Upload
akis
View
235
Download
4
Embed Size (px)
DESCRIPTION
Â
Citation preview
Ε Θ Ν ΙΚ Ο Μ Ε Τ Σ Ο Β Ϊ Ο Π Ο Λ Υ Τ Ε Χ Ν Ε Ι Ο
Τιμητική έκδοσηγια τον Ομότιμο Καθηγητή
.Ζ. Φραγκίσκο
ΑΘΗΝΑ 2005
20Ι.Ε ισ α γω γπ
Στο παρόν άρθρο θα επιχειρήσουμε να αναλύσουμε το επάγγελμα του χαλκουργού και του
χρυσοχόου κατά τη Μυκηναϊκή εποχή, με βάση
01 ΧΑΛΚΟΥΡΓΟΙ ΚΑΙ 01ΧΡΤΣ0Χ00Ι ΚΑΤΑ ΤΗ ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ ΜΕ ΒΑΣΗ
ΤΙΣ ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΓΡΑΜΜΙΚΗΣ ΓΡΑΦΗΣ Βκυρίως τα κείμενα tco v πινακιδίων που βρέ
θηκαν στα ερείπια των ανακτόρων της Πύλου, κατά τις ανασκαφές του Κάρλ Μπλέγκεν το
1938-39 και κατόπιν το 1952-62 στο λόφο του
Ανω Εγγλιανού, 17 χιλιόμετρα βορείως της σημερινής Πόλου.
Οι πινακίδες της Πύλου (περισσότερες από
1100, γραμμένες από 32 διαφορετικούς γρα
φείς) είναι πλάκες από άψητο πηλό, πάνω στις οποίες -όσο ήσαν ακόμη νωπές - χαράχθηκαν
με τη βοήθεια αιχμηρής γραφίδας κείμενα διοικητικού και λογιστικού περιεχομένου προς
χρήση του Μυκηναϊκού ανακτόρου, Σχ. 1 α. Πο
λυάριθμες πινακίδες εντοπίσθηκαν, επίσης, και στην Κνο>σό (περί τις 3500, γραμμένες από 100
Γεωργ. Δ .Π (Χ ΤΖ(Χ 0Υ}11Υ}τρίθΌ , διαφορετικούς γραφείς), Σχ. 1 β. ΕπιγραφέςΚαθηγητής Μετα?Λογνωσίας Ε.Μ.Π. γραμμένες σε αγγεία (ιδίως ψευδόστομους αμ-
Σ χΊ. Γραμμική Γραφή &
a) & h όάαχημη πήλινη πινακίδα tm> 12ου χ.Χ, αιώνα m ô την Πίύο, mit ampêperm (ττψ κηχαν<φή της βιαοφνΖακής (mparimév μν tôt)ç όκΗκηύς τ<Η>ζ) ma mpékm. tm Bm tm m ,
β) ΦιΛλόαγημη χήΐινη sttvmîéa αχό ta Μυκηναϊκό «vàxtofift της Κνωσού. xm mvoxÀkç ms άρματα.
}’/ Εναπίγραφσς ψαώόαχνμος, αμψ<φίας αχό to Mmcqvtükô ανάκτορο της Θήβας,
φορείς) και π ιθάρια -αλλά σε μικρότερα α
ριθμό· βρέθηκαν στα Χ ανιά, σ η ς Μ υκήνες,
στην Τΐρυνθα και στη Θήβα, όπου υπήρχαν και
εκεί μυκηναϊκά ανάκτορα ή άλλα διοικητικά
κέντρα των βασιλείων, Σ χ .ΐγ . Είναι γραμμένες
σε μία συλλαβική γραφή , που ονομάζεται
“ Γραμμική Γραφή Β” και προεκυψ ε από την
"Γραμμική Γραφή À” των Μ ινωιτών, η οποία
δεν έχει αποκροπτογραφηΟεί ακόμη.
Η Γραμμική γραφή Β τιυν π ινακίδω ν της
Πύλου αποκρυπτογραφήθηκε το 1952
από τον Βρεττανό Michel Venîris, που
απέδειξε πρώ τος ότι η γραφή αυτή
προήλθε από τη Γραμμική Λ και προ
σαρμόστηκε κατάλληλα με σκοπό να
αποδοθεί: γραπτά η ελληνική γλώσσα
εκείνης της εποχής» μία “αρχαιζουσα"
διάλεκτος της μεταγενέστερης κλασ
σικής ελληνικής. Στην ανάγνωση και
κατανόηση τω ν κειμένω ν των π ινα
κίδων συνετέλεσε σε μεγάλο βαθμό
και ο φ ιλόλογος και γλω σσολόγος
John Chadwick, ο οποίος από την αρχή
πίστεψε ότι οι πινακίδες της γραμμικής
γραφής Β υπέκρυπταν την ελληνική
γλώσσα. Στην συνέχεια πολλοί επιστή
μονες* ξένοι και. έλληνες, ασχολή-
θηκαν με το θέμα αυτό, ώστε σήμερα
είναι γενικά αποδεκτό ότι ο ι Μ υκη-
ναίοι ήσαν Έ λληνες και μιλούσαν ελ
ληνικά. Ετσι η ελληνική γλώσσα απο-
δεικνόεται ως η γλώ σσα της. ανθρωπό
τητας με τη μεγαλύτερη διάρκεια στο
χρόνο, ενώ ο ι πανάρχαιοι μύθοι που
σώζονται και γίνονται στα κλασσικά
χρόνια θέματα της αρχαίας τραγωδίας
ενσωματώνονται σε μία ιστορική ενό
τητα που ξεκινάει τουλάχιστον από το
Î 600 π.Χ και φθάνει ως τις μέρες μας.
Οι π ινακίδες της Γ ραμμικής Β που έχουν
βρεθεί μέχρι σήμερα εκτείνονται χρονικά από
το 1400 μέχρι το 1200 π.Χ, Η σημερινή αλφα
βητική γραφή ανακαλύφθηκε πολύ αργότερα,
περί το 800 π .Χ .' μετά από 400 ολόκληρα
χρόνια κενού -χωρίς καμία ενδιάμεση ένδειξη
οποιοσδήποτε γραφής-, που ο Snodgrass ονό
μασε χαρακτηριστικά ‘‘Σκοτεινή Εποχή” (Dark
Age o f Greece).
Στη συνέχεια της μελέτης μας, όπου αναφέρουμε λέξεις ή φράσεις από τις πινακίδες, Οα
τις γράφουμε με τον τρόπο που έχει επικρατήσει, δηλ. με λατινικούς χαρακτήρες, σε συλλαβές χωρισμένες με παύλες. Στην Μυκηναϊκή εποχή κάθε συλλαβή αποδίδονταν με ένα από τα 90 περίπου συλλαβογράμματα που ήταν
τότε σε χρήση και που αντιπροσώπευε είτε ένα φωνήεν, είτε ένα σύμφωνο και ένα φωνήεν
προφερόμενα μαζί (φώνημα). Υπήρχαν επίσης περί τα 120 ιδεογράμματα που αντιπροσώπευαν άντρες ή γυναίκες, φυτά ή ζώα, αντικείμενα, προϊόντα κλπ, καθώς και πολλά ειδικά σύμβολα για τους αριθμούς και τις μονάδες μέτρησης βάρους, όγκου κλπ. Η Γραμμική Β έχει αρκετές ιδιορρυθμίες, που οφείλονται στο γεγονός ότι προέκυψε άμεσα από την Γραμμική Α, η οποία δεν σχεδιάσθηκε για να αποδοθεί η
προφορά της ελληνικής γλώσσας, αλλά της γλώσσας των Μινοητών. Για παράδειγμα, δεν γίνεται διάκριση μεταξύ συλλαβών που αρχίζουν από “ρ” και ''λ”, ούτε μεταξύ συλλαβών
που αρχίζουν από τα χειλικά σύμφωνα π, β, φ κλπ. Δεν υπάρχουν μακρά και βραχέα φωνήεντα και στις διφθόγγους σημειώνεται μόνο το πρώτο φωνήεν. Επίσης δεν υπάρχουν κλειστές συλλαβές (δηλ. συλλαβές που να λήγουν σε σύμφωνο) και επομένως ούτε τα τελικά σύμ
φωνα της αρχαίας ελληνικής “ς”, “ν” και“ρ” σημειώνονται στις λέξεις. Ακόμη, οι συλλαβές
που έχουν δύο συνεχόμενα σύμφο)να γράφονται σαν δύο συλλαβές με το ίδιο φωνήεν, ενώ σε άλλες περιπτώσεις το πρώτο από τα δύο συνεχόμενα σύμφωνα παραλείπεται τελείως. Σύμφωνα με τα προηγούμενα, η λέξη Κνωσός γράφεται ko-no-so, η λέξη ΓΙύλος γράφεται pu- γο, η λέξη χαλκός γράφεται ka-ko, η λέξη χρυσός ku-ru-so, η λέξη ka-ra-do-ro σημαίνει
χάραδρος, κ.ο.κ. Αλλες διαφορές στον τρόπο γραφής και προφοράς μεταξύ της Μυκηναϊκής
και της κλασσικής ελληνικής προέρχονται από
τον αρχαϊζοντα χαρακτήρα της πρώτης. Από την Μυκηναϊκή δεν έχει ακόμη αποβληθεί το δίγαμμα (F) που ίσως προφέρονταν όπως το β
ή μάλλον όπως το αγγλικό \ν, π.χ. e-ra-wo - έ- λαΡον= έλαιον, το λάδι. Δεν θα μπούμε σε περισσότερες λεπτομέρειες για τον τρόπο που
διαβάζονται οι λέξεις, για μια πιό ολοκληρωμένη πληροφόρηση μπορεί να ανατρέξει κανείς στο βιβλίο του J.T.Hooker, “Εισαγωγή στη Γραμμική Β”, που εκδόθηκε και στα ελλη
νικά από το Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τρα- πέζης το 1994. Μπορούμε, όμως, να πούμε ότι η γραφή αυτή δημιουργεί πολλά προβλήματα ερμηνείας στους σημερινούς μελετητές, που αποδίδουν συχνά διαφορετική προφορά και ερμηνεία στην ίδια λέξη. Ωστόσο αυτές οι λεπτομέρειες δεν έχουν και τόση σημασία για το παρόν άρθρο που έχει μοναδικό σκοπό να
δώσει μιά εικόνα του επαγγέλματος των χαλκουργών και των χρυσοχόων κατά την Μυκηναϊκή εποχή.
2. Τ ο ιστορικό πλαίσιο
Είναι χρήσιμο να περιχαράξουμε το ιστορικό πλαίσιο, στη διάρκεια του οποίου συντάχθηκαν οι πινακίδες που βρέθηκαν στις ανασκαφές του λόφου του Ανω Εγγλιανού, στα Ανάκτορα της Πύλου, από τον αρχαιολόγο Carl W. Biegen.
Βρισκόμαστε γύρω στο 1150 π.Χ., 50 περίπου χρόνια μετά την άλωση της Τροίας, όταν κατακτήθηκε, λεηλατήθηκε και τελικά πυρπο- λήθηκε το Μυκηναϊκό Ανάκτορο της Πύλου από άγνωστους επιδρομείς. Μία σειρά από α
νάλογες καταστροφές μυκηναϊκών ανακτόρων σε διάφορα σημεία της Ηπειρωτικής Ελλάδας συμβαίνουν την ίδια περίπου χρονική περίοδο και σφραγίζουν οριστικά το τέλος της Μυκηναϊκής περιόδου, που συμπίπτει χρονικά με την τελευταία φάση της Εποχής του Χαλκού στην Ελλάδα.
Βρισκόμαστε κάπου μεταξύ 1200 και 1150 π.Χ., κατά πάσα πιθανότητα Ανοιξη, τον “μήνα της Ναυσιπλοΐας” (po-ro-wi-to-jo ineno - ΠλωΡιστοίο μηνός), όταν τα πλοία -μετά τον χειμερινό τους ελλιμενισμό- ξαναβγαίνουν να πλεύσουν στις ανοιχτές θάλασσες. Οπως προκύπτει από τη μελέτη ορισμένων πινακίδων, στο Ανάκτορο της Πύλου, όπου ίσως βασιλεύει κάποιος μη κατονομαζόμενος, αλλά πάντως κοντινός διάδοχος του Ομηρικού γερο-Νέ- στορα, φθάνουν τα ανησυχητικά μαντάτα από τους παρατηρητές, που είναι επιφορτισμένοι με την παρακολούθηση των παραλίων του βασιλείου {e-pi-ko-wo o-pi-a2-ra - επίκοΡοι ο- πίαλα, έφαλα).
