวเทจ โดยรอยวาเทจดงวามาน เพราะเหตแหงตน หรอเพราะเหตแหงคนอน หรอเพราะเหตเหนแกอามสเลกนอย บคคลน เรยกวา ผมวาจาเหมอนคถ. ๒. ปปผภาณบคคล บคคลผมวาจาเหมอนดอกไมเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ละเสยแลวซงมสาวาท เปนผเวนขาดจากมสาวาท ไปอยในทประชม ไปอยในบรษท ไปอยในทามกลางญาต ไปอย ในทามกลางอามาตย หรอไปอยในทามกลางราชตระกล ถกเขานาไปเพอซกถาม ถกเขาอางเปนพยานซกถามวา ดกอนบรษผเจรญ ทานรอยางไร จงพดอยางนน บคคลนนไมรกลาววาขาพเจาไมร หรอรอยกลาววาขาพเจารไมเหนกลาววาขาพเจาไมเหน เหนอยกลาววาขาพเจาเหน ไมเปนผกลาวคาเทจโดยรอยวาเทจดงวามาน เพราะเหตแหงตน หรอเพราะเหตแหงผอนหรอเพราะเหนแกอามสเลกนอย บคคลนเรยกวา ผมวาจาเหมอนดอกไม.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 287 ๓. มธรภาณบคคล บคคลผมวาจาเหมอนนาผงเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน วาจานนใดไมมโทษ สบายห เปนทตงแหงความรก จบใจ เปนของชาวเมอง อนคนมากใคร เปนทชอบใจของคนมากเปนผกลาววาจาเชนนน บคคลนเรยกวา ผมวาจาเหมอนนาผง.

อรรถกถาคถภาณบคคล เปนตน บทวา "สภคโค" ไดแก อยในสภา คอ ทประชม. บทวา "ปรสคคโต" ไดแก อยในบรษทชาวบาน. บทวา "คามมชฌคคโต" ไดแก อยในทามกลางแหงชาวชนบททงหลาย. บทวา "าตมชฌคคโต" ไดแก อยในทามกลางแหงทายาททงหลาย (ผรบมรดกเรยก ทายาท) บทวา "ปคมชฌคคโต" ไดแก อยในทามกลางแหงอามาตยทงหลาย. บทวา "ราชกลมชฌคคโต" ไดแก อยในโรงมหาวนจฉย ในทามกลางราชตระกล. บทวา "อภนโต" ไดแก ถกเขานาไปเพอประโยชนแกการซกถาม. บทวา "สกข ปฏโ" ไดแก ถกเขากระทาใหเปนพยานแลวซก. คาวา "เอหมโภ ปรส" น เปนคาอาลปนะ คอ คาสาหรบรองเรยก. คาวา "อตตเหต วา ปรเหต วา" ไดแก เพราะเหตแหงอวยวะมมอและเทาเปนตน หรอเพราะเหตแหงทรพยของตนหรอของผอน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 288 ในคานวา "อามสกจกขเหต วา" ลาภ ทานประสงคเอาวา "อา-มส" คอสงของตาง ๆ. คาวา "กจกข " ไดแก สนจางใด ๆ กตามทมประมาณเลกนอยอธบายวา เพราะเหตแหงสนจางมประมาณเลกนอย โดยทสดม นกกระทา,นกคม, กอนเนยใสและกอนเนยขนเปนตน สองบทวา "สมปชานมสาภาสตา โหต" ความวา กระทาการกลาวมสาวาททงทรอยนนแหละ. สองบทวา "อย วจจต" ความวา บคคลน คอ ผเหนปานน ทานเรยกวาคถภาณ คอ ผมวาทะเหมอนคถ เพราะมวาจาเชนกบดวยคถ (อจจาระ)ทานอธบายไววา เหมอนอยางวา ขนชอวาคถยอมไมเปนทชอบใจแกมหาชนฉนใด, คาพดของบคคลผกลาวเทจน กยอมไมเปนทชอบใจแกเทวดาและมนษยทงหลาย ฉนนนเหมอนกน. สองบทวา "อย วจจต" ความวา บคคลน คอ ผเหนปานน ทานเรยกวา ปบผภาณ คอ ผมวาจาเหมอนดอกไม. เหมอนอยางวา ดอกมะลทงหลาย ทงทกาลงตมหรอกาลงบาน ยอมเปนทรกใครเปนทปรารถนาของมหาชนฉนใด, วาจาของบคคลผนกยอมเปนทชอบใจรกใครของเทวดาและมนษยทงหลาย ฉนนนเหมอนกน. โทโส คอ โทษ ทานเรยกวา เอล ซงแปลวา ความชว ในคาวา"เนลา" วเคราะหวา โทษของวาจานนไมม เพราะฉะนน วาจานนจงเรยกวาเนลา แปลวา วาจาไมมโทษ. อธบายวา หมดโทษ ดจโทษททานกลาวไวในคานวา "เนลงโค เสตปจฉาโท๑" ดงน.

๑. ข.อ. ๒๕/ขอ ๑๕๑.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 289 บทวา "กณณสขา" ไดแก ชอวาสบายแกหทงสอง เพราะเปนวาจา ทไพเราะโดยพยญชนะ. อธบายวา ไมทาการเสยดแทงหใหเกดขน ดจการแทงดวยเขมทงหลาย. พงทราบวเคราะหตาง ๆ ดงน วาจาใด ไมยงความโกรธใหเกดขนในสรระทงสน ยอมยงความรกใหเกดเพราะเปนวาจาทไพเราะโดยอรรถ เพราะฉะนน วาจานนจงชอวาเปมนยา แปลวา วาจาอนยงความรกใหเกดขน. วาจาใด ยอมไปสหทย ไมมอะไร ๆ กระทบกระเทอน เขาไปสจตโดยสบาย เพราะฉะนนวาจานนจงชอวา หทยงคมา แปลวา วาจาจบใจ. วาจาใด เปนของมอยในเมอง เพราะเปนวาจาทสมบรณดวยคณเพราะฉะนนวาจานนจงชอวา โปร แปลวา วาจาชาวเมอง. วาจาใดทกลาวเรยกวา ดกอนกมารผด ดจนารผมวฒนธรรมอนด วาจาแมนนกเรยกวาโปร. วาจานใดเปนของมอยแกชาวเมอง แมวาจานน กชอวา โปร. อธบายวาเปนถอยคาของชาวนคร. จรงอยชาวนครทงหลายมถอยคาอนควร คอ เหมาะ-สม ยอมกลาวเรยกบคคลผสมควรเปนพอวา พอ เรยกผสมควรเปนแมวา แมและกลาวเรยกผสมควรเปนพชายนองชายวา พชาย นองชาย ดงน. ถอยคาใด (ทกลาวมาแลว) เหนปานน ยอมเปนทรกใครชอบใจแกชนเปนจานวนมาก เพราะฉะนน วาจานนจงชอวา พหชนกนตา แปลวาวาจาเปนทชอบใจของคนเปนจานวนมาก. วาจาใดเปนทยงใจใหชมชน คอ กระทาความเจรญแกจตของชนเปนจานวนมากโดยความเปนวาจาอนชอบใจนนแหละ เพราะฉะนน วาจานนจงชอวา พหชนมนาปา แปลวา วาจาเปนทชอบใจแกชนเปนจานวนมาก.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 290 สองบทวา "อย วจจต" ความวา บคคลนคอ ผเหนปานน ทาน เรยกวา มธภาณ แปลวา ผมวาจาเหมอนนาผง. บาลวา "มทภาณ" แปลวามวาจาออนโยน" ดงนบาง. อธบายวา เปนวาจาไพเราะแมทง ๒ อยางเหมอนอยางวา ธรรมดาวา จตมธรส คอ รส ๔ อยาง มนามนเนยนามนงา นาผง นาตาลโตนด เมอระคนปนกนแลว เปนของประณตฉนใด ถอยคาของบคคลผน กเปนของไพเราะแกเทวดาและมนษยทงหลายฉนนนเหมอนกน. [๘๙] ๑. อรกปมจตตบคคล บคคลผมจตเหมอนแผลเรอรงเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผมกโกรธ มากไปดวยความคงแคน ถกเขาวาเพยงเลกนอย กยอมตอง ยอมกาเรบ ยอมแสดงอาการผดปรกต ยอมกระดาง ยอมแสดงความโกรธ ความคดประทษราย อาการไมชอบใจ ใหปรากฏ เหมอนแผลเรอรงถกทอนไมหรอกระเบองกระทบ ยอมมนาเลอดนาหนองออกมากมาย ชอแมฉนใด บคคลบางคนในโลกน เปนผมกโกรธ มากไปดวยความคงแคน ถกเขาวาเพยงเลกนอย กยอมของ ยอมกาเรบ ยอมแสดงอาการผดปรกต ยอมกระดาง ยอมแสดงความโกรธ ความคดประทษรายและอาการไมชอบใจ ใหปรากฏกฉนนน บคคลนเรยกวา ผมจตเหมอนแผลเรอรง. ๒. วชชปมจตตบคคล บคคลผมจตเหมอนฟาแลบเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยอมรชดตามความเปนจรงวา นทกขยอมรชดตามความเปนจรงวา นเหตเกดขนแหงทกข ยอมรชดตามความเปน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 291จรงวา นความดบทกข ยอมรชดตามความเปนจรงวา นขอปฏบตใหถงความ ดบทกข เหมอนบรษมจกษ พงเหนรปทงหลายในระหวางทฟาแลบในเวลามดกลางคน ชอแมฉนใด บคคลบางคนในโลกนยอมรชดตามความเปนจรงวานทกข ยอมรชดตามความเปนจรงวา นเหตเกดขนแหงทกข ยอมรชดตามความเปนจรงวา นความดบทกข ยอมรชดตามความเปนจรงวา นขอปฏบตใหถงความดบทกข กฉนนน บคคลนเรยกวา ผมจตเหมอนฟาแลบ. ๓. วชรปมจตตบคคล บคคลผมจตเหมอนฟาผาเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน รยงแลวดวยตนเอง ทาใหแจงแลว เขาถงแลว ซงเจโตวมตต ซงปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะความสนไปแหงอาสวะทงหลายแลว สาเรจอรยาบถอยในทฏฐธรรม เหมอนแกวมณหรอแผนหน อะไรชอวาไมแตกยอมไมมเมอฟาผาลงไป ชอแมฉนใด บคคลบางคนในโลกน รยงแลวดวยตนเอง ทาใหแจงแลว เขาถงแลว ซงเจโตวมตตซงปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะความสนไปแหงอาสวะทงหลายแลวสาเรจอรยาบถอยในทฏฐธรรมกฉนนน บคคลนเรยกวา ผมจตเหมอนฟาผา.

อรรถกถาอรกปมาจตตบคคลเปนตน. บทวา "อภสชชต" ไดแก ยอมของ. บทวา "กปปต" ไดแก ยอมกาเรบ ดวยอานาจความโกรธ. บทวา "พยาปชชต" ไดแก ยอมละปกตภาวะ จงชอวา เปนผเนา.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 292 บทวา "ปตตถยต" ไดแก ยอมถงความเปนผกระดาง และความ เปนผหยาบชา. บทวา "โกป " ไดแก ความโกรธทมกาลงออน. บทวา "โทส " ไดแก โทสะทมกาลงมากกวา กวาความโกรธนน ดวยอานาจการประทษราย. บทวา "อปปจจย " ไดแก โทมนส คอ ความเสยใจทมอาการอนไมยนด. บทวา "ทฏารโก" ไดแก แผลเรอรง. บทวา "กฏเน" ไดแก ดวยปลายทอนไม. บทวา "กถลาย" ไดแก ดวยกระเบอง. บทวา "อาสว เทต" ไดแก ยอมไหลออกมากมาย. กตามธรรมดาแผลเรอรงนน ยอมไหลออกซงสงปฏกล ๓ อยาง คอ ปพพ นาหนองโลหต นาเลอด ยส นาเหลอง กแผลนน อะไร ๆ กระทบแลว สงปฏกลเหลานน ยอมไหลออกมามากมาย. คาวา "เอวเนว โข" นมการเปรยบเทยบดวยอปมา ดงตอไปน. กบคคลผมกโกรธ ทานเปรยบเหมอนแผลเรอรง (แผลเนา) ความประพฤตแมของผมกโกรธ เปรยบเหมอนการไหลออกของสงปฏกล ๓ อยาง มนาหนองเปนตนตามธรรมดาของตน ความประพฤตดราย เปรยบเหมอนซากศพทบวมพองขนตามธรรมดาของตน ถอยคาของผมกโกรธนน แมมประมาณเลกนอย ทานกเปรยบเหมอนการกระทบกระทงดวยทอนไม หรอกระเบองบณฑตพงเหนภาวะ คอ การพองขนโดยประมาณมากมายของผมกโกรธนน ดวยความคดอยางนวา "บคคลน พดอยางน ชอผเชนกบเรา" ทานเปรยบเหมอนการไหลออกมากมายแหงปฏกลทงหลาย.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 293 สองบทวา "อย วจจต" ความวา บคคลน คอ ผเหนปานน ทาน เรยกวา อรกปมจตโต แปลวา ผมจตเปรยบดวยแผลเรอรง อธบายวา ผมจตเชนกบแผลเกา (แผลเนา) บทวา "รตตนธการตมสาย" ความวา ในความมดทบอนกระทาความมดโดยหามการเกดขนแหงจกขวญญาณในเวลากลางคน. บทวา "วชชนตรกาย" ไดแก ในขณะแหงฟาแลบเปนไป. แมในคาวา วชชนตรกาย น พงทราบการเปรยบเทยบดวยอปมา ดงตอไปน. พระโยคาวจร คอ ผหยงลงสความเพยร บณฑตพงเหนเหมอนบรษผมจกษด กเลสทงหลายทพระโสดาปตตมรรคพงประหาน เปรยบเหมอนความมด การเกดขนแหงโสดาปตตมรรคญาณ เปรยบเหมอนฟาแลบ การเหนพระนพพานในขณะแหงโสดาปตตมรรค เปรยบเหมอนการเหนรปโดยรอบของบรษผมจกษในระหวางฟาแลบ. กเลสทงหลายทพระสกทาคามมรรคพงประหาน เปรยบเหมอนการทวมทน คอ การปกคลมแหงความมดอก, ความเกดขนแหงสกทาคามมรรค เปรยบเหมอนฟาแลบเปนไปอก, การเหนพระ-นพพานในขณะแหงสกทาคานมรรค เปรยบเหมอนการเหนรปโดยรอบของบรษผมจกษในระหวางฟาแลบ. กเลสทงหลายทพระอนาคามมรรคพงประหานเปรยบเหมอนกบการทวมทน คอ การปกคลมดวยความมดอก, ความเกดขนแหงอนาคามมรรคญาณ เปรยบเหมอนฟาแลบเปนไปอก, การเหนพระนพ-พานในขณะแหงอนาคามมรรคเปรยบเหมอนการเหนรปโดยรอบของบรษผมจกษในระหวางฟาแลบ. สองบทวา "อย วจจต" ความวา บคคลน คอ ผเหนปานน ทานเรยกวา วชชปมจตโต แปลวา ผมจตเปรยบดวยฟาแลบ. อธบายวาผมจตเชนกบฟาแลบเพราะความสวางในเวลาทประหานมเลกนอย.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 294 ในความทบคคลมจตเปรยบดวยฟาผา มการเปรยบเทยบดวยอปมา ดงตอไปน กบณฑตพงเหนญาณในอรหตตมรรค เปรยบเหมอนฟาผา, กเลสทงหลายทอรหตมรรคพงประหาน เปรยบเหมอนปมแกวมณหรอปมกอนหน,0บณฑตพงเหนความทกเลสทงหลายถกตดขาดไปดวยอรหตมรรคญาณ เปรยบเหมอนการไมมแหงภาวะทปมแกวมณหรอปมกอนหนทถกฟาผาเจาะทาลายตดขาดแลวไมเจรญขน, บณฑตพงเหนความทกเลสทงหลายถกอรหตมรรคตดขาดแลวไมเกดขนอก เปรยบเหมอนปมแกวมณหรอปมกอนหนทถกฟาผาเจาะทาลายขาดไปแลวไมบรบรณไดอก. สองบทวา "อย วจจต" ความวา บคคลน คอ ผเหนปานน ทานเรยกวา วชรปมจตโต แปลวา ผมจตอปมาดวยฟาผา อธบายวา ผมจตเชนกบดวยฟาผา เพราะความเปนผสามารถเพอการกระทาการเพกถอนขนซงกเลสทงหลาย.

[๙๐] ๑. อนธบคคล บคคลผบอด เปนไฉน ? บคคลพงไดโภคะทตนยงไมได หรอพงกระทาโภคะทตนไดแลวใหเจรญดวยจกษเชนใด จกษเชนนน ยอมไมมแกบคคลบางคนในโลกนบคคลพงรธรรมทงหลายทเปนกศลและอกศล รธรรมทงหลายทมโทษและไมไมมโทษ รธรรมทเลวและประณต รธรรมทงหลายทมสวนเปรยบ โดยเปนธรรมดาและธรรมขาว ดวยจกษเชนใด แมจกษเชนนนกไมมแกบคคลนนบคคลนเรยกวา บคคลผบอด.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 295 ๒. เอกจกขบคคล บคคลผมตาขางเดยว เปนไฉน ? บคคลพงไดโภคะทตนยงไมได หรอพงกระทาโภคะทตนไดแลวใหเจรญ ดวยจกษเชนใด จกษเชนนนยอมมแกบคคลบางคนในโลกน บคคลพงรธรรมทงหลายทเปนกศลและอกศล รธรรมทงหลายทมโทษและไมมโทษรธรรมทงหลายทเลวและประณต รธรรมทงหลายทมสวนเปรยบโดยเปนธรรมดาและธรรมขาว ดวยจกษเชนใด แมจกษเชนนน กยอมไมมแกบคคลเชนนน บคคลนเรยกวา คนมตาขางเดยว.

๓. ทวจกขบคคล บคคลผมตาสองขาง เปนไฉน ? บคคลพงไดโภคะทตนยงไมได หรอพงกระทาโภคะทตนไดแลวใหเจรญ ดวยจกษเชนใด จกษเชนนน ยอมมแกบคคลบางคนในโลกน บคคลพงรธรรมทงหลายทเปนกศลและอกศล รธรรมทงหลายทมโทษและไมมโทษรธรรมทงหลายทเลวและประณต รธรรมทงหลายทมสวนเปรยบโดยเปนธรรมดาและธรรมขาว ดวยจกษเชนใด แมจกษเชนนนกยอมมแกบคคลนน บคคลน เรยกวา คนมตาสองขาง.

อรรถกถาอนธบคคลคอบคคลผบอดเปนตน ขอวา "ตถารป จกข น โหต" ความวา จกษ คอ ปญญาทมชาตอยางนน มสภาวะอยางนน ยอมไมมแกเขา. สองบทวา "ผาต กเรยย" ไดแก พงกระทาการเผยแผ คอ ทาใหเจรญ.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 296 บทวา "สาวชชานวชเช" ไดแก ธรรมทมโทษ และหาโทษมได. บทวา "หนปณเต" ไดแก ไมยง และไมสงสด. บทวา "กณหสกกสปปฏภาเค" ความวา ธรรมทงฝายดาทงฝายขาวนนแหละทานเรยกวา สปปฏภาค แปลวา มสวนเปรยบ ดวยสามารถแหงอนปฏปกษ เพราะมการหามซงกนและกน. กในทนมขอสงเขปดงนวาบคคลควรรกศลธรรมทงหลายวาเปนกศลธรรมทงหลาย เปนตน ดวยปญญาจกษใด, ควรรอกศลธรรมทงหลายวา เปนอกศลธรรมทงหลาย เปนตน ดวยปญญาจกษนน แมในธรรมทมโทษ เปนตน กนยนเหมอนกน. กบณฑตพงทราบเนอความแมในภาวะทเหลอโดยนยนวา บคคลพงทราบดวยปญญาจกษใดวา "บรรดาธรรมทมสวนเปรยบดวยธรรมฝายดาและธรรมฝายขาว สาหรบธรรมฝายดามสวนเปรยบดวยธรรมฝายขาว สาหรบธรรมฝายขาวกมสวนเปรยบดวยธรรมฝายดา" ดงน จกษ คอ ปญญา แมเหนปานนยอมไมมแกเขา. สองบทวา "อย วจจต" ความวา บคคลน คอ ผเหนปานนทานเรยกวา อนโธ แปลวา ผบอด เพราะไมมปญญาจกษอนเปนเครองรวบรวมโภคทรพยอนเปนไปในทฏฐธมมกภพ คอ ภพน และไมมปญญาจกษอนเปนเครองยงประโยชนใหสาเรจในสมปรายกภพ คอ ภพหนา. บคคลจาพวกท ๒ทานเรยกวา เอกจกข แปลวา ผมตาขางเดยว เพราะมปญญาจกษอนเปนเครองรวบรวมหาโภคทรพยไดในภพน แตไมมปญญาจกษอนเปนเครองยงประโยชนใหสาเรจในภพหนา. บคคลจาพวกท ๓ ทานเรยกวา ทวจกขแปลวา ผมตาทง ๒ ขาง เพราะมปญญาจกษอนเปนเครองยงประโยชนใหสาเรจในภพเบองหนา.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 297 [๙๑] ๑. อวกชปญญบคคล บคคลผมปญญาดงหมอควาเปนไฉน ? บคคลบางคนโนโลกน ไปสอารามเพอฟงธรรมในสานกของภกษทงหลายเนอง ๆ พวกภกษยอมแสดงธรรม งามในเบองตน งามในทามกลางงามในทสด พรอมทงอรรถพรอมทงพยญชนะแกบคคลนน ยอมประกาศพรหมจรรยบรสทธบรบรณสนเชง บคคลนนพงนงแลวทอาสนะนน ยอมไมใสใจถงเบองตนเลย ยอมไมใสใจถงทามกลาง ยอมไมใสใจถงทสด แมลกออกจากอาสนะแลว กไมใสใจถงเบองตน ไมใสใจถงทามกลาง ไมใสใจถงทสดแหงกถานนเลย เหมอนนาทเขาเทใสหมอทควาไว ยอมไหลไป ยอมไมขงอย ชอแมฉนใด บคคลบางคนในโลกน ไปสอารามเพอฟงธรรมในสานกของภกษทงหลายเนอง ๆ พวกภกษยอมแสดงธรรม งามในเบองตน งามในทามกลาง งามในทสด พรอมทงอรรถ พรอมทงพยญชนะแกบคคลนน ยอมประกาศพรหมจรรยบรสทธบรบรณสนเชง บคคลนนนงแลวทอาสนะนน ยอมไมใสใจถงเบองตน ยอมไมใสใจถงทามกลาง ยอมไมใสใจถงทสดแหงกถานนเลย แมลกจากอาสนะนนแลว กไมใสใจถงเบองตน ไมใสใจถงทามกลาง ไมใสใจถงทสดแหงกถานนเลย กฉนนน บคคลนเรยกวา มปญญาดงหมอควา

๒. อจจงคปญญบคคล บคคลผมปญญาดงหนาตกเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ไปสอารามเพอฟงธรรมในสานกของภกษทงหลายเนอง ๆ พวกภกษยอมแสดงธรรม งามในเบองตน งามในทามกลางงามในทสด พรอมทงอรรถ พรอมทงพยญชนะแกบคคลนน ยอมประกาศพรหมจรรยบรสทธบรบรณสนเชง บคคลนนนงแลวทอาสนะนน ยอมใสใจถงทามกลางบาง ยอมใสใจถงทสดบาง แตลกจากอาสนะนนแลว ไมใสใจถง

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 298เบองตน ไมใสใจถงทามกลาง ไมใสใจถงทสดแหงกถานนเลย เหมอนของ เคยวนานาชนด เชน งา ขาวสาร ขนมตม พทรา วางเรยงรายอยแลว แมบนตกของบรษ เมอเขาเผลอตวลกจากอาสนะ พงกระจดกระจายไป ชอแมฉนใด บคคลบางคนในโลกน ไปสอารามเพอฟงธรรมในสานกของภกษทงหลายเนอง ๆ ภกษทงหลาย ยอมแสดงธรรมงามในเบองตน งามในทามกลางงามในทสด พรอมทงอรรถ พรอมทงพยญชนะ แกบคคลนน ยอมประกาศ พรหมจรรยบรสทธบรบรณสนเชง บคคลนนนงแลวทอาสนะนน ยอมใสใจถงเบองตนบาง ฯลฯ ยอมใสใจถงทสดบาง แหงกถานน แตลกออกจากอาสนะนนแลว ยอมไมใสใจถงเบองตน ยอมไมใสใจถงทามกลาง ยอมไมใสใจถงทสดแหงกถานนเลย กฉนนน บคคลนเรยกวา มปญญาดงหนาตก. ๓. ปถปญญบคคล บคคลผมปญญามาก เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ไปสอารามเพอฟงธรรมในสานกของภกษทงหลายเนอง ๆ พวกภกษยอมแสดงธรรมงามในเบองตน งามในทามกลาง งามในทสด พรอมทงอรรถ พรอมทงพยญชนะ แกบคคลนน ยอมประกาศพรหมจรรยบรสทธบรบรณสนเชง บคคลนนนงแลวทอาสนะนน ยอมใสใจถงเบองตนบาง ยอมใสใจถงทามกลางบาง ยอมใสใจถงทสดบาง แมลกออกจากอาสนะนนแลว กยอมใสใจถงเบองตนบาง ยอมใสใจถงทามกลางบางยอมใสใจถงทสดแหงกถานน เหมอนนาทเขาเทใสหมอทหงายไว ยอมขงอยยอมไมไหลไป ชอแมฉนใด บคคลบางคนในโลกน ไปสอารามเพอฟงธรรมในสานกของภกษทงหลายเนอง ๆ พวกภกษยอมแสดงธรรม งามในเบองตนงามในทามกลาง งามในทสด พรอมทงอรรถ พรอมทงพยญชนะ แกบคคลนน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 299ยอมประกาศพรหมจรรยบรสทธบรบรณสนเชง เขานงทอาสนะนนแลว ยอม ใสใจถงเบองตนบาง ยอมใสใจถงทามกลางบาง ยอมใสใจถงทสดแหงกถานนแมลกออกจากอาสนะนนแลว กยอมใสใจถงเบองตนบาง ยอมใสใจถงทามกลางบาง ยอมใสใจถงทสดบางแหงกถานน บคคลนเรยกวา คนมปญญามาก.

อรรถกถาบคคลผมปญญาเพยงดงหมอควา เปนตน สองบทวา "ธมม เทเสนต" ความวา ภกษทงหลายละการงานของตนแลวแสดงธรรมดวยการคดวา "อบาสกมาเพอตองการฟงธรรม" บทวา "อาทกลยาณ " ความวา ยอมแสดงธรรมใหงาม ใหเจรญคอ ใหไมมโทษ คอ ปราศจากโทษในเบองตน แมในบททเหลอกมนยนเหมอนกน. กในคาวา "อาท" นไดแกเปนคาเรมตนครงแรก. บทวา "มชฌ " ไดแก เปนการกลาวในทามกลาง. บทวา "ปรโยสาน " ไดแก เปนคาสดทาย. ภกษทงหลายเมอแสดงธรรมแกเรา ยอมแสดงธรรมใหงาม ใหเจรญ ใหไมมโทษนนเทยวทงในคาทเรมตนครงแรก ทงในคาทมในทามกลาง ทงในคาทกลาวไวในทสดอนง ในทน ความงามแหงพระธรรมเทศนา อนเปนเบองตน ทามกลาง และทสดมอย และความงามทง ๓ อยางนนแหงศาสนากมอย. ในบรรดาความงามแหงเทศนา และความงามแหงพระศาสนานน พงทราบความงามแหงเทศนากอน คอ พระคาถา ๔ บทแหงเทศนา บทแรกเรยกวา เปนความงามในเบองตน สองบทตอมาเรยกวา เปนความงามในทามกลาง บทสดทายเรยกวาเปนความงามในทสด. สาหรบพระสตรทมเรองเดยว นทานเปนความงามในเบองตน อนสนธ คอ การสบตอ เปนความงามในทามกลาง วาจาทกลาว

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 300สดทายวา "อทมโวจ" เปนความงามในทสด. สาหรบพระสตรทมอนสนธ มาก คอมเรองมาก (อเนกานสนธ) อนสนธแรกเปนความงามในเบองตนตอจากนนอนสนธหนงกด หลาย ๆ อนสนธกด. เปนความงามในทามกลางอนสนธสดทายเปนความงามในทสด. พงทราบนยแหงพระธรรมเทศนาเพยงเทานกอน. กสาหรบนยแหงพระศาสนา ศลจดเปนความงามในเบองตนสมาธจดเปนความงามในทามกลาง วปสสนาจดเปนความงามในทสด. อกอยางหนง สมาธเปนความงามในเบองตน วปสสนาเปนความงามในทามกลางมรรคเปนความงามในทสด. อกอยางหนง วปสสนาเปนความงามในเบองตน มรรคเปนความงามในทามกลาง ผลเปนความงามในทสด. อกอยางหนง มรรคเปนความงามในเบองตน ผลเปนความงามในทามกลาง นพพานเปนความงามในทสด. อกอยางหนง (ทานจดเปนค) คอ ศลกบสมาธจดเปนความงามในเบองตน วปสสนากบมรรคจดเปนความงามในทามกลาง ผลกบพระนพพานจดเปนความงามในทสด. บทวา "สาตถ " ไดแก แสดงธรรมใหเปนไปกบดวยประโยชน. บทวา "สพยชน " ไดแก แสดงธรรมใหมอกขระบรบรณ. บทวา "เกวลปรปณณ " ไดแก แสดงธรรมการทาใหบรบรณโดยสนเชง คอไมใหบกพรอง. บทวา "ปรสทธ " ไดแก แสดงธรรมใหบรสทธ ใหหายรกชฏคอ ใหหายความฟนเฝอ. สองบทวา "พรหมจรย ปกาเสนต" ความวา กเมอแสดงธรรมอยอยางนน ชอวา ยอมประกาศอฏฐงคกมรรคอนประเสรฐ อนสงเคราะหดวยไตรสกขา คอ ศล สมาธ และปญญา อนทานผประเสรฐประพฤตแลว.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 301 ขอวา "เนว อาท มนสกโรต" ไดแก ไมมนสการถอยคาทตงไวในเบองตน. บทวา "กมโภ" ไดแก หมอ. บทวา "นกชชโต" ไดแก หมอทเขาตงควาปากไว. ในคานวา"เอวเมว" ความวา บณฑต พงเหนบคคลผมปญญาทเปรยบดวยหมอควา กเหมอนกนหมอทเขาควาปากไว. บณฑตพงเหนเวลาทเขาไดฟงพระ-ธรรมเทศนา เปรยบเหมอนเวลาทรดดวยนา. พงเหนเวลาทเขานง ณ อาสนะนนแลวไมสามารถเพอเรยนธรรมได เปรยบเหมอนเวลาทนาไหลออกไปจากหมอ. พงทราบวาเวลาทเขาสกขนจากอาสนะแลวกาหนดธรรมไมได เปรยบเหมอนเวลาทนาไมขงอยในหมอ. สองบทวา "อย วจจต" ความวา บคคลน คอ ผเหนปานน ทานเรยกวา อวกชชปโญ แปลวา ผมปญญาเหมอนหมอควา. อธบายวามปญญาเหมอนหมอนาทเขาตงควาปากไว. บทวา "อากณณาน" ไดแก ใสเขาแลว. สองบทวา "สตสมโมสา ปกเรยย" ความวา เพราะเผลอสต สงของทงหลายจงกระจดกระจายไป. บณฑตพงเหนบคคลผมปญญาดงหนาตก(ชายพก) กเหมอนกบหนาตกททานตรสไวในคาวา "เอวเมว" น. บณฑตพงเหนพทธพจนมประการตาง ๆ เหมอนอาหารทเคยวกนนานาชนด. พงทราบวาเวลาทเขานง ณ อาสนะนนแลวเรยนพทธพจน เหมอนเวลาทเขานงเคยวกนของทควรเคยวกนตาง ๆ ชนดอยบนหนาตก. พงทราบวา เวลาทเขาลกจากอาสนะนนแลวเดนไปไมสามารถกาหนดธรรมได เปรยบเหมอนเวลาทเขาเผลอลมสตลกขนทาใหของเคยวกนกระเดนกระจดกระจายไป.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 302 สองบทวา "อย วจจต" ความวา บคคลน คอ ผเหนปานน ทาน เรยกวา อจฉงคปโ แปลวา มปญญาเพยงดงหนาตก. อธบายวา มปญญาเชนกบหนาตก. บทวา "อกกชโช" ไดแก หมอทเขาตงหงายปากขนเบองบน. บทวา "สณาต" ไดแก นาทขงอย. ในคาวา "เอวเมว โข"นบณฑตพงเหนบคคลผมปญญามาก เหมอนหมอทเขาตงหงายปากขนเบองบนพงทราบวา เวลาทเขาไดฟงธรรมเทศนาแลว เหมอนเวลาทเขารดนา (เทนาใสหมอ). พงทราบวา เวลาทเขานงเรยนพทธพจนในทนน เปรยบเหมอนเวลาทนาขงอย พงทราบวา เวลาทลกขนจากอาสนะเดนไปยงสามารถกาหนดพทธพจนได เปรยบเหมอนเวลาทนาไหลออกไป. สองบทวา "อย วจจต" ความวา บคคลน คอ ผเหนปานนเรยกวาปถปโ แปลวาผมปญญามาก. อธบายวา มปญญากวางขวาง.

[๙๒] ๑. บคคล ผมราคะยงไมไปปราศในกามและภพ เปนไฉน ? พระโสดาบน และพระสกทาคามบคคล เหลาน เรยกวา บคคล มราคะยงไมไปปราศในกามและภพ. ๒. บคคล มราคะไปปราศแลวในกาม แตมราคะยงไมไปปราศแลวในภพ เปนไฉน ? พระอนาคามบคคล เรยกวา บคคลมราคะไปปราศแลวในกามแตมราคะยงไมไปปราศแลวในภพ.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 303 ๓. บคคล ผมราคะไปปราศแลว ในกามและในภพ เปนไฉน ? พระอรหนต นเรยกวา บคคลผมราคะไปปราศแลว ในกามและภพ.

อรรถกถาบคคลผมราคะยงไมไปปราศเปนตน พระโสดาบน และพระสกทาคาม ยงไมปราศจากราคะในกามคณทง๕ และภพทง ๓ ฉนใด แมปถชนกฉนนน. แตสาหรบปถชนนนพระผมพระ-ภาคเจามไดทรงถอเอาเพราะไมเปนทพพบคคล. เหมอนอยางวา นายชางไมผชาญฉลาด เขาไปสปาเพอตองการทพพสมภาระ เขายอมไมตดตนไมทมาพบแลวและพบแลวจาเดมแตตน แตวาไมเหลาใดทเขาถงความเปนทพพ-สมภาระได เขายอมตดตนไมเหลานนนนแหละฉนใด พระอรยสาวกทงหลายผมทพพชาตเหลานน (ผมชาตแหงความสามารถ) พระผมพระภาคเจากทรงถอเอาแลวแมในทน ฉนนน สวนปถชน บณฑตพงทราบวาพระผมพระภาค-เจาไมทรงถอเอาเพราะความไมมทพพชาต คอ ผไมมความสามารถเพอจะตรสรธรรม. (คาวา "ทพพ" ศพทน แปลไดหลายอยาง เชน ควร, สมควร,สามารถ, ปญญา, ทรพยสมบต สงทมคา) สองบทวา "กาเมส วตราโค" ไดแก ผปราศจากราคะในเบญจ-กามคณ คอ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ อนนารกใคร นาปรารถนา. สองบทวา "ภเวส อวตราโค" ไดแก ผยงไมปราศจากราคะ คอผยนดในรปภพและอรปภพ.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 304 [๙๓ ] ๑. ปาสาณเลขปมบคคล บคคลผเหมอนรอยขดในหนเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกนยอมโกรธอยเนอง ๆ และความโกรธของเขานนแล ยอมเนองอยตลอดกาลอนยาวนาน เหมอนรอยขดในหน ยอมไมเลอนไปไดงาย เพราะลมหรอเพราะนา ยอมเปนของตงอยไดนาน ชอแมฉนใดบคคลบางคนในโลกน ยอมโกรธอยเนอง ๆ และความโกรธของเขานนแลยอมนอนเนองอยตลอดกาลยาวนาน กฉนนน นเรยกวา บคคลผเหมอนรอยขดในหน. ๒. ปฐวเลขปมบคคล บคคลผเหมอนรอยขดในแผนดน เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยอมโกรธเนอง ๆ แตความโกรธของเขานนยอมไมนอนเนองอยตลอดกาลยาวนาน เหมอนรอยขดในแผนดน ยอมลบ-เลอนไปไดงาย เพราะลมหรอเพราะนา ไมตงอยไดนาน ชอแมฉนใด บคคลบางคนในโลกน ยอมโกรธเนอง ๆ แตความโกรธของเขานน ยอมไมนอนเนองอยสนกาลยาวนาน กฉนนน นเรยกวา บคคลผเหมอนรอยขดในแผนดน. ๓. อทกเลขปมผบคคล ผเหมอนรอยขดในเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ถกบคคลวากลาวแมดวยถอยคากระดาง แมดวยถอยคาหยาบคาย แมดวยถอยคาไมเปนทพอใจ ยงคงสนทกน คงยงตดตอกน เหมอนรอยขดในนายอมลบเลอนไปไดงาย ไมตงอยไดนาน ชอแมฉนใด บคคลบางคนในโลกน ถกบคคลวากลาว แมดวยถอยคากระดาง แมดวยถอยคาหยาบ แมดวยถอยคาไมเปนทพอใจ ยงคงสนทกน ยงคงตดตอกนยงคงชอบกน กฉนนน นเรยกวา บคคลผเหมอนรอยขดในนา.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 305 อรรถกถาบคคลผเปรยบดวยรอยขดในหนเปนตน บทวา "อนเสต" ไดแก ความโกรธ ยอมนอนเนองอย เพราะยงละอนสยไมได. ขอวา "น ขปป ลชชต" ไดแก ความโกรธนนยอมไมสญหายไปในระหวาง คอวา โดยเวลาเกดขนมาตลอดกปกไมสญหาย. ขอวา "เอวเมว" ความวา ความโกรธของบคคลแมนน ยอมไมดบไปในระหวาง คอ ในวนรงขน หรอในวนตอ ๆ ไปกไมดบ (คงหมายถงการดบไมเกดอก) ฉนนน อธบายวา กความโกรธนนยอมมอยเปนเวลายาวนาน แตยอมดบไปเพราะการมรณะ๑ นนเทยว. สองบทวา "อย วจจต" ความวา บคคลนคอ ผเหนปานน ทานเรยกวา ปาสาณเลขปโม แปลวา ผเปรยบดวยรอยขดเขยนทหน อนเปนรอยตดอยตลอดกาลนาน โดยความเปนดจการโกรธ เหมอนรอยขดเขยนทหน. ขอวา "โส จ ขวสส โกโธ" ความวา ความโกรธของผมกโกรธ นน มความโกรธเรว แมเหตเลกนอย. ขอวา "น จร " ความวา ความโกรธ ยอมนอนเนองไมนาน เพราะเขายงละความโกรธไมได. อธบายวา เหมอนอยางวา รอยขดทบคคลทาการขดทแผนดนยอมลบเลอนไปดวยลมเปนตนโดยเรว ฉนใด ความโกรธของเขาแมเกดขนแลวเรว กยอมดบไปโดยเรวพลน ฉนนนเหมอนกน.

๑. คมภรสมโมหวโนทน สจจวภงคนทเทส อธบายคาวา มรณะ นไว ๓ อยางคอ. ๑. ขณก- มรณะ แปลวาตายทกขณะ กคอ ภงคขณะของรปและนาม ๒. สมมตมรณะ แปลวา ตาย โดยสมมต ไดแกคนตาย สตวตาย ๓. สมจเฉทมรณะ ตายไมเกด ไดแกพระอรหนต ปรนพพาน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 306 สองบทวา "อย วจจคต" ความวา บคคลน คอ ผเหนปานน ทาน เรยกวา ปฐวเลขปโม แปลวา ผเปรยบดวยรอยขดเขยนทแผนดน ซงตงอยไมนานโดยภาวะคอความโกรธ เหมอนรอยขดเขยนทแผนดน บทวา "อาคาฬเหน" ไดแก ถอยคาอนหยาบชา คอ ไดแกถอยคาอนแขงกระดาง อนเชอดเฉอนหทย. บทวา "ผรเสน" ไดแก ถอยคาอนไมสบายห. บทวา "อมนาเปน" ไดแก ถอยคาอนไมสบายจต. บทวา "ส สนทต" ไดแก เปนอนเดยวกน. บทวา "สนธยต" ไดแก การสบตอ. บทวา "สมโมทต" ไดแก ไมมระหวางคน. อกอยางหนง บทวา "ส สนทต" อธบายวา ยอมถงการประชมลงในการกระทาของจตดวยจต คอวา ยอมเขาถงเอกภาวะ คอความเปนอนเดยวกน ดจขโรทกคอนากบนม. บทวา "สนธยต" อธบายวา ยอมถงการประชมลงในการกระทาทางกายดวยกายเปนตน ซงมการยนและการเดนเปนตน คอวา ยอมเขาถงความเปนของปะปนกนดจงากบขาวสาร (ทใสรวมกนอย.) บทวา "สมโมทต" อธบายวา ยอมถงการประชมลงในการกระทาทางวาจาดวยวาจามการสอบถามอทเทสเปนตน ชอวา ยอมเขาถงความเปนทรกยง เหมอนสหายทรกผมาจากสถานทตาง ๆ อกอยางหนง อธบายวาเมอเขาถงความเปนผกระทาโดยความเปนอนเดยวกนแตตนกบดวยสหายเหลานนในกจทควรทาทงหลาย จงชอวา สนทสนมกน. บณฑตพงทราบวา การสนทสนมกนนนวา ยงคงสบตอเปนไปอยตงแตตนจนถงทามกลางและไมมการเปลยนแปลงจนถงทสด ดงนบาง.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 307 สองบทวา "อย วจจต" ความวา บคคลน คอ ผเหนปานน ทาน เรยกวา อทกเลขปโม แปลวา ผเปรยบดวยรอยขดในนา เพราะสนทกนเรว ดจรอยขดในนา. บรรดาบคคลเหลานน บคคลผเปรยบดวยผาปาน ๓ จาพวกเปนไฉน ? [๙๔] ผาปาน ๓ ชนด คอ ๑. ผา แมยงใหม ทมสไมด นงหมกไมสบาย และมราคานอย ๒. ผา แมกลางใหมกลางเกา ทมสไมด นงหมกไมสบาย และมราคานอยมาก ๓. ผา แมเกา ทมสไมด นงหมกไมสบาย และมราคานอย คนทงหลายยอมเอาผาผนเกา ๆ ทาเปนผาเชดหมอขาวบาง เอาผาเกานนไปทงเสยทกองหยากเยอบาง. [๙๕] บคคลเปรยบดวยผาปาน ๓ จาพวก เหลาน มปรากฏอยในภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน. บคคล เปรยบดวยผาปาน ๓ จาพวก เปนไฉน ? ๑. แมหากวา ภกษใหมผทศลมธรรมอนลามกเหมอนผาทมสไมดนนแมฉนใด บคคลนกอปไมยฉนนน นกเพราะวา บคคลนมวรรณะชว สวนคนเหลาใด ยอมสมาคม ยอมคบ ยอมเขาใกล ยอมเอาอยางบคคลน การเสพนนยอมเปนไปเพอความไมเปนประโยชนเกอกล เพอทกขแกคนเหลานน ตลอดกาลนาน ผาทนงหมไมสบายนน แมฉนใด บคคลน กอปไมยฉนนนนกเพราะวาบคคลนมสมผสเปนทกข กบคคลนรบจวร บณฑบาต เสนาสนะ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 308คลานปจจยเภสชบรขาร ของคนเหลาใดแล ทานของคนเหลานนยอมไมม ผลมากยอมไมมอานสงสมาก ผาทมราคานอยนน แมฉนใดบคคลนกอปไมยฉนนน นกเพราะบคคลนมราคานอย. ๒. แมหากวา ภกษชนมชฌมะ ฯลฯ ๓. แมหากวาภกษชนพระเถระ เปนผทศล มธรรมอนลามก เหมอน ผาทมสไมดนนแมฉนใด บคคลนกอปไมยฉนนน นกเพราะบคคลนมวรรณะชวสวนคนเหลาใดยอมสมาคม ยอมคบ ยอมเขาใกล ยอมเอาอยางบคคลน การสมาคมนนยอมเปนไปเพอความไมเปนประโยชนเกอกล เพอความทกขแหงชนเหลานนตลอดกาลนาน ผาทนงหมไมสบายแมฉนใด บคคลนกอปไมยฉนนน นกเพราะวาบคคลนมสมผสเปนทกข กบคคลนรบจวร บณฑบาตเสนาสนะ คลานปจจยเภสชบรขาร ของคนเหลาใด ทานของคนเหลานนยอมไมมผลมาก ยอมไมมอานสงสมาก ผาทมราคานอย แมฉนใด บคคลนกอปไมยฉนนน นกเพราะบคคลนมราคานอย หากวาพระเถระเหนปานนจะ วากลาวในทามกลางสงฆ ภกษทงหลายกจะกลาวกบพระเถระผนนนนอยางน วา ประโยชนอะไรดวยคากลาวของทานผโงเขลาเบาปญญา ถงแมทานจะสาคญวาควรกลาวกด พระเถระนนโกรธไมพอใจกจะเปลงวาจาชนดทจะเปนเหตใหสงฆยกวตร ดจคนเอาผาไปโยนทงเสยทกองหยากเยอฉะนน บคคลผเปรยบดวยผาปาน ๓ จาพวกเหลาน มปรากฏอยในภกษทงหลาย.

