274 o c t o b e r o c t o b e r 275

o c t o b e rf e a t u r e s

"Magnitudes are inequilibrium at dis- tances reciprocal- ly proportional to their weights"

“จดคานงด” ประเทศไทยเพอฝาวกฤตการณสงคม

เศรษฐกจ การเมอง ทซบซอน

สมเกยรต ตงกจวานชย

(archimedes & the law of lever)

276 o c t o b e r o c t o b e r 277

1

แนวคดเรอง “จดคานงด”

h

แนวความคดเรอง “จดคานงด” เปนแนวความคดตามโลกทศนแบบ

จกรกล (Mechanistic Worldview) ในอยปตโบราณ ผสรางอาคารหรอพระมด

สามารถยายและยกโอบลสก (Obelisk) ซงมนาหนกกวา 100 ตนได เพราะ

มคานชวยทนแรง เสนหของแนวคดเรอง “จดคานงด” กคอ เราสามารถใช

พลงงานหรอทรพยากรทมอยจากดในการกอใหเกดการเปลยนแปลงทด

เหมอนเกนกาลงได “จดคานงด” จงเปนเสมอน “จอกศกดสทธ” (The Holy

Grail) ทนกปฏรปสงคมมงเสาะแสวงหา ปญหากคอ เราจะหา “จดคานงด”

ในการปฏรปสงคมไดทไหน?

การจะตอบคาถามดงกลาวได เราจะตองตอบคาถามเชงอปมาอปไมย

ตอไปนใหไดทงชดกอนวา อะไรคอ “ไมคาน” (lever) ทจะใชงดปญหา? อะไร

คอ “จดคาจน” (fulcrum) ทจะรองรบไมคาน? และเราจะหา “จดคานงด” หรอ

ตาแหนงทจะเอาจดคาจนไปวางไดอยางไร?

ในความเหนของผเขยน “ไมคาน” กคอเครองมอของนกปฏรป

ในการเปลยนนโยบายสาธารณะ ซงจะขอกลาวถงในหวขอท 2 สวน “จด

คาจน” กคอสงทรองรบการใชเครองมอการปฏรปททาใหเครองมอนนสามารถ

แสดงศกยภาพออกมาได ซงจะขอกลาวถงในหวขอท 3 ในขณะทการหา

“จดคานงด” หมายถง การทนกปฏรปจะตองอานความเคลอนไหวในสงคมให

ออก เพอจะไดรวาตองมจงหวะกาวในการปฏรปสงคมอยางไร ซงจะกลาวถง

“ขอทและคานยาวๆ สกอน ผมจะงด โลก ใหด”–อาคมดส

(นกคณตศาสตร นกฟสกส และวศวกร

ชาวกรก เกดเมอ 287 ปกอนครสตกาล)

278 o c t o b e r o c t o b e r 279

ในหวขอแรกน

“จดคานงด” ในการปฏรปสงคมมรปรางหนาตาอยางไร? เพอตอบ

คาถามน ผเขยนจะขอทบทวนปรากฏการณธรรมชาตและปรากฏการณทาง

สงคมทงในและนอกวงการธรกจ วามสถานการณใดบางทการเปลยนแปลง

เลกๆ สามารถกอใหเกดการเปลยนแปลงทใหญกวามาก โดยใชแบบจาลอง

หรอ “โมเดล” 5 แบบจาลองคอ “รอเวลา” (waiting for taking off) “ยมแรง”

(leveraging) “ลดคอขวด” (de-bottlenecking) “ผเสอกระพอปก” (butterfly

effect) และ “สรางเงอนไขสกงอม” (pushing to the tipping point)

1.1

โมเดล “รอเวลา”

h ตวอยางปรากฏการณการเปลยนแปลงทมากบเวลาคอ การทประเทศ

หนงกาวเขาสยคใชรถยนตมาก (Motorization Phase) จนกลายเปนสงคม

รถยนต ซงมกเกดขนตามระดบรายไดของประชากรในประเทศนน เชนเดยว

กบการรบเทคโนโลยอนๆ ซงสมพนธกบรายไดของประชากร เชน โทรศพท

คอมพวเตอร อนเทอรเนต โดยระดบของความแพรหลายมกเปนรปตว S

ดงภาพท 1 กลาวคอ ในชวงแรกจะมการเปลยนแปลงไมมากนก แตเมอถง

จดหนง การเปลยนแปลงกจะพงทะยานขนอยางรวดเรว (Takeoff) กอนทจะ

คอยๆ ชะลอตวลงเมอใกลจะถงจดอมตว

ภาพท 1 การเปลยนแปลงของระดบความแพรหลายรปตว S

ตามโมเดลน นกปฏรปสงคมอาจไมตองทาอะไรมาก เพราะการ

เปลยนแปลงใหญจะเกดขนเองเมอเวลามาถง สงทจาเปนตองทากคอ การ

อานแนวโนมการเปลยนแปลงใหญๆ ทมความสาคญ (Megatrend) ทจะเกดขน

เชน แนวโนมดานโครงสรางประชากร (Demography) เศรษฐกจ เทคโนโลย

หรอการศกษา แลวลงมอดาเนนการเมอถงเวลาทเหมาะสม ซงในจงหวะนน

การออกแรงเพยงเลกนอยกจะไดผลมาก เชน สามารถใชอนเทอรเนตเปนสอ

ในการปฏรปการศกษาไดอยางมประสทธผลเมอระดบการใชอนเทอรเนตใน

ประเทศถงจดทะยานขนพอด

อยางไรกตาม ในบางกรณ นกปฏรปสงคมอาจ “เรงเวลา” ใหการ

เปลยนแปลงดงกลาวมาถงเรวขน เชน การ “ลดคอขวด” (De-bottleneck)

หรออปสรรคทขดขวางไมใหการเปลยนแปลงเกดขน ซงจะกลาวถงในโมเดล

ท 3 นอกจากน นกปฏรปสงคมอาจใชกลยทธการตลาดเพอสงคม (Social

280 o c t o b e r o c t o b e r 281

Marketing) ในการเรงใหการเปลยนแปลงเกดเรวขน เชนเดยวกบการทนก

การตลาดในภาคธรกจใชกน ทงน กลยทธการตลาดเพอสงคมอาจใชวธ

เดยวกนกบการตลาดเชงธรกจ คอการโฆษณาประชาสมพนธผานสอ หรอ

การใชกลยทธแบบปากตอปาก (Word of Mouth) ซงเคยประสบความสาเรจ

จนเกดหนงทาเงน (เชน แฟนฉน) ละครเวทยอดนยม (เชน แมนาค) เปนตน

1.2

โมเดล “ยมแรง”

h ในภาคธรกจ บรษทตางๆ มกถกตดสนโดยนกลงทนจากความ

สามารถในการทากาไรใหแกผถอหน ซงสามารถวดไดจากอตราผลตอบแทน

ตอสวนของผถอหน (Return on Equity: ROE) โดยบรษททมคา ROE สง

กคอบรษททสามารถสรางผลตอบแทนใหแกผถอหนไดมาก ทงน ROE

มความสมพนธกบอตราการทากาไรตอทรพยสนและโครงสรางทางการเงน

ของบรษท ดงสมการตอไปน

ROE = ROA x Leverage

กาไร/สวนผถอหน = (กาไร/ทรพยสน) x (ทรพยสน/สวนผถอหน)

จากสมการ การเพม ROE ใหสงขน สามารถทาได 2 วธคอ หนง

บรษทเพมกาไรตอหนวยทรพยสนทใช ซงไมใชเรองงาย เพราะตองเพม

ยอดขายหรอเพมอตรากาไรตอหนวยการขายใหสงขน สอง บรษทอาจปรบ

โครงสรางทางการเงนใหใชเงนจากผถอหนนอยลง โดยเปลยนไปใชเงนกแทน

ตวอยางเชน บรษททมอตราสวนกาไรตอทรพยสนทรอยละ 10 จะมอตราสวน

กาไรตอสวนผถอหนทรอยละ 10 เชนเดยวกน หากทรพยสนทงหมดทบรษท

ใชดาเนนการมาจากผถอหนโดยไมไดกยมจากภายนอกเลย บรษทดงกลาว

จะสามารถเพมอตราสวนกาไรตอสวนผถอหนเปนรอยละ 40 หากปรบ

สดสวนทรพยสนตอสวนของผถอหนใหเปน 4 เทา (นนคอ ทรพยสนมาจาก

การกยม 3 สวน และมาจากผถอหนเพยง 1 สวน)