Φαίνεται ότι κάποιος εχθρικός στόλος έχει εμφανισΟεί, ίσως μάλιστα να έχει επιχειρήσει και να αποβιβασθεί για να λεηλαττήσει τα παράλια της Μεσσηνίας.
Ο άναξ (wa-na-ka) δίνει διαταγή από το Ανάκτορό του στην Πύλο να ενισχυΟεί η ακτοφυλακή και να κινητοποιηθεί ο στόλος, εντολή που οι γραφείς καταγράφουν στις πινακίδες με τρόπο που προδίδει σπουδή και ταραχή. Ακόμη αποφασίζει να επιταχθούν σημαντικές ποσότητες χαλκού από τους ναούς με ευθύνη των περιφερειακών διοικητών, και τον μοιράζει στους χαλκουργούς του βασιλείου για να παρα- χθούν αιχμές για ακόντια και για δόρατα. Φαίνεται ότι εκτιμά την κατάσταση εξαιρετικά κρίσιμη, γΓ αυτό δεν παραλείπει να προσφέρει με
γάλες ποσότητες χρυσού καθώς και αγόρια και κορίτσια (για Ουσίες;) στους θεούς της χώρας, πολλοί από τους οποίους είναι οι ίδιοι με αυτούς που γνωρίζουμε από την κλασσική εποχή: ο Ποσειδώνας, ο Δίας, η Ηρα και ο Ερμής (ΡΥ Τη 316).
Όμως οι θεοί δεν φαίνεται να εξευμενίζονται, εξακολουθούν ίσως να είναι εξοργισμένοι από τις αγριότητες που ακολούθησαν την σχετικά πρόσφατη άλωση της Τροίας από τους Αχαιούς, ώστε αποφάσισαν τώρα και για την Πύλο * όπως Και για πολλές άλλες Μυκηναϊκές πρωτεύουσες- την ίδια τραγική μοίρα που είχε προηγουμένως και η Τροία: λεηλασία και πυρ- καϊά. Ισως και ο βασιλιάς να ήταν νέος και άπειρος στην αντιμετώπιση σοβαρών κινδύνων. Πράγματι, από μία πινακίδα προκύπτει ότι η μύησή του ως άνακτος είχε γίνει με πλούσια συμπόσια μερικούς μήνες νωρίτερα στους Σφαγιάνες (pa-ki-ja-ne), την ιερή πόλη με τους ναούς και τα ιερά, κοντά στην Πύλο.
Παρά τα αμυντικά μέτρα, το ανάκτορο της Πόλου καταλήφθηκε από τους άγνωστους επιδρομείς, κι αφού λεηλατήθηκε, παραδόθηκε στη φωτιά, μία τρομερή πυρκαϊά που πρέπει να κράτησε πολύ, τροφοδοτούμενη από τις μεγάλες ποσότητες λαδιού που ήταν αποθηκευ- μένο στις αποθήκες και στα εργαστήρια αρωματοποιίας των ανακτόρων και από τις ξυλοδεσιές των τοίχων. Οι κάτοικοί της Πύλου φαίνεται ότι πρόλαβαν κι απομακρύνθηκαν προς τα ορεινά λίγο πριν από την καταστροφή, απ’όπου δεν επέστρεψαν ποτέ.
Οι πινακίδες από άψητο -ίσως στεγνωμένο- πηλό, πάνω στις οποίες είχαν καταγραφεί από ειδικούς γραφείς οι λογιστικές πράξεις της τελευταίας χρονιάς με τη βοήθεια της γραμμικής Β, ήσαν ταξινομημένες κατά κατηγορία μέσα
1 301
σε καλάθια, κι αυτά με τη σειρά τους ή σαν τοποθετημένα πάνω σε ξύλινα ράφια, στο δωμάτιο όπου οι γραφείς κατέγραφαν και διατηρούσαν τις εντολές και τις συναλλαγές του Λνακτος, καθώς και σε μερικές αποθήκες και εργαστήρια. Με την πυρκαϊά τα καλάθια έπεσαν από τα ράφια στο δάπεδο, οι πινακίδες ψήθηκαν από τη φωτιά, και έτσι παρέμειναν και διατηρήθηκαν θαμένες μέχρι να αποκαλυ- φθούν στις ανασκαφές του Biegen. Κατ’ ανάλογο τρόπο, με τη βοήθεια της φωτιάς, διατη- ρήθηκαν οι πινακίδες και σε άλλα Μυκηναϊκά ανάκτορα, στην Κρήτη και στις Μυκήνες.
Οι επιδρομείς των ανακτόρων δεν είναι γνωστοί. Μία θεωρία που επικρατούσε για πολλά χρόνια, αλλά σήμερα έχει εγκαταλειφθεί σχεδόν από το σύνολο των ειδικών ιστορικών, είναι η κάθοδος των Δωριέων-Ηρακλειδών που αντικατέστησαν την κυριαρχία των Μυκη- ναίων-Αχαιών στην Πελοπόννησο. Η θεωρία αυτή στηρίχτηκε κυρίως σε πληροφορία του Θουκυδίδη. Σήμερα θεωρείται πιθανότερο η άλωση της Πύλου (και ίσως η σχεδόν σύγχρονη·) καταστροφή της Κνωσού, που είχε κατακτηθεί ενωρίτερα από τους Μυκηναίους και είχε γίνει Μυκηναϊκή τουλάχιστον από το 1400 π.Χ.) να οφείλεται στους “λαούς της Θάλασσας”, οι οποίοι είχαν επιτεθεί προηγουμένως και στην Αίγυπτο, αλλά είχαν συντρίβει από τον Φαραώ ΡαμσήΓ’το 1191 π.Χ.
Ενα ερώτημα που μπορεί να τεθεί είναι σε ποιό βαθμό αυτά που ισχύουν για την Πύλο ισχύουν και για τα άλλα Μυκηναϊκά βασίλεια, διεσπαρμένα στην Κρήτη, στα νησιά του Αιγαίου και στην Ηπειρωτική Ελλάδα. Η απάντηση έρχεται περισσότερο από τα αρχαιολογικά ευρήματα, που δείχνουν εξαιρετική ομοιομορφία, είτε πρόκειται για αρχιτεκτονική,
είτε για μεταλλοτεχνία, είτε -ιδιαίτερα- για κεραμική. Από το 1400 π.Χ. και μετά διαμορφώνεται σε όλον τον Μυκηναϊκό χώρο μία ομοιόμορφη πολιτιστική φάση, που χαρακτηρίζεται ως “Μυκηναϊκή κοινή”. Οι ίδιες τοιχογραφίες, τα ίδια θέματα, οι ίδιες τεχνοτροπίες με μικρές παραλλαγές συναντώνται σε όλα τα ανάκτορα. Τα αγγεία της “Κοινής” βρέθηκαν σε όλα τα Μυκηναϊκά κέντρα και στο εξωτερικό: Κύπρο, Συρία, Τροία, Νότιο Ιταλία κλπ. Ασφαλώς οι τεχνίτες μετακινούνταν από το ένα κέντρο στο άλλο και εκτελούσαν βασιλικές παραγγελίες που είχαν ως κύριο σκοπό να προβάλλουν τον οίκο τους και την αίγλη της ηγεμονίας τους. Οι Μυκηναίοι τεχνίτες, αν και διδάχθηκαν από τους προγενέστερους Μινωίτες, έχουν καθαρά δικό τους στύλ. Τα Μυκηναϊκά έργα είναι λιτά, επιβλητικά και μεγαλοπρεπή, με συμβολικό χαρακτήρα, σε αντίθεση με τα Μινωικά που είναι νατουραλιστικά και χαρακτηρίζονται από μία ανέμελη και ανάλαφρη χάρη. Ετσι διαμορφώθηκε μία κοινή πολιτιστική συνείδηση, η πρώτη μορφή του ελληνικού έθνους. Βεβαίως, τα διάφορα Μυκηναϊκά βασίλεια θα βρίσκονταν μεταξύ τους πότε σε πόλεμο (παράβαλε τους “Επτά επί Θήβας”), πότε σε συμμαχία ή και σε κατάσταση σχετικής υποτέλειας. Στην περίπτωση, όμως, της Τροίας περί το 1200 π.Χ. βλέπουμε όλα τα κράτη να συμπράττουν για ένα κοινό σκοπό, σαν ένα έθνος. Αυτή η ανάπτυξη κοινής συνείδησης ίσως να άρχισε- αν και δεν υπάρχει σχετική μαρτυρία- όταν οι Μυκηναίοι περί το 1450 π.Χ.- παρέλαβαν την ηγεμονία από τους Μινωίτες στη Μεσόγειο, κατέλαβαν δηλ. την Κρήτη, την δυτική ακτή της Μ. Ασίας και τα άλλα νησιά του Αιγαίου που βρίσκονταν ως τότε στη σφαίρα επιρροής της Κνωσού.
3. Τα διάφορα μέταλλα
Τα μέταλλα που είναι γνωστά στον ελλαδικό χώρο κατά την μυκηναϊκή εποχή είναι» όπως α- ποδεικνύεται από τα ανασκαφικά ευρήματα, ο χρυσός, ο άργυρος, ο χαλκός, ο κασσίτερος και ο μόλυβδος. Ως κράματα είναι γνωστά ο μπρού- τζος αρσενικού και ο μπρούτζος κασσιτέρου καθώς και το ήλεκτρο.
Ο σίδηρος ευρίσκεται σπάνια σε ανασκαφικά ευρήματα και μόνο κατά το τέλος της Μυκηναϊκής περιόδου. Η χρήση του σηματοδοτεί την έναρξη της Εποχής του σιδήρου που αρχίζει με την πτώση των μυκηναϊκών βασιλείων. Τα αρχαιότερα σιδερένια ευρήματα στην Ηπειρωτική Ελλάδα είναι δύο σιδερένια δαχτυλίδια που βρέθηκαν μέσα σε θολωτούς Μυκηναϊκούς τάφους, του Βαφειού (Σπάρτη) και του Κακό- βατου (Μεσσηνία). Η πρωιμότερη, όμο>ς, εμφάνιση σιδήρου είναι σ’ ένα ασημένιο δαχτυλίδι με χάντρα από σίδηρο, που βρέθηκε στην Ανε- μοσπηλιά, κοντά στις Αρχάνες στην Κρήτη, και φαίνεται να χρονολογείται από το 1700-1600 π.Χ (ΜΜ1ΙΙ). Λέξη που να αναφέρεται.στο σίδηρο δεν έχει αναγνωριστεί στις πινακίδες.
Ο χρυσός και ο χαλκός αφθονούν στα ανασκαφικά ευρήματα και έχουν αναγνωρισθεί με βεβαιότητα στις πινακίδες της Γραμμικής Β σε πολυάριθμες αναφορές: ku-ru-so ο χρυσός και ka-ko ο χαλκός. Βέβαια με τον όρο “χαλκός”, όπως και κατά την κλασσική εποχή, δεν γίνεται διάκριση μεταξύ του μετάλλου-χαλκού και του μπρούτζου, κράματος χαλκού-κασσιτέρου. Θα ήταν μάλιστα λογικώτερο να θεωρήσουμε ότι ο όρος «χαλκός» υπονοεί μάλλον τον μπρούτζο παρά τον ίδιο τον χαλκό.
Ο άργυρος αφθονεί, επίσης, στα ανασκαφικά ευρήματα, αλλά αναφέρεται μόνο μία
φορά στις πινακίδες στην έκφραση “akuro dedemcna” που μεταφράζεται “αργύρω δεδεμένα”' και αφορά σε τροχούς άρματος που έφεραν ασημένια διακόσμηση ή ήταν στην κυριολεξία αργυρόδετοι. Ανάλογες εκφράσεις είναι ka-ko-de-ta (χαλκόδετα) στην Κνωσό και ka-ko de-de-me-no (χαλκώ δεδεμένο) στην Πύλο, που αναφέρονται και πάλι σε τροχούς άρματος, αλλά αυτή τη φορά διακοσμημένους ή συναρμολογημένους με χαλκό.
