Газарзүйн багш: Д.Аззаяа

Дэлхийн дулааны баланс

Дэлхийн дулааны хэмжээ газрын гадарга ба

хийн мандлын дулааны балансаас шалтгаална.

Дулааны баланс гэдэг нь дэлхийн нарнаас ирэх

дулаан ба дэлхийгээс гадагш алдагдах дулааны

ялгаварыг хэлнэ. Энэ нь ялгавар буюу дэлхийн

дулааны баланс нь тэнцүү байдаг.

Нарнаас ирж буй цацраг нь дэлхийн гадаргад

шингэж дулаан болон хувирдаг.

Дэлхийн дулааны бүслүүрДэлхийн гадарга нь, хийн мандлын дулааны горимын

ерөнхий зүй тогтлоос үүдэн дэлхийн дээр дулааны 7

бүслүүрийг ялгаж үздэг юм. Эдгээр бүслүүрийн хил

хязгаар нь мэлхийн, матрын зам болон туйлын

цагирагтай давхцахгүй. Гол нь тухайн газар орны

дундаж температурыг илтгэсэн тодорхой изотермээр

зааглагддаг.

ИЗОТЕРМ гэдэг нь ижил дулаан гэсэн утгатай үг

бөгөөд адил температуртай цэгүүдийг газрын зураг

дээр холбон зурсан тахир шугамууд юм.

Изотерм нь дэлхийн хэлбэр, нарнаас ирэх

цацрагийн хэмжээ, хуурай газар ба далай тэнгисийн

хуваарилалт, далайн усны болон хийн мандлын

агаарын хөдөлгөөн, дэвсгэр гадарга зэргээс хмааран

нэг өргөрөгт орших нутгуудад ч ялгаатай тогтоогддог

юм. Дулааны бүслүүр тус бүригй авч үзье.

• Экватор, түүний орчмоор орших бөгөөд хоѐрталаасаа жилийн +200С-ийн изотермээрзааглагдсан байна. Энэ нь хуурай газарт далмодны. Далайд шүрийн тархсан хязгаартайдавхцана

Халуун бүслүүр

• Дэлхийн хойд ба өмнөд хагас тус бүрт халуунбүслүүрийн хоѐр талд оршино. Сэрүүнбүслүүр нь туйл талаасаа хамгийн дулаансарын +100С-ийн изотермээр зааглагдана

Сэрүүн бүслүүр

• Мөн хойд ба өмнөд хагас тус бүрт сэрүүнбүслүүрийн гадна талд хамгийн дулаансарын 00С-ийн изотермээр хүрээлэгдэнэ.

Хүйтэн бүслүүр

Мөнх

хүйтний

•Хамгийн дуулан сарын 00С-ийн изотерм болон

хойд, өмнөд туйлын хооронд оршино. Энд

хамаарагдах нутгууд нь мөнхийн мөс цасны

орон юм.

Хийн мандлын чийг

Дэлхийн хийн мандалд 12000-14000 км3 ус оршино.

Эдгээр нь усны уур, усан дусал, мөсөн талст

байдалтай орших ба дэлхийн гадаргаас ууршилтын

замаар агаарт гардаг. Ууршин гарч буй чийгийн гол эх

үүсвэр нь дэлхийн далай бөгөөд түүний гадаргаам

ууршилт тогтмол явагдаж байдаг. Хуурай газрын

уснаас болон ургамлаар дамжин уурших ус ч бас

хандив болно. Агаарын чийгийн хэд хэдэн

үзүүлэлтээр тодорхойлдог.

• Тухайн агаар чийгээр ханаж чийглэгийн дутагдал үгүй бололх үеийн температурыг хэлнэ.

• Тодорхой температуртай агаар шингээж болох усны уурын дээд хэмжээг хэлнэ.

• Агаарын үнэмлэхүй чийг ба чийгийн багтаамж хоѐрын ялгавар юм.

• Тухайн температур бүхий агаарын үнэмлэхүй чийгийн хэмжээг нэмлэхүй чийгийн багтаамжид харьцуулсан харьцаа юм.

Харьцангуй чийг

Дутмаг чийг

Шүүдэх цэг Үнэмлэхүй

чийгийн багтаамж

Усны уурын өтгөрөл, үүл

Усны уур өтгрөх гэдэг нь ус хийн төлөвөөс (уур)

шингэн төлөвю шилжих үзэгдэл юм. Агаарын

температур шүүдрийн цэгээс давж буурвал усны

уур өтгөрөх хэмжээнд хүрнэ. Өөрөөр хэлбэл агаар

усны уураар ханаснаас усан дуслууд үүснэ. Харин

00С –аас доош температуртай хүйтэн үед энэ усан

дуслууд нь шууд хөлдөж мөс, цасан ширхэг болох

тохиолдол байдаг. Үүнийг мөсрөх үзэгдэл гэнэ. Ус

нэг төлөвөөс нөгөө төлөвд шилжихдээ дулааныг

шингээх ба ялгаруулна.

Агаарын тунадас Усны уурын өтгөрөл бүр нэмэгдэхэд үүссэн усан

дуслууд нь хоорондоо нийлж улам томорсоор

жингээ даахгүйд хүрч газарт бууна. Борооны

ширхэгүүд бүлээн агаарт бүрэлддэг бөгөөд

диаметр нь ойролущцоогоор 0,3-0,6 см хүрнэ.

Харин 00С-ээс бага температуртай хүйтэн агаарт

усан дуслууд хөлдөж хатуу тунадас болох цас

мөндөр бүрэлдэнэ. Цас бол зөвхөн мөсрөх үед

үүссэн мөсний талстууд юм.

Тунадас

Үүлнээс буудаг

Газрын гадарга дээр үүсдэг