การกยมจงเปนการใช “คานงด” ทางการเงน ซงมประโยชนมาก

สาหรบธรกจทมเงนทนตงตนไมมาก แตมธรกจทมอนาคตและมเครดตด

พอทจะกยมจากภายนอกได นาสนใจวาวงการธรกจเรยกการปรบโครงสราง

ทางการเงนโดยใชเงนกเพมขนวา Financial Leverage ซงมรากศพทมาจาก

คาวา lever (ไมคาน) นนเอง1

การยมแรงไมจาเปนตองเกยวของกบการเงนเทานน ในโลกความ

เปนจรง เรายงพบการ “ยมแรง” หรอ “ขอแรง” ในรปแบบตางๆ มากมาย เชน

การยมแรงเกยวขาวในสมยกอนทเรยกวา “ลงแขก” ไปจนถงการ “ขอแรง”

ในการทากจกรรมสาธารณประโยชนทางอนเทอรเนตมากมาย ตวอยางทนา

สนใจในการยมแรงทากจกรรมสาธารณประโยชนผานทางอนเทอรเนตไดแก

การพฒนาซอฟตแวรทเรยกวา “โอเพนซอรส” (Open-Source Software) ซง

หมายถงซอฟตแวรทเปดเผยโปรแกรมตนฉบบ (Source Code) ใหแกทกคน

ทสนใจใชโดยไมคดคาลขสทธ การพฒนาซอฟตแวรดงกลาวมกทาโดย

อาสาสมครจานวนมาก ซงศกษาโปรแกรมตนฉบบและชวยกนแกไขขอ

ผดพลาด (Bug) ตางๆ ทาใหไดซอฟตแวรทมขอผดพลาดนอย ตวอยางของ

1 อยางไรกตาม การยมแรงในลกษณะนกมตนทน คอดอกเบย ทตองจายใหแกเจาหน นอกจากน บรษทยงอาจ

ลมละลายได หากมหนสนมากเกนไป

282 o c t o b e r o c t o b e r 283

ซอฟตแวรแบบโอเพนซอรสไดแกระบบปฏบตการลนกซ (Linux) และเวบ

บราวเซอรไฟรฟอกซ (Firefox) ซงเชอกนวามคณภาพดกวาระบบปฏบตการ

วนโดวส (Windows) และเวบบราวเซอรอนเทอรเนตเอกซพลอเรอร (Internet

Explorer) ซงพฒนาโดยบรษทไมโครซอฟต ในทานองเดยวกน สารานกรม

ออนไลนชอ วกพเดย (Wikipedia) ซงอาศยการยมแรงจากอาสาสมคร

ทวโลกในการจดทา กเปนสารานกรมทมจานวนรายการมากทสดในโลก

มากกวาสารานกรมทจดทาโดยผเชยวชาญอยางบรตานกา (Britanica)

หลายสบเทา ในขณะทเชอกนวามระดบของความถกตองแมนยาทไมแตกตาง

กนมากนก (ดภาพท 2)

มองในมมกลบ การไมสามารถยมแรงผอนมาชวยไดถอเปนการเสย

โอกาส ตวอยางของการเสยโอกาสในการยมแรงเพอการปฏรปประเทศไทย

กคอ การทกฎระเบยบตางๆ ของกระทรวงศกษาธการเปนปญหา จนทาให

ภาคทงหลายไมสามารถมสวนรวมในการชวยจดการศกษาได ไมวาจะเปน

เครอขายพอแมบางกลมทตองการจดการศกษาทางเลอกแบบโฮมสคล

(Home School) และภาคธรกจทตองการจดการศกษาแบบเรยนควบคไป

กบการฝกงานภาคปฏบต ดงตวอยางของโรงเรยนปญญาภวฒนของบรษท

ซ.พ. เซเวนอเลฟเวน จากด (มหาชน)

ภาพท 2 เปรยบเทยบงานสรางสรรคแบบโอเพนซอรส

และงานมลขสทธ

284 o c t o b e r o c t o b e r 285

1.3

โมเดล “ลดคอขวด”

h

ตวอยางหนงของการเรงการเปลยนแปลงทางสงคมกคอ การ “ลด

คอขวด” ทขดขวางไมใหเกดการเปลยนแปลงนน เชน แมวารายไดของ

ประชาชนในประเทศจะเปนปจจยสาคญในการกาหนดระดบความแพรหลาย

ของอนเทอรเนตดงทกลาวมาแลวกตาม แตกยงมปจจยอนๆ อกมาก ทง

ในดานอปสงคและดานอปทาน ซงตางมผลในการกาหนดระดบความแพร

หลายของอนเทอรเนต ทงนหากปจจยใดปจจยหนงเปน “คอขวด” ระดบ

ความแพรหลายของอนเทอรเนตกจะตากวาทควรจะเปน (ดตวอยางในภาพ

ท 3)

ภาพท 3 ปจจยทกำาหนดระดบการแพรหลายของอนเทอรเนต

หากเราสามารถระบไดวา ในชวงเวลาหนงๆ “คอขวด” ทเปนอปสรรค

ตอการแพรหลายของอนเทอรเนตอยทจดใด และสามารถแกปญหาดงกลาวได

แมปญหานนจะเปนปญหาเลกๆ แตถาไดรบการแกไขอยางเหมาะสม ระดบ

ความแพรหลายของอนเทอรเนตกอาจเพมสงขนไดอยางรวดเรว เชน ใน

กรณของประเทศไทย การศกษาของ สมเกยรต ตงกจวานชย และ เดอนเดน

นคมบรรกษ เมอป 2540 ทาใหทราบวา ในชวงเวลาดงกลาว อปสรรคตอการ

แพรหลายของอนเทอรเนตในประเทศไทยเกดจากอตราคาบรการทอยในระดบ

สงเกนไป ทงนเนองจากสาเหตตางๆ เชน การทการสอสารแหงประเทศไทย

กาหนดราคาขนตาในการใหบรการอนเทอรเนต ซงมผลในการจากดไมใหผให

บรการสามารถลดอตราคาบรการลงมาได ทงๆ ทมผประกอบการจานวนมาก

ในตลาด เมอยกเลกการกาหนดราคาดงกลาว ความแพรหลายของอนเทอรเนต

ในประเทศไทยกเพมขนอยางรวดเรวจากการแขงขนทางราคาทตามมา

ในดานเศรษฐศาสตรการพฒนา (Development Economics) เชอ

กนวา การเจรญเตบโตทางเศรษฐกจจะเกดจากการลงทนของภาคเอกชน

ศาสตราจารยดาน รอดรก (Dani Rodrik) แหงมหาวทยาลยฮารวารด ไดเสนอ

เครองมอในการวเคราะหคอขวดในการพฒนาเศรษฐกจทเรยกวา Growth

Diagnostic Tool (ดภาพท 4 ประกอบ) เราสามารถใชเครองมอนวเคราะห

ไดวา การทภาคเอกชนของบางประเทศมการลงทนในระดบตานนมสาเหต

มาจากอะไร เชน เกดจากอตราผลตอบแทนในการลงทนทตา หรอการทตนทน

ทางการเงนสงเกนไป และสามารถไลไปเปนทอดๆ จนพบสาเหตทเปนตนตอ

ทแทจรงของปญหา ซงชวยทาใหการแกไขปญหาดงกลาวทาไดตรงจดมากขน

ประชาคมปฏรปในประเทศไทยควรมการวเคราะหคอขวดของระบบ

ตางๆ ทเปนเปาหมายในการปฏรป เพอใหทราบวาควรใชทรพยากรทมอย

จากดในการปฏรประบบทจดใดกอน

286 o c t o b e r o c t o b e r 287

ภาพท 4 การวเคราะหคอขวดในการพฒนาเศรษฐกจ

ของศาสตราจารยดาน รอดรก

1.4

โมเดล “ผเสอกระพอปก”

h นกปฏรปสงคมใหความสนใจเปนอยางสงตอปรากฏการณทเรยกกน

วา “ผลกระทบผเสอ” (Butterfly Effect) ซงระบวา ผเสอตวหนงทกระพอปก

ทประเทศไทย อาจทาใหเกดพายฝนในประเทศทหางไกลได ทงนเนองจาก

ดนฟาอากาศของโลกเปน “ระบบโกลาหล” (Chaotic System) หรอระบบทม

ความออนไหวสงตอสภาพตงตน (Sensitive to Initial Condition) แรงลมจาก

การกระพอปกของผเสอตวหนง จงอาจถกขยายใหญจนกลายเปนลมพายได

(ดเรองระบบโกลาหลไดใน สมเกยรต, 2546)