อรรถกถาบคคล ๓ จาพวกทอปมาดวยผาปาน บคคล ๓ จาพวกเหลานนทานเรยกวา โปตถกปมา แปลวา ผเปรยบดวยผาปาน ดวยอปมาใด เพอจะแสดงคาอปมานนกอน ทานจงกลาวคาวา" ตโย โปตถกา" เปนตน. บรรดาบททงหลายเหลานน บทวา "นโว" ได

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 309แก ผาททอใหม. บทวา "โปตถโก" ไดแก ผาททอดดวยเปลอกปาน. บทวา "ทพพณโณ" ไดแก ผาทมสทราม. บทวา "ทกขสมผสโส" ไดแก ผาทมสมผสกระดาง. บทวา "อปปคโฆ" ไดแกผาทมราคาไมแพง คอมราคาประมาณหนงกหปาปณะ (หนงกหาปณะ = ๔ บาท) บทวา "มชฌโม" ไดแก ผากลางเกากลางใหม อธบายวา ผานนลวงเลยความเปนของใหมแตยงไมถงความเปนของเกาคราครา แมในเวลาใชสอยกมสไมสวยมสมผสไมสบายมคานอย เมอตราคาขายแพงกไดราคาเพยงครงหนง แตในเวลาทผานนเกาแลว กมราคาเพยงหนงมาสก (๑๐ สตางค) หรอเพยง ๑ กากณก (กากณกา =ราคาเนอทกากลนกนครงหนงเปนราคาทตาทสดในสมยนน) บทวา "อกขล-ปรมชชน " ไดแก ผาเชดหมอขาว. บทวา "นโว" ความวา วาโดยการอปสมบท นบแต ๕ พรรษาลงมาภกษนนแมมอาย ๖๐ ป กชอวา นวะ คอผใหมทงนน. บทวา "ทพพณณตาย" ความวา เพราะมวรรณะไมงามดวยวรรณะแหงสรระบาง ดวยวรรณะแหงคณงามความดบาง. กวรรณะแหงสรระของผทศลผนงในทามกลางบรษทยอมไมรงเรอง เพราะความทตนไมมอานาจ สาหรบในวรรณะคอคณงามความดของผทศลนน กไมจาเปนตองกลาวถงเลย. ขอวา "เย โข ปนสส" ความวา กชนเหลาใดแล เปนผอปฏฐาก หรอเปนญาต และเปนมตร เปนตนของผทศลนน เขายอมเสพบคคลคนหนง. บทวา "เตสนต " ความวา การเสพนนแหงบคคลเหลานนยอมไมเปนไปเพอประโยชนเกอกล ยอมเปนไปเพอความทกขตลอดกาลนานเหมอนพวกมจฉาทฏฐผเสพครทง ๖ หรอเหมอนโกกาลกภกษเปนตนผเสพพระเทวทต ฉนนน. บทวา "มชฌโม" ความวา วาโดยการอปสมบทนบตงแต ๕ พรรษาจนถง ๙๑ พรรษา ชอวา มชฌมภกษ. บทวา "เถโร"

๑. ในทอนตงแต ๕-๑๐ พรรษา.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 310ความวา ตงแต ๑๐ พรรษาไปชอวา พระเถระ. บทวา "เอวมาห ส" ได แก ยอมกลาวอยางน ขอวา "กนน โข ตยห " ความวา มคาททานอธบายไววา จะมประโยชนอะไรแกทาน ดวยคากลาวของคนพาล. บทวา "ตถารป "ไดแก อนเปนเหตอกเขปนยกรรม ทมชาตอยางนน มสภาวะอยางนน. บรรดาบคคลเหลานน บคคลเปรยบดวยผาแควนกาส๓ จาพวก เปนไฉน ? [๙๖] ผาแควนกาส ๓ ชนด คอ ๑. ผากาสแมอยางใหมกมสงาม นงหมสบายและมราคามาก ๒. ผากาสแมกลางเกากลางใหมกมสงาม นงหมสบายและมราคามาก ๓. ผากาสแมอยางเกากมสงาม นงหมสบายและมราคามาก คนทงหลายยอมเอาผากาสแมเกาแลว ไปใชสาหรบหอรตนะบาง หรอเกบผากาสนนไวในโถหอมบาง.

[๙๗] บคคลเปรยบดวยผาแควนกาส ๓ จาพวก เหลาน มปรากฏอยในภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน บคคล ๓ จาพวก เปนไฉน ? ๑. แมหากวาภกษใหมมศล มธรรมอนงาม แมฉนใด บคคลเหลา น กอปไมย ฉนนน นกเพราะบคคลนมวรรณะงาม สวนคนเหลาใด ยอมสมาคม ยอมคบ ยอมเขาใกล ยอมเอาอยางบคคลน การเสพนนยอมเปนไปเพอประโยชนเกอกล เพอความสขแกคนเหลานนตลอดกาลนาน ผากาสนน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 311นงหมสบาย แมฉนใด บคคลนกมอปไมย ฉนนน นกเพราะบคคลนมสมผส-สบาย กบคคลนรบจวร บณฑบาต เสนาสนะ คลานปจจยเภสชบรขารของคนเหลาใด ทานของคนเหลานน ยอมมผลมาก ยอมมอานสงสมาก ผากาสนน ยอมมราคามาก แมฉนใด บคคลนกมอปไมย ฉนนน นกเพราะบคคลนมราคามาก ๒. แมหากวาภกษชนมชฌมะ ฯลฯ ๓. แมหากวาภกษชนพระเถระ มศล มธรรมอนงาม ผากาสนนสงาม แมฉนใด บคคลนกอปไมยฉนนน นกเพราะบคคลนมวรรณะงามสวนคนเหลาใด ยอมสมาคม ยอมคบ ยอมเขาใกล ยอมเอาอยางบคคลนการเสพนนยอมเปนไปเพอประโยชนเกอกลเพอความสขแกคนเหลานนตลอดกาลนาน ผากาสนนมสมผสสบาย แมฉนใด บคคลนกมอปไมยฉนนน นกเพราะบคคลนรบจวร บณฑบาต เสนาสนะ คลานปจจยเภสชบรขาร ของคนเหลาใด ทานของคนเหลานน ยอมมผลมาก มอานสงสมาก ผากาสนนมราคามาก แมฉนใด บคคลนกมอปไมยฉนนน นกเพราะบคคลนมคามากหากวาพระเถระเหนปานนจะวากลาวในทามกลางสงฆ ภกษทงหลายกจะกลาวกบพระเถระผนนอยางนวา ขอทานผมอายทงหลายจงเงยบเสยง พระเถระกลาวธรรมและวนย ถอยคาของพระเถระนน ยอมถงซงความเปนของควรเกบไวในหทย ดจผากาสนน อนบคคลควรเกบไวในโถของหอมฉะนน บคคลเปรยบดวยผาแควนกาส ๓ จาพวกเหลาน มปรากฏอยในภกษทงหลาย.

อรรถกถาบคคลผเปรยบดวยผาแควนกาส ๓ จาพวก ผาเนอละเอยดทเขาทอดวยดายทเขาถอเอาฝาย ๓ ชนด แลวกรอเขาดวยกนวา ผาแควนกาส. ผานนททอใหมนบคามได ทใชสอยกลางเกากลาง

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 312ใหมมราคาพนบาง ๓๐ พนบาง แตในเวลาทเกาแลวยงมราคาถง ๘ พนกม ๑๐ พนกม. สองบทวา "เตสนต โหต" ความวา การเสพนนของบคคลเหลานนยอมเปนไปเพอประโยชนเกอกล เพอความสขตลอดกาลนาน เหมอนบคคลทงหลายผเสพพระสมมาสมพทธเจาเปนตน เพราะวาสตวทงหลายผอาศยพระสมมาสมพทธเจาพระองคเดยว แลวหลดพนจากอาสวกเลสจนถงสมยทกวนนนบประมาณมได สตวทงหลายทอาศยพระสารบตร พระมหาโมคคลลาน-เถระและพระอสตมหาสาวก แลวไปสสวรรคกหาประมาณมไดเหมอนกน แมสตวผดาเนนไปตามทฏฐานคต คอ ตามเยยงอยางของพระอรยะเหลานนจนถงสมยทกวนนกหาประมาณมไดเหมอนกน. สองบทวา "อาเธยย คจฉต" ความวา คาของพระเถระนนอาศยอรรถยอมถงซงความเปนของอนบคคลพงเกบรกษาไว คอ วางไวบนศรษะอนเปนอวยวะอนสงสด และในหวใจ เหมอนกนกบผาแควนกาส อนนบคามไดยอมถงซงความเปนของบคคลพงเกบรกษาไว คอวางไวในโถสาหรบใสของหอม ฉะนน. คาทเหลอในทน บณฑตพงทราบตามแนวแหงนยทไดกลาวไวแลวในหนหลงนนแหละ. [๙๘] ๑. สปปเมยยบคคล บคคลผประมาณไดงาย เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผฟงซาน เปนผมมานะฟขนดจไมออเปนผกลบกลอก เปนผปากกลา เปนผมวาจาเกลอนกลน มสตหลงลมไมมสมปชญญะ มจตไมตงมน มจตหมนไปผด มอนทรยเปดเผย นเรยกวาบคคลผประมาณไดงาย.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 313 ๒. ทปปเมยยบคคล บคคลผประมาณไดยาก เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผไมฟงซาน เปนผไมมมานะฟขนดจไมออ ไมเปนผกลบกลอก ไมเปนผปากกลา ไมเปนผมวาจาเกลอนกลน มสตตงมน มสมปชญญะ มจตตงมน มจตเปนสมาธ มอนทรยอนสารวมแลวนเรยกวา บคคลผประมาณไดยาก. ๓. อปปเมยยบคคล บคคลผประมาณไมได เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน รยงดวยตนเองแลว ทาใหแจงแลว เขาถงแลว ซงเจโตวมตต ซงปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะความสนไปแหงอาสวะทงหลายแลว สาเรจอรยาบถอยในทฏฐธรรม นเรยกวา บคคลผประมาณไมได.

อรรถกถาบคคลผประมาณไดงาย เปนตน ผใด อนเขาพงประมาณไดโดยงาย เพราะเหตนนผนนจงชอวาสปปเมยโย แปลวา ผประมาณไดโดยงาย. บทวา "อธ" ไดแก ในสตวโลกน. บทวา "อทธโต" ไดแก ผประกอบดวยความฟงซาน บทวา "อนนโฬ" ไดแก ผมมานะเพยงดงไมอออนบคคลยกขนแลว อธบายวา ผยกมานะอนเปลาแลวดารงอย. บทวา "จปโล" ไดแก ผประกอบดวยความหวนไหว มการประดบบาตรเปนตน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 314 บทวา "มขโร" ไดแก ผมปากกลา. บทวา "วกณณวาโจ" ไดแก ผมวาจาอนบคคลอนสงเกตไมได. บทวา "อสมาหโต" ไดแก ผเวนจากความเปนผมจตตงมน. บทวา "วพภนตจตโต" ไดแก ผมจตอนหมนไป คอวา ผมสวนเปรยบดวยแมโคทหมนไป และแมเนอทหมนไป. บทวา "ปากฏนทรโย" ไดแก ผมอนทรยอนเปดเผย. สองบทวา "อย วจจต" ความวา บคคลน คอ ผเหนปานนทานเรยกวา สปปเมยโย เหมอนอยางวา ใคร ๆ ยอมถอประมาณแหงนามจานวนเลกนอยได ฉนใด ใคร ๆ กยอมถอประมาณบคคลผประกอบดวยองคทมใชคณไดโดยงายฉนนนเหมอนกน เพราะฉะนนบคคลนทานจงเรยกวาสปปเมยโย ผประมาณไดโดยงาย. บคคลใด อนเขาพงประมาณไดโดยยากเหตนนบคคลนนจงเรยกวาทปปเมยโย แปลวา ผประมาณไดโดยยาก. การงานทมจตฟงซานเปนตนบณฑตพงทราบดวยสามารถแหงนยอนตรงกนขามจากคาทกลาวแลว. สองบทวา "อย วจจต" ความวา บคคลน คอ ผเหนปานนทานเรยกวา ทปปเมยโย. เหมอนอยางวา ใคร ๆ ยอมประมาณนาในมหา-สมทรไดโดยยาก ฉนใด ใคร ๆ กยอมถอประมาณแหงบคคลผประกอบดวยองคแหงคณเหลานไดโดยยาก ฉนนนเหมอนกน คอ ยอมถงซงภาวะอนใคร ๆพงกลาววา "ผนเปนพระอนาคาม หรอวาเปนพระขณาสพหนอ" เพราะฉะนนบคคลนทานจงเรยกวา ทปปเมยโย ผประมาณไดยาก. ขอวา "น สกกา ปเมต " ความวา บคคลใดอนใคร ๆ ไมอาจเพอประมาณได เหมอนอยางวาใคร ๆ ไมอาจเพอประมาณอากาศได ฉนใด

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 315ใคร ๆ กไมอาจเพอถอประมาณแหงพระขณาสพได ฉนนน เพราะเหตนน บคคลนทานเรยกวา อปปเมยโย ผอนใคร ๆ ประมาณไมได. [๙๙] ๑. บคคล ไมควรสมาคม ไมควรคบ ไมควรเขาใกลเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผเสอมจากศล จากสมาธ จากปญญาบคคลเหนปานนไมควรสมาคม ไมควรคบ ไมควรเขาใกล ควรเวนจากความเอนด เวนจากความอนเคราะห ๒. บคคล ควรสมาคม ควรคบ ควรเขาใกล เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผเสมอกนดวยศล ดวยสมาธ ดวยปญญาบคคล เหนปานน ควรสมาคม ควรคบ ควรเขาใกล ขอนนเพราะเหตไร ?เพราะวา ศลกถาแหงสตบรษทงหลาย ผถงความเปนผเสมอกนดวยศล จกมแกเราทงหลาย ทงกถานน จกเปนความผาสกแกเราทงหลาย (คอจกไมเดอดรอน) สมาธกถาแหงสตบรษทงหลายผถงความเปนผเสมอกนดวยสมาธ จกมแกเราทงหลาย ทงกถานนจกเปนความผาสกแกเราทงหลาย และกถานนจกเปนไปแกเราทงหลาย (คอจกไมเดอดรอน) ปญญากถาของสตบรษทงหลายผถงความเปนผเสมอกนดวยปญญา จกมแกเราทงหลาย ทงกถานนจกเปนความผาสกแกเราทงหลาย และกถานนจกเปนไปแกเราทงหลาย (คอจกไมเดอดรอน) เพราะฉะนนบคคลเหนปานน ควรสมาคม ควรคบ ควรเขาใกล.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 316 ๓. บคคล ทควรสกการะ เคารพ สมาคม คบหา เขาใกล เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผยงดวยศล สมาธ ปญญา บคคลเหนปานนควรสกการะ เคารพ สมาคม คบหา เขาใกล ขอนนเพราะเหตไร ? เพราะวาเราจกไดบาเพญศลขนธทยงไมบรบรณใหบรบรณ หรอเราจกไดถอเอาตามซงศลขนธทบรบรณดวยปญญาในทนน ๆ เราจกไดบาเพญสมาธขนธทยงไมบรบรณใหบรบรณ หรอเราจกไดถอเอาตามซงสมาธขนธทบรบรณดวยปญญาในทนน ๆ เราจกบาเพญปญญาขนธทยงไมบรบรณใหบร-บรณดวยปญญาในทนน ๆ เพราะฉะนนบคคลเหนปานน ควรสกการะ เคารพสมาคม คบหา เขาใกล.

อรรถกถาบคคลผไมควรซองเสพเปนตน บทวา "น เสวตพโพ" ไดแก ผอนใคร ๆ ไมควรเขาไปหา. บทวา "น ภชตพโพ" ไดแก ผอนใคร ๆ ไมพงตดตอ. บทวา "น ปยรปาสตพโพ" ไดแก ผอนใคร ๆ ไมควรเขาไปนงใกลบอย ๆ ดวยสามารถเขาไปนงในสานก. บณฑตพงทราบความเปนคนเลวดวยการถอเอาการเปรยบเทยบในคาเปนตนวา "หโน โหต สเลน".กบคคลใดรกษาศล ๕ เขาผนนอนบคคลผรกษาศล ๑๐ ไมพงเสพ สวนบคคลใดรกษาศล ๑๐ เขาผนนอนบคคลผรกษาจตปารสทธศลไมพงเสพ. ขอวา "อตร อนทยา อตร อนกมปา" ความวา เวนจากความเอนดและความอนเคราะห อธบายวา กบคคลผเหนปานน อนใคร ๆไมควรชองเสพเพอประโยชนของตนเอง แตวาการเขาไปหาเขาดวยสามารถแหงความเอนดและความอนเคราะหกสมควร.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 317 ขอวา "สทโส โหต" ไดแก เปนผเสมอกน. ขอวา "สลสามคตาน สต " ความวา สตบรษทงหลายถงความเปนผเสมอกนดวยศล. ขอวา "สลกถา จ โน ภวสสต" ความวา ถอยคาทปรารภศลนนจกมแกพวกเราผมศลเสมอกนอยางน. ขอวา "สา จ โน ผาส ภวสสต" ความวา กศลกถานน (การพดถงศล) จกเปนการอยผาสก จกเปนการอยอยางสบายแกพวกเรา. ขอวา "สา จ โน ปวตตน ภวสสต" ความวา ถอยคา ของพวกเราผกลาวอยจกเปนไปแมตลอดวนตลอดคนกจะไมทาใหสะเทอนใจ จรงอยเมอบคคลทงสองมศลเสมอกน เมอคนหนงกลาวพรรณนาถงศล อกคนหนงยอมยนด เพราะเหตนนถอยคาของเขาเหลานนยอมจะมความผาสกและเปนไปตลอด ไมขดกน. กเมอมผทศลอย ถอยคาทกลาวพดถงศลกบบคคลผทศล ยอมเปนถอยคาทกลาวยาก เพราะฉะนนศลกถากยอมมไมได ความผาสกกมไมได ความเปนไปไมไดตลอด. แมถอยคาทกลาวถงสมาธและปญญากมนยนเหมอนกน. กภกษ ๒ รป ผไดสมาธยอมกลาวพรรณนาคณของสมาธผมปญญากยอมกลาวพรรณนาคณแหงปญญา เขาทงสองเหลานนยอมไมรสกถงการกาวลวงตลอดราตรหรอตลอดวน. ขอวา "สกกตวา คร กตวา" ไดแก กระทาสกการะ หรอทาความเคารพ. สองบทวา "อธโก โหต" ไดแก เปนผยง. บทวา "สลกขนธ " ไดแก กองแหงศล.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 318 บทวา "ปรปเรสสาม" ความวา เราอาศยบคคลผมศลอนยงนน แลวจกกระทาศลขนธทยงไมบรบรณใหบรบรณ . ในคาวา "ตตถ ตตถ ปาย อนคคเหสสาม" น พงทราบเนอความวา บคคลเวนธรรมอนไมเปนอปการะ อนไมเปนสปปายะแกศลแลวจงเสพธรรมอนมอปการะอนมสปปายะแกศล ชอวา ยอมถอเอาศลขนธในทน ดวยปญญา. แมในสมาธขนธและปญญาขนธทงหลาย กนยนเหมอนกน.

[๑๐๐] ๑. บคคลทควรรงเกยจ ไมควรสมาคม ไมควรคบ ไมควรเขาใกล เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผทศล มธรรมอนลามก ผประกอบดวยกายกรรมเปนตน อนไมสะอาด และมสมาจารอนผอนหรอตนพงระลกไดดวยความระแวง ผมการงานอนปกปด ผมใชสมณะแตปฏญาณวาตนเปนสมณะมใชผประพฤตพรหมจรรยแตปฏญาณวาคนประพฤตพรหมจรรย ผเนาใน ผอนราคะชมแลว ผรงรง บคคลเหนปานน ควรรงเกยจ ไมควรสมาคม ไมควรคบ ไมควรเขาใกล ขอนนเพราะเหตไร ? เพราะวา ถงแมบคคลผคบ จะไมเอาอยางบคคลน แตกตตศพทอนลามก กยอมฟงขจรไปสบคคลผคบนนวา บรษบคคล ผมมตรชว มสหายชว คบคนชว ดงน งทเปอน.คถแมจะไมกดคนกจรง ถงอยางนน ยอมเปอนบคคลผนน ชอแมฉนใด ถงบคคลผคบนนจะไมเอาอยางบคคลเชนนกจรง ถงอยางนน กตตศพทอนลามกยอมฟงไปแกบคคลนนวา บรษบคคล ผมมตรชว มสหายชว คบคนชว ดงน เพราะฉะนน บคคลเหนปานนจงควรรงเกยจ ไมควรสมาคม ไมควรคบ ไมควรเขาใกล.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 319 ๒. บคคล ทควรเฉย ๆ เสย ไมควรสมาคม ไมควร คบ ไมควรเขาใกล เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผมกโกรธ มากดวยความคบแคน ถกเขาวาเพยงเลกนอย กยอมของ ยอมกาเรบ ยอมแสดงอาการผดปกต ยอมกระดาง ยอมแสดงความโกรธ ความคดประทษรายและอาการไมชอบใจ ใหปรากฏเหมอนแผลเรอรง ถกไมหรอกระเบองกระทบ ยอมมนาเลอดนาหนองไหลออกมากมาย ชอแมฉนใด บคคลบางคนในโลกน เปนผมกโกรธ มากไปดวยความคบแคน ถกเขาวา แมเพยงเลกนอยกยอมของ ยอมกาเรบ ยอมแสดงอาการผดปกต ยอมกระดาง ยอมแสดงความโกรธ ความคดประทษ-รายและอาการไมชอบใจใหปรากฏ กฉนนน ใบมะพลบแหงถกไมหรอกระ-เบองกระทบแลว ยอมมเสยงดงจจฏะ จฏะจฏะเกนประมาณ ชอแมฉนใดบคคลบางคนในโลกน เปนผมกโกรธ มากไปดวยความคบแคน ถกเขาวาแมเพยงเลกนอย ยอมของ ยอมกาเรบ ยอมแสดงอาการผดปกต ยอมกระดางยอมแสดงความโกรธความคดประทษรายและอาการไมชอบใจใหปรากฏ กฉนนน หลมคถ ถกไมหรอกระเบองกระทบ ยอมมกลนเหมนเกนประมาณ ชอแมฉนใด บคคลบางคนในโลกน เปนผควรโกรธ มากไปดวยความคบแคนถกเขาวาแมเพยงเลกนอย กยอมของ ยอมกาเรบ ยอมแสดงอาการผดปกตยอมกระดาง ยอมแสดงความโกรธความคดประทษรายและอาการไมชอบใจใหปรากฏ กฉนนน บคคลเหนปานน ควรวางเฉยเสย ไมควรสมาคม ไมควรคบ ไมควรเขาใกล ขอนน เพราะเหตไร ? เพราะวา เขาจะพงดาเราบางพงวาเราบาง พงกระทาความฉบหายแกเราบาง เพราะฉะนนบคคลเหนปานนจงควรไมวางเฉยเสย ไมควรสมาคม ไมควรคบ ไมควรเขาใกล

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 320 ๓. บคคล ทควรสมาคม ควรคบ ควรเขาใกล เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผมศล มธรรมอนงาม บคคลเหนปานนควรสมาคม ควรคบ ควรเขาใกล ขอนน เพราะเหตไร ? เพราะวา ถงแมวาบคคลผคบไมเอาอยางบคคลเหนปานน แตกตตศพทอนงามกยอมฟงขจรไปสบคคลผคบนนวา บรษบคคล มมตรด มสหายด คบคนด ดงน เพราะฉะนนบคคลเหนปานน ควรสมาคม ควรคบ ควรเขาใกล.

อรรถกถาบคคลทควรรงเกยจเปนตน บทวา "ชคจฉตพโพ" ไดแก บคคลทเขารงเกยจเหมอนกบคถ. ขอวา "อถ โข น " แกเปน อถ โข อสส แปลวา ครงนนแลกตตศพทกยอมม. บทวา "กตตสทโท" ไดแก เสยงทพดกน. บณฑตพงเหนผทศลเหมอนหลมคถ ในขอวา "เอวเมว " น. พงเหนบคคลผทศล เหมอนกบง ทนารงเกยจทตกไปในหลมคถ. พงเหนภาวะ คอ การไมทาตามกรยาของบคคลผเสพซงบคคลผทศลนนเหมอนกบงทบคคลยกขนจากหลมคถ แมเขายกขนสสรระแหงบรษแตยงไมกด. พงทราบการฟงขจรไปแหงกตตศพทอนลามกของบคคลผเสพผทศล เหมอนกบงทมสรระเปอนคถแลวกไป บทวา "ตนทกาลาต " ไดแก ใบแหงของตนมะพลบ. ขอวา "ภยโยโส มตตาย จจจฏายต" ความวา กใบแหงตนมะพลบนนเมอถกเผาอยแมตามธรรมดายอมมเสยงสะเกดระเบดดง จฏจฏะอธบายวา เมอมอะไร ๆ มากระทบแลวยอมมเสยงดงมาก.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 321 ขอวา "เอวเมว" ความวา บคคลผมกโกรธแมตามธรรมดาของ ตนกเปนผดราย เพราะเขามจตฟงซาน และยอมประพฤตฉนทนนนนแหละ.อนงเมอผอนกลาวคาเลกนอย คนผมกโกรธนนกกระทาความดรายเพราะตนเปนผมความฟงซานหนกขนวา "บคคลน ยอมกลาวอยางนกะบคคลชอผเชนกนดวยเรา". บทวา "คถกโป" ไดแก หลมอนเตมไปดวยคถ อกอยางหนงไดแก กองแหงคถนนเอง. กบณฑตพงทราบการเปรยบเทยบดวยความอปมาในคาวา "คถกโป" น โดยนยกอนนนแหละ เพราะฉะนนบคคลผเหนปานนอนบคคลพงวางเฉย ไมควรซองเสพ บคคลผมกโกรธนน เมอผอนเสพมากเกนไปบาง เขาไปหามากเกนไปบาง ยอมโกรธทงนน แมเมอผอนหลกไปกโกรธอกนนแหละวา "ประโยชนอะไร กบบคคลผนเลา" ฉะนน เขา(ผมกโกรธนน) บคคลพงวางเฉยเสย ไมควรซองเสพ เหมอนไฟไหมฟาง.ขอนมคาอธบายไวอยางไร ? มคาอธบายวา ผใดเขาไปใกลไฟไหมฟางมากเกนไปยอมเรารอน สรระของตนกยอมจะถกไฟไหม ผใดไมถอยหางออกมากยอมเรารอน ความเยนยอมไมเกดแกเขา เมอผนนไมเขาไปใกลไมหลกไปเพงอยดวยความวางเฉย ความเยนของผนนยอมม แมกายเขากไมถกไหมเพราะฉะนน บคคลผมกโกรธนน อนบคคลพงวางเฉย ไมควรซองเสพไมควรเขาไปนงใกลดจไฟไหมฟาง ฉะนนแล. บทวา "กลยาณมตโต" ไดแก มมตรสะอาด. บทวา "กลยาณสหาโย" ไดแก มสหายสะอาด บทวา "สหาโย" ไดแก ผไปพรอมกน คอ เทยวไปดวยกน. บทวา "กลยาณสมปวงโก" ไดแก ผรวมวง ในบคคลผสะอาดผมธรรมเจรญ. อธบายวา ผมใจนอมไป คอ ยนด พอใจในมตรผมกลยาณ-ธรรมนน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 322 [๑๐๑] ๑. บคคล ผมปกตกระทาใหบรบรณในศล มปกต กระทาแตพอประมาณในสมาธ มปกตกระทาแตพอประมาณในปญญา เปนไฉน ? พระโสดาบน พระสกทาคาม เหลาน เรยกวา มปกตกระทาใหบรบรณในศล มปกตกระทาแตพอประมาณในสมาธ มปกตกระทาแตพอประมาณในปญญา. ๒. บคคล ผมปกตกระทาใหบรบรณในศล และมปกตกระทาใหบรบรณ ในสมาธ มปกตกระทาแตพอประมาณในปญญา เปนไฉน ? พระอนาคามนเรยกวา บคคลมปกตทาใหบรบรณในศล และมปกตทาใหบรบรณในสมาธ มปกตทาแตพอประมาณในปญญา. ๓. บคคลผมปกตทาใหบรบรณในศล ในสมาธและในปญญา เปนไฉน ? พระอรหนต นเรยกวา บคคลมปกตกระทาใหบรบรณในศล สมาธ และปญญา.

อรรถกถาบคคลผมปกตทาใหบรบรณในศล เปนตน ขอวา "สเลส ปรปรการโน" ความวา พระอรยสาวกทงหลายเหลาน เพราะความททานไมกาวลวงมหาศลสกขาบท คอ อาบตปาราชก อนเปนเบองตนแหงมรรคพรหมจรรย คอ อนเปนอาทพรหมจรรย และเพราะเหตททานออกจากอาบตเลก ๆ นอย ๆ ททานตอง พระอรยสาวกเหลานนยอม

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 323กระทาสกขาบททตนควรการทาใหบรบรณ คอใหสมบรณ ในศลทงหลาย เพราะฉะนน พระอรยสาวกเหลานนอนบณฑตยอมเรยกวา "สเลส ปรปร-การโน" ซงแปลวา ผมปกตกระทาใหบรบรณในศลทงหลาย. กเพราะเหตททานยงถอนกามราคะและพยาบาททงหลาย อนเปนขาศกตอสมาธและโมหะอนปกปดซงสจธรรม อนเปนขาศกตอปญญาไมได ทานเหลานนแมเจรญอยซงสมาธและปญญา ยอมกระทากจอนบคคลพงกระทาพอประมาณพอสมควรไดเพยงบางสวนในสมาธและปญญาทงหลายเหลานน เพราะฉะนน พระอรย-สาวกเหลานนทานจงเรยกวา "สมาธสม ปาย จ มตตโส การโน" ซงแปลความวา ผกระทาพอประมาณในสมาธและปญญา. บณฑตพงทราบเนอความในนยทงสอง แมนอกจากนโดยอบายน. แมในนยทงสองนน นยแหงพระสตรอนอก คอ พระผมพระภาคเจาตรสไววา "ภกษทงหลาย ภกษในพระธรรมวนยน เปนผกระทาใหบรบรณในศลทงหลาย เปนผกระทาพอประมาณในสมาธ เปนผกระทาแตพอประมาณในปญญา เธอนนยอมตองอาบตบาง ยอมออกจากอาบตอนเปนสกขาบทนอยใหญบาง ขอนนเปนเพราะเหตแหงอะไร ? กเพราะวา ภกษทงหลาย ความเปนไปไมได เราไดกลาวไวแลว แตกสกขาบทเหลาใดแล อนเปนอาทพรหมจรรย อนสมควรแกพรหมจรรย บรรดาสกขาบทอนเปนผมปกตมนคง มปกตตงมน สมาทานแลวยอมศกษาในสกขาบททงหลาย เธอนนชอวา พระโสดาบน เพราะการสนไปรอบแหงสงโยชนทง ๓เปนผไมตกไปสอบายเปนธรรมดา เปนผเทยง เปนผมการจะตรสรพรอมในภายหนา.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 324 ภกษทงหลาย กภกษในพระธรรมวนยน เปนผมปกตทาใหบรบรณ ในศลทงหลาย ฯลฯ เธอนนชอวา พระสกทาคาม เพราะความสนไปรอบเเหงสงโยชน ๓ และเพราะการกระทาราคะ โทสะ โมหะ ใหเบาบาง เธอมาสโลกนอกคราวเดยวเทานน ยอมกระทาซงทสดแหงทกขได. ภกษทงหลาย กภกษในพระธรรมวนยน เปนผมปกตกระทาใหบรบรณในศลทงหลาย กระทาใหบรบรณในสมาธ แตกระทาพอประมาณในปญญา เธอยงศกษาอยในสกขาบททงหลาย เธอนนชอวา พระอนาคามเพราะการสนไปรอบแหงโอรมภาคยสงโยชนทง ๕ เปนผไมกลบมาจากเทวโลกนน. ภกษทงหลาย กภกษในพระธรรมวนยน เปนผกระทาใหบรบรณในศลทงหลาย เปนผกระทาใหบรบรณในสมาธ เปนผกระทาใหบรบรณในปญญาเธอยอมศกษาสกขาบทนอยใหญ ฯลฯ ยอมศกษาในสกขาบททงหลายเธอนนชอวา ผเขาถงอย เพราะความสนไปแหงอาสวกเลสทงหลายดงน (พระอรหนต).

[๑๐๒] ในศาสดาเหลานน ศาสดา ๓ จาพวก เปนไฉน ? ๑. ศาสดาบางคนในโลกน ยอมบญญตการละกาม แตไมบญญตการละรป ไมบญญตการละเวทนา ๒. ศาสดาบางคนในโลกน ยอมบญญตการละกามดวย ยอมบญญตการละรปดวย แตไมบญญตการละเวทนา ๓. ศาสดาบางคนในโลกน ยอมบญญตการละกามดวย ยอมบญญตการละรปดวย ยอมบญญตการละเวทนาดวย

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 325 บรรดาศาสดา ๓ จาพวกนน ศาสดานใด บญญตการละกาม แตไม บญญตการละรป ไมบญญตการละเวทนา พงเหนวาศาสดานนเปนศาสดาผไดรปาวจรสมาบต โดยการบญญตนน (จาพวกท ๑) ศาสดานใด บญญตการละกามดวย บญญตการละรปดวย แตไมบญญตการละเวทนา พงเหนวาศาสดานนเปนศาสดาผไดอรปาวจร-สมาบต โดยการบญญตนน (จาพวกท ๒) ศาสดานใด บญญตการละกามดวย บญญตการละอรปดวย บญญตการละเวทนาดวย พงเหนวาศาสดานนเปนศาสดาผเปนสมมาสมพทธเจาโดยการบญญตนน (จาพวกท ๓) เหลานเรยกวา ศาสดา ๓ จาพวก.

[๑๓] บรรดาศาสดาเหลานน ศาสดา ๓ จาพวก แมอนอก เปนไฉน ? ๑. ศาสดาบางคนในโลกน ยอมบญญตในในทฏฐธรรม (คออตภาพน) โดยความเปนของมจรง โดยความเปนของยงยน และยอมบญญตตนในอภสมปรายธรรม (คออตภาพอน) โดยความเปนของมจรง โดยความเปนของยงยน พวกท ๑. ๒. ศาสดาบางคนในโลกน ยอมบญญตตนในทฏฐธรรม โดยความเปนของมจรง โดยความเปนของยงยน แตไมบญญตตนในภายหนา โดยความเปนของมจรง โดยความเปนของยงยน พวกท ๒. ๓. ศาสดาบางคนในโลกน ยอมไมบญญตในในทฏฐธรรม โดยความเปนของมจรง โดยความเปนของยงยน และยอมไมบญญตคนในภายหนาโดยความเปนของมจรง โดยความเปนของยงยน พวกท ๓.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 326 ศาสดาอก ๓ จาพวก ๑. บรรดาศาสดาเหลานน ศาสดานใด ยอมปฏบตตนในทฏฐธรรม โดยความเปนของมจรง โดยความเปนของยงยน และบญญตตนในภายหนาโดยความเปนของมจรง โดยความเปนของยงยน พงเหนวา ศาสดานนเปนศาสดาผมวาทะวาเทยง โดยการบญญตนน ๒. ศาสดานใด ยอมบญญตตนในทฏฐธรรม และยอมไมบญญตตนภายหนา โดยความเปนของมจรง โดยความเปนของยงยน พงเหนวา ศาสดานนเปนศาสดาผมวาทะวาขาดสญ โดยการบญญตนน ๓. ศาสดานใด ยอมไมบญญตตนในทฏฐธรรม โดยความเปนของมจรง โดยความเปนของยงยน และยอมไมบญญตตนในภายหนา โดยความเปนของมจรง โดยความเปนของยงยน พงเหนวาศาสดานน เปนศาสดาผเปนพระสมมาสมพทธเจา โดยการบญญตนน เหลานเรยกวาศาสดา ๓ จาพวก แมอนอก. จบตกนทเทส

อรรถกถาศาสดา ๓ จาพวก สองบทวา "ปร ปเปต" ไดแก ยอมบญญตการละ คอการกาวลวง. ขอวา "ตตร" ไดแก ในศาสดา ๓ จาพวกนน. สองบทวา "เตน ทฏพโพ" ความวา ศาสดานน บณฑตพงเหนวา เปนผมปกตไดรปาวจรสมาบตดวยบญญตนน. แมในวาระท ๒ ก นยนเหมอนกน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 327 ขอวา " สมมาสมพทโธ สตถา เตน ทฏพโพ" ความวา พระศาสดาองคท ๓ ผเปนพระสมมาสมพทธเจาน บณฑตพงเหนดวยการบญญต อนไมสาธารณะกบเดยรถยนน. จรงอย พวกเดยรถยเมอบญญตการละกามทงหลาย ยอมกลาวอางถงรปภพ เมอบญญตการละรปทงหลาย ยอมกลาวอางถงอรปภพ เมอบญญตการละเวทนาทงหลาย ยอมกลาวอางถงอสญญภพ เมอเขาจะบญญตโดยชอบพงบญญตอยางน ชอวายอมไมสามารถเพอบญญตไดโดยชอบ. สวนพระสมมาสมพทธเจา ยอมบญญตการละ (ปหาน-ปรญญา) กามทงหลายดวยอนาคามมรรค ยอมบญญตการละรปและเวทนาทงหลายดวยอรหตมรรค. ขอวา "อเม ตโย สตถาโร" ความวา ชนทง ๒ จาพวกน เปนศาสดาภายนอกพระพทธศาสนา กบพระสมมาสมพทธเจา ๑ จาพวก ฉะนนในโลกน จงมศาสดา ๓ จาพวก. ในนทเทสแหงศาสดาพวกท ๒ สองบทวา "ทฏเว ธมเม" ไดแก ในอตภาพนเทานน. ขอวา "อตตาน สจจโต เถตโต ปเปต" ความวา ยอมบญญต โดยความมจรง โดยความเปนของยงยนวา ชอวา อตตาอนหนงเปนของเทยง เปนของยงยน เปนของแนนอน มอย. บทวา "อภสมปรายเจ" ไดแก ยอมบญญตในอตภาพแมอนอกเหมอนกนนนแหละ. คาทเหลอในทน บณฑตพงทราบโดยนยแหงคาทกลาวไวแลวเทยว ดงนแล. จบอรรถกถาตกนทเทส วาดวยบคคล ๓ จาพวก เพยงน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 328 จตกกนทเทส วาดวยบคคล ๔ จาพวก [๑๐๔] ๑. อสปปรสบคคล บคคลผเปนอสตบรษเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผฆาสตว ลกทรพย ประพฤตผดในกามพดเทจ ดมสราเมรยอนเปนทตงแหงความประมาท บคคลนเรยกวา ผเปนอสตบรษ ๒. อสปปรเสนอสปปรสตรบคคล บคคลผเปนอสตบรษยงกวาอสตบรษ เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ฆาสตวดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหฆาสตวดวย ลกทรพยดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหลกทรพยดวย ประพฤตผดในกามดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหประพฤตผดในกามดวย พดเทจดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหพดเทจดวย ดมสราเมรยอนเปนทตงแหงความประมาทดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหดมสราเมรยอนเปนทตงแหงความประมาทดวย บคคลนเรยกวา ผเปนอสตบรษยงกวาอสตบรษ. ๓. สปปรสบคคล บคคลผเปนสตบรษ เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผเวนขาดจากการฆาสตว เวนขาดจากการลกทรพย เวนขาดจากการประพฤตผดในกาม เวนขาดจากการพดเทจเวนขาดจากการดมสราเมรยอนเปนทตงแหงความประมาท บคคลนเรยกวาผเปนสตบรษ.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 329 ๔. สปปรเสนสปปรสตรบคคล บคคลผเปนสตบรษ ยงกวาสตบรษ เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผเวนขาดจากการฆาสตวดวยตนเองดวยชกชวนผอนใหเวนจากการฆาสตวดวยเวนขาดจากการลกทรพยดวยตนเองดวยชกชวนผอนใหเวนจากการลกทรพยดวย เวนขาดจากการประพฤตผดในกามดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหเวนขาดจากการประพฤตผดในกามดวย เวนขาดจากการพดเทจดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหเวนขาดจากการพดเทจดวยเวนขาดจากการดมสราเมรย อนเปนทตงแหงความประมาทดวยตนเองโดยชกชวนผอนใหเวนขาดจากการดมสราเมรย อนเปนทตงแหงความประมาทดวยบคคลนเรยกวา ผเปนสตบรษยงกวาสตบรษ.