Ο μόλυβδος αναφέρεται, όπως και ο άργυρος, μόνο μία φορά σε πινακίδα της Κνωσού: mo-ri-wo-do ~ μόλιΡδος, με ορθογραφία που διαφέρει από την κλασσική “μόλυβδος”, και αυτό θεωρείται ότι αντανακλά πιθανώς την ξενική προέλευση του ονόματος του.
Όσο για τον κασσίτερο, η αναφορά του είναι προβληματική, καθώς κρύβεται ίσως στη λέξη ka-so, με αβέβαιη σημασία, που θυμίζει τη λέξη κασσίτερο.
Υπάρχει ακόμη μία λέξη που αναφέρεται σε μεταλλικά αντικείμενα, η λέξη pa-ra-ku, που κατά μία άποψη σημαίνει “το νιέλλο”, το υλικό (κράμα χαλκού-αργύρου ή χημική ένωσή τους με θείο) μέσα στο οποίο περικλείονταν και στερεώνονταν η γνωστή ενθετική διακόσμηση των χρυσοποίκιλτων μυκηναϊκών σπαθιών. Θα μπορούσε, όμως, κατά τη γνώμη μου ο όρος αυτός να σημαίνει και το ήλεκτρον, φυσικό κράμα χρυσού-αργύρου, που έχει μεταλλική όψη παρόμοια με τον άργυρο. Διότι, αν a-ku-ro σημαίνει άργυρος, η λέξη pa-ra-ku θα μπορούσε να διαβαστεί “παράργυ(ρο)ς”.
Οι δύο βασικές κατηγορίες μεταλλοτεχνών που αναφέρονται στις πινακίδες είναι οι χαλκουργοί (ka-ke-u « χαλκεύς, ka-ke-we ~χαλ- κήΡες^χαλκείς) και οι χρυσοχόοι (ku-ra-so-wo- ko = χρυσοΡοργός= χρυσουργός, από τις λέξεις
κήνες, όπου όμως οι πινακίδες που βρέθηκαν είναι ολιγάριθμες. Οι χαλκουργοί ήταν φυσικά οι πολυπληθέστεροι μεταλλοτέχνες, διότι απ' αυτούς κατασκευάζονταν αντικείμενα καθημερινής χρήσης και εργαλεία για ολόκληρο τον πληθυσμό αλλά και όπλα. Ιδιαιτέρως τα τελευταία είναι εκείνα που ενδιέφεραν την εξουσία και τον άνακτα,
Η σημασία του χαλκού ως μετάλλου, ιδιαίτερα κατά τις κρίσιμες στιγμές του βασιλείου της Πύλου, γίνεται αντιληπτή από το περιεχόμενο μιάς πινακίδας στην οποία καταγράφεται η διαταγή του άνακτος για συγκέντρωση (επίταξη) χαλκού από τις δεκαέξη επαρχίες του βασιλείου, με σκοπό «την κατασκευή αιχμών για ακόντια και για δόρατα». Απόσπασμα της πινακίδας αυτής (ΡΥ Jn 829) δίνεται στη συνέχεια.
Κείμενο στη Γραμμική Β Μεταγραφή
jo-do-so-si ko-rc-te-re dumateqe po-ro-ko-re-te-re-qe ka-ra-wi-po-ro-qe o-pi-su-ko- qe o-pi-ka-pe-e-we-keka-ko na-wi-jo pa-ta-to-I-qe e-ke-si-ke ai-ka-$a- ma
ρί-twa ko-re-le ΧΑΛΚΟΣ M2 po-ro-ko-re-te ΧΑΛΚΟΣN3
me-ta-pa ko-rc-tc ΧΑΛΚΟΣ M2 po-ro-ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ N3
pc-to-no ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ M2 po-ro-ko-re-tc ΧΑΛΚΟΣN3
pa-ki-ja-pi ko-re-le ΧΑΛΚΟΣ M2 po-ro-ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ m
a-puj-we ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ M2 po-ro-ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ N3
a-ke-re-wa ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ M2 po-ro-ko-rc-te ΧΑΛΚΟΣ N3
ro-u-so ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ M2 po-ro-ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ N3
Ως δώσονσι κορετήρες δόμαρτές τε προκορετήρες τε κλαΡιφόροι τε οπίσυκοί τε επισκαφκίς τεχαλκόν νάΡιον παλταίοις τε εγχεσί τε αιξμάν
ntrFai κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια
Μέταπαι κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια
ΓΙέΘνοι κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια
Σφαγιάφι κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια
ΑλφυΡει κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια
ΑχερέΡαι κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια
Λουσόι κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια
χρυσός και έργον). Συγγενής κατηγορία τεχνίτη, αν και δεν ασχολείται με μέταλλα, αλλά με την κατεργασία πολύτιμων λίθων, είναι ο
κυανουργός (ku-wa-no-vvo-ko =κυανοΡοργός) ο οποίος κατεργάζεται την κύανο (λαζουρίτη λίθο, lapis lazuli), που χρησιμοποιείται σε σψραγίδες, σε δακτυλίδια και για διακοσμητι- κούς σκοπούς.
4. Οι χαλκουργοί
Οι χαλκουργοί (ka-ke-u, ka-ke-we) αναφέ- ρονται σε πολυάριθμες πινακίδες της Πύλου, ενώ στην Κνωσό, αν και συχνά καταγράφονται χάλκινα αντικείμενα, οι αναφορές στους χαλκουργούς είναι πολύ περιορισμένες. Χαλκουργοί αναφέρονται, επίσης, και στις Μυ
ka-ra-do-ro ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ M2 po-ro-ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ N3
ri-jo ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ M2 po-ro-ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ N3
ti-mi-to-a-ke-c ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ M2 po-ro-ko-re- te ΧΑΛΚΟΣ N3
ra-wa-ra-ta, ko-rc-tc ΧΑΛΚΟΣ M2 N3 po-ro-ko- re-te ΧΑΛΚΟΣ N3
sa-ma-ra ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ M3N3 po-ro-ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ N3
a-si-ja-ti-ja ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ M2 po-ro-ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ N3
e-ra-te-re-wa-pi ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ M2 po-ro-ko- re-te ΧΑΛΚΟΣ N3
za-ma-e-wi-ja ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ M3N3 po-ro-ko- re-te ΧΑΛΚΟΣ N3
e-rc-î ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ M3N3 po-ro-ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ N3
Χαράδροιν, κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμ μόρια
κιλά,
Plot κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια
θίμιστος Αγκεει κορ«τήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια
ΛαΡρασχαι κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια
κιλά,
Σαμάραι κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια
Ασιατίαι κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια
ΕλατρεΡάφι κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια
ΣκαλμαέΡι«! κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια
Ελέει κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια
ΕΛευθερη Μετάφραση:
Έτσι 0α δώσουν οι κορετήρες και οι δύμαρτες και οι υποκορετήρες και οι κλειδοφόροι (κλειδούχοι) και οι επιστάτες των σύκων και οι επιστάτες των σκαφίδων (χωνευτηρίων, καμίνων) χαλκό των vacbv για (να κατασκευασθούν) αιχμές για ακόντια και για δόρατα.Στην ΠίτΡα (Πευκώνα) ο κορετήρ 2 κιλά χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκούΣτα Μέταπα ο κορετήρ 2 κιλά χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκούΣτο Πέθνος ο κορετήρ 2 κιλά χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκούΣτις Σφαγιάνες ο κορετήρ 2 κιλά χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκούΣτον Αλφο ο κορετήρ 2 κιλά χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκούΣτην ΑχερέΡα ο κορετήρ 2 κιλά χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκούΣτη Λουσό, ο κορετήρ 2 κιλά χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκούΣτις Δύο Χαράδρες ο κορετήρ 2 κιλά χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκού .Στο Ρίον ο κορετήρ 2 κιλά χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκούΣτην Κοιλάδα του Συνόρου (ti-mi-to " σύνορο(;), άγκος ® κοιλάδα) ο κορετήρ 2 κιλά χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκούΣτη Λαύραστα ο κορετήρ 3 κιλά και 750 γραμμάρια χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκού Στη Σαμάρα ο κορετήρ 3 κιλά και 750 γραμμάρια χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκού
Στην Ασιάτια ο κορετήρ 2 κιλά χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκού Στην Ελάτρεια ο κορετήρ 2 κιλά χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκού Στη ΣκαλμαέΡια ο κορετήρ 3 κιλά και 750 γραμμάρια χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκού Στα Ελη ο κορετήρ 3 κιλά και 750 γραμμάρια χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκού
Σημ 1. Τα τοπωνύμια αναφέρονται στις 16 επαρχίες τον βασιλείου της Πόλου. Ορισμένα αποδίδονται εύκολα στα κλασσικά ελλ.ηνικά, άλλων η απόδοση είναι αβέβαιη και προσεγγιστική.
Σημ.2. Τα Μ και Μ αντιστοιχούν σε ιδεογράμματα που εκφράζουν μονάδες βάρους. Εχει εκτιμηθεί και έχει γίνει αποδεκτό ότι κατά προσέγγιση Μ - 1 χιλιόγραμμο και Ν -250 γραμμάρια. Λρα M2 ισοδοναμεί με 2 χιλιόγραμμα και Ν3 ισοδνναμει με 750 γραμμάρια.
Την ευθύνη για τη συγκέντρωση του χαλκού υποχρεούνται να αναλάβουν (με τη σειρά που αναφέρονται) οι κορετήρες, οι δάμαρτες, οι υ- ποκορετήρες, οι κλειδούχοι, ot επόπτες των σύκων και οι επόπτες των χωνευτηρίου (μεταλλουργικών καμίνων). Πρόκειται για διάφορους αξιωματούχους του βασιλείου. Οι κορετήρες και υποκορετήρες είναι οι περιφερειάρχες και οι αναπληρωτές τους, ενώ κάποιο ανάλογο αξίωμα είναι και οι δάμαρτες.
Ο άναξ δεν διστάζει να διατάξει ρητά την επίταξη του χαλκού των ναών (ka-ko na-wi-jo = χαλκόν νάΡιον), ενώ παραλείπει να αναφέρει άλλες πιθανές πηγές απ’όπου.θα συγκεντρωθεί, πιθανόν διότι αυτές είναι γνωστές και συνήθεις. Φαίνεται, όμως, ότι εκτός από τα χάλκινα αφιερώματα των ναών, που κατά πάσα πιθανότητα ήταν στην υπευθυνότητα της κλειδούχου ιέρειας (κλαΡιφόρου), απόθεμα χαλκού υπήρχε και στα εργαστήρια χαλκουργίας, για τα οποία ήταν υπεύθυνοι οι “επισκαφείς, e-pi-ka-pe-e- wc”- επόπτες των καμίνων (ακόμη και σήμερα
το χωνευτήριο στα εργαστήρια αποκαλείται “σκαφίς”) αλλά και σε άλλες “κρατικές αποθήκες” των περιφερειών, για τις οποίες ήταν υπεύθυνοι οι περιφερειάρχες και οι αναπληρωτές τους. Οσο για τον επόπτη των σύκων (o-pi-su- ko), όσο κι αν αυτό φαίνεται παράξενο, θα
πρέπει να υποθέσουμε ότι επιφορτισμένος καθώς ήταν με τη διαχείριση των αποθεμάτων των σύκων (που αποτελούσαν σπουδαίο μέρος της βασικής διατροφής των δούλων και των εξαρτημένων από τον άνακτα τεχνιτών και εργατών), απέκτησε με τον καιρό αρμοδιότητα να
διαχειρίζεται και άλλα ζωτικής σημασίας είδη του βασιλείου. Θα ήταν ασφαλώς υπεύθυνος σε αποθήκες, όπου μαζί με τα σύκα αποθηκεύονταν και άλλα προϊόντα, όπως και ο χαλκός, που λόγω του μικρού όγκου του ασφαλώς δεν δικαιολογούσε χωριστούς χώρους αποθήκευσης.