ในทางวศวกรรมศาสตร ไดมการประยกตใชทฤษฎโกลาหล (Chaos

Theory) ใหเปนประโยชนอยางนาสนใจหลายตวอยาง เชน การสรางเลเซอร

โกลาหล (Chaotic Laser) ทมกาลงมากกวาเลเซอรทวไป การจงใจออกแบบ

เครองบน F-16 ใหไมเสถยร (unstable) เพอใหสามารถขบเคลอนไดอยาง

รวดเรว และการสงยานอวกาศไปยงดวงจนทรแบบประหยดพลงงาน

การสงยานอวกาศไปยงดวงจนทรโดยทวไปจะใชวธการทเรยกวา

Hohmann Transfer (ภาพท 5 (ก)) ซงเรมจากการสงยานอวกาศขนไปโคจร

รอบโลก แลวจดระเบดเรงเครองใหยานพนจากวงโคจรของโลกไปยงดวงจนทร

และเมอใกลถงดวงจนทรกจะจดระเบดจรวดยอนกลบ (retro-rocket) เพอ

ชะลอใหยานอวกาศชาลงพอทจะเขาสวงโคจรของดวงจนทรไดโดยไมเลยออก

ไป วธนมจดออนคอ ตองใชพลงงานมาก โดยลาพงคาเชอเพลงสาหรบจรวด

ยอนกลบกสงถง 4.5 พนลานบาท

เพอแกปญหาน เอดวารด เบลบรโน (Edward Belbruno) อดตวศวกร

ขององคการนาซา (NASA) ไดเสนอใหใชเสนทางทเรยกวา fuzzy-boundary

trajectory ในหนงสอของเขาทชอ Fly Me to the Moon เขาอธบายวา วธ

ของเขาอาศยหลกทฤษฎโกลาหล ซงชวยทาใหยานอวกาศ Hiten ของญปน

สามารถใชพลงงานเพยงเลกนอยในการเดนทางไปยงดวงจนทร แมการเดน

ทางดงกลาวจะใชเวลานานถง 5 เดอน เพราะตองออมไปถง 1 ลานไมลเพอ

ใชเสนทางทแรงดงดดของโลก ดวงจนทร และดวงอาทตย ทมตอยานอวกาศ

หกลางกนพอด (ภาพท 5 (ข))

288 o c t o b e r o c t o b e r 289

ภาพท 5 เสนทางการสงยานอวกาศไปดวงจนทร

ตามแนวทางของ Hohmann และ Belbruno

คาถามกคอ ในการปฏรปสงคมซงซบซอนกวาการแกปญหาทาง

วศวกรรมหลายเทา เราจะสามารถหาจด “ผเสอกระพอปก” ไดอยางไร

ยงไปกวานน เราจะมนใจไดอยางไรวาการปฏรปของเราจะไดผล เพราะการ

เปลยนแปลงเพยงเลกนอย ทงทตงใจหรอไมตงใจ อาจสามารถเบยงเบนหรอ

กระทงหกลางการปฏรปของเราไดเชนกน? ในปจจบน เรายงไมมทฤษฎใดท

จะชวยใหการปฏรปสงคมตามแนวทางนประสบความสาเรจ นอกจากตองใช

วธ “ลองถกลองผด” ประกอบกบ “จนตนาการ” ทไดจากทฤษฎโกลาหลเทานน

ตวอยางทอาจใหความหวงแกเราวาการเปลยนแปลงแกไขเรองเลกๆ

อาจสงผลกระทบอยางใหญหลวงตามแนวคด “ผลกระทบผเสอ” เปนสงท

เปนไปไดกคอ ความสาเรจทเมองใหญๆ หลายแหงในสหรฐอเมรกาสามารถ

ลดอาชญากรรมตางๆ เชน การลกเลกขโมยนอย จากการปรบปรงเมองให

สะอาดเรยบรอย ลบ “จตรกรรมฝาผนง” (Graffiti) ของเดกวยรน และปรบปรง

บานเรอนททรดโทรมใหอยในสภาพด เรองนถกเลาไวอยางละเอยดในหนงสอ

The Tipping Point ของ มลคอลม แกลดเวลล (Malcolm Gladwell)

1.5

โมเดล “เงอนไขสกงอม”

h ระบบซบซอนบางระบบมแนวโนมทจะ “จดตวเองเขาสภาวะวกฤต”

(Self-organizing Criticality) ดงตวอยาง “โมเดลกองทราย” (Sand Pile Model)

ซงแสดงใหเหนวา โดยปรกต การโปรยเมดทรายลงบนพนทละเมดจะไมทาให

เกดการเปลยนแปลงอะไรมาก จนกระทงถงจดหนง ซงการโปรยทรายลงไปอก

เพยงเมดเดยว อาจทาใหกองทรายทอยในสภาพสกงอม หรอ “สภาพวกฤต”

พงทลายลงมาทงกอง จากการกระทบกนเปนทอดๆ ของเมดทราย (ดโมเดล

กองทรายใน สมเกยรต, 2544)

ในโลกความเปนจรง มตวอยางในทานองเดยวกน ซงแรงกระทบ

เบาๆ จากภายนอก อาจทาใหเกดการเปลยนแปลงขนาดใหญได เชน ใน

สหรฐอเมรกาเคยมเหตการณทเทยวบนจานวนมากตองถกยกเลก เพราะ

สนามบนถกปด เนองจากมผโดยสารคนหนงลมของไวบนเครองบน แลววง

สวนทางออกมาเอาของหลงจากผานดานตรวจคนเขาไปแลว ซงทาให

เครองบนลานนขนบนไมได และเครองบนลาอนๆ กไมสามารถขนลงไดเชน

กน เนองจากสนามบนถกออกแบบใหมประสทธภาพในการใชงานสงมาก

จนไมไดเผอสาหรบการรบมอกบกรณฉกเฉนไวเลย

แนวความคดเรอง “เงอนไขทสกงอม” ยงอาจชวยใหเราเขาใจไดวา

เหตใดการลอบปลงพระชนมอารกดยกฟรานซ เฟอรดนานด (Archduke Franz

Ferdinand) มกฎราชกมารแหงจกรวรรดออสเตรย-ฮงการ โดยชาวเซอรเบย

290 o c t o b e r o c t o b e r 291

จงเปนเหตใหเกดสงครามใหญในยโรป ซงลกลามกลายมาเปนสงครามโลก

ครงท 1 ทงทพระองคไมเปนทชนชอบของชาวออสเตรยเทาใดนก คาตอบ

กคอ สภาพของยโรปในขณะนน “สกงอม” อยแลว จากการทประเทศตางๆ

ซงมความขดแยง ไดจบกลมกนเปนพนธมตร 2 กลม คอกลม “ไตรพนธมตร”

(The Triple Alliance) ซงประกอบดวยเยอรมน ออสเตรย-ฮงการ และอตาล

ฝายหนง กบกลม “ไตรภาค” (Triple Entente) ซงประกอบดวยฝรงเศส องกฤษ

และรสเซย อกฝายหนง โดยทงสองฝายพรอมทจะเผชญหนากน

ในตลาดเงนและตลาดทนตางๆ เชน ตลาดหน เรากมกพบเหตการณ

ทการเปลยนแปลงเลกๆ เชน ขาวลอทดเหมอนไมไดมความสาคญมาก

สามารถทาใหตลาดเกดความแตกตนถงขนโกลาหลไดบอยครง ดงการตน

ลอเลยนในภาพท 6 การแหตามกน (herding) เชนนนเองททาใหตลาดเงน

และตลาดทนมแนวโนมทจะ “จดตวเองเขาสภาวะวกฤต” ซงเปราะบางตอ

การไดรบผลกระทบ ดงตวอยางการเกดเหตการณ “จนทรทมฬ” (Black

Monday) เมอป 1987 ซงดชนราคาหลกทรพยดาวนโจนสของสหรฐอเมรกา

ลดลงถงรอยละ 22.6 ในวนเดยว หรอการเกดวกฤตการณซบไพรมของ

สหรฐอเมรกาเมอป 2007 ซงในทสดไดลกลามจนกลายเปนวกฤตการณ

การเงนโลก

ภาพท 6 การตนลอเลยนการแหตามกน (herding)