อรรถกถาจตกกนทเทส อธบายบคคล ๔ จาพวก อรรถกถาบคคลผเปนอสตบรษเปนตน บทวา "อสปปรโส" ไดแก บรษผลามก คอ บรษผไมมธรรม.พงทราบวเคราะหตาง ๆ ดงตอไปน. บคคลใด ยอมยงสตวมปราณ คอ ชวตใหตกลวงไป เพราะเหตนนบคคลนนชอวา ปาณาตปาต ผยงสตวมปราณคอชวตใหตกลวงไป. บคคลใด ยอมถอเอาสงของทเจาของเขามไดให เพราะเหตนน บคคลนนชอวา อทนนาทาย ผถอเอาสงของทเจาของเขามไดให. บคคลใด ยอมประพฤตผดในกามทงหลาย เพราะเหตนน บคคลนน ชอวา กาเมสมจฉาจาร ผประพฤตผดในกามทงหลาย.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 330 บคคลใด ยอมกลาวคาเทจ เพราะเหตนน บคคลนนชอวามสาวาท ผกลาวคาเทจ. บคคลใด ยอมตงอยในความประมาทดวยการดมนาเมา คอ สรา และเมรย เพราะเหตนน บคคลนนชอวา สราเมรยมชชปมาทฏาย ผตงอยในความประมาทดวยการดมนาเมาคอสราและเมรย. ขอวา "ปาณาตปาเต สมาทเปต" ความวา คนเองยอมยงสตวมชวตใหตกลวงไปโดยประการใด ยอมยงผอนใหยดถอเอาการยงสตวทมชวตใหตกลวงไปนน โดยประการนน. แมในคาทเหลอทงหลาย กมนยนเหมอนกน. สองบทวา "อย วจจต" ความวา บคคลน คอ ผเหนปานน ทานเรยกวา อสปปรเสน อสปปรสตโร ซงแปลวา ผเปนอสตบรษยงกวาอสตบรษ เพราะเหตทตนประกอบดวยความเปนผทศลอนตนกระทาเองดวยและตนกเปนทายาทแหงกรรมกงหนงจากกรรมทตนชกชวนใหผอนกระทาดวย. บทวา "สปปรโส" ไดแก อดมบรษคอบรษผสงทสด. สองบทวา "สปปรเสน สปปรสตโร" ความวา ผประกอบพรอมดวยความเปนผมศลดทตนแองกระทาแลวนนแหละดวย และเพราะเหตทตนเปนทายาทแหงกรรมกงหนงจากกรรมทตนชกชวนใหผอนกระทาดวย จงชอวา อตตมปปรเสน อตตมปปรสตโร ซงแปลวา ผเปนอดมบรษยงกวาอดมบรษ.

[๑๐๕] ๑. ปาปบคคล บคคลผลามก เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผฆาสตว ลกทรพย ประพฤตผดในกามพดเทจ พดสอเสยด พดคาหยาบ พดเพอเจอ โลภอยากไดของเขา พยาบาทปองรายเขา เหนผดจากคลองธรรม บคคลนเรยกวา ผลามก.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 331 ๒. ปาเปนปาปตรบคคล บคคลผลามกยงกวาลามกเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ฆาสตวดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหฆาสตวดวย ลกทรพยดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหลกทรพยดวย ประพฤตผดในกามดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหประพฤตผดในกามดวย พดเทจดวยเองดวย ชกชวนผอนใหพดเทจดวย พดสอเสยดดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหพดสอเสยดดวย พดคาหยาบดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหพดคาหยาบดวย พดเพอเจอดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหพดเพอเจอดวย โลภอยากไดของเขาดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหโลภอยากไดของเขาดวย พยาบาทปองรายเขาดวยคนเองดวย ชกชวนผอนใหพยาบาทปองรายเขาดวย เหนผดจากคลองธรรมดวยคนเองดวย ชกชวนผอนใหเหนผดจากคลองธรรมดวยบคคลนเรยกวา ผลามกยงกวาลามก. ๓. กลยาณบคคล บคคลผเปนคนด เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผเวนขาดจากการฆาสตว จากการลกทรพย จากการประพฤตผดในกาม จากการพดเทจ จากการพดสอเสยด จากการพดคาหยาบ จากการพดเพอเจอ เปนผไมโลภอยากไดของเขา ไมพยาบาทปองรายเขา เหนชอบตามทานองคลองธรรม บคคลนเรยกวา ผเปนคนด. ๔. กลยาเณนกลยาณตรบคคล บคคลผเปนคนดยงกวาคนด เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผเวนขาดจากการฆาสตวดวยตนเองดวยชกชวนผอนใหเวนจากการฆาสตวดวย เปนผเวนขาดจากการลกทรพยดวย

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 332ตนเองดวย ชกชวนผอนใหเวนจากการลกทรพยดวย เปนผเวนขาดจากการ ประพฤตผดในกามดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหเวนจากการประพฤตผดในกามดวย เปนผเวนขาดจากการพดเทจดวยคนเองดวย ชกชวนผอนใหเวนจากการพดเทจดวย เปนผเวนขาดจากการพดสอเสยดดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหเวนจากการพดสอเสยดดวย เปนผเวนขาดจากการพดคาหยาบดวยตนเองดวยชกชวนผอนใหเวนจากการพดคาหยาบดวย เปนผเวนจากการพดเพอเจอดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหเวนจากพดเพอเจอดวย เปนผไมโลภอยากไดของเขาดวยตนเองดวย ชกชวนผอนไมใหโลภอยากไดของเขาดวย ไมพยาบาทปองรายเขาดวยตนเองดวย ชกชวนผอนไมใหพยาบาทปองรายเขาดวย เปนผเหนชอบตามทานองคลองธรรมดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหเหนชอบตาม ทานองคลองธรรมดวย บคคลนเรยกวา ผเปนคนดยงกวาคนด.

อรรถกถาบคคลผลามกเปนตน บทวา "ปาโป" ความวา ผประกอบดาวบาป ๑ ประการ คออกศลกรรมบถ ๑๐ประการ. บทวา "กลยาโณ" ความวา ผประกอบดวยกลยาณธรรม กลาวคอ กศลกรรมบถ ๑๐ ประการ เปนผบรสทธ เปนผเจรญ. คาทเหลอในทนมอรรถอนตน เพราะเหตวามนยทไดกลาวไวแลวในหนหนหลงนนเทยว. [๑๐๖] ๑. ปาปธมมบคคคล บคคลผมธรรมลามก เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผฆาสตว ลกทรพย ฯลฯ เหนผดจากทานองคลองธรรม บคคลนเรยกวา ผมธรรมลามก.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 333 ๒. ปาปธมเมนปาปธมมตรบคคล บคคลผมธรรมลามกยงกวาบคคลผมธรรมลามก เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ฆาสตวดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหฆาสตวดวย ลกทรพยดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหลกทรพยดวย ฯลฯ เหนผดจากทานองคลองธรรมดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหเหนผดจากทานองคลอง-ธรรมดวย บคคลนเรยกวา ผมธรรมลามกยงกวาบคคลผมธรรมลามก. ๓. กลยาณธมมบคคล บคคลผมธรรมงาม เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผเวนขาดจากการฆาสตว จากการลกทรพยฯลฯ มความเหนชอบตามทานองคลองธรรม บคคลนเรยกวา ผมธรรมงาม. ๔. กลยาณธมเมนกลยาณธมมตรบคคล บคคลผม ธรรมงามยงกวาบคคลผมธรรมงาม เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผเวนขาดจากการฆาสตวดวยตนเองดวยชกชวนผอนใหเวนขาดจากการฆาสตวดวย ฯลฯ เหนชอบตามทานองคลอง-ธรรมดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหเหนชอบตามทานองคลองธรรมดวยบคคลนเรยกวา ผมธรรมงามยงกวาบคคลผมธรรมงาม.

อรรถกถาบคคลผมธรรมลามกเปนตน ธรรมอนลามกของบคคลนนมอย เพราะเหตนน บคคลนนชอวาปาปธมโม แปลวา ผมธรรมอนลามก. ธรรมอนงามของบคคลนนมอยเพราะเหตนน บคคลนน ชอวา กลยาณธมโม แปลวา ผมธรรมอนงาม.คาทเหลอในทนมเนอความงายทงนน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 334 [๑๐๗] ๑. สาวชชบคคล บคคลผมโทษ เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผประกอบดวยกายกรรมทมโทษ ประ-กอบดวยวจกรรมทมโทษ ประกอบดวยมโนกรรมทมโทษ บคคลนเรยกวาผมโทษ. ๒. วชชพหลบคคล บคคลผมโทษมาก เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผประกอบดวยกายกรรมทมโทษมากประกอบดวยกายกรรมทไมมโทษนอย ประกอบดวยวจกรรมทมโทษมากประกอบดวยวจกรรมทไมมโทษนอย ประกอบดวยมโนกรรมทมโทษมากประกอบดวยมโนกรรมทไมมโทษนอย บคคลนเรยกวา ผมโทษมาก. ๓. อปปสาวชชบคคล บคคลผมโทษนอย เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ประกอบดวยกายกรรมทไมมโทษมากประกอบดวยกายกรรมทมโทษนอย ประกอบดวยวจกรรมทไมมโทษมาก ประกอบดวยวจกรรมทมโทษนอย ประกอบดวยมโนกรรมทไมมโทษมากประกอบดวยมโนกรรมทมโทษนอย บคคลนเรยกวา ผมโทษนอย. ๔. อนวชชบคคล บคคลผไมมโทษ เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ประกอบดวยกายกรรมทหาโทษมได ประกอบดวยวจกรรมทหาโทษมได ประกอบดวยมโนกรรมทหาโทษมได บคคลนเรยกวา ผไมมโทษ.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 335 อรรถกถาบคคลผมโทษ เปนตน บทวา "สาวชโช" ไดแก มโทษ. สองบทวา "สาวชเชน กาย-กมเมน" ไดแก ดวยกายกรรม อนมโทษ มปาณาตบาตเปนตน. แมในบททงหลายนอกจากนกมนยนเหมอนกน. สองบทวา "อย วจจต" ความวา บคคลน คอ ผเหนปานน ทานเรยกวา สาวชโช แปลวา ผมโทษ เพราะความทกรรมอนประกอบดวยไตรทวารเปนของมโทษ ดจประเทศทเตมไปดวยของปฏกล มคถและซากศพเปนตน. สองบทวา "สาวชเชน พหล " ความวา กายกรรมของบคคลใดมโทษเทานนมาก ทไมมโทษมนอย บคคลผนนชอวาประกอบดวยกายกรรมมโทษมมาก ทไมมโทษมนอย ทานจงเรยกวา อปป อนวชเชน แปลวากายกรรมทไมมโทษมนอย. ในคาทงหลาย นอกจากน กมนยนนนแหละ. ถามวา กใครเลาทเหนปานน ? ตอบวา ผใด ยอมสมาทานอโบสถศล ยอมบาเพญศลในกาลบาง ครงบางคราว ตามธรรมดาของชาวบาน หรอตามธรรมดาของชาวนคม ผนนนนแหละ ชอวา ประกอบดวยกรรมอนมโทษเปนสวนมาก ทไมมโทษเปนสวนนอย. สองบทวา "อย วจจต" ความวา บคคลน คอ ผเหนปานน ทานเรยกวา วชชพหโล แปลวา ผมากดวยโทษ เพราะเหตทโทษนนแหละเปนของมมาก เพราะเปนกรรมอนประกอบไวดวยไตรทวาร. เหมอนอยางวา ดอกไมทงหลาย มสไมสวย ทงมกลนเหมน บคคลกระทาไวไหเปนกองมอยในประเทศแหงหนง วตถทงหลายมแผนผาเปนตนทเขาโยนไป พงตกไปบนกองดอกไมอนมกลนเหมนนนในทนน ๆ ทาใหมกลน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 336เหมนฉนใด บคคลน คอ ผเหนปานน บณฑตพงทราบฉนนน (หรอ) เหมอน อยางวา วตถทงหลายมแผนผาเปนตน ทเขากระทาใหเปนกอง พงมในประเทศแหงหนง ดอกไมทงหลายมดอกพทราเปนตนทมสไมงาม มกลนเหมนพงตกไปบนกองแหงผานนในทนน ๆ ฉนใด บคคลท ๓ น คอ ผเหนปานน บณฑตพงทราบฉนนน. แตวาบคคลท ๔ บณฑตพงเหนดจถาดทองคาอนเตมแลวดวยมธรสทง ๔ เพราะความทกรรมอนประกอบดวยไตรทวารเปนของหาโทษมได. บรรดาบคคล ๔ จาพวกเหลานน คอ สาวชโช ผมโทษ ๑ วชช-พหโล ผมโทษมาก ๑ อปปสาวชโช ผมโทษนอย ๑ อนวชโชผไมมโทษ ๑. บคคลพวกท ๑ จดเปนอนธพาลปถชน คอ ปถชนผทงบอดทงโง. พวกท ๒ จดเปนโลกยปถชน ผกระทากศลในระหวางๆ. พวกท ๓ไดแก พระโสดาบน แมพระสกทาคาร พระอนาคาม กสงเคราะหดวยบคคลจาพวกท ๓. พวกท ๔ ไดแก พระขณาสพ. จรงอยพระขณาสพนน ชอวา อนวชโช แปลวา ผไมมโทษเลยขอนเปนนยแหงอรรถกถาองคตตรนกาย. [๑๐๘] ๑. บคคลผอคฆฏตญ เปนไฉน ? การบรรลมรรคและผล ยอมมแกบคคลใด พรอมกบเวลาททานยกหวขอขนแสดง บคคลนเรยกวา บคคลผอตฆฏต. ๒. บคคลผวปญจตญ เปนไฉน ? การบรรลมรรคและผล ยอมมแกบคคลใด ในเมอทานจาแนกเนอความแหงภาษตโดยยอ ใหพศดาร บคคลนเรยกวา บคคลผวปญจตตญ.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 337 ๓. บคคลผเนยยะ เปนไฉน ? การบรรลมรรคและผลเปนชน ๆ ไป ยอมมแกบคคลใด โดยเหตอยางน คอ โดยอเทศ โดยไตถาม โดยทาไวในใจโดยแยบตาย โดยสมาคมโดยคบหา โดยสนทสนมกนกบกลยาณมตร บคคลนเรยกวา บคคลผเนยยะ. ๔. บคคลผปทปรมะ เปนไฉน ? บคคลใด ฟงพทธพจนกมาก กลาวกมาก จาทรงไวกมาก บอกสอนกมาก แตไมมการบรรลมรรคผลในชาตนน บคคลนเรยกวา บคคลผปท-ปรมะ.

อรรถกถาบคคล ผอคฆฏตญ เปนตน การยกญาณ คอปญญาขน ชอวา อคฆฏต ซงแปลวา มปญญาอนเฉยบแหลม ในคาวา อคฆฏต น. อธบายวา ยอมรธรรมเพยงสกวา อนทานยกหวขอขนแสดงเทานนดวยญาณ. ขอวา "สห อทาหฏเวลาย" ไดแก ในการนาหวขอมาตงไว คอในขณะสกวา นาอเทศนาตงไวเทานน. บทวา "ธมมาภสมโย" ไดแก การตรสรสจธรรมทง ๔ พรอมดวยญาณ คอ ปญญา. ลองบทวา "อย วจจต" ความวา บคคลน เปนผสามารถสงญาณคอ ปญญาไปตามกระแสแหงพระธรรมเทศนา ตามททานตงบทมาตกาโดยยอมนยเปนตนวา "จตตาโร สตปฏานา" แลวจงถอเอาพระอรหตได ทานจงเรยกผนวา อคฆฏตญ ซงแปลวา ผเฉยบแหลม เพยงยกหวขอธรรมขนแสดงเทานนกรทนท.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 338 บคคลใดยอมรอรรถ ททานอธบายทาใหพศดารนนแหละ เพราะเหต นนบคคลนนจงชอวา วปญจตญ แปลวา ผรอรรถอนทานอธบายแลว สองบทวา "อย วจจต" ความวา บคคลน คอ ผมความสามารถเพอบรรลพระอรหต ในเมอมผอนตงบทมาตกาไวโดยยอแลวจาแนกเนอความโดยพศดาร ทานจงเรยกวา วปญจตตญ.

วเคราะหศพท เนยยบคคล อทเทสาทห เนตพโพต เนยโย บคคลใด อนผอนพงแนะนาดวยบททงหลายมอเทศเปนตน เพราะเหตนน บคคลนนจงชอวา เนยโยผอนบคคลพงแนะนาไป. สองบทวา "อนปพเพน ธมมาภสมโย" ไดแก การบรรลพระ-อรหตตามลาดบ.

วเคราะหศพท ปทปรมบคคล พยชนปทเมว ปรม อสสาต ปทปรโม บทแหงพยญชนะนนเทยว เปนอยางยงของบคคลนนมอย เพราะเหตนน บคคลนนชอวา ปท-ปรโม ผมบทอยางยง. ขอวา "น ตาย ชาตยา ธมมาภสมโย โหต" อธบายวา ปทปรม-บคคลนน ไมสามารถเพอจะทาฌาน วปสสนา มรรค ผล ใหเกดขนไดดวยอตภาพนน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 339 [๑๐๙] ๑. บคคลผโตตอบถกตองแตไมวองไว เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ถกเขาถามปญหา ยอมแกไดถกตองแตไมวองไว บคคลนเรยกวา ผโตตอบถกตองแตไมวองไว ๒. บคคลผโตตอบวองไวแตไมถกตอง เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ถกเขาถามปญหายอมแกไดวองไว แตแกไมถกตอง บคคลนเรยกวา ผโตตอบวองไวแตไมถกตอง ๓. บคคลผโตตอบถกตองและวองไว เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ถกเขาถามปญหา ยอมแกไดถกตองและแกไดวองไว บคคลนเรยกวา ผโตตอบถกตองและวองไว. ๔. บคคลผโตตอบไมถกตองและไมวองไว เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ถกเขาถามปญหา ยอมแกไมถกตองและไมวองไว บคคลนเรยกวา ผโตตอบไมถกตองและไมวองไว.

อรรถกถาบคคลผโตตอบถกตองแตไมวองไว เปนตน ญาณ คอปญญากด ถอยคาทตงขนเพราะญาณกด เรยกวา ปฏภาณคอ ความเฉยบแหลมในการโตตอบ. ปฏภาณนนพระผมพระภาคเจาทรงพระประสงคเอาในคาวา ยตตปฏภาโณ น. ปฏภาณ อนสมควรแกเหตและสมควรแกผล ของบคคลนนมอยเพราะเหตนน บคคลนนชอวา ยตตปฏภาโณ ผมปฏภาณอนถกตอง.ปฏภาณอนไมวองไวของบคคลนนมอย เพราะความทตนเปนผไมสามารถเพอ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 340จะโตตอบปญหาไดโดยรวดเรว ในขณะทเขาถามปญหานนแหละ เพราะเหตนน บคคลนนชอวา โนมตตปฏภาโณ แปลวา ผมปฏภาณอนไมวองไว. บคคลทเหลอบณฑตพงทราบโดยนยน. กในบคคลเหลาน บคคลจาพวกท ๑ พจารณาปญหาสนเวลาเพยงเลกนอยแลวจงเพงปญหาไดถกตองนนเทยว เหมอนพระจพนาคเถระผทรงพระไตรปฎก ไดยนวา พระเถระนนถกเขาถามปญหา ทานกาหนดปญหาไดถกตองและเหมาะสมทเดยว. บคคลจาพวกท ๒ ยอมหามปญหาในระหวางทเขาถามนนแหละดวยถอยคาอยางใดอยางหนง แมทานพจารณาปญหาแลวกยงตความหมายปญหาไดไมเหมาะสม เหมอนพระตสสเถระ ผฉลาดเพยงนกาย ๔ นยวาพระเถระนน ถกเขาถามปญหาแลว ทานรอคอยแมการสนสดลงแหงปญหาแลวทานกตอบสง ๆ ไป กเนอความแหงถอยคาททานพจารณาอยยอมไมสอดคลองในทไหน ๆ. บคคลจาพวกท ๓ ทานเพงเนอความอนสมควรแกเวลาแหงปญหานนแหละ ยอมตอบคาถามใน ณ นนนนแหละ เหมอนพระจฬาภยเถระ ผทรงพระไตรปฎก ไดยนวา พระเถระนน ถกเขาถามปญหาแลวยอมตอบไดโดยรวดเรว มเหตผลอนถกตองและเหมาะสมดวย. บคคลจาพวกท ๔ ถกเขาถามปญหาแลวยอมไมเพงปญหาใหถกตองได ทงยงไมอาจเพอจะหามดวยถอยคาอยางใดอยางหนง เปนดจบคคล ผจมลงในความมดทบอนยงเหมอนพระโลลทาย.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 341 [๑๑๐] บคคลผเปนธรรมกถก ๔ จาพวก เปนไฉน ? ๑. ธรรมกถกบางคนในโลกน ยอมกลาวนอยและกลาวคาไมประกอบ ดวยประโยชน ทงบรษทกไมรคานนวาประกอบดวยประโยชนหรอไมประกอบดวยประโยชน ธรรมกถกเชนน ยอมถงซงอนนบวาธรรมกถกของบรษทเหนปานนเทานน ๒. ธรรมกถกบางคนในโลกน ยอมกลาวนอยและกลาวคาทประกอบดวยประโยชน และบรษทรคานนวาประกอบดวยประโยชน หรอไมประกอบดวยประโยชน ธรรมกถกเชนน ยอมถงซงอนนบวาเปนธรรมกถกของบรษทเหนปานนเทานน ๓. ธรรมกถกบางคนในโลกน ยอมกลาวมากและกลาวคาไมประกอบดวยประโยชน ทงบรษทกไมรคานนวาประกอบดวยประโยชน หรอไมประกอบดวยประโยชน ธรรมกถกเชนน ยอมถงซงอนนบวาธรรมกถก ของบรษทเหนปานนเทานน ๔. สวนธรรมกถกบางคนในโลกน ยอมกลาวมาก และกลาวคาทประกอบดวยประโยชน ทงบรษทกรคานนวาประกอบดวยประโยชน หรอไมประกอบดวยประโยชน ธรรมกถกเชนน ยอมถงซงอนนบวาธรรมกถกของบรษทเหนปานนเทานน เหลานเรยกวา บคคลผเปนธรรมกถก ๔ จาพวก.

อรรถกถาบคคลผเปนธรรมกถก ๔ จาพวก สองบทวา "อปปจ ภาสต" ความวา ยอมกลาวเพยงเลกนอยแกบรษทผมาถงแลว.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 342 บทวา "อสหตจ" ความวา กแลเมอกลาว กยอมไมกลาวให เหมาะสมแกเหตผล. ขอวา "ปรสา จสส อกสลา โหต" อธบายวา กบรษทผนงประชมกนเพอจะฟงธรรมมอย ภกษผธรรมกถกนน ยอมไมรถอยคาทควรและไมควร มเหตหรอไมมเหต สละสลวยหรอไมสละสลวย. บทวา "เอวรโป" ความวา ผน คอ พระธรรมกถกผโง ผมชาตอยางนนยอมไดชอวา ธรรมกถกของบรษทผโงเขลา ผมชาตอยางนนนนเทยว. บณฑตพงทราบเนอความในทก ๆ บทโดยนยน. กในพระธรรมกถกเหลาน. พระธรรมกถก ๒ พวกเทานน ชอวา เปนพระธรรมกถกโดยสภาวะสวนพระธรรมกถกนอกจากน ทานกลาวไวอยางนน เพราะอยในระหวางแหงพระธรรมกถกทงหลาย.

บคคลเปรยบดวยวลาหก ๔ อยาง เปนไฉน ? [๑๑๑] วลาหก ๔ อยาง ฟารอง ฝนไมตก ๑ ฝนตก ฟาไมรอง ๑ ฟารอง ฝนตก ๑ ฟาไมรอง ฝนไมตก ๑ [๑๑๒] บคคลเปรยบดวยวลาหก ๔ อยางน มปรากฏอยในโลก กอยางนนเหมอนกน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 343 บคคล ๔ จาพวก เปนไฉน ? บคคลเหมอนฟารอง ฝนไมตก ๑ บคคลเหมอนฝนตก ฟาไมรอง ๑ บคคลเหมอนฟารอง ฝนตก ๑ บคคลเหมอนฟาไมรอง ฝนไมตก ๑ ๑. บคคลเหมอนฟารอง ฝนไมตก เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผพด แตไมทา อยางนเปนคนเหมอนฟารองฝนไมตก ฟานนรองแตฝนไมตก แมฉนใด บคคลนกมอปไมยฉนนน. ๒. บคคลเหมอนฝนตก ฟาไมรอง เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนคนทา แตไมพด อยางนเปนคนเหมอนฝนตกฟาไมรอง ฝนตกฟาไมรอง แมฉนใด บคคลนกมอปไมยฉนนน. ๓. บคคลเหมอนฟารอง ฝนตก เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผพดดวย ทาดวย อยางนเปนคนเหมอนฟารองฝนตก ฟารองฝนตก แมฉนใด บคคลนกมอปไมยฉนนน. ๔. บคคลเหมอนฟาไมรอง ฝนไมตก เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ไมพด ไมทา อยางนเปนคนเหมอนฟาไมรองฝนไมตก ฟาไมรองฝนไมตก แมฉนใด บคคลผนกมอปไมยฉนนน. บคคลเปรยบดวยวลาหก ๔ อยางเหลาน มปรากฏอยในโลก.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 344 อรรถกถาบคคลผเปรยบเทยบดวยลวาหก ๔ อยาง บทวา "วลาหกา" แปลวา กอนเมฆ. บทวา "คชชตา" แปลวา ฟาคารามแลว. บณฑตพงทราบวนจฉยในขอนวา ขนชอวาฟาคารามแลวฝนไมตกยอมเปนบาป เพราะวามนษยทงหลายคดวา เมอใดฟารองแลว ฝนกจกงาม จงพากนนาพชออกหวาน ครนเมอฝนไมตก พชทมอยในนานกฉบหายไปในนานนแหละ พชทมอยในบานกฉบหายไปในบานนนแหละ เพราะฉะนนคราวนนนนแหละทพภกขภยยอมมจงชอวาเปนบาป. แมภาวะทฟาไมรอง แตฝนตกกเปนบาปนนแหละ เพราะวามนษยทงหลายยอมกระทาการหวานพชในนาลมนนเทยวดวยคดวา เวลานฝนจกแลงทนนฝนกเกดตกขน ไดยงพชทงหลายใหถงมหาสมทร ในกาลนทพภกขภยนนแหละยอมม. แตวาภาวะทฟารองแลวฝนตก นบวาเปนความเจรญ เพราะวาเวลานน เปนเวลาทมภกษาหาไดงาย. ภาวชะทฟาไมรอง ฝนกไมตก ชอวาเปนบาปหนกทเดยว. ขอวา "ภาสตา โหต โน กตตา" ความวา บคคลกลาววา "บดนขาพเจาจกบาเพญคนถธระ หรอจกบาเพญวปสสนาธระ นนแหละ แตวาไมถอเอาอเทศและไมเจรญกรรมฐาน. ขอวา "กตตา โหต โน ภาสตา" ความวา บคคลไมกลาววาบดนขาพเจาจกบาเพญคนถธระ หรอจกบาเพญวปสสนาธระ แตเมอถงเวลาแลว เขายอมยงประโยชนนนใหสาเรจ. บณฑตพงทราบบคคลนอกจากนโดยนยน กคานนแมทงหมดทานกลาวไวสาหรบบคคลผถวายปจจยเทานนจรงอยทายกคนหนง นมนตพระสงฆดวยกลาววา "ขาพเจาจกถวายทานใน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 345วนโนน" ครนถงเวลาแลวกไมกระทา ผนยอมเสอมจากบญ แมภกษสงฆก ยอมเสอมจากลาภ (เปรยบไดกบฟารองฝนไมตก) ทายกอกคนหนง ไมนมนตพระสงฆเลยคดวา "เราจกทาสกการะ แลวจกนาพระมา" เขายอมไมไดพระสงฆ เพราะพระสงฆทงหมดถกผอนนมนตไปในทอนเสยแลว บคคลน ยอมเสอมจากบญ แมสงฆกเสอมจากลาภนน (เปรยบไดกบฝนตกฟาไมรอง)ฝายทายกอกพวกหนง นมนตสงฆกอนแลวจดแจงสกการะในภายหลงแลวจงถวายทาน ผนชอวา ยอมทากจทถกตอง (เปรยบไดกบฟารองฝนตก) อกพวกหนง สงฆกไมนมนต ทานกไมถวาย ผนบณฑตพงทราบวาเปนบาป-บคคล (เปรยบไดกบฟาไมรองฝนไมตก)

บรรดาบคคลเหลานน บคคลเปรยบดวยหน ๔ จาพวก เปนไฉน ? [๑๑๓] หน ๔ จาพวก. หนทขดรไว แตไมอย ๑ หนทอย แตมไดขดร ๑ หนทขดรดวย อยดวย ๑ หนททงไมขดร ทงไมอย ๑ [๑๑๔] บคคลเปรยบดวยหน ๔ จาพวก เหลาน มปรากฏอยในโลก กฉนนนเหมอนกน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 346 บคคล เปรยบดวยหน ๔ จาพวกเปนไฉน ? บคคลเปนผทาทอย แตไมอย ๑ บคคลเปนผอย แตไมทาทอย ๑ บคคลเปนผทาทอย และอยดวย ๑ บคคลทงไมทาทอย ทงไมอยดวย ๑

๑. บคคลเปนผทาทอย แตไมอย เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยอมเรยนธรรม คอ สตตะ เคยยะ เวยยากรณะคาถา อทาน อตวตตกะ ชาดก อพภตธรรม เวทลละ บคคลนนไมรตามความเปนจรงวา นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคามนปฏปทาบคคลอยางนชอวา เปนผทาทอยแตไมอย หนนนทารงไวแตไมอย ฉนใดบคคลนกมอปไมยฉนนน. ๒. บคคลเปนผอย แตไมทาทอย เปนไฉน ? บคคลบางในโลกน ยอมไมเลาเรยนธรรม คอ สตตะ เคยยะเวยยากรณะ คาถา อทา อตวตตกะ ชาดก อพภตธรรม เวทลละ บคคลรอยตามความเปนจรงวา นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคามน-ปฏปทา บคคลอยางนชอวา เปนผอยแตไมทาทอย หนทเปนผอยแตไมทารงนน แมฉนใด บคคลนมอปไมยฉนนน. ๓. บคคลเปนผทาทอย และอยดวย เปนไฉน ? บคคลบางคนโนโลกน ยอมเลาเรยนธรรม คอ สตตะ เคยยะ เวยยา-กรณะ คาถา อทาน อตวตตกะ ชาดก อพภตธรรม เวทลละ บคคลนนยอม

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 347รตามความเปนจรงวา นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคามน-ปฏปทา บคคลอยางนชอวา เปนผทาทอยและอยดวย หนททารงอย และอยดวยนน แมฉนใด บคคลนกมอปไมยฉนนน. ๔. บคคลผทงไมทาทอยทงไมอยดวย เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยอมไมเลาเรยนธรรม คอ สตตะ เคยยะเวยยากรณะ คาถา อทาน อตวตตกะ ชาดก อพภตธรรม เวทลละ บคคลนนไมรตามความเปนจรงวา นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคามน-ปฏปทา บคคลอยางนชอวา ทงไมทาทอย ทงไมอยดวย หนททงไมทารงทงไมอยดวยนน แมฉนใด บคคลนกมอปไมยฉนนน. บคคลเปรยบดวยหน ๔ จาพวกเหลาน มปรากฏอยในโลก. อรรถกถาบคคลผเปรยบดวยหน ๔ จาพวก ขอวา "คาธ กตตา โน วสตา" ความวา หนจาพวกท ๑ ยอมขดรใหเปนทอยอาศยของตน แตไมอยในรนน ไปอยเสยในทแหงหนงนนเทยว เมอเปนเชนน มนยอมไปสอานาจของอมตร มแมวเปนตน . บาลวา"ขตตา แปลวา ขด" ดงนบาง. ขอวา "วสตา โน คาธ กตตา" ความวา หนพวกท ๒ ไมขดรอยเอง แตอาศยรทผอนขดไว เมอเปนเชนน กยงชอวารกษาชวตไวได. หนจาพวกท ๓ กระทากจแมทง ๒ อยาง ยอมรกษาชวตไวได. หนจาพวกท ๔ไมทากจทง ๒ อยาง มนยอมถงอานาจของอมตร.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 348 กบรรดาบคคลทงหลายททานอปมาแลวดวยการเปรยบเทยบน บคคล พวกท ๑ เรยนคาสงสอนของพระศาสดามองค ๙ เหมอนกบหนทขดรสาหรบอยลก คอ เหมอนหนนนไมอยในรลกทตนขดเอาไว แตไปอยในทใดทหนงนนแหละ ยอมไปสอานาจของอมตร ฉนใด บคคลแมนสงญาณไปดวยสามารถแหงการศกษาเลาเรยน แตมไดแทงตลอดสจธรรมทง ๔ เมอประพฤตอยเชนนในทโลกามสทงหลาย เขายอมไปสอานาจของอมตรทงหลาย กลาวคอมจจมาร กเลสมาร และเทวปตตมาร ฉนนน. บคคลจาพวกท ๒ ไมเรยนคาสอนของพระศาสดามองค ๙ (คอ ๑.สตตะ, ๒. เคยยะ, ๓. เวยยากรณะ, ๔. คาถา, ๕. อทาน, ๖. อตวตตกะ, ๗. ชาดก, ๘. อพภตธรรม ๙. เวทลละ) เปรยบเหมอนหนนนไมขดรอยคอ เหมอนอยางวา หนนนอาศยอยในรทหนอนขดแลว มนยอมรกษาชวตไวได ฉนใด ภกษผนฟงธรรมกถาของผอน แลวกแทงตลอดสจธรรมทง๔ กาวลวงอานาจของมารทง ๓ ได ฉนนน. บณฑตพงทราบการเปรยบเทยบอปมาแมในบคคลท ๓ ท ๔ โดยนยน

บรรดาบคคลเหลานน บคคลผเปรยบดวยมะมวง ๔ ชนดเปนไฉน ? [๑๑๕] มะมวง ๔ ชนด มะมวงดบ แตสเปนมะมวงสก ๑ มะมวงสก แตสเปนมะมวงดบ ๑ มะมวงดบ สกเปนมะมวงดบ ๑ มะมวงสก สกเปนมะมวงสก ๑

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 349 [๑๑๖] บคคลเปรยบดวยมะมวง ๔ ชนด มปรากฏอยในโลก ฉนนนเหมอนกน. บคคล ๔ จาพวก เปนไฉน ? บคคลเชนมะมวงดบ แตมสเปนมะมวงสก ๑ บคคลเชนมะมวงสก แตมสเปนมะมวงดบ ๑ บคคลเชนมะมวงดบ มสกเปนมะมวงดบ ๑ บคคลเชนมะมวงสก มสกเปนมะมวงสก ๑ ๑. บคคล ผเปนเชนมะมวงดบ แตมสเปนมะมวงสก เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน มการกาวไปขางหนา ถอยหลงแลตรง เหลยวซายแลขวา คเขาเหยยดออก ทรงสงฆาฏบาตรและจวร นาเสอมใส บคคลนนไมรตามความเปนจรงวา นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคา-มนปฏปทา บคคลอยางนชอวา เปนเชนมะมวงดบ แตมสเปนมะมวงสกมะมวงดบแตมสเปนมะมวงสกนน แมฉนใด บคคลนกมอปไมย ฉนนน. ๒. บคคลผเปนเชนมะมวงสก แตมสเปนมะมวงดบเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน มการกาวไปขางหนา ถอยหลงแลตรง เหลยวซายแลขวา คเขาเหยยดออก ทรงสงฆาฏบาตรและจวร ไมนาเสอมใส บคคลนนรตามความเปนจรงวา นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคา-มนปฏปทา บคคลอยางน ชอวา เปนเชนมะมวงสก แตมสเปนมะมวงดบมะมวงสกแตมสเปนมะมวงดบนน ฉนใด. บคคลนกมอปไมย ฉนนน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 350 ๓. บคคลผเชนมะมวงดบ มสเปนมะมวงดบ เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน มการกาวไปขางหนา ถอยหลงแลตรง เหลยวซายแลขวา คเขาเหยยดออก ทรงสงฆาฏบาตรและจวร ไมนาเลอมใส บคคล นนไมรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ ยอมไมรตามความเปนจรงวา น ทกขนโรธคามนปฏปทา บคคลอยางนชอวา เปนเชนมะมวงดบ มสกเปนมะมวงดบ มะมวงดบมสกเปนมะมวงดบนน แมฉนใด บคคลนกอป-ไมย ฉนนน. ๔. บคคลผเชนมะมวงสก มสกเปนมะมวงสก เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน มการกาวไปขางหนา ถอยหลงแลตรง เหลยวซายแลขวา คเขาเหยยดออก ทรงผาสงฆาฏบาตรและจวร นาเลอมใส บคคล นนรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ ยอมรตามความเปนจรงวา นทกข-นโรธคามนปฏปทา บคคลอยางนชอวา เปนเชนมะมวงสก มสกเปนมะมวงสก มะมวงสกมสกเปนมะมวงสกนน แมฉนใด บคคลนกมอปไมย ฉนนน บคคลเปรยบดวยมะมวง ๔ จาพวกเหลาน มปรากฏอยในโลก.

อรรถกถาบคคลผเปรยบดวยมะมวง ๔ ชนด สองบทวา "อาม ปกกวณณ" ไดแก ผลมะมวงทดบในภายในแตภายนอกเหมอนมะมวงสก.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 351 สองบทวา "ปกก อามวณณ" ไดแก ภายในสก แตภายนอก เหมอนมะมวงดบ. แมใน ๒ บททเหลอ กนยนเหมอนกน. ในคาเปรยบเทยบดวยผลมะมวงนนคอ ภาวะทมะมวงไมสก คอเปนของดบยอมมฉนใดแมในบคคล ความเปนปถชนเปนเชนมะมวงดบ ความเปนพระอรยะกเปนเชนกบมะมวงสกฉนนน บณฑตพงทราบการเปรยบเทยบดวยการอปมาในบคคลท ทานอปมาแลว โดยนยนวา เหมอนอยางวา ความทมะมวงมสอนสก เชนกบมะมวงสก ในมะมวงทงหลายเหลานน ฉนใด แมในบคคล ความทพระอรย-เจาทงหลายมวรรณะอนสก คอ ความงาม เชนกบดวยความงามของอรยาบถทงหลาย มการกาวไปขางหนาเปนตน กฉนนน.

บรรดาบคคลเหลานน บคคลเปรยบดวยหมอ ๔ ชนด เปนไฉน ? [๑๑๗] หมอ ๔ ชนด หมอเปลาปด ๑ หมอเตมเปด ๑ หมอเปลาเปด ๑ หมอเตมปด ๑

[๑๑๘] บคคลเปรยบดวยหมอ ๔ ชนด เหลาน มปรากฏอยในโลก ฉนนนเหมอนกน. บคคล ๔ จาพวก เปนไฉน ? คนเปลาปด ๑ คนเตมเปด ๑ คนเปลาเปด ๑ คนเตมปด ๑

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 352 ๑. บคคล ทเปนคนเปลาปด เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน มการกาวไปขางหนา ถอยหลงแลตรง เหลยวซายแลขวา คเขาเหยยดออก ทรงสงฆาฏบาตรและจวร นาเลอมใส บคคลนนยอมไมรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทาบคคลอยางนชอวา เปนคนเปลาปด หมอเปลาปดนน แมฉนใด บคคลน กมอปไมย ฉนนน. ๒. บคคลทเปนคนเตมเปด เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน มการกาวไปขางหนา ถอยหลงแลตรง เหลยวซายแลขวา คเขาเหยยดออก ทรงสงฆาฏบาตรและจวร ไมนาเลอมใส บคคลนนรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา บคคลอยางนเรยกวา เปนคนเตมเปด หมอเตมเปดนน แมฉนใด บคคลนกมอปไมยฉนนน. ๓. บคคลทเปนคนเปลาเปด เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน มการกาวไปขางหนา ถอยหลงแลตรง เหลยวซายแลขวา คเขาเหยยดออก ทรงผาสงฆาฏบาตรและจวร ไมนาเลอมใสบคคลนน ไมรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทาบคคลอยางนชอวา เปนคนเปลาเปด หมอเปลาเปดนน แมฉนใด บคคลนกมอปไมย ฉนนน. ๔. บคคลทเปนคนเตมปด เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน มการกาวไปขางหนา ถอยหลงแลตรง เหลยวซายแลขวา คเขาเหยยดออก ทรงผาสงฆาฏบาตรและจวร นาเลอมใส บคคล

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 353นน รตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา บคคล อยางนชอวา เปนคนเตมปด หมอเตมปดนน แมฉนใด บคคลนกมอปไมยฉนนน. บคคลเปรยบดวยหมอ ๔ จาพวกเหลาน มปรากฏอยในโลก.

อรรถกถาบคคลผเปรยบดวยหมอ ๔ ชนด บทวา "กมโภ" แปลวา หมอ. บทวา "ตจโฉ" ไดแก ภายในวาง. บทวา "ปหโต" ไดแก หมอทเขาปดปากตงไว. บทวา "ปโร" ไดแก ภายในเตม. บทวา "ววโฏ" ไดแก หมอทเขาเปดปากตงไว. กในบรรดาบคคลททานอปมาแลวในทน บณฑตพงทราบวา ชอวา เปนบคคลผเปลา เพราะเวนจากสาระ คอคณความดอนมในภายใน และชอวา เปนผปด เพราะความเปนผงามในภายนอก. แมในบททเหลอกมนยนเหมอนกน.

บรรดาบคคลเหลานน บคคลเปรยบดวยหวงนา ๔ ชนดเปนไฉน ? [๑๑๙] หวงนา ๔ ชนด หวงนาตน เงาลก ๑ หวงนาลก เงาตน ๑ หวงนาตน เงาตน ๑ หวงนาลก เงาลก ๑

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 354 [๑๒๐] บคคลเปรยบดวยหวงนา ๔ ชนด มปรากฏอยในโลกกฉนนนเหมอนกน บคคลม ๔ จาพวก เปนไฉน ? คนตน เงาลก ๑ คนลก เงาตน ๑ คนตน เงาตน ๑ คนลก เงาลก ๑ ๑. คนตน เงาลก เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน มการกาวไปขางหนา ถอยหลง แลตรงเหลยวซายแลขวา คเขาเหยยดออก ทรงสงฆาฏบาตรและจวร นาเลอมใสบคคลนน ไมรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทาบคคลอยางนชอวา คนตน เงาลก หวงนาตนเงาลกนน แมฉนใด บคคล นกมอปไมย ฉนนน.

๒. คนลก เงาตน เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน มการกาวไปขางหนา ถอยหลง แลตรงเหลยวซายแลขวา คเขาเหยยดออก ทรงสงฆาฏ บาตรและจวร ไมนาเสอมใสบคคลนนรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา บคคลอยางนชอวา คนลก เงาตน หวงนาลกเงาตนนน แมฉนใด บคคลนกมอปไมย ฉนนน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 355 ๓. คนตน เงาตน เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน มการกาวไปขางหนา ถอยหลง แลตรงเหลยวซายแลขวา คเขาเหยยดออก ทรงสงฆาฏ บาตรและจวร ไมนาเลอมใสบคคลนนไมรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทาบคคลอยางนชอวา คนตน เงาตน หวงนาตนเงาตนนน แมฉนใด บคคลนกมอปไมย ฉนนน. ๔. คนลก เงาลก เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน มการกาวไปขางหนา ถอยหลง แลตรงเหลยวซายแลขวา คเขาเหยยดออก ทรงสงฆาฏบาตรและจวร นาเลอมใสบคคลนนรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ ทกขนโรธคามนปฏปทา บคคลอยางนชอวา คนลก เงาลก หวงนาลกเงาลกนน แมฉนใด บคคลนกมอปไมย ฉนนน. บคคลเปรยบดวยหวงนา ๔ จาพวกเหลาน มปรากฏอยในโลก

อรรถกถาบคคลผเปรยบดวยหวงนา ๔ ชนด กเมอนาลกมประมาณแตเขา แตหวงนามพนนาไมปรากฏ เพราะมสนาอนเจอกน หรอเพราะเปนนาขน ชอวา เปนนาตน มเงาอนลก. กแมนาลกประมาณ ๓ หรอ ๔ บรษ หวงนามพนนาปรากฏ เพราะเปนนาใส จงชอวา เปนนาลก มเงาอนตน. กบณฑตพงทราบหวงนาทงสองนอกน เพราะมเหตเปนแดนเกดพรอมทง ๒ เหต. แมบคคลผประกอบดวยอรยาบถทงหลายม

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 356การกาวไปขางหนาเปนตนอนเปนเชนกบดวยความลกซงแหงคณธรรมทงหลาย แตเพราะความมกเลสหนา และเพราะความไมมแหงคณธรรมอนลกซง จงชอวา เปนเหมอนกบนาตน แตมเงาอนลก (อตตาโน คมภโรภาโส นาม).บคคลทเหลอ บณฑตพงทราบโดยนยน.