Ενα σημείο που αξίζει να τονισθεί είναι η ρητή αναφορά ότι ο χαλκός «θα χρησιμοποιηθεί για την παραγύ)γή αιχμών για ακόντια και για δόρατα». Δεδομένου ότι δεν συνηθίζεται στις πινακίδες ο άναξ να δικαιολογεί τους φόρους που επιβάλλει, η διευκρίνιση αυτή ηχεί κατά κάποιο τρόπο ως μία επίκληση στον πατριωτισμό των υπηκόων να εξευρεθεί οπωσδήποτε χαλκός, διότι προορίζεται για την άμυνα του Βασιλείου. Από την επίταξη δεν θα εξαιρεθεί ούτε ο χαλκός των ναών, που είχε ασφαλώς συγκεντρωθεί εκεί από διάφορα αναθήματα.
Από τις πινακίδες που αναφέρουμε σώζονται μόνον οι καταγραφές που αφορούν στις υποχρεώσεις των κορετήρων και υποκορετήρων των δεκαέξη διοικητικών διαμερισμάτο)ν της χώρας,
συνολικά περί τα 50 κιλά χαλκού, ενώ έχουν χαθεί οι πινακίδες που αφορούν στις υποχρεώσεις των λοιπών αξιωματοόχων που αναφέραμε προηγουμένως (δύμαρτες, κλαίύφόρους, οπίσυ- κους και επισκαφείς). Αν λάβουμε υπ’ όψη τις υποχρεώσεις και αυτών, η ποσότητα χαλκού που έπρεπε να συλλέγει 0α ήταν σαφώς πολύ μεγαλύτερη.
Σε μία δεύτερη σειρά πινακίδων της Πόλου, εξίσου ενδιαφέρουσα με την προηγούμενη, καταγράφεται η διανομή ποσοτήτων χαλκού (ή μπρούτζου) στους χαλκουργούς του βασιλείου, προφανώς με την υποχρέωση να επεξεργα- σθούν την πρώτη ύλη και να παραδώσουν τα έτοιμα αντικείμενα. Πρόκειται, επομένως, για μεταλλοτέχνες που επεξεργάζονται το μέταλλο, χωρίς να το παράγουν, Η παραγωγή μετάλλου από μετάλλευμα δεν αναφέρεται στις πινακίδες της Πύλου, ούτε άλλης περιοχής. Είναι αξιοσημείωτο ότι η διανομή μετάλλου (χρυσού) από τον άνακτα στους τεχνίτες διασώθηκε στη μνήμη των μεταγενεστέρων και αναφέρεται από
τον Ομηρο στην Οδύσσεια, ήταν επομένως μία πάγια τακτική, που δείχνει τον πρωτεύοντα ρόλο του ανακτόρου στη διακίνηση των μεταλλικών πρώτων υλών και στον έλεγχο της μεταλλοτεχνίας.
Κάθε πινακίδα αναφέρει την περιοχή (διοικητικό διαμέρισμα) όπου γίνεται η διανομή του χαλκού και έναν ονομαστικό κατάλογο με τους χαλκουργούς και την ποσότητα που τους παραδόθηκε. Στο τέλος αναφέρεται και η ποσότητα χαλκού που διενεμήθηκε αθροιστικά. Αναφέ- ρεται, επίσης, ένας ονομαστικός κατάλογος χαλκουργών στους οποίους δεν διανέμεται χαλκός. Σε μερικές περιπτώσεις γίνεται διάκριση μεταξύ χαλκουργών και χαλκουργών της Θεάς (Πότνιας) στους οποίους, επίσης, διανέμεται ή δεν διανέμεται χαλκός. Σε άλλες πινακίδες ορισμένοι χαλκουργοί αναφέρονται ως «ανακτορικοί».
Ένα παράδειγμα μιας τέτοιας πινακίδας (ΡΥ Jn 310) με την μετάφρασή της δίνεται στη συνέχεια:
Κείμενο στη Γραμμική Β Μεταγραφήa-ke-re-wa ka-ke-wc la-ra-si-ja e-ko-te
li-qa-jo ΧΑΛΚΟΣ MIN2 qe-U-wo ΧΑΛΚΟΣ MIN2 ai-so-tii-jo ΧΑΛΚΟΙ Μ !M2 ta-mi-je-u ΧΑΛΚΟΙ
Mt HZe-u-ru-wo-w ΧΑΛΚΟΣ M1N2 e-iKÎo-no ΧΑΛΚΟΣ
MTN2po-rou-ttMj ΧΑΛΚΟΣ MIN2 wi-tîu-wa-ko ΧΑΛΚΟΣ
Μ1Ν2
io-$o-dc a-ta-m-st-jo ka-ke-we pa-qo-si-jo 1 kc-v-c-to i w«-{ }·«-«-{ ) pc-ta-ro !
lo«so-ik do-e-ro ke-we-to-jo i i-wa-ka-o ! pa-qo-si-ja-jo 1 po-ro-u-ie-wo 1
po-li-ni-ja-we-jo ka-kc-we ta-ra-si-ja e-ko-te i-ma-di-jo ΧΑΛΚΟΙ M2 lu-kc-ne-u ΧΑΛΚΟΙ M3 ( ) ΧΑΛΚΟΣ M3 I-wa-kii ΧΑΛΚΟΙ M3 a-la-ra-si-jo puj-si~ja-ko 1
AjccpiFe, ταλανσίαν ίχανης:
θισβαία; ΧΑΛΚΟΣ 1.5 κιλά, qc-ta-wo ΧΑΛΚΟΣ1.5 κιλά,
ΧΑΛΚΟΣ 1,5 KÄA, Τ«μ«ϊίκ; ΧΑΛΚΟΣ 1,5κιλό,
a><w|)ôtôÇ ΧΑΛΚΟΣ t.5 κιλά, Εύδονοϊ ΧΑΛΚΟΣ1.5 κιλά,
Ηλαυτεύς ΧΑΛΚΟΣ Î.5 κιλά, wi-du-wa-ko ΧΛΛΚΟΣ t.$ κιλά.
ΙοοοΙδί: ατολάνσιοι χαλχήΡ«ς:Η«μ(3ώ<»ς. (6vaç),k«-we-t*> ({ναςΚ 'va-| ]-re-u-[ Οέκιλος (ένος),
Tovoiùf. SoöUh: io« kc-we-to ένας, tom ï-wa-ka ένας, του Πκμβώαιοί) ένας, rou Πλοντία ένας.
nomuFet'M χαλκήΚ«£ τβλανσίαν tfpvxtç i-roa-di-jO ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, tu-konc-u ΧΑΛΚΟΣ
χρ(α κύΛ,ί j ΧΑΛΚΟΣ 3 νιλά, 1-wü-ka ΧΑΛΚΟΣ 3
κιλά.Αταλάνοιος puj-sï-ja-ko (ίν«ς)
Ελεύθερη Μετάφραση:
Στην ΑχερέΡα, χαλκουργοί που έχουν τ(αλανοία,ο Θισβαίος ΧΑΛΚΟΣ 1.5 κιλά, ο qe-ta-wo ΧΑΛΚΟΣ i.5 κιλά, ο Αισόνιος ΧΑΛΚΟΣ 1.5 κιλά, ο Ταμιεύς ΧΑΛΚΟΣ 1.5 κιλά, ο Ευρυβότας ΧΑΛΚΟΣ 1.5 κιλά, ο Εύδονος ΧΑΛΚΟΣ 1.5 κιλά, ο Πλουτεύς ΧΑΛΚΟΣ 1.5 κιλά, ο wi-du-wa-ko ΧΑΛΚΟΣ 1.5 κιλά.Τόσοι δε αταλάνσιοι χαλκήΡες:ο Παμβώσιος (ένας), ο ke-we-to (ένας), ο wa-[ ]-re-u-[ ], ο Πέταλος (ένας).Τόσοι δε δούλοι: του ke-we-to ένας, του 1-wa-ka ένας, του Παμβώσιου ένας, του Πλουτέα ένας. Της Πότνιας χαλκουργοί που έχουν ταλανσία: ο i-ma-di-jo ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, ο tu-ke-ne-u ΧΑΛΚΟΣ τρία κιλά, ο [ ] ΧΑΛΚΟΣ 3 κιλά, ο ï-wa-ka ΧΑΛΚΟΣ 3 κιλά αταλάνσιος ο pu2-si-ja-ko (ένας)
Στην προηγούμενοι πινακίδα ta περισσότερα ονόματα τ<»ν χαλκέο)ν αποδίδονται χωρίς καμία δυσκολία στα κλασσικά ελληνικά, μερικά όμως είναι δύσκολο να αποδοθούν, ίσως πρόκειται για ξενικής καταγωγής ονόματα. Αλλά και σε όλες τις άλλες πινακίδες έχουμε τους περισσότερος χαλκείς με καθαρώς ελληνικά ονόματα. Αντίφαμος, Κόδρος, Ευμένης, Εύτροπος, ΓΙτο- λεμάτας, ΦιλόΡεργος, Κύπριος, Λύκιος, Γλαύκος, Ξάνθος, Ξούθος κλπ. Ενας απ’αυτούς φέρει το όνομα Εγχείιιάτας, που συνδέεται άμεσα με τη λέξη “εγχείκα”- δόρυ. Αν το όνομα του χαλκουργού δεν είναι προσωνύμιο που απέκτησε στη διάρκεια της επαγγελματικής του ε- ξειδίκευσης κατασκευάζοντας δόρατα, τότε 0α πρέπει να υποθέσουμε ότι του το έδωσε ο πατέρας του μαζί με το επάγγελμά του. Σε μία τέτοια περίπτωση φαίνεται πιθανό ότι οι χαλκουργοί ήσαν συντεχνίες, στις οποίες το επάγγελμα μεταβιβάζονταν από τον πατέρα στον γυιό. Ανάλογα συμπεράσματα προκύπτουν και από άλλο χαλκουργό που ονομάζεται Χαλκεύς. Θα πρέπει να υποθέσουμε ότι ο πατέρας του τον
ονόμασε έτσι, επειδή τον προόριζε ως διάδοχό του στο επάγγελμα.
Σε ορισμένες πινακίδες, μετά την απαρρίθ- μηση των χαλκέων στους οποίους διανέμεται χαλκός, κατονομάζεται ένας βασιλεύς (π.χ. e-ri- ko-wo qa-si-re-u ~ ο βασιλεύς ΕρίκοΡος), για τον οποίο δεν αναγράφεται ποσότητα χαλκού. Ο βασιλεύς είναι προφανώς ο επικεφαλής της συντεχνίας των χαλκέων, αυτός που τους μοιράζει τον χαλκό και τους επιβλέπει. Δεν πρόκειται για βασιλιά με την μεταγενέστερη έννοια του όρου, είναι απλώς ένας χαμηλόβαθμος υπάλληλος του άνακτος. Φαίνεται όμως ότι όταν κατέρρευσε η Μυκηναϊκή αυτοκρατορία και ε- πεκράτησε για μία περίοδο χάος, οι βασιλείς που κρατούσαν στα χέρια τους τον έλεγχο της παραγωγής κρίσιμων προϊόντων, όπως των εργαλείων και όπλων, αναβαθμίστηκαν σε πραγματικούς βασιλιάδες με πολιτική εξουσία.
Αξιοσημείωτο είναι ότι ενώ οι χαλκουργοί και ο βασιλεύς αναφέρονται με το όνομά τους, οι δούλοι (do-e-ro “ δόελος, δούλος) απλώς προσμετρώνται» επομένως δεν έχουν καμία ευ
θύνη για τη διαχείριση του χαλκού και δεν είναι υπόλογοι προς τα ανάκτορα.