ในตลาดหนอยางไมมเหตผล

ปญหาในการปฏรปสงคมโดยแนวคดน กคลายกบปญหาในการ

ปฏรปสงคมแบบ “ผเสอกระพอปก” คอยากมากทเราจะรวาระบบถงจดวกฤต

แลวหรอยง เรารแตเพยงวาเราควรออกแบบระบบใหไมเขาสภาวะ “สกงอม”

ซงออนไหวมากทจะเกดการเปลยนแปลงทไมพงประสงค เชน ควรหลกเลยง

การสรางความตงเครยดหรอความขดแยงของคนกลมตางๆ หรอหลกเลยง

การออกแบบระบบทเนนประสทธภาพมากเกนไป โดยไมไดเผอไวสาหรบ

292 o c t o b e r o c t o b e r 293

กรณฉกเฉน ในทางตรงกนขาม เราควรพยายามผลกดนระบบใหเขาสภาวะ

“สกงอม” ทจะเกดการเปลยนแปลงทพงประสงค โดยการสรางความรทจาเปน

การสรางเครอขาย และสะสมทนทางสงคมทเออตอการปฏรป ดงทจะกลาวถง

ตอไป

2

สงคมในฐานะระบบซบซอน

h จากทกลาวมาจะเหนวา เราจงไมสามารถนาเอาแนวคดเรอง “จด

คานงด” ของโลกทศนแบบจกรกล มาประยกตใชในทางสงคมไดโดยงาย

เพราะสงคมเปน “ระบบซบซอน” (Complex System) ซงหมายถงระบบทม

ลกษณะดงตอไปน

1. มองคประกอบตางๆ ซงมความหลากหลาย (Diversity) ดงจะเหน

ไดจากการทแตละสงคมจะประกอบไปดวยคนทหลากหลายและแตกตางกน

ในมตตางๆ

2. องคประกอบเหลานนมความเชอมตอกน (Connectedness) และ

การกระทาขององคประกอบแตละสวนสงผลซงกนและกน (Interdependence)

3. ระบบมการปรบตว (Adaptation) ตลอดเวลา ไมหยดนง

การทสงคมเปนระบบซบซอนนนมนยตอแนวทางในการวเคราะห

สงคมเปนอยางมาก กลาวคอ โดยทวไป สงคมมกมความทนทานตอแรง

กระแทก (Robustness) ไดดพอควร เชน แมเกดภยธรรมชาตเชนแผนดนไหว

หรอสนาม ระบบเศรษฐกจของประเทศโดยรวมกยงดาเนนตอไปได อยางไร

กตาม ในสภาวะ “เงอนไขสกงอม” ซงพบไมบอยนก การเปลยนแปลงเลกๆ

ในสงคมอาจทาใหเกดเหตการณใหญได ผลทตามมากคอ เราไมสามารถ

ทานายผลลพธของระบบจากการเปลยนแปลงทเกดขนไดโดยงาย ทงนยง

ไมตองกลาวถงการหา “จดคานงด” ซงจะยากขนไปอก นอกจากน หากพบ

“จดคานงด” คาตอบทพบในวนนกอาจจะใชไมไดในอนาคต เนองจากระบบ

มการปรบตวตลอดเวลา เชน การออกกฎหามไมใหนกการเมองถอครอง

หนในบรษททรบสมปทานจากรฐจะไดผลเฉพาะชวงแรกๆ เทานน เมอนก

การเมองปรบตวและหาทางหลบเลยงได กฎดงกลาวกจะใชไมไดผล เราจง

ตองสรางความรเพอแสวงหาคาตอบใหมตลอดเวลา

สงทไมควรลมกคอ การทเราจะสามารถใชประโยชนจาก “จดคาน

งด” ได เราจาเปนตองม “ไมคาน” ซงหมายถงเครองมอในการปฏรป และ

“จดคาจน” ซงหมายถงโครงสรางพนฐานรองรบการใชเครองมอดงกลาว

ผเขยนเชอวา “สามเหลยมเขยอนภเขา” เปนเสมอน “ไมคาน” หรอ

เครองมอทภาคประชาสงคมใชในการทางานใน “แนวดง” กบรฐ สวน “INN”

ซงเปนแนวคดในการสรางความเขมแขงของภาคประชาสงคมทสมพนธกน

ใน “แนวราบ” เปนเสมอน “จดคาจน” ของไมคานแหงการปฏรปดงกลาว

3

“สามเหลยมเขยอนภเขา” ในฐานะทเปน “ไมคาน”

h แนวคด “สามเหลยมเขยอนภเขา” ถกนาเสนอโดย ศ.นพ.ประเวศ

วะส ในฐานะทเปนเครองมอในการปฏรป “ภเขา” ในทนหมายถงปญหาใหญ

294 o c t o b e r o c t o b e r 295

ทมความยากลาบากทจะแกไข สวนสามเหลยมนนประกอบดวย การสราง

ความร การเคลอนไหวทางสงคม และการเชอมตอกบการเมอง (ดภาพท 7)

แนวคด “สามเหลยมเขยอนภเขา” ไดรบการประยกตใชในการปฏรประบบ

สขภาพ ซงประสบความสาเรจอยางสง

ภาพท 7 ปฏรปสงคมดวย “สามเหลยมเขยอนภเขา”