บรรดาบคคลเหลานน บคคลเปรยบดวยโคถก ๔ จาพวก เปนไฉน ? [๑๒๑] โคถก ๔ จาพวก โคดพวกของตน ไมดพวกอน ๑. โคดพวกอน ไมดพวกของตน ๑. โคดทงพวกของตน ดทงพวกอน ๑. โคไมดทงพวกของตน ไมดทงพวกอน ๑.

[๑๒๒] บคคลเปรยบดวยโคถก ๔ จาพวก เหลาน มปรากฏอยในโลกฉนนนเหมอนกน บคคล ๔ จาพวก เปนไฉน ? คนดพวกของตน แตไมดพวกอน ๑. คนดพวกอน แตไมดพวกของตน ๑. คนดทงพวกของตน ดทงพวกอน ๑. คนไมดทงพวกของตน ไมดทงพวกอน ๑.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 357 ๑. บคคล ดพวกของตน ไมดพวกอน เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ชอบเบยดเบยนบรษทของตน แตไมเบยด-เบยนบรษทของผอน บรษทอยางนชอวา เปรยบดวยโคทดแตในพวกของตน ไมดพวกอน โคถกทดพวกของตน ไมดพวกอน แมฉนใด บคคลนกมอปไมย ฉนนน. ๒. บคคล ดพวกอน ไมดพวกของตน เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ชอบเบยดเบยนบรษทของผอน แตไมเบยด-เบยนบรษทของตน บคคลอยางนชอวา เปรยบดวยโคทดพวกอนแตไมดพวกของตน โคถกทดพวกอน แตไมดพวกของตน แมฉนใด บคคลนกมอปไมย ฉนนน. ๓. บคคล ดทงพวกของตน ดทงพวกอน เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เบยดเบยนทงบรษทของตน เบยดเบยนทงบรษทของผอน บคคลอยางนชอวา เปรยบดวยโคทดทงพวกของตน ดทงพวกอน โคถกทดทงพวกของตน ดทงพวกอน แมฉนใด บคคลนกมอปไมยฉนนน. ๔. บคคล ไมดทงพวกของตน ไมดทงพวกอน เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ไมเบยดเบยนทงบรษทของตน ไมเบยดเบยนทงบรษทของคนอน บคคลอยางนชอวา เปรยบดวยโคทไมดทงพวกของตนและพวกอน โคถกทไมดทงพวกของตน ไมดทงพวกอน แมฉนใด บคคลนกมอปไมย ฉนนน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 358 บคคลเปรยบดวยโคถก ๔ จาพวกเหลาน มปรากฏอยใน โลก

อรรถกถาบคคลผเปรยบเทยบดวยโคถก ๔ จาพวก พงทราบโคถกกอน โคตวใด ยอมรบกวน คอยอมทาฝงโคพวกตนใหกลว แตสงบเสงยม มปกตเปนสขในฝงโคหมอน โคตวน ชอวาเปนโคดรายในพวกของตนแตไมดรายในโคพวกอน แมบคคลกเชนกน เบยดเบยนทมแทงบรษทของตน มการรองเรยกดวยถอยคาหยาบคาย แตเปนผสงบเสงยมประพฤตถอมตนในบรษทผอน ชอวาเปนเหมอนโคทดรายในฝงตน แตไมดรายในโคฝงอน ๆ บคคลแมทเหลอ บณฑตพงทราบโดยนยน. กในนทเทส-วาระในคาวา "อพเพชตา โหต" น ไดแก การกระทบกระทง การเสยดแทง คอการทาอาการใหตกใจกลวนนแหละ.

บรรดาบคคลเหลานน บคคลเปรยบดวยอสรพษ ๔ จาพวกเปนไฉน ? [๑๒๓] อสรพษ ๔ จาพวก อสรพษมพษแลนเรว แตมพษไมราย ๑. อสรพษมพษราย แตพษไมแลนเรว ๑. อสรพษมพษแลนเรวดวย มพษรายดวย ๑. อสรพษมพษไมแลนเรวดวย มพษไมรายดวย ๑.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 359 [๑๒๔] บคคลเปรยบดวยอสรพษ ๔ จาพวก เหลานมปรากฏ อยในโลก ฉนนนเหมอนกน บคคล ๔ จาพวก เปนไฉน ? บคคลมพษแลนเรว แตมพษไมราย ๑. บคคลมพษราย แตพษไมแลนเรว ๑. บคคลมพษแลนเรวดวย มพษรายดวย ๑. บคคลมพษไมแลนเรวดวย มพษไมรายดวย ๑.

๑. บคคล มพษแลนเรว แตพษไมราย เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยอมโกรธเนอง ๆ แตความโกรธของเขานน แล ยอมไมนอนเนองอยตลอดกาลยาวนาน บคคลอยางนชอวา ผมพษแลนเรวแตพษไมราย อสรพษทมพษแลนเรวแตพษไมรายนน แมฉนใด บคคลนกมอปไมย ฉนนน. ๒. บคคล มพษราย แตพษไมแลนเรว เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยอมไมโกรธเนอง ๆ แตความโกรธของเขานนแล ยอมนอนเนองอยตลอดกาลยาวนาน บคคลอยางนชอวา มพษรายแตมพษไมแลนเรว อสรพษทมพษรายแตมพษไมแลนเรว แมฉนใด บคคลนกมอปไมย ฉนนน. ๓. บคคล มพษแลนเรวดวย มพษรายดวยเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยอมโกรธเนอง ๆ และความโกรธของเขานนแล ยอมนอนเนองอยตลอดกาลยาวนาน บคคลเหลานชอวา มพษแลนเรว

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 360ดวยมพษรายดวย อสรพษทมพษแลนเรวดวยมพษรายดวย แมฉนใด บคคลนกมอปไมย ฉนนน. ๔. บคคล มพษไมแลนเรวดวย มพษไมรายดวยเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยอมไมโกรธเนอง ๆ ทงความโกรธของเขานนไมนอนเนองอยตลอดกาลยาวนาน บคคลอยางนชอวา มพษไมแลนเรวดวยมพษไมรายดวย อสรพษทมพษไมแลนเรวดวย มพษไมรายดวย แมฉนใดบคคลนกมอปไมย ฉนนน. บคคลเปรยบดวยอสรพษ ๔ จาพวกเหลาน มปรากฏอยในโลก

อรรถกถาบคคลผเปรยบดวยอสรพษ ๔ จาพวก พงทราบ อสรพษกอน. พษของงใด ยอมแลนมาโดยเรว คอ แผซานไปโดยเรว แตมพษไมรายทงไมเบยดเบยนอยนาน พษของงน ชอวามาแลวเรวแตมพษไมราย. ในบททเหลอทงปวง กมนยนเหมอนกน และการจาแนกบคคลกมเนอความอนงายทงนน.

[๑๒๕] ๑. บคคล ไมใครครวญ ไมไตรตรองแลว พดสรร-เสรญคนทไมควรสรรเสรญ เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน พดสรรเสรญพวกเดยรถย สาวกของเดยรถยผปฏบตชวปฏบตผด วาเปนผปฏบตดบาง เปนผปฏบตชอบบาง บคคลอยางนชอวา ไมใครครวญไมไตรตรองแลว พดสรรเสรญคนทไมควรสรรเสรญ.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 361 ๒. บคคล ไมใครครวญไมไตรตรองแลว พดตเตยน คนทควรสรรเสรญ เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน พดตเตยนพระพทธเจา พระสาวกของพระ-พทธเจา ผปฏบตดปฏบตชอบ วาเปนผปฏบตชวบาง เปนผปฏบตผดบางบคคลอยางนชอวาไมใครครวญไมไตรตรองแลว พดตเตยนคนทควรสรรเสรญ. ๓. บคคล ไมใครครวญ ไมไตรตรองแลว มความเลอมใสในฐานะทไมควรเลอมใส เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยงความเลอมใสใหเกดขน ในขอปฏบตชวปฏบตผด วาเปนขอปฏบตดบาง เปนขอปฏบตชอบบาง บคคลอยางนชอวาไมใครครวญไมไตรตรองแลว มความเลอมใสในฐานะทไมควรเลอมใส. ๔. บคคล ไมใครครวญแลว ไมไตรตรองแลว ไมเลอมใสในฐานะทควรเลอมใส เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยงความไมเลอมใสใหเกดขนในขอปฏบตดปฏบตชอบ วาเปนขอปฏบตชวบาง เปนขอปฏบตผดบาง บคคลอยางนชอวาไมใครครวญไมไตรตรองแลว ไมเลอมใสในฐานะทควรเลอมใส.

[๑๒๖] ๑. บคคล ใครครวญไตรตรองแลว พดตเตยนคนทควรตเตยน เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยอมพดตเตยนพวกเดยรถย สาวกเดยรถยผปฏบตชว ปฏบตผด วาเปนผปฏบตชวบาง วาเปนผปฏบตผดบาง บคคลอยางนชอวา ใครครวญไตรตรองแลว พดตเตยนคนทควรตเตยน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 362 ๒. บคคล ใครครวญไตรตรองแลว พดสรรเสรญ คณของคนทควรสรรเสรญ เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยอมสรรเสรญพระพทธเจา พระสาวกของพระพทธเจาผปฏบตดประพฤตชอบ วาเปนผปฏบตดบาง ปฏบตชอบบางบคคลอยางนชอวา ใครครวญไตรตรองแลว พดสรรเสรญคณของคนทควรสรรเสรญ. ๓. บคคล ใครครวญไตรตรองแลว ไมเลอมใสในฐานะทไมควรเลอมใส เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยงความไมเลอมใสใหเกดขน ในขอปฏบตชว ในขอปฏบตผด วาขอปฏบตนชวบาง ขอปฏบตนผดบาง บคคลอยางน ชอวา ใครครวญไตรตรองแลว ไมเลอมใสในฐานะทไมควรเลอมใส. ๔. บคคล ใครครวญไตรตรองแลว เลอมใสในฐานะทควรเลอมใส เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยงความเลอมใสใหเกดขน ในขอปฏบตดปฏบตชอบ วานเปนขอปฏบตดบาง นเปนขอปฏบตชอบบาง บคคลอยางนชอวา ใครครวญไตรตรองแลว เลอมใสในฐานะทควรเลอมใส.

[๑๒๗] ๑. บคคล พดตเตยนคนทควรตเตยน จรงแทตามกาลแตไมพดสรรเสรญคนทควรสรรเสรญจรงแทตามกาล เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ควรสรรเสรญกม ควรตเตยนกม ในคน ๒คนนนผใดควรตเตยน ยอมตเตยนผนน จรงแทตามกาล ผใดควรสรรเสรญ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 363ยอมไมพดสรรเสรญผนน จรงแทตามกาล บคคลอยางนชอวา พดตเตยน คนทควรตเตยนจรงแทตามกาล แตไมพดสรรเสรญคนทควรสรรเสรญ จรงแทตามกาล. ๒. บคคล สรรเสรญคนทควรสรรเสรญ จรงแทตามกาล แตไมพดตเตยนคนทควรตเตยนจรงแทตามกาล เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ควรสรรเสรญกม ควรตเตยนกม ใน ๒ คนนน ผใดควรสรรเสรญ ยอมพดสรรเสรญผนน จรงแทตามกาล ผใดควรตเตยน ยอมไมพดตเตยนผนน จรงแทตามกาล บคคลอยางนชอวา พดสรรเสรญคนทควรสรรเสรญจรงแทตามกาล แตไมพดตเตยนคนทควรตเตยนจรงแทตามกาล. ๓. บคคล พดตเตยนคนทควรตเตยน จรงแทตามกาลและพดสรรเสรญคนทควรสรรเสรญจรงแทตามกาล เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ควรสรรเสรญกม ควรตเตยนกม ใน ๒ คนนน ผใดควรตเตยน ยอมพดตเตยนผนนจรงแทตามกาล ผใดควรสรรเสรญยอมพดสรรเสรญบคคลผนนนจรงแทตามกาล เปนผรกาลเพอจะแกปญหานนในทนน บคคลอยางนชอวา พดตเตยนคนทควรตเตยนจรงแทตามกาล และพดสรรเสรญคนทควรสรรเสรญจรงแทตามกาล. ๔. บคคล ไมพดตเตยนคนทควรตเตยน จรงแทตามกาล ทงไมพดสรรเสรญคนทควรสรรเสรญจรงแทตามกาล เปนไฉน ?

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 364 บคคลบางคนในโลกน ควรสรรเสรญกม ควรตเตยนกม ใน ๒ คน นน ผใดควรตเตยน ยอมไมพดตเตยนผนนจรงแทตามกาล ผใดควรสรร-เสรญ ยอมไมพดสรรเสรญผนนจรงแทตามกาล เปนผวางเฉย มสต มสมป-ชญญะ บคคลอยางนชอวา ไมพดตเตยนคนทควรตเตยนจรงแทตามกาล ทงไมพดสรรเสรญคนทควรสรรเสรญจรงแทตามกาล.

อรรถกถาบคคลพดตเตยนคนทควรตเตยนจรงแท ตามกาล ฯลฯ เปนตน บทวา "อนนวจจ" ไดแก ไมพจารณา คอ ไมสารวจ. บทวา "อปรโยคาเหตวา" ไดแก ไมใหถอเอาซงคณทงหลายดวยปญญา. สองบทวา "ภต ตจฉ" ไดแก ทชอวาเปนจรง เพราะเปนของมอย ชอวา เปนของแท เพราะเปนของไมวปรต. บทวา "กาเลน" ไดแก ตามกาลอนควรและเหมาะสม. ขอวา "ตตร กาล โหต" ความวา คานใด ทานกลาวไววา"กาเลน" กบคคลใดเปนกาลญ คอเปนผรจกกาล เพอประโยชนแกการพยากรณปญหานนวา กาลนเมอขาพเจาถกเขาถามปญหาไมควรกลาว ในกาลนควรกลาว" เพราะเหตนผน จงชอวา ยอมกลาวตามกาล. สองบทวา "อเปกโข วหรต" ไดแก เปนผตงอยในอเบกขาอนมความเปนกลาง. ในคาทก ๆ บททเหลอมเนอความตนทงนน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 365 [๑๒๘] ๑. บคคล ผดารงชพอยดวยแหงความหมน มใชดารงชพอยดวยผลแหงบญ เปนไฉน ? อาชพของบคคลใด ยอมเจรญรงเรองเพราะความหมน ความขยนความเพยรพยายาม มไดบงเกดแตบญ บคคลนเรยกวา ผดารงชพอยดวยผลแหงความหมน มใชดารงอยดวยผลแหงบญ. ๒. บคคลผดารงชพอยดวยผลแหงบญ มใชดารง-ชพอยดวยผลแหงความหมน เปนไฉน ? เทวดาชนสง ๆ ขนไป ตลอดถงเทวดาเหลาปรนมมตวสวตด ชอวาผดารงชพอยดวยผลแหงบญ มใชผดารงชพอยดวยผลแหงความหมน. ๓. บคคล ผดารงชพอยดวยผลแหงความหมนดวยดารงชพอยดวยผลแหงบญดวย เปนไฉน ? อาชพของบคคลใด ยอมเจรญรงเรองเพราะความหมน ความขยนความเพยร ความพยายามดวย เพราะบญดวย บคคลนเรยกวา ผดารงชพอยดวยผลแหงความหมนดวย ดารงชพอยดวยผลแหงบญดวย. ๔. บคคล ผมใชดารงชพอยดวยผลแหงความหมนดวย มใชดารง พอยดวยผลแหงบญดวย เปนไฉน ? สตวนรกทงหลาย ชอวาผมใชผดารงชพอยดวยผลแหงความหมนดวย มใชดารงชพอยดวยผลแหงบญดวย.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 366 อรรถกถาบคคลผดารงชพอยดวยผลแหงความหมน ฯลฯ เปนตน ผใด ใหเวลาลวงไปตลอดวนดวยความหมน คอ ความเพยรนนแหละไดวตถอยางใดอยางหนงอนสกวาเปนผลอนไหลออกของความหมนนนแลวสาเรจการเลยงชพอย กบคคลอาศยความหมนนนแลวไมไดผลแหงบญอยางใดเอยางหนงตามททานหมายเอาบคคลผนน แลวกลาวคาเปนตนวา "ยสส ปคคลสสอฏหโต" ดงน. บทวา "ตตปรเทว" ไดแก เทวดาทงหลาย ในเบองบนจากนน มพวกพรหมเปนตน จรงอย ชอวา กจ คอการงาน ดวยความขยนหมนเพยรยอมไมมแกเทพเหลานน พวกเทพเหลานนอาศยผลบญเทานนเปนอย. คาวา "ปโต" นกลาวหมายถงชนทงหลายผมบญ มกษตรยมหาศาล พราหมณมหาศาล และเทวดาทงหลาย ตงแตภมมเทวดาจนถงเทวดาชนนมมานรดเปนทสด เพราะวาเทวดาและมนษยเหลานนแมทงปวง ยอมเสวยผลแหงความเพยร และผลแหงบญ สวนสตวนรกทงหลาย ยอมไมอาจเพอทาอาชพใหเกดขนดวยความเพยรไดเลย ทงอาชพอะไร ๆ ทจะเกดขนแกสตวนรกเหลานน ดวยผลแหงบญกไมม.

[๑๒๙] ๑. ตโมตมปรายนบคคล บคคล บคคลผมดมา มดไปเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผเกดมา ในตระกลตา คอตระกลคนจณฑาล ตระกลนายพราน ตระกลชางสาน ตระกลชางหนง ตระกลคนเทดอกไม ซงขดสนมขาวนาโภชนะนอยมความเปนอยฝดเคอง มอาหารทจะพงกน มผานงหมหาไดยาก และบคคลนนเปนผมผวพรรณขรว ไมนาดเปน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 367คนเตย มอาพาธมาก เปนคนบอด คนมอเทากด คนกระจอก หรอเปนคนงอย มกไมไดขาว นา ผา ยาน ดอกไม ของหอม เครองลบไล ทนอน ทอยอาศยวตถเปนอปกรณแหงประทป เขายอมประพฤตทจรตทางกาย ประพฤตทจรตทางวาจา ประพฤตทจรตทางใจ ครนเขาประพฤตทจรตทางกาย วาจา ใจแลวเบองหนาแตตายเพราะความแตกแหงกาย ยอมเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรกบคคลอยางนชอวา ผมดมา มดไป. ๒. ตโมโชตปรายบคคล บคคลผมดมา สวางไปเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผเกดมา ในตระกลตา คอตระกล-จณฑาล ตระกลนายพราน ตระกลชางสาน ตระกลชางหนง ตระกลคนเทดอกไม ซงขดสน มขาวนาโภชนะนอย มความเปนอยฝดเคอง มอาหาร ทจะพงกน มผานงหมหาไดยาก และบคคลนนเปนผมผวพรรณขรว ไมนาดเปนคนเตย มอาพาธมาก เปนคนบอด คนมอเทากด คนกระจอกหรอเปนคนงอย มกไมไดขาว นา ผา ยาน ดอกไม ของหอม เครองลบไลทนอน ทอยอาศย วตถเปนอปกรณแกประทบ เขายอมประพฤตสจรตทางกายประพฤตสจรตทางวาจา ประพฤตสจรตทางใจ ครนเขาประพฤตสจรตทางกาย วาจา ใจแลว เบองหนาแตตายเพราะความแตกแหงกาย ยอมเขาถงสคตโลกสวรรค บคคลอยางนชอวา ผมดมา สวางไป. ๓. โชตตมปรายนบคคล บคคลผสวางมา มดไปเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผเกดมาแลว ในตระกลสง คอตระกลขตตยมหาศาล ตระกลพราหมณมหาศาล ตระกลคหบดมหาศาล ซงม

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 368อานาจวาสนามาก มทรพยมาก มโภคะมาก มทองและเงนเพยงพอ มอป-กรณเครองปลมใจเพยงพอ มทรพยและขาวเปลอกเพยงพอ และบคคลนน เปนผมรปงามนาด นาชม นาเลอมใสประกอบดวยเปนผมสรระมสราวกบทองมปกตไดขาว นา ผา ยานดอกไม ของหอม เครองลบไล ทนอน ทอยอาศยวตถเปนอปกรณแกประทป เขายอมประพฤตทจรตทางกาย ประพฤตทจรต ทางวาจา ประพฤตทจรตทางใจ ครนเขาประพฤตทจรตทางกาย วาจา ใจแลวเบองหนาแตตาย เพราะความแตกแหงรางกาย ยอมเขาถงอบาย ทคต วนบาตนรก บคคลอยางนชอวา ผสวางมา มดไป. ๔. โชตโชตปรายนบคคล บคคลผสวางมา สวางไปเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผเกดมาแลวในตระกลสง คอตระกลขตตยมหาศาล ตระกลพราหมณมหาศาล หรอตระกลคหบดมหาศาล ซงมอานาจวาสนา มโภคะมาก มทองและเงนเพยงพอ มทรพยและขาวเปลอกเพยงพอ และบคคลนนเปนผมรปงาม นาด นาชม นาเลอมใส ประกอบดวยความเปนผมสรระราวกบทอง มปกตไดขาว นา ผา ยาน ดอกไม ของหอมเครองลบไล ทนอน ทอยอาศย วตถเปนอปกรณแกประทป เขายอมประพฤตสจรตทางกาย ประพฤตสจรตทางวาจา ประพฤตสจรตทางใจ ครนเขาประพฤตสจรตทางกาย วาจา ใจ แลว เบองหนาแตตายเพราะความแตกแหงกายยอมเขาถงสคตโลกสวรรค บคคลอยางนชอวา ผสวางมา สวางไป.

[๑๓๐] ๑. โอณโตณตบคคล บคคลผตามา ตาไปเปนไฉน ? ฯลฯ บคคลอยางน ชอวา ผตามา ตาไป (เหมอนบคคลพวกท ๑ขอ ๑๒๙)

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 369 ๒. โอณตณณตบคคล บคคลผตามา สงไปเปนไฉน ? ฯลฯ บคคลอยางน ชอวา ผตามา สงไป (เหมอนบคคลพวกท ๒ขอ ๑๒๙) ๓. อณณโตณตบคคล บคคลผสงมาตาไป เปนไฉน ? ฯลฯ บคคลอยางน ชอวา ผสงมาตาไป (เหมอนบคคลพวกท ๓ขอ ๑๒๙) ๔. อณณตณณตบคคล บคคลผสงมาสงไป เปนไฉน ? ฯลฯ บคคลอยางน ชอวา ผสงมา สงไป (เหมอนบคคลพวกท ๔ขอ ๑๒๙)

อรรถกถาบคคลผมดมามดไปเปนตน บคคลใด ประกอบดวยความมด เปนตนวา เกดมาในตระกลตาเปนตน เพราะเหตนน ผนน จงชอวา ตโม แปลวา ผมด. บคคลชอวาตมปรายโน คอ ผมความมดเปนไปในเบองหนา เพราะการเขาถงความมดในนรกอก ดวยทจรตทงหลาย มกายทจรตเปนตน. บทวา "เนสาทกเล" ไดแก ตระกลนายพรานเนอเปนตน. คาวา"เวนกเล" ไดแก ตระกลชางจกสาน. คาวา "ปกกกกสกเล" ไดแก ตระกลบคคลผทงดอกไม. คาวา "กสรวตตเก" แปลวา มความเปนอยฝดเคอง.บทวา "ทพพณโณ" ไดแก ผมผวพรรณดจตอไมทถกไฟไหม เหมอนปศาจคลกฝน เลนฝน. บทวา "ทททสสโก" ไดแกใคร ๆ เหนไมเปนท

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 370ชอบใจแมแตมารดาผบงเกดกลาของตน. คาวา "โอโฏฏมโก" แปลวา เปน คนเตย. บทวา "กาโณ" ไดแก มตาบอดขางหนง หรอสองขาง. บทวา"กณ" ไดแก มมองายขางหนง หรอสองขาง. บทวา "ขโช" ดงทเทาเขยกขางหนง หรอสองขาง. บทวา "ปกขหโต" ไดแก ผถกโรคกาจดไปแถบหนง คอ เปนผงอยเปลย. บทวา "ปทเปยยสส" ไดแก อป-กรณแหงประทป มนามนและตะเกยงเปนตน. ในคาวา "เอว ปคคโล ตโม โหต ตมปรายโน" นทานอธบาย ไววา บคคลพวกหนงไมเหนแสงสวางในภายนอก ทากาละ คอ ตายในทองมารดานนแหละแลวเกดในอบายทงหลาย เขายอมทองเทยวไปตลอดกปทงสน ชอวา ตโม ตมปรายโน คอ ผมดมามดไปนนเทยว และเขาผนนพงเปนกหกบคคล คอ บคคลผหลอกลวง กการบงเกดของกหกบคคลนน มสภาวะเหนปานน อนงในอธการน ทานแสดงการวบตแหงการมา และความวบตแหงปจจยทเกดขนในเบองตนของเขา ดวยคาวา "นเจ กเล ปจจาชาโต โหต จณฑาลกเล วา" ดงนเปนตน ซงแปลความวา ผเกดมาแลวในตระกลตาหรอตระกลจณฑาล. ทานแสดงความวบตแหงปจจยของกหกบคคลนน ดวยคาเปนตนวา "ทลทเท" แปลวา ขดสน. ทานแสดงความวบตแหงอบายเปนเครองเลยงชพของเขา ดวยตาเปนตนวา "กสรวตตเก" แปลวา ผเปนอยลาบาก. ทานแสดงความวบตแหงรปของเขา ดวยคาเปนตนวา "ทพพณโณ"แปลวา มวรรณะทราม. ทานแสดงความประกอบพรอมดวยเหตแหงทกขของเขาดวยคาเปนตนวา "พหวาพาโธ" แปลวา มอาพาธมาก. ทานแสดงความวบตดวยเหตแหงความสข และความวบตแหงเครองอปโภค ดวยคาเปนตนวา"น ลาภ" แปลวาไมมลาภ. ทานแสดงความประกอบเหตแหงความมความมด

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 371เปนทไปในเบองหนา ดวยคาเปนตนวา "กาเยน ทจจรต " แปลวา มกาย ทจรตเปนตน . ทานแสดงความเขาถงความมดในภพเบองหนา ดวยคาเปนตนวา "กายสส เภทา" แปลวา เพราะกายแตกทาลาย. บณฑตพงทราบธรรมฝายขาว โดยนยตรงขามกบคาทกลาวแลว. อกประการหนง ในอธการน ทานกลาวคาอธบายไววา บคคลประ-กอบดวยความรงเรองมการเกดในภายหลง เพราะความถงพรอมดวยตระกล ๓อยาง คอ กษตรยมหาศาล พราหมณมหาศาล และ คหบดมหาศาล ชอวาโชต ผรงเรอง คอผสวางมา และชอวา โชตปรายโน แปลวา ผสวางไปขางหนา เพราะความเขาถงความเปนผสวาง คอ การอบตขนในภพสวรรคดวยสจรตทงหลายมกายสจรตเปนตน. บณฑต พงทราบวนจฉยในคาวา "ขตตยมหาสาลกเล วา" เปนตน บทวา "ขตตยมหาสาลา" ไดแกกษตรยผมทรพยอนเปนสาระมาก คอวา กษตรยผถงพรอมดวยสาระแหงสมบตมาก. กกษตรยเหลาใด มพระราช-ทรพยอยางตาประมาณรอยโกฏอนเปนทนนอน และไดตงขมทรพยไว ๓ หมอกระทาใหเปนกองในทามกลางเรอนเพอประโยชนแกการใชสอย กษตรยเหลานนชอวา ขตตยมหาศาล. พราหมณเหลาใดมทนทรพยประมาณ ๘๐ โกฏตงขมทรพยไวหมอครงสาหรบใชสอยในบาน พราหมณเหลานนชอวาพราหมณมหาศาล. คหบดเหลาใด มทนทรพย ๔๐ โกฏ ตงขมทรพยไวหนงหมอ กระทาใหเปนกองในทามกลางเรอนเพอตองการใชสอยในบานคหบดเหลานน ชอวา คหบดมหาศาล. อธบายวาบคคลผรงเรองคอผสวางมานน เกดในตระกลแหงชนเหลานน. บทวา "อฑเฒ" ไดแก ความเปนอสระ ชอวามทรพยมาก เพราะมทรพยอนเปนทนนอนมาก. ชอวามโภคะมาก เพราะมเครองอปโภค ม

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 372ภาชนะเงนเปนตนมาก. ชอวา มทองเงนมาก เพราะมทองและเงนอนเปน ตนทนเกบไวมาก ๆ ชอวา มอปกรณแหงทรพยเปนเครองปลมใจ คอมเหตแหงความยนดมาก. ชอวา มทรพย และธญญาหารมาก เพราะมวตถทงหลายมโคและทรพยเปนตนดวย มธญญาหาร ๗ ชนดดวย มาก. คาวา "อภรโป" แปลวา มรปงาม. คาวา "ทสสนโย" แปลวา นาทศนา คอ สมควรแลวแกอนใคร ๆจะละการงานอยางอนแลวมองดแมตลอดวน. คาวา "ปาสาทโก" แปลวา นามาซงความเลอมใสแหงจต ดวยการเหนนน แหละ. คาวา "ปรมาย" แปลวา สงทสด. บทวา "วณณโปกขรตาย" ไดแก วรรณะแหงสรระ สรระทานเรยกวา โปกขร อธบายวา เพราะความถงพรอมดวยวรรณะแหงสรระนน. บทวา "สมนนาคโต" ไดแก เขาถงแลว. บณฑตพงทราบวนจฉยในคา "โอณโตณตา" เปนตน ชอวา ผตา เพราะเวนจากสมบตในทฏฐธรรมก-ภพหรอในสมปรายกภพ อธบายวา เปนผตา คอเปนผลามก. ชอวา ผสงเพราะความเปนสภาพตรงกนขามกบคนตานน อธบายวา ผสง คอ เปนผเลศ.คาทเหลอในทนบณฑตพงทราบโดยนยทกลาวแลวในคาวา ผมด เปนตน. อกอยางหนง บทวา "โอณโตณโต" ความวา บดน คอชาตนเปนผตา แมตอไปคอชาตตอไป กจะเปนผตานนแหละ. บทวา "โอณตณณโต" ความวา ชาตนเปนผตา แตชาตตอไปจกเปนผสง. บทวา "อณณโตณโต" ความวา ชาตนเปนผสง แตชาตตอไปจกเปนผตา. บทวา "อณณโตณณโต" ความวาชาตนเปนผสง แมชาตตอไปกจกเปนผสง.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 373 บรรดาบคคลเหลานน บคคลเปรยบดวยตนไม ๔ ชนด เปนไฉน ? [๑๓๑] ตนไม ๔ ชนด คอ ไมมกระพ แตบรวารมแกน ๑ ไมมแกน แตบรวารมกระพ ๑ ไมมกระพ บรวารกมกระพ ๑ ไมมแกน บรวารกมแกน ๑

[๑๓๒] บคคลเปรยบดวยตนไม ๔ จาพวก เหลาน มปรากฏอยในโลก กฉนนนเหมอนกน บคคล ๔ จาพวก เปนไฉน ? บคคลมกระพ แตบรวารมแกน ๑ บคคลมแกน แตบรวารมกระพ ๑ บคคลมกระพ บรวารกมกระพ ๑ บคคลมแกน บรวารกมแกน ๑

๑. บคคลมกระพ แตบรวารมแกน เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนคนทศล มธรรมอนลามก แตบรษทของบคคลนน เปนคนมศล มธรรมอนงาม บคคลอยางนชอวา บคคลมกระพ แตบรวารมแกน ตนไมนนมกระพ แตบรวารมแกน แมฉนใด บคคลนกอปไมย ฉนนน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 374 ๒. บคคลมแกน แตบรวารมกระพ เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผมศล มธรรมอนงาม สวนบรษทของบคคลนนเปนผทศล มธรรมอนลามก บคคลอยางนชอวา บคคลมแกน แตบรวารมกระพ ตนไมนนมแกน แตบรวารมกระพ แมฉนใด บคคลน กอปไมยฉนนน. ๓. บคคลมกระพ บรวารกมกระพ เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผทศล มธรรมอนลามก แมบรษทของบคคลนนกเปนผทศล มธรรมอนลามก บคคลอยางนชอวา บคคลมกระพบรวารกมกระพ ตนไมมกระพ บรวารกมกระพนน แมฉนใด บคคลนกอปไมย ฉนนน. ๔. บคคลมแกน บรวารกมแกน เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผมศล มธรรมอนงาม ฝายบรษทของบคคลนนกเปนผมศล มธรรมอนงาม บคคลอยางนชอวา บคคลมแกน บรวารกมแกน ตนไมมแกน บรวารกมแกนนน ฉนใด บคคลนกอปไมย ฉนนน บคคลเปรยบดวยตนไม ๔ จาพวกเหลาน มปรากฏอยในโลก.

อรรถกถาบคคลผเปรยบดวยตนไม ๔ จาพวก พงทราบตนไมมกระพ บรวารมแกนกอน. ตนไมเจรญทสดในปาตวเองมกระพ แตบรวารมแกน. คาทเหลอ พงทราบโดยนยน กใน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 375บคคลทงหลาย บณฑตพงทราบความทบคคลผเปนเชนกบตนไมมกระพ เพราะเวนจากสาระคอศล และพงทราบความทบคคลผเปรยบดวยตนไมมแกนเพราะประกอบดวยสาระคอศล.

[๑๓๓] ๑. รปปปมาโณรปปปสนนบคคล บคคลผถอรปเปนประมาณ เลอมใสในรปเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เหนรปทสง รปทไมอวนไมผอม รปทมอวยวะสมสวนหรอรปทงามพรอมไมมทต ถอเอาเปนประมาณในรปนน แลวจงยงความเลอมใสใหเกด บคคลนเรยกวา ผถอรปเปนประมาณ เลอมใสในรป. ๒. โฆสปปมาโณโฆสปปสนนบคคล บคคลผถอเสยงเปนประมาณ เลอมใสในเสยงเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ถอเอาประมาณในเสยงนน โดยการสรรเสรญคณทคนอนพดในทลบหลง โดยการชมเชยทคนอนนพนธขน โดยการยกยองทคนอนพดตอหนา โดยการสรรเสรญทผอนนาไปพรรณนาตาง ๆ กนไป แลวจงยงความเลอมใสใหเกด บคคลนเรยกวา ผถอเสยงเปนประมาณ เลอมใสในเสยง. ๓. ลขปปมาโณลขปปสนนบคคล บคคลผถอความเศราหมองเปนประมาณ เลอมใสในความเศราหมอง เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เหนความเศราหมองแหงจวร เหนความเศราหมองแหงบาตร เหนความเศราหมองแหงเสนาสนะ หรอเหนการทาทกรกรยา

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 376มอยางตาง ๆ ถอเอาประมาณในความเศราหมองนนแลว จงยงความเลอมใส ใหเกดขน นเรยกวา บคคลผถอความเศราหมองเปนประมาณ เลอมใสในความเศราหมอง.

๔. ธมมปปมาโณธมมปปสนนบคคล บคคลผถอธรรมเปนประมาณ เลอมใสในธรรม เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เหนศล เหนสมาธ เหนปญญา ถอเอาธรรมนนเปนประมาณแลว ยงความเลอมใสใหเกดขน บคคลนเรยกวา ผถอธรรมเปนประมาณ เลอมใสในธรรม.

อรรถกถาบคคลผถอรปเปนประมาณ เลอมใสในรป เปนตน บคคลใด ยอมกระทารปอนสมควรแกสมบตใหเปนประมาณ เพราะเหตนน บคคลนนจงชอวา รปปปมาโณ แปลวา ผกระทารปใหเปนประมาณ.บคคลใด ยอมยงความเลอมใสใหเกดในรปอนควรแกสมบตนน เหตนนบคคลนนจงชอวา รปปปสนโน แปลวา ผเลอมใสในรป. บคคลใดยอมกระทาเสยงอนเปนกตตศพทใหเปนประมาณ เพราะเหตนน บคคลนนจงชอวา โฆสปปมาโณ แปลวา ผถอเสยงเปนประมาณ. วนจฉยในคาวา "อาโรห ว" เปนตน กคาวา "อาโรห " ไดแกสงขนไป. คาวา "ปรณาห " ไดแก มรปสมบตอนสมบรณโดยรอบ ปราศ-จากความผอมและอวน. บทวา "สณาน " ไดแก ความเปนของคงทแหงอวยวะใหญนอยทงหลาย ในททควรแลว มความยาว สน และกลมเปนตน.บทวา "ปรปร" ไดแก ความไมบกพรองของอวยวะทงหลายมประการตาม

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 377ทกลาวแลว หรอความเปนผบรบรณดวยลกษณะ. บทวา "ปรวณณนาย"ไดแก เพราะการพรรณนาคณ อนผอนเปลงออกแลวในทลบหลง. บทวา"ปรโถมนาย" ไดแก การสดด (การยกยอง) ทผอนกลาวไดดวยสามารถแหงการชมเชย มการนพนธผกเปนคาถาไว เปนตน. บทวา "ปรปส สนาย"ไดแก การสรรเสรญคณทผอนกลาวเฉพาะหนา. บทวา "ปรวณณหารกาย"ไดแก การนาการสรรเสรญคณ ทผอนใหเปนไปดวยอานาจการชมเชยตอ ๆกนไป. บทวา "จวรลข " ไดแก ความทจวรเปนของเศราหมอง โดยภาวะมสไมดเปนตน . บทวา "ปตตลข " ไดแก ความทภาชนะเปนของเศราหมองดวยส สณฐาน และพสด. บทวา "เสนาสนลข " ไดแก ความทเสนา-สนะเปนของเศราหมอง เพราะเวนจากสมบตของนกฟอนราเปนตน. บทวา"ววธ " ไดแก มประการตาง ๆ โดยความเปนของอเจลก (ชเปลอย) เปนตน. บทวา "ทกกรการก " ไดแก การกระทาสรระของตนใหเรารอน. อปโร นโย อกนยหนง กบคคล ๔ จาพวกน บคคลผถอประมาณในรปแลวเลอมใส ชอวา รปปปมาโณ แปลวา ผถอรปเปนประมาณ. บทวา"รปปปสนโน" แปลวา ผเลอมใสในรป ไดแก เปนการกลาวถงเนอความของบคคลผถอรปเปนประมาณนนนนแหละ. บคคลผถอเสยงเปนประมาณแลวเลอมใส ชอวา โฆสปปมาโณ แปลวา ผถอเสยงเปนประมาณ.บคคลผถอประมาณในจวรทเศราหมอง และบาตรทเศราหมองแลวเลอมใสชอวา ลขปปมาโณ แปลวา ผถอความเศราหมองเปนประมาณ. บคคลผถอธรรมเปนประมาณแลวกเลอมใส ชอวา ธมมปปมาโณ แปลวา ผถอธรรมเปนประมาณ. คานอกจากน เปนการกลาวถงเนอความของบคคล จาพวกเหลานนนนแหละ.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 378 กสตวโลกทงหมดแบงออกเปน ๓ สวน ทถอรปเปนประมาณม ๒ สวน ทไมถอม ๑ สวน. สตวโลกทงหมดแบงออกเปน ๕ สวน ทถอเสยงเปนประมาณม ๔ สวน ทไมถอม ๑ สวน. สตวโลกทงหมดแบงออกเปน ๑๐สวน ทถอความเศราหมองเปนประมาณม ๙ สวน ทไมถอม ๑ สวน. สตวโลกทงหมดแบงออกเปนแสนสวน สวนเดยวเทานน ถอธรรมเปนประมาณสวนทเหลอไมถอธรรมเปนประมาณ โลกสนนวาสนถอประมาณ ๔ อยางอยางน ดวยประการฉะน. ในโลกสนนวาสมประมาณ ๔ อยางน ผทไมเลอมใสในพระพทธเจาทงหลายมประมาณนอย ทเลอมใสมมาก เพราะวาบคคลผถอรปเปนประมาณชอวา รปอนนามาซงความเลอมใส ยงกวารปของพระพทธเจา ยอมไมม. ผทถอเสยงเปนประมาณ ชอวา เสยงอนนามาซงความเลอมใสยงกวาเสยงประกาศเกยรตคณของพระพทธเจา ยอมไมม. ผทถอความเศราหมองเปนประมาณ ชอวา ความเศราหมองอนอนนาความเลอมใสมา ทยงกวาความเศราหมองของพระผมพระภาคเจา ผเปนพระ-พทธเจา ผละผาทงหลายทเขาทอในแควนกาส ละภาชนะทองคาอนมคามากและละปราสาทอนประกอบดวยสมบตทงปวงอนสมควรแกฤดกาลทง ๓ แลวเสพผาบงสกลจวร บาตรอนสาเรจดวยศลา และเสนาสนะมโคนไมเปนตนยอมไมม. ผทถอธรรมเปนประมาณ ชอวา คณม ศลเปนตนอน อนนามาซงความเลอมใส อนยงกวาคณมศลเปนตน ของพระตถาคต ผมศลาทคณอนไมทวไปในโลกนตลอดเทวโลก ยอมไมม ดวยเหตน พระผมพระภาคเจาทรงดารงอย เปนเสมอนหนงถอเอาโลกสนนวาสมประมาณ ๔ น ดวยกามอฉะนแล.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 379 [๑๓๔] ๑. บคคล ปฏบตเพอประโยชนตน ไมปฏบตเพอ ประโยชนคนอน เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผถงพรอมดวยศลดวยตนเอง แตไมชกชวนคนอนใหถงพรอมดวยศล เปนผถงพรอมดวยสมาธดวยตนเอง แตไมชกชวนคนอนใหถงพรอมดวยสมาธ เปนผถงพรอมดวยปญญาดวยตนเอง แตไมชกชวนคนอนใหถงพรอมดวยปญญา เปนผถงพรอมดวยวมตตดวยตนเองแตไมชกชวนผอนใหถงพรอมดวยวมตต เปนผถงพรอมดวยวมตตญาณทสสนะดวยตนเอง แตไมชกชวนผอนใหถงพรอมดวยวมตตญาณทสสนะ บคคลอยางนชอวา ปฏบตเพอประโยชนตน ไมปฏบตเพอประโยชนคนอน. ๒. บคคล ปฏบตเพอประโยชนคนอน แตไมปฏบตเพอประโยชนตน เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกนไมเปนผถงพรอมดวยศลดวยตนเอง แตชกชวนผอนใหถงพรอมดวยศล ไมเปนผถงพรอมดวยสมาธดวยตนเอง แตชกชวนคนอนใหถงพรอมดวยสมาธไมเปนผถงพรอมดวยปญญาดวยตนเอง แตชกชวนคนอนใหถงพรอมดวยปญญา ไมถงพรอมดวยวมตตดวยตนเอง แตชกชวนคนอนใหถงพรอมดวยวมตต ไมเปนผถงพรอมวมตตญาณทสสนะดวยตนเอง แตชกชวนผอนใหถงพรอมดวยวมตตญาณทสสนะ บคคลอยางนชอวา ปฏบต เพอประโยชนคนอน ไมปฏบตเพอประโยชนตน. ๓. บคคล ปฏบตเพอประโยชนตนดวย เพอประ-โยชนคนอนดวย เปนไฉน ?