Από τις προηγούμενες πινακίδες προκύπτει ότι η κεντρική διοίκηση διεκρινε δύο κατηγορίες χαλκουργών: αυτούς που έχουν ta.-ra-si.~ja και αυτούς που δεν έχουν ta-ra-si-ja και /θίγονται a-ta-ra-si-jo. Οι χαλκουργοί που είναι στην υπηρεσία της θεάς- Πότνιας (po-ti-ni-ja-we-jo ka-ke-u) εμπίπτουν επίσης σε μία από τις προηγούμενες κατηγορίες. Η λέξη ta-ra-si-ja συνδέεται με τη μεταγενέστερη λέξη “τάλαντον” και πρέπει να αποδοθεί ως “ζυγισμένοι ποσότητα”, διότι η λέξη τάλαντον εσήμαινε αρχικά ζυγαριά (παράβαλε “ταλαντεύομαι”). Για το λόγο αυτό οι δύο πρώτες κατηγορίες χαλκουργών μεταφράζονται αντιστοίχως ως “έχοντες ταλανσίαν” (ta-ra-si-ja e-ko-tc) και {ας “μη έχοντες ταλανσίαν ή αταλάνσιοι (a-ta-ra-si-jo)”. Ομως, τί ακριβώς εννοούν αυτοί οι όροι; Εχουν δοθεί διάφορες ερμηνείες: κατά μίαν εκδοχή οι χαλκουργοί που έχουν ταλανσίαν παραλαμβάνουν μία ζυγισμένη ποσότητα χαλκού και έχουν υποχρέωση να την επεξεργασθούν και να παραδώσουν τα επεξεργασμένα προϊόντα, ενώ» οι ατα- λάνσιοι -που δεν παραλαμβάνουν χαλκό- είναι άνεργοι. Τότε όμως γιατί αναφέρονται στις πινακίδες και οι άνεργοι; Διότι, συνεχίζει η ίδια υπόθεση, δεν' αρκούσε η ποσότητα χαλκού για να μοψασθεί σε όλους, έτσι καταγράφονται και οι χαλκουργοί που δεν πήραν χαλκό, ώστε να είναι σε λίστα αναμονής για την επόμενη διανομή.
Κατά τη δική μου άποψη, πρέπει να θεωρήσουμε ότι όλοι οι χαλκουργοί, τόσον οι “έχοντες ταλανσίαν”, όσο και οι “αταλάνσιοι”, είναι υποχρεοηιένοι να παρέχουν έργο προς τον Ανακτα, ως ένα είδος φορολογίας: Οι πρώτοι με ζυγισμένη ποσότητα υλικού που τους παρέχει ο άναξ (ταλανσία) και οι δεύτεροι με δικό τους υ
λικό. Οι “αταλάνσιοι”» λοιπόν, δεν είναι άνεργοι, αλλά καταγράφονται και αυτοί ως υπόχρεοι φορολογίας, δηλ. έργου. Υπέρ της άποψής μου συνηγορεί το γεγονός ότι παραχω- ρούνται και σε αυτούς δούλοι. Διότι, αν δεχθούμε ότι οι αταλάνσιοι χαλκουργοί παραμένουν άνεργοι λόγω έλλειψης πρώτων υλών, δεν θα υπήρχε λόγος να παραχωρηθόυν σ’ αυτούς δούλοι ως βοηθοί. Στην πινακίδα που μεταφράσαμε οι αταλάνσιοι χαλκουργοί kc-we-to και Παμβώσιος της παραπάνω πινακίδας, λαμβάνουν ο καθένας από ένα δούλο ως βοηθό, διότι προφανώς πρέπει να αποδώσουν έργο. Εξ άλλου δεν προκύπτει από πουθενά και είναι αυθαίρετη η υπόθεση ότι μόνον ο άναξ διακινούσε τον χαλκό. Ασφαλώς θα υπήρχε διαθέσιμος χαλκός και από το ανταλλακτικό εμπόριο και από την ανακύκλωση παλαιών αντικειμένων. Είναι μάλλον γενικά αποδεκτό ότι η Μυκηναϊκή οικονομία δεν ελέγχονταν αποκλειστικά από τα ανάκτορα, αλλά είχε και ιδιωτικό χαρακτήρα.
Οι χαλκουργοί της (θεάς) Πότνιας παραλαμβάνουν ο καθένας περίπου την διπλάσια ποσότητα χαλκού από τους άλλους χαλκουργούς. Αυτό σημαίνει ότι έχουν περισσότερες υποχρεώσεις προς τον άνακτα, λόγω του δημοσίου λειτουργήματος τους. Κι εδώ υπάρχουν αταλάν- σιοι χαλκουργοί που αντλούν πιθανώς πρώτη ύλη από τα αφιερώματα των ναών.
Οι χαλκουργοί του Βασιλείου της Πύλου είναι πολυάριθμοι και διεσπαρμένοι σε όλες τις επαρχίες. Περίπου 270 ονόματα έχουν κατα- γραφεί στις πινακίδες, ενώ ο συνολικός αριθμός τους υπολογίζεται στους 400. Περίπου 150 ήσαν αταλάνσιοι, δηλ. -σύμφωνα με την ερμηνεία που δώσαμε παραπάνω- δεν είχαν σταθερές συμβατικές υποχρεο')σεις προς τα ανά
1 309
κτορα, αλλά εργάζονταν στα πλαίσια μιας ιδιωτικής οικονομίας. Οι υπόλοιποι μοιράσθηκαν
μία ποσότητα περί τα 1050 κιλά, όπως προκύπτει από την αθροιστική πινακίδα της διανομής, και πήραν ο καθένας από 1.5 μέχρι 12 κιλά για κατεργασία. Από μία άλλη, όμως, πινακίδα προκύπτει ότι σε όλους τους χαλκείς δόθηκε και μία συμπληρωματική ποσότητα 6 κιλών στον καθένα ( to-so-de e-pi-da-to ka-ko pa-si ~ τόσος δε επιδαστός χαλκός πάνσι). Ισως να πρόκειται για τον χαλκό που συλλέχθηκε από την επίταξη.
Για να δικαιολογηθεί ένας τόσο μεγάλος αριθμός χαλκουργών πρέπει να δεχθούμε ότι ένα βασίλειο που στηρίζει τη διατροφή των κατοίκων του στη γεωργία θα χρειαζόταν σχεδόν σε κάθε πόλη και χωριό το χαλκουργείο του για την κατασκευή γεωργικών εργαλείων, αλλά και άλλων εργαλείων καθημερινής χρήσης. Αν οι χαλκουργοί λειτουργούσαν μόνο για λογαριασμό των ανακτόρων θα ήταν εγκατεστημένοι κοντά σ’ αυτά και όχι διεσπαρμένοι στις δεκαέξη επαρχίες. Κάτω απ’αυτό το πρίσμα οι χαλκουργοί θα πρέπει να λειτουργούσαν στα πλαίσια μιας τοπικής ιδιωτικής οικονομίας, που στηρίζονταν στις ανταλλαγές προϊόντων. Οι ίδιοι χαλκουργοί θα ήταν ασφαλώς υποχρεω- μένοι να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους και στον άνακτα, κάθε φορά που τους το ζητούσε. Το βασίλειο είχε ανάγκη από όπλα Kat ο ίδιος ο άνακτας πιθανόν από χάλκινα αντικείμενα για τις επιχειρηματικές του δραστηριότητες που ήταν και εξαγωγικές. Είναι φανερό ότι το εμπόριο δεν μπορούσε να γίνει από τον κάθε ιδιώτη, αλλά χρειαζόταν οργάνωση, πλοία, εμπορεύματα και προσωπικό που μόνο οι ισχυροί του βασιλείου θα μπορούσαν να διαθέσουν.
Ο άναξ διένειμε, όπως είδαμε από την πινα
κίδα, καθορισμένη ποσότητα πρώτης ύλης προς κατεργασία. Η ταλανσία ήταν, επομένως, μία υποχρέωση προς εργασία, ασφαλώς έναντι κάποιος αντιπαροχής. Δεν είναι γνωστό ποιά ήταν αυτή η αντιπαροχή προς τους χαλκουργούς, γνωρίζουμε όμως για άλλες κατηγορίες εργαζομένων. Για παράδειγμα στους ταπεινούς εργαζόμενους των συνεργείων υφαντουργίας παρα- χωρούνταν σιτηρέσιο (συνήθως από κριθάρι και σύκα) ενώ στους τεχνίτες παραχωρούνταν ενδεχομένως και κτήματα προς καλλιέργεια, όπως συνέβαινε π.χ. με τους ραπτήρες(σαμα- ράδες) που αναφέρονται σε μία πινακίδα. Στους χαλκουργούς γνωρίζουμε από τις πινακίδες ότι παραχωρούνταν φοροαπαλλαγή από τη συγκομιδή λιναριού. Αυτό υποδηλώνει έμμεσα ότι οι χαλκουργοί δεν ασκούσαν αποκλειστικά το επάγγελμα του τεχνίτη, αλλά επιδίδονταν συμπληρωματικά και σε γεωργικές εργασίες, ενδεχομένως σε κτήματα που τους παραχωρούσε ο
άναξ, ως ανταπόδοση για τις προσφερόμενες υπηρεσίες.
Είναι κατ’ αρχήν αξιοπερίεργο ότι οι πινακίδες που καταγράφουν τη διανομή χαλκού δεν αναφέρουν τί προϊόντα θα παραχθούν. Προφανώς οι πινακίδες δεν είναι εντολές εκτέλεσης συγκεκριμένου έργου, αλλά λογιστικές καταγραφές του χαλκού που έλαβαν οι χαλκουργοί και έχουν υποχρέωση να επεξεργασθούν. Οι ε- ντολές για το είδος που έπρεπε να παραχθεί θα έφθαναν ασφαλώς την κατάλληλη στιγμή με τους επέτας (e-qe-ta) ή με τους αγγελιοφόρους (a-ke-ro^ αγγέλους), ανάλογα με τις παρουσια- ζόμενες ανάγκες. Κατά την παραλαβή των αντικειμένου θα γινόταν και ο έλεγχος του βάρους. Δεν έχουν ευρεθεί πινακίδες παράδοσης προϊόντων χαλκουργίας, έχουν βρεθεί όμως πινακίδες που αφορούν άλλα προϊόντα (π.χ. υφαντουρ
L
γίας) και αναφέρουν ποιά ποσότητα παραδόθηκε και τι μένει ακόμη να παραδοθεί, δηλ. ποιά είναι η οφειλή- Αυτή η οφειλή αποδίδεται μάλιστα με τη λέξη όφελος (o-pe-ro).
Σε μία από τις πινακίδες που αναφέρονται στη διανομή χαλκού, στην περιοχή Αουσό, μοιράζεται χαλκός σε τρεις χαλκουργούς που χαρακτηρίζονται ως “ασκητήρες” (a-kc-te-re). Ο όρος αυιός θεωρείται ότι υποδηλώνει διάκο- σμητές χαλκουργούς, σύμφωνα με την έννοια του ρήματος “ασκέω" στα Ομηρικά έπη. Ανάλογος όρος “ασκήτρια" για γυναίκες θεωρείται επίσης ότι αναφέρεται σε διακοσμήτριες υφασμάτων. Ο μικρός αριθμός των ασκητήρων (3) σε σχέση με το σύνολο των χαλκουργών (400) δικαιολογείται από το γεγονός ότι παράγουν αντικείμενα πολυτελείας αποκλειστικά για τον ά- νακτα και για τους ευγενείς, ενώ η μεγαλύτερη ποσότητα των αντικειμένων που παράγει η χαλκουργία δεν χρειάζεται διακόσμηση. II Λουσός εξ άλλου, όπου εργάζονται οι τρεις ασκητήρες, είναι περιοχή γειτονική στην Πύλο και τα ανάκτορα.
Οι χαλκουργοί που καταγράφονται σε άλλη πινακίδα διανομής χαλκού, στην επαρχία Ασιατία, χαρακτηρίζονται ως pa-ra-ke-te-e-we. Η λέξη αυτή θεωρήθηκε ως πληθυντικός της λέξης “πρακτεύς” ή “πρακτεεύς”, που παρά- γεται ίσως από το ρήμα «πράττω», αλλά είναι άγνωστο τί ακριβώς εννοεί. Κατά τη γνώμη μου θα μπορούσε να έχει σχέση με το pa-ra-ku (πα- ράργυρο), δηλ. θα αναφέρονταν ενδεχομένως σε χαλκουργούς με ειδίκευση και στην κατεργασία του ήλεκτρου.
Η κοινωνική θέση των χαλκουργών - αν όχι όλων, τουλάχιστον ορισμένων- ήταν όπως φαίνεται, πάνα> από τον μέσον όρο. Είναι από τις λίγες κατηγορίες ανθρώπων που διαθέτουν δού
λους, ίσως επειδή χρειάζονταν βοηθητική εργασία στο χαλκουργείο, ίσως μάλιστα να διέθεταν και δούλες, διότι μερικοί δούλοι καταγράφονται στις πινακίδες ως παιδιά επώνυμων χαλκουργών.