อยางไรกตาม สาหรบนกปฏรปจานวนไมนอย “สามเหลยมเขยอน

ภเขา” ยงคงเปน “เสนผมบงภเขา” อย เพราะแมจะสอดคลองกบสามญสานก

แตกยงฟงดเปนนามธรรม ทาใหไมทราบวาจะประยกตใชอยางไรในทางปฏบต

เราจงควรถอดแนวความคดในสามเหลยมเขยอนภเขาออกมาใหเปนรปธรรม

เพอใหสามารถใชในการปฏบตไดงายยงขน สามเหลยมจงจะสามารถเปน

“ไมคาน” ในการปฏรปสงคมได

3.1

การสรางความร

h บอยครงทเรามกไดยนวา เรองทเปนปญหานนไมตองการการศกษา

วจยใดๆ อกแลว ขอเพยงแตรฐบาลหรอผมอานาจลงมอแกปญหาเสย ปญหา

กจะหมดไปทนท ในบางกรณ คากลาวนนอาจเปนความจรง แตสวนมากก

ไมเปนความจรง และเปนเพยงการสะทอนความเชอในเชงอานาจนยม วาการ

ปฏรปใดๆ ตองเรมจากฝายการเมองหรอผมอานาจเทานน

แมวา ศ.นพ.ประเวศ วะส จะกลาวไวหลายครงวา การสรางความ

รเปนขนตอนทตองมากอนเสมอในสามเหลยมเขยอนภเขา แตในทางปฏบต

เรากมกจะพบเหนความพยายามของนกปฏรปในการเคลอนไหวหรอการ

โนมนาวฝายการเมองกอนการสรางความรใหกระจางชดอยบอยครง

วธทเราจะตรวจสอบวาเรามความรเพยงพอทจะแกปญหาหรอไม

กคอ การตงคาถามในเชงสมมตวา หากเราสามารถ “กระซบ” นายกรฐมนตร

รฐมนตร หรอผมอานาจตางๆ ซง “ดวงตาเหนธรรม” พรอมทจะแกปญหา

ประเทศโดยไมสนใจกลมผลประโยชนแลว เราจะ “กระซบ” ใหทานดาเนนการ

อยางไร หากเราไมสามารถบอกไดอยางมรายละเอยดและเปนรปธรรมพอ

กหมายความวาเรายงไมมความรทเราคดเอาเองวารแลว หรอแมพอจะม

ความรอยบาง ความรนนกยงไมเพยงพอตอการสนบสนนการปฏรป ทงน

ความรทจะสามารถสนบสนนการปฏรปไดจะตองมลกษณะดงน

- ผานการตรวจสอบกบหลกฐานตางๆ อยางเพยงพอทจะยตขอ

สงสยทสาคญตางๆ ทาใหการปฏรปสามารถเดนหนาไปได โดยไมตองมา

296 o c t o b e r o c t o b e r 297

ถกเถยงกนในเรองความถกตองของแนวทางในการปฏรปอยตลอดเวลา

- มขอเสนอในเชงปฏบตการทชดเจนและเปนรปธรรมเพยงพอ เชน

สามารถเขยนเปนกฎหมายในรปของพระราชบญญตหรอกฎหมายลกตางๆ

หรอมตคณะรฐมนตรได

- ตองพจารณาถงปจจยสนบสนนและขอจากดในการปฏบตจรง ซง

หมายความวา ผเสนอจะตองตระหนกถงความตองการและขอจากดของผม

สวนได-เสยฝายตางๆ ทงฝายราชการและฝายการเมอง ในการจดทาขอเสนอ

ทางนโยบาย

ผเขยนเหนวา ประชาคมวชาการททางานดานการปฏรปควรรวมกน

สงเคราะหบทเรยนเรองการสรางความรเพอการปฏรปสงคม และจดเวทเพอ

แลกเปลยนเรยนรกน

3.2

การสอสารกบสงคม

h เมอมองคความรทจาเปนตอการปฏรปแลว การสอสารกบสงคม

กเปนขนตอนสาคญทตองดาเนนการตอไป ความทาทายในขนตอนนกคอ

การแปลงองคความรทเกยวของใหเปน “สาร” ทงายตอการ “เขาใจ” และ “กน

ใจ” กลมเปาหมาย โดยพยายามแปลงความหมายของปญหาและขอเสนอ

ทางนโยบายตางๆ ใหเชอมโยงกบชวตประจาวนของกลมเปาหมาย ทงนควร

ระลกวาประเดนและแนวทางในการสอสารกบสงคมจาตองมการปรบอยตลอด

เวลา เชน ประเดนในการรณรงคใหเกดความตนตวในชวงแรก ยอมจะตอง

แตกตางจากประเดนในชวงรณรงคใหฝายการเมองยอมรบขอเสนอทาง

นโยบาย นอกจากนยงควรปรบแนวทางในการสอสารกบสงคมตลอดเวลา

เพราะเมอเวลาผานไป ผรบสารอาจชาชนตอสารทไดรบ จนการสอสารไมม

ประสทธผล

นกปฏรปสงคมมกบนในเชงทอแทวา สอมวลชนไมใหความสาคญ

กบการรายงานความเคลอนไหวในการปฏรปของตน ซงกอาจมสวนจรง

จากธรรมชาตของสอมวลชนทมกใหความสนใจกบปญหาเฉพาะหนาเทานน

แตในอกดานหนง นกปฏรปสงคมควรตงคาถามตอตนเองดวยวา ไดเลอก

ประเดนในการปฏรปทสาคญเพยงพอ และสามารถนาเสนอไดอยาง “เขาใจ”