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 380 บคคลบางคนในโลกน เปนผถงพรอมดวยศลดวยตนเองดวย ชกชวน ถงพรอมดวยศลดวย เปนผถงพรอมดวยสมาธดวยตนเองดวย ชกชวนคนอนใหผอนใหถงพรอมดวยสมาธดวย เปนผถงพรอมดวยปญญาดวยตนเองดวยชกชวนคนอนใหถงพรอมดวยปญญาดวย เปนผถงพรอมดวยวมตตดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหถงพรอมดวยวมตตดวย เปนผถงพรอมดวยวมตต-ญาณทสสนะดวยตนเองดวยชกชวนผอนใหถงพรอมดวยวมตตญาณทสสนะดวยบคคลอยางนชอวา ปฏบตเพอประโยชนตนดวย เพอประโยชนผอนดวย.

๔. บคคล ไมปฏบตเพอประโยชนตน ไมปฏบต เพอประโยชนคนอน เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ไมเปนผถงพรอมดวยศลดวยตนเอง ไมชกชวนผอนใหถงพรอมดวยศลไมเปนผถงพรอมดวยสมาธดวยตนเอง ไมชกชวนผอนใหถงพรอมดวยสมาธ ไมเปนผถงพรอมดวยปญญาดวยตนเอง ไมชกชวนผอนใหถงพรอมดวยปญญา ไมเปนผถงพรอมดวยวมตตดวยตนเอง ไมชกชวนผอนใหถงพรอมดวยวมตต ไมเปนผถงพรอมดวยวมตตญาณทสสนะดวยตนเอง ไมชกชวนผอนใหถงพรอมดวยวมตตญาณทสสนะ บคคลอยางน ชอวา ไมปฏบตเพอประโยชนตน ไมปฏบตเพอประโยชนคนอน.

อรรถกถาบคคลผปฏบตเพอประโยชนตนเปนตน วนจฉยในดวา ผปฏบตเพอประโยชนแกตน เปนตน. บทวา"สลสมปนโน" ไดแก ผถงพรอมแลว คอ ผสมบรณดวยศล. ในบคคลผสมบรณดวยสมาธเปนตนกมนยนเหมอนกน. กในคาวา ผถงพรอมแลวดวย

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 381ศลเปนตนนน ศล พระผมพระภาคเจาตรสไวทงโลกยศล และ โลกตตรศล. สมาธและปญญา กเหมอนกน. วมตต ไดแก วมตตแหงอรหตตผล.วมตตญาณทสสนะ ไดแกปจจเวกขณญาณ ม ๑๙ อยาง. พงทราบวนจฉยในคาวา "โน ปร " เปนตน กบคคลกลาวกบผอนวา แมทานกสมควรถงพรอมดวยศล แตตนเองสมาทานศลโดยวธใด ยอมไมชกชวน ไมยงบคคลอนใหถอเอาโดยวธนน, ในทก ๆ บท กมนยนเหมอนกน. กบรรดาบคคล ๔ จาพวกเหลานน บณฑตพงทราบวา บคคลพวกท ๑ยอมเปนเชนกนพระเถระ ชอวา พกละ. พวกท ๒ เปนเชนกบ พระอปนนท-ศากยบตร พวกท ๓ เปนเชนกบ พระสารบตรเถระ และ พระ-โมคคลลานเถระ. พวกท ๔ เปนเชนกบ พระเทวทต.

[๑๓๕] ๑. บคคล ทาตนใหเดอดรอน ขวนขวายประกอบสงททาตนใหเดอดรอน เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนคนเปลอย ไมมอาจาระ บรโภคอจจาระซงตดทมอ คนเรยกใหมารบภกษาไมมา คนบอกใหหยดไมหยด ไมยนดภกษาทเขารบกอนแลวนามา ไมยนดภกษาทเขาทาอทศเพอตน ไมรบนมนตเขา ไมรบภกษาทเขาคดจากหมอแลวกให ไมรบจากหมอขาวหรอกระเชา ไมรบภกษาทมธรณประตเปนระหวางคน ไมรบภกษาทมทอนไมเปนระหวางคน ไมรบภกษาทมสากเปนระหวางคน ไมรบภกษาของตนทง ๒ ซงกาลงบรโภคอย ไมรบภกษาของหญงมครรภ ไมรบภกษาของหญงทกาลงใหลกดมนานมอย ไมรบภกษาของหญงผอยในระหวางบรษ ไมรบภกษาในภตทเขาทารวมกนไว ไม

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 382รบภกษาในทเขาเลยงสนข ไมรบภกษาในทมแมลงวนอยเปนหม ๆ ไมรบปลา เนอ ไมดมสราเมรย นาสาหมก บคคลผนนเปนผรบภกษาในเรอนหลงเดยวยงอตภาพใหเปนไปดวยขาวเพยงคาเดยวบาง เปนผรบภกษาในเรอนสองหลงยงอตภาพใหเปนไปดวยขาวสองคาบาง ฯลฯ เปนผรบภกษาในเรอนเจดหลงยงอตภาพใหเปนไปดวยขาวเจดคาบาง ยงอตภาพใหเปนไปดวยภกษาอนเขาจดใหเปนไปดวยภกษาอนเขาจดไวให ๒ ทบาง ฯลฯ ยงอตภาพใหเปนไปดวยภกษาอนเขาจดไวให ๗ ทบาง ยอมบรโภคอาหารวนละ ๑ ครงบาง. ยอมบร-โภคอาหารสองวนตอครงบาง ฯลฯ ยอมบรโภคอาหารเจดวนตอครงบาง เปนผขวนขวายประกอบในการบรโภคอาหารโดยปรยาย กงเดอนตอครงบาง เหนปานนอยดวยประการฉะน บคคลผนนเปนผมผกเปนภกษาบางเปนผมขาวฟางเปนภกษาบาง เปนผมลกเดอยเปนภกษาบาง เปนผมเศษหนงเปนภกษาบางเปนผมยางไมเปนภกษาบาง เปนผมปลายขาวเปนภกษาบาง เปนผมขาวตงเปนภกษาบาง เปนผมนาขาวเปนภกษาบาง เปนผมหญาเปนภกษาบาง เปนผมโคมยเปนภกษาบาง ยงอตภาพใหเปนไปดวยมลผลาหารในปา มปกตบรโภคผลไมทหลนแลว บคคลผนนยอมครองผาปานบาง ยอมครองผาเจอปานบางยอมครองผาทเขาทงจากซากศพบาง ยอมครองผาบงสกลบาง ยอมครองผาเปลอกไมบาง ยอมครองผาหนงเสอบาง ยอมครองผาหนงเสอผากลางบางยอมครองผาคากรองบาง ยอมครองผาเปลอกไมกรองบาง ยอมครองผาผลไมกรองบาง ยอมครองผากมพลททาดวยผมมนษยบาง ยอมครองผากมพลททาดวยหนงสตวรายบาง ยอมครองผาททาดวยปกนกเคาบาง เปนผถอนผมและหนวด ขวนขวายประกอบในการถอนผมและหนวดบาง เปนผยนอยโดยไมตองการทนงบาง เปนผนงกระโหยงประกอบความเพยรในการนงกระโหยงบาง

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 383เปนผทาการยนและจงกรมเปนตนบนเหลกแหลม สาเรจการนอนบนเหลกแหลม นนบาง เปนผขวนขวายประกอบความเพยรในการลงนาลอยบาป มเวลาเยนเปนครงท ๓ อยบาง เปนผขวนขวายประกอบในการยงกายใหรอนทวและใหรอนรอบ มประการมใชนอยเหนปานนดวยประการฉะนอย บคคลอยางนชอวาทาคนใหเดอดรอนและขวนขวายประกอบสงททาตนใหเดอดรอน.

๒. บคคล ทาใหผอนเดอดรอน ขวนขวายประกอบสงททาผอนใหเดอดรอน เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผฆาแกะ ฆาสกร ฆาเนอ ฆานก เปนพราน เปนชาวประมง เปนโจร เปนโจรผฆาคน เปนคนฆาโค เปนผรกษาเรอนจา กหรอวาบคคลบางพวกแมเหลาอนผมการงานอนทารณ บคคลอยางนชอวา ทาผอนใหเดอดรอนขวนขวายประกอบสงททาผอนใหเดอดรอน.

๓. บคคล ทาตนใหเดอดรอน และขวนขวายประ-กอบสงททาตนใหเดอดรอน ทาใหผอนเดอดรอนและขวนขวายประกอบสงททาใหผอนเดอดรอน เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนกษตรยผพระราชาไดรบมรธาภเษกแลวหรอเปนพราหมณมหาศาล บคคลนนใหสรางสนถาคารมใหมสาหรบพระนครดานทศบรพา ปลงผมและหนวด นงหมหนงเสอพรอมทงเลบ ทากายดวยเนยใสและนามน เกาหลงดวยเขาเนอเขาไปสสนถาคารพรอมเหสและพราหมณปโรหต ผนนยอมสาเรจการนอนในทนน บนพนปราศจากเครองลาดซงบคคลเขาไปฉาบทาดวยของเขยว พระราชายอมยงอตภาพใหเปนไปดวย

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 384นานมในนมเตาทหนงของแมโคนนซงมลกเชนกบแม (คอแมขาวลกกขาวแม แดงลกกแดง) พระมเหสยอมยงอตภาพใหเปนไปดวยนานมในนมเตาทสองนนพราหมณปโรหตยอมยงอตภาพใหเปนไปดวยนานมในนมเตาทสามนน ยอมบชาไฟดวยนานมในนมเตาทสนน ลกโคยอมยงอตภาพใหเปนไปดวยนานมทเหลอพระราชานนตรสแลวอยางนวา พวกทานจงฆาโคตวผประมาณเทานเพอบชายญ จงฆาลกโคตวผประมาณเทานเพอบชายญ ตวเมยประมาณเทานเพอบชายญจงฆาแพะประมาณเทาน จงฆาแกะประมาณเทานเพอบชายญ จงฆามาประมาณเทานเพอบชายญ จงตดไมประมาณเทานเพอปลกโรงพธ จงเกยวแฝกประมาณเทานเพอประโยชนแกการทาเครองแวดลอม แมคนเหลาใดเปนทาส เปนคนใชหรอเปนกรรมกรของพระราชานน แมคนเหลานนกถกอาญาคกคามแลว ถกภยคกคามแลว มหนาชมดวยนาตารองไหอย ยอมตองทาการงานรอบขางทงหลายบคคลอยางนชอวา เปนผทาตนใหเดอดรอน และขวนขวายประกอบสงททาตนใหเดอดรอน ทาผอนใหเดอดรอน และขวนขวายประกอบสงททาผอนใหเดอดรอน. ๔. บคคล ทไมทาตนใหเดอนรอน และไมขวน-ขวายประกอบสงททาตนใหเดอดรอน ไมทาผอนใหเดอดรอน และไมขวนขวายประกอบสงททาผอนใหเดอดรอน เปนไฉน ? บคคลนน ไมทาตนใหเดอดรอน ไมทาผอนใหเดอดรอน ไมมตณหา ดบกเลสไดแลว เปนผเยอกเยน เสวยความสข มตนอนประเสรฐอยในทฏฐธรรม พระตถาคตทรงอบตขนในโลกน พระองคเปนผไกลจากกเลส ตรสรเองโดยชอบ ถงพรอมดวยวชชาและจรณะ เสดจไปด ทรงรโลก เปนสารถ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 385ฝกบรษไมมผอนยงกวา เปนครของเทวดาและมนษยทงหลาย เปนพระพทธเจา เปนผมโชค พระองคทรงทาใหแจงซงโลกน พรอมทงเทวโลก มารโลก พรหม-โลก สมณพราหมณ ประชาชนพรอมทงเทวดาและมนษย เพราะรยงดวยพระองคเองแลวทรงประกาศ พระองคทรงแสดงธรรมงามในเบองตน งามในทามกลาง งามในทสด พรอมทงอรรถทงพยญชนะ ประกาศพรหมจรรยบรสทธ บรบรณสนเชง คหบดหรอบตรแหงคหบด หรอผทเกดเฉพาะแลวในตระกลใดตระกลหนง ยอมฟงธรรมนน ผนน ครนฟงธรรมแลว ยอมไดความเลอมใสในพระตถาคต เขาประกอบดวยการไดเฉพาะซงความเลอมใสนน ยอมพจารณาเหนอยางนวา ฆราวาสคบแคบ เปนทางมาแหงธล บรรพชามโอกาสดยง การทเราอยครองเรอน จะประพฤตพรหมจรรยใหบรบรณโดยสวนเดยวใหบรสทธโดยสวนเดยว เชนกบสงขทขดดแลวเปนของทาไดยาก ถากระไรแลว เราพงปลงผมและหนวด นงหมผากาสาวะออกจากเรอนบวชเปนบรรพชตผไมมเรอนดงน โดยสมยอนเขาละกองแหงโภคะนอยหรอมาก ละเครอญาตนอยหรอมาก ปลงผมและหนวด นงหมผากาสาวะออกจากเรอนบวชเปนบรรพชตผไมมเรอน ผนนเปนผบวชแลวอยางน ถงพรอมดวยสกขาสาชพของภกษทงหลาย ละปาณาตบาต เปนผเวนขาดจากปาณาตบาต วางทอนไม วางศสตรา มความละอาย มความเอนด มความกรณา หวงประโยชนเกอกลแกปวงสตวอย ละการลกทรพย เปนผเวนขาดจากการลกทรพย รบแตของทเขาให ตองการแตของทเขาให ไมประพฤตตนเปนขโมย เปนผสะอาดอยละกรรมเปนขาศกแกพรหมจรรย ประพฤตพรหมจรรย มความประพฤตหางไกลจากกรรมอนเปนขาศกแกพรหมจรรย เวนขาดจากเมถนธรรมอนเปนกจของชาวบาน ละการพดเทจ เวนจากการพดเทจ พดแตคาจรง ดารงคาสตย

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 386เปนนจ มถอยคามนคง ไมพดพลอย ไมพดลวงโลก ละคาพดสอเสยด ฟง ขางนแลวไมไปบอกขางโนน เพอใหคนหมนแตกราวกน หรอฟงขางโนนแลวไมบอกขางน เพอใหคนหมโนนแตกราวกน สมานคนทแตกราวกนแลวบางสงเสรมคนทพรอมเพรยงกนแลวบาง ชอบความพรอมเพรยงกน ยนดในความพรอมเพรยงกน เพลดเพลนในหมคนผพรอมเพรยงกน กลาวแตคาททาใหคนพรอมเพรยงกน ละคาหยาบเวนขาดจากคาหยาบ กลาวแตคาทไมมโทษเพราะห เปนทตงแหงความรก จบใจ เปนของชาวเมอง คนสวนมากรกใคร พอใจละคาเพอเจอ เวนขาดจากคาเพอเจอ พดถกกาล พดแตคาทเปนจรง พดองอรรถ พดองธรรม พดองวนย พดแตคามหลกฐาน มทอาง มทกาหนfประกอบดวยประโยชน โดยกาลอนควร ผนนเปนผเวนขาดจากการพรากพช-คาม และภตคาม เปนผฉนหนเดยว เวนการฉนในราตร งดจากการฉนในเวลาวกาล เวนขาดจากการฟอนราขบรอง ประโคมดนตรและดการเลนอนเปนขาศกตอพระศาสนา เวนขาดจากการทดทรงประดบและตกแตงรางกายดวยดอกไมของหอม และเครองประเทองผวอนเปนทตงแหงการแตงตว เวนขาดจากการนงนอนบนทนงทนอน สงและใหญ เวนขาดจากการรบทองและเงน เวนขาดจากการรบธญญาหารดบ เวนขาดจากการรบเนอดบ เวนขาดจากการรบสตรและกมาร เวนขาดจากการรบทาสและทาสา เวนขาดจากการรบแพะและแกะ เวนขาดจากการรบไกและสกร เวนขาดจากการรบชาง มา ลา เวนขาดจากการรบไรนาและทดน เวนขาดจากการประกอบทตกรรมและการรบใช เวนขาดจากการซอขาย เวนขาดจากโกงดวยเครองตวงเครองวด เวนขาดจากการคดโกงโดยการรบสนบน โดยการหลอกลวง โดยการทาของเทยมของปลอม เวนขาดจากการตด การฆา การจองจา การตชง การปลนและกรรโชก เธอเปน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 387ผยนดดวยจวรสาหรบบรหารกาย ดวยบณฑบาตสาหรบบรหารทอง เธอยอม ถอเอาเพยงบรขาร ๘ เทานน แลวหลกไปโดยทศทตนปรารถนาจะไป นกมซง.ปก มภาระเพยงปกของตนอยางเดยวเทานน ยอมบนไปตามทศทตนประสงคจะไป ชอแมฉนใด เธอกฉนนนเหมอนกน ยอมยนดดวยจวรสาหรบบรหารกายดวยบณฑบาตสาหรบบรหารทอง ยอมถอเอาเพยงบรขาร ๘ เทานนแลวหลกไปโดยทศทตนปรารถนาจะไป เธอประกอบแลวดวยศลขนธอนประเสรฐนยอมเสวยเฉพาะซงสขอนหาโทษมไดในภายใน เธอเหนรปดวยตา ไมเปนผถอเอาซงนมต ไมเปนผถอเอาซงอนพยญชนะ อกศลธรรมทงหลายอนลามก คออภชฌาและโทมนส พงซานไปตามบคคลผไมสารวมอนทรย คอจกษนอยเพราะการไมสารวมอนทรยคอจกษใดเปนเหต ยอมปฏบตเพอสารวมอนทรยคอจกษนน ยอมรกษาอนทรย คอจกษ ยอมถงความสารวมในอนทรย คอจกษ ฟงเสยงดวยห ฯลฯ สดกลนดวยจมก ฯลฯ ลมรสดวยลน ฯลฯถกตองโผฏฐพพะดวยกาย ฯลฯ รธรรมารมณดวยใจแลว ไมเปนผถอเอาซงนมต ไมเปนผถอเอาซงอนพยญชนะ อกศลธรรมทงหลายอนลามก คออภชฌาและโทมนส พงซานไปตามบคคลผไมสารวมอนทรย คอใจนอยเพราะการไมสารวมอนทรย คอใจใด ยอมปฏบตเพอสารวมอนทรย คอใจนนยอมรกษาอนทรย คอใจนน ยอมถงความสารวมในอนทรย คอใจนน เธอประกอบแลวดวยอนทรยสงวรอนประเสรฐน ยอมเสวยเฉพาะซงความสขอนสรรพกเลสรวรดไมได เธอยอมทาความรทวพรอมในการกาวไป ในการถอยกลบ ยอมทาความรทวพรอมในการแลไปขางหนาและเหลยวไปขาง ๆ ยอมทาความรทวพรอมในการคเขาเหยยดออก ยอมทาความรทวพรอมในการทรงสงฆาฏบาตร และจวร ยอมทาความรทวพรอมในการกน ดม เคยว ลม

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 388ยอมทาความรทวพรอมในการถายอจจาระปสสาวะ ยอมทาความรทวพรอมในการเดนไป ในการยน ในการนง ในการหลบ ในการตน ในการพด ใน การนง เธอประกอบดวยศลขนธอนประเสรฐน ประกอบดวยอนทรยสงวรอนประเสรฐน ประกอบดวยสตสมปชญญะอนประเสรฐน และประกอบดวยความสนโดษอนประเสรฐน ยอมเสพเสนาสนะอนสงด เชน ปา โคนไม ภเขาซอกเขา ถาในเขา ปาชา ปาดง กลางแจง กองฟาง เธอกลบจากบณฑบาตภายหลงภตร นงขดสมาธ ตงกายใหตรง ดารงสตใหมน เธอละอภชฌาในโลกเสยได มจตปราศจากอภชฌาอย ยงจตใหผองใสจากอภชฌา ละความขดเคอง คอ พยาบาทแลวมจตไมเบยดเบยน มความอนเคราะหดวยประโยชนเกอกลแกสรรพสตวอย ยงจตใหผองใสจากความขดเคอง คอพยาบาท ละถน-มทธะ เปนผปราศจากถนมทธะอย มสญญาในแสงสวาง มสต มสมปชญญะยงจตใหผองใสจากถนมทธะ ละอทธจจกกกจจะ เปนผมจตไมฟงซานอย ผมจตสงบระงบในภายใน ยงจตใหผองใสจากอทธจจกกกจจะ ละวจกจฉา มวจกจฉาอนขามไดแลว ไมมการกลาววาอยางไรในกศลธรรมทงหลายอย ยงจตใหผองใสจากวจกจฉา เธอละนวรณหาเหลานนไดแลว สงดจากกามทงหลายสงดจากอกศลธรรมทงหลาย เขาถงปฐมฌาน มวตก มวจาร มปต และสขอนเกดแตวเวก สาเรจอรยาบถอย เพราะความสงบแหงวตกและวจาร เขาทตยฌานอนยงใจใหผองใส เปนธรรมเอกผดขนภายในไมมวตก ไมมวจารมแตปตและสขอนเกดแตสมาธ สาเรจอรยาบถอย เพราะเบอหนายปต เปนผมจตเปนอเบกขาอย มสตสมปชญญะอย และเสวยสขดวยกาย เขาตตยฌานมนยอนพระอรยะทงหลายกลาววาเปนผมจตอเบกขา มสตอยเปนสขดงน สาเรจอรยาบถอย เพราะละสขและทกขได เพราะความดบไปแหงโสมนสและโทมนส

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 389ในกอนเทยว เขาจตตถฌาน ไมมสข ไมมทกข มสตบรสทธเกดแตอเบกขา สาเรจอรยาบถอย เมอจตเปนสมาธ บรสทธ ผองแผว ไมมกเลส ปราศจากอปกเลส เปนธรรมชาตออน ควรแกการงาน ตงมนแลวถงความไมหวนไหวแลวดงน เธอยอมนอมจตไปเพอปพเพนวาสานสสตญาณ เธอยอมระลกชาตทเคยเกดในกอนไดเปนอนมาก นคออยางไร คอ หนงชาตบาง สองชาตบาง สามชาตบาง สชาตบาง หาชาตบาง สบชาตบาง ยสบชาตบางสามสบชาตบาง สสบชาตบาง หาสบชาตบาง รอยชาตบาง พนชาตบางแสนชาตบาง ตลอดสงวฏฏกปเปนอนมากบาง ตลอดสงวฏฏววฏฏะกปเปนอนมากบางวา ในภพนน เรามชออยางนน มโคตรอยางนน มวรรณะอยางนน มอาหารอยางนน เสวยสขเสวยทกขอยางนน มกาหนดอายเพยงเทานน ครน เขาจตจากภพนนแลว ไดไปเกดในภพโนน แมในภพนนกมชออยางนน มโคตรอยางนน มผวพรรณอยางนน เสวยสขเสวยทกขอยางนน มกาหนดอายเพยงเทานน ครนเขาจตจากภพนนแลว ไดมาเกดในภพน เธอยอมระลกถงชาตทเคยเกดในกอนไดเปนอนมาก พรอมทงอาการ พรอมทงอเทศ ดวยประการฉะน ภกษนน เมอจตเปนสมาธบรสทธ ผองแผว ไมมกเลส ปราศ-จากอปกเลส เปนธรรมชาตออน ควรแกการงาน ตงมน ถงความไมหวนไหวแลวอยางน เธอยอมนอมจตไปเพอรจต และอบตของสตวทงหลาย เธอยอมเหนหมสตวทกาลงจต กาลงเกดอย เลว ประณต มผวพรรณด มผวพรรณทราม ไดด ตกยาก ดวยทพยจกษอนบรสทธ ลวงจกษแหงมนษย ยอมรชดซงหมมนษย ผเปนไปตามกรรมวา สตวเหลานประกอบดวยกายทจรต วจ-ทจรต มโนทจรต ตเตยนพระอรยเจา เปนมจฉาทฏฐ ยดถอเอาการกระทาดวยอานาจมจฉาทฏฐ เมอตายไปเขาเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก สวนสตว

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 390เหลานนประกอบดวยกายสจรต วจสจรต มโนสจรต ไมตเตยนพระอรยเจาเปน สมมาทฏฐ ยดถอเอาการกระทาดวยอานาจสมมาทฏฐ เมอตายไป เขาถงสคตโลกสวรรค ดงนเธอยอมเหนหมสตวทกาลงจต กาลงเกด เลว ประณตมผวพรรณด มผวพรรณทรามไดด ตกยาก ดวยทพยจกษอนบรสทธลวงจกษของมนษยยอมรชดซงหมสตว ผเปนไปตามกรรมดวยประการฉะน เมอจตเปนสมาธบรสทธผองแผว ไมมกเลส ปราศจากอปกเลส เปนธรรมชาตออน ควรแกการงานตงมนถงความไมหวนไหวแลว อยางน เธอยอมนอมจตไปเพออาสวก-ขยญาณยอมรชดตามความเปนจรงวา นทกข นเหตใหเกดทกข นความดบทกขนขอปฏบตใหถงความดบทกข ยอมรชดตามความเปนจรงวา เหลานอาสวะนเหตเกดอาสวะ นความดบอาสวะ นขอปฏบตใหถงความดบอาสวะ เมอเธอรอยางนเหนอยางน จตยอมหลดพนแมจากกามาสวะ แมจากภวาสวะ แมจากอวชชาสวะ เมอจตหลดพนแลว กมญาณหยงรวาหลดพนแลว รชดวาชาตสนแลวพรหมจรรยอยจบแลว กจทควรทาไดทาเสรจแลว กจอนเพอความเปนอยางนมไดม บคคลอยางนชอวาไมทาคนใหเดอดรอน ไมขวนขวายประกอบสงททาตนใหเดอดรอน ไมทาผอนใหเดอดรอน และไมขวนขวายประกอบสงททาผอนใหเดอดรอน. บคคลผไมทาตนใหเดอดรอน ไมทาผอนใหเดอดรอนนน เปนผไมมความปรารถนา เปนผมกเลสอนดบแลว เปนผเยนแลว ยอมเปนผเสวยความสข สาเรจอรยาบถอยในทฏฐธรรมดวยคนอนประเสรฐ.

อรรถกถาบคคลผทาตนใหเดอดรอน เปนตน บคคลใด ยอมทรมานตน คอยอมทาคนใหถงความทกข เพราะเหตนนบคคลนน จงชอวา อตตนตโป แปลวา ผทาตนใหเรารอน. การประกอบตามในการยงตน ใหเรารอน ชอวา อตตปรตาปนานโยค .

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 391 บทวา "อเจลโก" ไดแก ผไมนงผา คอ ผเปลอยกาย. บทวา "มตตาจาโร" แปลวา ผมอาจาระอนสลดทงแลว. บณฑตพงทราบวนจฉยในคาวา "อจจารกรรม" เปนตน ไดแก บคคลผเวนจากอาจาระของกลบตรชาวโลกดารงชวตอย ทาการเคยว กน คอ บรโภคอจจาระ ปสสาวะ.บทวา "หตถาวเลขโน" ความวา เมอกอนอจจาระตดมอ กใชลนเลย.อกอยางหนง ทานแสดงไววา ถายอจจาระแลวเปนผมความสาคญวามทอนไมในมอนนแหละแลวกบรโภคดวยมอ. ไดยนวา ชนเหลานนยอมบญญตทอนไมวา เปนสตว เพราะฉะนน เมอเขา (เดยรถย) จะบาเพญปฏปทาของชนเหลานน จงกระทาอยางนน. ผใด อนบคคลอนกลาววา ทานผเจรญ ทานจงมาเพอประโยชนแกการรบภกขา กไมมา เพราะฉะนน ผนนจงชอวา นเอหภทนตโก. ผใดแมอนผอนกลาววาผเจรญ ถาอยางนน ทานจงยนอย กไมยนอย เพราะเหตนน ผนนจงชอวา นตฏภทนตโก. กเดยรถยทงหลาย ยอมไมกระทาตามคาของบคคลนนทง ๒ อยางดวยคดวา คาของผนน จกเปนกรรมอนเรากระทาแลว. บทวา "อภหฏ " ไดแก ภกษาทเขาถอเอากอน แลวนามาให.บทวา "อททสส กต " ไดแก ภกษาทเขาบอกอยางนวา ภกษานเขาทาเฉพาะทาน. บทวา "นมนตน " ไคแก ไมยนด และไมถอเอา แมภกษาทเขานมนตอยางนวา ทานจงเขาไปสตระกล หรอถนน หรอบานชอโนน. บทวา"น กมภมขา" ไดแก ไมรบภกษาทบคคลคดจากหมอแลวให. บทวา"น กโฬปมขา" ความวา หมอ หรอกระเชา ชอวา กโฬป แปลวา ภาชนะเขายอมไมรบอาหารจากภาชนะนน ดวยการคดวา เพราะเหตไร ? จงเอาทพพกระทบหมอขาวและภาชนะ. บทวา "น เอฬกมนตร " ไดแก ไมรบ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 392ภตทเขาทาธรณประตคนแลวให ถามวา เพราะเหตไร ? แกวา เขาคดวา บคคลนอาศยเราแลวจะไดมการกระทาทมระหวางคน. แมในทอนไมและสากกมนยนเหมอนกน, บทวา "ทวนน " ไดแก เมอ ๒ คนกาลงบรโภคอาหารอย คนหนงลกขนแลวใหภกษาอย ไมยอมรบ. ถามวา เพราะเหตไร ? ตอบวาเขาคดวา อนตรายสาหรบกอนขาวจะม. พงทราบวนจฉยในคาวา "น คพภนยา" เปนตน กทารกอยในทองของหญงมครรภยอมลาบาก. อนตรายแหงนานมของทารกผดมอยยอมม. ไมยอมรบภกษาดวยคดวา อนตรายแหงความยนดยอมมแกหญงผไปสระหวางแหงบรษ. บทวา "น สงกตตส" ไดแก ภตททารวมกนไว. ไดยนวาในสมยทมภกษาหาไดยาก พวกสาวกของชเปลอยทงหลายพากนรวบรวมขาวสารเปนตนจากทนน ๆ เพอประโยชนแกชเปลอยทงหลายแลวจงหงขาว ชเปลอยผอกฤษฎไมยอมรบภกษาจากทนน. บทวา " น ยตถ สา " ไดแก เขาเลยงสนขไวในทใด ดวยตงใจวา เราจกไดการเลยงชพ ไมยอมรบภกษาทเขาไมใหแกสนขแลวนามาในทนน. ถามวา เพราะเหตไร ? ตอบวา เขาคดวา อนตรายแหงกอนขาวของสนบนนจะม. บทวา "สณฑสณฑจารน" ไดแก การเทยวไปประชมกนเปน.หม ๆ กถาวาพวกมนษยทงหลายเหนชเปลอยแลว เขากเขาบานไปเพอตองการภตดวยตงใจวา เราจกถวายภกษาแกชเปลอยน กครนเมอมนษยเหลานนเขาไปอย พวกแมลงวนทแอบจบอยทปากกระเชาเปนตนพากนบนขนไป ยอมเทยวไปเปนหม ๆ ยอมไมรบภกษาทเขานามาจากกระเชานน ถามวา เพราะเหตไร ? แกวา เพราะเขาคดวา เพราะอาศยเรา อนตรายแหงการโคจรของแมลงวนทงหลายจงเกด. บทวา "ถโสทก " ไดแก นาสาหมกทเขากระทา

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 393ดวยเครองปรง ดวยขาวกลาทกชนค กในทน นาสราเทานนจดวามโทษ แต บคคลนมความสาคญแมในนาสาหมกนนวามโทษ. บทวา "เอกาคารโก"ไดแก ไดภกษาในเรอนหลงหนงเทานนแลวกกลบไป. บทวา "เอกาโลปโก"ไดแก เขายอมยงอตภาพใหเปนไปดวยคาขาวเพยงคาเดยว. แมในคาวา "ปาและบาน" เปนตน กมนยนเหมอนกน. สองบทวา "เอกสสาป ทตตยา" แปลวา ถาดใบหนง ถาดใบเลกๆใบหนงชอวา ทตต กชนทงหลายบรรจภกษาอนเลศตงไวในทใด. บทวา"เอกาหก " แปลวา ภตทเขาถวายวนหนง. บทวา "อฑฒมาสก " แปลวาภตทเขาถวายมกาหนดเดอนหนง. บทวา "ปรยายภตตโภชน " ไดแก ภตทเขาบรโภคตามวาระ การบรโภคภตทเขานามาโดยวาระแหงวนอยางน คอตามวาระหนงวน สองวน เจดวน กงเดอน. บทวา "สากภกโข" ไดแก มผกสดเปนอาหาร. บทวา "สามากภกโข" ไดแก มเมลดขาวฟางเปนอาหาร. พงทราบวนจฉยในคาวา นวารา แปลวา การหาม เปนตน พงทราบธญชาตทเกดขนเองในปากอน. บทวา "ทททล " ไดแก เศษหนงทชางหนงขดหนงออกทง. ยางกด สาหรายกด แมยางตนไมมตนกรรณการเปนตนเรยกวา หฏ . บทวา "กณ " แปลวา ราขาว. บทวา "อาจาโม" ไดแก ขาวตงทตดอยทหมอขาว. เขาถอเอาขาวตงนนในททคนทงแลวจงเคยวกน. อาจารยบางพวกกลาววา เขาบรโภคนาขาวดงนบาง. บทวา ปชาก เปนตนมความปรากฏชดแลว. บทวา "ปวตตผลโภช" แปลวา ผบรโภคผลไมทหลนเอง. บทวา "มสาถาน" ไดแก ผาทเขาทอปะปนกน. บทวา "ฉวทสสาน"ไดแก ผาทเขาทงแลวจากซากศพ. อกอยางหนง ผาทเขาถกกระทาดวยหญา

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 394ตะไครนาเปนตน. บทวา "ป สกลาน" ไดแก เศษผาทเขาทงทแผนดน. บทวา "ครฏกาน" ไดแก ผาทเขาทอดวยเปลอกไม. บทวา "อชน " ไดแกหนงเสอ (คอผาทเขาทาดวยหนงสอ.) บทวา "อชนกขป " ไดแก หนงเสอนนนนแหละ ทเขาผาตรงกลาง. อาจารยบางพวกกลาววา ผานงทเขาทาดวยหนงเสอพรอมดวยเลบ ดงนบาง. บทวา "กสจร " ไดแก ผาทเขาถกกระทาดวยหญาคา แมในผาคากรองทเขาทอดวยเปลอกไม แผนไมเปนตน กมนยนเหมอนกน. บทวา "เกสกมพล " ไดแก ผากมพล ทเขาทาดวยผมมนษยคาททานกลาวหมายเอาไววา "ภกษทงหลาย ผาทงหลายเหลานน เหลาใด ทเขากรอแลวถกแลวมอย ผากมพลททาดวยผมมนษย เรากลาววาเปนของนารงเกยจยงกวาผาเหลานน." บทวา "วาลกมพล " ไดแก ผากมพลททาดวยหางมาเปนตน. บทวา "อลกปกขก " ไดแก ผาทเขาถกกระทาดวยปกนกเคา. บทวา "อพภฏโก" แปลวา ผยนอยในเบองบน. บทวา "อกกฏ-กปปธานมนยตโต" ความวา ผประกอบความเพยรในการนงกระโหยง-เมอไปกเปนผนงกระโหยงเทยวแลวกระโดดไป ๆ. บทวา "กณฏกาปสส-ยโก" ความวา ปกเหลกแหลมหรอหนามแหลมทแผนดนแลวปลาดดวยหนงบนเหลกแหลม หรอหนามแหลมนน แลวจงกระทาการยน การเดน เปนตน.บทวา "เสยย " ไดแก แมเมอนอน กสาเรจการนอนบนแผนหนงปลาดนน นนแหละ. ผนนประกอบการอาบนาเปนครงท ๓ ในเวลาเยน เพราะเหตนนผนน ชอวา สายตตยะ ผประกอบการอาบนาเปนครงท ๓ ในเวลาเยน.ผประกอบความเพยรในการลงอาบนาดวยตงใจวา เราจกลอยบาปวนละ ๓ ครงคอ เวลาเชา ๑ ครง เวลาเทยงวน ๑ ครง และเวลาเยน ๑ ครง.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 395 บคคลใด ยอมยงบคคลอนใหเดอดรอน เพราะเหตนน บคคลนน จงชอวา ปรนตโป ผยงบคคลอนใหเดอดรอน การประกอบความเพยรเพอยงบคคลอนใหเดอดรอนชอวา ปรปรตาปนานโยค. พงทราบวนจฉยในคาวา โอรพภกา (ผฆาแพะ) เปนตน แพะหรอแกะทานเรยกวา อรพภา บคคลใดยอมฆาแพะหรอแกะ เพราะเหตนน บคคลนนจงชอวา โอรพภโก ผฆาแพะหรอแกะ. แมในคาวา ผฆาชางเปนตนกมนยนเหมอนกน. บทวา "ลทโท" แปลวา นายพราน ไดแก ผทารณ ผกกขฬะ (ดราย). บทวา "มจฉาฆาฏโก" แปลวา ชาวประมง ผจบปลา.บทวา "พนธนาคารโก" แปลวา ผรกษาเรอนจา. บทวา "กรรกมมนตา"แปลวา ผมการงานอนหยาบ. บทวา "มทธาภสตโต" ไดแก ผอภเษกบนศรษะโดยการอภเษกเปนกษตรย. สองบทวา "ปรตถเมน นครสส" ไดแกในทศตะวนออกแหงพระนคร. บทวา "สนถาคาร " ไดแก โรงยญ. สองบทวา "ขราชน นวาเสตวา" ไดแก นงหมหนงเสอพรอมทงเลบ. บทวา "สปปเตเลน" ไดแก เนยใส และนามน กยกเวนเนยใสเสยแลว ยางเหนยวอยางใดอยางหนงทเหลอ ทานเรยกวา เตล นามน. บทวา"กณฑวมาโน" ไดแก เพราะตนตดเลบเสย จงเอายางเหนยวเกาหลงในเวลาทควรเกา. บทวา "อนนตรหตาย" ไดแก เขามไดลาดเครองลาดไว. บทวา"สรปวจฉาย" ไดแก ลกโคทเหมอนแมโค. อธบายวา ไดแก ลกโคทมรปอยางน คอ ถาแมโคขาว ลกโคกขาวเทยว ถาแมโคเหลองหรอแดง แมลกโคกเปนเชนนน. ขอวา "โส เอวมาห" ไดแก พระราชานน ตรสอยางน.บทวา "วจฉรา" ไดแก ลกโคหนมทมกาลงกาวลวงความเปนลกโคออน. แมในลกโคตวเมย กมนยนเหมอนกน. บทวา "ปรหสตถาย" ไดแก เพอตอง

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 396การแกการลอมรว และเพอตองการแกการปลาด ณ ทยญญภม. สองบทวา "ทฏเว ธมเม" ไดแก ในอตภาพนนนแหละ. ตณหา ทานเรยกวา ฉาต แปลวา ความหว ความกระหาย ความอยาก ในคานวา นจฉาโต ตณหา คอความกระหายนนของบคคลใดไมมเพราะเหตนนบคคลนนจงชอวา นจฉาโต ผไมมตณหาคอความกระหาย. ชอวา ผดบสนทแลวเพราะกเลสทงหมดดบไปแลว. ผใด เปนผเยอกเยนเกดขนเพราะความไมมกเลสเปนเครองใหเรารอนในภายใน เพราะเหตนน ผนนจงชอวา สตภโต คอ ผเยนแลว. ผใดเสวยพรอมเฉพาะซงความสขอนเกดแตฌาน มรรค ผล และพระนพพาน เพราะเหตนน ผนนจงชอวา สขปฏส เวทคอ ผเสวยพรอมเฉพาะซงความสข. สองบทวา "พรหมภเตน อตตนา" แปลวา มคนประเสรฐทสด.กเพอจะแสดงบคคลผประเสรฐทสดน จาเดมแตกาลอบตขนแหงพระพทธเจาพระองคจงตรสคาวา "อธ ตถาคโต" เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา"ตถาคโต" บณฑตพงทาการวนจฉยวา พระผมพระภาคเจา ททรงพระนามวา ตถาคต ดวยเหต ๘ ประการคอ (๑) ตถา อาคโตต ตถาคโต พระผมพระภาคเจาเสดจมาแลวอยางนนคอ เสดจมาอยางพระพทธเจา เพราะเหตนน พระองคจงทรงพระนามวา ตถาคต. (๒) ตถา คโตต ตถาคโต พระผมพระภาคเจาเสดจไปอยางนนเพราะเหตนน พระองคจงทรงพระนามวา ตถาคต. (๓) ตถลกขณ อาคโตต ตถาคโต. พระผมพระภาคเจาเสดจมาสลกษณะอยางนน พระองคจงทรงพระนามวา ตถาคต.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 397 (๔) ตถธมเม ยาถาวโต อภสมพทโธต ตถาคโต พระผมพระ-ภาคเจาตรสรสจธรรมทงหลาย ตามความเปนจรง เพราะเหตนน พระองค-จงทรงพระนามวา ตถาคต. (๕) ตถทสสตาย ตถาคโต พระผมพระภาคเจาทรงพระนามวาตถาคต เพราะมปกตเหนอยางนน. (๖) ตถวาทตาย ตถาคโต พระองคทรงพระนามวา ตถาคตเพราะมปกตตรสอยางนน. (๗) ตถการตาย ตถาคโต พระองคทรงพระนามวา ตถาคตเพราะมปกตทรงกระทาอยางนน. (๘) อภภวนฏเน ตถาคโต พระองคทรงพระนามวา ตถาคตเพราะอรรถวาทรงครอบงา. คาวา "อรห สมมาสมพทโธ" เปนตน ขาพเจาใหพสดารแลวในคมภรวสทธมรรคนนแล. สองบทวา "ต ธมม " ไดแก ยอมฟงธรรมนนอนถงพรอมดวยคามประการตามทกลาวแลว. ขอวา "คหปต ว" ความวาพระผมพระภาคเจาทรงแสดงธรรม กบคหบดกอน เพราะเหตไร ? แกวาเพราะเขากาจดมานะไดแลว และ เพราะเปนผมกศลอนหนาแนน จรงอย ชนเปนจานวนมากทบวชมาจากขตตยตระกล อาศยเชอชาตแลวถอตว ทบวชมาจากตระกลพราหมณ อาศยมนตแลวกถอตว พวกทมตระกลตาบวชแลวกไมอาจดารงอยได เพราะความทตนมชาตตระกลตา. กทารกของคหบดทงหลายทางานมเหงอไหลออกจากรกแรทง ๒ ขาง มหลงชมอยดวยนาเคมทาการไถภาคพน เขาไมมมานะ ไมมความเยอหยง เพราะความไมมมานะเยอหยงเชนนน ลกคหบดเหลานนบวชแลวจงไมกระทามานะ ไมกระทาความเยอหยง เขา