Αν και δεν' διαθέτουμε μαρτυρίες για την κατανομή της εργασίας μέσα σ’ ένα χαλκουργείο την εποχή που εξετάζουμε, όμως μπορούμε να ανατρέξουμε σε παραστάσεις αγγείων της κλασσικής εποχής, που δείχνουν τον επικεφαλής και τους τεχνίτες με ελληνικά χαρακτηριστικά, ενώ τους εργαζόμενους σε σκληρές εργασίες και στα φυσερά με σγουρά μαλλιά και ξενικά χαρακτηριστικά, πράγμα που υπονοεί ότι ήσαν δούλοι. Ανάλογη κατάσταση ίσως να ί- σχυε και κατά τη Μυκηναϊκή εποχή.
Οι χαλκουργοί αποτελούσαν ένα διακεκριμένο επάγγελμα και πρέπει να ήσαν περήφανοι για τη δουλειά που έκαναν. Είναι χαρακτηριστικό ότι ένα κύριο όνομα χαλκέως που απαντάται στην Πύλο είναι “ΜνασίΡεργος", αντίστοιχο του κλασσικού Μνησίεργος, που σημαίνει “αυτός που το έργο του θα παραμείνει στη μνήμη των μεταγενέστερων”.
Οπως αναφέραμε και προηγουμένως, οι χαλκουργοί μαζί με ορισμένες άλλες κατηγορίες χειροτεχνών (όπως οι καραβομαραγκοί -ναυ- δόμοι και οι βυρσοδέψες) είχαν προνομιακή μεταχείριση: απαλλάσσονταν από φόρους ή πλήρωναν φόρους μόνο κάθε δεύτερο χρόνο. Ετσι σε μία πινακίδα οι χαλκουργοί απαλλάσσονται από την υποχρεοοτική εισφορά λιναριού. Αυτό υποδηλώνει ότι καλλιεργούσαν λινάρι και ότι η φοροαπαλλαγή παραχωρούνταν σ’ αυτούς ως ως ανταπόδοση για τις υπηρεσίες τους προς τον άνακτα.
Τέλος, αξίζει ίσως να αναφέρουμε ότι μέσα στον περίβολο της Ακρόπολης των Μυκηνών
Σχ.2. Τρία axâ ta 2 7 ειδώλια m o ßptffrfKUv m a Κτίριά των Ειδώλων της Ακρόπολης των Μοκηνών. Είναι τον 1200 π .Χ π ψ ΐπ ο ν και έχουν κατασκευασθεί από κηλό. Λ κΐά #00 χαροηαιάζονται a ta αγήμα jtapt« m âvo o v άνδρκς m u κρατούν ara χέρ ια tooç ένα αφορί. Πρόκειται κατά πάαα πιθανότητα για χολ- κχηψγοός χο*> &αδακνύα»ν ta αφνρϊ χανς, σι: τάι> rmippKi} αχάαη,
βρέθηκε μια αίθουσα γειτονική ενός μεταλλουργικού εργαστηρίου, μέσα στην οποία απο-
καλύφθηκε τοιχογραφία με γυναικεία μορφή
που αποδίδεται στη θεά Πότνια (Po-îi-ni-ja).
Στις πινακίδες της Ούλου ορισμένοι χαλκουργοί χαρακτηρίζονται, όπως είδαμε, ως po-H-ni-ja-
je«wo, δηλ. ανήκαντες στη θεά Πότνια. Η θεά
Πότνια είναι πιθανόν η πρόδρομος της Αθηνάς
και του Ηφαίστου και προστατεύει τις τέχνες. Επίσης στο “δωμάτιο των Ειδώλων” του Θρησκευτικού Κέντρου της Ακρόπολης των Μυκηνών, βρέθηκαν 2? ειδώλια μεγάλου μεγέθους
που χρονολογούνται περί το J 200 π.Χ και απει-
κονίζουν πιστούς που λαμβάνουν μέρος σε τε
λετουργία. Ανάμεσα σ ’ αυτούς, μερικοί κρα
τούν στα χέρια σφυριά, Σχ.2. Αν και ορισμένοι αρχαιολόγοι θεωρούν το σφυρί απλώς ως ένα
θρησκευτικό σύμβολο, κατά τη γνώμη μας τα
ειδώλια θα μπορούσαν να παριστάνουν χαλκείς
με το χαρακτηριστικό τους εργαλείο. Η τάξη
των χαλκουργών ήταν σημαντική και στις Μ υκήνες. δεδομένου ότι αρκετά εργαστήρια χαλ-
κέων εντοπίσθηκαν κατά τις ανασκαφές της
Ακρόπολης των Μυκηνών.
5. Τα προϊόντα τπ$ χαΑκουργία$
Τα προϊόντα της χαλκουργίας κατά τη Μυ
κηναϊκή εποχή παρουσίαζαν μεγάλη ποικιλία και διακρίνονταν στις εξής κατηγορίες:
3} σ ’ αυτά που εξυπηρετούσαν τις πολεμικές
ανάγκες του Βασιλείου, δηλ. όπλα.
2) σε κοσμήματα και πολυτελή όπλα που
χρησιμοποιούνταν κυρίως σε επίσημες εμφανίσεις για την κοινωνική προβολή της άρχουσας
τάξης.3) σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης, οι
κιακά σκεύη και εργαλεία και
4) σε αγαλματίδια, κυρίως αντικείμενα λατρευτικής σημασίας.
Στα όπλα συμπεριλαμβάνονται τα ξίφη (qi-
si-pe-e), μικρού ή μεγάλου μήκους, μέχρι και SO cm, τα εγχειρίδια (μαχαίρια ή κοντά σπαθιά),
οι αιχμές για βέλη, δόρατα και ακόντια (a-ka- $»-ηια=αιςμάν"αιχμάς). Σε σπάνιες περιπτώ
σεις κατασκευάζονταν και πανοπλίες (θώρακες
και περικεφαλαίες), όπως αυτή που εκτίθεται
στο Μουσείο του Ναυπλίου, Σχ,3.Πα να αντιληφθούμε το ρόλο της Μεταλλο
τεχνίας αξίζει να παρακολουθήσουμε την εξέ
λιξη των ξιφών, τα οποία στη διάρκεια της Μυ
κηναϊκής εποχής δεν παύουν να βελτιώνονται
και να εξελίσσονται.Αρχικά χρησιμοποιήθηκε ξίφος λεπτό και
μεγάλου μήκους με στρογγυλευμένους ώμους
και με τον ασθενικό οβελίσκο (δηλ. το τμήμα
της λεπίδας που εισχωρεί μέσα στη λαβή) να
£%J. ïü imkt xm M m t mhav, <àtÔ χαλκό m i μχροάφ.A, H. Cl, m . FZ G, Naut. Ε,ψή (npfm and swords} «ΐ.'/}κ>ν<)Μψκ>) ι:ζΙλίξη.EL D2. FS; Εγ/ppièm ή κανιά emiliâ (daggers), α: θώρακα^0)^ 0(αμης navM/Jai (amour), f. Αιχμή όύ/mïiK (ή axwritw) και φ; iii/βί'ς/kÀàv.
φέρει πολλές μεγάλες οπές για πριτσίνωμα. Αυτός ο τύπος, που οι Μυκηναίοι παρέλαβαν από τους Μινωίτες (τόπος Λ), δεν ήταν πολύ αποτελεσματικός, επειδή ο μίσχος ήταν εξασθε- νημένος από τις μεγάλες οπές και είχε την τάση να σπίΜΆ απότομα, ιδιαίτερα όταν χρησιμοποιούνταν για χτυπήματα.
Ο τύπος Β φαίνεται ότι προήλθ« από τις σχέ- σεις των Μυκηναίων με την Ανατολή, αλλά έλαβε την τελική του μορφή στην Αργολίδα. Είναι πιό κοντός και ατψαρός με φαρδύτερο και μακριπερο οβελίσκο και με κυρτούς ώμους. Η λαβή είναι στερεωμένη με πριτσίνια όχι μόνο πάνω στον μίσχο αλλά και πάνω στον ώμο και συγκροτείται στη θέση της από μία αναδιπλωμένη φλάντζα (περιχείλωμα).
Στους λακκοειδείς τάφους των Μυκηνών
βρέθηκαν 42 ξίφη τύπου Α και 12 τόπου Β. Τα ξίφη που βρέθηκαν να συνοδεύουν πολεμιστές ήταν τις περισσότερες φορές κατεστραμμένα, κι αυτό δείχνει ότι είχαν χρησιμοποιηθεί» δεν είχαν απλώς διακοσμητικο ή ταφικό χαρακτήρα .
Ο τύπος C ήταν ένα ξίφος λιγώτερο ασθενικό στη λαβή του, κατάλληλο και για κτυπήματα και για τρυπήματα και προσέφερε προστασία στο χέρι που το κρατούσε. Είχε λαβή με φλάντζα και με πριτσίνια και με δύο κερατοει- δεις προεξοχές για την προστασία του χεριού από τα εχθρικά κτυπήματα, Το μήκος του μειώθηκε ακόμη και ενισχύθηκε η κεντρική του νεύρωση. Αναπτύχθηκε τον 15ο αιώνα και διαδόθηκε πάρα πολό μέχρι την Παλαιστίνη και τα Βαλκάνια.
Τον τύπο C διαδέχθηκε σχεδόν αμέσως ο τύπος D. με σταυροειδή δυιτομή και με την πλατεία φλαντζωτή σύνδεση του C. Είχε σημαντικά μικρότερες οπές, μιά πλατύτερη; λάμα και ισχυρή νεύρωση. Οι δύο σχετικά ευαίσθητες κερατοειδείς απολήξεις του τύπου C αντικατα- στάθηκαν με δύο πλατείς πλευρικούς λοβους.
Τα κοντά ξίφη που επεκράτησαν μετά το ϊ 300 π.Χ, είχαν μήκος περί τα 40 cm και ήταν κατάλληλα για να επιφέρουν ισχυρά κτυπήματα στην εκ του συστάδην μάχη.
Οι αιχμές των δοράτων είναι από μπρούτζο (e-ke-a ka-ka-re-a- έγχεα χαλκάρεα). Μέχρι το 1250 π.Χ είναι μακριές και με ισχυρή νεύρωση και καταλήγουν σε σωλήνα για στερέωση. Στη συνέχεια γίνονται πιό κοντές και μυτερές, με μιά οπή για πριτσίνωμα στο ξύλινο κοντάρι. Οι αιχμές των βελών εξακολουθούν να γίνονται από silex ή οψιδιανό, παράλληλα όμως και από μπρούτζο. χυτές ή κομμένες πάνω σε ένα επίπεδο έλασμα.
Στα εργαλεία συμπεριλαμβάνονται εγχει
ρίδια (pa-ka-na -φάσγανα), μαχαίρια μη κυρτή λεπίδα ή με δρεπανοειδή μορφή, σκαλιστήρια,
μπαλτά&βς» ξυράφια με κυρτή λεπίδα, κοίλη κόψη και μακριά λαβή, τσιμπίδες, βελόνια» καλέμια. τροκάνια, σφυριά, άγγιστρα, γάτζοι κ. ά. Απλά τσεκούρια δεν συναντιόνται, αλλά τα διπλά είναι πολύ συνηθισμένα.
Από χαλκό φαίνεται ότι ήταν κατασκευα
σμένος στην Κνωσό και ένας λουτήρας (a-sa» mi-to «* ασάμινθος) και στην Πόλο ένας τρίποδας με ένα πόδι (tî-rï-po e-me po-dî « τρίπος εμεί ποδεί).
Έ να πλήθος αντικειμένων καθημερινής χρήσης, εργαλείων και σκευών έχουν εντοπι-
σβεί σε ανασκαφές, Σχ. 4.Σε μία στατιστική μελέτη μας επί της σύν
θεσης των μπρούτζων διαπιστώσαμε ότι ο μπροντζος που χρησιμοποιούνταν για την κατα
σκευή των ξιφών παράγονταν από υπέρ καθαρή πρώτη όλη για την εποχή εκείνη, που περιείχε ως ακαθαρσίες περί το 0,3% αρσενικό και ελάχιστο σίδηρο και μόλυβδο. Η καθαρότητα αυτή συνδυαζόμενη με την υψηλή περιεκτικότητα σε
κασσίτερο που είναι κατά μέσον όρο 9%, εξασφαλίζει εξαιρετική κατεργασιμότητα στο μέταλλο, ώστε να παράγεται ένα άρτιο από τεχνικής πλευράς προϊόν με μεγάλη ελαστικότητα και υψηλή σκληρότητα. Για τα λοιπά όπλα, όπως και για εργαλεία, χρησιμοποιούνταν δεύτερης ποιότητας πρώτες ύλες με περισσότερες ακαθαρσίες και προσετίθετο μικρότερη ποσότητα κασσιτέρου (περί το 6.5%), διότι οι απαιτήσεις αντοχής ήσαν μικρότερες. Τέλος για α- γαλματίδια που κατασκευάζονταν χυτά, και είχαν κυρίως λατρευτικά χαρακτήρα, χωρίς να δίδεται ιδιαίτερη σημασία στην καλλιτεχνική
πλευρά και στις μηχανικές ιδιότητες, χρησιμο
ποιούνταν τα χαμηλότερης ποιότητας υλικά, με
αχό χαλκό Kmpxpoétfc.«, β;· mz& i/m, γ.&ιξ',φ&φ’,α, »,ζ,θ; m xiêw , η; ηιύέκι ή çxcmpvi, κ; Ηβης, λ: κρατήρας, μ: vépia. ν: m- wxàn/ξ: νιπτήρας (χίρνφο), s: tfip a , ρ· tfrtpa er. rpmfo.