และ “กนใจ” หรอยง โดยควรเรยนรทจะเขาใจวธคดและขอจากดของสอมวลชน

สอมวลชนเองกอยในกระแสแหงการเปลยนแปลง การเกดขนของ

โทรทศนดาวเทยมและเคเบลทวหลายรอยชอง วทยชมชนหลายพนสถาน

ตลอดจนสอใหม เชน อนเทอรเนต ไดเปลยนภมทศนของสอ จากเดมทชอง

ทางในการสอสารเปนขอจากด กลายเปนความสนใจของผบรโภคสอเปนขอ

จากดแทน นอกจากน การหลอมรวมของสออเลกทรอนกส (Media Conver-

gence) ไดเรมเปลยนวธการทางานของสอมวลชนในประเทศไทยแลว การ

เปลยนแปลงเหลานเปนเรองสาคญทควรจบตามองอยางใกลชด และเรยนร

โดยการลองผดลองถกจากการปฏบตจรง เพอหาแนวทางในการสอสารกบ

สงคมอยางมประสทธผลทสด

นาเสยดายวา แมวาองคความรในการโฆษณาประชาสมพนธทาง

ธรกจจะไดรบการพฒนาไปไกลมาก แตองคความรในการตลาดเชงสงคม

(Social Marketing) กลบยงไมไดรบการพฒนาใหไปไกลเทาทควร ผเขยนม

ความเหนวา นกปฏรปสงคมควรเอาใจใสในเรองการสอสารใหมากขน โดย

ควรเรยนรและปรบใชประสบการณของภาคธรกจ เพอพฒนาทกษะในการ

สอสารกบสงคม ประชาคมปฏรปและประชาคมสอควรจดใหมการสงเคราะห

298 o c t o b e r o c t o b e r 299

องคความรเรองการสอสารเพอการปฏรปสงคม และจดหลกสตรฝกอบรม

ใหแกภาควชาการและภาคประชาสงคม

3.3

การผลกดนทางการเมอง

h ในปจจบน การเมองไทยไดเปดกวางกวาในอดต ในแงทเกดเวท

จานวนมากใหภาคสวนตางๆ ของสงคมสามารถมสวนรวมได ทงหนวย

งานดานนตบญญต หนวยงานดานบรหารในสวนกลางและองคกรปกครอง

สวนทองถน และองคกรดานตลาการ ตลอดจนองคกรอสระตางๆ เชน คณะ

กรรมการปองกนและปราบปรามการทจรตแหงชาต (ปปช.) คณะกรรมการ

สทธมนษยชนแหงชาต ตลอดจนองคกรตางๆ อกจานวนหนงทตองจดตงขน

ตามทรฐธรรมนญกาหนด เชน องคกรเพอปฏรปกฎหมาย องคกรเพอปฏรป

กระบวนการยตธรรม องคการอสระเพอการคมครองผบรโภค ในฝายตลาการ

เองกมทงศาลยตธรรม ศาลปกครอง ศาลรฐธรรมนญ ตลอดจนแผนกตางๆ

ภายในศาลยตธรรม เชน ศาลคดผบรโภค ซงมกระบวนการพจารณาคดท

เปนมตรกบประชาชนมาก เชนเดยวกบเครองมอทภาคประชาสงคมสามารถ

ใชในการตรวจสอบและตอรองกบรฐ เชน สทธในการเขาชอเสนอกฎหมาย

การเขาถงขอมลโดยกฎหมายขอมลขาวสารของราชการ และสทธของ

ประชาชนในดานตางๆ ทบญญตไวในรฐธรรมนญ

อยางไรกตาม เปนทนาเสยดายวา นกปฏรปสงคมยงใชประโยชน

จากองคกรและกลไกตางๆ เหลานไมมากเทาทควร และมกใชในเชงรบ คอ

ใชเฉพาะเพอขดขวางการกระทาของรฐทตนคดวาจะกอใหเกดผลเสย เชน

การฟองศาลยตธรรมหรอศาลปกครอง เพอใหศาลมคาสงคมครองสทธของ

ตน แตยงไมไดใชในเชงรก ทจะกอใหเกดการเปลยนแปลงในเชงผลกดนให

ขอเสนอของตนเขาสกระบวนการทางนโยบายหรอกระบวนการทางนตบญญต

กลาวอกนยหนง ประชาชนยงมองเครองมอในการมสวนรวมทางการเมอง

เหลานในฐานะทเปน “เบรก” ไมไดมองในฐานะ “คนเรง” เชน ไมมการฟองรอง

ใหรฐบาลออกกฎหมายลกซงจาเปนตอการปองกนการผกขาดทางเศรษฐกจ

ใหครบถวน ทงทเวลาลวงเลยมาเกอบ 10 ปแลว เปนตน การใชเฉพาะ

“เบรก” โดยไมใช “คนเรง” ทาใหขอบเขตในการปฏรปโดยประชาชนถกจากด

เปนอยางมาก

สาเหตทการใชประโยชนจากองคกรและกลไกตางๆ นอยกวาทควร

อาจเนองมาจากการทองคกรและกลไกตางๆ เหลานนยงมขอจากดอยมาก

เชน องคกรบางแหงไมมประสทธภาพ ในขณะทกลไกตางๆ ทมอย เชน การ

เขาถงขอมลตามกฎหมายขอมลขาวสารยงมความลาชา และการรวบรวม

รายชอประชาชนเพอเสนอกฎหมายยงมตนทนทสงเกนไป ซงกจาเปนตอง

ไดรบการแกไข อยางไรกตาม ผเขยนเชอวา ปญหาการใชประโยชนนอย

ยงเกดจากการทนกปฏรปสงคมมความเขาใจในการทางานขององคกรและ

กลไกตางๆ เหลานนนอยเกนไปดวย

การใชประโยชนจากองคกรและกลไกตางๆ เหลานนจะเกดขนได

กตอเมอนกปฏรปเขาใจอยางเพยงพอในกระบวนการกาหนดนโยบาย ทง

กระบวนการนตบญญต การบรหาร ตลาการ การเมองระดบทองถน และ

องคกรอสระทเกยวของ เชน ตองเขาใจกระบวนการนาเรองเขาสการพจารณา

ของคณะรฐมนตรใหออกเปนมตคณะรฐมนตร โดยไมถกขดขวางจากหนวย

ราชการทเสยผลประโยชน ตองเขาใจกระบวนการในการพจารณากฎหมาย

ของรฐสภา ทงการพจารณารางกฎหมายทเสนอขนใหมและการแกไขกฎหมาย

300 o c t o b e r o c t o b e r 301

ทมอย ตลอดจนเขาใจกระบวนการยตธรรมในดานเขตอานาจศาลและวธการ

ฟองรองคดทมประสทธผล

นอกจากน นกปฏรปยงควรเขาใจแรงจงใจ (Incentive) และขอจากด

(Constraint) ของผเลนทางการเมอง (Political Actor) ทสาคญ โดยควรมความ

สามารถในการวเคราะหผมสวนได-เสย (Stakeholder Analysis) และกลม

ผลประโยชน (Interest Group) วาแตละกลมจะสนบสนนหรอขดขวางการ

ปฏรปในสวนใด และจะสามารถสรางแนวรวมเพอการปฏรปไดอยางไร

มฉะนนภาคประชาสงคมกจะตองบนตอไปอกวา ฝายการเมองหรอราชการ

ขดขวางการปฏรป ทงทในหลายกรณ ปญหาเกดขนเพยงเพราะขอเสนอ

ในการปฏรปนนไมไดพจารณาถงแรงจงใจและขอจากดตางๆ อยางเพยงพอ

ประเดนเหลานควรถกสงเคราะหออกมาอยางละเอยด และจดหลกสตรฝก

อบรมใหภาคประชาสงคมและภาควชาการทเกยวของกบการปฏรปเขาใจ

จากทกลาวมาในหวขอน จะเหนไดวาภาคประชาสงคมควรรวม

กนสงเคราะหบทเรยนการดาเนนการทงสามสวนตามแนวคด “สามเหลยม

เขยอนภเขา” ออกมา เพอประโยชนในการเรยนร และยกระดบการปฏรป

ใหมประสทธผลมากขน แมวาทผานมาจะมการถอดบทเรยนการปฏรป

นโยบายดานสขภาพออกมาบาง (เชน หนงสอ ถอดบทเรยนชนำาสงคมและ

ผลกดนนโยบายสาธารณะ โดย ศ.นพ.ประกต วาทสาธกกจ) แตบทเรยนการ

ปฏรปและการรณรงคทางสงคมในดานอนๆ เชน การคมกาเนดประชากร

การลดการทจรตในภาครฐในบางดาน เชน การทาใบขบขรถยนต กยงรอคอย

การสงเคราะหและถายทอดออกมาใหเกดการแลกเปลยนเรยนรในวงกวาง

4

“INN” ในฐานะทเปน “จดคำาจน”

h แนวความคดเรอง INN เปนอกแนวความคดหนงท ศ.นพ.ประเวศ

วะส นาเสนอเปนเครองมอในการทางานทางสงคม โดยเชอวาจะนาไปส

“โครงสรางแหงความสข” ซงจะชวยใหภาคประชาสงคมหลดพนจากภาวะ

ตดขดทคดวาตนไรอานาจ (powerless) จนมแตความรสกทอแทสนหวง

(hopeless)

INN ประกอบดวยองคประกอบ 3 สวนคอ

I = Individual หมายถงปจเจกชนแตละคนซงมศกดศรและมคณคา

N = Node หมายถงการทปจเจกชนรวมตวกนเปนกลมเลกๆ หรอ

จดตงองคกรดานประชาสงคม

N = Network หมายถงการเชอมโยงระหวางบคคลและเครอขาย

ผเขยนคดวาประชาคมปฏรปควรมแนวทางทชดเจนในการพฒนา

INN ทงสามระดบ เพอสรางรากฐานในการปฏรปดงน

302 o c t o b e r o c t o b e r 303

4.1

การพฒนา Individual

h แนวความคดเรอง INN เชอวาปจเจกชนทกคนมศกดศรและมคณคา

การพฒนาปจเจกชนจงควรมงใหคนทกคน รวมถงคนชายขอบ ไดมโอกาส

แสดงคณคาของตน อยางไรกตาม กฎวาดวยคนสวนนอย (The Law of the

Few) ระบวา เบองหลงการเปลยนแปลงใหญทมความสาคญ มกมคนไมกคน

เทานนทเปนกาลงสาคญ หากความเชอนเปนจรง การเรงใหเกดการปฏรป

สงคมสามารถทาไดโดยการจดใหมกลไกพเศษทแสวงหาคนสวนนอยทม

ศกยภาพในการเปนผนาการปฏรปในวงการตางๆ ในอนาคต และพฒนาให

เขาเหลานนสามารถเปนผนาไดเรวขนและมประสทธผลมากขน ควบคไปกบ

การพฒนาปจเจกชนทงหมด

ในตางประเทศจะมกลไกมากมายในการสรางผนาของวงการตางๆ

โดยเฉพาะผนารนใหม เชน ในวงการการเมองของประเทศพฒนาแลว จะม

การเมองทองถนเปนสนามพฒนานกการเมองรนใหมใหเปนผนาทงในระดบ

ทองถนและระดบชาตในอนาคต ในภาคประชาสงคมเองกมตวอยางกจกรรม

การสรางผนารนใหมจานวนมาก เชน โครงการ Asia 21 ซงมเปาหมายหลก

ในการพฒนาผนารนใหมของเอเชยทมอายไมเกน 40 ป หรอ Eisenhower

Fellowship ซงมเปาหมายพฒนาผนารนใหม โดยเชญผนารนใหมจากประเทศ

ตางๆ ทวโลกไปพบปะกบผนาในวงการตางๆ ของสหรฐอเมรกาคนใดกได

ตามทตองการในชวงเวลา 6 สปดาหของโครงการ กจกรรมเหลานมประโยชน

ในการเตมเตมทงความร ทกษะ และแรงบนดาลใจของผนารนใหม

“คนสวนนอย” ทประชาคมปฏรปควรคนหาใหพบ และพฒนาใหเปน

ผนารนใหมของสงคม ไดแก

- “5 ตวจด” ซงประกอบไปดวยนกวชาการ นกจดการ นกประสาน

งาน นกยทธศาสตร และนกสอสารสาธารณะ ซงเปนกาลงสาคญในการปฏรป

ตามแนวคดของประชาคมสขภาพ

- “ผประกอบการเพอสงคม” (social entrepreneur) ซงหมายถง

นกธรกจ นกกจกรรม หรอนกพฒนา ทนาองคความรในภาคธรกจมาประยกต

ใชนอกภาคธรกจกระแสหลก เพอแกปญหาทางสงคมและสงแวดลอมอยาง

ยงยน ทงน ตวอยางของผประกอบการเพอสงคมทมชอเสยงหาดไดในหนงสอ

พลงของคนหวรน

- นกสรางเครอขาย (Connector) นกสะสมความร (Maven) และนก

ขายความคด (Salesperson) ซงเปนคนสวนนอยททาใหเกดการเปลยนแปลง

ใหญๆ ตามแนวคดของ มลคอลม แกลดเวลล ในหนงสอ The Tipping Point

4.2

การพฒนา Node

h การรวมกลมเปนองคกรหรอ node เปนการเสรมพลงในการทางาน

เพอสงคมของ “คนสวนนอย” ใหเตมศกยภาพของตน โจทยสาคญในการ

พฒนาภาคประชาสงคมจงตองรวมถงการสงเสรมใหเกดการรวมตวกนเปน

กลม ทงทเปนทางการ เชน สมาคม มลนธ สหกรณ และทไมเปนทางการ

เชน ชมรมตางๆ ตลอดจนพฒนาศกยภาพของกลมเหลานนใหสงขน

304 o c t o b e r o c t o b e r 305

ในปจจบน มองคกรสาธารณประโยชนหลายแหงในประเทศไทย

ทมความสามารถในการบรหารจดการและการดาเนนงาน อยางไรกตาม ยง

มหนวยงานอกไมนอยทมบคลากรทมคณภาพ แตยงขาดการบรหารจดการ

ทดพอทงในดานการใชความร การสอสารกบสงคม และการผลกดนทาง

การเมอง ซงเปนทกษะสาคญ 3 ประการตามแนวคด “สามเหลยมเขยอนภเขา”

