ԵՐԵՔ ԱՐ ՍՏՐԱՏԵԳԻԱ ՍՊԸ

Գործարար և ներդրումային խորհրդատվություն

ՀՀ-ՈՒՄ ԱՌԿԱ ՋԵՐՄՈՑԱՅԻՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ ՀԱՇՎԵՏՎՈՒԹՅՈՒՆ

«ԵՐԵՔ ԱՐ ՍՏՐԱՏԵԳԻԱ» ՍՊԸ

ք.Երևան, 2012թ.

2

ԲԲովանդակություն

ԱՄՓՈՓ ԲԱԺԻՆ 4

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ 16

1. ՀՀայաստանում գործող ջերմոցային տնտեսությունների քանակները, հիմնական տեսակները, նրանց տտարբերություններն` ըստ շինարարության տեսակի, ջերմության կարգավորման, ոռոգման հհամակարգերի և այլն

23

1.1. ՀՀ ջերմոցային տնտեսության ոլորտի նկարագիրը, պատմությունը 23

1.2 ՀՀ բնական պայմանները` ջերմատնային գործունեության զարգացման համար 26

1.3 Պաշտպանված գրունտ, դրա տեսակներն ու նշանակությունը: Ջերմոցներ ու ջերմատներ 31

1.4. Հայաստանում ջերմոցային տնտեսությունների քանակն ու մեծությունները 33

1.5. Ջերմոցային տնտեսությունների կազմակերպաիրավական ձևերը և ձեռք բերման աղբյուրները 37

1.6. Ջերմատների հիմնական տեսակները 40

1.7. ՀՀ-ում գործող ջերմատների հիմնական տեսակները 47

2. ՋՋերմոցային տտնտեսություններ կկառուցելու գգները`̀ ըըստ շշինարարության տտեսակների,, ջջեռուցման,, ջջերմակարգավորման եղանակների, ոռոգման համակարգերի և այլ հիմնական ցուցանիշների,, օգտագործվող տեխնոլոգիաների

56

2.1 Ջերմատան կառուցման համար օգտագործվող նյութերը 56

2.2. Ջերմատուն կառուցելիս պետք է հաշվի առնել 62

2.3. ՀՀ-ում ջերմատների կառուցման գներն` ըստ ջերմատների տեսակների 63

3. Տարբեր տեսակի ջերմոցային տնտեսություններում և դրանցում օգտագործվող տեխնոլոգիաներում ններդրումների իրականացման արդյունավետությունը

70

4. Ջերմոցային տնտեսության ոլորտի նկարագիրը և տրամադրվող օժանդակության տեսակներն այլ եերկրներում

73

4.1. Թուրքիա 73

4.2. Ռուսաստանի Դաշնություն 75

4.3. Ուկրաինա 76

4.4. Իսրայել 76

4.5. Քենիա 77

4.6. Հոլանդիա 77

5. Ջերմոցներում արտադրվող հիմնական ապրանքատեսականին, ցանքի ու բերքահավաքի սսեզոնայնությունը

79

5.1. Բանջարեղենի ցանքի մակերեսները 80

5.2. Բանջարեղենի արտադրության ծավալներն ու բերքահավաքի ամիսները 84

5.3. Միավոր ջերմոցային տարածքի բերքատվությունը 86

5.4. Ծաղիկների ցանքի մակերեսները 88

5.5. Ծաղկի արտադրության ծավալներն ու բերքատվությունը 89

6. Յուրաքքանչյուր մարզի ներուժը ջերմոցային տնտեսությունների գծով 90

7. Ջերմոցաային տտնտեսություններում օօգտագործվող աարտադրական մմեթոդները, տտեխնոլոգիաները 94

7.1. Բանջարեղենի մշակության մեթոդները ջերմատներում 94

7.2. Ջերմոցներում գյուղատնտեսական ապրանքների մշակման գործընթացը` ապրանքների ընտրված խմբերի համար

100

7.3. Ջերմոցային ապրանքների պահպանման մեթոդները 118

8. Սերմերի շոուկայի նկարագիրը, գները, ծագման աղբյուրները 119

8.1. Բանջարեղենի սերմերի, սածիլների շուկայի նկարագիրը 119

8.2. Ծաղիկների սերմերի, արմատակալների շուկայի նկարագիրը 122

9. Առավելագույն շահույթի հասնելու համար ջերմոցային տնտեսությունների կողմից նախատեսված 124

10 Ջերմոցային տնտեսությունների կողմից օգգտագործվող տեխնոլոգիաները և տեխնիկական զարգացվածությունը, ջջերմոցային տնտեսությունների տեխնոլոգիական լուծումները

126

10.1. Ջեռուցման համակարգեր 126

3

10.2. Այլընտրանքային վառելիքի տեսակները և ջեռուցման արդյունավետ տարբերակները 133

10.3. Ջեռուցման հետ կապված խնդիրները 136

10.4. Ոռոգման համակարգեր և ջրի օգտագործում 137

10.5. Օդափոխության համակարգ 139

10.6. Ջերմատներում վարագույրների անցկացում 141

10.7. Օդի խոնավացման (հովացման) համակարգ 141

10.8. Արհեստական էլեկտրական լուսավորման համակարգ 142

10.9. Միկրոկլիմայի կարգավորման ավտոմատ համակարգ 143

11 ԸԸնտրված աապրանքային խմբերի համար ծախսերի հաշվարկ 144

11.1. Բանջարեղենի ինքնարժեքի հաշվարկը 144

11.2. Ծաղիկների ինքնարժեքի հաշվարկը 148

12 ՋՋերմոցային տնտեսությունների գործունեության ընթացքում առաջացող խնդիրները 150

13 ՀՀայաստանում գգործող հիմնական ջերմոցային տնտեսությունների նկարագիրը, դրանց արտադրական ծծավալները և այլն

151

14 ՋՋերմոցային տնտեսություններում մմշակվող վերջնական սպառման ապրանքների իրացումը. շշուկայական գները, վաճառքի մեթոդները, գնման մեխանիզմները և վաճառքի նպատտակային վայրերը

156

14.1. Ջերմոցային տնտեսություններում արտադրվող ապրանքների բաշխման ուղղությունները 156

14.2. Վաճառքի նպատակային վայրերն` ըստ հիմնական ապրանքների 157

14.3. Ջերմոցային ապրանքների վաճառքի ձևերը 159

14.4. Ջերմոցային տնտեսություններում արտադրվող ապրանքների ձեռքբերման գոյություն ունեցող մեխանիզմները

161

14.5. Ջերմոցային ապրանքների մեծածախ գները, գնային սեզոնայնությունը 162

14.6. Մանրածախ ցանցում առկա բանջարեղենի ու ծաղիկների տեսականին և գները 165

15 ՋՋերմոցներում արտադրված ապրանքների հհամար արտահանման հնարավորությունները, ներկայիս աարտահանման շուկաները, խոչընդոտող գործոնները և այլն

169

16 ՆՆերմուծված ապրանքների հետ մրցակցությունը, հիմնական ներմուծողները, մրցակցող ապրանքների ծծախսերը, գները և առաքման պայմանները

173

17 ՋՋերմոցային աապրանքների շուկայում հիմնական “ապրանքանիշերը” 177

18 ՋՋերմոցային տտնտեսությունների ոլորտում առկա հարկային խնդիրները, հարկային արտոնությունները ջջերմոցային տնտեսությունների ոլորտում

177

19 ՋՋերմոցային տտնտեսությունների ոլորտում առկա ռիսկային գործոնների վերլուծծություն 180

20 ՋՋերմոցային տտնտեսությունների ծավալների և արդյունավետության բարձրացման նպատակով օօժանդակության անհրաժեշտությունը

182

21 ՆՆերքին շշուկայում գործող ջերմոցային տնտեսությունների ուժեղ և թույլ կողմերի համեմատական վվերլուծություն ((SWOT վվերլուծություն)

186

22 ՀՀավաստագրերի աանհրաժեշտությունը 187

ՀՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐ 190

4

ԱՄՓՈՓ ԲԱԺԻՆ Սույն հաշվետվությունը պատրաստվել է «Երեք Ար Ստրատեգիա» ՍՊԸ-ի կողմից Հայաստանում գյուղական տարածքների տնտեսական զարգացման հիմնադրամի (ՀԳՏՏԶՀ) պատվերով և ներառում է Հայաստանի Հանրապետության ջերմոցային տնտեսությունների և նրանց զարգացման hնարավորությունների վերաբերյալ ուսումնասիրության արդյունքները: Վերլուծությունն իրականացվել է` տարբերակելով ջերմոցային ապրանքների երկու հիմնական խումբ`

ա) Վերջնական սպառման ապրանքներ (բանջարեղեն` լոլիկ, վարունգ, պղպեղի տեսակներ և ծաղիկներ` վարդ, գերբերա, մեխակ և այլ տեսակներ), բ) Ապրանքներ հետագա օգտագործման համար (սածիլներ, սերմեր): Հայաստանում գործող ջերմոցային տնտեսությունների քանակները, հիմնական տեսակները, նրանց տարբերություններն` ըստ շինարարության տեսակի, ջերմության կարգավորման, ոռոգման համակարգերի և այլն: Շուրջտարի թարմ բանջարեղենով ապահովելու եղանակներից մեկը պաշտպանված գրունտի կառույցներում դրանց մշակությունն է: Ջերմատները և ջերմոցները հատուկ հարմարեցված և սարքավորված` տևական ժամանակի համար նախատեսված և բույսերի աճեցման համար արհեստական պայմաններով համակարգեր են: Ջերմատները, ի տարբերություն ջերմոցների, ավելի բարդ կառույցներ են: Խոսքը վերաբերվում է ոչ միայն հիմնելուն, այլև դրանց շահագործման առանձնահատկություններին, որոնք պետք է անպայմանորեն պահպանվեն: Հակառակ դեպքում, այս կառույցը չի ապահովի ներդրումների ետ վերադարձ: ՀՀ-ում տարածված են մեծապես երկթեք ու թունելային (կամարաձև) ջերմատները: Ըստ աշխատանքային խմբի գնահատականների` ՀՀ-ում առկա է ավելի քան 6600 հա ջերմոցային տնտեսություն: ՀՀ-ում գործող ջերմոցային տնտեսությունների մեծ մասը` մոտ 90%-ը, գտնվում է Արարատի ու Արմավիրի մարզերում: Արարատի մարզում հաշվվում է ավելի քան 200 հա ջերմոցային տնտեսություն, իսկ Արմավիրի մարզում`մոտ 280 հա ջերմոցային տնտեսություն, որի մոտ կեսն ունի 700 քմ-ից փոքր մակերես (ամբողջ տնտեսության մակերեսի հաշվարկով): Սակայն, 2011թ.-ի վերջին դրությամբ Արմավիրի մարզի ԳԱՄԿ-ի տնօրենի հավաստիացմամբ, ջերմատների թիվն ավելացել է մինչև 450-500 հա-ը: Մնացած մարզերում թիրախային ջերմոցային տնտեսությունների թիվն անցնում է 60 հա-ը (այս թիվը չի ներառում փոքր մակերես ունեցող, ձմեռային սեզոնին չաշխատող, ինչպես նաև ընտրված ապրանքների տեսականի չմշակող ջերմոցային տնտեսությունների մակերեսները): Մարզերում գործող ջերմոցային տնտեսությունների վերաբերյալ տվյալները ստացվել են մի քանի աղբյուրներից` մարզպետարաններից, մարզային ԳԱՄԿ-երից, Ջերմատների Ասոցիացիայից, երկրորդային տվյալներից, տեղում` հարցումների միջոցով և այլն:

5

Արարատի և Արմավիրի մարզերում դիտարկված ջերմոցային տնտեսությունների 98%-ը չունի որևէ կազմակերպաիրավական ձև, գործում է որպես գյուղացիական տնտեսություն: Միայն 1%-ն է գրանցված որպես Անհատ Ձեռնարկատեր, և 1%-ն էլ` ՍՊԸ: Հետազոտության շրջանակներում թիրախային ջերմատների որոշ մասը ձեռք է բերվել կամ կառուցվել է (այլ կերպ ասած «ժառանգություն» է մնացել) ԽՍՀՄ ժամանակաշրջանում: Մասնավորապես, Արարատի ու Արմավիրի մարզերում, ընդհանուր առմամբ, գործող ջերմատների ավելի քան 15%-ը «ԽՍՀՄ ժառանգություն» է: Իսկ ջերմատների մեծ մասը կառուցվել կամ ձեռք է բերվել անկախությունից հետո: ՀՀ անկախության հռչակումից հետո (1991թ.-ից հետո) ձեռք բերված/կառուցված ջերմատների մեծ մասը կառուցվել են: Արարատի ու Արմավիրի մարզերում այդ թիվը կազմում է 99%: Կառուցված ջերմատների շատ փոքր քանակն է կառուցվել շինարարարական կազմակերպությունների կողմից (Արարատի ու Արմավիրի մարզերում` (1-2%), ջերմատները հիմնականում կառուցվել են ջերմոցատիրոջ կամ անհատների միջոցով: ՀՀ անկախությունից հետո նոր տեխնոլոգիաներով ու տեխնիկական համակարգերով կառուցված ջերմատների թիվը բավականին փոքր է, դիտարկված ջերմոցային տնտեսությունների ընդհանուր թվի 2-3%-ը: Արարատի և Արմավիրի մարզերում դիտարկված ջերմատների մեծ մասը` համապատասխանաբար 97%-ը և 99%-ը, մինչև 3000քմ մակերես ունեցող ջերմատներ են: Սակայն, ի տարբերություն Արարատի մարզի, որտեղ ամենամեծ թիվը կազմում են 501-1000քմ մակերես ունեցող ջերմատները (42%)` Արմավիրի մարզում գերիշխող թիվ են կազմում մինչև 500քմ մակերես ունեցող ջերմատները` 65%: Գեղարքունիքի, Շիրակի ու Տավուշի մարզերում 3000քմ-ից ավելի մակերես ունեցող ջերմատներ չկան: Իսկ 3000քմ և ավելի ջերմատների քանակն ամենամեծն է Երևան քաղաքում` 26%, հետո Կոտայքի ու Լոռու մարզերում` 17% յուրաքանչյուրում: Արարատի մարզում դիտարկված ջերմատների 44%-ը երկթեք անգարային են, 36%-ը` բազմաթեք բլոկային և 20%-ը` կամարաձև, իսկ Արմավիրի մարզում դիտարկված ջերմատների 86%-ը երկթեք անգարային են, 11%-ը` բազմաթեք բլոկային և 3%-ը` կամարաձև: ՀՀ մնացած մարզերում թիրախային կամարաձև ջերմատներ չկան (հետազոտության ընթացքում չի հայտնաբերվել թիրախային խմբի մեջ մտնող ջերմատան կամարաձև տեսակ): Արարատի մարզում դիտարկված ջերմատների մոտ 70%-ը ապակյա են, մոտ 30%-ը` պոլիէթիլենային: Արմավիրի մարզում ջերմատների մոտ 70%-ն է պոլիէթիլենային, իսկ մնացածը` ապակյա: Մնացած մարզերում ջերմատների մեծ մասն ապակյա է, ընդ որում, կան մարզեր, որտեղ բոլոր ջերմատներն են ապակյա: Արարատի մարզում ջերմատների 80%-ը ընդհանրապես ջեռուցվել կամ հնարավորություն ունի ջեռուցելու` օգտագործելով գազ, 24%-ը` էլեկտրաէներգիա, իսկ մնացած ջերմատները` տարբեր վառելանյութեր և իրեր (դիզելային վառելիք, մազութ, այրված յուղ, թեփ և մեքենայի անվադող): 2010-2011թթ.-ի նոյեմբեր-մարտ ամիսներին Արարատի մարզում գազով ջեռուցում իրականացրել է ջեռուցվող ջերմատների մոտ 75%-ը: Այս ցուցանիշը բավականին բարձր է այն պատճառով, որ ջերմատների մեծ մասը այդ

6

ամիսներից ջեռուցում են միայն 1-2 ամիս (նոյեմբեր և/կամ հունվար-փետրվար ամիսները): Դրանք հիմնականում այն ջերմատներն են, որոնց կեսից ավելի ձմռան ամիսներին ջեռուցում չեն իրականացնում (կամ մասնակի են իրականացնում), աճեցնում են բանջարեղենի սածիլ, կանաչեղեն: Չջեռուցելու հիմնական պատճառը գյուղատնտեսները նշում են գազի բարձր սակագինը, որը տնտեսապես անարդյունավետ է դարձնում ձմռան ամիսներին (դեկտեմբերից փետրվար ընկած ժամանակահատվածում) բանջարեղենի բերք ստանալը: Ինչ վերաբերվում է ծաղիկներին, ապա ձմռան ամիսները ջերմոցատերերը “հռչակում են” բույսի «հանգստի/քնի» ամիսներ` ջեռուցման ծախսերը նվազեցնելու համար (բույսի հանգստի ժամանակահատվածում ջերմատանը կարելի է պահպանել համեմատաբար ցածր ջերմաստիճան): Ջեռուցման համար էլեկտրաէներգիա օգտագործող ջերմատների (25%) թվի միայն 5%-ն է ջեռուցել ջերմատները 2010-2011թթ.-ի նոյեմբեր-մարտ ամիսներին: Արմավիրի մարզում պատկերը մի փոքր այլ է: Այստեղ ջեռուցվող ջերմատների մեծ մասի (48%-ի) համար, որպես ջեռուցման աղբյուր, օգտագործվում կամ կարող է օգտագործել էլեկտրաէներգիան, և միայն 25%-ը` գազ (գազով ջեռուցման համակարգեր ունեն): Այս փաստը պայմանավորված է նրանով, որ Արմավիրի մարզում ջերմատների մեծ մասը ձմռան ամիսների չի ջեռուցվում, կամ ցանվում է կանաչեղեն, սածիլ, որոնք ջերմատան ոչ ամբողջ մակերեսն են զբաղեցնում և ջեռուցումն իրականացվում է տեղային`էլեկտրական սպիրալներով կամ գազի, փայտի վառարաններով: Իսկ մի մասն էլ բանջարեղենի ցանք կատարում է հունվար ամսին, որպեսզի խնային էլեկտրաէներգիայի ծախսը մի քանի ամսով: Բացի այդ, Արմավիրի մարզում ջերմատների մեծ մասը սովորական պոլիէթիլենային թաղանթով են ծածկված, իսկ դրանք ձմռան ամիսներին գործարկելը, գազով ջեռուցման համակարգեր տեղադրելը տնտեսապես անարդյունավետ է: Սովորական պոլիէթիլենային թաղանթն ունի բարձր ջերմահաղորդականություն, հետևաբար բավականին բարձր կլինեն ջեռուցման ծախսերը: Իսկ դրանք երկշերտ սարքելն ու գազաֆիկացնելը բավականին մեծ ներդրումների հետ են կապված: Մնացած մարզերում ջեռուցման հիմնական տեսակը գազով ջեռուցումն է, ջերմատները գազաֆիկացված են և տեղադրված են գազով ջեռուցման համակարգեր: Արարատի մարզում դիտարկված ջերմատների 552%-ը ոռոգվում է սովորական ակոսներով եղանակով, և 552% էլ` կաթիլային եղանակով: Ջերմատների ընդհանուր գումարը հավասար չէ 100%-ի, քանի որ ջերմատների մի մասը կիրառում է ոռոգման երկու եղանակ: Արմավիրի մարզում դիտարկված ջերմատների 770%-ը ոռոգվում է սովորական ակոսներով եղանակով, 227%-ը` կաթիլային եղանակով և 11%-ը` խողովակներով: Մնացած ջերմատները հարցման պահին ոռոգման որևէ համակարգ չեն ունեցել, չեն գործել: Ջերմոցային տնտեսություններ կառուցելու գները: Ցանկացած ջերմատան կառուցվածքի հիմքում ընկած են ջերմատան հիմնակմածքը (каркас) ու լուսաթափանցելիությունն ապահովող շինանյութը` ծածկը: Թե´ առաջինը, և թե´ երկրորդն ունեն ձևերի և նյութերի մի քանի տեսակներ, որոնցով էլ պայմանավորված են ջերմատան ամբողջ կառուցվածքի առանձնահատկություններն ու հնարավորությունները: Որպես ջերմատան հիմնակմախք

7

օգտագործվում են հիմնականում սովորական երկաթ, ցինկապատ պողպատ, ալյումինե պրոֆիլներ, փայտե տարրեր: Ջերմատների նախագծման և կառուցման ժամանակ շինանյութերի ընտրության համար հիմնական գործոններն են միկրոկլիման, խոնավությունը և լուսավորության ռեժիմը: Ջերմատան պատերի ու տանիքի հիմնական մակերևույթը ձևավորվում է հիմնականում ապակու, պոլիէթիլենային թաղանթի և պոլիմերային նյութերի միջոցով, որոնք ամրացվում են մետաղական կոնստրուկցիայի վրա:

ՀՀ-ում ջերմատների կառուցմամբ զբաղվում են ինչպես մասնագիտացած շինարարական ընկերությունները, որոնք իրականացնում են հողի հարթեցման աշխատանքներից մինչև սածիլի տնկումը, այնպես էլ անհատները և մասնակի աշխատանքներ կատարողները` դարբնոցները, ջեռուցման, ոռոգման և այլ համակարգեր տեղադրողները: Բացի տեղի “շինարարներից”, այս ոլորտում վերջին տարիներին “մուտք են գործել” նոր տեխնոլոգիաներ ներդրողներ/մասնագետներ, որոնք ջերմոցատիրոջ պատվերով Հայաստան են այցելում, կառուցում ջերմատները, փոխանցում որոշակի տեխնոլոգիական հմտություններ և հեռանում:

Հայկական շինարարական ընկերությունների/անհատների կողմից կառուցվում են սովորական մշակությամբ հետևյալ տեսակի ջերմատներ.