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 398จะเรยนพทธพจนตามกาลง กระทาการงานอยดวยวปสสนา ยอมสามารถเพอ ดารงอยในพระอรหตได. กชอวาชนผออกจากตระกลทนอกจากนมาบวชมไมมาก คหบดเทานนมมาก ดงนนพระผมพระภาคเจา จงทรงแสดงธรรมกบคหบดกอน เพราะเขาเปนผขจดมานะ คอการถอตวไดแลว และเพราะเขามกศลอนสงสมมามากดวย. คาวา "อตรสม วา" ไดแก ผเกดในตระกลใดตระกลหนงแหงตระกลทงหลายทนอกจากน. ขอวา "ตถาคเต สทธ ปฏลภต" ความวา ผฟงธรรมอนบรสทธแลวไดเฉพาะซงศรทธา ในพระตถาคต ผเปนธรรมสาม คอ เจาของธรรม วา "พระผมพระภาคเจานนทรงเปน พระสมมาสม-พทธะ หนอ" ขอวา "อต ปฏสจกขต" ไดแก ยอมพจารณาอยางน.สองบทวา "สมพาโธ ฆราวาโส" แปลวา การอยครองเรอนเปนของคบแคบ ความวา กถาสาม และภรรยาทง ๒ คน อยครองเรอนมประมาณ ๖๐ศอก หรอตงรอยโยชน แมถงอยางนนฆราวาส คอ การอยครองเรอนของสามและภรรยานน กชอวา คบแคบแท เพราะอรรถวา มการเปนไปกบดวยกเลสอนเปนเครองเยายวน และกเลสเปนเครองกงวลใจ. คาวา "รชปโถ"ทานกลาวไวในมหาอรรถกถาวา เปนฐาน คอ เปนทตงขนแหงธล มราคะเปนตน แตจะกลาววาเปนทางมาแหงธล ดงนบางกควร. บรรพชา ชอวา มโอกาสอนด เพราะอรรถวาไมตอง. จรงอยบคคลผบวชแลวแมจะอยในปราสาทแกว คอ เรอนยอดกด อยในททงหลายมวมานเปนตนอนปกปดดแลว คอ มประตหนาตางอนปดสนทดแลวกด เขายอมไมของ ไมตด ไมผกพน เพราะเหตนน ทานจงกลาววา "อพโภ-กาโส ปพพชา" แปลวา การบรรพชา มโอกาสอนดยง.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 399 อกอยางหนง ฆราวาส ชอวา คบแคบ เพราะไมมโอกาสในการ สรางกศลตามสบาย. การอยครองเรอน ชอวาเปนทางมาแหงธล เพราะเปนทสนนบาต คอการประชมแหงธล คอ กเลสทงหลาย ดจสถานทกองหยากเยออนบคคลมไดปกปดทงไว การบรรพชาจงชอวา มโอกาสอนดยง เพราะมโอกาสในการสรางกศลไดตามสบาย. ในคาวา "นยท สกร ฯเปฯ ปพพเชย " นมคากลาวไวโดยสงเขปดงตอไปนวา พรหมจรรยคอ ไตรสกขาน ชอวา บรบรณแลวโดยสนเชงเพราะไมกระทาใหขาดตลอดวนหนง แลวสามารถยงจรมกจต คอ จตดวงสดทายใหถงได. พรหมจรรยน ชอวา บรสทธโดยสนเชง เพราะกระทาไมใหมวหมอง ดวยกเลสมลทนตลอดวนหนงแลว กสามารถยงจรมกจตใหถงได.บทวา "สงขลขต " ไดแก พงประพฤตพรหมจรรยใหเปนเชนกบสงขทลขตแลว คอ ใหมสวนเปรยบดวยสงขทขดดแลว การประพฤตพรหมจรรยน บคคลผอยครองเรอนกระทาไมไดงาย การทบคคลผอยในทามกลางเรอนไมอาจประพฤตพรหมจรรยใหบรบรณโดยสนเชงได ไฉนหนอ เราพงปลงผมโกนหนวดนงหมผา ชอวา กาสายะ เพราะความเปนผาสเหลองทยอมดวยนาฝาดอนสมควรแกบรรพชต ผประพฤตพรหมจรรยแลว ออกจากเรอนบวชเปนบรรพชต ผไมมเรอน ดงน. กในอธการน กรรมม กสกรรม และพานชกรรม เปนตน อนเปนประโยชนเกอกลแกการครองเรอน ทานเรยกวา "อคารย " แปลวา ผครองเรอน กกสกรรมเปนตนนนไมมในบรรพชา เพราะฉะนน การบรรพชาบณฑต พงทราบวาเปน "อนคารย " แปลวา ผไมครองเรอน. การบวชนนจงเปน อนาคารยะ. บทวา "ปพพเชยย " ไดแก พงปฏบต. บทวา

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 400"อปป วา" ความวา กองโภคะตากวาหนงพน ชอวา มนอย ตงแต หนงพนขนไปชอวา มมาก. ญาตนนแหละ ชอวา เครอญาต เพราะอรรถวาเกยวเนองกน เครอญาตนน ตากวา ๒๐ ชอวา มนอย ตงแต ๒๐ ขนไปชอวา มมาก. สองบทวา "ภกขน สกขาสาชวสมาปนโน" ความวาสกขา กลาวคอ อธศลสกขาใดของภกษทงหลายมอย ภกษผถงพรอมดวยสกขานนดวย ภกษเหลานนยอมเปนอยรวมกนคอ เปนผอยเปนอนเดยวกน เปนผมความประพฤตเสมอกน ภกษเปนผถงพรอมแลวซงสกขาสาชพ กลาวคอสกขาบทอนพระผมพระภาคทรงบญญตไวแลวนนดวย ในสกขาสาชพใด ดวยภาวะ คอ การศกษาในสกขาสาชพนน เพราะเหตนน ทานจงชอวา "ภกขนสกขาสาชวสมาปนโน" แปลวา ผสมบรณดวยสกขาสาชพของภกษทงหลาย อธบายวา ภกษเปนผยงสกขาใหบรบรณดวย ไมกาวลวงสาชพดวย แลวเขาถงซงสกขาสาชพนนทง ๒ อยาง. กถา คอ ถอยคาม ปาณาตบาต เปนตน ในคาทงหลายมคาวา"ปาณาตปาต ปหาย" เปนตน ขาพเจาใหพศดารไวในหนหลงนนเทยว.บทวา "ปหาย" ไดแก ละความเปนผทศลอนบณฑต นบพรอมแลววาเจตนาเปนเครองยงสตวมชวตใหตกลวงไปน. สองบทวา "ปฏวรโต โหต" ความวา เปนผเวนแลว คอ เวนขาดแลวจากความเปนผทศลนน จาเดมแตกาลเปนทละแลว. สองบทวา "นหตทณโฑ นหตสตโถ" อธบายวา ชอวาผมทอนไมและมศาตราอนวางแลว เพราะการไมถอทอนไมหรอศาสตราเพอตองการเบยดเบยนสตวอนใหเปนไป. กในอธการน ยกเวน ทณฑะคอ ทอนไมเสยแลว อปกรณทเหลอแมทงปวง บณฑตพงทราบวา ชอวา สตถ คอศาสตรา เพราะเปนเครองเบยดเบยนสตวทงหลาย. กภกษถอเอาวตถใด คอ จะ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 401เปนไมเทาคนแกหรอมดสาหรบเหลาไมสฟน หรอมดเลกเทยวไป วตถนนไม ชอวา ศาสตรา เพราะไมเปนไปเพอตองการเบยดเบยนสตวอน เพราะฉะนนภกษทงหลายเหลานนยอมถงซงการนบวา เปนผมทอนไมและศาสตราอนวางแลวเทยว. บทวา "ลชช" ไดแก ผประกอบดวยความละอาย มการรงเกยจบาปเปนลกษณะ. บทวา "ทยาปนโน" ไดแก ผถงความเอนด คอ ผมจตอนประกอบดวยเมตตา. บทวา "สพพปาณภตหตานกมป" ไดแกผอนเคราะหสตวทงปวงดวยประโยชนเกอกล อธบายวา ชอวา ผมจตประกอบดวยประโยชนเกอกลแกสตวทงปวง เพราะความเปนผถงความเอนดนน. บทวา"วหรต" ไดยอมแก ยอมผลดเปลยนอรยาบถ คอยอมรกษาอตภาพ. ผใด ถอเอาสงของทเจาของเขาใหเทานน เพราะเหตนน ผนนจงชอวา ทนนาทาย แปลวา ผถอเอาเฉพาะของเขาให. ผใด หวงสงของทเขาใหแมดวยจตนนแหละ เพราะเหตนน ผนนจงชอวา ทนนปาฏกงขแปลวา ผหวงสงของทเขาให. ผใด ยอมขโมย เหตนน ผนนจงชอวา เถโนแปลวา ผขโมย การไมขโมยชอวา อเถนะ. ชอวา เปนผสะอาด เพราะความ ไมเปนขโมยนนแหละ. บทวา "อตตนา" แปลวา อตภาพ มคาอธบายไววา การกระทาอตภาพไมใหขโมย คอทาใหสะอาดอย. บทวา "อพรหมจรย " แปลวาการประพฤตธรรม อนไมประเสรฐ. บคคลใด ยอมประพฤตอาจาระ คอจรรยาทดงาม อนประเสรฐทสด เพราะเหตนน ผนนจงชอวา พรหมจารแปลวา ผประพฤตธรรมอนประเสรฐทสด. บทวา "อาราจาร" เเปลวาประพฤตหางไกลจากพรหมจรรย.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 402 บทวา "เมถนา" ไดแก อสทธรรม อนถงซงการนบวาเปน "เมถน " เพราะภาวะอนบคคลพงเสพเฉพาะตามโวหารแหงชาวโลก ทไดชอวา เมถนกา คอ ผเสพเมถนธรรม เพราะเปนเชนกบดวยอานาจแหงการรบเราของราคะอนครอบงาจต. บทวา "คามธมมา" แปลวา ธรรมของชาวบาน. บคคลใด ยอมพดคาอนเปนจรง เหตนน ผนนจงชอวา สจจวาทแปลวา ผพดคาจรง. ผใดตดตอ คอ ยอมสบตอวาจาสจ ดวยวาจาสจ เหตนนผนนชอวา สจจสนโธ แปลวา ผสบตอสจจะ เขาเปนผไวใจได อธบายวา ไมพดคาเทจในระหวาง กบคคลใด บางคราวพดคาเทจ บางคราวพดคาจรง คาของผนนไมเชอมตอความจรงดวยความจรง เพราะคาของเขาคนดวยความเทจ เพราะเหตนนเขาจงชอวา ผไมสบตอสจจะ เปนผไวใจไมได. กบคคลผนหาเปนเชนนนไม เขาไมยอมพดคาเทจแมเพราะเหตแหงชวต ยอมสบตอความจรงดวยความจรงเทานน เพราะฉะนน ผนจงชอวา สจจสนโธ. บทวา "เถโต" แปลวา ผมนคง อธบายวา ผมวาจาอนตงมน.บคคลคนหนงเปนผมวาจาอนไมตงมน เปรยบเหมอนกบผาทเขายอมดวยขมนเหมอนตอไมทเขาปกไวทกองแกลบ เหมอนลกฟกทเขาวางไวทหลงมา. บคคลคนหนงมวาจามนคงเหมอนรอยขดทตดอย ณ แผนหน และเหมอนเสาเขอนแมจะถกตดศรษะดวยดาบ เขากไมกลาวคาเปนสองภาค ผนทานเรยกวาเถโต ผมวาจามนคง. บทวา "ปจจยโก" ไดแก ผมวาจาควรเชอถอ คอ ไดแกผทควรเชอถอได. กบคคลบางคนเปนผเชอถอไมได เมอใคร ๆ ถามวา "คานใครพด กกลาววา คนโนนพด" เขายอมถงวาทะอนใคร ๆ พงกลาววา "อยา

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 403เชอถอถอยคาของเขา. บคคลคนหนงเปนผมวาจาเชอถอได เมอใคร ๆ ถามวา "คานใครพด กกลาววา คนโนนพด" เขายอมถงวาทะอนใคร ๆ พงกลาววา"ผวา คาของผนนกลาว คานเทานนถอเปนประมาณได บดนการสอบถามยอมไมม คานเปนอยางนเทานน. สองบทวา "อวส วาทโก โลกสส" อธบายวา ยอมไมลวงชาวโลกเพราะความทคนมปกตกลาวคาสจนน. สองบทวา "อเมส เภทาย" ไดแกเพอการทาลายเหลาชนทตนฟงในสานกของชนทเขากลาวจากขางน. ขอวา"ภนนาน วา สนธาตา" ไดแก การเขาไปหาทละฝาย ในชนทงสองฝายคอ ผเปนมตร หรอผรวมอปชฌายเปนตน ทแตกสามคคกนดวยเหตอยางใดอยางหนงแลวกลาววา การววาทกนนไมสมควรแกทานทงหลายผเกดในตระกลเชนน ผเปนพหสตอยางน แลวกระทาการสมครสมานสามคคกนใหมนคง.บทวา "อนปปทาตา" ไดแก ผสนบสนนความพรอมเพรยงกน อธบายวาเหนคนทงสองคนผมความสามคคกนแลวกลาววา ขอนเหมาะสมแกทานผเกดในตระกลเหนปานน ผประกอบดวยคณทงหลายเหนปานน แลวกระทาใหเปนผมนคง. ความยนดทวในชนผพรอมเพรยงกน ของผนนมอย เพราะเหตนนผนนจงชอวา สมคคาราโม แปลวา ผมความยนดในชนผสามคคกน อธบายวา ชนผพรอมเพรยงกนไมมในทใด เขายอมไมยอมไปแมเพอจะอยในทนน.พระบาลวา สมคคราโม ดงนบาง คานมเนอความเหมอนกน. บทวา"สมคครโต" ไดแก ผยนดในชนผพรอมเพรยงกน อธบายวา เขาละชนผพรอมเพรยงกนนนแลว เขากไมปรารถนาแมจะไปทอน. ผใด เหนกด ฟงกด ซงชนผพรอมเพรยงกนแลว ยอมเพลดเพลนเพราะเหตนน ผนนจงชอวา สมคคนนท แปลวา ผเพลดเพลนในชนผ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 404พรอมเพรยงกน. ขอวา "สมคคกรณ วาจ ลาสตา" ความวา วาจาใดยอม กระทาสตวทงหลายใหเปนผพรอมเพรยงกนเทานน เขายอมกลาววาจานน อนแสดงถงคณแหงความสามคคนนแหละไมกลาววาจานอกจากน. ผใด ยอมกลาวในกาลอนสมควร เหตนน ผนนจงชอวา กาลวาทแปลวา ผมปกตกลาวในกาล อธบายวา เขากาหนดกาลอนสมควรแกคาอนตนพงกลาวแลวจงกลาว. ผใด ยอมกลาวคาอนเปนจรง คอ คาอนเปนสภาวะเทานน เหตนนผนนชอวา ภตวาท แปลวา ผมปกตกลาวคาอนเปนจรง. ผใด ยอมกลาวคาองอาศยประโยชนปจจบน และประโยชนในภพหนาเทานน เหตนน ผนนจงชอวา อตถวาท แปลวา ผมปกตกลาวคาอนเปนประโยชน. ผใด ยอมกลาวคาองอาศยโลกตตรธรรม ๙ ประการ เหตนน ผนนจงชอวา ธมมวาท แปลวา ผมปกตกลาวธรรม. ผใด ยอมกลาวคาองอาศยสงวรวนย และปหานวนย เพราะเหตนน ผนนจงชอวา วนยวาท แปลวา ผมปกตกลาววนย. โอกาสอนเปนทตงของวาจานน ทานเรยกวา นธาน . โอกาสอนเปนทตงของวาจานนมอย เพราะเหตนน วาจานนจงชอวา นธานวต แปลวาวาจามหลกฐาน อธบายวา กลาววาจาอนสมควรแกคาอนบคคลพงฝงไวในหทย. บทวา "กาเลน" ความวา กเขาคดวา เราจกกลาววาจาอนมหลก.ฐาน แมเมอกลาววาจาเหนปานนแลว เขายอมไมกลาวโดยกาลอนไมสมควรหมายความวาพจารณาเวลาอนเหมาะสมแลวจงกลาว. บทวา "สาปเทส " ได

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 405แก ถอยคามอปมา คอ ไดแก ถอยคามเหต. บทวา "ปรยนตวต" ไดแก แสดงการกาหนด อธบายวา การกาหนดวาจานน ยอมปรากฏโดยวธใด ยอมกาหนดโดยวธนน. บทวา "อตถสหต " ความวา ชอวา ถงพรอมดวยประ-โยชนอนใคร ๆ ผจาแนกอย โดยนยแมมใชนอย กไมอาจจะกาหนดได. อกอยางหนง ชอวา ยอมกลาววาจาอนเปนประโยชนและประโยชนเกอกลพรอมเพราะประกอบไปดวยประโยชนอนด ททานอตถเวทนนกลาวเนอความไว.ทานอธบายไววา ไมละทงคาอยางหนง กลาวคาอกอยางหนง. บทวา "พชคามภตคามสมารมภา" ความวา การพรากพชคาม๕ อยาง คอ มลพช พชเกดจากราก, ขนธพช พชเกดจากลาตน, ผลพชพชเกดจากผล, อคคพช พชเกดจากยอด, พชพช พชเกดจากเมลดพช,และการพราก (การทาลาย) ภตคามมหญาเขยวสด และตนไมเปนตน อยางใดอยางหนง อธบายวา ไดแกเปนผเวนขาดจากการทาลายโดยภาวะมการตดการตมเปนตน. บทวา "เอกภตตโก" ความวา ภต ๒ อยาง คอ ภตสาหรบเวลาเชา และภตสาหรบเวลาเยน ในภต ๒ อยางนน ภตทบรโภคในเวลาเชา ทานกาหนดภายในเวลาเทยงวน ภตทบรโภคในเวลาเยนทานกาหนดตงแตเทยงวนไปจนถงเวลาอรณยงไมขน เพราะฉะนนเมอภกษบรโภคอาหารอยสน ๑๐ ครงภายในเวลาเทยงวน ยอมเปนผชอวา "เอกภตตโก" คอ ผมภตเดยวเทยว.คาวา "เอกภตตโก" นทานกลาวหมายเอาภตทบรโภคในเวลาเชานน. การบรโภคภตในเวลากลางคน ชอวา รตต. ผใดเวนขาดจากการบรโภคภตในเวลากลางคนนน เพราะเหตนน ผนนจงชอวา รตตปรโต แปลวาผเวนขาดจากการบรโภคภตในเวลากลางคน. การบรโภคภต ตงแตเวลาเทยงวนลวงไป

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 406แลวจนถงพระอาทตยตก ชอวา วกาลโภชน แปลวา การบรโภคภตในเวลา วกาล เปนผเวนขาดจากการบรโภคภตในเวลาวกาลนน. การดการเลนอนเปนขาศก อนเปนปฏปกษตอพรหมจรรย เพราะเปนของไมเหมาะสมกบพระศาสนา ฉะนน การดนน จงชอวา วสกทสสนแปลวา การดการเลนอนเปนขาศกตอพรหมจรรย (วสก ขาศก, ทสสนการด). การฟอนรา ขบรอง และประโคมดนตร ดวยสามารถแหงการฟอนราดวยตนเอง หรอใหผอนฟอนราเปนตนกด การดการฟอนเปนตนโดยทสด แมดการฟอนราของนกยงเปนตนกด จดเปนขาศกตอพรหมจรรยเพราะฉะนน การฟอนราเปนตนนน จงชอวา นจจคตวาทตวสกทสสนาแปลวา จากการฟอนรา ขบรอง ประโคมดนตร และดการเลนอนเปนขาศกตอพรหมจรรย. (นจจ การฟอนรา คต การขบรอง วาทต การประโคมดนตร) กการทจะประกอบการฟอนราเปนตนกด ใหผอนประกอบกด การดการเลนทเราประกอบแลวกด ไมสมควรแกภกษและภกษณเลย. พงทราบ วนจฉยในคาวา "มาลา" เปนตน. บทวา "มาลา" ไดแกดอกไมอยางใดอยางหนง. บทวา "คนธ " ไดแก คนธชาตอยางใดอยางหนง. บทวา "วเสปน " ไดแก การยอมผว. ในอธการน บคคลเมอประดบตกแตงอย ชอวา ยอมทรงไว เมอบคคลทาสงทบกพรองใหบรบรณชอวา ยอมประดบ. ผยนดอยดวยของหอมกด ดวยการยอมผวกด ชอวายอมตบแตง. การกระทา ทานเรยกวา ฐาน อธบายวา มหาชน ยอมกระทาการทดทรงดอกไมเปนตนนน ดวยเจตนาเปนเครองทศลอนใด ผมศลยอมเปนผเวนขาด จากเจตนาเปนเครองทศลนน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 407 ทนอนสงเกนประมาณ ทานเรยกวา อจจาสยน แปลวาทนอนสง ทนอนทมเครองปลาดดวยวตถอนไมสมควร, ทานเรยกวา มหาสยน แปลวาทนอนใหญ ผมศลเปนผเวนขาดจากทนอนนน . ทองคา ชอวา ชาตรป . กหาปณะ ชอวา รชต . กหาปณะเหลาใดทเรยกวา โลหมาสโก คอ มาสกทาดวยโลหะ ชตมาสโก คอ มาสกทาดวยยาง ทารมาสโก คอ มาสกทาดวยไม อธบายวา ทานเปนผเวนขาดจากการรบเงนและทองทง ๒ อยางนน คอ ทงไมรบเองและไมใหผอนรบแทน ทงไมยนดเงนและทอง ทเขาเกบไวเพอตน. บทวา "อามกธปฏคคหณา" ไดแก เวนขาดจากการรบธญชาตดบ ๗ ชนด คอ. ๑. สาล ขาวสาส ๒. วห ขาวเจา ๓. ยวะขาวเหนยว ๔. โคธมะ ขาวละมาน ๕. กงค ขาวฟาง ๖. วรกะ ลกเดอย๗. กทรสกะ หญากบแก. กการรบธญชาตดบ ๗ ชนดนน ไมควรแกภกษทงหลายเทานน กหาไม แมการจบตองสงเหลานน กไมควรเหมอนกน. กในคาวา "อามกม สปฏคคหณา" น การรบเนอปลาดบกไมควรแกภกษทงหลาย นอกจากพระผมพระภาคเจาทรงอนญาตไวโดยเฉพาะเทานน ทงการจบตองเนอปลาดบ กไมควร. ในคาวา "อตถกมารกาปฏคคหณา" น หญงทไปสระหวางบรษชอวา อตถ หญงนอกจากน ชอวากมารกา (หญงสาว) การรบไวกด การจบตองกดซงหญงทงหลายเหลานน ยอมเปนของไมควรทงสน. ในคาวา "ทาส-ทาสาปฏคคหณา" นการรบหญงและ ชาย เหลานนไวสาหรบเปนทาสเปนทาสยอมไมเหมาะสม กเมอใคร ๆ กลาวอยางนวา "ขาพเจาขอถวายกปปยการกคอ ผอปฏฐาก ขาพเจาขอถวายอารามก คอ ผรบใชในวด" ดงน จะรบไวกสมควร. นยทควรและไมควร แมในสตวทงหลายม แพะ แกะ เปนตน ในสถานททงหลาย มนาสวนเปนทสด บณฑตพงพจารณาดวยอานาจพระวนย.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 408 ในสถานทเหลานน ทใด มบพพณชาตงอกงามทนนชอวา ทนา ในท ใดอปรณชาต ยอมงอกงาม ทนนชอวา ทสวน. อกอยางหนง บพพณชาต และอปรณชาตทง ๒ ยอมงอกงามในทใด ทนน ชอวา นา. ภมภาคทเขากระทาแลวเพอตองการบพพณชาต. และอปรณชาต ชอวา สวน. กในอธการน แมทบง และหนองนาเปนตน ทานกสงเคราะหเขาดวยการถอเอาท นาและ ทสวน เปนประธาน. การงานของทต ทานเรยกวา ทเตยย อธบายวา การถอเอาหนงสอหรอสาสน ของคฤหสถทงหลายแลวไปในทนน ๆ. การรบใชเลก ๆ นอย ๆของผสงขาวไปสบานผอน ทานเรยกวา ปหณคมน แปลวา การรบใชเลก ๆ นอย ๆ (หมายถงผสงขาว) การทากจทง ๒ อยางนน ชอวา อนโยโคแปลวา การตามประกอบ เพราะฉะนนบณฑตพงทราบเนอความในคานอยางนวา "ทเตยยปหณคมนาน อนโยโค" ซงแปลวา การประกอบทตกรรมและการรบใช. บณฑต พงทราบวนจฉยในคาวา ผโกงดวยตาชง เปนตน. บทวา"กฏ " แปลวา การโกง คอ การหลอกลวง. บรรดาการโกงเหลานน การโกงดวยตาชงม ๔ อยาง คอ. ๑. รปกฏ โกงดวยรป ๒. องคกฎ โกงดวยอวยวะ ๓. คหณกฏ โกงดวยการถอเอา ๔. ปฏจฉนนกฏ โกงดวยสงทปดบงไว. ในการโกงเหลานน บคคลกระทาเครองชงทง ๒ ใหมรปคลายกนเมอจะถอเอายอมถอเอาสวนมาก เมอใหยอมใหดวยสวนทนอย ชอวา รปกฏโกงดวยรป. บคคลเมอจะถอเอาสงของ ยอมใชมอขมตาชงไวในสวนเบองหลง เมอจะใหยอมใชมอขมตาชงไวในสวนเบองตน ชอวา องคกฏ โกงดวยอวยวะ. บคคลเมอจะถอเอา ยอมถอเอาทตนเชอก. เมอจะใหกยอมจบ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 409ถอเอาทปลายเชอก ชอวา คหณกฏ โกงดวยการจบถอ. บคคลกระทาตาชง ใหเปนโพรงแลวใสจณเหลกไวในภายใน เมอจะถอเอาสงของ ยอมทาจณเหลกนนไวในสวนเบองหลง เมอใหกทาจณเหลกนนไวในสวนเบองปลายชอวา ปฏจฉนนกฏ โกงดวยสงของทปกปดไว. ถาดททาดวยทองคา ทานเรยกวา ก โส. การลวงดวยถาดทองคานนชอวา ก สกฏ . ถามวาทาอยางไร. แกวา ชนทงหลายทาถาดทองคาไวใบหนง ทาเทยมไว ๒-๓ ใบ แตนนเขากไปสชนบทเขาไปสตระกลมงคงตระกลใดตระกลหนงแลวพดวา ทานทงหลาย จงซอถาดทองคา เมอใคร ๆ ถามถงราคา เขามความประสงคใหราคาเสมอกน แตเวลานนเมอชนเหลานนกลาววาขาเจาพงทราบความเปนภาชนะทองคา ของถาดเหลานไดอยางไร ? เขาจงเอาถาดทองคาถเขากบแผนหน กลาววา ทานทงหลายทดลองเสยกอนแลวจงถอเอา แลวใหถาดทงหมด คอขายทงหมดแลวกไป. มานกฏ แปลวา โกงดวยการวดระยะม ๓ อยาง คอ ๑. หทยเภทะ วดแบงดวยการถายออก ๒.สขาเภทะ วดแบงดวยยอด ๓. รชชเภทะ วดแบงดวยเชอก . ในการวดเหลานน หทยเภโท ชอวา การวดแบงดวยการถายออก ยอมไดในเวลาทเขาตวงเนยใส และนามนเปนตน กบคคลเมอจะถอเอาเนยใสเปนตนเอาเสยเอง กพดวา ทานจงเทคอย ๆ เพราะเครองวดเปนรทะลขางลาง แลวกใหไหลออกไปภายในภาชนะทรองมากมาย จงถอเอา เมอจะใหผอนกปดชองรนนเสยแลวรบใหเตมโดยเรวแลวกให. สขาเภโท ชอวาการวดแบงดวยยอด ยอมไดในกาลตวงงาและขาวสารเปนตน กเมอจะถอเอาสงของนนเสยเอง กใหพนยอดของนนคอยๆ สงขนไป แลวถอเอา เมอจะใหกทาใหเตมโดยเรวทาลายยอดเสยแลวยอมให. รชชเภโท ชอวาการวดแบงดวยเชอก ยอมไดในเวลาทวดนาวด

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 410สวน กบคคลทงหลาย เมอไมไดสนบน ยอมกระทาการวดนาแมไมกวางใหกวาง. บณฑต พงทราบวนจฉยในคาวา "อกโกฏน " เปนตน. การกระทาสงของ ๆ เจาของทงหลายมใหเปนเจาของ แลวกถอเอาสนบน ชอวา อกโกฏ-น แปลวา การคดโกง. การหลอกลวงผอนดวยอบายนน ๆ ชอวา วจนแปลวา การหลอกลวง ในเรองเหลานน มเรองหนงเปนอทาหรณดงตอไปน ไดยนวา นายพรานเนอคนหนงจบไดเนอและลกเนอเดนทางมา นกเลงการพนนคนหนง พดกบนายพรานนนวา แนะทานผเจรญ เนอกบลกเนอราคาเทาไร ? เมอนายพรานตอบวา เนอราคา ๒ กหาปาณะ ลกเนอ ๑กหาปณะ ดงนแลวนายนกเลงการพนนกใหเงนหนงกหาปณะแลวกจบเอาลกเนอไป ครนไปไดหนอยหนงแลวกกลบมา พดวา ทานผเจรญ เราไมตองการลกเนอ ทานจงใหเนอแกขาพเจา. นายพรานพดวา ถาอยางนน จงใหขาพเจา ๒ กหาปณะ. นายนกเลงการพนนนนพดวา ผเจรญ ขาพเจาใหหนงกหาปณะกอนแลวมใชหรอ เมอนายพรานตอบวา ถกแลวทานใหขาพเจาหนงกหาปณะ. นายนกเลงจงพดวา ทานจงจบเอาลกเนอแมน กครน เมอความเปนอยางนน กหาปณะนนดวย ลกเนอมราคาหนงกหาปณะนดวย กรวมเปน ๒ กหาปณะ. นายพรานนน พจารณาดวา นายนกการพนนนยอมกลาวถงเหตควร แลวจงรบเอาลกเนอ และไดใหเนอแกนายนกเลงการพนนไป นกเรยกวา วจน *การหลอกลวง. การทา อปามงค คอ ซงวตถมใชสายสงวาลยวาเปนสงวาลยกด ทาวตถมใชแกวมณใหเปนเหมอนแกวมณกด ทาทองเทยมใหเหมอนทองคาแทกด

* ในทอนทานเรยกวา อปายกถา อทนนาทาน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 411แลวลวงดวยของปลอมนน ดวยสามารถ การประกอบ หรอดวยกลมายา ชอวา นกตซงแปลวา การปลอม. ผประกอบในการคดโกง ชอวา สาวโยคะ๑ กคาวาสาวโยคะ นเปนชอของการโกง ซงมการรบสนบนเปนตนนนแหละ เพราะฉะนน บณฑตพงทราบอธการอยางน คอ อกโกฏนสาวโยโค คอ ผประกอบการโกงดวยการรบสนบน วจนสาวโยโค คอ ผประกอบการโกงดวยการหลอกลวง นกตสาวโยโค คอ ผประกอบการโกงดวยการปลอมแปลง-เกจอาจารย กลาววา การแสดงของอยางหนงแลวเปลยนของอกอยางหนง ชอวาสาวโยคะ กคาวา สาวโยคะ น ทานสงเคราะหดวยการหลอกลวงนนแหละ. พงทราบคาวนจฉยในคาวา เฉทน เปนตน. บทวา "เฉทน "แปลวา การตดมการตดมอเปนตน. บทวา "วโธ" แปลวา การฆาใหตาย.บทวา "พนโธ" แปลวา เครองจองจาดวยเชอกเปนตน. บทวา "วปรา-โมโส" แปลวา การตชง. การตชงม ๒ อยาง คอ หมวปราโมโส การ ชงอาศยหมะ คมพวปราโมโส การตชงอาศยพมไม. จรงอย ในสมยใดทหมะตก พวกนกเลงทงหลาย ปกปดตนดวยหมะทตกแลว จงตชงผเดนทางภาวะเชนนชอวา หมวปราโมโส. สมยใด พวกนกเลงอาศยกาบงคนดวยพมไม แลวตชงผเดนทาง ภาวะเชนน ชอวา คมพวปราโมโส. การปลนสดมภตามบาน และหมบานเปนตน ทานเรยกวา อาโลโป ซงแปลวา การปลนสดมภ. การเขาไปสบานผอนดวยกรยาทาทางทดรายแลวเอาศาสตราจอทอกมนษย แลวกถอเอาสงของทตนปรารถนา ชอวา สหสาราโร แปลวาการกรรโชก. ผมศลยอมเวนขาดจากการทาความดราย มการตดมอเปนตนนนดวยประการฉะน.

๑. ม. สาจโยโคต กฏลโยโค.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 412 ขอวา "โส สนตฏโ โหต" ความวา เธอเปนผประกอบดวย ความสนโดษในปจจยตามมตามได ๑๒ อยางในปจจย ๔ อยาง. บทวา "กาย-ปรหารเกน" แปลวา ดวยปจจยอยางใดอยางหนงทสกวาเปนเครองบรหารกาย.บทวา "กจฉปรหารเกน" แปลวา ดวยปจจย สกวาเปนเครองบรหารทอง.สองบทวา "สมาทาเยว ปกกมต" ความวา เธอถอเอาบรขาร ๘ ทงหมด อนเปนบรขารสาหรบภกษเทานน กระทาใหเนองดวยกายแลวกไป เธอเปนผไมของ ไมผกพนวา "วหารของเรา บรเวณของเรา อปฏฐากของเรา"เธอใชสอยเสนาสนะทเปนไพรสณฑ มโคนไม ทวปา เงอมเขา ตามทปรารถนา เปนผยนคนเดยว นงคนเดยว ไมมเพอนสองในอรยาบถทงปวงเหมอนลกศรทพนจากสาย เหมอนชางซบมนหลกออกจากโขลง ฉะนน เธอยอมถงความเปนผเหมอนนอแรด ททานพรรณนาคาเปนคาถาไวอยางนวา "จาตททโส อปปฏโฆ ว โหต สนตสสมาโน อตรตเรน ปรสสยาน สหตา อจฉมภ เอโก จเร ขคควสาณกปโป." แปลความวา ภกษเปนผไมเดอดรอนเทยวไปไนทศทง ๔ เธอเปนผสนโดษอยดวยปจจยตามมตามได เปนผอดทนตออนตรายทงหลาย เปนผไมสะดงหวาดเสยว พงเปนผเดยวเทยวไปเหมอนนอแรดฉะนน. บดน พระบรมศาสดา เมอจะทรงยงเนอความนนใหสาเรจประโยชนดวยคาอปมาจงตรสคาวา "เสยยถาป" เปนตน. บณฑตพงทราบวนจฉยใน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 413คาวา "เสยยถาป" เปนตนนน. สองบทวา "ปกข สกโณ" ไดแก นกประกอบดวยปก. บทวา "เฑต" แปลวา ยอมบนไป. กในอธการนมเนอโดยสงเขป ดงตอไปน ธรรมดาวา นกทงหลายทราบวา ตนไมในประเทศโนนมผลาสก กพากนบนมาจากกทศตาง ๆ แลวพากนจกเจาะทาลาย และจกกนผลไมทงหลายแหงตนไมนน ดวยเลบ ปก และจะงอยปากเปนตนเคยวกน. กความหวงใยของนกเหลานนวา ผลน จกมประโยชนแกพวกเราในวนน ผลน จกมประ-โยชนแกพวกเราในวนน ผลน จกมประโยชนแกพวกเราในวนพรงน ดงนยอมไมม. กครนเมอผลไมหมดแลว พวกนกกไมตงอารกขาตนไมไวเลย คอหมายความวา พวกนกเหลานนจะไมเอาปก หรอเลบ หรอจะงอยปากแตะตองตนไมเพอตองการรกษาไว ทนนแล ฝงนกผไมหวงใยในตนไมนนกจะพากนไป นกตวใดปรารถนาจะไปสทศภาคใด นกตวนน กมแตเพยงปกเทานนเปนภาระแลวกโผบนไป ฉนใด ภกษน กฉนนนเหมอนกน คอ เปนผไมของไมหวงใย ถอเอาเพยงบรขาร ๘ เทานนแลวกหลกไปดวยประการฉะน. บทวา "อรเยน" แปลวา ไมมโทษ. บทวา "อชฌตต " แปลวาในอตภาพของตน. บทวา "อนวชชสข " แปลวา ความสขทปราศจากโทษ.ขอวา "โส จกขนา รป ทสวา" อธบายวา ภกษนนเปนผประกอบดวย ศล-ขนธอนไมมโทษน เพราะเหนรปดวยจกขวญญาณ. แมในบททเหลอ คาใดทขาพเจาพงกลาว คานนทงหมดขาพเจากลาวแลวในหนหลงนนแหละ. บทวา"อพยาเสกสข " ไดแก ความสขทกเลสทงหลายไมรวรด. คานทานกลาววา เปนความสขอนไมเกลอนกลน ดงนบาง. จรงอย ความสขในอนทรยสงวรชอวาเปนความสขอนไมเกลอนกลนแลว เพราะความเปนไปดวยเหตสกวา

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 414อารมณอนตนเหนแลวเปนตน ในบรรดาอารมณทงหลายทตนเหนแลว. ขอวา "โส อภกกนเต ปฏกกนเต" อธบายวา ภกษนนประกอบดวยความสารวมอนทรยทงหลาย ซงมใจเปนทหก ยอมเปนผกระทาสมปชญญะ ดวยสามารถแหงสตสมปชญญะในททงหลาย ๗ มการกาวไปขางหนาและถอยหลงกลบเปนตนเหลาน. ในบรรดาบทเหลานน คาใดทขาพเจาพงกลาว คานน ขาพเจากลาวไวแลวในฌานวภงคแล. ถามวา พระผมพระภาคเจาทรงแสดงธรรมอะไรไว ดวยคาเปนตนวา"โส อมนา จ" ดงน ตอบวา พระองคทรงแสดงปจจยสมบต คอ การถงพรอมดวยปจจยของภกษผอยในปา ดวยวาปจจย ๔ คอ ศลขนธ ๑ อนทรยสงวร ๑ สต-สมปชญญะ ๑ ความสนโดษ ๑ เหลานไมมแกภกษใด การอยในปา กไมสาเรจประโยชนแกภกษนน หมายความวา ภกษนนจะตองถงความเปนผอนใคร ๆ พงตาหนตเตยน กลาวเปรยบดวยสตวเดรจฉาน และนายพรานปา.เทวดาผสงอยในปา ยอมประกาศคาใหไดยนเสยงอนนากลววา จะมประโยชนอะไร ดวยการอยปาของผลามกเหนปานน พวกมนษยทงหลายจะพากนเอามอลบคลาศรษะกระทาอาการใหเธอหนไป ความไมมยศของเธอยอมฟงไปวาภกษชอโนนเขาไปอยปาแลวสรางกรรมอนลามกอยางน ๆ กปจจย ๔ เหลาน มอยแกภกษใด การอยในปากยอมสาเรจประโยชนแกภกษนน เพราะวา เมอเธอพจารณาศลของตน เมอไมเหนจดดาดางแตสกอยางหนง เธอกจะยงปตปราโมชใหเกดขนแลว กพจารณาปตนนอย โดยความเสอมไปสนไป แลวยอมหยงลงสภมแหงพระอรยะ. เหลาเทพทงหลายทสถตอยในปามใจเปนของตน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 415มจตใจเบกบาน ยอมกลาวสรรเสรญคณ ดวยเหตน ยศของภกษนน ยอมแผ กวางออกไป เหมอนหยาดนามนทบคคลใสเขาไปในนา ยอมแผขยายกวางออกไป ฉนนน. บทวา "ววตต " เปนตน มความเหมอนคาทขาพเจากลาวไวในหนหลงนนแหละ. คาใดทควรกลาวในฐานมประมาณเทานวา "โส เอว สมา-หเต จตเต ฯเปฯ ยถากมมปเค สตเต ปชานาต" ดงน คานนทงหมดขาพเจากลาวแลวในวสทธมรรคนนแล. บณฑตพงทราบ จตตถฌานจต อนเปนบาทแหงวปสสนา ในคาวา "โส เอว สมาหเต จตเต" แหงตตยวชชาคอ วชชาท ๓ ไดแก อาสวกขยญาณ. ขอวา "อาสวาน ขยาณาย" ไดแกเพอประโยชนแก พระอรหตมรรคญาณ. กพระอรหตมรรค อนยงอาสวะกเลสใหพนาศ ทานเรยกวา "อาสวาน ขโย" แปลวา ธรรมเปนทสนไปแหงอาสวะทงหลาย. จรงอย ญาณในอรหตมรรคญาณนน ทานเรยกวา"อาสวาน ขโย" เพราะเปนธรรมอนนบเนองในอรหตมรรคนน. ขอวา"จตต อภนนนาเมต" ไดแก วปสสนาจตของเขา ยอมมงไป. ในคาทงหลาย มคาวา "โส อท ทกข " เปนตน บณฑตพงทราบเนอความอยางนวา ภกษยอมรทว คอ ยอมแทงตลอด ทกขสจจะแมทงปวงตามความเปนจรง ดวยการแทงตลอดลกษณะพรอมทงรสวา "เอตตก ทกขน อโต ภยโย" แปลวา ทกขมประมาณเทาน ไมยงไปกวาน. กภกษยอมรทว คอ ยอมแทงตลอดตณหาอนเปนแดนเกดแหงทกขนนตามความเปนจรงดวยการแทงตลอดลกษณะพรอมทงรสวา "อย ทกขสมทโย" สภาวธรรมนเปนแดนเกดแหงทกข. ภกษยอมรทว คอ ยอมแทงตลอด ซงพระนพพานอนเปนทถงความดบคอไมเปนไปของธรรมแมทงสองเหลานนตามความเปนจรง ดวยการแทงตลอดลกษณะพรอมทงรสวา "อย ทกขนโรโธ" สภาว-

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 416ธรรมนเปนทดบทกข. กภกษยอมรทว คอ ยอมแทงตลอดอรยมรรค อน เปนสมปาปกะเหตแหงพระนพพานนนตามความเปนจรง ดวยการแทงตลอดลกษณะพรอมทงรสวา "อย ทกขนโรธคามนปฏปทา" สภาวธรรมน เปนขอปฏบตใหถงซงความดบทกข. พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงสจจะทงหลายโดยสรปอยางนแลว บดน เมอจะทรงแสดงสจจะโดยปรยาย ดวยอานาจกเลส พระองคจงตรสคาเปนตนวา "อเม อาสวา." ขอวา "ตสส เอว ชานโต เอว ปสสโต" ความวา พระผมพระ-ภาคเจายอมตรสประโยชนอนถงทสดพรอมดวยวปสสนาแกภกษผนน ผรอยอยางนผเหนอยอยางน. บทวา "กามาสวา" ไดแก (ยอมพน) จากกามาสวะ.พระผมพระภาคเจา ยอมทรงแสดงขณะแหงมรรค ดวยบทนวา "วมจจต"ซงแปลวา กาลงหลดพน. ทรงแสดงขณะแหงผล ดวยบทนวา "วมตตสม"แปลวาหลดพนแลว. กจตในขณะแหงมรรค ชอวา กาลงหลดพน จตในขณะแหงผลชอวา หลดพนแลว. ยอมทรงแสดงญาณในปจจเวกขณะ ดวยคานวา"วมตตสม วมตตมต าณ " เมอจตหลดพนแลว กรวา จตหลดพนแลวทรงแสดงภมแหงปจจเวกขณญาณนน ดวยคาวา "ชาต ขณา" เปนตน.กพระขณาสพนนเมอพจารณาดวยญาณนน ยอมรชดวา ชาตของทานสนแลว.บทวา "วสต " ไดแก อยแลว คออยจบแลว คอกระทาแลว ประพฤตเสรจกจแลว อธบายวา สาเรจกจแลว. บทวา "พรหมจรย " ไดแก มรรค-พรหมจรรย. ก พระเสกขบคคล ๗ จาพวก กบ กลยาณปถชน ชอวา ยอมอย อยประพฤตพรหมจรรย พระขณาสพ ชอวา มการอยประพฤตพรหมจรรยจบแลว เพราะฉะนนเมอพระขณาสพ ทานพจารณาการอยประพฤตพรหมจรรยของทาน ทานยอมรชดวาพรหมจรรยอนเราอยจบแลว. สองบทวา "กต

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 417กรณย " อธบายวา กจแม ๑๖ อยางในสจจะทง ๔ ทพระขณาสพทาใหสาเรจ แลว ดวยสามารถปรญญากจ ปหานกจ สจฉกรยากจ และภาวนากจ ดวยมรรคทง ๔. จรงอย กลยาณปถชนเปนตน กาลงทากจนนอย แตพระขณาสพทากจนนสาเรจแลว เพราะฉะนน เมอพระขณาสพพจารณากรณยกจของตนทานยอมทราบชดวา "กต กรณย " แปลวา กรณยกจเรากระทาเสรจแลว.ขอวา "นาปร อตถตตาย" ความวา พระขณาสพ ยอมทราบชดวา "บดนกจดวยการเจรญมรรคอนอก ยอมไมม จะดวยการเจรญกจในทน หรอดวยการเจรญกจ ๑๖ อยาง หรอดวยการสนกเลสกตาม.