ตลอดจนยงไมมการจดองคกรใหมธรรมาภบาลในระดบทไดมาตรฐาน ทาให

ไมสามารถรบการสนบสนนจากภายนอกไดมากเทาทควร และไมสามารถ

เปนสนามทปจเจกชนจะใชในการแสดงศกยภาพของตนไดอยางเตมท

ในตางประเทศ ซงองคกรสาธารณประโยชนไดรบการพฒนามา

นาน มกมองคกรสาธารณะประโยชนททาหนาทชวยพฒนาองคกรสาธารณ-

ประโยชนอนๆ เชน ในดานธรรมาภบาล มหนวยงานในสหรฐอเมรกาท

เรยกวา Board Source2 ชวยฝกอบรมและใหคาปรกษาแกกรรมการของ

องคกรสาธารณประโยชนตางๆ เชน สมาคมและมลนธ ใหสามารถจดองคกร

ใหมธรรมาภบาล และบรหารจดการอยางมออาชพ

เราควรชวยกนพฒนาใหเกด “องคกรสาธารณประโยชนสายพนธ

ใหม” ในประเทศไทย ทเนนการบรหารแบบมออาชพ จดองคกรอยางม

ธรรมาภบาล และทสาคญคอใชความรในการขบเคลอนสงคม ในเบองตน

องคกรเหลานอาจประกอบดวยบคลากรหลกๆ เพยง 2-3 คน ทาหนาทตดตาม

ตรวจสอบเรองทเกยวของกบการปฏรป เชน หนวยงานตดตามการออก

กฎหมายและกฎระเบยบของรฐ หนวยงานตดตามและวเคราะหงบประมาณ

ของรฐ หนวยงานตดตามการทางานของฝายนตบญญต หนวยงานตดตาม

กระบวนการยตธรรมและสถานการณดานสทธมนษยชน และหนวยงาน

ตดตามความรบผดชอบของธรกจตอสงคม ฯลฯ

4.3

การพฒนา Network

h Node แตละแหงโดยธรรมชาตมกเปนแหลงรวมผคนทมความคดและ

คานยมคลายกนเขามาอยดวยกน ซงชวยทาใหการรวมกลมมความแนนแฟน

เพราะการเกด “สายสมพนธทเขมแขง” (Strong Link) ระหวางคนทตดตอและ

ปฏสมพนธกนตลอดเวลา อยางไรกตาม ทฤษฎเครอขาย (Network Theory)

ซงไดรบการพฒนาขนมากในทศวรรษทผานมา ไดชใหเราเหนความสาคญ

ของ “สายสมพนธทออน” (Weak Link) ซงหมายถงความสมพนธทเกดจาก

การตดตอและปฏสมพนธระหวางคนทไมไดมความเขมขนสงมาก เชน ความ

สมพนธแบบ “คนรจก” (Acquaintance) ดงปรากฏตวอยางวา คนจานวนมาก

สามารถหางานไดจากการแนะนาของคนรจกมากกวาจากการแนะนาจาก

เพอนสนทหรอญาตพนอง ทงนเนองจากเรามกมขอมลชดเดยวกนกบเพอน

สนทหรอญาตพนองของเราอยแลว

เปนไปไดหรอไมวา องคกรสาธารณประโยชนและเครอขายทางสงคม

ในประเทศไทยมกจากดกจกรรมอยในกลมคนทรจกมกคนกนเปนอยางด

ในลกษณะทเรยกวา inbreeding โดยไมไดขยายออกไปยงกลมคนใหมๆ

เทาทควร ซงทาใหความพยายามในการปฏรปตางๆ อยในวงแคบและไม

ประสบความสาเรจเทาทควร หากขอสงเกตดงกลาวเปนเชนนนจรง โจทยท

ทาทายกคอ ทาอยางไรใหองคกรสาธารณประโยชนและเครอขายทางสงคม

เพอการปฏรปในประเทศไทยกาวไปใหพนจากแวดวงเดม โดยสามารถใช

ประโยชนไดจากทง “สายสมพนธทเขมแขง” และ “สายสมพนธทออน”2 คนหาขอมลกจกรรมของ Board Source ไดท www.boardsource.org

306 o c t o b e r o c t o b e r 307

5

“จดคานงด” ของ “จดคานงด”