- Ապակե, ցինկապատ կոնստրուկցիաներով, - Պոլիէթիլենային միաշերտ ու երկշերտ` փայտե ու երկաթե կոնստրուկցիաներով, - Վերջին մի քանի տարիներին նաև պոլիկարբոնատե` երկաթե

կոնստրուկցիաներով: Անգարային տեսակի ապակե ջերմատների համար ստանդարտ անգարը (բլոկը) 6.4 մ է, սակայն պատվիրատուի պատվերով կառուցվում են տարբեր չափի անգարով ջերմատներ: ՀՀ շուկայում մինչև 2000քմ ապակե, ցինկապատ կոնստրուկցիաներով ջերմատան կառուցման 1 քմ-ի արժեքը 90-110 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամ է, 3000-5000 քմ ջերմատների 1 քմ-ի արժեքը` 80 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամ, իսկ 1 հա և ավելիի դեպքում` 75 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամ (հանդիպում է նաև մինչև 130 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամ`1 քմ-ի համար): Սակայն, այս գները բավականին մեծ տատանման սահմաններ ունեն, ինչը պայմանավորված է նախատեսվող ջերմատան դիրքից, տեղանքի առանձնահատկություններից, հեռավորությունից, մշակվող մշակաբույսի տեսակից, պահանջվող ջեռուցման ու ոռոգման տեսակներից, ջեռուցման կաթսաների արտադրության երկրից (իտալական, իրանական թե այլ), ջերմատանը կիրառվող տեխնոլոգիաներից և այլն:

Պոլիկարբոնատի ծածկով ջերմատան կառուցման գինը կարող է տատանվել 880-120 ԱՄՆ դոլարի սահմաններում` 1քմ-ի համար: Գնային մեծ տատանումը կախված է օգտագործվող պոլիկարբոնատի որակից, արտադրության երկրից, ջեռուցման համակարգի տեսակից ու երկրից և այլ գործոններից:

8

Պոլիէթիլենային թաղանթով ջերմատներ կառուցվում են հիմնականում երկու տիպի` մմեկ շերտով և երկշերտ: Վերջին տարիներին մի քանի ընկերություններ ներմուծում են եռաշերտ որակյալ պոլիէթիլենային թաղանթներ` հիմնականում իսրայելական արտադրության, որոնց 1քմ-ի արժեքը տատանվում է 520-560 դրամի սահմաններում (“Լանդշաֆտ” ընկերությունը ներմուծում է իսրայելական “Ginegar” ընկերության արտադրանքը): Այս պոլիէթիլենային թաղանթներով ջերմատները կարելի է կառուցել և միաշերտ, և երկշերտ, վերջինիս դեպքում շերտերի միջև օդ է լցվում, որն ապահովում է ջերմատան ջերմակայունությունը: Միաշերտ պոլիէթիլենային թաղանթով ջերմատան կառուցման գները (առանց ջեռուցման համակարգի) տատանվում են 20-25 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամի սահմաններում, իսկ երկշերտը` 24-35 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամի սահմաններում:

Հոլանդական տեսակի ջերմատները կառուցվում են 8 մ և ավելի բարձրությամբ, ինչն, ըստ հոլանդացի մասնագետների, բարելավում է ֆոտոսինթեզի երևույթը ջերմատանը: Ջերմատան հիմնակմախքը կառուցվում է ալյումինե կոնստրուկցիաներով, որոնք ջուր չեն հավաքում և բաց թողնում բույսի վրա: Ներմուծվում են նաև հոլանդական ապակիներ` հոլանդական եղանակով ջերմատների կառուցման համար: Ապակիների շերտերն ավելի մեծ չափեր ունեն` լայնությունը 1,6 մ է, մինչդեռ սովորական ապակիներինը` 90 սմ է: Դրանց գինը երկու անգամ ավելի բարձր է սովորական ապակու գնից: Ապակիները հերմետիկ ամրացվում են իրար, եվրոպատուհանների նման, ինչը նվազեցնում է ջերմատան ջերմության կորուստը: Հոլանդական տեխնոլոգիայով ջերմատների կառուցումը հոլանդացիների կողմից, առանց ջերմատան ծածկի, սակայն ջեռուցման ու ոռոգման համակարգով կազմում է 120-130 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամ: ժամանակակից տեխնոլոգիաներով բույսերի մշակություն ապահովելու համար ջերմատները պետք է հագեցած լինեն ինժեներա-տեխնոլոգիական հետևյալ համակարգերով ու սարքավորումներով. ջեռուցման համակարգով, ոռոգման համակարգով, ցանկալի է կաթիլային, օդափոխության համակարգով, էլեկտրական լուսավորման սարքերով ու էլեկտրական համակարգերով, միկրոկլիման կարգավորող ավտոմատացված համակարգերով, հորիզոնական և ուղղահայաց վարագույրներով, CO2

կոնցենտրացիայի մատակարարումով և այլն: Վերջին համակարգը ՀՀ ջերմոցային տնտեսություններում բացակայում է, իսկ վարագույրներ առկա են միայն մեկ ջերմատանը:

Ջերմոցներում արտադրվող հիմնական ապրանքատեսականին, ցանքի ու բերքահավաքի սեզոնայնությունը: ՀՀ ջերմատներում արտադրվող հիմնական ապրանքատեսակներն են.

Բանջարեղենը` լոլիկ, վարունգ, պղպեղն իր տեսակներով, այլ բանջարեղեն`փոքր ծավալներով սմբուկ, կանաչեղեն, լոբի և այլն,

Ծաղիկները` վարդ, գերբերա, մեխակ, աստրոմերիա, այլ ծաղիկներ` անթորիում, քրիզանթեմ և այլն;

Սածիլներ` հիմնականում լոլիկի, նաև պղպեղի: Արարատի մարզում ջերմոցային տնտեսությունների 67%-ը մասնագիտացած է բանջարեղենի արտադրության մեջ, իսկ 44%-ը` ծաղիկների, իսկ Արմավիրի

9

մարզում`992%-ը` բանջարեղենի և միայն 16%-ը` ծաղիկների արտադրության մեջ: Ջերմատների գումարը հավասար չէ 100%-ի, քանի որ մեկ ջերմոցային տնտեսությունը կարող է մասնագիտացած լինել մեկից ավելի ապրանքային խմբի մշակության մեջ: Երկու մարզերում էլ ջերմոցային տնտեսությունների 1-2%%-ը զբաղվում է նաև սածիլների արտադրությամբ: Որպես առանձին սածիլ արտադրող ջերմատուն ՀՀ-ում չի գործում:

Արարատի մարզում հարցման ենթարկված ջերմոցային տնտեսությունների 67%-ը` 107 տնտեսություն 2010թ.-ին ցանել է 26.3 հա բանջարեղեն` հաշվի առած նաև երկրորդ ցանքը (վերջինի բերքի մի մասը հավաքվել է արդեն 2011թ.-ի սկզբին): 2010թ.-ին թիրախային ջերմատների կողմից բանջարեղենի ցանված ընդհանուր մակերեսի 55.6%-ը լոլիկ է, 38%-ը` վարունգ, 4%-ը` այլ բանջարեղեն (կանաչեղեն, սմբուկ և այլն): Պղպեղի ցանքի մակերեսը այս մարզում կազմում է 0.1%: Լոլիկի ցանքի հիմնական ամիսներ են հունվար և նոյեմբեր ամիսները, իսկ վարունգի ցանքի հիմնական ամիսներն են օգոստոս-սեպտեմբերը: Սովորաբար, վարունգը որպես երկրորդ ցանք է կատարվում առաջին ցանքից` լոլիկից հետո: Վարունգի բերքահավաքից հետո կրկին նախապատրաստական աշխատանքներ են տարվում լոլիկի ցանքի համար, որի ամիսները նոյեմբերն ու հունվարն է: Արմավիրի մարզում հարցման ենթարկված 221 ջերմոցային տնտեսությունների 92%-ը` 203 տնտեսություն, 2010թ.-ին ցանել է 34.5 հա բանջարեղեն` հաշվարկված նաև երկրորդ և երրորդ ցանքերը: 2010թ.-ին թիրախային ջերմատների կողմից բանջարեղենի ցանված ընդհանուր մակերեսների 41%-ը լոլիկ է, 28%-ը` վարունգ, 21%-ը` պղպեղ, իսկ այլ բանջարեղենը (կանաչեղեն, սմբուկ, լոբի, սոխ, կարտոֆիլ, բողկ և այլն)`9%:

Հունվար ամսին ցանված լոլիկի ու պղպեղի բերքը Արարատի ու Արմավիրի մարզերում հավաքվում է ապրիլից-հունիս ընկած ժամանակահատվածում, հիմնականում մայիս ամսին: Վարունգի բերքը, որը ցանվում է հիմնականում օգոստոս-սեպտեմբեր ամիսներին, հավաքվում է հոկտեմբեր-դեկտեմբեր ընկած ժամանակահատվածում: Արարատի մարզում 2010թ.-ին հարցման ենթարկված բանջարեղեն մշակող ջերմատների կողմից բանջարեղենի ընտրված տեսակների հավաքված բերքի ծավալը կազմել է 2132.3 տոննա, իսկ Արմավիրի մարզում` 2660.1 տոննա: Դեկտեմբերից մարտ ընկած ժամանակահատվածում Արարատի մարզում հավաքված բանջարեղենի բերքն աննշան է եղել: Այսպես, Արարատի մարզում 2010թ.-ի ցանքից ստացված լոլիկի բերքի ընդամենը 3%-ն է հավաքվել նոյեմբերից փետրվար ընկած ժամանակահատվածում, իսկ վարունգի բերքի`20%-ը: Արմավիրի մարզում 2010թ.-ի ցանքից ստացված լոլիկի բերքի ընդամենը 1%-ն է հավաքվել նույն ժամանակահատվածում, իսկ վարունգի` 9%-ը: Ընդ որում, հավաքված բերքի մեծ մասը բաժին է ընկնում նոյեմբեր ամսին, իսկ հունվար-փետրվար ամիսներին Արարատի ու Արմավիրի մարզերում դիտարկված ջերմատներում բանջարեղենի բերք ընդհանրապես չի հավաքվել: Այս փաստը պայմանավորված է նրանով, որ ձմռան ամիսներին ջերմոցատերերը խուսափում են ընդհանրապես ջերմատներն աշխատացնել, մասնավորապես բանջարեղեն մշակել, ինչը կապված է այդ ամիսներին ջեռուցման մեծ

10

ծախսերի հետ: Արդյունքում, դեկտեմբեր-մարտ ընկած ժամանակահատվածում շուկայում բանջարեղենի առաջարկը լրացվում է ներմուծված անհայտ ծագման ապրանքներով: ԾԾաղկի մշակությունն ու ցանքն ունեն որոշակի առանձնահատկություն, որի էությունը կայանում է նրանում, որ ընտրված ծաղկաբույսերից հնարավոր է մի քանի տարի ծաղիկ ստանալ: Արարատի մարզում դիտարկված ջերմատների 20%-ը զբաղվում է վարդի մշակությամբ, 11%-ը` գերբերայի, 6%-ը` աստրոմերիայի և այլն, իսկ Արմավիրի մարզում վարդի մշակությամբ զբաղվում է հարցված ջերմատների 2%-ը, մեխակի մշակությամբ`3%-ը, 2%-ը` գերբերայի ու աստորմերիայի մշակությամբ:

2010թ.-ին դիտարկված ջերմոցային տնտեսությունների կողմից արտադրված վարդի ծավալները Արարատի մարզում կազմել է մոտ 3.2 մլն. հատ կտրած ծաղիկ, Արմավիրի մարզում`40 000 հատ, գերբերային ծավալները` Արարատի մարզում 1.4 մլն. հատ իսկ Արմավիրի մարզում`մոտ 300 000 հատ, մեխակի ծավալները` Արարատի մարզում մոտ 900 000 հատ իսկ Արմավիրի մարզում 220 000 հատ և այլն:

Ծաղկի` վարդի, գերբերայի, մեխակի և այլ տեսակների, բերքը ՀՀ-ում հավաքվում է հիմնականում ամբողջ տարվա ընթացքում, բացառությամբ 2-3 ամիսների, որոնք համարվում են ծաղկաբույսի հանգստի շրջան:

Ջերմոցային տնտեսություններում օգտագործվող արտադրական մեթոդները, տեխնոլոգիաները: Կախված մշակության մեթոդից, ջերմատները լինում են գրունտային, որտեղ բանջարանոցային բույսերի մշակությունը տարվում է հատուկ պատրաստված հողախառնուրդների վրա և հիդրոպոնիկ, որտեղ բանջարեղենն աճեցվում է հատուկ պատրաստված սուբստրատների մեջ:

Հիդրոպոնիկան, դա բույսերի անհող մշակությունն է: Ի տարբերություն գրունտային մշակության` անհող մշակության դեպքում զգալի չափով կրճատվում են բույսերի հետ տարվող խնամքի աշխատատար պրոցեսները (հաճախակի ջրում, սնուցում, բուկլից, քաղհան, փխրեցում և այլն): Կախված մշակության միջավայրից, առանձնանում են հետևյալ տեսակները՝ աճեցում ջրային միջավայրում /բուն Հիդրոպոնիկա/, աճեցում սուբստրատներում /բույսերն աճեցվում են հողին փոխարինող սուբստատներում, որոնք պարբերաբար սնուցվում են սննդարար լուծույթներով/ և օդային աճեցում /կամ Աէրոպոնիկա/:

Հարցմանը մասնակցած գրեթե բոլոր ջերմատներն իրականացնում են մշակաբույսերի գրունտային մեթոդով մշակություն: Ընդամենը երկու ջերմատուն է բանջարեղենի մշակությունն իրականացնում հիդրոպոնիկ եղանակով, դրանք են՝ «Ալիշանի պահածոների գործարանին» պատկանող ջերմատունն Արարատի մարզում, որի ընդանուր մակերեսը կազմում է 5000 քմ և «Արամուսի բարիքներ» ջերմատունը Կոտայքի մարզում, որի ընդանուր մակերեսը կազմում է 14.000 քմ: Նշված երկու ջերմատներում էլ հիդրոպոնիկ եղանակով աճեցվում է միայն լոլիկ: Չնայած նրան, որ աշխարհում

11

բավականին վաղուց են զբաղվում բույսերի հիդրոպոնիկ մշակությամբ, այս մեթոդի կիրառումն այդքան էլ զարգացած չէ Հայաստանում:

Ծաղիկների հիդրոպոնիկ՝ սուբստրատներով աճեցում հանդիպել է միայն Արարատի ու Արմավիրի մարզերում հարցված ջերմատներում, որոնք այս եղանակով աճեցնում են հիմնականում գերբերա և անթորիում:

ՋՋերմոցային տնտեսություններում մշակվող վերջնական սպառման ապրանքների իրացումը. վաճառքի մեթոդները, գնման մեխանիզմները և վաճառքի նպատակային վայրերը: Ջերմոցային տնտեսություններում արտադրվող ապրանքների մեծամասնությունը վաճառվում է, քանի որ ջերմոցային ապրանքները համեմատաբար “բարձրարժեք” ապրանքներ են, որոնց արտադրության համար կատարված ծախսերը պետք է ետ վերադարձվեն: Գրեթե բոլոր մարզերում արտադրված բանջարեղենի 90%-ից ավելին իրացվել է, միայն Լոռու մարզում մեծ տոկոս են կազմում տնային տնտեսություններում սպառման ծավալը` 46%, և ապրանքների փոխանակումը` 10%: Եթե բանջարեղենի դեպքում ջերմոցային ապրանքների փոքր մաս փոխանակվել է, ապա ծաղիկների դեպքում “փոխանակում” հասկացություն չկա, ապրանքը հիմնականում վաճառվում է: Սակայն, որոշ մարզերում մեծ է տնային տնտեսությունում սպառման ծավալը, օրինակ Արարատի և Արագածոտնի մարզերում կտրած ծաղկի ծավալների 9%-ը սպառվել է: Ընդ որում, ընդամենը չորս մարզում է ծաղիկն ունեցել սպառում տնային տնտեսությունում, մնացած մարզերում այն ամբողջությամբ իրացվել է: Արարատի ու Արմավիրի մարզերում արտադրված բանջարեղենի վաճառքի նպատակային վայրը մայրաքաղաք Երևանն է` վաճառքի համապատասխանաբար 67% և 61% մասնաբաժիններով: Նույն մարզերում վաճառվել է բանջարեղենի վաճառված բերքի 27-29%-ները: Ծաղկի վաճառքի ծավալների մեծ մասը Արարատի ու Արմավիրի մարզերում բաժին է ընկնում կրկին ք. Երևանին` համապատասխանաբար 80%-ը և 76%-ը: Պետք է նշել, որ ք. Երևանում ջերմոցային ապրանքների վաճառքի մի մասն է սպառվում տեղում, մնացած մասը մատակարարվում է այլ մարզեր և ԼՂՀ, այսինքն Երևանը ինչ որ առումով մեծածախ շուկա է հանդիսանում ՀՀ մարզերի համար: Ջերմոցային բանջարեղենի վաճառքի ձևերն, ըստ մարզերի, բավականին տարբերվում են, նույնիսկ Արարատի և Արմավիրի մարզերում: Արարատի մարզում բանջարեղենի վաճառքի մեծ մասը` 56%-ը, իրականացվում է տեղում, 24%-ը` մեծածախ կետերին: Տեղում գնում կատարում են հիմնականում միջնորդները, որոնք ապրանքները մատակարարում են մանրածախ կետեր: Վաճառքի այս ձևը ջերմոցային ոլորտում ընդունված պրակտիկա է: Արմավիրի մարզում բանջարեղենի վաճառքի առավել մեծ մասը վաճառվում է մեծածախ կետերին` վաճառքի ծավալների 41%-ը, իսկ տեղում`32%-ը: Ծաղկի տեսակների վաճառքի ձևերը մի փոքր տարբերվում են բանջարեղենից: Արարատի և Արմավիրի մարզերում վաճառքի ծավալի զգալի տոկոս են կազմում մշակողների կողմից վաճառքը մեծամանրածախ շուկաներում: Իսկ տեղում վաճառքի մասնաբաժինն ավելի փոքր է, քան բանջարեղենի դեպքում:

12

ՋՋերմոցային տնտեսությունների գործունեության ընթացքում առաջացող խնդիրները: Ջերմոցային տնտեսության գործունեության ընթացքում առաջացող խնդիրների մեջ մեծ տեսակարար կշիռ ունեն գազի գնի ու գազի մատակարարման հետ կապված խնդիրները: ՀՀ-ում ջերմոցային բանջարեղենի շուկայի պահանջարկը բավականին մեծ է, իսկ նոյեմբերից մայիս ընկած ժամանակահատվածում տեղական արտադրության ջերմոցային ապրանքների առաջարկը բավականին փոքր: Ասվածը փաստում են ՀՀ ներմուծման ծավալներն այդ ժամանակահատվածում: Սակայն, այդ ամիսներին ջերմոցային տնտեսությունների մեծ մասը չեն կարողանում մշակություն կազմակերպել` մեծ ծախսերի պատճառով, քանի որ ջերմոցային տնտեսություն վարողը հնարավորություն չունի կանխիկ գումարով ներդրում կատարել, ջեռուցման համակարգ ներդնել և/կամ ջեռուցման ծախսերը վճարել և բերք ստանալ: Բացի այն, որ վառելիքի գինը բարձր է (ինչպես և այլ երկրներում), առկա է մեկ ավելի խորքային խնդիր ևս: ՀՀ-ում գազի ցածր սակագնով արտոնությունից`93-96 դրամ 1 խմ-ի համար, կարող են օգտվել այն տնտեսությունները, որոնք անցնում են 10 000 խմ գազի ծախսի շեմը: Իսկ մինչև այդ շեմը գազի գինը 135-137 դրամ է: Տարբերությունը բավականին մեծ է, եթե հաշվի առնենք, որ գազի ծախսը ջերմոցային ապրանքների ինքնարժեքի մեջ 50%-ից ավելին է կազմում:

Ջերմատների մեծ մասն ունի 1000 քմ-ից փոքր մակերես, որոնց դեպքում գազի ծախսը չի անցնում այդ սահմանը: Ջերմոցատերերի մի մասը կամ գազի գերածախս է կատարում` նույն գծով ջեռուցելով իրենց տունը, կամ ջերմատան պատուհաններն է բացում` 10 000 խմ-ն անցնելու համար: Տնտեսությունների մի մասն էլ վարկեր է վերցնում` ջերմոցային տնտեսության մակերեսը մեծացնելու համար, որպեսզի հասնի գազի այդ շեմին, սակայն դրա արդյունքում ընկնում են վարկի “ծանր լուծի” տակ: Իսկ այն տնտեսությունները, որոնք չեն կարող անցնել այդ շեմը, ձմռան ամիսներին ուղղակի ջեռուցում չեն իրականացնում: Ձմռան մի ամիսը նրանք մի փոքր ջեռուցում են տեղային` տարբեր միջոցներով, որպեսզի ապրիլ- մայիս ամիսներին բերք ստանան: Այդ իսկ պատճառով, ջերմոցային տնտեսությունների համար պետք է գործի գազի “հատուկ” սակագին, ինչը կմեծացնի գազի սպառման ծավալը ՀՀ ջերմոցային տնտեսությունների կողմից, և ցածր ինքնարժեքով ջերմոցային ապրանքների առաջարկը` “ոչ սեզոնի” ընթացքում: Ջերմատներում արտադրվող ապրանքների համար արտահանման հնարավորությունները, ներկայիս արտահանման շուկաները, խոչընդոտող գործոնները և այլն: Ըստ Մաքսային ծառայության տվյալների, 2009թ.-ին արտահանվել է 621 տոննա լոլիկ և 45 տոննա վարունգ, իսկ 2010թ.-ին` մոտ 900 տոննա լոլիկ և 170 տոննա վարունգ: 2011թ.-ի առաջին 9 ամիսների տվյալներով, ըստ Մաքսային ծառայության վիճակագրական տվյալների, ընտրված ապրանքների արտահանման ծավալները կտրուկ նվազել են: Լոլիկի արտահանման ծավալը 2011թ.-ի առաջին 9 ամիսների համար կազմել է 34 տոննա, ինչը նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ կրճատվել է մոտ 90%-ով (364 տոննա), վարունգինը` 85%-ով, կազմելով 16 տոննա` նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի 104 տոննայի փոխարեն:

13

Սակայն, արտահանման այս ծավալների մեծ մասը բաժին է ընկնում բաց հողից ստացված բանջարեղենին: Այսպես, 2010թ.-ի առաջին եռամսյակում արտահանվել է ընդամենը 3 տոննա լոլիկ և մոտ 1 տոննա վարունգ, իսկ առաջին կիսամյակում` 8 տոննա լոլիկ և 25 տոննա վարունգ: Այս ծավալները ջերմոցային լոլիկի ու վարունգի արտահանման ծավալներն են, քանի որ այդ ամիսներին` հունվարից հունիս ընկած ժամանակահատվածում, բաց հողից բանջարեղենի ընտրված տեսակների բերքահավաք գրեթե չի կատարվում, բացառությամբ հունիս ամսվա, երբ ամսվա սկզբից փոքր ծավալներով սկսվում է բերքահավաքը: Բանջարեղենի արտահանման ծավալների 80%-ից ավելին բաժին է ընկնում ԱՊՀ երկրներին: Վերջին երեք տարիների ընթացքում ծաղիկների արտահանման տարեկան կայուն աճ է արձանագրվում ՀՀ-ում: Քանի որ, ՀՀ-ում ծաղիկների ընտրված տեսակների մշակությունն իրականացվում է փակ գրունտում, հետևաբար հատած ծաղիկների արտահանման ծավալը վերաբերվում է ջերմոցային ծաղիկների ընտրված տեսակներին: 2011թ.-ի առաջին 9 ամիսներին կտրած ծաղկի արտահանման ծավալները, ըստ Մաքսային ծառայության տվյալների, աճել են 115%-ով` հասնելով 459 000 հատի` նախորդ տարվա նույն ժամանակաշրջանի 213 000 հատի փոխարեն: Վերլուծելով վերը բերված վիճակագրական տվյալները, կարելի է ասել, որ ՀՀ ջերմոցային տնտեսությունները գործում են տեղական շուկայի համար, դրանց մեծամասնությունն արտահանման մասին չի էլ մտածում (հատկապես բանջարեղեն արտադրողները)` տեղական շուկայում պահանջարկի բավարար մեծության պատճառով: ՀՀ ջերմոցային բանջարեղենի արտահանմանը խոչընդոտող հիմնական գործոններն են. Արտադրության փոքր ծավալները. ՀՀ-ում արտադրվող ջերմոցային ապրանքների, հատկապես բանջարեղենի, արտադրության ծավալները բավականին փոքր են, որոնք չեն բավարարում անգամ ներքին պահանջարկը: Ապրանքային “ոչ բարեհաջող” տեսքը. ՀՀ ջերմոցային տնտեսությունների կողմից արտադրվող ապրանքների մեծամասնության ապրանքային տեսքը “գրավիչ չէ”, ինչը պայմանավորված է արդի տեխնոլոգիաների ներդրման պակասով, տեխնոլոգիական հմտությունների ու գիտելիքների պակասով և այլն: Բարձր ինքնարժեքը. Ջերմոցային տնտեսությունների փոքր մակերեսների, ջեռուցման սեզոնի ընթացքում մեծ ծախսերի, բարձր գնով էներգակիրների, տրանսպորտային ծախսերի (արտահանման հետ կապված) և այլնի պատճառով ջերմոցային տնտեսություններում մշակվող բանջարեղենի ինքնարժեքը բավականին բարձր է ստացվում, ինչի պատճառով տեղական ջերմոցային ապրանքի մրցունակությունը նվազում է արտաքին շուկայում: Արտահանման գործընթացների վերաբերյալ տեղեկացվածության պակասը. Ջերմոցային ոլորտում գործում է հիմնականում “վաճառք տեղում” իրացման մեխանիզմը, որի պատճառով ջերմոցատերերը չեն տիրապետում նույնիսկ ներքին շուկայում լոգիստիկայի մեթոդներին:

14

ՆՆերմուծված ապրանքների հետ մրցակցությունը, հիմնական ներմուծողները, մրցակցող ապրանքների ծախսերը, գները և առաքման պայմանները: 2010թ.-ին, ըստ Մաքսային ծառայության վիճակագրության տվյալների, ՀՀ ներմուծվել է մոտ 300 տոննա լոլիկ` ԱՎԾ-ի աղբյուրի 230 տոննայի փոխարեն, և 450 տոննա վարունգ` 424-ի փոխարեն: Ընդ որում, տարվա առաջին եռամսյակում ներմուծված լոլիկի ծավալը կազմում է տարեկան ներմուծման ծավալի 87%-ը` մոտ 260 տոննա, իսկ ներմուծված վարունգինը` 73%, մոտ 330 տոննա: Ներմուծման ծավալի մնացած մասը բաժին է ընկնում փոքր մասով դեկտեմբեր ամսվան և տարվա երկրորդ եռամսյակին: Աշխատանքային խմբի ու ոլորտի ներկայացուցիչների գնահատականով, նոյեմբերից մարտ ընկած ժամանակահատվածում ՀՀ ներմուծվում է 1000 տոննայից ավելի լոլիկ ու վարունգ: ՀՀ բանջարեղենի ներմուծումն ունի խիստ կենտրոնացած բնույթ` արտոնյալ պայմաններով:

Ջերմոցային տնտեսությունների ոլորտում առկա ռիսկային գործոնները և ծավալների ու արդյունավետության բարձրացման նպատակով օժանդակության անհրաժեշտությունը: ՀՀ ջերմոցային ոլորտի ռիսկային գործոնները կարելի է դասակարգել երկու խմբի.

Օբյեկտիվ, գործոններ, որոնք կապված են բնակլիմայական պայմանների, բնական ավերիչ երևույթների, տարբեր հիվանդությունների տարածման, սերմերի, թունաքիմիկատների ու պարարտանյութերի որակական հատկությունների, վերջիններիս բարձր գների, էներգակիրների բարձր գների ու մատակարարման խնդիրների հետ:

Սուբյեկտիվ գործոններ, որոնք կապված են ջերմոցային տնտեսությունների տեխնիկական թերությունների, ընթացիկ ծախսերը ծածկելու հետ կապված ֆինանսական միջոցների պակասի, մշակության գործընթացը ժամանակակից տեխնոլոգիաներով կազմակերպման հմտությունների ու գիտելիքների պակասի, կառավարման ու կազմակերպման գիտելիքների պակասի, ներդրումներ ներգրավելու սահմանափակ միջոցների և այլնի հետ:

Ելնելով ՀՀ ջերմոցային տնտեսության ոլորտի հետազոտության արդյունքներից ու ջերմոցատերերի առաջարկներից` ոլորտին անհրաժեշտ են արտաքին օժանդակության հետևյալ տեսակները.

Ֆինանսական միջոցներ` գործունեությունն ընդլայնելու, ջերմատները տեխնիկապես հագեցնելու, նոր տեխնոլոգիաներ, արդյունավետ ջեռուցման համակարգեր ներդնելու և այլնի համար, ինչպես նաև ջեռուցման սեզոնին ընթացիկ ծախսերը “ծածկելու” համար;

Էներգակիրների հատուկ (ցածր) սակագներ` ջերմոցային տնտեսությունների համար, որի արդյունքում կբարձրանան էներգակիրների օգտագործման ծավալները;

Աջակցություն տեղեկատվական սեմինարների ու փորձի փոխանակման ծրագրերի միջոցով;

Վարկային միջոցներ` “հատուկ” պայմաններով;

15

Ջեռուցման ծախսերի մասնակի սուբսիդավորում կամ հետվճարման հնարավորության տրամադրում;

Ներմուծվող սերմերի, թունաքիմիկատների ու պարարտանյութերի որակի խիստ վերահսկողություն;

Նորագույն տեխնոլոգիաներ ներդնող ընկերություններին ֆինանսական, տեխնիկական աջակցություն և այլն:

ՀՀավաստագրերի անհրաժեշտությունը: Արտահանման դեպքում բուսական ծագման ապրանքների համար անհրաժեշտ են Ծագման երկրի և Բուսասանիտարական հավաստագրեր: Ապրանքի ծագման երկրի հավաստագրի տրամադրումը` օրենքով սահմանված կարգին համապատասխան փորձաքննության անցկացման և (կամ) հավաստագրեր տալու գործընթացն է: ՀՀ իրավաբանական ու ֆիզիկական անձանց

կողմից բուսական ծագման ապրանքների արտահանման համար անհրաժեշտ է ծագման

երկրի հավաստագիր: ԱՊՀ երկրներ արտահանվող ապրանքների համար հավաստագրերը ձևակերպվում են «ՍՏ-1» («CT-1») ձևով` ռուսերեն լեզվով, եթե ապրանքը համապատասխանում է 2009 թվականի նոյեմբերի 20-ին Յալթայում ստորագրված «Ապրանքների ծագման երկրի որոշման կանոնների մասին» ԱՊՀ անդամ պետությունների կառավարությունների ղեկավարների խորհրդի որոշման պահանջներին:

Բոուսասանիտարական հավաստագիրը պատրաստված է բույսերի կարանտինի և բույսերի

պաշտպանության միջազգային համաձայնագրի նմուշին համապատասխան և

հավաստում է, որ բեռը համապատասխանում է բուսասանիտարական կանոնների և

նորմերի պահանջներին: ՀՀ օրենքով սահմանված բուսասանիտարական պահանջներ են

զննումը, ստուգումը, փորձաքննությունը, վերլուծությունը, վերահսկողությունը կամ

մշակումը, որոնք կիրառվում են բուսասանիտարական հավաստագրերի տրամադրման

ժամանակ կարանտին վնասակար օրգանիզմների ներթափանցման կանխարգելման կամ

կարգավորվող ոչ կարանտին վնասակար օրգանիզմներից սպասվող տնտեսական վնասի

սահմանափակման, առողջ բույսերի և բուսական արտադրանքի արտադրության կամ

ներմուծման նպատակով:

16

ՆՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

Ա. Հաշվետվության մեթոդոլոգիան

Սույն հաշվետվությունը պատրաստվել է «Երեք Ար Ստրատեգիա» ՍՊԸ-ի կողմից Հայաստանում գյուղական տարածքների տնտեսական զարգացման հիմնադրամի (ՀԳՏՏԶՀ) պատվերով և ներառում է Հայաստանի Հանրապետության ջերմոցային տնտեսությունների և նրանց զարգացման hնարավորությունների վերաբերյալ ուսումնասիրության արդյունքները:

Վերլուծությունն իրականացվել է` տարբերակելով ջերմոցային ապրանքների երկու հիմնական խումբ` ա) Վերջնական սպառման ապրանքներ (բանջարեղեն` լոլիկ, վարունգ, պղպեղի տեսակներ և ծաղիկներ` վարդ, գերբերա, մեխակ և այլ տեսակներ), բ) Ապրանքներ հետագա օգտագործման համար (Սածիլներ, սերմեր):

Ուսումնասիրության նպատակով աշխատանքային խումբն օգտագործել է տեղեկատվության հավաքագրման տարբեր աղբյուրներ և վերլուծության մեթոդներ` ներառյալ երկրորդային տվյալների հավաքագրում և վերլուծություն, և առաջնային տվյալների հավաքագրում և վերլուծություն (խորը հարցազրույցներ, կիսաստանդարտացված և ստանդարտացված հարցազրույցներ), տարբեր մեթոդների ու մոտեցումների կիրառմամբ վերլուծություններ:

Երկրորդային տվյալների հավաքագրման համար օգտագործվել են հետևյալ աղբյուրները`

ՀՀ Ազգային Վիճակագրական Ծառայություն, ՀՀ Մաքսային Ծառայություն, ՀՀ Մարզպետարանների Գյուղ. Վարչություններ, ՀՀ Գյուղատնտեսության նախարարություն, ՀՀ Մարզերի ԳԱՄԿ-եր, Նույն ոլորտի տեղական ու միջազգային ծրագրեր, Մասնագիտական գրականություն, գիտական հոդվածներ, և այլ տպագիր նյութեր, Գոյություն ունեցող հետազոտությունների հաշվետվություններ, համացանցային

ռեսուրսներ, և այլն:

Առաջնային տվյալների հավաքագրում, քանակական և որակական հետազոտություններ: Ուսումնասիրության ընթացքում կիրառվել են տեղեկատվության հավաքման մի շարք քանակական և որակական մեթոդներ, մասնավորապես`

17

ստանդարտացված հարցումներ ջերմոցային տնտեսություններ ունեցողների հետ և դիտարկումներ,

խորին հարցազրույցներ “առաջադեմ” տնտեսությունների հետ, հարցազրույցներ գյուղատնտեսության ոլորտի փորձագետների հետ, հարցազրույցներ ջերմոցային տնտեսությունների նախագծման և շինարարության

մեջ ներգրավված ընկերությունների հետ, դիտարկումներ և ստանդարտացված հարցումներ բանջարեղենի և ծաղիկների

Երևանի մանրածախ կետերի ներկայացուցիչների և հումքի ու պարագաների մատակարարների հետ:

Ստորև բերված աղյուսակում ներկայացված են առաջնային տվյալների հավաքագրման աղբյուրները, գործիքները և հարցումների քանակը:

ԱԱղյուսակ 1: Առաջնային տվյալների հավաքագրման աղբյուրները, գործիքները և հարցումների քանակը

Թիրախային խումբ Տվյալների հավաքագրման գործիք, հետազոտության մեթոդ

Աշխարհա--գրություն

Հարցվողների քանակը

Ջերմոցային տնտեսություններ

Անհատական հարցազրույց կիսաստանդարտացված հարցաշարով Դիտարկում

ք. Երևան և ՀՀ բոլոր մարզեր

440

“Առաջադեմ” տնտեսություններ

Խորին հարցազրույց ք.Երևան և ՀՀ բոլոր մարզեր

20

Գյուղատնտեսության ոլորտի փորձագետներ

Փորձագիտական հարցազրույց ք.Երևան 4

Ջերմոցային տնտեսությունների նախագծման և շինարարության մեջ ներգրավված ընկերություններ

Անհատական հարցազրույց կիսաստանդարտացված հարցաշարով

ք. Երևան և ՀՀ մարզեր

15

Մանրածախ վաճառքի կետեր Դիտարկում և հարցում ք. Երևան 24

Ջերմոցային ապրանքների հումքի ու պարագաների մատակարարներ

Դիտարկում և հարցում ք. Երևան 66

Ջերմոցային տնտեսությունների ընտրություն: Ջերմոցային տնտեսությունների ընտրության համար ընտրանքի հիմք են հանդիսացել ինչպես առաջնային աղբյուրների տրամադրած տվյալները` մարզպետարաններ, «Ջերմատնային Ասոցիացիա» ՀԿ, այնպես էլ երկրորդային աղբյուրներից ճշտված Հայաստանում առկա ջերմոցային տնտեսությունների թվի և զբաղեցրած մակերեսի վերաբերյալ բազաները` համայնքապետարաններ, հաշվետվություններ և այլն:

18

Ընդհանուր առմամբ, հետազոտության շրջանակներում հարցվել է 4401 ջերմոցային տնտեսություն: Վերջիններիս հետ հարցումներ անցկացնելու նպատակով կիրառվել են հետևյալ սկզբունքներն ու մոտեցումները.

Հիմնվելով այն փաստի վրա, որ Հայաստանում ջերմոցները բաշխված են անհամաչափ և հիմնական մասը գտնվում է Արմավիրի և Արարատի մարզերում (ավելի քան 80%-ը)`առանձնացվել են այս ոլորտում մասնագիտացած (Արմավիր և Արարատ) և ոչ մասնագիտացած (այլ մարզեր և ք. Երևան) մարզերը:

Ոչ մասնագիտացած մարզերում բոլոր ջերմոցային տնտեսությունները, որոնք զբաղվում են հիմնական ապրանքային խմբերում /բանջարեղեն և ծաղիկներ/ ընդգրկված մշակաբույսերի մշակությամբ և վաճառքով, ընդգրկվել են ընտրանքային համախմբությունում2: Ոչ մասնագիտացած 8 մարզերում և ք. Երևանում իրականացվել է ընդհանուր առմամբ 59 հարցազրույց:

Մասնագիտացած մարզերում հարցումների թիվը սահմանվել է՝ ըստ յուրաքանչյուր մարզում ջերմոցային տնտեսությունների զբաղեցրած մասնաբաժինների (հա)3 Արմավիր (58%) և Արարատ (42%): Ընտրանքային համախմբության համար հիմք են ծառայել 800 մ2 և ավելի մակերես ունեցող ջերմոցային տնտեսությունները4, որոնք զբաղվում են հիմնական ապրանքային խմբերում` բանջարեղեն և ծաղիկներ, ընդգրկված մշակաբույսերի մշակմամբ (ընտրվել են հնարավորինս ամենախոշորները5): Ջերմոցային տնտեսություններն ընտրվել են` ըստ հետևյալ չափանիշների.

ոլորտում հնարավորինս մասնագիտացած համայնքների ջերմոցային տնտեսություններ, ջերմոցային տնտեսություններ, որոնք զբաղվում են հիմնական ապրանքային խմբերում` բանջարեղեն և ծաղիկներ, ընդգրկված մշակաբույսերի մշակմամբ և վաճառքով, ջերմոցային տնտեսություններ, որոնք ունեն 800 մ2 և ավելի մակերես (հնարավերինս ամենախոշորները):

Մասնագիտացած մարզերում իրականացվել է ընդհանուր առմամբ 381 հարցազրույց: 1 Ընտրանքի ծավալը սահմավել է պատվիրատուի կողմից: 2 Ոչ մասնագիտացած մարզերում մինչև 200 մ2 մակերես ունեցող ջերմոցները ձմռան ամիսներին հիմնականում չեն աշխատում կամ որոշ ամիսներին պոլիէթիլենային թաղանթով պատված փակ գրունտային պայմաններում մշակում են ավելի ցրտադիմացկուն մշակաբույսեր, ինչպիսիք են կանաչեղենի տարբեր տեսակներ: 3 Մարզերում ջերմոցային տնտեսությունների զբաղեցված տարածքի վերաբերյալ տեղեկատվությունը ճշտվել է առաջնային (մարզպետարաններ, ջերմոցային տնտեսությունների ասոցիացիա) և երկրորդային (Գյուղապետարաններ, ԳԱՄԿ, հաշվետվություններ և այլն) աղբյուրներից: 4 Ըստ մակերեսի բաշխումն իրականացվել է` հաշվի առնելով հիմնական ապրանքային խմբերում ընդգրկված մշակաբույսերի մշակմամբ զբաղվող ջերմոցային տնտեսությունների միջին մակերեսը: 5 Այս չափանիշը սահմանվել է պատվիրատուի կողմից:

19

Աղյուսակ 2-ում ներկայացված է հարցված ջերմոցային տնտեսությունների թիվն` ըստ մարզերի:

ԱԱղյուսակ 2: Հետազոտության ընթացքում փաստացի հարցված ջերմոցային տնտեսությունների թիվն ըստ մարզերի6

Մարզը//Քաղաքը Հարցմանը մասնակցած ջերմոցային տնտեսությունների թիվը

Հարցմանը մասնակցած ջերմատների թիվը

Արարատ 160 216 Արմավիր 221 467 Արագածոտն 7 12 Կոտայք 15 23 Գեղարքունիք 2 3 Շիրակ 5 10 Լոռի 6 6 Տավուշ 2 5 Վայոց Ձոր 5 9 Սյունիք 8 14 Երևան 9 19 Ընդամենը 440 784

“Առաջադեմ” տնտեսությունների, գյուղատնտեսության ոլորտի փորձագետների ընտրություն: Խորին հարցազրույցների համար ընտրվել են առավել “առաջադեմ” ջերմոցային տնտեսությունները, ովքեր զբաղվում են բանջարեղենի և ծաղիկների ընտրված տեսակների մշակությամբ, ծանոթ են մշակության առաջադեմ եղանակներին, հաշվարկում են իրենց տնտեսությունների եկամուտներն ու ծախսերը: Ընդհանուր առմամբ, հարցազրույցին մասնակցել են 20 նմանատիպ տնտեսություններ:

Փորձագիտական հարցազրույցներ են իրականացվել գյուղատնտեսության ոլորտի 4 փորձագետների հետ:

Ջերմոցային տնտեսությունների նախագծման և շինարարության մեջ ներգրավված ընկերությունների/անհատների հետ հարցազրույցներ: Հետազոտության շրջանակներում հարցազրույց է իրականացվել ջերմոցային տնտեսությունների նախագծման և շինարարության մեջ ներգրավված 15 ընկերությունների և անհատների հետ7: Վերջիններիս մասին տեղեկատվությունը ստացվել է ինչպես առաջնային` ջերմոցային տնտեսություններ, այնպես էլ երկրորդային աղբյուրներից` կայքում դիտարկումներ:

Մանրածախ կետերի ընտրություն: Բանջարեղենի և ծաղիկների ներկայացվածությունը, տեսականին և գներն ուսումնասիրելու նպատակով ուսումնասիրվել է 24 մասնագիտացած մանրածախ կետ: Ամեն համայնքում դիտարկվել են համայնքի

6 Յուրաքանչյուր մարզում ընդգրկված համայնքների ցանկը ներկայացված է ստորև` Աղյուսակ 3-ում 7 Ջերմոցային ոլորտում շինարարության մեջ ներգրավված միայն 15 ընկերությունների և անհատների վերաբերյալ է հնարավոր եղել տեղեկատվություն ստանալ հետազոտության ընթացքում:

20

կենտրոնական մասում գտնվող, հնարավորինս ամենամեծ մասնագիտացած խանութները/մանրածախ կետերը8: Համայնքի կենտրոնական մասում տեղակայված և հնարավորինս ամենամեծ մանրածախ կետերի ընտրությունը պայմանավորված է նրանով, որ վերջիններս ավելի մեծ հնարավորություն ունեն ապահովելու տվյալ համայնքի բնակչության պահանջարկը` նշված ապրանքային խմբերի նկատմամբ: Հարցում է իրականացվել նաև բանջարեղենի և ծաղիկների վաճառքի մեծածախ կետերի հետ:

ՋՋերմոցային ապրանքների հումքի ու պարագաների մատակարարների հարցումներ: Դիտարկվել են ջերմոցային ապրանքների հումքի ու պարագաների, ինչպիսիք են ջերմոցային գործիքներ, սերմեր, պարարտանյութեր, թունաքիմիկատներ, 6 մատակարար:

Աղյուսակում ներկայացված են հարցմանը մասնակցած ջերմոցային տնտեսությունների համայնքներն` ըստ մասնագիտացման և մարզերի:

Աղյուսակ 3: Հարցմանը մասնակցած համայնքներն՝ ըստ մարզերի

Մասնագիտացած մարզեր Ոչ մասնագիտացած մարզեր

Մարզի անվանումը Հարցմանը մասնակցած

հաամայնքները Մարզի անվանումը

Հարցմանը մասնակցած հաամայնքները

Արարատ

Դարակերտ Արագածոտն

Ագարակ Ոսկետափ Ոսկեվազ Ավշար Արամուս

Ղուկասավան

Կոտայք

Արամուս Դիմիտրով Մայակովսկի Նոր Կյանք Չարենցավան Գեղանիստ Եղվարդ Ջրահովիտ Արզնի Մխչյան Ակունք