μικρή αναλογία κασσιτέρου (περί to 3%), όπως φαίνεται από ανακύκλωοη παλαιών αντικειμένων.
Τυπικές αναλύσεις κατά κατηγορία αντικειμένου δίνονται στον Πίνακα 1.
Δεν υπάρχουν αποδείξεις ότι χαλκός παράγονταν στην Ηπειρωτική Ελλάδα κατά την Μυ
κηναϊκή εποχή. Ισως να υπήρχε κάποια παραγωγή στη Φθιώτιδα, όπου υπάρχουν χαλκούχα
κοιτάσματα, δεδομένου ότι η περιοχή της Ελά~ τειας είναι πολύ πλούσια σε χάλκινα ανασκα- φικά ευρήματα, που ανήκουν στο τέλος της Μυ
κηναϊκής εποχής.Στα νησιά του Ar/αίου, όπου υπήρχε αδιαμ-
314
iHvuKttCΜέ«ηκ Χημικές Αν<Λ6β«ις Αντικειμένων rrj^’Virrepnç Εποχής re»
Χ«λκο» (Μυκηναϊκής arêpiOSô«)
Γ^το v/fAû Εργαλεί« -
’On).« Ξίφη AyöXiUtrVöMΠ«ν0ώματα
(ox-hidem m
Κ αβαίΐζρύζm
6.55-3.56 8.9212.23 2.95±6.20 0,12*0.13
Λ|>0ί:νικό(As)
0.4710.48 0.28x0,38 0.46,10.44 0.2810.23
Μόλυβδος({»1»
0.69+1.71 0.2510.25 3.2116.20 0.06.10.13
ί Vf«ôo_i... ο·ν>
0.23+0.21 0.Î 510.10 0.3610.37 0.04x0.03
Νικέλιοm ....
0.1410.28 0.0510.04 0.ܱÖ.14
\pf*p oc 0.02710.035 0.041-0.00 0.027±0.035
φισβήτητα παραγωγή χαλκού σε εποχές πριν από τη Μυκηναϊκή, δεν υπάρχουν σχετικές αποδείξεις για την περίοδο ποο εξετάζουμε. Ο χαλκός ερχόταν κατά πάσα πιθανότητα από την Κύπρο, ενώ ο κασσίτερος έφθανε με καραβάνια στα παράλια της Συρίας από χώρες της Ασίας (ίσως από το Αφγανιστάν) κι από κεί με πλοία στην Ελλάδα. Τα πολλά στάδια του διαμέτακο-
μιστικού εμπορίου συνετέλεσαν ώστε ακόμη και κατά την κλασσική περίοδο η πηγή του κασσιτέρου να είναι, αν όχι τελείως άγνωστη, τουλάχιστον αβέβαιη. Τα δύο ναυάγια που βρέθηκαν στις νότιες ακτές της Τουρκίας, το ένα του 14ου αιώνα π.Χ. στο Κ. a s και το δεύτερο του 1200 π.Χ περίπου στη Χελιδόνια Ακρα. απέναντι από την Κύπρο, ήσαν φορτωμένα με πλινθώματα χαλκού και κασσιτέρου, Σ χ 5, και όπως φαίνεται κατευθύνονταν από κάποιο λιμάνι της Συρίας ή της Κύπρου προς την Μυκηναϊκή Ελλάδα, Είναι εντυπωσιακό ότι η καθαρότητα αυτών των πρώτων υλών αντιστοιχεί πλήρως προς την καθαρότητα των ξιφών, αν εξαιρέσουμε τον σίδηρο που φαίνεται ότι καθαρίζονταν με κατάλληλη επεξεργασία.
Σχ.5. TàXavto '/(ώ,χχώ αχ& vmàyu» της Εποχής tm Χαλκού, ßapärng ίης Κύπρον, Αη&κάιηση xm> rpém* μ Μ » φοράς um, mm Sm ttm iom W W 1* «»> /M fcm* ftapon (axhkk ingot). Ar.moj-W^m m o τρϊπαάα um !2on x.X. αιώνα, avto to Kt’rwv rye, Kmpm.
6. Οι χρυσοχόοι και οι κοσμπματοποιοί
Οι χρυσοχόοι συναντώνται μόνο μία φορά σε πινακίδα της Πύλου (An 207). Πρόκειται για τέσσερις χρυσουργούς (k.u-ru-so-vvo-ko « χρι.»- σοΡοργοί, από τις λέξεις χρυσός και έργον) που ανήκουν σε μία ομάδα τεχνιτών, στην οποία σ»~ μπεριλαμβάνονται και κεραμείς (ke-ra-me-we), τοξουργοί (to-ko-so-wo-ko) και σαμαράδες (ra- pc-te-re).
Ο ϊ χρυσουργοί κατασκεύαζαν αποκλειστικά
αντικείμενα για την κοινωνική προβολή των ευ- γενών; ιδιαίτερα χρυσά κύπελλα και κοσμή
ματα, αλλά και χρυσά ελάσματα με έκτυπη δια- κόσμηση (διαδήματα, επιστήθια, ζώνες και προσωπίδες). άλλα εκ των οποίων προορίζονταν για τις επίσημες εμφανίσεις τους και άλλα για να τους συνοδεύουν στον τάφο τους, Σχ. 6. Τα ξίφη και τα εγχειρίδια των ευγενών ήταν συχνά διακοσμημένα με χρυσές και αργυρές παραστάσεις και με πολύτιμους λίθους, στερεωμένα μέσα σε ένα βαθυκύανο φόντο από νιέλλο.
Χρυσά δαχτυλίδια με ιερές -συνήθως- παραστάσεις χρησίμευαν, επίσης, ως σφραγίδες των ευγενών.
Ο χρυσός αναφέρεται σε μία πινακίδα της Πύλου(ΡΎ Ac303a): pu-ro t-je-re-ja do-c-ra e- ne-ka ku-ru-so-jo je-ro-jo MUL 14, δηλ, "Πύλος, ιερείας δόελαι ένεκα χρυσείο ιεροίο”, MUL 14, που μεταφράζεται: “Πύλος, δούλες της ιέρειας ένεκα του ιερού χρυσού, ΓΥΝΑΙΚΕΣ 14”. Κατά μια εκδοχή σημαίνει ότι
στην Πύλο υπάρχουν (ή παραχωρούνται) 14 δούλες της ιέρειας επιφορτισμένες με τη φύλαξη του ιερού χρυσού. Αλλά σε μία τέτοια ερμηνεία» δεκατέσσερις γυναίκες είναι μεγάλος αριθμός γΓ αυτή τη δουλειά, και ίσως μερικοί (πολύ λιγώτέροι από 14) φρουροί θα ήσαν πιό αποτελεσματικοί. Βξ άλλου δεν φαίνεται τί
σκοπό θα εξυπηρετούσε μία τέτοια καταγραφή. Αν όμως, θεωρήσουμε ότι και αυτή η πινακίδα είναι λογιστική καταγραφή, περιγράφει δηλ. μία συναλλαγή, είναι κατά τη γνώμη μου λογι- κώτερο να την ερμηνεύσουμε ο>ς μία οικονομική δοσοληψία μεταξύ του ανακτόρου της Πύλου και ενός ιερού: Το ιερό παρέχει στον ά- νακτα χρυσό (συγκεντωμένο από αναθήματα) και δέχεται ως αντάλλαγμα δεκατέσσερες δούλες. Η ιέρεια χρειάζεται τις δούλες για διά-
Σχ. 6. Χρυσά tmtKäfitvaa) é iàôm m w v τάφο /// to» Ταφικο» χψφόλ<η> »4 mn*
Μηκηνών. ISS0-I5Ö0 ît.X. S o tw u ihv at', φό/Àa γρ»σοίκ μη την éicmxtf τεχνική,
β) άαχτιι/.ίδι-σφραγίόα, από τον τάφο IV τον Ταψικυό π ψ ι· βόλον Λ των Μυκηνών, m:pi<ton 1500 π.Χ. Λοη/.εμέ.νο m. χρυσάμε αφνροκάλαμο. Εικονίζει πολεμική σκηνή.
φορές δουλειές (ακόμη και για καλλιέργεια κτημάτων), ενώ τα ανάκτορα χρειάζονται τον χρυσό για τους λόγους που περιγράψαμε. Σε
άλλες πινακίδες βλέπουμε να χρησιμοποιείται ο χρυσός και για τη διακόσμηση επίπλων, π.χ. για τη διακόσμηση θρόνου (θόρνος) ή σκαμνιού (θράνυς), ενώ στον Ομηρο -ίσως με σημαντική δόση υπερβολής- ο χρυσός χρησιμοποιείται και
για αρχιτεκτονικούς σκοπούς (χρυσές πόρτες, ασημένιοι παραστάτες, χάλκινοι τοίχοι, στο ανάκτορο του Αλκίνοου στο νησί των Φαιάκων).
Υπάρχει μία πινακίδα της Πύλου (Jo 438) που αναφέρεται σε συγκέντρωση χρυσού, με πολλές αναλογίες προς αυτή της συγκέντρωσης
χαλκοί) που αναφέραμε στο προηγούμενο κεφάλαιο. Το κείμενο είναι ακρωτηριασμένο, αλλά σε γενικές γραμμές φαίνεται ότι και πάλι ο άναξ διατάσσα τους αξιωματούχους του να συγκεντρώσουν και παραχώσουν χρυσό στα ανάκτορα. Qç υπεύθυνοι ορίζονται εννέα κορετήρες, δύο υπρκορετήρές, τρεις μορόπες (μοι-
ρούχοι, κάτοχοι μοίρας ή κλήρου), και ένας βασιλέας (δηλ, προϊστάμενος μιας συντεχνίας). Κατονομάζονται, επίσης, ως υπόχρεοι ορισμένες περιοχές με τα τοπωνύμιά τους. Οι εισφορές χρυσού κυμαίνονται μεταξύ 62 γραμμαρίων και ενός κιλού, αλλά η συνηθέστερη ποσότητα είναι 250 γραμμάρια. Ολες αυτές ο ϊ καταγραφές μας δίνουν ως άθροισμα πέντε χιλιόγραμμα, και αν συνυπολογισθούν και οι γραμμές που λείπουν, μπορεί να είναι έξη έως εφτά χιλιόγραμμα. Η ποσότητα αυτή, με τα μέτρα της εποχής εκείνης, δεν είναι μικρή: αρκεί να λάβουμε υπ’ όψη ότι τα περίφημα χρυσά κύπελλα των μυκηναϊκών τάφων που ε
κτίθενται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο ζυγίζουν το καθένα από 100 έως 300 γραμμάρια.. η δε “προσωπίδα του Αγαμέμνονα" ζυγίζει. 168.5 γραμμάρια. Ενας τέτοιος φόρος θα ήταν βαρύς σε ετήσια βάση, γ ι’ αυτό οι περισσότεροι μελετητές των πινακίδων θεωρούν ότι πρόκειται για έκτακτη εισφορά χρυσού, ενόψει μιάς κρίσιμης κατάστασης. Με τον χρυσό αυτό θα μπορούσε να επιχορηγηθεί μία εμπορική αποστολή για αγορά όπλων ή να αμειφθούν μισθοφόροι. Αλλά και οι προσφορές που έγιναν στους θεούς, όπως αναφέρεται σε άλλη πινακίδα και «ναφκραμε στην αρχή, ίσως να μην είναι άσχετη με αυτή τη συγκέντρωση χρυσού. Σ ' αυτήν, εκτός από 3 άνδρες και 7 γυναίκες, προσφέρονται στους θεούς 3 δίώτοι κύλικες, 9 φιάλες και 2 κύπελλα, που αν δεχθούμε ένα
μέσο βάρος 250 γραμμαρίων για το καθένα, προκύπτει συνολικό βάρος χρυσού περί τα 3,5 κιλά.