[๑๓๖] ๑. สราคบคคล บคคลผมราคะ เปนไฉน ? บคคลใด ละราคะยงไมได บคคลน เรยกวา ผมราคะ ๒. สโทสบคคล บคคลผมโทสะ เปนไฉน ? บคคลใด ละโทสะยงไมได บคคลน เรยกวา ผมโทสะ ๓. สโมหบคคล บคคลผมโมหะ เปนไฉน ? บคคลใด ละโมหะยงไมได บคคลน เรยกวา ผมโมหะ ๔. สมานบคคล บคคลผมมานะ เปนไฉน ? บคคลใด ละมานะยงไดได บคคลน เรยกวา ผมนานะ.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 418 อรรถกถาบคคลผมราคะเปนตน วนจฉยในคาทงหลาย มคาวา "ผมราคะ" เปนตน. บทวา"อปปหโน" ความวา ผประหานราคะยงไมได ดวยวกขมภนปหาน หรอดวยตทงคปหาน. [๑๓๗] ๑. บคคล ผไดเจโตสมถะในภายใน แตไมไดปญญาทเหนแจงในธรรมกลาวคอ อธปญญา เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ไดสมาบตทสหรคตดวยรป หรอสหรคตดวยอรป แตไมไดโลกตตรมรรค หรอโลกตตรผล บคคลอยางนชอวา เปนผไดเจโตสมถะในภายใน แตไมไดปญญาทเหนแจงในธรรม กลาวคออธปญญา. ๒. บคคล ผไดปญญาเหนแจงในธรรม กลาวคออธปญญา แตไมไดเจโตสมถะในภายใน เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผไดโลกตตรมรรค หรอโลกตตรผล แตไมไดสมาบตทสหรคตดวยรป หรอสหรคตดวยอรป บคคลอยางนชอวา เปนผไดปญญาทเหนแจงในธรรม กลาวคอ อธปญญา แตไมไดเจโต-สมถะในภายใน. ๓. บคคล ผไดเจโตสมถะในภายใน ดวย ไดปญญาทเหนแจงในธรรม กลาวคออธปญญาดวย เปนไฉน ?

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 419 บคคลบางคนในโลกน เปนผไดสมาบตทสหรคตดวยรป หรอ สหรคต ดวยอรป เปนผไดโลกตตรมรรคหรอโลกตตรผล บคคลอยางนชอวา เปนผไดเจโตสมถะในภายในดวย ไดปญญาทเหนแจงในธรรม กลาวคออธปญญาดวย. ๔. บคคล ผไมไดเจโตสมละในภายใน ดวย ไมไดปญญาทเหนแจงในธรรม กลาวคออธปญญาดวย เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ไมเปนผไดสมาบตทสหรคตดวยรป หรอสหรคตดวยอรป ไมเปนผไดโลกตตรมรรคหรอโลกตตรผล บคคลอยางนชอวา เปนผไมไดเจโตสมถะในภายในดวย ไมไดปญญาทเหนแจงในธรรมกลาวคออธปญญาดวย.

อรรถกถาบคคลผไดเจโตสมถะในภายใน ฯลฯ เปนตน วนจฉย ในคาทงหลายมคาวา "ลาภ โหต" เปนตน. บทวา "ลาภ"แปลวา ผมปกตได คอ ไดเฉพาะแลวดารงอย. สองบทวา "อชฌตต เจโตสมถสส" ไดแก เจโตสมถะทบงเกดขนในจตของตน กลาวคอ เปนไปในภายในของตนเอง. บทวา "อธปาธมมวปสสนาย" ความวาดวยวปสสนา คอ อธปญญา ทเปนไปดวยสามารถแหงอนจจลกษณะ เปนตนในธรรมขนธทงหลาย. บทวา "รปสหคตาน " ไดแก รปาวจรสมาบตทมรปนมตเปนอารมณ. บทวา "อรปสหคตาน " ไดแก อรปสมาบตซงไมมรปนมตเปนอารมณ. กในอธการน พงทราบวา บคคลพวกท ๑ ไดแก

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 420ปถชนผมสมาบต ๘, บคคลพวกท ๒ ไดแก พระอรยสาวกผสกขวปสสก บคคล พวกท ๓ ไดแก พระอรยสาวกผไดสมาบต ๘, บคคลพวกท ๔ ไดแก โลกย-ปถชน. [๑๓๘] ๑. อนโสตคามบคคล บคคลผไปตามกระแส เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยอมเสพกาม ยอมกระทากรรมอนลามก นเรยกวาบคคลผไปตามกระแส. ๒. ปฏโสตคามบคคล บคคลผไปทวนกระแสเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ไมเสพกามและไมกระทากรรมอนลามก บคคลนน ถงจะมทกข มโทมนส มหนาชมดวยนาตา รองไหอย กยงประพฤตพรหม-จรรยบรบรณบรสทธอย บคคลนเรยกวา ผไปทวนกระแส. ๓. ฐตตตบคคล บคคลผตงตวไดแลว เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผเกดผดขน เพราะความสนไปแหงโอรมภาคยสญโญชน ๕ ปรนพพานในโลกนน มการไมกลบมาจากโลกนน เปนธรรมดา บคคลนเรยกวา ผตงตวไดแลว. ๔. บคคล ผขามถงฝงยนอยบนบก เปนพราหมณเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน กระทาใหแจงแลว เขาถงแลวซงเจโตวมตตปญญาวมตตอนหาอาสวะมได เพราะความสนไปแหงอาสวะทงหลาย เพราะรยงดวยตนเอง สาเรจอรยาบถอยในทฏฐธรรม บคคลนเรยกวา ผขามถงฝงยนอยบนบก เปนพราหมณ.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 421 อรรถกถาบคคลผไปตามกระแสเปนตน วนจฉย ในคาวา "อนโสตคาม" คอ ผไปตามกระแส เปนตน.บทวา "อนโสตคาม" พงทราบไดแก ปถชนผไปตามกระแส คอ วฏฏะผจมลงในกระแสคอ วฏฏะ. บทวา "ปฏโสตคาม" คอ ผไปทวนกระแส.คาวา "ปฏโสตคาม" นเปนชอของทานผไมไปตามกระแส แตไปทวนกระแส.ขอวา "ปาปจ กมม น กโรต" ไดแก ผไมกาวลวงบญญตกระทาบาป.ขอวา "สหาป ทกเขน สหาป โทมนสเสน" ความวา ครนเมอกเลสอนเปนปรยฏฐานยงมอย ยอมกระทากรรมอนลามก แมกบดวยทกขโทมนสทเกดขน. บทวา "ปรปณณ " ไดแก บรรดาสกขาทง ๓ ไมบกพรองแมสกอยาง. บทวา "ปรสทธ " ไดแก ไมมอปกเลส. บทวา "พรหมจรย "แปลวา ประพฤตธรรมอนประเสรฐทสด. พระโสดาบน และพระสกทาคามพระผมพระภาคเจาตรสไวดวยวาระน. ถามวา กบคคลเหลาน รองไหอยประพฤตพรหมจรรยหรอ ? ตอบวา ถกแลว ทานเหลาน ชอวารองไหประพฤตพรหมจรรย โดยการรองไห ดวยอานาจของกเลส. แมภกษผปถชนสมบรณดวยศล พระผมพระภาคเจากทรงสงเคราะหเขาในบทวา "พรหมจรย " นเหมอนกน. บทวา" ตตโต" ไดแก ผมการดารงตวอยไดเปนสภาพ กพระอนาคาม ชอวา ดารงตวอยไดเปนสภาพ เพราะทานเปนผมจตไมหวนไหว ดวยกามราคะ และพยาบาท และเปนผไมเวยนกลบมาจากโลกนนเปนธรรมดา. บทวา "ตณโณ"ไดแก ผขามกระแสแหงตณหา. บทวา "ปารคโต" ไดแก ผถงฝงคอ พระ-นพพาน. สองบทวา "ผเล ตฏต" ไดแก ยนอยบนบก คอ อรหตผลและสมาปตตผล. บทวา "เจโตวมตต" ไดแก ผลสมาธ. บทวา "ปาวมตต"

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 422ไดแก ผลญาณ. สองบทวา "อย วจจต" ความวา พระขณาสพ ผขามกระแสตณหาไปแลว ถงฝง คอ พระนพพานแลว ยนอยบนบก คอ อรหตผลและสมาปตตผล ทานเรยกวาเปน "พราหมณ". กพระขณาสพนชอวาเปนพราหมณ เพราะทานเปนผมบาปอนลอยเสยแลว.

[๑๓๙] ๑. บคคล ผมสตะนอย และไมไดประโยชนเพราะสตะ เปนไฉน ? สตะ คอ สตตะ เคยยะ เวยยากรณะ คาถา อทาน อตวตตกะ ชาตกะอพภตธรรม เวทลละ ของบคคลบางคนในโลกนมนอย บคคลนนไมรอรรถไมรธรรมแหงสตะอนนอยนน ไมเปนผปฏบตธรรมสมควรแกธรรม บคคลอยางนชอวา ผมสตะนอย และไมไดประโยชนเพราะสตะนน. ๒. บคคล ผมสตะนอย แตไดประโยชนเพราะสตะ เปนไฉน ? สตะ คอ สตตะ เคยยะ เวยยากรณะ คาถา อทาน อตวตตกะชาตกะ อพภตธรรม เวทลละ ของบคคลใดในโลกนมนอย บคคลนนรอรรถรธรรมของสตะนอยนน เปนผปฏบตธรรมสมควรแกธรรม บคคลอยางนชอวาผมสตะนอย แตไดประโยชนเพราะสตะ. ๓. บคคล ผมสตะมาก แตไมไดประโยชนเพราะสตะ เปนไฉน ?

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 423 สตะ คอ สตตะ เคยยะ เวยยากรณะ คาถา อทาน อตวตตกะ ชาตกะอพภตธรรม เวทลละ ของบคคลบางคนในโลกนมมาก บคคลนนไมรอรรถไมรธรรมของสตะอนมากนน ไมปฏบตธรรมสมควรแกธรรม บคคลอยางนชอวา ผมสตะมาก แตไมไดประโยชนเพราะสตะ. ๔. บคคล ผมสตะมาก และไดประโยชนเพราะสตะ เบนไฉน ? สตะ คอ สตตะ เคยยะ เวยยากรณะ คาถา อทาน อตวตตกะ ชาตกะอพภตธรรม เวทลละ ของบคคลบางคนโลกนมาก บคคลนนรอรรถ รธรรมของสตะอนมากนน เปนผปฏบตธรรมสมควรแกธรรม บคคลอยางนชอวาผมสตะมาก และไดประโยชนเพราะสตะ.

อรรถกถาบคคลผมสตะนอย เปนตน วนจฉยในคาวา "ผมสตะนอย" เปนตน. ขอวา "อปปก สต โหต"ความวา สตะ คอ การฟง การเรยน ในนวงคสตถศาสน มบางสวน คอมนดหนอยเทานน. ขอวา "น อตถมาย น ธมมาย ธมมาน-ธมมปฏปนโน โหต" ความวา เปนผรบาล อรรถกถา แลวปฏบตธรรมอนเปนขอปฏบตเบองตน อนสมควรแกโลกตตรธรรม ยอมไมมแกเขา. ในบททงปวง บณฑตพงทราบเนอความโดยนยน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 424 [๑๔๐] ๑. สมณมจลบคคล บคคลผเปนสมณะไมหวนไหวเปนไฉน ? บคคลบางคนโลกน ชอวาเปนพระโสดาบน เพราะความสนไปแหงสญโญชน ๓ มอนไมตกไปในอบายภม เปนผเทยง เปนผจกตรสรในเบองหนา บคคลนเรยกวา ผเปนสมณะไมหวนไหว. ๒. สมณปทมบคคล บคคลผเปนสมณะบวหลวงเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกนชอวา เปนพระสกทาคาม เพราะความสนไปแหงสญโญชน ๓ เพราะทาราคะ โทสะ โมหะใหเบาบางลง จะมาสโลกนอกเพยงครงเดยวเทานน กจกทาทสดแหงทกขได บคคลนเรยกวา ผเปนสมณะบวหลวง. ๓. สมณปณฑรกบคคล บคคลผเปนสมณะบวขาวเปนไฉน ? บคคลบางคนโลกน เปนผเกดผดขน เพราะความสนไปแหงโอรม-ภาคยสญโญชน ๕ และปรนพพานในเทวโลกนน มอนไมกลบมาจากโลกนนเปนธรรมดา บคคลนเรยกวา ผเปนสมณะบวขาว. ๔. สมณสขมาลบคคล บคคลผเปนสมณะสขมาลในหมสมณะ เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน รยงดวยตนเองแลว เขาถงแลวซงเจโตวมตตปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะความสนไปแหงอาสวะทงหลายแลวสาเรจอรยาบถอย ในทฏฐธรรมเทยว บคคลนเรยกวา ผเปนสมณะสขมาลในหมสมณะดงนแล. จบบคคล ๔ จาพวก

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 425 อรรถกถาบคคลผเปนสมณะไมหวนไหว เปนตน วนจฉยในคาวา "สมณมจโล" เปนตน. บทวา "สมณมจโล"แกเปน สมณอจโล ซแปลวา สมณะผไมหวนไหว ม อกษรกระทาการเชอมบทไว อธบายวาบคคลผเปนสมณะ เปนผไมหวนไหว คอ ผเปนสมณะยอมเปนผมจตมนคง. สองบทวา "อย วจจต" ความวา พระโสดาบนนทานเรยกวา "สมณมจโล" เพราะทานเปนผตงมนดวยศรทธา (อจลศรทธา)อนเปนเหตมนคงเกดแลวในพระศาสนา. สวนพระสกทาคาม พระองคตรสวา"สมณปทโม" คอ สมณะบวหลวง เพราะกเลสอนเปนเครองยนดยงมอย.ทานกลาวคาอธบายไววา "กชอวา อรรถแหง ปทม ศพท ในคาวาสมณปทโม" น วามความยนดเปนอรรถ (รตตตโถ). พระอนาคามพระผมพระภาคเจาตรสวา "สมณปณฑรโก" คอ สมณะบวขาว เพราะทานไมมกเลสอนเปนเครองยนด กลาวคอ กามราคะ ทานอธบายวา "กชอวา อรรถแหง ปณฑรกะ ศพท ในคาวา "สมณปณฑรโก" น วามความสะอาดเปนอรรถ. กพระขณาสพ พระองคตรสวา ชอวา สมณสขมาลในสมณะทงหลาย เพราะความเปนผไมมกเลสทงหลาย อนกระทาความกระดาง. กพระขณาสพน ชอวาเปนสมณะ ผสขมาลโดยแท เพราะอรรถวาทานเปนผมทกขนอย ดงนแล. อธบายบคคล ๔ จาพวก จบเพยงน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 426 ปญจกนทเทส วาดวยบคคล ๕ จาพวก [๑๔๑] ๑. บรรดาบคคลทไดแสดงไวแลวนน ๆ บคคลนใด ตองอาบตดวย เดอดรอนดวย ทงไมรชดตามความเปนจรงซงเจโตวมตต ซงปญญา-วมตต อนเปนทดบโดยไมเหลอแหงอกศลธรรมอนลามก ทเกดขนแลวแกบคคลเหลานน บคคลนนเปนผอนบคคลท ๕ คอ พระขณาสพพงวากลาวอยางนวา อาสวะทงหลายเกดแตการตองอาบต ยอมมแกทานแล อาสวะทงหลายเกดแตความเดอดรอน ยอมเจรญยงแกทาน ทางดทสดของทานผมอายจงละอาสวะทงหลายทเกดแตการตองอาบต จงบรรเทาอาสวะทงหลาย อนเกดแตความเดอดรอน จงยงจตและปญญาใหเจรญ ดวยอาการอยางน ทานจกเปนผเสมอดวยบคคลท ๕ น. ๒. บคคลนใด ตองอาบต แตไมเดอดรอน ทงไมรชดตามความเปนจรงซงเจโตวมตต ซงปญญาวมตต อนเปนทดบไปโดยไมเหลอ แหงอกศล ธรรมอนลามก ทเกดขนแลวแกบคคลเหลานน บคคลเหลานนเปนผอนบคคลท ๕ พงกลาวอยางนวา อาสวะทงหลายเกดแตการตองอาบต ยอมมแกทานแลว อาสวะทงหลายเกดแตความเดอดรอน ยอมไมเจรญยงแกทาน ทางดทสด ขอทานผมอาย จงละอาสวะทงหลาย ซงเกดแตการตองอาบต จงยงจตและปญญาใหเจรญ ดวยอาการอยางน ทานจกเปนผเสมอดวยบคคลท ๕ น. ๓. บคคลนใด ไมตองอาบต แตมความเดอดรอน ทงไมรชดตามความเปนจรงซงเจโตวมตต ซงปญญาวมตต อนเปนทดบไปโดยไมเหลอแหงอกศลธรรมอนลามก ซงเกดขนแลวแกบคคลนน บคคลนน เปนผอนบคคลท

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 427๕ พงวากลาวอยางนวา อาสวะทงหลายเกดแตการตองอาบต ยอมไมมแกทานแล อาสวะทงหลายเกดแตความเดอดรอน ยอมไมเจรญยงแกทาน ทางทดท สด ทานผมอาย จงบรรเทาอาสวะทงหลายซงเกดแตความเดอดรอน จงยงจตและปญญาใหเจรญ ดวยอาการอยางน ทานจกเปนผเสมอดวยบคคลท ๕ น. ๔. บคคลใด ไมตองอาบต ไมมความเดอดรอน ทงไมรตามความเปนจรงซงเจโตวมตต ซงปญญาวมตต อนเปนทดบไปโดยไมเหลอแหงอกศล-ธรรมอนลามก ซงเกดแลวแกบคคลนน บคคลนนเปนผอนบคคลท ๕ พงกลาวอยางนวา อาสวะทงหลายซงเกดแตความตองอาบต ยอมไมมแกทานแลอาสวะซงเกดแตความเดอดรอน ยอมไมเจรญยงแกทาน ทางดทสด ขอทานผมอาย จงยงจตและปญญาใหเจรญ ดวยอาการอยางน ทานจกเปนผเสมอดวยบคคลท ๕ น. ๕. บคคล ๔ จาพวกเหลาน อนบคคลท ๕ คอ พระขณาสพนกลาวสอนอยอยางน พราสอนอยอยางน ยอมถงความสนไปแหงอาสวะโดยลาดบ. อรรถกถาปญจกนทเทส อธบายบคคล ๕ จาพวก บทวา "ตตร" ไดแก บคคลททานยกขนแสดงไวในหนหลง โดยนยเปนตนวา "อารมภต จ วปปฏสาร จ โหต" เหลานน. บทวา "ยวาย "ตดบทเปน โย อย . อารมภะ ศพท ในคาวา "อารมภต" น ยอมเปนไปในอรรถวากรรม คอการกระทา ๑ ในกรยา คอ กจ ๑ ในหงสนะ คอ การเบยดเบยน ๑ ใน อาปตตวตกกมะ คอ การลวงอาบต ๑

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 428 จรงอยางนน อารมภะศพทนมาในอรรถวา กรรม ในคาวา "ย กจ ทกข สมโภต สพพ อารมภปจจยา" แปลวา ทกขอยางใดอยางหนงเกดขน ทกขทงหมดมกรรมเปนปจจย. อารมภะศพทนมาในอรรถวา กรยา ในคาวา "มหายามหารมภา น เต โหนต มหปผลา" แปลวา ยญใหญ เปน กรยาทใหญแตยญเหลานนไมมผลมาก. อารมภะศพทนมาในอรรถวา หงสนะ คอ การเบยดเบยน ในคานวา"สมณ โคตม อททสส ปาณ อารมภต" แปลวา ยอมฆาสตว อทศเจาะจงตอพระสมณโคดม. อารมภะศพทนมาในอรรถวา วรยะ คอ ความเพยร ในคานวา"อารมภถ นกกมล ยชถ พทธสาสเน" แปลวา ทานทงหลาย จงปรารภความเพยร จงบากบน จงประกอบธระในพระพทธศาสนา. อารมภะศพทนมาในอรรถวา วโกปนะ คอ การพรากทาลาย ในคานวา "พชคามภตคามสมารมภา ปฏวรโต โหต" แปลวา ภกษเวนขาดจากการพรากพชคามและภตคาม. อารมภะศพทนมาในอรรถวา อาปตตวตกกมะ คอการลวงอาบตของภกษ ในคานวา "อารมภต วปปฏสาร โหต" แปลวา ภกษตองอาบตยอมเปนผเดอดรอน. เพราะฉะนน จงมเนอความในทนวา ภกษยอมตองอาบต ดวยสามารถแหงการลวงอาบตดวย และยอมเปนผเดอดรอนเพราะการตองอาบตนนเปนปจจยดวย ดงน. บทวา "เจโตวมตต" ไดแก ผลสมาธ. บทวา "ปาวมตต"ไดแกผลญาณ. ขอวา "ยถาภต นปปชานาต" ไดแก ยอมไมรตามความเปน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 429จรง เพราะความทตนเปนผยงไมบรรลคณวเศษ. บทวา "ยตถสส" ตด บทเปน ยตถ อสส แปลวา ของบคคลนนมอย ในทใด. อธบายวา อกศลธรรมอนลามก อนเกดขนแลวแกบคคลน ยอมดบไปโดยไมเหลอ เพราะถงฐานะใด. ถามวา กอกศลธรรมเหลานนถงฐานะอะไรแลว จงดบไปโดยไมเหลอ. ตอบวา ถงฐานะคอพระอรหตมรรค จงดบไปโดยไมเหลอ. ก อกศลธรรม อนลามกของทานผบรรลพระอรหตผลแลว ชอวา ดบไปแลวโดยไมเหลอ แมเมอความเปนอยางนนมอย ผลจตเทานน พงทราบวาทานกลาวแลวดวยอานาจแหงมรรคในทน. บทวา "อารมภชา" ไดแกเกดจากการลวงอาบต. บทวา "วปปฏสารชา" ไดแก เกดจากความเดอดรอน. บทวา "ปวฑฒนต" ไดแก อาสวะทงหลาย ยอมเจรญดวยการเกดขนบอย ๆ. บทวา "สาธ" ไดแก ความดทเกดจากการขอรอง. มคาอธบาย ททานกลาวไวดงนวา ทานผมอาย กกรรมอนพลงพลาดมอยเพยงไรหนอ แมเมอความเปนอยางนนมอย ขาพเจาขอวงวอนทานผมอาย ขอทานผมอาย จงละอาสวะทเกดจากการตองอาบต ดวยการแสดงอาบตของภกษผควรแสดงดวยการออกจากอาบตของภกษผควรออกจากอาบต ดวยการกระทาใหแจงซงอาบตของภกษผควรกระท าใหแจง แลวบรรเทาซงอาสวะทงหลายอนเกดจากความเดอดรอน ดวยการพจารณาถงภาวะทตนตงอยในสวนแหงความบรสทธ แลวจงนาอาสวะทงหลายออก แลวจงยงวปสสนาจต และ วปสสนาปญญาใหเจรญเถด.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 430 ขอวา "อมนา ปจเมน ปคคเลน" ไดแก บคคลผเปนพระ-ขณาสพเปนท ๕ นน. สองบทวา "สมสโม ภวสสต" อธบายวา ผอนพระขณาสพพงโอวาทอยางนวา "จกเปนผเสมอ ดวยความเปนผเสมอกนดวยโลกตตรคณ นนแหละ". ขอวา "อารมภต น วปปฏสาร โหต" ไดแกภกษผตองอาบต. กเพอจะแสดงอาบตนนจงแสวงหาภกษผชอบพอกน เพราะฉะนนเธอจงไมเปนผเดอดรอน. ทานอรรถกถาจารยไดกลาวคาอธบายไวในคมภรอรรถกถาองคตตร-นกายวา "เธอยอมเปนผไมเดอดรอนเพราะออกจากอาบตไดแลว". ขอวา"นารมภต วปปฏสาร โหต" ไดแก ภกษผไมตองอาบต แตเพราะเธอเปนผไมฉลาดในวนยบญญต เปนผมความสาคญอนาบต วาเปนอาบต จงมความวปปฏสาร คอ เดอดรอน. แตในองคตตรนกายอรรถกถา อธบายวาภกษตองอาบตครงเดยว ออกจากอาบตนนแลวภายหลงไมตองอาบตแมไร ๆอกกจรง ถงอยางนน เธอกไมอาจเพอจะพนจากความวปปฏสารได. ขอวา"น อารมภต น วปปฏสาร โหต" ความวา ทงไมตองอาบต ทงไมเดอดรอน. ถามวา กบคคลผไมตองอาบต และไมเดอดรอนนนเปนไฉน. ตอบวา บคคลผมความเพยรอนสละแลว. อธบายวา กบคคลผมความเพยรอนสละแลวนน แมเปนผมศลบรสทธ ยอมไมบาเพญขอปฏบตดวยการคดวา ประโยชนอะไรของเราดวยการปรนพพานในพทธกาลน เราจกปรนพ-พานในสมยแหงพระเมตเตยยสมมาสมพทธเจา ในอนาคตกาล. แมเธออนใคร ๆ พงโอวาทวา "ผมอายเปนผประมาทอยเพอประโยชนอะไร ขนชอวาคตของปถชนเปนของไมแนนอน ทานผมอาย กใครเลาจะรวา บคคลพงได

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 431หรอไมไดซงความเปนผมหนาเฉพาะตอพระเมตเตยยสมมาสมพทธเจา เพราะ ฉะนน ทานจงเจรญวปสสนา เพอตองการแกพระอรหตเถด. คาทเหลอบณฑตพงทราบโดยนยทกลาวแลวในบททงปวงนนแหละ.

[๑๔๒] ๑. บคคล ใหแลวดหมน เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ใหจวร บณฑบาต เสนาสนะ คลานปจจยเภสชบรขารแกบคคลใด แลวพดแกบคคลนนวา คนนไดแตรบของทเขาใหดงน ชอวา ใหแลวดหมนบคคลนน บคคลอยางนชอวา ใหแลวดหมน. ๒. บคคล ดหมนดวยการอยรวม เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน คนยอมอยรวมกบดวยบคคลใด สน ๒ ปหรอ ๓ ป ยอมดหมนบคคลนนดวยการอยรวม บคคลอยางนชอวา ดหมนดวยการอยรวม. ๓. บคคล ผเชองาย เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เมอเขาสรรเสรญ หรอตเตยนผอน ยอมเชอทนท บคคลอยางนชอวา ผเชองาย. ๔. บคคล ผโลเล เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผมศรทธาไมจรงจง มความภกดไมจรงจง มความรกไมจรงจง มความเลอมใสไมจรงจง บคคลอยางนชอวา ผโลเล.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 432 ๕. บคคล ผโงงมงาย เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยอมไมรกศลธรรม อกศลธรรม ยอมไมรสาวชชธรรม อนวชชธรรม ยอมไมรหนธรรม ปณตธรรม ยอมไมรธรรมทมสวนเปรยบดวยของคาและของขาว บคคลอยางนชอวา ผโงงมงาย.

อรรถกถาบคคลใหแลวดหมนเปนตน ภกษรปหนงมบญมาก ยอมเปนผมปกตไดปจจย ๔ เธอไดปจจย ๔มจวรเปนตนแลวยอมถามโดยเออเฟอกะภกษรปอนผมบญนอย เธอนนเมอภกษผมบญมากถามอยบอย ๆ จงรบเอาปจจยทงหลายมจวรเปนตนไป ทนนภกษผมบญมากโกรธภกษผมบญนอยนนหนอยหนง ประสงคจะใหเธอเกดความเกอเขน จงกลาววา ภกษนไมไดปจจยทงหลายมจวรเปนตน ตามธรรมดาของตน เพราะอาศยเราจงได. บคคลนจงชอวา ใหแลวดหมน. กบคคลคนหนงเมออาศยอยกบบคคลคนหนง ๒-๓ ป เขากระทาความเคารพในบคคลนนอยแตกาลกอน ตอมาภายหลงเมอเวลาผานไป ๆ ไมกระทาความเคารพยาเกรงคอ ไมลกขนจากอาสนะบาง ไมไปสทบารงบางบคคลนชอวา ยอมดหมนดวยการอยรวม. บทวา "อาเธยยมโข" ไดแก ผเชองายแตตน อธบายวา ผมความสาคญอนตงไวแลวในคาแรกเทานน. สองบทวา "อธมจจตา โหต"ไดแก ความเปนผมศรทธา. ในคาวา "อธมจจตา โหต" นมนยดงตอไปนบคคลคนหนงกลาวถงภกษผมสมณสารปนนแหละวา "ภกษน ไมมสมณสารป"ผนนครนฟงคานนแลว เชออยางมนคง คอ เชอถงทสด แมภกษผชอบพอกนรปอนกลาววา "ภกษนมสมณสารป" กไมเชอฟงคาของภกษนนเลย เขา

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 433กลาวยนยนวาภกษรปโนนบอกขาพเจาวา "ภกษรปน ไมมสมณสารป จงเชอ ถอยคาของภกษรปกอนเทานน. แมบคคลอนอก ยอมกลาวถงภกษผมศลวาเปนผไมมศล เธอเชอคาของผนนแลว แมภกษอนอกกลาววา "ภกษน ไมมสมณสารป ไมควรเขาไปสสานกของทาน" ดงน เธอไมเชอถอคาของผนนยอมเชอฟงถอยคาของภกษรปกอน เทานน. บคคลอนอก ยอมยดถอถอยคาทผอนกลาวถงความดบางความชวบางนนแหละ บคคลแมนชอวา ผมความเชอถออนตงไว อธบายวา ผมความเชออนตงไวน ฟงคาใด ๆ ยอมเปนผมความเชอถออนตงไวในคานน ๆ. บทวา "โลโล" ความวา ชอวา เปนผโลเล คอ ผหวนไหว เพราะความทตนเปนผหวนไหวดวยความเปนผไมมศรทธาเปนตน เพราะเหตทศรทธาเปนตน เปนธรรมชาตตงอยชวกาลนดหนอย. บทวา "อตตรสทโท"ไดแก ผมศรทธานอย คอ มศรทธาไมบรบรณ. แมในคาทเหลอ กมนยนเหมอนกน. บคคลผมศรทธาอนไมจรงจงน ยอมเปนไปดวยสามารถแหงการคบบอย ๆ ในอธการน. ชอวาความรก จะเปนความรกทเกดจากศรทธากดจะเปนความรกอนเกดจากตณหากด กควร. ความเลอมใส กคอความเลอมใสทเกดจากศรทธานนแหละ. ขอวา "เอว ปคคโล โลโล โหต" ความวาบคคลนชอวา ผโลเล เพราะความทตนเปนผมศรทธานดหนอยเปนตน อธบายวา บคคลผโลเลน เปนผมฐานะอนไมตงมน ดจผาทยอมดวยขมน ดจหลกทปกไวในกองแกลบ ดจลกฟกทเขาวางไวบนหลงมา เขายอมเลอมใสโดยกาลครหนง ยอมโกรธโดยกาลครหนง หมายคามวาประเดยวรกประเดยวชง.ขอวา "มนโท โมมโห" ความวาบคคลชอวา โง เพราะไมมญาณ (อญาณ )ชอวา งมงาย เพราะความเปนผไมฉลาด อธบายวา ผหลงใหลมาก.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 434 บรรดาบคคลเหลานน บคคลผเปรยบดวยนกรบอาชพ ๕ จาพวก เปนไฉน ? [๑๔๓] นกรบอาชพ ๕ จาพวก คอ ๑. นกรบบางคนในโลกน พอเหนปลายธลเทานน ยอมชะงก ยอมหยด ยอมไมตงมน ยอมไมอาจเขาสรบ นกรบอาชพบางคนแมเหนปานนยอมมในโลกน นเปนนกรบจาพวกท ๑ ทมปรากฏอยในโลก. ๒. นกรบอาชพอนยงมอยอก คอ นกรบอาชพบางคนในโลกนเหนปลายธลแลวยงอดทนได แตวาพอเหนปลายธงเทานน ยอมชะงก ยอมหยดยอมไมตงมน ยอมไมอาจเขาสรบ นกรบอาชพบางคนแมเหนปานน ยอมมในโลกน นเปนนกรบอาชพจาพวกท ๒ ทมปรากฏอยในโลก. ๓. นกรบอาชพอนยงมอยอก คอ นกรบอาชพบางคนในโลกนเหนปลายธลยงอดทนได เหนปลายธงยงอดทนได แตพอไดยนเสยงพลนกายอกทกเทานน ยอมชะงก ยอมหยด ยอมไมตงมน ยอมไมอาจเขาสรบ นกรบอาชพบางคนแมเหนปานน ยอมมในโลกน นเปนนกรบอาชพจาพวกท ๓ทมปรากฏอยในโลก. ๔. นกรบอาชพอนยงมอยอก คอ นกรบอาชพบางคนในโลกนเหนปลายธลยงอดทนได เหนปลายธงยงอดทนได ไดยนเสยงพลนกายอกทกยงอดทนได แตพอถกอาวธแมแตเลกนอย ยอมเดอดรอนระสาระสาย นกรบอาชพบางคนแมเหนปานน ยอมมในโลกน นเปนนกรบอาชพจาพวกท ๔ทมปรากฏอยในโลก. ๕. นกรบอาชพอนยงมอยอก คอ นกรบอาชพบางคนในโลกนเหนปลายธล เหนปลายธง ไดยนเสยงพลนกายอกทก ถกอาวธกอดทนได นกรบ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 435นนชนะสงครามนนแลวไดชอวา ผมสงครามอนชนะวเศษแลว ยอมครอบ-ครองความเปนยอดนกรบนนนนแลไวได นกรบอาชพบางคนแมเหนปานนยอมมในโลกน นเปนนกรบอาชพจาพวกท ๕ ทมปรากฏอยในโลก.

[๑๔๔] นกรบอาชพ ๕ จาพวกเหลาน มปรากฏอยในโลกฉนใด บคคลผเปรยบดวยนกรบอาชพ ๕ จาพวกเหลาน มปรากฏอยในภกษฉนนนเหมอนกน. ภกษ ๕ จาพวก เปนไฉน ? ๑. ภกษบางรปในศาสนาน พอเหนปลายธลเทานน ยอมจมอยใน มจฉาวตก ยอมหยด ยอมดารงอยไมได ยอมไมอาจสบตอพรหมจรรยไดแสดงความเปนผทรพลในสกขาออกใหปรากฏ บอกลาสกขาเวยนมาเพอความเปนคนเลว ถามวา ปลายธลของภกษนนเปนอยางไร ? คอ ภกษในศาสนาน ไดยนขาววาในบานหรอในนคมชอโนน มสตรหรอกมารรปงามนารกนาเลอมใส ประกอบพรอมดวยผวพรรณและทรวดทรงอนงามยง ภกษนนครนไดยนขาวนนแลว ยอมจมอยในมจฉาวตก ยอมหยด ยอมไมดารงอยไดยอมไมอาจสบตอพรหมจรรยได แสดงความเปนผทรพลในสกขาออกใหปรากฏบอกลาสกขาแลวเวยนมาเพอความเปนคนเลว นชอวาปลายธลของภกษนนนกรบอาชพนน พอเหนปลายธลเหลานน ยอมชะงก ยอมหยด ยอมไมตงมน ยอมไมอาจเขาสรบ แมฉนใด ภกษนนกอปไมยฉนนน บคคลบางคนแมเหนปานน ยอมมในโลกน บคคลผเปรยบดวยนกรบอาชพจาพวกท ๑น มปรากฏอยในหมภกษ.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 436 ๒. ภกษจาพวกอนยงมอยอก คอ ภกษบางรปในศาสนาน เหนปลาย ธลยงอดทนได แตพอเหนปลายธงเทานน ยอมจมอยในมจฉาวตก ยอมหยดยอมไมดารงอยได ยอมไมอาจสบตอพรหมจรรยได แสดงความเปนผทรพลในสกขาออกใหปรากฏ บอกลาสกขาแลวเวยนมาเพอความเปนคนเลว ปลายธงของภกษนน เปนอยางไร ? คอ ภกษในศาสนานไมเพยงแตไดยนขาวเลาลอวา ในบานหรอในนคมชอโนนมสตรหรอกมารรปงามนาดนาเสอมใส ประ-กอบพรอมดวยผวพรรณและทรวดทรงอนงามยงดงน แตเธอไดเหนสตรหรอกมารรปงาม นาดนาเลอมใส ประกอบพรอมดวยผวพรรณและทรวดทรงอนงามยงดวยตนเอง ครนเธอเหนเขาแลวยอมจมอยในมจฉาวตก ยอมหยด ไม ดารงอยได ไมอาจสบตอพรหมจรรยได แสดงความเปนผทรพลในสกขาออกใหปรากฏ บอกลาสกขา เวยนมาเพอความเปนคนเลว นชอวาปลายธงของภกษนน นกรบอาชพนน เหนปลายธลยงอดทนไดแตพอเหนปลายธงเทานนยอมชะงก ยอมหยด ยอมไมตงมน ยอมไมอาจเขาสรบไดแมฉนใด ภกษนกมอปไมยฉนนน บคคลบางคนเหนปานน ยอมมในโลกน บคคลผเปรยบ ดวยนกรบอาชพจาพวกท ๒ น มปรากฏอยในหมภกษ. ๓. ภกษจาพวกอนยงมอยอก คอ ภกษบางรปในศาสนาน เหนปลายธลเหนปลายธง ยงอดกนได แตวาพอไดยนเสยงพลนกายอกทกเทานน ยอมจมอยในมจฉาวตก ยอมหยด ยอมไมดารงอยได ยอมไมอาจเพอสบตอพรหม-จรรยได แสดงความเปนผทรพลในสกขาออกใหปรากฏ บอกลาสกขาแลวเวยนมาเพอความเปนคนเลว การไดยนเสยงพลนกายอกทกของภกษนน เปนอยางไร ? คอ มาตคามในโลกน เขาไปหาภกษผอยในปา อยโคนไม หรออยเรอนวางเปลาแลว ยอมยม ยอมทกทาย ยอมซกซ ยอมยวเยา เธอถก

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 437มาตคามยมยว ทกทาย ซกซ ยวเยาอย ยอมจมอยในมจฉาวตก ยอมหยด ยอมไมดารงอยได ยอมไมอาจสบตอพรหมจรรยได แสดงความเปนผทรพลในสกขาออกใหปรากฏ บอกลาสกขาเวยนมาเพอความเปนคนเลว นชอวา การไดยนเสยงพลนกายอกทกของภกษนน นกรบอาชพนน เหนปลายธลเหนปลายธง ยอมอดทนได แตพอไดยนเสยงดงเทานน ยอมชะงก ยอมหยด ยอมไมตงมน ยอมไมอาจเขาสรบ แมฉนใด ภกษนกมอปไมยฉนนน บคคลบางคนแมเหนปานนยอมมในโลกน บคคลผเปรยบดวยนกรบอาชพคนท๓ น มปรากฏอยในหมภกษ. ๔. ภกษจาพวกอนยงมอยอก คอ ภกษบางรปในศาสนาน เหนปลายธล เหนปลายธง ไดยนเสยงพลนกายอกทก ยอมอดกลนได แตเมอถกอาวธเลกนอย ยอมเดอดรอน ยอมกระสบกระสาย การถกอาวธเลกนอยของภกษนนเปนอยางไร ? คอ มาตคามในโลกนเขาไปหาภกษผอยในปา อยโคนไม อยเรอนวางเปลา ยอมนงใกลชด ยอมนอนใกลชด ยอมกอดรด ภกษนนถกมาตคามนงใกลชด นอนใกลชดกอดรด ไมแสดงความเปนผทรพลเพอลาสกขา แต ยอมเสพเมถนธรรม นชอวา การถกอาวธเลกนอยของภกษนน นกรบอาชพนน เหนปลายธล เหนปลายธง ไดยนเสยงพลนกายอกทก ยอมอดทนไวได แตวายอมเดอดรอน ยอมระสาระสายในเมอถกอาวธเลกนอยแมฉนใด ภกษน กมอปไมยฉนนน บคคลบางคนแมเหนปานน ยอมมในโลกบคคลผเปรยบดวยนกรบอาชพคนท ๔ น มปรากฏอยในหมภกษ. ๕. ภกษจาพวกอนยงมอยอก คอ ภกษบางรปในศาสนาน เหนปลายธล เหนปลายธง ไดยนเสยงพลนกายอกทก ถกอาวธเลกนอย ยอมอดทนไดบคคลนนชนะสงครามนนแลว ชอวาผมสงครามอนชนะวเศษแลว ยอมบรรล

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 438ความมชยในสงครามนนนนแล การไดชยชนะในสงครามของภกษนน เปน อยางไร ? คอ มาตคามนางคนในโลกนเขาไปหาภกษผอยปา อยโคนไม อยเรอนวางเปลา แลวยอมนงใกลชด ยอมนอนใกลชด กอดรด ภกษนนถก มาตคามนงใกลชด นอนใกลชด กอดรด กปลดเปลองเอาตวรอดแลวหลกไปตามปรารถนา ภกษนนยอมเสพเสนาสนะอนสงด เชนปา โคนไม ภเขาซอกเขา ถาเขา ปาชา ปาดง กลางแจง กองฟาง เธอไปอยในปา โคนตนไม หรอเรอนวางเปลา นงคบลลงก ตงกายตรง ดารงสตไวเฉพาะหนาเธอยอมละอภชฌาในโลก มจตปราศจากอภชฌา สาเรจอรยาบถอย ยงจตใหผองใสจากอภชฌา ละความขดเคองคอพยาบาทแลว มจตไมเบยดเบยน มความอนเคราะหดวยประโยชนเกอกลแกสรรพสตวสาเรจอรยาบถอย ยงจตใหผองใสจากความขดเคอง คอพยาบาท ละถนมทธะ เปนผปราศจากถนมทธะมสญญาในแสงสวาง มสต มสมปชญญะ สาเรจอรยาบถอย ยงจตใหผองใสจากถนมทธะ ละอทธจจกกกจจะ เปนผไมฟงซาน มจตเขาไปสงบระงบในภายใน ยงจตใหผองใสจากอทธจจกกกจจะ ละวจกจฉา เปนผขามพนจากวจกจฉา ไมเปนผมการกลาววาอยางไรในกศลธรรมทงหลาย ยงจตใหผองใสจากวจกจฉา ภกษนนละนวรณเหลานอนเปนอปกเลสแหงใจ อนทาปญญาใหทรพลเสยไดแลว สงดจากกามทงหลาย สงดจากอกศลธรรมทงหลาย เขาถงปฐมฌาน มวตก วจาร มปต และมสขเกดแตวเวก สาเรจอรยาบถอยเพราะความสงบแหงวตกวจารเขาถงทตยฌาน ตตยฌาน จตตถฌาน สาเรจอรยาบถอย ภกษนนครนจตเปนสมาธบรสทธผดผอง ไมมกเลสดจเนนปราศ-จากอปกเลส เปนธรรมชาตออน ควรแกการงานตงมนแลว ถงความไมหวนไหวแลวอยางน ยอมยงจตใหนอมไปในญาณเปนเครองสนไปแหงอาสวะ

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 439ทงหลาย เธอยอมรตามความเปนจรงวา นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ-นทกขนโรธคามนปฏปทา ยอมรตามความเปนจรงวา เหลานอาสวะ นเหตเกดขนแหงอาสวะ นความดบไปแหงอาสวะ นขอปฏบตใหถงความดบอาสวะ เมอเธอรอยอยางนเหนอยอยางน จตยอมหลดพนแมจากกามาสวะ แมจากภวาสวะแมจากอวชชาสวะ เมอจตหลดพนแลว ความรวา หลดพนแลวยอมม ยอม รชดวาชาตสนแลว พรหมจรรยไดอยจบแลว กจทควรทาไดทาเสรจแลว กจอนเพอความเปนอยางนไมม นคอการไดชยชนะในสงครามของภกษนน นกรบอาชพนน เหนปลายธล ปลายธง ไดยนเสยงพลนกายอกทก ถกอาวธเลกนอยยอมอดทนได บคคลนนชนะสงครามแลว ชอวาผมสงครามอนชนะวเศษแลวยอมบรรลความมชยในสงครามนนนนแล แมฉนใด ภกษนกมอปไมยฉนนนบคคลบางคนแมเหนปานน ยอมมในโลกน บคคลเปรยบดวยนกรบอาชพท ๕ น มปรากฏอยในหมภกษ. บคคลผเปรยบดวยนกรบอาชพ ๕ จาพวกเหลาน มปรากฏอยในหมภกษ.