Գետափնյա Նոր Արտամետ Մասիս Նոր Գեղի

Արմավիր

Խորոնք Գեղարքունիք

Սևան Հայթաղ Մարտունի

Մարգարա

Շիրակ

Գյումրի Երասխահուն Մարալիկ Վարդանաշեն Մայիսյան Գրիբոյեդով Արթիկ Ծաղկունք

Լոռի

Ագարակ Ակնաշեն Վանաձոր

Գայ Գարգառ Զվարթնոց Հոբարձի Առատաշեն Սպիտակ

8 Այս դեպքում մասնագիտացած մանրածախ կետեր են համարվում բանջարեղենի և ծաղիկների առանձին վաճառակետերը

21

Տարոնիկ ՏՏավուշ

Աչաջուր Արշալույս Դիլիջան

Արաքսավան

Վայոց Ձոր

Արփի Թաիրով Եղեգնաձոր Մեծամոր Արենի Ջրառատ Գլաձոր Տանձուտ

Սյունիք Կապան

Եղեգնուտ Շինուհայր Ապագա Սիսիան Արագած Երևան

Աղավնատուն

Բ. Ջերմատների ստեղծման պատմությունը Դեռևս վաղուց է հայտնաբերվել մշակաբույսերի վեգետացիոն շրջանը տարբեր ժամկետներով երկարացնելու մեթոդը` մի քանի շաբաթից մինչև շուրջտարի մշակություն: Այս մեթոդը կոչվում է մշակաբույսերի մշակություն փակ կամ պաշտպանված գրունտում: Ջերմոցներն ու ջերմատները հայտնաբերվել են դեռևս հին ժամականերում: Ենթադրվում է, որ ժամանակակից ջերմատների նման օրինակներ գոյություն են ունեցել Հին Հռոմում: Իր բազմադարյա գոյության ընթացքում փակ գրունտի շինություններն անցել են ցարգացման ուղի` սովորական պաշտպանված տարածքից մինչև բարդ ժամանակակից կոնստրուկցիաներով շինություններ, որոնցում կիրառվում են նորագույն տեխնիկական լուծումներ: Մինչ ջերմատների կառուցումը, լայնորեն օգտագործվում էին գոլորշային մարգերը/շարքերը, որոնք սովորական մարգեր էին` վերևից ծածկված ձիու գոմաղբով: Այն արագ տաքանում և ստեղծում էր գոլորշային էֆեկտ: Գոլորշային մարգերը

օգտագործում էին այնպիսի ջերմասեր մշակաբույսերի մշակության համար, ինչպիսիք էին վարունգը, ձմերուկը, նաև սածիլները: Որոշակի սահմանում այս եղանակը բարձրացնում էր բանջարաբուծության արդյունավետությունը, սակայն բույսերը ամեն դեպքում շարունակում էին ցրտահարվել, իսկ բերքատվության զգալի աճ չէր նկատվում: Հին Հռոմում մշակաբույսերի մշակության համար առաջին փակ շինությունները կառուցվել են ոչ բանջարաբուծության նպատակով, այլ էկզոտիկ բույսերի և ծաղիկների մշակության համար` ներմուծված արևադարձային երկրներից: Առաջին ջերմատները ծածկված են եղել պոլիմերային նյութով, իսկ կառույցի ներսի հատվածը ջեռուցվել է վառելափայտով հատուկ վառարաններով: Ջերմատների զանգվածային կառուցումը հանգեցրեց շերտավոր ապակու և մետաղական շրջանակների արտադրության զարգացմանը, սակայն Հռոմեական կայսրության տապալումից հետո մշակության այս տեխնոլոգիան ժամանակավորապես դադարեց զարգանալ: Ջերմատնային տեխնոլոգիաները կրկին հայտնվեցին արդեն Միջին դարերում, Արևմտյան Եվրոպայում: Պատմաբանները վկայում են, որ առաջին ջերմատունը տեխնիկապես

22

հագեցվել է Գերմանիայի Քյոլն քաղաքում` որպես ծաղիկների ձմեռային այգի: Վերջինիս հիմնադիրը եղել է Ալբերտ Մանգուսը: Սակայն, Կաթոլիկ եկեղեցին դիմախոսել է նման երևույթի վերաբերյալ` նկատելով այդ երևույթի մեջ տարվա եղանակների բնական հերթափոխության խախտում: Եվ միայն Եվրոպայում Վերածննդի ժամանակաշրջանում «վերածնվեցին» ջերմատները: Ջերմատնային շինարարությունն ավելի արագ տեմպերով զարգանում էր Հոլանդիայում, Անգլիայում և Ֆրանսիայում: Հոլանդացիներն առաջին

անգամ օգտագործեցին փակ գրունտի տեխնոլոգիան` կակաչների մշակության համար,

որոնք էլ դարձան հայտնի ձմեռային այգիների նախատիպեր: Սակայն, ժամանակի ընթացքում, այդ կառույցները սկսեցին ավելի ու ավելի հաճախակի օգտագործվել իրենցից սննդային արժեք ներկայացնող մշակաբույսերի` բանջարեղենի,

մրգերի, հատապտուղների մշակության համար: Այդ ժամանակաշրջանում ջերմատները կառուցվում էին միայն ապակուց: Ջերմատների համար ծածկի ժամանակակից նյութերից և ոչ մեկը գոյություն չուներ: Առավելապես տարածված էին միաթեք ջերմատները, որոնք ջեռուցվում էին հորատանցքերի հատուկ համակարգի օգնությամբ, վառելափայտով: Ժամանակի ընթացքում ջերմատների շինարարությունը կատարելագործվեց: Միաթեք ջերմատների կողքին հայտնվեցին երկթեք անգարարային ու բլոկային ջերմատները: Ջեռուցման համակարգերն ու մեթոդները նույնպես կատարելագործվեցին, ինչը հնարավորություն տվեց ջերմատների շուրջտարի շահագործման: Դրանից հետո սկսեցին առանձնացնել «գարնանային» ու «ձմեռային» ջերմատներ: Ջեռուցման համակարգերը հնարավորություն տվեցին ջեռուցել ոչ միայն հատակը, այլև պատերը, հետագայում նաև առաստաղը: Եթե սկզբում ավելի տարածված էր ջերմատան մշակության դարակաշարային (ստելաժային) եղանակը, ապա ժամանակի ընթացքում դրան զուգահեռ սկսեց տարածվել մշակությունը բնական հողի կամ հողախառնուրդի վրա: Մինչև 1950-ական թվականները ջերմատները կառուցվում էին միայն ապակուց, և միայն դրանից հետո ի հայտ եկան պոլիմերային նյութերը, որոնք արագորեն ճանաչում ձեռք բերեցին: Նման ծածկով փակ գրունտի շինությունները կառուցվում էին ավելի թեթև կոնստրուկցիաներով, ավելի ցածր արժեք ունեին, ավելի պարզ էր դրանց կառուցման մեխանիզմը: Պոլիմերային թաղանթով ջերմատները սկզբում օգտագործվում էին արդյունաբերական բանջարաբուծության մեջ, հետագայում` այգեգործության: Ներկայումս, ստեղծվել են ջերմատների ծածկի ժամանակակից նյութեր, որոնք էականորեն գերազանցում են առաջին պոլիէթիլենային թաղանթներին` իրենց ամրությամբ, երկարակեցությամբ և ջերմակայունությամբ: Այսօր լայնորեն տարածված են պրոֆիլիրացված պոլիվինիլքլորիդային թաղանթները, շերտերը, լուսակայունացված պոլիէթիլենը, բջջային (сотовый) պոլիկարբոնատը, և այլն:

23

ԲԲաժին 1:

1. Հայաստանում գործող ջերմոցային տնտեսությունների քանակները, հիմնական տեսակները, նրանց տարբերություններն` ըստ շինարարության տեսակի, ջերմության կարգավորման, ոռոգման համակարգերի և այլն

1.1. ՀՀ ջերմոցային տնտեսության ոլորտի նկարագիրը, պատմությունը

1.1.1. ՀՀ տնտեսության ընդհանուր նկարագիրը

20-րդ դարի 20-ական թվականների սկզբներին տեղի ունեցած աշխարհաքաղաքական, տնտեսական ու սոցիալ-քաղաքական արմատական վերափոխումների հետևանքով Հայաստանը շուրջ 70 տարի զարգանում էր Միութենական պետության կազմում՝ լինելով Խորհրդային Միության միասնական ժողովրդատնտեսական համալիրի բաղկացուցիչ մասը: Այդ տարիներին երկիրն ապրեց տնտեսական զգալի վերելք: Զարգացման բարձր մակարդակի հասան էներգետիկան, մեքենաշինական, քիմիական և ագրոարդյունաբերական համալիրները, նյութական և ոչ նյութական արտադրության ենթակառուցվածքները: Հայաստանը ԽՍՀՄ այն հանրապետություններից էր, որտեղ ձևավորվել էր ամբողջական տարածքային-արտադրական համալիր՝ հստակ ճյուղային կառուցվածքով ու կայուն արտաքին տնտեսական կապերով: 1980-ական թվականների վերջին արդյունաբերությունը կազմում էր Համախառը ներքին արդյունքի շուրջ 70%-ը: 1980-ական թվականների սկզբից, Խորհրդային Միության տնտեսության լճացման հետևանքով, դանդաղեցին նաև Հայաստանի զարգացման տեմպերը:

ԽՍՀՄ փլուզումից և 1991թ.-ի անկախության հռչակումից հետո խզվեցին վերջին 50 տարիների ընթացքում ձևավորված բոլոր տնտեսական կապերը Խորհրդային Միության մյուս հանրապետությունների հետ: Միաժամանակ 1988թ.-ի երկրաշարժը, Հայաստանի աջակցությունը Լեռնային Ղարաբաղի հանրապետությանը 1991-1994թթ. Ադրբեջանի հետ պատերազմում և դրան հաջորդած շրջափակումը` Թուրքիայի կողմից, երկրին հասցրին ծայրահեղ տնտեսական և էներգետիկ ճգնաժամի: Հայաստանի արդյունաբերությունը փլուզվեց: 1990թ.-ի համեմատությամբ` 1993թ.-ին ՀՆԱ-ն կրճատվեց 55%-ով: Անկում ապրեցին հատկապես մետալուրգիան, շինանյութերի արտադրությունն ու մեքենաշինությունը�

Այսպիսի ծայրահեղ անբարենպաստ պայմաններում սկսվեց տնտեսության ազատականացման և դրա ուղղությամբ ձեռնարկված բարեփոխումների գործընթացը. 1991թ.-ի հողերի սեփականաշնորհումը, 1992թ-ի գների ազատականացումը և դրան հաջորդած սեփականաշնորհման լայնածավալ ծրագիրը` 1993-1996 թվականներին: Ինչպես խորհրդային մյուս հանրապետություններում, Հայաստանում նույնպես, անցումային ժամանակաշրջանը սկսվեց գնաճով: Երկրում մակրոտնտեսական կայունություն գրանցվեց միայն 1996թ.-ին, երբ արժեզրկումը հասավ միանիշ մակարդակի:

24

Հայաստանում հողերի սեփականաշնորհումը հանգեցրեց շուրջ 330.000 գյուղացիական տնտեսություների ձևավորմանը: Այդ տնտեսություններն առաջացան նախկին կոլեկտիվ և պետական տնտեսությունների հիման վրա: Նախքան սեփականաշնորհումը՝ պետական 886 խոշոր գյուղացիական ձեռնարկություններն ապահովում էին գյուղատնտեսական համախառը արդյունքի 66%-ը, մինչդեռ առանձին անհատական փոքր տնտեսություններն ապահովում էին մնացած 34%-ը: Այդ ձեռնարկությունները մասնատվեցին փոքր տնտեսությունների՝ փոքր չափի հողամասերով, միջինը 1.4-1.7 հա:

1993թ.-ի վերջին վարելահողերի 69%-ը, բազմամյա տնկարկների 79%-ը, խոտհարքների 44.1%-ը սեփականաշնորհվեց և բաշխվեց նոր սեփականատերերի միջև: Հողերի 20%-ը մնաց պետության վերահսկողության տակ` հետագա բաշխման համար: Ձևավորված անհատական տնտեսություններն ընդհանուր առմամբ փոքր էին` միջինը 1.26 հա, և դրանց օգտագործումը տնտեսության մեջ նպատակահարմար չէր: Նորաստեղծ գյուղացիական տնտեսությունները փոփոխությունների ենթարկեցին ցանքատարածությունները, սկսեցին տվյալ պայմաններին համապատասխան բույսեր մշակել և անասուններ պահել� Տնտեսական վերափոխումների սկզբնական փուլում թվում էր, թե գյուղատնտեսությունը հեշտությամբ կհարմարվի շուկայական հարաբերություններին։ Բայց այդպես չեղավ՝ թույլ տրված մի շարք բացթողումների պատճառով� Պահանջվեցին հսկայական ջանքեր գյուղատնտեսության հետագա անկումը կանխելու, վիճակը կայունացնելու համար�

Մասնավոր սեփականատիրական հողօգտագործման անցնելը բարդ և տևական գործընթաց էր, որը հնարավոր չէր լուծել մեկ հարվածով։ Այն կատարվեց առանց հողի անհատական մշակման պայմանների, գյուղատնտեսական տեխնիկայի և նրա օգտագործման հնարավորությունների խոր վերլուծության։

1994 թ.-ից սկսվեց գյուղատնտեսական ոլորտի պետական սեփականություն հանդիսացող ձեռնարկությունների սեփականաշնորհման գործընթացը: 1995թ.-ի վերջին ավելի քան 70 ձեռնարկություն վաճառվեց անհատ սեփականատերերին: Պետական սեփականություն հանդիսացող ձեռնարկությունները հիմնականում գործում էին ագրոտեխնոլոգիաների, պարարտանյութերի և թունաքիմիկատների մատակարարման, սերմերի աճեցման, տոհմաբուծության և ջրամատակարարման ոլորտներում:

Ինչևէ, նախնական ցնցումից հետո Հայաստանի տնտեսությունը սկսեց աստիճանաբար վերականգնվել` արձանագրելով տարեկան երկնիշ տնտեսական աճ: 2002–2007թթ. գրանցվել է ՀՆԱ–ի տարեկան երկնիշ աճ (Տես` Աղյուսակ 4)։ 2007թ. ներմուծված ապրանքների և ծառայություների արժեքը երկու անգամ ավելի էր արտահանված ապրանքների և ծառայություների արժեքից։ Այս տարբերությունն էլ ավելի խորացավ 2008թ., երբ ներմուծումը երեք անգամ գերազանցեց արտահանմանը։ 2009 թվականն առանձնացավ, քանի որ համաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի հետևանքով երկիրը տարին փակեց ՀՆԱ-ի 14,1% կրճատումով: Ճգնաժամի հետևանքները շարունակում են իրենց ազդեցությունն ունենալ ՀՀ տնտեսության վրա մինչ օրս: Չնայած որ, երկրում 2010թ.-ին գրանցվեց 2.6 % ՀՆԱ-ի աճ, այնուամենայնիվ Համախառն գյուղատնտեսական արտադրանքի ցուցանիշը (Տես` Աղյուսակ 5) կրճատվեց

25

14.5%-ով (ինչը պայմանավորված էր նաև տարվա` գյուղատնտեսության համար անբարենպաստ եղանակային պայմաններով): Գյուղատնտեսության անկումն ավելի մեծ թիվ կկազմեր, եթե չլիներ անասնաբուծության ոլորտում գրանցված որոշակի աճը (100.3%` 2009թ-ի համեմատությամբ): Ինչ վերաբերում է բուսաբուծությանը, ապա այստեղ անկումը կտրուկ էր (79.7% կամ 21.3% -ով կրճատում` ի համեմատ 2009թ-ի):

Ըստ Ազգային Վիճակագրական Ծառայության տվյալների` 2011թ.-ի առաջին եռամսյակում գրանցվել է 1.2 % ՀՆԱ-ի աճ, իսկ երկրորդում` 3.9%: Սակայն, ՀՀ վարչապետ Տ. Սարգսյանի խոսքով (2011թ.-ի, հոկտեմբերի 20-ի), 2011թ.-ի առաջին 9 ամիսների արդյունքով Հայաստանում ՀՆԱ-ի աճը կազմել է 5%:

ԱԱղյուսակ 4: ՀՆԱ, 2000–2010թթ. Ցուցանիշը 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 20010

ՀՆԱ–ի աճի տեմպը, % 105,9 109,6 113,2 114,0 110,5 113,9 113,2 113,7 106,9 85.9 102,1

1.1.2. Գյուղատնտեսությունը Գյուղատնտեսությունը ՀՀ տնտեսության կարևորագույն ճյուղերից մեկն է և գյուղական շրջաններում ամենաշատ աշխատատեղեր ապահովողը: Անցյալում, երկրի պատմական զարգացման ընթացքին համապատասխան` կապված հողի սեփականության ձևերի հետ, գյուղատնտեսությունը նույնպես ունեցել է վերելքի և վայրէջքի ժամանակաշրջաններ: Տնտեսության մյուս ճյուղերի հետ համեմատած` վերջին տասնամյակում գյուղատնտեսությունը գրանցել է զարգացման դանդաղ տեմպեր, ինչի արդյունքում նվազել է ոլորտի ներդրումը Համախառը ներքին արդյունքում: Այդուհանդերձ, մյուս ոլորտներում աշխատատեղերի շարունակական կրճատման պայմաններում, գյուղատնտեսության բնագավառում զբաղվածությունը շարունակում է մնալ հարաբերականորեն կայուն: Կայունությունն ամրագրվում է նաև գյուղատնտեսությունից տնտեսության մյուս ոլորտներ աշխատուժի արտահոսքի բացակայության պատճառով: Պետք է նշել, որ, սկսած 2001-2008թթ.-ը ամբողջ տնտեսության աճի տեմպի արագացմանը զուգահեռ, աճել է նաև գյուղատնտեսության աճի տեմպը` թեև ավելի դանդաղ քան տնտեսության մյուս ոլորտների դեպքում: Սակայն 2009-2010թթ.-ներին գրանցվել է ոլորտի ԳՀԱ-ի ցուցանիշի կրճատում: Ստորև բերված աղյուսակում արտահայտված են գյուղատնտեսական համախառն արտադրանքի աճի տեմպերը վերջին տասը տարիների ընթացքում: Աղյուսակ 5: ԳՀԱ, 2000–2010թթ.

Ցուցանիշը 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 20010 ԳՀԱ–ի աճի տեմպը, % 97.5 111.6 104.4 104.3 114.5 111.2 100.4 109.6 101.3 99.9 86.5

1.1.3. Ջերմատնային ենթաոլորտը Ջերմատնային տնտեսության վարումը գյուղատնտեսական գործունեության մի տարատեսակ է, ուստի այն նույնպես իր վրա կրել է բոլոր վերոնշյալ բացասական հետևանքները, ինչ գյուղատնտեսության մյուս ենթաոլորտները: Հատկանշական է, որ

26

գյուղատնտեսության այս ոլորտի վերաբերյալ մինչ օրս որևէ վիճակագրական տվյալ չի հավաքագրվել ու վերլուծվել: ՀՀ ջերմատների վերաբերյալ որոշակի տեղեկատվություն առկա է միայն ՀՀ-ում գործող մի քանի միջազգային ու տեղական կազմակերպությունների մոտ, որոնք առնչվում են այս ոլորտի հետ կամ իրականացրել են ոլորտի հետազոտություն: Ըստ “Ջերմատների Ասոցիացիա” ՀԿ նախագահի` ԽՍՀՄ տարիներին ՀՀ-ում գործում էր 120 հա ջերմատուն, որի 80 հա-ը պետական սեփականություն էր, իսկ մնացած 40 հա-ն` սեփական տնամերձ տարածքներ: ԽՍՀՄ տարիներին նախատեսվել էր Հայաստանում 1000 հա ջերմատուն կառուցել, որոնցից ստացված բանջարեղենն ու ծաղիկները պետք է մատակարարվեին Մոսկվա և Ս. Պետերբուրգ քաղաքներ: Անկախության հռչակումը և դրա հետևանքով բոլոր տնտեսական, սոցիալական ու քաղաքական հետևանքներն իրենց ազդեցությունն են ունեցել նաև այս ոլորտի վրա: ՀՀ ջերմատնային գործունեությունը սկսել է “վերակենդանանալ” վերջին 10 տարիների ընթացքում` մասնավորապես 2003թ.-ից հետո: 2003թ.-ին հաշվվել է մոտ 39 հա գործող ջերմատուն, իսկ 2006թ.-ին` արդեն 709 հա, ինչը նշանակում է, որ երեք տարիների ընթացքում ջերմատների մակերեսը գրեթե կրկնապատկվել է: Ելնելով աճի տեմպից, կարելի է ասել, որ ջերմատների մակերեսը աճել է տարեկան միջինը 10 հա-ով, որոնց մի մասը նոր է կառուցվել: Կրկին ոլորտի մասնագետների կարծիքով, 2010թ.-ին գործում էր 114 հա ապակե ջերմատուն, իսկ 2011թ.-ին` 120 հա ապակե ջերմատուն: Ելնելով վերոնշյալ աճի տեմպերից` կարելի է ասել, որ ջերմատնային գործունեությունը ՀՀ-ում զարգացող և եկամտաբեր ենթաոլորտ է: Աշխատանքային խումբը տվյալների որոշակի բազա է ստացել մարզպետարաններից (ոչ բոլոր), որոնք միայն 2011թ.-ին Կառավարության հատուկ հրամանագրով սկսել են տեղեկատվություն հավաքագրել իրենց մարզերում առկա ջերմատնային տնտեսությունների վերաբերյալ: Հետևաբար, սույն հաշվետվությունում ջերմատնային տնտեսությունների վերաբերյալ ներկայացվող պատմական թվերը փորձագետների և հետազոտություններ իրականացրած կազմակերպությունների կողմից տրամադրված տվյալներ ու գնահատականներ են:

1.2. ՀՀ բնական պայմանները` ջերմատնային գործունեության զարգացման համար Լեռնագրություն: ՀՀ տարածքն ընդգրկում է Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիսարևելյան

եզրային ծալքաբեկորավոր լեռների և հրաբխային միջնաշխարհի մի հատվածը, որի 2 %-ն

ունի մինչև 800 մ բարձրություն, շուրջ 60 %-ը՝ մինչև 2000 մ, 38%-ը` 2000 մ-ից բարձր է և քիչ բարենպաստ տնտեսական գործունեության համար: Մեծ են բացարձակ բարձրությունների

տարբերությունները. ամենաբարձրը քառագագաթ Արագածն է՝ 4090 մ, ամենացածրը՝

9 Աղբյուրը՝ “Assessment of the potential of the Armenian greenhouse cluster” , USAID CAPS

27

Դեբեդ գետի ստորին հոսանքի շրջանում՝ 375 մ, միջին բարձրությունը՝ 1830 մ: ՀՀ տարածքի

18 %-ը հարթավայրեր են, 80 %-ը՝ լեռներ:

Ջրագրությունը: ՀՀ տարածքն աչքի է ընկնում լեռնային երկրներին բնորոշ անհամաչափ

ջրագրական ցանցով: Գետերը Հարավային Կովկասի խոշոր գետերի՝ Կուրի և Արաքսի

վտակներն են: Այդ գետերի ջրհավաք ավազանների ջրբաժան գիծը ՀՀ տարածքը բաժանում

է երկու անհավասար մասերի՝ Արաքսի՝ 22,56 հազ. կմ2 (տարածքի 76%-ը), և Կուրի՝ 7,2 հազ.