Η βιοτεχνία κοσμημάτων αναπτύσσεται προς χάρη των ανακτόρων και των ευγενών, ιδιαίτερα μετά το 1400 π.Χ. Εφαρμόζονται οι τεχνικές της κοίλανοης και της χάραξης ελασμάτων και λεπτών φύλλων χρυσού (γνωστές και ως έκτυπη τεχνική), για την παραγωγή διαδημάτων, πορπών για ζώνες, επιστήθιων, νεκρικών προσωπίδων κλπ. Λεπτά φύλλα χρυσού χρησιμοποιούνται και για πλακάζ μπρούτζινων αντικειμένων. Κατασκευάζονται επίσης σύρματα απλά και στρεπτά, που χρησιμοποιούνται για περιδέραια, βραχιόλια, περιβραχιόνια, περι- σφύρια, Οι δακτύλιοι (δαχτυλίδια ή σκουλαρίκια) κατασκευάζονται ως χυτά ή με σύρμα καμπυλωμένο που τα άκρα του επικαλύπτονται, χωρίς να χρησιμοποιείται συγκόλληση. Χρησιμοποιούνται χάντρες από χρυσό, γυαλί, πολύχρωμη φαγιέντσα ή από πηλό, Οι τεχνικές της κΌκκίόωσης και της ένθεσης, με πολύτιμους ή ημιπολύτιμους λίθους χρησιμοποιούνται ευρέως. Στην τελευταία συ μπερι λα μ βάνεται και η τεχνική του περίκλειστου σμάλτου, που συνί* σταται στην χύτευση υαλώδους χρωματιστής μάζας μέσα σε χρυσές κυψέλλες πάνω σε χρυσό υπόστρωμα.
Είναι χαρακτηριστικό ότι στις Μυκήνες υπήρχαν εργαστήρια τεχνιτών μέσα και έξω από το τείχος. Μέσα στο τείχος και πολύ κοντά στο βασιλικό ανάκτορο ανασκάφηκε το λεγόμενο Εργαστήριο των Καλλιτεχνών, όπου μέσα στις επιχώσεις εντοπίσθηκαν αποξέσματα ελεφαντόδοντου, αποθραύσματα πολύτιμων και ημιπολύτιμων λίθων και ψήγματα χρυσού. Προφανώς το Εργαστήριο αυτό ήταν βασιλικό και β ρ ί σκονταν υπό τον άμεσο έλεγχο του Ανακτόρου.
Αντίθετα, έξω από την Ακρόπολη βρέθηκαν οι
κήματα που ανήκαν σε εμπόρους (λαδιού και
κρασιού), τεχνίτες και επαγγελματίες. Ανάμεσα
σ ’ αυτές, η οικία τω ν Σφιγγών ήταν εργαστήριο
ελεφαντουργίας του 13ου αιώνα π.Χ. Σχετική
με την κατεργασία του ελεφαντόδοντου φ α ί
νεται να είναι και πινακίδα της Κνωσού (Κ.Ν Ra
1548) που αναφέρει ότι ο Κύ καλός ο πριονι
στείς (Ku-ka-ro pi-ri-je-te ~ πριστήρ) παρέλαβε
3 εγχειρίδια (φάσγανα), προφανώς για να τους
προσθέσει λαβή ((&-$ο-ηιο~δεσμό, δέσιμο) από
ελεφαντόδοντο.
7.Συμπέρασμα
Από την παρούσα εργασία που στηρίζεται
κυρίως στη μελέτη σχετικώ ν π ινακίδω ν της
Γραμμικής Β και αρχα ιολογικώ ν δεδομένω ν,
μπορούμε να σχηματίσουμε μ ία εικόνα, έστω
και ασαφή, για τους τεχνίτες του μετάλλου της
Μ υκηναϊκής εποχής, χαλκουργούς, χρυσο-
χόους, τεχνίτες της κυάνου και των πολύτιμων
λίθων, διακοσμητές και κοσμηματοποιούς.
Ιδιαίτερα οι χαλκουργοί αποτελούσαν μία ε
ξαιρετικά πολυπληθή επαγγελματική ομάδα με
υψηλή εξειδίκευση, διασκορπισμένη σε όλες τις
επαρχίες του Βασιλείου. Σε καιρό ειρήνης φαί
νεται ότι συνέβαλαν ουσιαστικά στη δ ιαμόρ
φωση της καθημερινής ζωής και του βιοτικού ε
πιπέδου, παράγοντας μία μεγάλη ποικιλία εργα
λείων και χρηστικών σκευών, ενώ παράλληλα
εφόδιαζαν το βασίλειο με τον εξοπλισμό που
ήταν απαραίτητος για την άμυνά του και για τις
πολεμικές του επιχειρήσεις, Οι χρυσοχόοι και
οι διακοσμητές παρήγαγαν κοσμήματα και πο
λυτελή αντικείμενα που ήσαν απαραίτητα για
την προβολή της άρχουσας τάξης και γ ια το ε-
ξαγωγικό εμπόριο. Ο ι εισαγω γές πρώτων υλών
και ο ι εξαγω γές τη ς π ερ ίσ σ εια ς τω ν παραγο-
μένων μεταλλικών προϊόντω ν -που φαίνεται ότι
ελέγχονταν σε μεγάλο βαθμό από τον άνακτα-,
αποτέλεσαν αναμφ ισβήτητα τον κύριο κορμό
του ανταλλακτικού εμπορίου και βοήθησαν ου
σιαστικά στο άνοιγμα της μυκηναϊκής αυτοκρα
τορίας π ρ ο ςτα έξω. Τα μυκηναϊκά προϊόντα της
μεταλλοτεχνίας πρέπει να δ ιακρίνονταν για την
ποιότητά τους, διότι οι χαλκουργοί είχαν απο
κτήσει σημαντικές γνώ σ εις και αναπτύξει τε
χνολογία, ώστε να παράγουν και να επεξεργά
ζονται με δεξιοτεχνία τα κράματά τους. Σημα
ντική εξέλιξη παρατηρείται στην οπλατεχνία η
οποία προσαρμόζεται συνεχώ ς στα νέα τεχνο
λογικά δεδομένα και στις τεχνικές του πολέμου.
Η θέση τω ν χαλκουργώ ν στην κοινωνική
οργάνωση και την κατανομή εργασίας φαίνεται
πολύπλοκη. Ο ι χαλκουργο ί ήσαν προσαρτη-
μένοι στις δραστηριότητες του ανακτόρου, των
ναών ή της ιδιωτικής οικονομίας, αλλά τουλάχι
στον σε εξαιρετικές περιπτώ σεις φαίνεται ότι ε
λέγχονταν όλοι από τον άνακτα. Δ ιακρίνονταν
μεταξύ άλλων επαγγελματικών ομάδων και α
πολάμβαναν ειδ ικά προνόμ ια , όπ ω ς η απα λ
λαγή από τη φορολογία και το δικαίω μα κα
τοχής δούλων, που τους παραχωρούσε ενδεχο
μένως ο ίδιος ο Αναξ. Π αράλληλα είχαν το δι
καίωμα να κατέχουν και να καλλιεργούν κτή
ματα. Η σαν στην πλειοψ ηφ ια το υ ς έλληνες,
όπως αποδεικνύεται από τα ονόματα τους, ενώ
υπήρχαν και πολλοί με ξενικά ονόματα, που δεν
φαίνεται όμως να διαχωρίζονταν ω ς προς τα δ ι
καιώματα και τ ις υποχρεώ σεις τους από τους
πρώτους.
Φ αίνεται ότι συμμετείχαν στις θρησκευτικές
τελετές, στις οποίες ενδεχομένω ς προέβαλλαν
την επαγγελματική τους ιδιότητα, ενώ προστα-
τβύονταν από τη θεά Πότνια, «ο» ανπκαταστά- Οηκε αργότερα στα ιστορικά χρόνια, από rov Ήφαιστο ή εξελίχθηκε στην Αθηνά.
Ήταν επομένως μία κοινωνική ομάδα, sod αν και δεν φαίνεται να ανήκε στους ευγενείς, βρισκόταν πάντως στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα των υπηκόων του Βασιλείου, Η ξε
χωριστή θέση των χαλκουργών και των άλλων τεχνιτών των υλικών και του μετάλλου μπορά να ερμηνευθεί μόνον σε συσχετισμό με τις εξαιρετικές υπηρεσίες που τεροσέφεραν «την Μυκηναϊκή οικονομία, στην πολεμική ετοιμότητα του Βασιλείου και στον εφοδιασμό της αρ- χουσας τάξης με κοσμήματα και πολυτελή αντικείμενα απαραίτητα για την κοινωνική τους
προβολή.
Β ΙΒ Λ ΙΟ ΓΡ Α Φ ΙΑΗ παρούσα γενική βιβλιογραφία αναφέρεται
αποκλειστικά σε βιβλία και συγγράμματα γραμμένα ή μεταφρασμένα στα ελληνικά που κυκλοφορούν στα βιβλιοπωλεία. Στα περισσότερα από αυτά παρατίθεται εκτεταμένη βιβλιογραφία ταξινομημένη ανά θέμα, μέσω της οποίος ο εν
διαφερόμενος μπορεί να ανατρέξει στις πηγές:
αρχαιολογικές, ιστορικές, γλωσσολογικές, εθνολογικές κλπ.
Emily Vermeide, Ελλάς, Εποχή τον Χαλκού, Εκ6. Καρδα- μίτσα. 1983
R, Treuil, P. Darcqsie, j .C .P o u m t Ci. Touchais. Les civilisations «geea»cs. Presses Universitaires de France, 1989.
RJ.Hoppœr, Os πρώτοι Έλληνες, Εκδόσεις Βάνιας, θεσσ/νίκη' 1993
J.T.Hoüker, Εισαγωγή στη Γραμμική Β, Μορφωτικό Ιδρυμα Εθν, ΤρωίΙζης, 1994
Ντάρας Βασιλείου, Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός. Βιβλίο* θήκη της εν ΑΟήναις Αρχαιολογικής Ετ«ιρ«ας, Αρ. 152, Αθήνα* 1995
Martin S. Rutpeav, Jost· L. Meie ms. Οι Μοκηναιοι Ελληνες, Ινστιτούτο τον Βιβλίου, Μ. Καρδάμίτσας, 1996.
Αντώνης Σκ. Βασιλάκης, Ο χρυσός και ο άργυρος στην Κρήτη κατά την πρώιμη s&pioôo το» χαλκού, Λήρος Ηρακλείου Βτκέλλϊ« Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 1996
John Chadwick, Ο Μυκηναϊκός Κόσμος, Gulenberg 1997 Ντάρας Βασιλείου, Μυκηναϊκά Σφραγιστικά δαχτυλίδια,
Βφλιοθήκητης εν ΑΟήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Αρ. 166, ΑΟήναι 1997
Fernand Braudel, Le* Mémoires de la Mcduerranee, Editions 4e Eallois, Paris 19955.
O.T.P.K, Dickinson. H προέλευση too Μυκηναϊκού «Ai- τισμσύ, Ινστιτούτο tw» Βιβλίου, Μ. Καρδαμίτσας, 1999.
ΓΑΠαπαδημητρίοΐ). Η κξίλιξη των κραμάτων χαλκού στον ελλαδίκό 5Φρο μέχρι το τέλος της Γι^μδτρικής οποχής. Κραμαπκές προσμίξεις και τεχνολογική «ξέ* λιξη, σελ. 58Î-60S. <ιΑρχαιομετρικές Μκλέτες και έραινες στην Αρχαιότητα». Ελληνική Αρχαιομετρική Εταιρεία- Εταιρεία Μ«τσηνιακ«!>ν Αρχαιολογικών Σπουδών, Εκόότες I. Μπασιάκος, Κ. Αλοόκη, Γ. Φακο- ρέλλης. Αθήνα 200 i .