อรรถกถาบคคลผเปรยบดวยนกรบอาชพ ๕ จาพวก วนจฉย ในบคคลผเปรยบดวยนกรบอาชพ. บทวา "โยธาชวา"ไดแก บคคลผเขาไปอาศยการรบเลยงชพเปนอย. บทวา "รชคค " ไดแกกองธลทฟงขนจากแผนดน ทชางมาเปนตนเหยยบยา. บทวา "น สนถมภต"ไดแก ครนกระดางแลวยอมไมอาจเพอจะตงมนได. สองบทวา "สหตรชคค " ความวา นกรบบางพวกแมเหนกองธลทฟงขนไปจากแผนดนทชางมาเปนตน เหยยบยา ยงอดทนได. บทวา "ธชคค " ไดแก ยอดธง

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 440ทงหลายทเขายกขนบนหลงชาง มา หรอบนรถ. บทวา "อสสาทน " ไดแก เสยงสงเสยงใหญของชางมารถ และพลนกาย. บทวา "สมปหาเร" ไดแก ครนเมอการประหารแมมประมาณนอยทมาถงแลว. บทวา "หต" ไดแก ยอมเดอดรอน คอ ถงความระสาระสาย. บทวา "พยาปชชต" ไดแก ยอมถงความวบต คอ ยอมละปกตภาพ. สองบทวา "สหต สมปหาร " ความวานกรบอาชพนนแมถกประหารสองสามครง ยงอดทน คอยงทนได. สองบทวา"ตเมว สงคามสส " ไดแก ทนนนนแหละเปนทตงคายรบอนมชย. บทวา"อชฌาวสต" ไดแก ยอมอยครอบครองประมาณ ๗ วน. ถามวา เพราะเหตไร ? แกวา เพอตองการรกษาเขตประหารของชนทไดประหารไปแลว เพอทราบความตางกนของกรรมทชนกระทาแลวจงใหฐานนดร และเพอตองการเสวยความสข คอ ความเปนใหญ. บดน กจดวยความเปนนกรบอาชพของพระศาสดาไมม แตเพอจะแสดงบคคล ๕ จาพวกในพระศาสนาน พระองคจงตรสคาวา "เอวเมว " เปนตนมา. บรรดาบทเหลานน บทวา "ส สทต" ไดแก จมอย คอ ยอมตกไปในมจฉาวตก. ขอวา "น สกโก พรหมจรย สนตาเนต " ความวา ยอมไมอาจเพอรกษาการประพฤตพรหมจรรย อนไมขาดสายได. สองบทวา"สกขาทพพลย อาวกตวา" ไดแก ประกาศความทสกขาเปนสภาพมกาลงทราม. ขอวา "กมสส รชคคสม" ความวา ทานกลาววา ชอวาปลายธลของบคคลนน เปนอยางไร ? บทวา "อภรปา" แปลวารปงาม. บทวา"ทสสนยา" ไดแก ควรจะด. บทวา "ปาสาทกา" ไดแก นาความเลอมใสมาสจตดวยการเหนนนแหละ. บทวา "ปรมาย" ไดแก สงทสด.บทวา "วณณโปกขรตาย" ไดแก ดวยวรรณแหงสรระ และสณฐานแหง

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 441อวยวะ. บทวา "โอสหต" ไดแก ยอมอดทน. บทวา "อลลปต" แปลวา ยอมกลาว. บทวา "อชขคฆต" ไดแก ตบมอแลวหวเราะใหญ. บทวา"อปผณเผต" ไดแก ยอมกลาวคาเยาะเยย. บทวา "อภนสทต" ไคแกผชนะแลวนงในสานกหรอในอาศรมเดยวกน. แมในบทท ๒ กมนยนเหมอนกน. บทวา "อชโฌตถรต" ไดแก ยอมปลาด. สองบทวา "วนเวเธตวา๒วนโมเจตวา" ไดแก เปลยนแปลง ปลดและเปลองมอของเขาจากทอนมาตคามจบแลว. คาทเหลอในทน มอรรถตนทงนน.

[๑๔๕] บรรดาภกษเหลานน ภกษผลอบณฑบาตเปนวตร๕ จาพวก เปนไฉน ? ๑. ภกษเปนผถอบณฑบาตเปนวตร เพราะเปนผเขลา เปนผงมงาย. ๒. ภกษเปนผมความปรารถนาลามก ถกความอยากไดเขาครอบงาจงถอบณฑบาตเปนวตร. ๓. ภกษถอบณฑบาตเปนวตร เพราะเปนบา คอ มจตฟงซาน. ๔. ภกษถอบณฑบาตเปนวตร เพราะคดวาองคแหงภกษ ผถอบณฑบาตเปนวตรน เปนขอทพระพทธเจา พระสาวกของพระพทธเจาทงหลายสรรเสรญแลว. ๕. อกอยางหนง ภกษเปนผถอบณฑบาตเปนวตร เพราะอาศยความปรารถนานอยอยางเดยว เพราะอาศยความสนโดษอยางเดยว เพราะอาศยความขดเกลากเลสอยางเดยว เพราะอาศยความตองการดวยขอปฏบตอนงามนอยางเดยว.

๑. บาลวาอสหต. ๒. วนเวเตวา

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 442 บรรดาภกษเหลานน ภกษนใด ถอบณฑบาตเปนวตร เพราะอาศย ความปรารถนานอยอยางเดยว เพราะอาศยความสนโดษอยางเดยว เพราะอาศยความขดเกลากเลสอยางเดยว เพราะอาศยความตองการ ดวยขอปฏบตอนงามนอยางเดยว ภกษนเปนผเลศ เปนผ ประเสรฐสด เปนประมขเปนผสงสด เปนผประเสรฐ ในบรรดาภกษผถอบณฑบาตเปนวตร ๕จาพวกเหลานน. นานมเกดจากแมโค นมสมเกดจากนานม เนยขนเกดจากนมสม เนยใสเกดจากเนยขน กอนเนยใสเกดจากเนยใสบรรดาเภสช ๕ นนกอนเนยใสชาวโลกกลาววาเปนเลศ ชอแมฉนใด ภกษถอบณฑบาตเปนวตรนใด เปนผถอบณฑบาตเปนวตร เพราะอาศยความปรารถนานอยอยางเดยวเพราะอาศยความสนโดษอยางเดยว เพราะอาศยความขดเกลากเลสอยางเดยวเพราะอาศยความตองการดวยขอปฏบตอนงามนอยางเดยวกฉนนนเหมอนกนภกษน เปนผเลศ เปนผประเสรบสด เปนประมข เปนผสงสด เปนผประเสรฐในภกษผถอบณฑบาตเปนวตร ๕ จาพวกเหลาน. ภกษ ๔ จาพวกเหลาน ชอวา ผถอบณฑบาตเปนวตร.

อรรถกถาบคคลผถอบณฑบาตเปนวตร ๕ จาพวก วนจฉย ในภกษผถอบณฑบาตเปนวตร คอ ผถอการฉนภตตาหารทไดมาจากการบณฑบาต. สองบทวา "มนทตตา โมมหตตา" ไดแก ยอมไมรจกการสมาทาน และไมรจกอานสงส. อธบายวา กภกษผถอบณฑบาต เปนวตรดวยความไมรนนแหละ เพราะความทเปนคนโงงมงาย. สองบทวา"ปาปจโฉ อจฉาปกโต" ความวา ชนทงหลายจะทาการสกการดวยปจจย ๔ แกเราผถอการบณฑบาตเปนวตร ดวยการคดวา "สโต อยปณฑปาตโก" ซงแปลวา ภกษน มสต เปนผถอการบณฑบาตเปนวตร.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 443ภกษผดารงชพอยดวยความอยากอนลามกอยางนวา กชนทงหลายจะยกยองเรา ดวยคณทงหลายวา ภกษนเปนผมความละอาย มความปรารถนานอยเปนตนและถกความปรารถนาอนลามกนนครอบงาแลว จงถอบณฑบาตเปนวตร. กภกษนน ยอมเทยวไปบณฑบาตดวยความเปนบา ชอวา ผถอบณฑบาตเปนวตร เพราะความบา คอ ความฟงซานแหงจต. บทวา "วณณต " ความวาภกษพจารณาวา ธรรมดาวา บณฑปาตกธดงคน พระพทธเจาทงหลายและสาวกของพระพทธเจาทงหลายพรรณนาคณ คอ สรรเสรญไว แลวจงถอการบณฑ-บาตเปนวตร. ในคาวา "อปปจฉ เอว นสสาย" เปนตน พงทราบวนจฉยดงตอไปน คอ ภกษผถอการบณฑบาตเปนวตร คดวา เราจกเปนผมกนอย เพราะเหตน องคแหงบณฑปาตกธดงคของเราน จกเปนไปเพอความเปนผมกนอยเราจกเปนผสนโดษ เพราะเหตน องคแหงบณฑปาตกธดงคของเราน จกเปนไปเพอความสนโดษ เราจกเปนผขดเกลากเลสทงหลาย เพราะเหตน องคแหงบณฑปาตกธดงคของเรานจกเปนไปเพอความขดเกลากเลส. บทวา"อทมตถต " ความวา อาศยความตองการดวยขอปฏบตอนงามน หรออาศยความตองการดวยเหตสกวา บณฑบาตน อธบายวา อาศยภาวะ คอการยงอตภาพใหเปนไป ดวยวตถอยางใดอยางหนงตามแตจะได. บทวา "อคโค" ไดแกผเจรญทสด. คาทเหลอเปนไวพจนของคาวา อคโค นน. บทวา "ควา ขร "ความวา ธรรมดาวา นานมยอมเกดจากโค เวนแมโคเสยแลวกหามไม. แมในคาวา "ขรมหา ทธ" เปนตน กมนยนเหมอนกน. บทวา "เอวเมว"อธบายวา เนยใสชนดใส เปนเลศกวาเบญจโครสเหลาน ฉนใด บรรดาภกษผถอการบณฑบาตเปนวตร ๕ จาพวกเหลาน ภกษใดอาศยความเปนผมกนอยเปนตนแลว ถอการบณฑบาตเปนวตร ภกษนเปนเลศ เปนเจรญทสดเปนประมข เปนผสงสด และประเสรฐสดในภกษผถอการบณฑบาตเปนวตรเหลานนฉนนนเหมอนกน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 444 กบรรดาภกษผถอการบณฑบาตเปนวตร ๕ จาพวกเหลาน ทถอการ บณฑบาตเปนวตรทแทจรงม ๒ จาพวก ทไมถอม ๓ จาพวก บณฑตพงทราบ ชน ๓ จาพวกนวา เปนผถอการบณฑบาตเปนวตรเพยงแตชอ.

[๑๔๖] ภกษถอการหามภตอนเขานามาถวายตอภายหลงเปนวตร ๕จาพวก, ภกษถอการนงฉนบนอาสนะเดยวกนเปนวตร ๕ จาพวก, ภกษถอผาบงสกลเปนวตร ๕ จาพวก, ภกษถอไตรจวรเปนวตร ๕ จาพวก, ภกษถอการอยปาเปนวตร ๕ จาพวก, ภกษถอการอยโคนไมเปนวตร ๕ จาพวก, ภกษผถอการอยในทแจงเปนวตร ๕ จาพวก, ภกษถอการนงเปนวตร ๕ จาพวก,ภกษถอการอยในเสนาสนะททานจดไวเปนวตร ๕ จาพวก, ภกษถอการอยปาชาเปนวตร ๕ จาพวก เปนไฉน ? บรรดาภกษเหลานน ภกษถอการอยปาชาเปนวตร ๕ จาพวกเปนไฉน ? ๑. ภกษถอการอยปาชาเปนวตร เพราะความเปนผเขลา เพราะความเปนผงมงาย. ๒. ภกษมความปรารถนาลามก ถกความปรารถนาครอบงา จงถอการอยปาชาเปนวตร. ๓. ภกษถอการอยปาชาเปนวตร เพราะเปนบา เพราะจตฟงซาน. ๔. ภกษถอการอยปาชาเปนวตร เพราะคดวา การอยปาชาเปนวตรนเปนขอทพระพทธเจา พระสาวกของพระพทธเจาทงหลายสรรเสรญ. ๕. และอกอยางหนง ภกษถอการอยปาชาเปนวตร เพระอาศยความปรารถนานอยอยางเดยว เพราะอาศยความสนโดษอยางเดยว เพราะอาศย

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 445ความขดเกลากเลสอยางเดยว เพราะอาศยความตองการดวยขอปฏบตอนงามน อยางเดยว. บรรดาภกษเหลานน ภกษนใด ถอการอยปาชาเปนวตร เพราะอาศยความปรารถนานอยอยางเดยว เพราะอาศยความสนโดษอยางเดยว เพราะอาศยความขดเกลากเลสอยางเดยว เพราะอาศยความตองการดวยขอปฏบตอนงามนอยางเดยว ภกษนเปนผเลศ เปนผประเสรฐ เปนประมข เปนผสงสดและเปนผประเสรฐ บรรดาภกษผถอการอยปาชาเปนวตร ๕ จาพวกเหลานนานมเกดจากแมโค นมสมเกดจากนานม เนยขนเกดจากนมสม เนยใสเกดจากเนยขน กอนเนยใสเกดจากเนยใส บรรดาเภสชเหลานน กอนเนยใส ชาวโลกกลาววาเลศ ชอแมฉนใด ภกษถอการอยปาเปนวตรนใด เปนผถอบณฑบาตเปนวตร เพราะอาศยความปรารถนานอยอยางเดยว เพราะอาศยความสนโดษอยางเดยว เพราะอาศยความขดเกลากเลสอยางเดยว เพราะอาศยความตองการดวยขอปฏบตอนงามนอยางเดยว กฉนนนเหมอนกน ภกษนเปนผเลศ เปนผประเสรฐ เปนประมข เปนผสงสด เปนผประเสรฐในภกษผถอบณฑบาตเปนวตร ๕ จาพวกเหลาน. ภกษ ๕ จาพวกเหลาน ชอวาถอการอยปาชาเปนวตร. จบบคคล ๕ จาพวก

อรรถกถาภกษผถอการหามภตทเขานามาถวายภายหลง เปนวตรเปนตน แมในภกษผถอการหามภตทเขานามาถวายภายหลงเปนวตรเปนตนกมนยนเหมอนกน. อธบายบคคล ๕ จาพวก จบเพยงเทาน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 446 ฉกกนเทส วาดวยบคคล ๔ จาพวก [๑๔๗] ๑. บรรดาบคคลเหลานน บคคลนใด ตรสรสจจะทงหลายดวยตนเอง ในธรรมทงหลาย ทไมไดสดบนาแลวในกาลกอน ทงบรรลความเปนสพพญในธรรมนนดวย ทงถงความชานาญในธรรมเปนกาลงทงหลายดวย บคคลนน พงเหนวาเปน พระสมมาสมพทธเจา ดวยพระสพพญตญาณนน. ๒. บคคลนใด ตรสรสจจะทงหลายดวยตนเองในธรรมทงหลายทไมไดสดบมาแลวในกาลกอน แตมไดบรรลความเปนสพพญในธรรมนนดวยทงมไดถงความชานาญในธรรมเปนกาลงทงหลายดวย บคคลนนพงเหนวาเปน พระปจเจกพทธเจา ดวยปจเจกโพธญาณนน. ๓. บคคลนใด มไดตรสรสจจะทงหลายดวยตนเองในธรรมทงหลายทไมไดสดบมาแลวในกาลกอน เปนผทาทสดทกขไดในทฏฐ-ธรรมเทยว ทงบรรลสาวกบารมดวย บคคลเหลานน พงเหนวาเปน พระ-สารบตรและพระโมคคลลานะ ดวยสาวกบารมญาณนน ๔. บคคลนใด มไดตรสรสจจะทงหลายดวยตนเองในธรรมทงหลายทไมไดสดบมาแลวในกาลกอน เปนผทาทสดทกขไดในทฏฐธรรมเทยวแตไมบรรลสาวกบารม บคคลเหลานน พงเหนวาเปน พระอรหนตทเหลอดวยการกระทาทสดแหงทกขนน. ๕. บคคลนใด มไดตรสรสจจะทงหลายดวยตนเองในธรรมทงหลายทไมไดสดบมาแลวในกาลกอน ทงมไดกระทาทสดทกขในทฏฐธรรมเทยวเปนพระอนาคาม ไมมาแลวสความเปนอยางน บคคลนน พงเหนวาเปน พระอนาคาม ดวยการไมกลบมาสความเปนอยางนนน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 447 ๖. บคคลนใด มไดตรสรสจจะทงหลายดวยตนเองในธรรมทงหลาย ทไมไดสดบมาแลวในกาลกอน ทงไมไดทาทสดทกขในทฏฐธรรมเทยว ยงมาสความเปนอยางน บคคลเหลานน พงเหนวาเปน พระโสดาบน พระ-สกทาคาม ดวยการมาสความเปนอยางนนน. จบบคคล ๖ จาพวก

อรรถกถาฉกกนทเทส อธบายบคคล ๖ จาพวก บทวา "ตตร" ไดแก บรรดาบคคลเหลานน. ขอวา "สมมา-สมพทโธ เตน ทฏพโพ" ความวา บคคลเหลานน บณฑตพงเหนวาเปนพระสพพญพทธเจาดวยพระสพพญตญาณนน อนพระองคใหเกดขนดวยพระองคเองไมมใคร ๆ เปนอาจารยน จดเปนพวกท ๑. แมในคาวา"ปจเจกสมพทโธ เตน" เปนตน บณฑตพงทราบวนจฉยตอไป. บคคลเหลานน บณฑตพงเหนวา เปนพระปจเจกสมพทธเจา ดวยปจเจกสมโพธญาณนน นจดเปนพวกท ๒. บคคลเหลานน บณฑตพงเหนวาเปนพระอครสาวก คอ พระสารบตร และพระโมคคลลานะ ดวยสาวกบารมญาณนน นจดเปนพวกท ๓. บคคลเหลานน บณฑตพงเหนวา เปนพระ-อรหนตทงหลาย ดวยการกระทาสงทสดแหงทกขนน นจดเปนพวกท ๔.บคคลเหลานน บณฑตพงเหนวา เปนพระอนาคาม เพราะไมมาสโลกนอกนจดเปนพวกท ๕. บคคลเหลานน บณฑตพงเหนวา เปนพระโสดาบนและพระสกทาคาม เพราะการมาสโลกนนน นจดเปนพวกท ๖. รวมเปน ๖จาพวก ดงนแล. อธบายบคคล ๖ จาพวก จบเพยงเทาน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 448 สตตกนทเทส วาดวยบคคล ๗ จาพวก [๑๔๘] ๑. บคคล ผจมแลวคราวเดยว ยอมจมอยนนเองเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผประกอบแลวดวยอกศลธรรมอนดาโดยสวนเดยว บคคลอยางนชอวา ผจมแลวคราวเดยว ยอมจมอยนนเอง. ๒. บคคล ผโผลขนแลว จมลงอก เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยอมโผลขนในกศลธรรม คอ ศรทธาอนดยอมโผลขนในกศลธรรม คอ หรอนด ยอมโผลขนในกศลธรรม คอ โอต-ตปปะอนด ยอมโผลขนกศลธรรม คอ วรยะอนด ยอมโผลขนในกศลธรรมคอ ปญญาอนด ศรทธาของบคคลนนยอมไมตงอยได ยอมไมเจรญ ยอมเสอมไปถายเดยว หรของบคคลนนไมตงอยได ยอมไมเจรญ ยอมเสอมไปถายเดยว โอตตปปะของบคคลนนยอมไมตงอยได ยอมไมเจรญ ยอมเสอมไปถายเดยว ปญญาของบคคลนนยอมไมตงอยได ยอมไมเจรญ ยอมเสอมไปถายเดยว บคคลอยางนชอวา ผโผลขนแลว จมลงอก. ๓. บคคล ผโผลขนแลว หยดอย เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยอมโผลขนในกศลธรรม คอศรทธาอนด ในกศลธรรม คอ หรอนด ในกศลธรรม คอ โอตตปปะอนด ในกศลธรรม คอวรยะอนด ในกศลธรรม คอ ปญญาอนด ศรทธาของบคคลนน ไมเสอม

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 449ไมเจรญ คงตงอย หรของบคคลนน ไมเสอม ไมเจรญ คงตงอย โอตตปปะ ของบคคลนน ไมเสอม ไมเจรญ คงตงอย วรยะของบคคลนน ไมเสอมไมเจรญ คงตงอย ปญญาของบคคลนน ไมเสอม ไมเจรญ คงตงอย บคคลอยางนชอวา โผลขนแลว หยดอย. ๔. บคคล โผลขนแลว เหลยวมองด เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน โผลขนในกศลธรรม คอ ศรทธาอนด ในกศลธรรม คอ หรอนด ในกศลธรรม คอ โอตตปปะอนด ในกศลธรรมคอวรยะอนด ในกศลธรรม คอ ปญญาอนด บคคลนน เปนพระโสดาบนเปนผมอนไมตกไปในอบายภมเปนธรรมดา เปนผเทยง เปนผมความตรสรเปนทไปในเบองหนา เพราะสญโญชน ๓ สนไปแลว บคคลอยางนชอวาโผลขนแลว เหลยวมองด. ๕. บคคล โผลขนแลว วายขามไป เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยอมโผลขนในกศลธรรม คอ ศรทธาอนดในกศลธรรม คอ หรอนด ในกศลธรรม คอ โอตตปปะอนด ในกศลธรรม คอ วรยะอนด ในกศลธรรม คอ ปญญาอนด บคคลนนชอวา เปนพระ-สกทาคาม เพราะสญโญชน ๓ สนไปแลว เพราะราคะ โทสะ และโมหะเบาบางลง มาสโลกนอกเพยงครงเดยวเทานน ยอมกระทาทสดแหงทกขได บคคลอยางนชอวา ผโผลขนแลว วายขามไป. ๖. บคคล ผโผลขนแลว วายไปถงทตนพอหยงถงแลว เปนไฉน ?

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 450 บคคลบางคนในโลกน ยอมโผลขนในกศลธรรม คอ ศรทธาอนด ในกศลธรรม คอ หรอนด ในกศลธรรม คอ โอตตปปะอนด ในกศลธรรมคอ วรยะอนด ในกศลธรรม คอ ปญญาอนด บคคลนนเปนอปปาตกะ เพราะโอรมภาคยสญโญชน ๕ สนไปแลว จะปรนพพานในเทวโลกนน เปนผมอนไมกลบมาจากเทวโลกนนเปนธรรมดา บคคลอยางนชอวา ผโผลขนแลวและวายไปถงทตนพอหยงถงแลว.

๗. บคคล ผโผลขน วายขามไปถงฝงแลว เปนพราหมณยนอยบนบก เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยอมโผลขนในกศลธรรม คอ ศรทธาอนดยอมโผลขน ในกศลธรรม คอ หรอนด ยอมโผลขนในกศลธรรม คอ โอต-ตปปะอนด ยอมโผลขนในกศลธรรม คอ วรยะอนด ยอมโผลขนในกศลธรรมคอ ปญญาอนด บคคลนนรยงดวยตนเองแลว ทาใหแจงแลว เขาถงแลวซงเจโตวมตต ซงปญญาวมตต ชอวาหาอาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไปแลว สาเรจอรยาบถอยในทฏฐธรรมเทยว บคคลอยางนชอวา ผโผลขนและวายขามไปถงฝงแลว เปนพราหมณยนบนบก.

[๑๔๙] ๑. บคคล ผเปนอภโตภาควมต เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ถกตองวโมกข ๘ ดวยกาย สาเรจอรยาบถอยและอาสวะทงหลายของบคคลนนสนไปแลว เพราะเหนดวยปญญา บคคลนเรยกวา ผเปนอภโตภาควมต.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 451 ๒. บคคล ผเปนปญญาวมต เปนไฉน ? ๓. บคคล ผเปนกายสกข เปนไฉน ? ๔. บคคล ผเปนทฏฐปตตะ เปนไฉน ? ๕. บคคล ผเปนสทธาวมต เปนไฉน ? ๖. บคคล ผเปนธมมานสาร เปนไฉน ? ๗. บคคล ผเปนสทธานสาร เปนไฉน ? สทธนทรยของบคคลใด ผปฏบตเพอทาใหแจงซงโสดาปตตผลมประมาณยง อบรมอรยมรรคมศรทธาเปนตวนา มศรทธาเปนประธาน บคคลนเรยกวา ผเปนสทธานสาร. บคคลผปฏบตเพอทาใหแจวซงโสดาปตตผลชอวา สทธานสาร ผตงอยแลวในผล ชอวา สทธาวมต ดวยประการดงนแล. จบบคคล ๗ จาพวก

อรรถกถาสตตกนทเทส อธบายบคคล ๗ จาพวก ขอวา "สก นมคโค" ความวา บคคลบางคน จมลงแลวสนวาระหนง. บทวา "เอกนตกาฬเกห" ไดแก ดวยธรรม คอ นยตมจฉาทฏฐทงหลาย คอ นตถกวาทะและอกรยวาทะ อนดาอยางเดยวเทานน. ขอวา "เอวปคคโล" ความวา บคคลจมลงสนวาระหนงดวยเหตน คอ ดวยนยตมจฉา-ทฏฐน แลวกจมอยอยางนน นนแหละ. อาจารยบางพวกกลาววา "กชอวาการออกจากภพของนยตมจฉาทฏฐนน ยอมไมม" เชอไฟ คอ สตวนรกทงหลาย มอยในภายใตนนแหละ เหมอนศาสดาทงหลายมมกขลโคศาล เปนตน.ขอวา "สาห สทธา กสเลส ธมเมส" ความวา ยอมโผลขนในกศลธรรม

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 452ทงหลาย ดวยการคดวา "ชอวาศรทธา เปนลทธทด" บคคลนน ชอวา ยอมโผลขนดวยกศลธรรมมประมาณเทานน นนแหละ. แมในคาวา "สาธหร" แปลวา ความละอายเปนลทธทดเปนตน กมนยนเหมอนกน. บทวา"หายตเมว" ความวา ผนนยอมเสอมอยางเดยวเทานน เหมอนนาทเทลงในเปอกตม. ขอวา "เอว ปคคโล" ความวา กนยตมจฉาทฏฐบคคลนน โผลขนสนวาระหนงดวยสามารถแหงศรทธาเปนตนเหลานวา "เอว สาหสทธา" แปลวา ศรทธาเปนความดอยางนดงน และกจมลงเพราะความเสอมจากธรรมมศรทธาเปนตนนน นนแหละ เหมอนพระเทวทต เปนตน. ความยอวา พระเทวทตแมทาสมาบต ๘ และอภญญา ๕ ใหเกดแลวกเสอมจากคณวเศษเหลานน เพราะความเปนปฏปกษตอพระพทธเจาอก จงกระทาโลหตปบาทกรรม และสงฆเภทกรรมครนกายแตกทาลาย จงเกดในนรกดวยวาระจตท ๒. พระโกกาลกะใสโทษพระอครสาวกทงสองจงบงเกดในปทมนรก. ขอวา "เนว หายต โน วฑฒต" ความวา ในเวลาทไมเสอมกด ในเวลาทเสอมกด ศรทธากไมลด และไมเจรญ. กเหตทงสองนน บณฑตพงแสดงดวยอคารกบคคล คอ คฤหสถ และอนาคารกบคคล คอ บรรพชตแมทงสองเปนอทาหรณ. กคฤหสถบางคน ในเวลาทคนไมเสอมจากศรทธาจงใหจดแจงปกขกภต หรอสลากภตหรอผาอาบนาฝน. คฤหสถนน ในกาลทเสอมจากศรทธา ในภายหลง ยอมยงสกวาปกขกภตเปนตนใหเปนไป ศรทธากไมเจรญ. ฝายบรรพชต ในเวลาทไมเสอม ในเบองตน ยอมเรยนเอาอทเทสหรอธดงค แมเวลาทเสอมจากการถงพรอมดวยปญญา พละและวรยะ กกระทาใหยงกวานนไมได. ขอวา "เอว ปคคโล" ความวา บคคลอยางน ชอวาโผลขนแลวหยดอย เพราะความตงอยแหงธรรมทงหลาย มศรทธาเปนตนน.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 453 ขอวา "อมมชชตวา วปสสต วโลเกต" ความวา พระโสดาบน ชอวา ยอมแลดมรรคอนเปนทไปในเบองบน หรอทศทควรจะไปเพราะการโผลขนจากหวงนา คอ วฏฏะ. ขอวา "อมมชชตวา ปตรต" ความวาพระสกทาคามบคคล โผลขนจากหวงนา คอ วฏฏะแลว เปนผมงตอทศทจะพงไป เพราะความทตนมกเลสเบาบาง จงชอวา ยอมขามไปได. ขอวา"ปตคาธปปตโต โหต" ความวา พระอนาคามบคคลโผลขนจากหวงนา คอวฏฏะแลว เหลยวดทศทจะไป แลวกขามไปถงทแหงหนงอนเปนทพง จงพกอยยอมไมกลบมาอก. ขอวา "ตณโณ ปารงคโต ถเล ตฏต" ความวา พระ-ขณาสพ ทานขามหวงนา คอกเลสทงหมดแลว ถงฝงโนนแลว ยอมเปนผชอวายนอยบนบก คอ พระนพพาน. กบคคล ๗ จาพวกน ทานแสดงการอปมาไวดวยหวงนาเปนอทาหรณดงน ไดยนวา นายชงฆพาณช คอ พอคาเร ๗ คน เดนทางไกลถงแมนาเตมฝงในระหวางหนทาง บรรดาพอคาเหลานน พอคาคนท ๑ เปนผกลวนาหยงลงกอนแลวกดาลงจากทาเปนทขามนนแหละไมสามารถทจะโผลขนอก เขาจงตกเปนภกษาหารของปลาและเตาในแมนานนนนหละ. พอคาคนท ๒ ดาลงแลว ณ ทเปนทขาม โผลขนมาครงหนงแลวกจมลงอกไมอาจเพอจะโผลขนได เขาจงเปนภกษาหารของปลาและเตาในแมนานนเหมอนกน. พอคาคนท ๓ดาลงแลว โผลขนแลว หยดอยในทามกลางแมนา ไมอาจเพอจะไปฝงโนนไมอาจจะมาฝงน. พอคาคนท ๔ ดาลงแลว โผลขนแลว หยดอยแลดทาเปนทขามไป. พอคาคนท ๕ ดาลงแลว โผลขนแลว หยดแลดทาเปนทขามแลวจงขามไป. พอคาคนท ๖ ดาลงแลวโผลขนแลว ขามไปแลวถงฝงโนนแลวจงหยดอยในทนาแคสะเอว. พอคาคนท ๗ ดาลงแลว ฯลฯ ถงฝงโนนแลว

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 454อาบนาชาระตวดวยจณหอมเปนตน นงหมผาอนประเสรฐ ลบไลดวยของหอมประดบดอกอบลเขยวเปนตน แลวประดบดวยเครองอลงการนานาชนด แลว จงเขาไปสมหานคร กาวขนสปราสาทบรโภคโภชนะอนอดม. ในขอนน บณฑตพงทราบคาอปมาดงน คอ บคคล ๗ จาพวกเหลานเปรยบเหมอนพอคาเร ๗ คนนน วฏฏะ เปรยบเหมอน แมนา, การจมลงในวฏฏะของนยตมจฉาทฏฐ บณฑตพงทราบวาเหมอนกบการจมลงในทาเปนทขามของพอคาผกลวนาคนท ๑ บคคลผโผลขนดวยเหตสกวาการเกดขนแหงศรทธาเปนตนแลวจมลง เพราะความเสอมศรทธาเปนตนนน เหมอนกบพอคาคนทโผลขนครงเดยวแลวกจมลงไปในแมนา. พระโสดาบน แลดอยซงทางอนตนพงไป หรอทศทางทควรจะไป เหมอนกบ พอคาคนทโผลขนจากนาแลดซงทาเปนทขาม. พระสกทาคาม ชอวา กาลงขามไป เพราะ ความทตนเปนผมกเลสเบาบาง เปรยบเหมอนกบ พอคาทกาลงขามไป. พระ-อนาคาม ชอวา หยดอย เพราะความเปนผไมกลบมาสกามโลกน เหมอนกบพอคาคนทขามไปแลวยนอยทนาแคสะเอว. พระขณาสพ ผเปนพราหมณ ผกาวลวงโอฆะทง ๔ แลว ยนอยบนบก คอ พระนพพาน บณฑตพงทราบวา เปรยบเหมอนพอคาคนทอาบนาชาระรางกายใหสะอาดแลวกขามขนฝงโนน แลวยนอยบนบก. บณฑตพงทราบวา การทพระขณาสพทานเขาผลสมาบต ซงมนพพานเปนอารมณแลวใหกาลผานไปอย เปนเหมอนพอคาคนทยนอยบนบกแลวเขาไปสพระนคร กาวขนสปราสาทอนประเสรฐ แลวกบรโภคอาหารอนอดม. พระอรยบคคลทงหลาย มอภโตภาควมตตบคคลเปนตน ขาพเจาชแจงไวแลวในหนหลงนนแลว แล. อธบายบคคล ๗ จาพวก จบเพยงเทาน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 455 อฏฐกนทเทส วาดวยบคคล ๘ จาพวก [๑๕๐] บคคลผพรอมเพรยงดวยมรรค ๔ บคคลผพรอมเพรยงดวยผล ๔ เปนไฉน ? ๑. บคคลผเปนพระโสดาบน. ๒. บคคลผปฏบตเพอทาใหแจงซงโสดาปตตผล. ๓. บคคลผเปนพระสกทาคาม. ๔. บคคลผปฏบตเพอทาใหแจงซงสกทาคามผล. ๕. บคคลผเปนพระอนาคาม. ๖. บคคลผปฏบตเพอทาใหแจงซงอนาคามผล. ๗. บคคลผเปนพระอรหนต. ๘. บคคลผปฏบตเพอเปนพระอรหนต. บคคลเหลาน ชอวา ผพรอมเพรยงดวยมรรค ๔ ชอวา ผพรอมเพรยงดวยผล ๔. จบบคคล ๘ จาพวก๑

๑. ขอ ๑๕๐ - ๑๕๑ ไมมอรรถกถาอธบาย.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 456 นวกนทเทส วาดวยบคคล ๙ จาพวก [๑๕๑] ๑. บคคล ผเปนพระสมมาสมพทธเจา เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยอมตรสรสจจะทงหลายดวยตนเองในธรรมทงหลายทคนมไดเคยสดบมาแลวในกาลกอน บรรลความเปนพระสพพญในธรรมนน ๆ และบรรลความเปนผมความชานาญในธรรมเปนกาลงทงหลายบคคลนเรยกวา ผเปนพระสมมาสมพทธเจา.

๒. บคคล ผเปนพระปจเจกสมพทธเจา เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยอมตรสรสจจะทงหลายดวยตนเองในธรรมทงหลายทคนมไดเคยสดบมาแลวในกาลกอน แตมไดบรรลความเปนพระ-สพพญในธรรมนน ทงไมถงความเปนผมความชานาญในธรรมอนเปนกาลงทงหลาย บคคลนเรยกวา ผเปนพระปจเจกสมพทธเจา.

๓. บคคล ผเปนอภโตภาควมต เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ถกตองวโมกข ๘ ดวยกาย สาเรจอรยาบถอยทงอาสวะของผนนกหมดสนแลว เพราะเหนดวยปญญา บคคลนเรยกวา ผเปนอภโตภาควมต.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 457 บคคลบางคนในโลกน มไดถกตองวโมกข ๘ ดวยกาย สาเรจอรยาบถอยแตอาสวะของผนนหมดสนแลว เพราะเหนดวยปญญา บคคลนเรยกวา ผเปนปญญาวมต. ๕. บคคล ผเปนกายสกข เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ถกตองวโมกข ๘ ดวยกาย สาเรจอรยาบถอยทงอาสวะบางอยางของผนนกหมดสนแลว เพราะเหนดวยปญญา บคคลนเรยกวา ผเปนกายสกข. ๖. บคคล ผเปนทฏฐปตตะ เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยอมรชดตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯนขอปฏบตใหถงความดบทกข อนงธรรมทงหลายทพระตถาคตประกาศแลวผนนเหนชดดวยปญญา ดาเนนไปดวยดแลวดวยปญญา อนง อาสวะบางอยางของผนน กหมดสนแลวเพราะเหนดวยปญญา บคคลนเรยกวา ผเปนทฏฐปตตะ. ๗. บคคล ผเปนสทธาวมต เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ยอมรชดตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯนขอปฏบตใหถงความดบทกข อนง ธรรมทงหลายทพระตถาคตประกาศแลวผนนเหนชดดวยปญญา ดาเนนไปดวยดดวยปญญา อนง อาสวะบางอยางของผนนกหมดสนแลว เพราะเหนดวยปญญา แตมใชเหมอนบคคลผเปนทฏฐปตตะบคคลนเรยกวา ผเปนสทธาวมต.

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 458 ๘. บคคล ผเปนธมมานสาร เปนไฉน ? ปญญนทรยของบคคลใด ผปฏบตแลว เพอทาใหแจงโสดาปตตผลมประมาณยง บคคลนนยอมอบรมอรยมรรค อนมปญญาเปนตวนา อนมปญญาเปนประธาน บคคลนเรยกวา ผเปนธมมานสาร บคคลผปฏบตแลวเพอทาใหแจงโสดาปตตผล ชอวา ธมมานสาร. บคคลผตงอยแลวในผลชอวา ทฏฐปตตะ. ๙. บคคล ผเปนสทธานสาร เปนไฉน ? สทธนทรยของบคคลใดผปฏบตแลว เพอทาใหแจงโสดาปตตผล มประมาณยงยอมอบรมอรยมรรค อนมศรทธาเปนตวนา อนมศรทธาเปนประธาน บคคลนเรยกวา ผเปนสทธานสาร บคคลผปฏบตเพอทาใหแจงโสดาปตตผล ชอวาสทธานสาร. บคคลผตงอยแลวในผล ชอวา สทธาวมต. จบบคคล ๙ จาพวก

อรรถกถาอฎฐก - นวกนทเทส อธบายบคคล ๘ และ ๙ จาพวก แมในนทเทสแหงบคคล ๘ และบคคล ๙ จาพวก บณฑตพงทราบโดยนยทขาพเจากลาวไวแลวในหนหลง นนแล. อธบายบคคล ๘ และ ๙ จาพวกจบเพยงเทาน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 459 ทสกนทเทส วาดวยบคคล ๑๐ จาพวก [๑๕๒] ความสาเรจ ในกามาวจรภมน ของพระอรยบคคล๕ เจาพวกน เหลาไหน ? ความสาเรจในกามาวจรภมน ของพระอรยบคคล จาพวกเหลาน คอ. ๑. พระอรยบคคลประเภท สตตกขตตปรมะ ๒. พระอรยบคคลประเภท โกลงโกละ ๓. พระอรยบคคลประเภท เอกพช ๔. พระอรยบคคลประเภท สกทาคาม ๕. ผสาเรจเปนพระอรหนตในอตภาพน ความละอตภาพในกามาวจรนไปแลว จงสาเรจ ของพระ-อรยบคคล ๕ จาพวก เหลาไหน ? ความละอตภาพในกามาวจรนไปแลว จงสาเรจของพระอรย-บคคล ๕ จาพวกเหลาน คอ ๑. พระอรยบคคลประเภท อนตราปรนพพาย ๒. พระอรยบคคลประเภท อปหจจปรนพพาย ๓. พระอรยบคคลประเภท อสงขารปรนพพาย ๔. พระอรยบคคลประเภท สสงขารปรนพพาย ๕. พระอรยบคคลประเภท อทธงโสโต อกนฏฐคาม

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 460 การบญญตจาพวกบคคลทงหลาย ยอมมดวยบญญต เพยงเทาน. จบบคคล ๑๐ จาพวก บคคลบญญตปกรณ ฉ ภาณวาร จบ

อรรถกถาทสกนทเทส อธบายบคคล ๑๐ จาพวก คาวา "อธ" ไดแก ในกามาวจรภม. กพระอรยบคคลทงหลายมสตตกขตตปรมบคคลเปนตน ทอยในกามาวจรภม ทานยอมสาเรจในกามาว-วรภมนนนแหละ หมายความวา การบรรลพระอรหตกด การบรรลอนปาทเสสนพพานกด ยอมมในอตภาพททานเกดอยในกามาวจรภมนนเทยว. บทวา "อธ วหาย" อธบายวา พระอนาคามบคคล ทานละอตภาพในกามาวจรภมนแลว จงสาเรจเปนพระอรหนตในอตภาพ ณ ชนสทธาวาสภม.กพระอนาคาม ๕ ประเภท มอนตราปรนพพายเปนตนทานบรรลอนาคามผลในกามภมน ครนจตจากกามภมแลวกบงเกดขนในสทธาวาสภม จงบรรลพระอรหต และ อนปาทเสสนพพานธาต. เพราะเหตนน พระองคจงตรสวา"อเมส ปจนน วหาย นฏา" เปนตน ซงแปลวา พระอนาคาม ๕จาพวกเหลาน ละอตภาพในกามมาวจรภมนนแลว จงจะสาเรจพระอรหตในสทธาวาสภม แล. อธบายบคคล ๑๐ จาพวก จบเทาเพยงน

พระอภธรรมปฎก ธาตกถา-บคคลบญญต เลม ๓ - หนาท 461 นคมคาถา กดวยคามประมาณเทาน พระศาสดาผหาบคคล ในโลกเปรยบมได ทรงแสดงแลวซงคมภรปคคล- ปญญตใดแล โดยมไดยอนก ในทอยแหงเทวดา ชาวไตรทส. ขาพเจาถออรรถกถาแหงคมภรนน ททานแตง ยอไวดวยภาษาชาวเกาะสงหล และอรรถกถาอนมทมา ทงหลายโดยไมเหลอ. เนอความใด ๆ ททานจาแนกไวดแลวไมกระจด กระจายมอยในคมภรใด ๆ ขาพเจาละขอความทพศดาร เกนไปแลว จงถอเอาเนอความนน จากคมภรนน ๆ. กคาใด ทขาพเจากลาวไวแลวในปกรณวสทธ- มรรค ขาพเจามไดนามากลาวไวในทนอก และได แตงคมภรอรรถกถาปคคลปญญตนไว โดยขอความท ไมยอ และไมพศดารเกนไป. ไดแตงไวโดยแบบแผนมประมาณ ๗ ภาณวาร เพอความตงมนแหงพระสทธรรมตลอดกาลนาน. อนง กศลใดทขาพเจาบรรลแลว ดวยเดชะกศล ผลบญนน ขอใหสตวทงหลายจงแลด พระสทธรรม อนสขมลกซง อนเปนศรมงคล ดวยธรรมจกษอน- บรสทธเทอญ. จบ อรรถกถาแหงปคคลปญญตปกรณ