կմ2 (24%-ը), ավազանների միջև: ՀՀ-ում հաշվվում են 9479 գետ ու գետակ՝ 23 հազ. կմ

ընդհանուր երկարությամբ. ամենամեծն ու ջրառատը սահմանային Արաքս գետն է: Գետերից 379-ն ունեն մինչև 100 կմ երկարություն, իսկ 6-ը` (Ախուրյան, Դեբեդ, Որոտան,

Հրազդան, Աղստև, Արփա)՝ 100 կմ-ից ավելի: Գետերը հիմնականում սկիզբ են առնում

բարձր լեռներից, որի պատճառով էլ ունեն մեծ անկում, հոսքի մեծ արագություն,

առաջացնում են սահանքներ ու ջրվեժներ (Շաքիի, Ջերմուկի, Թռչկանի), նավարկելի չեն,

սակայն ունեն մեծ ջրաէներգետիկ պաշարներ: ՀՀ ջրագրական

առանձնահատկություններից է տարբեր ծագման՝ տեկտոնաարգելափակման (Սևանա),

սառցադաշտային (Քարի, Ակնա, Սև, Ղազանի), արգելափակման (Պարզ, Գոշ),

խառնարանային (Աժդահակ, Արմաղան) լճերի առատությունը. բոլորը քաղցրահամ են:

Գարնանային ձնհալքի ու անձրևային ջրերը կուտակելու և գետերի հոսքը կարգավորելու նպատակով հանրապետությունում կառուցվել են մի քանի տասնյակ արհեստական լճեր՝ ջրամբարներ, որոնք կուտակում են ավելի քան 1,1 մլն կմ3 ոռոգման ջուր: Առավել խոշորներն են Ախուրյանի, Սպանդարյան, Արփի լճի, Ապարանի, Տոլորսի, Ազատի,

Կեչուտի և այլ ջրամբարներ:

Ստորգետնյա ջրեր: Հանրապետությունում կազմավորվող ստորգետնյա ջրային պաշարները հիմնականում աչքի են ընկնում իրենց որակական բարձր ցուցանիշներով: Ըստ տարածքի` ստորերկրյա ջրերի հաստատված պաշարները տեղաբաշխված են անհամաչափ: Այդ պաշարների 770%-ը բաժին է ընկնում Արարատյան հարթավայրին: Խիստ սակավաջուր են հանրապետության հյուսիսային (Աղստև գետի և Կուրի մանր վտակների ավազաններ) տարածքները, ինչպես նաև Արագած լեռան հյուսիսարևմտյան և արևելյան տարածքները (Ախուրյան գետի ավազանի միջին հոսանքները): Աննշան պաշարներով օգտագործվում է դրենաժային հոսքը10, որի որակական ցուցանիշները բավարարում են խմելու ջրի ներկայացված պահանջներին: Հայաստանում կան զգալի թվով վերականգնվող ստորգետնյա ջրային ռեսուրսներ: Հայաստանում առկա ընդհանուր վերականգվող ստորգետնյա ռեսուրսները, ըստ հաշվարկների, կազմել են տարեկան 44.1 մլրդ. խմ, որից մոտավորապես 1.6 մլրդ. խմ-ը երկրում առաջանում է աղբյուրների ձևով, իսկ 1.4 մլրդ. խմ-ը` սպառվում է գետերում և լճերում: Հայաստանում սկզբնավորվող խորքային ստորգետնյա ջրերը մոտավորապես կազմում են 1.0 մլրդ. խմ: Խորքային ստորգետնյա կարևորագույն աղբյուրներ են հայտնաբերվել Արարատյան արտեզյան ավազանում:

10 Դրենաժային հոսքը ստորերկրյա ջրերի այն մասն է, որը ցրված է աննկատ ելքերի ձևով և բեռնաթափվում է ռելիեֆի իջեցված մասերում:

28

Արտեզյան հորերն արտադրում են 5-100 լիտր/վարկյան ջուր` առանց մեխանիկական ջրհանի: Թուրքիայի արևմտյան սահմանի մոտ տարեկան մոտավորապես 1.2 մլրդ. խմ ստորգետնյա խորքային հոսքեր են անցնում դեպի Արարատյան արտեզյան ջրավազան: Հարավում մոտավորապես 0.77 մլրդ. խմ ստորգետնյա ջրեր Արարատյան ավազանից հոսում են դեպի Թուրքիա, Նախիջևան, Իրան և մոտավորապես 0.19 մլրդ. խմ ջուր հոսում է դեպի Արաքսի ջրավազան: Հյուսիսում մոտավորապես 0.1 մլրդ. խմ հոսում է դեպի Կուր գետի ավազանը: Ստորգետնյա ջրային ռեսուրսների պաշարները, ըստ տվյալների, կազմում են 2.4 մլրդ. խմ, որից 66%-ը գտնվում է Արարատի արտեզյան ջրավազանում: Առ այսօր, ստորգետնյա ջրերի լրացուցիչ հոսքեր գրանցված չեն Հայաստանում:

ԿԿլիման: ՀՀ-ն գտնվում է մերձարևադարձային գոտու հյուսիսային լայնություններում և

բնութագրվում է չոր ցամաքային կլիմայով ու կլիմայական հակադրություններով: ՀՀ

կլիմայի վրա մեծ է հարակից տարածքների՝ Մեծ Կովկասի, Իրանական ու Փոքրասիական

բարձրավանդակների, արաբական անապատների, Սև և Կասպից ծովերի ազդեցությունը:

ՀՀ տարածքին բնորոշ է արևոտ կլիման: Արեգակի բարձրությունը հորիզոնի նկատմամբ

կեսօրին 27°-ից (դեկտեմբեր) մինչև 74° է (հունիս), ցերեկվա տևողությունը`

համապատասխանաբար` 9 ժամ 17 րոպեից մինչև 15 ժամ 3 րոպե: Արեգակի տարեկան

ճառագայթային հաշվեկշիռը դրական է և տատանվում է 40–70 կկալ/սմ2 սահմաններում:

Արևափայլքի տարեկան միջին տևողությունը տատանվում է 1930 ժամից (Իջևան) 2780

ժամի (Մարտունի) սահմաններում: Տարվա ընթացքում առավելագույն անարև օրեր (64)

դիտվում են Իջևանում, նվազագույնը (19)՝ Սևանի թերակղզում: Ըստ բարձրության՝ մեծանում է քամու արագությունը: Բարձր լեռնային գոտում ու լեռնանցքներում ձմռանը

քամու արագությունը 6–9 մ/վ է, փակ գոգավորություններում՝ 1 մ/վ: Ռելիեֆի

անհավասարաչափ տաքացման հետևանքով, առավելապես ամռանը, առաջանում են

լեռնահովտային քամիներ: Քամիների օրական ընթացքը լճային բրիզների ձևով

արտահայտված է Սևանի ավազանում, հատկապես՝ լճի հարավային ափին:

Արևադարձային օդային հոսանքների թափանցման հետ են կապված շոգ եղանակներն ու առավելագույն ջերմաստիճանները (ցածրադիր վայրերում՝ 42°C, բարձրադիրներում՝ 20°C):

Արկտիկական օդային հոսանքների ազդեցությունը զգալի է հատկապես ձմռանը: Դրանք

առաջացնում են ցածր ջերմաստիճաններով (ցածրադիր վայրերում` –20°C,

բարձրադիրներում՝ մինչև –46°C) չոր եղանակ: Ամենաբարձր տարեկան միջին

ջերմաստիճանը (13,8°C) դիտվում է Մեղրիում, ամենացածրը (–2,7°C)՝ Արագածում (բարձր լեռնային կայան): Ամենացուրտ ամիսը հունվարն է (նվազագույն ջերմաստիճանը՝ –46°C,

Շիրակի մարզ, Պաղակն), ամենատաքը՝ հուլիսն ու օգոստոսը (առավելագույն

ջերմաստիճանը՝ 42°C, Արարատյան դաշտ): Լեռնային երկրներին հատուկ

օրինաչափությամբ՝ ՀՀ-ում կլիմայական գոտիները փոխվում են ըստ բարձրության:

Յուրաքանչյուր գոտուն բնորոշ է կլիմայի յուրահատուկ տիպ, դրանք 8-ն են.

1. Չոր մերձարևադարձային. ձևավորվում է ՀՀ հյուսիսարևելյան և հարավարևելյան

շրջաններում՝ մինչև 700–900 մ բարձրություններում: Ձմեռը կարճատև է, մեղմ՝ անկայուն

ձնածածկույթով (տարեկան տեղումները՝ 350 մմ): Հունվարին օդի միջին ջերմաստիճանը

29

1օC-ից –1օC է, նվազագույնը՝ –25օC: Հուլիսին օդի միջին ջերմաստիճանը 24–26°C է,

առավելագույնը՝ 41օC: Անսառնամանիք ժամանակաշրջանը՝ 230–250 օր:

2. ՉՉոր, խիստ ցամաքային. ձևավորվում է Արարատյան դաշտի գոգավորության մինչև 1000

մ բարձրություններում: Ձմեռը ցուրտ է, ամառը տևական է, շոգ և չոր: Հունվարին օդի միջին

ջերմաստիճանը –4°C է, նվազագույնը՝ –33°C: Հուլիսին օդի միջին ջերմաստիճանը 26°C է,

առավելագույնը՝ 42°C: Տարեկան տեղումները՝ մինչև 300 մմ: Անսառնամանիք

ժամանակաշրջանը՝ 230 օր:

3. Չափավոր շոգ. ձևավորվում է ՀՀ հյուսիսարևելյան և հարավարևելյան շրջաններում՝ 900–1300 մ բարձրություններում: Ձմեռը մեղմ է, ամառը՝ չափավոր շոգ և չոր: Հունվարին

օդի միջին ջերմաստիճանը –3°-ից –5°C է, նվազագույնը՝ –30°C: Հուլիսին օդի միջին

ջերմաստիճանը 18–22°C է, առավելագույնը՝ 35°C: Տարեկան տեղումները՝ 500–600 մմ:

Անսառնամանիք ժամանակաշրջանը՝ 220 օր:

4. Չափավոր ցամաքային. ձևավորվում է Արարատյան գոգավորության և Վայքի մինչև

1500–1700 մ բարձրություններում: Միակ գոտին է, որտեղ կլիմայական եղանակները

համընկնում են օրացուցային եղանակների հետ: Ձմեռը չափավոր ցուրտ է, տևական՝ հաստատուն ձնածածկույթով, ամառը՝ չափավոր շոգ: Հունվարին օդի միջին

ջերմաստիճանը 8°C է, նվազագույնը՝ –33°C, հուլիսին օդի միջին ջերմաստիճանը 20–23°C է,

առավելագույնը՝ 38°C: Տարեկան տեղումները՝ 500–600 մմ: Անսառնամանիք

ժամանակաշրջանը՝ մինչև 200 օր:

5. Չոր, ցամաքային. ձևավորվում է Արարատյան գոգավորության և Վայքի մինչև 1400–1500

մ բարձրություններում: Ձմեռը չափավոր ցուրտ է, ամառը՝ շոգ ու չորային, աշունը՝ մեղմ ու արևոտ: Հունվարին միջին ջերմաստիճանը –4°C-ից –5°C է, նվազագույնը՝ –34°C: Հուլիսին

օդի միջին ջերմաստիճանը 23°C է, առավելագույնը՝ 41°C: Տարեկան տեղումները՝ 350–500

մմ: Անսառնամանիք ժամանակաշրջանը՝ 200–220 օր:

6. Բարեխառն լեռնային. ձևավորվում է մինչև 2400 մ բարձրության լեռնալանջերին ու սարավանդներում: Ձմեռը տևական է, ցուրտ՝ հաստատուն ձնածածկույթով, ամառը՝ տաք,

համեմատաբար՝ խոնավ: Հունվարին օդի միջին ջերմաստիճանը –2°C-ից –8°C է,

նվազագույնը՝ –35°C: Հուլիսին օդի միջին ջերմաստիճանը 16–23°C է, առավելագույնը՝ 36°C:

Տարեկան տեղումները՝ 600– 700 մմ: Անսառնամանիք ժամանակաշրջանը՝ 110–170 օր:

7. Ցուրտ լեռնային. ձևավորվում է մինչև 3500 մ բարձրություններում: Ձմռանը գոյանում է

հզոր ձնածածկույթ, ամառը կարճատև է, զով: Հունվարին օդի միջին ջերմաստիճանը –10°C-

ից –13°C է, նվազագույնը՝ –46°C: Հունիսին օդի միջին ջերմաստիճանը 6°–12°C է,

առավելագույնը՝ 28°C: Տարեկան տեղումները՝ 700–1000 մմ: Անսառնամանիք

ժամանակաշրջանը՝ մինչև 70 օր:

8. Ձնամերձ լեռնային (խիստ ցուրտ). ձևավորվում է 3500 մ-ից բարձր լեռնագագաթներին:

Մակերևույթի ցածրադիր տեղանքներում տարին բոլոր պահպանվում են ձնաբծեր: Ձմռան

տևողությունը 6 ամիս է, ձնածածկույթի հաստությունը՝ մինչև 2 մ: Գարունը և աշունը

30

կարճատև են, ցուրտ: Ամառ չի լինում: Հունվարին օդի միջին ջերմաստիճանը –12օC է,

նվազագույնը՝ –46°C: Հունիսին օդի միջին ջերմաստիճանը 6°C-ից ցածր է, առավելագույնը՝ մինչև 20°C: Տարեկան տեղումները՝ մինչև 900–1100 մմ: Անսառնամանիք

ժամանակաշրջանը՝ մինչև 40 օր:

ԱԱղյուսակ 6: Հայաստանի տարածքների տեղաբաշխվածությունն՝ ըստ բարձրությունների

Ծովի մակերևույթից հարաբերական

բարձրությունը, մ Տարածքները Կմմ2 %

400-500 2 0.1 500-800 530 1.18

800-1000 2370 8.0 1000-1500 5430 18.3 1500-2000 9300 31.3 2000-2500 7290 24.5 2500-3000 3800 12.6 3000-3500 970 3.3

3500-ից բարձր 30 0.1 Աղբյուրը` Գյուղատնտեսության Նախարարություն

31

Ըստ ոլորտի մասնագետների` ՀՀ-ում հեռանկարային է ջերմատնային գործունեությունը զարգացնել լեռնային գոտիներում, որտեղ օդը մաքուր է, հիվանդություններ տարածված չեն, պարարտանյութերի ու թունաքիմիկատների անհրաժեշտություն չկա, Արարատյան դաշտավայրի համեմատ, ձմռանն արևային օրերի թիվն ավելի շատ է: Վերջինիս դեպքում ջեռուցման անհրաժեշտություն կլինի միայն գիշերային ժամերին, իսկ ցերեկային ժամերին արևի էներգիան լիովին բավարար կլինի ջեռուցման համար (Արարատյան դաշտավայրում ստիպված ջեռուցում են ողջ օրվա ընթացքում): Լեռնային գոտիներում մինչև 1500 մ բարձրության վրա կարելի է ջերմատուն կառուցել: Առավել բարենպաստ կլիմայական նման պայմաններ ունեն Գեղարքունիքի, Արագածոտնի մարզերը, որտեղ ողջ օրվա ընթացքում արև է լինում: Սակայն, լեռնային ու նախալեռնային գոտիներում ջերմատների կառուցման ու գործարկման հետ կապված կան նաև խնդիրներ` իրացման շուկայից հեռավորությունը, գիշերային ժամերին ջերմաստիճանի կտրուկ նվազումը, քամիների առկայությունը և այլն, որոնք իրենց հերթին բարձրացնում են գործունեության ծախսերը: 11.3.Պաշտպանված գրունտ, դրա տեսակներն ու նշանակությունը: Ջերմոցներ ու ջերմատներ:

Պաշտպանված գրունտը հողային այն տարածքն է, որի վրա կան հատուկ կառույցներ, և որտեղ արհեստականորեն ստեղծված են բոլոր անհրաժեշտ պայմանները բույսեր աճեցնելու համար, տարվա այն ժամանակահատվածում, երբ բաց դաշտում դա հնարավոր չէ: Շուրջտարի թարմ բանջարեղենով ապահովելու եղանակներից մեկը պաշտպանված գրունտի կառույցներում դրանց մշակությունն է: Պաշտպանված գրունտն ունի երկակի նշանակություն.

- Բաց և պաշտպանված գրունտի համար սածիլների աճեցում; - Բանջարեղենի ու այլ մշակաբույսերի արտադրություն տարվա այն

ժամանակահատվածում, երբ բաց գրունտում մշակման համար պայմանները նպաստավոր չեն:

Պաշտպանված գրունտի առանձնահատկություններն են.

- Հատուկ կառույցների և տեխնիկական միջոցների (ապակեպատ կամ թաղանթապատ մակերեսների, ջեռուցման համակարգերի և սարքերի, սնուցման, օդափոխության և լուսավորության կարգավորիչ միջոցների) առկայություն;

- Բաց գրունտի համեմատ փոքր տարածքներ; - Մակերեսի ինտենսիվ շահագործում (դարակների, կախոցների օգտագործում,

միևնույն տեղում մի քանի վեգետացիոն շրջանով բույսերի մշակություն); - Բարձր բերքատվության ապահովում (բաց գրունտի համեմատ 1.5-2 անգամ ավելի);

32

- Աշխատանքների առավել մեքենայացում և էլեկտրաֆիկացում, որոշ դեպքերում նաև ավտոմատացում (ծրագրավորման և բարձր տեխնոլոգիաների կիրառման հնարավորություն);

- Արտադրանքի բարձր ինքնարժեք` պայմանավորված նյութական և ֆինանսական մեծ ներդրումներով;

- Ագրոտեխնիկական միջոցառումների առավել բարդ համակարգեր, հետևաբար նաև մասնագիտական որոշակի ունակությունների և հմտությունների անհրաժեշտ առկայություն և այլն:

Պաշտպանված գրունտը կարելի է բաժանել երկու խմբի` տտաքացվող գրունտ և կուլտիվացիոն կառույցներ (ջերմոցներ և ջերմատներ): Տաքացվող գրունտում կիրառվում են բույսերի մշակության համար անհրաժեշտ պայմաններ ստեղծելու համեմատաբար հասարակ և պարզ ձևեր, որոնց նպատակն է գարնանը և աշնանը օդի և հողի ջերմաստիճանի ժամանակավոր իջեցման պայմաններում բանջարանոցային բույսեր մշակել՝ առանց մեծ ծախսերի: Այսպիսի կառույցներում հնարավոր է բաց դաշտի համար սածիլներ աճեցնել և դաշտային մշակության համեմատ 15-25 օր վաղ բանջարեղենի բերք ունենալ: Բանջարաբուծությունում կիրառվող տաքացվող գրունտի տեսակները բազմաթիվ են: Եվ շատ դժվար է բաց և տաքացվող գրունտի պարզ կառույցների միջև կտրուկ սահմաններ դնել: Դրանցից են. բաց սածիլանոցները, տաք և սառը սածիլանոցներ, հիմնակմախքով և առանց հիմնակմախքի կառույցները և այլն: Կուլտիվացիոն կառույցները (ջերմոցներն ու ջերմատները) հատուկ հարմարեցված և սարքավորված` տևական ժամանակի համար նախատեսված և բույսերի աճեցման համար արհեստական պայմաններով համակարգեր են: Փակ գրունտի այս տեսակները` ջերմոցներն ու ջերմատները, կառուցվում են նույն սկզբունքով, և իրենցից ներկայացնում են տարբեր ձևերի շինություններ/կոնստրուկցիաներ, որոնք ապահովում են մշակաբույսերի պաշտպանությունը ապակու կամ պոլիմերային նյութերի տակ: Ջերմատների ու ջերմոցների հիմնական տարբերությունը առավելապես վերաբերվում է դրանց չափերին. ա) Ջերմոցները իրենցից ներկայացնում են փոքրածավալ կառույցներ, որոնք տարողունակ չեն և չեն պահանջում անընդհատ սպասարկում, տարբերվում են տաքացվող գրունտից և ջերմատներից նրանով, որ կառույցներում մարդիկ աշխատում են դրսից, կողքերից և ունեն շարժական ծածկոցներ (շրջանակներ` ապակեպատ կամ թաղանթապատ): Դրանք դրսի շատ ցածր ջերմաստիճանի դեպքում բացել չի կարելի` բույսերը չցրտահարելու համար: Դրա համար էլ ջերմոցները շահագործում են գարնանը, ամռանը և աշնանը: Ջերմոցների գլխավոր նպատակը` սածիլների աճեցումն է, որից ազատված տարածքներում հետագայում մշակում են վաղահաս բանջարեղեն: Գրականության մեջ