ในการปฏรปสงคม

h ดงทกลาวมาแลววา สงคมเปนระบบทซบซอน ซงประกอบดวยระบบ

ยอยทเกยวเนองกน เวทปฏรปประเทศไทยของเครอขายสถาบนทางปญญา

ซงสนบสนนโดยสานกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ (สสส.) ได

กาหนดกรอบในการปฏรปไวถง 10 เรอง คอ การสรางจตสานกใหม การสราง

สมมาชพเตมพนท การสรางความเขมแขงของชมชนทองถน การสรางระบบ

การศกษาทพาชาตออกจากวกฤต การสรางธรรมาภบาลทางการเมองการ

ปกครองและระบบความยตธรรม การสรางระบบสวสดการสงคม การสราง

ความสมดลของสงแวดลอมและพลงงาน การสรางระบบสขภาพเพอสขภาวะ

คนทงมวล การสรางสมรรถนะในการวจยและจดทายทธศาสตรชาต และการ

สรางระบบการสอสารทผสานการสรางสรรคทงหมด

ระบบทตองการการปฏรปทง 10 เรองนมความสมพนธกน เชน

มกกลาวกนวา เราไมอาจปฏรปเศรษฐกจไดโดยไมปฏรปการเมอง ในขณะ

เดยวกนกมผทเชอวา เราไมอาจปฏรปการเมองได หากเศรษฐกจยงมความ

เหลอมลากนในระดบสง นอกจากน คนจานวนมากยงเชอวา คณภาพของ

คนเปนสงทสาคญทสด เราจงไมอาจปฏรปประเทศไดเลย หากไมปฏรประบบ

การศกษาเสยกอน คาถามกคอ เราจะเรมปฏรประบบแตละระบบทมความ

สลบซบซอนและเชอมโยงกนอยางไร? เราจะใชแนวทางทอาจเรยกวา “ปฏรป

แบบบกแบงหรอบกพช” (Big Bang/Big Push) คอปฏรปพรอมกนหมดทก

ดาน3 หรอจะเลอกเนนปฏรปบางดานกอน แลวใชพลงความสาเรจจากการ

ปฏรปในดานนนไปสรางความสาเรจในการปฏรปดานอน ซงกเหมอนกบการ

หา “จดคานงด” ของการปฏรปทงระบบนนเอง

เครอขายสถาบนทางปญญาเชอวา แมการปฏรปทง 10 ดานจะ

ตองดาเนนการไปทงหมด เรากควรใหนาหนกเปนพเศษตอการปฏรปเชง

ยทธศาสตรใน 2 ดาน คอการปฏรประบบสอและการสรางสถาบนยทธศาสตร

ในมมมองของแนวคด “สามเหลยมเขยอนภเขา” การสรางสถาบนยทธศาสตร

กคอการสรางกลไกในการสรางความรเพอการปฏรประบบทงหมด สวนการ

ปฏรประบบสอกคอการสรางกลไกในการสอสารกบสงคมอยางมประสทธภาพ

นนเอง

5.1

การปฏรประบบสอ

h ในความเหนของผเขยน การปฏรประบบสอในประเทศไทยในชวง

ทศวรรษทผานมาประสบความสาเรจบางสวน ดงเหนไดจากการมบทบญญต

3 Big Bang เปนแนวความคดวา การปฏรปเศรษฐกจของประเทศสงคมนยมมาสประเทศทมเศรษฐกจแบบ

ตลาด ไมสามารถทาอยางคอยเปนคอยไปทละดานได แตตองทาไปพรอมกนหมดทกดาน สวน Big Push

เปนแนวความคดทางทฤษฎในวงการเศรษฐศาสตรการพฒนา ซงเชอวาการตดสนใจลงทนของบรษทหนงๆ

วาจะเขาสอตสาหกรรมใหมหรอไม จะขนอยกบความคาดหวงวาบรษทอนจะเขาสอตสาหกรรมเดยวกนดวย

เพราะการเปลยนไปสอตสาหกรรมใหมพรอมกนจะชวยลดตนทนของทกราย ในขณะทบรษทใดบรษทเดยว

ไมสามารถแบกรบตนทนทงหมดได

308 o c t o b e r o c t o b e r 309

ในรฐธรรมนญทงฉบบป พ.ศ. 2540 และป พ.ศ. 2550 ซงใหการรบรองวา

คลนความถเปนทรพยากรเพอประโยชนสาธารณะ นอกจากนยงมความสาเรจ

ในการออกกฎหมายประกอบกจการกระจายเสยงและกจการโทรทศนทชวย

ลดการผกขาดในธรกจสอ การจดตงสถานโทรทศนสาธารณะแหงแรกขน

ในประเทศไทย การยกเลกกฎหมายการพมพซงปดกนเสรภาพสอ และการ

จดตงองคกรวชาชพขนมากากบดแลกนเอง ทงในสวนของสอหนงสอพมพ

และสอวทยและโทรทศน ตลอดจนความพยายามอนๆ อกมากมายทมความ

คบหนาแตยงไมเหนผลสาเรจเปนรปธรรม ความสาเรจบางสวนดงกลาว

ชวยใหปญหาในเชงโครงสรางของระบบสอในปจจบนคลคลายลงกวาในอดต

โจทยในการปฏรประบบสอของประเทศไทยจงไดเคลอนตวออก

จากการปฏรปเชงโครงสรางไปสการปฏรปเนอหา (content) เพราะในตลาด

สอทมการเปดเสรและมชองทางในการสอสารมากมาย เชน มสถานโทรทศน

หลายรอยชอง วทยชมชนหลายพนสถานและมการใชสออเลกทรอนกสตดตอ

สอสารกนอยางคกคก ชองทางในการสอสารไมไดเปน “จดคอขวด” เชนในอดต

อกแลว แต “จดคอขวด” อยทการขาดเนอหาดๆ ทเออตอการปฏรป ซงตอง

อาศยการระดมทรพยากร โดยเฉพาะทรพยากรทางการเงน เพอผลตเนอหา

โดยคาตอบหนงอาจอยในรปของการมกองทนสนบสนนการสรางเนอหา ทง

โดยมออาชพและประชาชนทสนใจ นอกจากน เมอมการสรางเนอหาโดย

ภาคตางๆ แลว กจาเปนตองมการสรางแพลตฟอรม (platform) เพอใหมการ

แลกเปลยนเนอหาเหลานนระหวางผผลตเนอหาและสถานวทยและโทรทศน

ทงหลาย4 ตลอดจนแพลตฟอรมในการสะทอนปญหาจากสอทางเลอกเขาส

สอกระแสหลกและกระบวนการทางนโยบาย

5.2

สถาบนวจยยทธศาสตร

h ตามแนวคด “สามเหลยมเขยอนภเขา” การปฏรปใดๆ จะตองเรม

ตนจากการสรางความรกอนเสมอ ไมเวนแมการปฏรประบบใหญทงระบบ

ตามแนวความคดของเครอขายสถาบนทางปญญา ความรทจาเปนอยางยง

ในกรณนกคอ ความรในเชงยทธศาสตร ทงในเชงเนอหาในแตละดาน และ

ความรในเชงการวเคราะห “จดคานงด” ของแตละระบบ การมสถาบนวจย

ยทธศาสตรจงเปนปจจยทสาคญอยางยงตอการปฏรปประเทศไทยใหประสบ

ผลสาเรจ ในการดาเนนการดงกลาว การระดมทรพยากร โดยเฉพาะทรพยากร

ดานการเงน เปนขนตอนหนงทมความสาคญ แตปจจยสาคญทสดทจะชขาด

ความสาเรจของการจดตงสถาบนวจยยทธศาสตรกคอ การมบคลากรจานวน

หนงซงมขดความสามารถสงในการทางานวจยเชงยทธศาสตร ทใหคามนทจะ

ทางานดงกลาวอยางทมเทเปนระยะเวลาทยาวนานพอ

แมประเทศไทยจะมนกวจยทสามารถทางานวจยเชงยทธศาสตร

ไดจานวนหนงกตาม แตปญหาในปจจบนกคอ นกวจยเหลานนไมไดทาวจย

ดานยทธศาสตรอยางทควรจะเปน เนองจากถกเบยงเบนความสนใจใหไปทา

วจยดานอน การชกจงใหนกวจยเหลานหนกลบมาทางานวจยเชงยทธศาสตร

เพอตงสถาบนวจยยทธศาสตรใหประสบความสาเรจอยางยงยน จะตองม

หลกประกนในการสนบสนนอยางนอยในระยะกลาง (3-5 ป) ควบคไปกบการ

สรางกลไกในการกากบและประเมนผลการวจย 4 ตวอยางของแพลตฟอรมดงกลาวไดแก Public Radio Exchange (PRE) ซงเปนแพลตฟอรมออนไลนทพฒนา

ขนโดย Berkman Center แหงมหาวทยาลยฮารวารด

310 o c t o b e r

ผเขยนมความเหนวา หากยงไมสามารถจดตงสถาบนวจยยทธศาสตร

ได เนองจากไมสามารถระดมบคลากรทมคณภาพไดเพยงพอ ในเฉพาะหนา

น ควรสงเสรมใหมการจดตงองคกรวจยขนาดเลกในแตละสาขา เพอทางาน

ในเชงตดตาม (monitoring) แจงเตอน (warning) และจดทารายงานประจาป

(reporting) เพอสรปสถานการณและเสนอวาระเรงดวนในการปฏรปในแตละ

ดานเปนรายป ตลอดจนเตรยมขอมลพนฐานเพอการปฏรปในสาขานนๆ

เอกสารอางอง

ประกต วาทสาธกกจ, ถอดบทเรยนชนำาสงคมและผลกดนนโยบายสาธารณะ, แผนงานโรงเรยน

แพทยสร าง เสรมสขภาพ ระยะท 4 , กลมสถาบนแพทยศาสตรแห งประเทศไทย,

2552

สมเก ยรต ต งก จวานชย , เด อน เดน น คมบร ร กษ , “สภาพการแข งขนและราคาค าบร การ

อนเตอร เนตในประเทศไทย,” สถาบนวจยเพอการพฒนาประเทศไทย, 2540 (มอย

ในเวบไซตของสถาบนวจยเพอการพฒนาประเทศไทย www.tdri.or.th)

สมเกยรต ตงกจวานชย, “ทฤษฎความโกลาหล,” สถาบนวจยเพอการพฒนาประเทศไทย, 2546

(มอยในเวบไซตของสถาบนวจยเพอการพฒนาประเทศไทย www.tdri.or.th)

สมเกยรต ตงกจวานชย , “ธรรมชาตของสรรพสง : มมมองจากระบบซบซอน,” สถาบนวจยเพอ

การพฒนาประ เทศไทย, 2546 (ม อย ใน เวบไซตของสถาบนว จ ย เพ อการพฒนา

ประเทศไทย www.tdri.or.th)

Belbruno, Edward. Fly Me to the Moon: An Insider's Guide to the New Science of

Space Travel, Princeton University Press, 2007.

Gladwell, Malcolm. The Tipping Point: How Little Things Can Make a Big Difference,

Back Bay Books, 2002 (ฉบบภาษาไทยใชชอวา จดชนวนคด พลกสถานการณ

แปลโดย ยาดา สยะเวช สานกพมพดเอมจ 2550)

Hartigan, Pamela. and Elkington, John. The Power of Unreasonable People, Harvard

Bus iness Schoo l P ress , 2008 (ฉบบภาษาไทยใชช อว า พล งของคนหวร น

แปลโดย สฤณ อาชวานนทกล สานกพมพมตชน 2552)

Rodrik, Dani. One Economics, Many Recipes: Globalization, Institutions, and Economic

Growth, Princeton University Press, 2007

Watts, Duncan J. Small Worlds: The Dynamics of Networks between Order and Ran-

domness, Princeton University Press, 2003