33

հանդիպում է ջերմոցի այլ բնորոշում ևս, ըստ որի, դրանք ջերմատների նման կառույցներ են, որոնք փոքր են իրենց չափերով և չեն ջեռուցվում: բ) Ջերմատները ջերմոցներից տարբերվում են իրենց ծավալներով և բարձրությամբ, որը հնարավորություն է տալիս անձնակազմին սպասարկելու, մշակության աշխատանքների կատարման ժամանակ միշտ գտնվել կառույցների ներսում: Ջերմատների հիմնական նպատակը թարմ բանջարեղենի և այլ մշակաբույսերի մշակումն է արտասեզոնային ժամկետում, ինչպես նաև բաց և փակ գրունտների համար սածիլների ստացումը: Ըստ կառուցվածքի ջերմոցները կարող են լինել մմիաթեք-գետնափոր, միաթեք վերգետնյա, երկթեք, թունելային, անշարժ և շարժական: Ջերմոցներում կարելի է բանջարաբուծությամբ կամ ծաղկաբությամբ զբաղվել սեփական տնային տնտեսության համար, իսկ ջերմատները նպատակահարմար է շահագործել տնտեսական գործունեություն ծավալելու նպատակով: Ջերմատներ Ջերմատները ավելի բարդ կառույցներ են, քան ջերմոցները: Խոսքը վերաբերվում է ոչ միայն հիմնելուն, այլև դրանց շահագործման առանձնահատկություններին, որոնք պետք է անպայմանորեն պահպանվեն: Հակառակ դեպքում, այս կառույցը չի ապահովի ներդրումների ետ վերադարձ: Ջերմատները պետք է շահագործեն/գործարկեն միայն փորձառու տեխնոլոգներն ու մասնագետները, որոնք բավականին մեծ ժամանակ են հատկացնում դրանց համար: Բացի այն, որ ջերմատնային մշակությունը պահանջում է բավականին մեծ փորձ ու գիտելիքներ, այն պահանջում է նաև համակարգվածություն և կանոնավորություն, քանի որ ստեղծվում է հատուկ միկրոկլիմա, որը չպետք է կախված լինի արտաքին կլիմայական պայմաներից ու տարվա եղանակների հերթափոխությունից: Այդ միկրոկլիմայի պահպանությունը, որի համար անհրաժեշտ է ջեռուցում, ոռոգման ավտոմատացված համակարգ, արհեստական օդափոխություն և այլն: Ընդհանրացնելով կարելի է ասել, որ ջերմատների ու ջերմոցների հիմնական տարբերությունը կայանում է նրանում, որ ջերմատներում ստեղծվում են բարենպաստ պայմաններ, ոչ միայն մշակաբույսերի համար, այլև տարվա ցանկացած եղանակին` բույսերը մշակողների համար: 1.4.Հայաստանում ջերմոցային տնտեսությունների քանակն ու մեծությունները (փորձագիտական գնահատական)

Ըստ աշխատանքային խմբի գնահատականների` ՀՀ-ում առկա է ավելի քան 6600 հա ջերմոցային տնտեսություն, որի մեջ մտնում են և՛ ջեռուցվող, և՛ չջեռուցվող ջերմոցային

34

տնտեսությունները: ՀՀ-ում գործող ջերմոցային տնտեսությունների մեծ մասը` մոտ 90%-ը, գտնվում է Արարատի ու Արմավիրի մարզերում: ԱԱրարատի մարզ: Արարատի մարզում հաշվվում է ավելի քան 200 հա11 ջերմոցային տնտեսություն: Հետազոտության ընթացքում թիրախային մեկ ջերմոցային տնտեսության ջերմատների միջին թիվը 1,35 է, մեկ ջերմոցային տնտեսության միջին մակերեսը` 1540.9 քմ, իսկ մեկ ջերմատան միջին մակերեսը`1141.4 քմ: Արմավիրի մարզ: Արմավիրի մարզի մարզպետարանից ստացված 2011թ.-ի սկզբի տվյալների համաձայն, Արմավիրի մարզում առկա է մոտ 280 հա ջերմոցային տնտեսություն, որի մոտ կեսն ունի 700 քմ-ից փոքր մակերես (ամբողջ տնտեսության մակերեսի հաշվարկով): Սակայն, 2011թ.-ի վերջին դրությամբ Արմավիրի մարզի ԳԱՄԿ-ի տնօրենի հավաստիացմամբ, ջերմատների թիվն ավելացել է մինչև 450-500 հա-ը: Մեկ ջերմոցային տնտեսության ջերմատների միջին թիվը 2,1 է, մեկ ջերմոցային տնտեսության միջին մակերեսը` 1319.8 քմ, իսկ մեկ ջերմատան միջին մակերեսը`624.6 քմ: Աղյուսակ 7: Արարատի և Արմավիրի մարզերում դիտարկված ջերմոցային տնտեսությունների նկարագիրը Մարզըը Մեկ տնտեսության

ջերմատների միջին թիվը

Մեկ ջերմոցային տնտեսության միջին

մակերեսը (քմ)

Մեկ ջերմատան միջին մակերեսը

(քմ) Արարատ 1.35 1540.9 1141.4

Արմավիր 2.11 1319.8 624.6

Գծանկար 1:

Ինչպես երևում է գծանկարից, Արարատի մարզում ջերմոցային տնտեսությունների 76%-ը, իսկ Արմավիրի մարզում 42%-ն ունեն մեկ ջերմատուն: Դրան հակառակ, Արմավիրի

11 Աղբյուրը` Արարատի ԳԱՄԿ

76%

17%3% 4%

42%

14% 32%12%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

120%

140%

1 2 3 4

Ջերմոցայինտտնտեսությունների թիվն` ըստ դդրանցումառկա ջերմատների քանակի

Արմավիր

Արարատ

35

մարզում բավականին մեծ թվով ջերմոցային տնտեսություններ (32%-ը) ունեն երեք ջերմատուն: ՀՀՀ այլ մարզեր: Մնացած մարզերում թիրախային ջերմոցային տնտեսությունների թիվն անցնում է 60 հա-ը (այս թիվը չի ներառում փոքր մակերես ունեցող, ձմեռային սեզոնին չաշխատող, ինչպես նաև ընտրված ապրանքների տեսականի չմշակող ջերմոցային տնտեսությունների մակերեսները): Այլ մարզերի ջերմոցային տնտեսությունների վերաբերյալ տվյալները վերլուծվել են աղյուսակ 8-ում: Աղյուսակ 8: Այլ մարզերում դիտարկված ջերմոցային տնտեսությունների նկարագիրը Մարզ Մեկ տնտեսության

ջերմատների միջին թիվը

Մեկ ջերմոցային տնտեսության միջին

մակերեսը (քմ)

Մեկ ջերմատան միջին մակերեսը

(քմ) Արագածոտն 1.7 2893.0 1687.6 Կոտայք 1.5 3896.7 2541.3 Գեղարքունիք 1.5 1150.0 766.7 Շիրակ 2 988.0 494.0 Լոռի 1 1726.7 1726.7 Տավուշ 2.5 1258.0 503.2 Վայոց Ձոր 1.8 1260.4 700.2 Սյունիք 1.75 2256.3 1289.3 Երևան 2.1 4666.7 2210.5

Արագածոտնի մարզ: Հետազոտության համար թիրախային հանդիսացող, դիտարկված գործող ջերմոցային տնտեսությունների քանակը 7 է` ընդհանուր առմամբ 12 ջերմատնով: Եվս մի քանի ջերմոց գործում է տարվա ընթացքում մի քանի ամիս: Ջերմոցային տնտեսությունների ընդհանուր մակերեսը ավելի քան 2 հա է: Արագածոտնի մարզի ջերմոցային տնտեսությունները գտնվում են հիմնականում Ոսկեվազ և Ագարակ համայնքներում: Կոտայքի մարզ: Կոտայքի մարզում գործող թիրախային ջերմոցային տնտեսությունների քանակը 15 է` ընդհանուր առմամբ 23 ջերմատնով: Ջերմոցային տնտեսությունների ընդհանուր մակերեսը կազմում է մոտ 6 հա: Միակ մարզն է, որտեղ փոքր, սեզոնային գործող ջեմոցների ու ջերմատների թիվը շատ փոքր է: Այստեղ կենտրոնացած են խոշոր, կայուն գործունեություն իրականացնող ջերմոցային տնտեսություններ: Մարզում 2011թ.-ին կառուցվել և դեռևս կառուցվում են խոշոր մի քանի ջերմոցային տնտեսություններ` մոտ 10 հա ընդհանուր մակերեսով: Ընդ որում, կառուցվող ջերմոցային տնտեսություններն իրենց չափերով բավականին մեծ են, օրինակ ամենամեծը տնտեսությունը կառուցվում է մոտ 4 հա մակերեսով (Ձորաղբյուրում): Այս մարզն առանձնանում է նրանով, որ մեկ ջերմոցային տնտեսության միջին մակերեսը մեծությամբ

36

երկրորդն է ՀՀ-ում` 3896.7 քմ (առաջինը Երևան քաղաքն է` 4666.6 քմ-ով), սակայն մեկ ջերմատան միջին մակերեսը ամենամեծն է` բոլոր մարզերի հետ համեմատած (2543,1 քմ): Սակայն, 2012թ.-ին մարզում կառուցվող ջերմոցային տնտեսությունների գործարկումից հետո, վերջին ցուցանիշով Կոտայքի մարզը կզբաղեցնի առաջին տեղը, քանի որ կառուցվող ջերմոցային տնտեսությունների նվազագույն չափը 0.5 հա է: Կոտայքի մարզի ջերմոցային տնտեսությունները գտնվում են հիմնականում Ակունք, Մայակովսկի, Գողթ, Նոր Գեղի և այլ համայքներում, Եղվարդ, Աբովյան ու Չարենցավան քաղաքների հարակից շրջաններում: Գեղարքունիքի մարզ: Այս մարզն առանձնանում է ջերմոցային տնտեսությունների փոքր քանակով, թիրախային խմբի մեջ մտնող 2 ջերմոցային տնտեսություն է գործում` 3 ջերմատնով: Տնտեսություններից մեկը զբաղվում է ծաղկի մշակությամբ (Մարտունի քաղաքում), մյուսը` բանջարեղենի (Սևան քաղաքում): Ջերմոցային տնտեսությունների ընդհանուր մակերեսը կազմում է 2300 քմ: Մարզում շատ են տնային տնտեսությունների պահանջները բավարարելու համար, տնամերձում կառուցված, մինչև 50 քմ մակերեսով ջերմոցները: Շիրակի մարզ: Մարզում գործող թիրախային ջերմոցային տնտեսությունների թիվը 5-ն է` 0,5 հա ընդհանուր մակերեսով (10 ջերմատուն): Մեկ ջերմոցային տնտեսության միջին մակերեսի ցուցանիշը ՀՀ-ում ամենափոքրն է` 988 քմ: Շիրակի մարզն առանձնանում է նաև նրանով, որ առկա են մոտ 1,1 հա մակերեսով ջերմոցային տնտեսություններ, որոնք չեն գործում` ջեռուցման մեծ ծախսերի պատճառով: Դրանցից առանձնացնենք 1 հա ջերմոցային տնտեսությունը Մայիսյան համայնքում, որն ունի վերանորոգման անհրաժեշտություն, կառուցվել է ԽՍՀՄ ժամանակաշրջանում: Սակայն, ջերմոցատիրոջ խոսքերով ոչ միայն դա է պատճառը այն չգործարկելու, այլև գազի բարձր սակագինը: Այս մարզում կան ևս մի քանի նման ջերմատներ` ընդհանուր առմամբ 1300քմ մակերեսով, որոնց չգործելու պատճառը ջեռուցման բարձր ծախսեր են: Շիրակի մարզում ջերմոցային տնտեսությունները գտնվում են հիմնականում Գյումրի, Արթիկ, Մարալիկ քաղաքներում:

Լոռու մարզ: Լոռու մարզում գործող թիրախային ջերմոցային տնտեսություններից դիտարկվել է 6-ը (ընդամենը 9 տնտեսություն է, սակայն դժվարանցանելի ու եղանակային վատ պայմանների պատճառով հետազոտող խումբը չկարողացավ հարցում կատարել մնացած ջերմոցատերերի հետ): Հարցված 6 ջերմոցային տնտեսությունների ընդհանուր մակերեսը կազմում է 1.03 հա (իսկ 9 տնտեսության մակերեսը` 1.1 հա): Դիտարկված ջերմոցային տնտեսությունները կենտրոնացած են Հոբարձի, Արագարակ համայնքներում, Սպիտակ ու Վանաձոր քաղաքներում: Չդիտարկված ջերմոցային տնտեսությունները գտնվում են Օձուն, Կարմիր Աղեգի և Կուրթան համայնքներում:

Տավուշի մարզ: Տավուշի մարզի գործող թիրախային ջերմոցային տնտեսությունների թիվը ընդհանուր առմամբ կազմում է 4, սակայն հարցում է կատարվել 2 տնտեսության հետ`

37

մնացած երկուսի հետ հնարավոր չեղավ հետազոտության ընթացքում կապ հաստատել: 4 տնտեսությունները միասին ունեն 3400քմ ընդհանուր մակերես (գտնվում են Իջևան և Դիլիջան քաղաքներում): Բացի այդ, Տավուշի մարզում գործում են MCA ծրագրի շրջանակներում կառուցված երկու 10-յակ ջերմոցներ`յուրաքանչյուրը 60 քմ մակերեսով: Նշված ջերմոցները կառուցվել են հիմնականում Լուսաձոր և Ակնաղբյուր համայնքներում` վարունգի, լոլիկի ու կանաչեղենի սեզոնային մշակության համար: ՎՎայոց Ձորի մարզ: Մարզում գործող թիրախային ջերմոցային տնտեսությունների թիվը 5-ն է` 9 ջերմատներով: Վերջիններիս ընդհանուր մակերեսը կազմում է 0,6 հա: Մարզում գործում են մի քանի ջերմատներ, որոնց մակերեսները փոքր են (100-150քմ), գործում են սեզոնային, որի պատճառով չեն ներառվել հետազոտության թիրախային խմբի մեջ: Սյունիքի մարզ: Սյունիքի մարզում գործող թիրախային ջերմոցային տնտեսությունների թիվը 8-ն է` 14 ջերմատներով: Վերջիններիս ընդհանուր մակերեսը կազմում է մոտ 1,8 հա: Կոտայքի, Արագածոտնի մարզերի նման, այս մարզի ջերմոցային տնտեսության միջին մակերեսը բավականին մեծ է` 2256,3 քմ: Խոշոր ջերմոցային տնտեսությունների մեծ մասը տեղակայված են Կապան քաղաքում և հարակից շրջաններում: Երևան քաղաք: Երևան քաղաքում ջերմատները տեղակայված են երևանամերձ հատվածներում` ՏԵՑ-ի շրջակայքում, Քանաքեռում և այլն: Քաղաքում գործող թիրախային ջերմոցային տնտեսությունների թվի վերաբերյալ ամբողջական հավաստի աղբյուրի բացակայության պատճառով հաշվետվությունում ներկայացվում է աշխատանքային խմբի կողմից հայտնաբերած տվյալները: Այսպես, Երևան քաղաքում դիտարկվել է թիրախային 9 ջերմոցային տնտեսություն`19 ջերմատներով: Վերջիններիս ընդհանուր մակերեսը կազմում է 4,2 հա: Ինչպես արդեն նշվել է, Երևան քաղաքի ջերմոցային տնտեսության միջին մակերեսը ամենամեծն է` ՀՀ մարզերի հետ համեմատած (4666,7քմ): Մարզերում գործող ջերմոցային տնտեսությունների վերաբերյալ տվյալները ստացվել են մի քանի աղբյուրներից` մարզպետարաններից, մարզային ԳԱՄԿ-երից, Ջերմատների Ասոցիացիայից, երկրորդային տվյալներից, տեղում` հարցումների միջոցով և այլն: 1.5. Ջերմոցային տնտեսությունների կազմակերպաիրավական ձևերը և ձեռք բերման աղբյուրները

Արարատի և Արմավիրի մարզերում դիտարկված ջերմոցային տնտեսությունների 98%-ը չունի որևէ կազմակերպաիրավական ձև, գործում է որպես գյուղացիական տնտեսություն: Միայն 1%-ն է ընդամենը գրանցված որպես Անհատ Ձեռնարկատեր, և 1%-ն էլ` ՍՊԸ: Գծանկար 2-ն արտահայտում է մնացած մարզերում ջերմոցային տնտեսությունների կազմակերպաիրավական ձևերը:

38

ԳԳծանկար 2:

Գրեթե բոլոր ջերմոցային տնտեսություններն օգտագործում են իրենց սեփական ջերմատները: Դիտարկված ջերմոցային տնտեսություններից 5-ն են օգտագործել վարձակալված ջերմատներ. Արմավիրի, Արագածոտնի մարզերում` 1-ական ջերմատուն և Կոտայքի մարզում`3 ջերմատուն: Հետազոտության շրջանակներում թիրախային ջերմատների որոշ մասը ձեռք է բերվել կամ կառուցվել է (այլ կերպ ասած «ժառանգություն» է մնացել) ԽՍՀՄ ժամանակաշրջանում: Մասնավորապես, Արարատի ու Արմավիրի մարզերում, ընդհանուր առմամբ, գործող ջերմատների ավելի քան 15%-ը «ԽՍՀՄ ժառանգություն» է: Իսկ ջերմատների մեծ մասը կառուցվել կամ ձեռք է բերվել անկախությունից հետո (ընդ որում նշենք, որ ձեռք բերված ջերմատների մի մասը ևս ԽՍՀՄ ժամանակաշրջանում կառուցված ջերմատներ են): Գծանկար 3:

57%47%

60%

33%50%

100%

25%

43%

20%

20%

17% 38%

33%

100%

20%

50% 50%38%

89%

11%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

120%

Արա

գածո

տն

Կոտ

այք

Գեղ

արք

ունի

ք

Շիրա

կ

Լոռի

Տավո

ւշ

ՎայոցՁՁոր

Սյունիք

Երև

ան

Ջերմոցայինտտնտեսությունների կազմակերպաիրավական ձձևերըմարզերում և ք. Երևանում

ՓԲԸ

ՍՊԸ

Ա/Ձ

Չունի

15%

85%

Ջերմոցայինտտնտեսություններիմակերեսներն` ըստ ծագման, Արարատի ու

Արմավիրի մարզեր

ԽՍՀՄժառանգություն

Անկախացումիցհետո ձեռք բերվածկամ գնված

39

Մնացած մարզերում ջերմոցատերերի կողմից ԽՍՀՄ ժառանգություն ստացած և անկախությունից հետո ձեռք բերված/կառուցված ջերմատների քանակները` տոկոսային արտահայտությամբ, արտահայտված են գծանկար 4-ում12: Գծանկար 4:

Աղյուսակ 9: Կառուցված կամ ձեռք բերված (ՀՀ անկախությունից հետո նաև սեփականաշնորհված) ջերմատների մակերեսներն` ըստ տարիների, Արարատի և Արմավիրի մարզեր Մարզըը Մակերեսըը,

մմինչև 1994թ.--ը Մակերեսըը, 1995--2000թթ

Մակերեսըը, 2001--2005թթ

Մակերեսը, 2006--2011թթ

Ընդամենը

Արարատ 18% 29% 20% 33% 100% Արմավիր 18% 25% 27% 30% 100%

Աղյուսակ 10: Կառուցված կամ ձեռք բերված ջերմատների մակերեսները, մնացած մարզեր Մարզըը Մակերեսըը,

մմինչև 1994թ.-ըը Մակերեսըը, 1995--2000թթ

Մակերեսըը, 2001--2005թթ

Մակերեսը, 2006--2011թթ

Ընդամենը

Արագածոտն 14% 86% 100% Կոտայք 24% 1% 54% 21% 100% Գեղարքունիք 65% 35% 100% Շիրակ 61% 8% 32% 100% Լոռի 34% 63% 3% 100% Տավուշ 79% 21% 100% Վայոց Ձոր 80% 2% 17% 100% Սյունիք 7% 49% 7% 38% 100% Երևան 50% 29% 21% 100%

12 ՀՀ անկախությունից հետո նոր տեխնոլոգիաներով ու տեխնիկական համակարգերով կառուցված ջերմատների թիվը բավականին փոքր է, դիտարկված ջերմոցային տնտեսությունների ընդհանուր թվի 2-3%-ը:

24%

65% 56%

10%

75%

7%

50%

100%

76%

35% 44%

90%100%

25%

93%

50%

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

Արա

գածո

տն

Կոտ

այք

Գեղ

արք

ունի

ք

Շիրա

կ

Լոռի

Տավո

ւշ

ՎայոցՁՁոր

Սյունիք

Երև

ան

Ջերմոցայինտտնտեսությունների մակերեսներն` ըստծագման, մնացած մարզեր

Անկախացումից հետո

ԽՍՀՄ ժառանգություն

40

Պետք է նշել, որ ձեռք բերված ջերմատների մի մասը ԽՍՀՄ տարիներին կառուցված ջերմատներն են, որոնց վրա կրկին շինարարական աշխատանքներ է կատարել ձեռք բերողը` այն շահագործելու նպատակով: ՀՀ անկախության հռչակումից հետո (1991թ.-ից հետո) ձեռք բերված/կառուցված ջերմատների մեծ մասը կառուցվել են: Արարատի ու Արմավիրի մարզերում այդ թիվը կազմում է 99%, իսկ այլ մարզերում պատկերն արտահայտում է գծանկար 5-ը: Գծանկար 5:

Կառուցված ջերմատների շատ փոքր քանակն է կառուցվել շինարարարական կազմակերպությունների կողմից (Արարատի ու Արմավիրի մարզերում` (1-2%), ջերմատները հիմնականում կառուցվել են ջերմոցատիրոջ կամ անհատների միջոցով: Ընդ որում, շինարարական կազմակերպությունների կողմից կառուցվել են խոշոր, կայուն տնտեսական գործունեություն իրականացնելու համար նախատեսված ջերմատները, որոնք ունեն կազմակերպաիրավական ձև և այլն: 1.6. Ջերմատների հիմնական տեսակները

Ջերմատները դասակարգվում են տարբեր տեսակների` ըստ մի քանի չափանիշների: Ըստ շահագործման ու շինարարական առանձնահատկությունների` ջերմատների դասակարգման համար կիրառվում են հետևյալ չափանիշները`

ըստ նշանակության; ըստ սեզոնայնության; ըստ կառուցվածքի/կոնստրուկցիայի; ըստ մշակության տեխնոլոգիայի; ըստ կոնստրուկցիայի նյութի ու լուսաթափանցելիության և այլն:

100%

67%

100%

67%80%

60%

86%

54%

19%33%

20%40%

14%

46%

100%

14%

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

Արա

գածո

տն

Կոտ

այք

Գեղ

արք

ունի

ք

Շիրա

կ

Լոռի

Տավո

ւշ

ՎայոցՁՁոր

Սյունիք

Երև

ան

1991թ.-ից հհետո ձեռք բբերված կամ կկառուցված ջեերմատների քանակները` տոկոսայինարտահայտությամբ, մնացած մարզեր

վարձակալված

գնված

Կառուցված

41

Ըստ ննշանակության ջերմատները լինում են գյուղատնտեսական նշանակության ապրանքների` սածիլների ու տնկիների մշակության համար և վերջնական սպառման ապրանքների` բանջարեղենի, ծաղիկների և այլ մշակաբույսեր աճեցնելու համար: Ըստ սեզոնայնության` ջերմատները լինում են «գարնանային» ու «ձմեռային» (այս դասակարգումը բավականին պայմանական է, քանի որ առաջինի դեպքում ջերմատան շահագործումը տևում է մարտից նոյեմբեր, իսկ երկրորդ դեպքում` ամբողջ տարին): Բոլոր ջերմատներն էլ իրենցից ներկայացնում են արևային ջերմատներ, քանի որ դրանց գործելու հիմնական սկզբունքը «ջերմոցային էֆեկտն» է` օրվա ցերեկային ժամերին արևային ջերմության ակկումուկյացիան: Սակայն, գարնանային ջերմատուն ասելով ի նկատի ունենք արևային ջերմատները, որոնցում չի օգտագործվում ջեռուցման այլ տեսակներ: Իսկ ձմեռային ջերմատների դեպքում, բացի արևի ջերմությունից, անհրաժեշտ է լինում ջեռուցման այլ աղբյուր ևս: Գարնանային ջերմատներն օգտագործվում են գարնանից մինչև աշուն ընկած ժամանակահատվածում: Դրանցում մշակվում են հիմնականում սածիլներ, տնկանյութեր և այն մշակաբույսերը, որոնք տեղի կլիմայական պայմաններին չեն կարողանում հարմարվել և պահանջում են հատուկ պայմաններ: ՀՀ-ում այս տեսակի ջերմատներն օգտագործվում են հիմնականում սածիլների, ու արտասեզոնային բանջարեղեն ստանալու նպատակով: Ինչպես արդեն նշվեց, նման ջերմատներում ջեռուցումն իրականացվում է հիմնականում արևի ճառագայթներով: Լրացուցիչ ջեռուցում կիրառվում է միայն օդի ջերմաստիճանի զգալի նվազման ժամանակ: Որպես լրացուցիչ ջեռուցման տեսակ օգտագործվում են տաքացուցիչներ կամ կենսաբանական վառելիք (գոմաղբ, թռնաղբ և այլն): Գարնանային ջերմատների կառուցվածքն ու հագեցվածությունն ավելի պարզ է, տեխնիկապես քիչ հագեցած, քան ձմեռայիններինը: Այդ իսկ պատճառով, ձմեռային ջերմատները շահագործվում են առավելապես հազվագյուտ, բարձրարժեք մշակաբույսեր աճեցնելու նպատակով: Գարնանային ջերմատները հաճախ կառուցում են պոլիէթիլենային թաղանթապատ, սակայն կարող են լինել նաև ապակեպատ: Ձմեռային ջերմատներն օգտագործվում են բանջարեղենի, ծաղիկների ու այլ մշակաբույսերի արտասեզոնային արտադրության համար: Դրանց շահագործումն իրականացվում է ամբողջ տարվա ընթացքում, այդ իսկ պատճառով նման ջերմատների նկատմամբ հիմնական պահանջը վերաբերվում է հզոր ջեռուցման համակարգի տեղադրմանը: Այս տեսակի ջերմատները նախատեսված են կայուն տնտեսական գործունեություն իրականացնելու համար:

Ըստ կոնստրուկցիայի/կառուցվածքի`ջերմատները լինում են հիմնականում միաթեք, երկթեք, կամարային, երկնակամարաձև և այլն: Այս բոլոր տեսակները իրենց հերթին կարող են լինել անշարժ և շարժական:

42

Ըստ կառույցի ձևի`միջսյունային տարածության, երկթեք ջերմատները կարող են լինել.

1. աանգարային (երկթեք անգարային)` առանձին ջերմատներ, մեկ անգարով, 2. բլոկային (բազմաթեք բլոկային կամ բազմաբլոկային), որի դեպքում միավորված են

անգարային ջերմատները և կազմում են մեկ ամբողջական ջերմատուն: Միաթեք ջերմատները տարածված էին դրանց ծագման ավելի վաղ շրջանում, հետագայում դրանց փոխարինելու եկան երկթեք անգարային ջերմատները` ջերմատան տարածքն ընդարձակելու նպատակով: Ջերմատան միաթեք տեսակը պարզ կառուցվածք ունի, դրանք սովորաբար կառուցվում են տան կամ շինության հարավային պատի կողմից: Միաթեք ջերմատները կարող են լինել գետնափոր և վերգետնյա: Վերգետնյա ջերմատան հիմքը կառուցում են բետոնից, աղյուսից, և այլ շինանյութերից: Վերգետնյա կառուցվում են միայն «գարնանային» ջերմատները, իսկ «ձմեռայինները»` գետնափոր: Ջերմատան այս տեսակը մի քանի տեսանկյունից է շահավետ.

Առաջին հերթին, պատը հենարան է ամբողջ կառույցի համար և ջերմատան հիմնակմախքի մի մասն է;

Ջերմատան հյուսիսային հատվածը հուսալիորեն պաշտպանված է ցրտից ու հյուսիսային քամիներից, ինչը որոշակիորեն խնայում է ջեռուցման ծախսը;

Կառուցված ջերմատունն ավելի հեշտ է ջեռուցել, քանի որ, եթե այն կառուցված է ջեռուցվող տարածքին կից, ջեռուցման սարքերի միացման խնդիր այլևս չի առաջանա, բացի այդ, զգալիորեն կնվազի ջեռուցման ծախսը,

Դրանցում ավելի վաղ կարելի է ստանալ բերք, հատկապես փետրվար – մարտ ամիսներին, քանի որ արևի ճառագայթները առավելագույնս են կլանվում:

Միաթեք ջերմատների թերությունն այն է (երկթեքերի ու կամարայինների համեմատ), որ դրանցում բույսերն ավելի քիչ են ստանում լույս, քանի որ ջերմատան մի կողմն ամբողջովին պատ է շարված: Հետազոտության ընթացքում ստացված տվյալների համաձայն` ՀՀ-ում չի գործում միաթեք ջերմատուն:

Նկար: Միաթեք ջերմատուն Նկար: Երկթեք ջերմատուն

43

Երկթեք ջերմատներ Երկթեք ջերմատները ջերմատների ամենատարածված տեսակներն են: Դրանք կարող են լինել և´ “գարնանային”, և´ “ձմեռային”: «Ձմեռային» տեսակի ջերմատների ծածկի համար օգտագործվում են հիմնականում ապակին և պոլիկարբոնատը: Այս ջերմատները կառուցում են բետոնե կամ աղյուսե հիմքի վրա:

Նկար: Երկթեք ջերմատան օրինակ Երկթեք ջերմատները միաթեք ջերմատների նկատմամբ ունեն առավելություններ.

լուսային և ջերմային պայմանները առաջիններում ավելի բարենպաստ են, առաջիներն ավելի հարմարավետ են աշխատելու համար,

օգտակար տարածքի միավորի համար պահանջում են ավելի քիչ շինարարական ծախսեր, հետևաբար տնտեսապես ավելի շահավետ են:

Կամարաձև ջերմատներ

Կամարաձև ջերմատները ջերմատների ամենտարածված տեսակներից են, որոնք առանձնանում են իրենց բազմաֆունկցիոնալությամբ: Սրանք առաջին հերթին հարմար են բոլոր տեսակի մշակաբույսերի սածիլների աճեցման համար: Ջերմատան այս տեսակները նման են ջերմոցների թունելային տեսակներին, միայն թե առաջիններն ավելի դիմացկուն են ու մեծ չափերով: Կամարաձև ջերմատների բարձրությունը նվազագույնը պետք է կազմի մարդու հասակից բարձր, որպեսզի մարդը կարողանա սպասարկել ջերմատունը: Եթե թունելային ջերմոցի կամարը կիսաշրջանի տեսք ունի, ապա ջերմատան դեպքում դրա պատերը սկզբում բարձրանում են ուղղահայաց, հետո միայն կենտրոնական հատվածում կորանում: Սա հնարավորություն է տալիս մշակել բարձր մշակաբույսեր ոչ

միայն ջերմատան կենտրոնական հատվածում, այլև ջերմատան ամբողջ մակերեսում: Այս տեսակի ջերմատները ունեն մեկ թերություն` սահմանափակ օդափոխության հնարավորություն: Եթե ապակե ջերմատների դեպքում կարելի է լուսամուտի փեղկեր դնել կողմնային լանջերին/տանիքի երկու հատվածում, ապա կամարային ջերմատների դեպքում այն անիրականանալի է: Կամարաձև, պոլիէթիլենային թաղանթով պատված ջերմատան վրա օդափոխության լուսամուտներ նախատեսելը հնարավոր չէ: Սրանցում

օդափոխություն կարելի է իրականացնել միայն դռների ու դրանց վերևում տեղադրված լուսամուտների միջոցով: Նման ջերմատների միկրոկլիման քիչ է ենթարկվում արտաքին միջավայրի կողմից կարգավորմանը, այդ իսկ պատճառով անհրաժեշտ է ընտրել բանջարեղենի այն

44

տեսակները, որոնց համար այդ միկրոկլիման օպտիմալ է: Բացի այդ, կամարային ջերմատները հարմար չեն բաց գրունտի բանջարեղենի համար սածիլ մշակելու համար, քանի որ այս տեսակի ջերմատունը հնարավորություն չի տալիս սածիլին կոփվելու:

ԵԵրկնակամարաձև ջերմատներ Երկնակամարաձև ջերմատները ավելի շուտ արտաքին տեսքի, դիզայնի տարր են, քան ֆունկցիոնալ կառույց: Այդուհանդերձ, այս կառույցները իդեալական են ծաղիկների մշակության համար: Ջերմատան այս կառուցվածքն առանձնանում է բարձր ամրությամբ ու կայունությամբ:

Նկար: Երկնակամարաձև ջերմատան օրինակ Լուսաթափանցելիությունը ջերմատան ներսում բավականին լավ է, քանի որ լույսը կարող է ներթափանցել օրվա բոլոր ժամերին ցանկացած կողմից: Իսկ թերությունը կայանում է նրանում, ջերմատան չափերը փոքր են, հարմար չէ ներսում աշխատանքներ կատարելը:

Բազմաբլոկային ջերմատներ

Ինչպես արդեն նշվեց վերևում, ջերմատներն առանձնացնում են նաև ըստ միջսյունային տարածքների (բլոկների քանակի)`մեկ բլոկով (անգարով) և բազմաբլոկ (բազմաթեք բլոկային): Այս դասակարգումը վերաբերվում է հիմնականում երկթեք ջերմատներին, քանի որ ջերմատների մնացած տեսակները բազմաբլոկային չեն կառուցվում: Միաբլոկ կառուցվածն ունի սովորական երկթեք ջերմատան տեսք (Նկար a), իսկ Բազմաբլոկային ջերմատները (Նկար б) իրենցից ներկայացնում են անգարային ջերմատների միավորում` առանց դրանց տարանջատող ներքին կողմնային պատերի:

Ջերմատան ներսում առկա են հենասյուներ` ամրությունն ապահովելու համար: Որպես կանոն, այս տեսակի ջերմատներն օգտագործվում են գրունտային եղանակով բանջարաբուծության համար:

Նկար: a-Երկթեք անգարային, б- բազմաբլոկային ջերմատներ Բլոկային ջերմատներն ունեն որոշակի առավելություններ.

առաջին հերթին, դրանցում օգտակար հողային մակերեսը կազմում է 94.7%, ջերմության փոքր կորուստ են ունենում (ջեռուցման վրա կատարված ծախսերը

տնտեսվում են 15-25%-ով), քանի որ արտաքին միջավայրի հետ շփվող պատերի մակերեսը փոքրանում է;

45

Հեշտությամբ է իրագործվում տեխնոլոգիական պրոցեսների ավտոմատացումը և ավելի արդյունավետ են իրականացվում մեքենայացման աշխատանքները;

Այս տեսակի ջերմատան մակերեսը կարելի է ընդլայնել` ավելացնելով բաժինների թիվը և դրանց երկարությունը, ինչը չի պահանջում որևէ էական փոփոխություններ

ջերմատան կառուցվածքում:

Բազմաբլոկային ջերմատների հիմնական թերությունն այն է, որ դրանց տանիքում` բլոկների միջև, հնարավոր է ձյան կուտակումներ գոյանան, ինչը կարող է բերել տանիքի

քայքայմանը: Այդ իսկ պատճառով, նման կառուցվածքի ջերմատներ կառուցվում են բարենպաստ կլիմայական պայմաններով շրջաններում` որտեղ ձմռանը ձնածածկը հաստ չի, կամ, ձնածածկի դեպքում, հնարավոր լինի որոշակի մեթոդներ կիրառել`այն հեռացնելու համար:

Նկար : Բազմաթեք բլոկային (բազմաբլոկային) ջերմատան օրինակ: Գոյություն ունեն նաև հատուկ անգարային ջերմատներ (բարձր տանիքով) երկաթբետոնային կոնստրուկցիայով: Նման ջերմատների բարձրությունը հասնում է 9մ և ավելի, որը հնարավոր է դարձնում հողի մեխանիկական մշակումը (մեքենայացված): Այս ջերմատները նախատեսված են խոշոր տնտեսությունների համար: Անգարային ջերմատներում կարելի է առավելագույնս մեքենայացնել արտադրությունը: Այս տեսակները առավել արդյունավետ են լուսային ռեժիմի առումով: Ջերմատանը մշակվող բույսերն օգտվում են լույսի հսկայական ներհոսքից, որին ոչ մի կերպ չի խոչընդոտում բույսերի ջերմատան տանիքից ու կողմնային պատերից հեռավորությունը: Անգարային ջերմատներն առավել նպատակահարմար է օգտագործել բազմամյա վարդերի, ցիտրուսային մշակաբույսերի և այլ բույսերի համար: Ելնելով վերոնշյալ ջերմատների տիպերի առանձնահատկություններից, կարելի է ասել, որ անգարային տեսակի (երկթեք անգարային, կամարային և այլն) ջերմատները կառուցում են հիմնականում այն տարածաշրջաններում, որտեղ ձմռան ամիսներին մեծ է ձյունածածկը, բլոկային ջերմատները` հարավային և կենտրոնական, իսկ բազմահարկ աշտարակային ջերմատները` սակավահող և արևի ֆոտոսինթետիկ ակտիվ ռադիացիայով հարուստ շրջաններում: Ըստ լուսաթափանցելիության նյութի (ծածկի տեսակի) առանձնացվում են ապակեպատ, պոլիէթիլենային թաղանթապատ և ամուր պոլիմերային նյութերով ծածկված ջերմատներ: Պոլիէթիլենային թաղանթով ծածկը կարող է լինել մեկ կամ մի քանի շերտով: Ջեռուցման ծախսերի խնայողության նպատակով, կարող են կիրառվել հատուկ երկակի շերտով կոշտ

պոլիմերային նյութեր (օրինակ` պոլիկարբոնատ), որոնց միջև օդային տարածքը կարող է կազմել 5-25 սմ (այս տեսակների մասին առավել մանրամասն վերլուծությունը տես “Ջերմատան կառուցման համար օգտագործվող նյութերը” վերնագրում):

46

Ըստ մմշակության մեթոդի`առանձնացնում են գրունտային (որի դեպքում մշակաբույսերի մշակությունն իրականցվում է սովորական հողի/հողախառնուրդի վրա) և առանց գրունտի (հիդրոպոնիկա, աէրոպոնիկա և այլն) մշակություն: Գրունտային մեթոդով մշակվող ջերմատներում

բույսերի մշակությունն ուղղակիորեն իրականացվում է հողախառնուրդի վրա: Որպես

կանոն, ծայրամասերում թողնում են մեկ կամ երկու շարք մշակաբույսերի մշակության համար, իսկ մեջտեղում ճանապարհ են առանձնացնում մանրախճից, բետոնե սալիկներից կամ այլ նյութերից: Գրունտային եղանակով մշակման ամենամեծ առավելությունը կայանում է նրանում, որ հնարավորություն է լինում մշակաբույսերի հիմնական արտադրական գործընթացները առավելագույնս մեքենայացնել (հողի վար, ցանք, ջրում և այլն)` դրանով իսկ իջեցնելով արտադրանքի ինքնարժեքը: Փորձագետները խորհուրդ չեն տալիս որոշ մշակաբույսեր մշակել անմիջապես հողի վրա` դրանց որոշակի հիվանդություններով վարակվելու վտանգի պատճառով, որպես այլընտրանք առաջարկում են գետնի վրա տեղադրել պարկեր կամ ամաններ: Առանց հողի/գրունտի մշակության դեպքում հողային զանգված չի օգտագործվում: Այսօր այս մեթոդի ամենատարածված տեսակը հիդրոպոնիկան է: Հիդրոպոնիկայի էությունը կայանում է նրանում, որ մշակաբույսերը աճեցվում են սննդարար ջրային լուծույթների միջոցով, որոնք ներառում են բույսին անհրաժեշտ բոլոր սննդատարրերը: Սակայն, բույսերին անհրաժեշտ է նաև պաշտպանող ու օժանդակող սուբստրատ, որը հողի դեր կտանի: Հիդրոպոնիկայի դեպքում նման սուբստրատի դեր են տանում պեռլիտը, շլակը և այլ նյութեր (մանրամասն վերլուծությունը` “Ջերմոցային տնտեսություններում օգտագործվող արտադրական մեթոդները, տեխնոլոգիաները” վերնագրում): Որոշ երկրներում հիդրոպոնիկայի համար որպես սուբստրատ օգտագործում են կոկոսի թելիկները: Ըստ մշակաբույսերի տեղադրման եղանակի` ջերմատները լինում են դարակաշարային (стелажные) և առանց դարակաշարերի: Դարակաշարային եղանակի դեպքում մշակության համար օգտագործվում են դարակներ, շարժական սայլակներ, բլրակներ ու կախովի դարակներ: Դարակաշարային եղանակով ջերմատներն օգտագործվում են սածիլների, տնկիների մշակման, ինչպես նաև ցածրահասակ բանջարեղենի ու կանաչեղենի վաղ բերք ստանալու համար: Մշակման այս տարբերակը հնարավորություն է տալիս ավելի արդյունավետ օգտագործել ջերմատան մակերեսը, քանի որ բույսերը տեղադրվում են սուբստրատների մեջ մի քանի հարկերով:

47

Այս եղանակի դեպքում մշակությունը կազմակերպվում է կայուն ամրացված դարակների կամ դարակաշարերի վրա: Կախված ջերմատան լայնությունից` դրա երկայնքով տեղադրվում են երկու դարակաշարեր մեջտեղում մեկ միջանցքով, կամ երեք դարակաշարեր` դրանց միջև երկու միջանցքով, կամ չորս, հինգ դարակաշարեր և այլն:

Ժամանակակից ջերմատներն ունեն հավաքվող դարակաշարեր: Ջեռուցման խողովակները տեղադրվում են դարակների մոտ: Տեղադրված խողովակների մի մասը տեղադրվում է վերին հատվածում` ձմռանը ցրտահարումը կանխելու համար: Կան հատուկ սեղանի նման հարմարանքներ, որոնք տեղադրվում են հատակի վրա, իսկ դրանց վրա`բույսերով ծաղկամանները/ամանները:

1.7. ՀՀ-ում գործող ջերմատների հիմնական տեսակները

ՀՀ-ում գործող ջերմատների տեսակները կարելի է վերլուծել՝ ըստ մի քանի չափանիշների. Ըստ չափերի, Ըստ ձևի, Ըստ շինանյութի տեսակի, Ըստ ջեռուցման տեսակի, Ըստ ոռոգման համակարգերի, և այլն:

ՀԻՇԵՑՈՒՄ: Ըստ հետազոտության մեթոդոլոգիայի` հետազոտության մեջ ընդգրկվել են Արարատի ու Արմավիրի մարզերի մասնագիտացած գյուղերի ամենախոշոր ջերմոցային տնտեսությունները, ուստի վերլուծության տվյալները տարածվում են հետազոտության շրջանակներում թիրախային հանդիսացող ջերմատների վրա: Ըստ չափերի` ՀՀ մարզերում ջերմատները պայմանականորեն կարելի է բաժանել չորս խմբի13.

1. Գերփոքր`մինչև 500 քմ մակերեսով, 2. Փոքր` 501-1000 քմ մակերեսով, 3. Միջին` 1001-3000 քմ մակերեսով, 4. Մեծ` 3001 և ավելի քմ մակերեսով:

Աղյուսակ 11-ում արտահայտված են Արարատի ու Արմավիրի մարզերում դիտարկված ջերմատների քանակներն` ըստ մակերեսների: Աղյուսակ 11: Ջերմատների մակերեսներն ու քանակները (տոկոսային արտահայտությամբ), ըստ չափերի

ՄՄարզը Միինչև 500 քմ 501--1000քմ 1001--3000 քմ 3001 և ավելի քմ Ընդամենը ջերմատներ

13 Աշխատանքային խմբի վերլուծություն

48

մակերես քանակ մակերես քանակ մակերես քանակ մակերես քանակ մակերես քանակ Արարատ 9% 31% 34% 442% 35% 25% 22% 3% 100% 100% Արմավիր 36% 665% 33% 25% 22% 9% 9% 1% 100% 100%

Աղյուսակում տոկոսային արտահայտությամբ հաշվարկվել են տվյալ մարզում համապատասխան չափերով ջերմատների մակերեսները և քանակները` մարզում դիտարկված ջերմատների ընդհանուր մակերեսից ու քանակից:

Ինչպես երևում է աղյուսակ 11-ից, Արարատի և Արմավիրի մարզերում դիտարկված ջերմատների մեծ մասը` համապատասխանաբար 97%-ը և 99%-ը, մինչև 3000քմ մակերես ունեցող ջերմատներ են: Սակայն, ի տարբերություն Արարատի մարզի, որտեղ ամենամեծ թիվը կազմում են 501-1000քմ մակերես ունեցող ջերմատները (42%)` Արմավիրի մարզում գերիշխող թիվ են կազմում մինչև 500քմ մակերես ունեցող ջերմատները` 65%: Աղյուսակ 12: Ջերմատների մակերեսներն ու քանակները (տոկոսային արտահայտությամբ), ըստ չափերի, այլ մարզեր և ք. Երևան

ՄՄարզ Միինչև 500 քմ 501--1000քմ 1001--3000 քմ 3001 և ավելի քմ Ընդամենը մակերես քանակ մակերես քանակ մակեր

ես քանակ մակերես քանակ մակեր

ես քանակ

Արագածոտն 1% 8% 13% 25% 60% 58% 26% 8% 100% 100% Կոտայք 4% 26% 4% 13% 35% 43% 57% 117% 100% 100% Գեղարքունիք 35% 67% 0% 0% 65% 33% 00% 0% 100% 100% Շիրակ 22% 60% 26% 20% 53% 20% 00% 0% 100% 100% Լոռի 3% 33% 10% 17% 39% 33% 48% 117% 100% 100% Տավուշ 21% 60% 79% 40% 0% 0% 00% 0% 100% 100% Վայոց Ձոր 11% 78% 13% 11% 0% 0% 75% 11% 100% 100% Սյունիք 10% 29% 32% 43% 14% 14% 44% 114% 100% 100% Երևան 0% 0% 29% 63% 10% 11% 62% 226% 100% 100%

Ինչպես երևում է աղյուսակ 12-ից, Գեղարքունիքի, Շիրակի ու Տավուշի մարզերում 3000քմ-ից ավելի մակերես ունեցող ջերմատներ չկան: Իսկ 3000քմ և ավելի ջերմատների քանակն ամենամեծն է Երևան քաղաքում` 26%, հետո Կոտայքի ու Լոռու մարզերում` 17% յուրաքանչյուրում: Ըստ ձևի` ՀՀ-ում ջերմատները լինում են.

Երկթեք անգարային, Բազմաթեք բլոկային, Կամարային/թունելային:

49

Գծանկար 6: Գծանկար 7:

Արարատի մարզում առկա են ջերմատների վերը նշված բոլոր տեսակներից, ընդ որում գրեթե համամասնորեն, իսկ Արմավիրի մարզում ջերմատների մեծամասնությունը երկթեք անգարային է: Մնացած մարզերում պատկերն արտահայտված է գծանկար 8-ում:

Գծանկար 8:

Ինչպես երևում է գծանկարից` ՀՀ մնացած մարզերում թիրախային կամարային ջերմատներ չկան (հետազոտության ընթացքում չի հայտնաբերվել թիրախային խմբի մեջ մտնող ջերմատան կամարային տեսակ): Արագածոտնի մարզում հետազոտված թիրախային խմբի բոլոր ջերմատները բազմաթեք բլոկային են, իսկ Տավուշի մարզում` երկթեք անգարային: Մնացած մարզերում գործում են և´ երկթեք անգարային, և´ բազմաթեք բլոկային ջերմատներ, որոնց համամասնություններն արտահայտված են վերևի գծանկարում: Արարատի մարզում երկթեք անգարային ջերմատների միջին մակերեսը 777քմ է, բազմաբլոկայինինը` 1950քմ, իսկ կամարայինինը` 500քմ: Իսկ Արմավիրի մարզում երկթեք

44%

36%

20%

Արարատիի մարզումջերմատների քանակներն` ըստ

ձևի

Երկթեքանգարային

Բազմաթեքբլոկային

Թունելային

86%

11% 3%

Արմավիրիի մարզումջերմատների քանակներն` ըստ

ձևի

Երկթեքանգարային

Բազմաթեքբլոկային

Թունելային

39%

67% 60%

33%

100%

78% 79%63%

100%

61%

33% 40%

67%

22% 21%37%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Արա

գածո

տն

Կոտ

այք

Գեղ

արք

ունի

ք

Շիրա

կ

Լոռի

Տավո

ւշ

ՎայոցՁՁոր

Սյունիք

Երև

ան

Ջերմատների քքանակներն` ըստ ձձևի, մնացած մմարզերում

Կամարային

Բազմաթեք բլոկային

Երկթեք անգարային

50

անգարային ջերմատների միջին մակերեսը մոտ 490 քմ է, բազմաբլոկայինինը` 1600 քմ, իսկ կամարայինը` 1000քմ: ԸԸստ շինանյութի տեսակի` ՀՀ ջերմատների տեսակներն են.

Ապակյա, Պոլիէթիլենային, Պոլիկարբոնատային:

Վերջին շինանյութի տեսակը, որպես ջերմատան ծածկի տեսակ, վերջին տարիներին է օգտագործվում ՀՀ-ում: Այն ունի մի շարք առավելություններ ապակու և պոլիէթիլենի հետ համեմատած, սակայն տեղի ազգային մտածելակերպը թույլ չի տալիս «նորույթն» արագ ընդունել: Արարատի և Արմավիրի մարզերի ջերմատների քանակներն, ըստ շինանյութի տեսակի, արտահատված են 9-րդ և 10-րդ գծանկարներում: Գծանկար 9: Գծանկար 10:

Հետաքրքրական է, որ հակառակ պատկեր է ստացվել Արարատի ու Արմավիրի մարզերում: Այսպես, Արարատի մարզում ջերմատների 71%-ը ապակյա ծածկով ջերմատներ են, 29%-ը` պոլիթիլենային, իսկ Արմավիրի մարզում հակառակը` ջերմատների 71%-ն է պոլիէթիլենային: Մարզում դիտարկվել է երկու պոլիկարբոնատային ջերմատուն: Մնացած մարզերում պատկերն արտահայտված է գծանկար 11-ում: Այսպես, գծանկարից ակնհայտ է, որ մնացած մարզերում ջերմատների մեծ մասն ապակյա է, ընդ որում, կան մարզեր, որտեղ բոլոր ջերմատներն են ապակյա: Հետազոտության ընթացքում պոլիկարբոնատային ջերմատներ հանդիպել են միայն Կոտայքի մարզում, որոնց թիվը մարզի ջերմատների 13%-ն է կազմում (3 ջերմատուն): Միայն Տավուշի մարզում է մեծ պոլիէթիլենային ջերմատների քանակը`60%: Վայոց Ձորի մարզում հարցման պահին մի քանի ջերմատուն ծածկի չի ունեցել, որը գծանկարում արտահայտված է որպես «Ծածկ չկա»:

71%

29%

Արարատիիմարզում ջջերմատներիքանակներն` ըստ շինանյութի

տեսակի

Ապակյա

Պոլիէթիլենայինթաղանթ

28.9%

70.7%

0.4%

Արմավիրիի մարզում ջջերմատներիքանակներն` ըստ շինանյութի

տեսակի

Ապակյա

ՊոլիէթիլենայինթաղանթՊոլիկարբոնատային

51

ԳԳծանկար 11:

Ըստ ջեռուցման տեսակի. ՀՀ-ում ջեռուցվող, թիրախային «ձմեռային» ջերմատների մեծ մասը`90%-ից ավելին, տեխնիկական ջեռուցմամբ ջերմատներ են, որոնք կարող են ջեռուցվել անհրաժեշտության և/կամ հնարավորության դեպքում, այսինքն հագեցած են որոշակի ջեռուցման սարքավորումներով: Մնացած 10%-ը կազմում են կենսաբանական վառելիքով` ՀՀ-ում հիմնականում գոմաղբ, և վառելիքի դեր կատարող այլ նյութերով ու իրերով (թեփ, մեքենայի ակ և այլն) ջեռուցմամբ ջերմատները: Ջեռուցվող ջերմատների մոտ 80%-ը հագեցած է գազով կամ էլեկտրաէներգիայով աշխատող ջեռուցման սարքերով, համակարգերով (թե հին, թե նոր): Ըստ ջեռուցման վառելիքի տեսակի` ՀՀ-ում առկա են հետևյալ վառելանյութով կամ վառելիքի դեր կատարող նյութերով ջեռուցվող ջերմատներ.

Գազով, Էլեկտրաէներգիայով, Դիզելային վառելիքով, Այրված յուղով, Մազութով, Փայտով և այլ տեսակներով:

Նշենք, որ ջեռուցման տեսակները վերլուծվել են հաշվի առնելով տվյալ ջերմատան ջեռուցման տեսակը, թե ինչ վառելիքի տեսակով է այն աշխատել կամ կարող է աշխատել: Արարատի ու Արմավիրի մարզերում թիրախային, գործող ջերմատների քանակներն`ըստ վառելիքի տեսակի` արտահայտված են ստորև բերված գծանկարներում:

83% 87%100% 100%

67%

40%22%

71%

95%

17%33%

60%

44%

29%

5%13%33%

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

Արա

գածո

տն

Կոտ

այք

Գեղ

արք

ունի

ք

Շիրա

կ

Լոռի

Տավո

ւշ

ՎայոցՁՁոր

Սյունիք

Երև

ան

Ջերմատների քքանակներն` ըստ շշինանյութիտեսակի, մնացած մմարզեր

ծածկ չկաՊոլիկարբոնատայինՊոլիէթիլենային թաղանթԱպակյա

52

ԳԳծանկար 12: Գծանկար 13:

Առաջին գծանկարում արտահայտված են Արարատի մարզում գործող ջերմատների ջեռուցման տեսակներն ընդհանրապես` ըստ ջերմատների քանակի, թե ինչպես են դրանք ջեռուցվել կամ կարող են ջեռուցվել, իսկ երկրորդ գծանկարում` 2010-2011թթ.-ին ջերմատների քանակներն` ըստ փաստացի ջեռուցման տեսակների: Նույն հաշվարկն է կատարվել նաև Արմավիրի մարզի համար, հաջորդիվ: Գծանկարներում ջերմատների ընդհանուր գումարը հավասար չէ 100%-ի, քանի որ մեկ ջերմատունը կարող է օգտագործել մեկից ավելի վառելիքի տեսակ կամ կարող է 2010-2011թթ.-ին չջեռուցվել: Այսպես, Արարատի մարզում ջերմատների 80%-ը ընդհանրապես ջեռուցվել կամ հնարավորություն ունի ջեռուցելու` օգտագործելով գազ, 24%-ը` էլեկտրաէներգիա, իսկ մնացած ջերմատները` տարբեր վառելանյութեր և իրեր (դիզելային վառելիք, մազութ, այրված յուղ, թեփ և մեքենայի անվադող): Նշված վառելիքի տեսակներից յուրաքանչյուրից օգտագործում է ջերմատների 1-2%-ը: 2010-2011 թվականների նոյեմբեր-մարտ ամիսներին Արարատի մարզում գազով ջեռուցում իրականացրել է ջեռուցվող ջերմատների մոտ 75%-ը: Այս ցուցանիշը բավականին բարձր է այն պատճառով, որ ջերմատների մեծ մասը այդ ամիսներից ջեռուցում են միայն 1-2 ամիս (նոյեմբեր և/կամ հունվար-փետրվար ամիսները): Դրանք հիմնականում այն ջերմատներն են, որոնց կեսից ավելի ձմռան ամիսներին ջեռուցում չեն իրականացնում (կամ մասնակի են իրականացնում), աճեցնում են բանջարեղենի սածիլ, կանաչեղեն: Չջեռուցելու հիմնական պատճառը գյուղատնտեսները նշում են գազի բարձր սակագինը, որը տնտեսապես անարդյունավետ է դարձնում ձմռան ամիսներին (դեկտեմբերից փետրվար ընկած ժամանակահատվածում) բանջարեղենի բերք ստանալը: Ինչ վերաբերվում է ծաղիկներին, ապա ձմռան ամիսները ջերմոցատերերը “հռչակում են” բույսի «հանգստի/քնի» ամիսներ` ջեռուցման ծախսերը նվազեցնելու համար (բույսի հանգստի ժամանակահատվածում ջերմատանը կարելի է պահպանել համեմատաբար ցածր ջերմաստիճան):

80%

24% 13%0%

20%

40%

60%

80%

100%

գազ էլ.էներգիա այլվառելիքներ

Արարատիմմարզում ջերմատներիքանակն` ըստ ջեռուցման

տեսակների

76%

5% 12%0%

20%

40%

60%

80%

100%

գազ էլ. Էներգիա այլ

Ջերմատների քքանակն` ըստփաստացի ջեռուցմանտեսակի 2010-

2011թթ., Արարատիմարզ

53

Ջեռուցման համար էլեկտրաէներգիա օգտագործող ջերմատների (25%) թվի միայն 5%-ն է ջեռուցել ջերմատները 2010-2011թթ.-ի նոյեմբեր-մարտ ամիսներին:

Արմավիրի մարզում պատկերը մի փոքր այլ է (Տես` Գծանկարներ 14 և 15): Այստեղ ջեռուցվող ջերմատների մեծ մասի (48%-ի) համար, որպես ջեռուցման աղբյուր, օգտագործվում կամ կարող է օգտագործել էլեկտրաէներգիան, և միայն 25%-ը` գազ (գազով ջեռուցման համակարգեր ունեն): Այս փաստը պայմանավորված է նրանով, որ Արմավիրի մարզում ջերմատների մեծ մասը ձմռան ամիսների չի ջեռուցվում, կամ ցանվում է կանաչեղեն, սածիլ, որոնք ջերմատան ոչ ամբողջ մակերեսն են զբաղեցնում և ջեռուցումն իրականացվում է տեղային`էլեկտրական սպիրալներով կամ գազի, փայտի վառարաններով:

Իսկ մի մասն էլ բանջարեղենի ցանք կատարում է հունվար ամսին, որպեսզի խնային էլեկտրաէներգիայի ծախսը մի քանի ամսով: Բացի այդ, Արմավիրի մարզում ջերմատների մեծ մասը սովորական պոլիէթիլենային թաղանթով են ծածկված, իսկ դրանք ձմռան ամիսներին գործարկելը, գազով ջեռուցման համակարգեր տեղադրելը տնտեսապես անարդյունավետ է: Սովորական պոլիէթիլենային թաղանթն ունի բարձր ջերմահաղորդականություն, հետևաբար բավականին բարձր կլինեն ջեռուցման ծախսերը: Իսկ դրանք երկշերտ սարքելն ու գազաֆիկացնելը բավականին մեծ ներդրումների հետ են կապված: ԳԳծանկար 14: Գծանկար 15:

Գծանկարներում ջերմատների ընդհանուր գումարը հավասար չէ 100%-ի, քանի որ մեկ ջերմատների մի մասը չի ջեռուցվել ընդհանրապես: 2010-2011թթ.-ին նոյեմբեր-մարտ ամիսների Արմավիրի մարզում գազով ջեռուցվող ջերմատների միայն 10%-ն է իրականացրել ջեռուցում, էլեկտրաէներգիայով ջեռուցվող ջերմատների (մարզի ջերմատների 48%-ը)` 41%-ը, այլ վառելանյութով` 11%-ը: Մարզում հետազոտության շրջանակներում թիրախային ջերմատների մնացած մասնաբաժինը չի ջեռուցվել ձմռան ամիսներին:

25%

48%

9%0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

գազ էլ.էներգիա այլվառելիքներ

Արմավիրիի մարզում ջջերմատներիքանակն` ըստ ջեռուցման

տեսակների

10%

41%

11%0%

10%

20%

30%

40%

50%

գազ էլ. Էներգիա այլ

Ջերմատների քքանակն` ըստփաստացի ջեռուցմանտեսակի2010-2011թթ., Արմավիրի մարզ

54

«Այլ վառելանյութ» տեսակի մեջ մտնում են դիզելային վառելիքը, այրված յուղը, փայտը, մազութը, մեքենաների անվադողերը և այլն, որոնք օգտագործող ջերմատների թիվը յուրաքանչյուր տեսակի համար կազմում է 1-3%: Վերլուծության նույն սկզբունքը կիրառվել է մնացած մարզերի և ք. Երևանի դեպքում: Գծանկար 16-ում արտահայտված են մնացած մարզերի ջերմատների ջեռուցման տեսակներն` ըստ ջերմատների քանակի, իսկ գծանկար 17-ում` 2010-2011թթ.-ին փաստացի ջեռուցման տեսակներն` ըստ ջերմատների քանակի: ԳԳծանկար 16:

Ակնհայտ է, որ մնացած մարզերում ջեռուցման հիմնական տեսակը գազով ջեռուցումն է, ջերմատները գազաֆիկացված են և տեղադրված են գազով ջեռուցման համակարգեր, սակայն 2010-2011թթ.-ին նոյեմբերից մարտ ամիսներին որոշ մարզերում փաստացի գազով ջեռուցմամբ ջերմատների քանակը բավականին տարբերվում է դրանց ջեռուցման հնարավորություններից: Օրինակ, Շիրակի, Լոռու, Տավուշի, Վայոց Ձորի և Սյունիքի մարզերում բավականին փոքր է փաստացի գազով ջեռուցող ջերմատների քանակը:

83%61%

100% 90% 83%60%

89%

36%21%

17%

17%

33% 33%

7%

9%

20%

17%

60%

56%

7%

5%

4%

10%

33%

29%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

120%

140%

160%

180%

200%

Արա

գածո

տն

Կոտ

այք

Գեղ

արք

ունի

ք

Շիրա

կ

Լոռի

Տավո

ւշ

ՎայոցՁո

ր

Սյունիք

Երև

ան

Ջերմատների քքանակներն` ըստ օօգտագործվող վառելիքիտտեսակի, Այլմարզեր

այլ վառելիք

փայտ

էլ.էներգիա

գազ

55

ԳԳծանկար 17:

Ավելի բարձրադիր մարզերի ջերմոցատերերի հավաստիացմամբ, երբ ձմռան ամիսներին նրանք ջեռուցում են ջերմատները, ջեռուցման ծախսերը բավականին բարձրանում են հետևաբար գործունեության եկամտաբերությունը նվազում է: Օրինակ Կոտայքի մարզում ջերմոցատերերից մեկը (խոշոր ջերմոցային տնտեսության) նշել է, որ ջեռուցման բարձր ծախսերի պատճառով 2012թ.-ին հնարավոր է որ չջեռուցեն իրենց տնտեսությունը: Ըստ ոռոգման համակարգերի` ՀՀ-ում առանձնանում են ոռոգման հետևյալ համակարգերով/տեսակներով ջերմատներ.

Սովորական- ակոսներով, Կաթիլային, Մանրանձրևացման, Խողովակաշարերով:

Արարատի մարզում դիտարկված ջերմատների 552%-ը ոռոգվում է սովորական ակոսներով եղանակով, և 552% էլ` կաթիլային եղանակով: Վերջինս բավականին ծանրակշիռ ցուցանիշ է մարզի համար, քանի որ կաթիլային ոռոգումն առավել առաջադեմ ու արդյունավետ ոռոգման եղանակ է, քան սովորական եղանակները: Ջերմատների ընդհանուր գումարը հավասար չէ 100%-ի, քանի որ ջերմատների մի մասը կիրառում է ոռոգման երկու եղանակ: Արմավիրի մարզում դիտարկված ջերմատների 770%-ը ոռոգվում է սովորական ակոսներով եղանակով, 227%-ը` կաթիլային եղանակով և 11%-ը` խողովակներով: Ջերմատների ընդհանուր գումարը հավասար չէ 100%-ի, քանի որ մի քանի ջերմատներ` հարցված ջերմոցային տնտեսության կազմի մեջ մտնող, հարցման պահին չեն գործել: Ինչ վերաբերվում է այլ մարզերին, ապա պատկերն արտահայտված է գծանկար 18-ում:

83%61%

100%

50% 50% 44%

7% 21%

13%

33%

22%

13% 50% 50%

20%

44%

21%21%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

120%

140%

Ջերմատների քքանակներն` ըստփփաստացի ջեռուցմանտտեսակի 2010-2011թթ., Այլ մարզեր

այլ

էլ. Էներգիա

գազ

56

ԳԳծանկար 18:

Այսպես, Արագածոտնի, Կոտայքի, Գեղարքունիքի, Տավուշի, Սյունիքի, Լոռու մարզերում և Երևան քաղաքում ջերմատների մեծ մասը կիրառում է ոռոգման կաթիլային եղանակը:

2. Ջերմոցային տնտեսություններ կառուցելու գները` ըստ շինարարության տեսակների, ջեռուցման, ջերմակարգավորման եղանակների, ոռոգման համակարգերի և այլ հիմնական ցուցանիշների, օգտագործվող տեխնոլոգիաների

2.1. Ջերմատան կառուցման համար օգտագործվող նյութերը

Ցանկացած ջերմատան կառուցվածքի հիմքում ընկած են ջերմատան հիմնակմածքը (каркас) ու լուսաթափանցելիությունն ապահովող շինանյութը` ծածկը: Թե´ առաջինը, և թե´ երկրորդն ունեն ձևերի և նյութերի մի քանի տեսակներ, որոնցով էլ պայմանավորված

են ջերմատան ամբողջ կառուցվածքի առանձնահատկություններն ու հնարավորությունները: Բացի շինությունից` ջերմատունը պետք է ապահովված լինի տեխնիկակական համակարգերով ու սարքերով` ջեռուցման, օդափոխության, ոռոգման, լուսավորության և այլնի համար նախատեսված: Այս ամենը միասին, պետք է

համաձայնեցված լինեն միմյանց միջև և համապատասխանեն բույսերի պահանջներին:

Ջերմատան հիմնակմախքը (каркас)

Որպես ջերմատան հիմնակմախք օգտագործվում են հիմնականում սովորական երկաթ, ցինկապատ պողպատ, ալյումինե պրոֆիլներ, փայտե տարրեր:

Այսօր ջերմատների կառուցման համար հաճախ ձեռք են բերվում պատրաստի կոնստրուկցիաներ` պատրաստ մոնտաժի համար, որոնք հավաքվում են առանձին

0%

50%

100%

150%

8% 17%33%

50% 50% 40%78%

29%

100% 83%

100%

20%50% 60%

22%

57%

53%

20%

17%30%

17%

14%47%

Ջերմատների քքանակն` ըստ ոոռոգմանտեսակի, մնացած մմարզերում և քք. Երևանում

Խողովակներով

Միկրոանձրևացում

Կաթիլային

Սովորական-ակոսներով

57

դետալներից: Մեծամասամբ, դրանք մետաղական հիմնակմախքեր են` երկաթից կամ ալյումինից: Ցինկապատ երկաթե կոնստրուկցիաներն ավելի ծանր են և կիրառվում են ամուր հիմք գցելու դեպքում: Հիմնակմախքը, որպես կանոն, պատրաստվում է ցինկապատ պրոֆիլներից կամ ուղղանկյուն, ձևավորած խողովակներից:

Սովորական երկաթյա կոնստրուկցիաները կորոզիայից պաշտպանելու համար ներկվում են, իսկ ալյումինե կոնստրուկցիաները կարիք չունեն պաշտպանության:

ՋՋերմատան ծածկի համար շինանյութերի տեսակները

Ջերմատների նախագծման և կառուցման ժամանակ շինանյութերի ընտրության համար հիմնական գործոններն են միկրոկլիման, խոնավությունը և լուսավորության ռեժիմը: Մեր երկրում ջերմատունն ու կառուցման համար օգտագործվող շինանյութերը պետք է դիմանան ջերմաստիճանների մեծ տատանումներին` -30-ից մինչև +40 աստիճան: Ոչ բոլոր նյութերը կարող են դիմանալ նման ջերմաստիճաններին` դրանով իսկ պահպանելով իրենց հատկությունները: Փորձենք պարզել, թե որ նյութերն են ավելի նպատակահարմար ջերմատների կառուցման համար:

Ջերմատների ծածկի համար օգտագործվող լուսաթափանց նյութերը պետք է ունենան

ֆոտոսինթետիկ ակտիվ ռադիացիայի բարձր թողունակություն, կլանեն ինֆրակարմիր ճառագայթները,

լինեն ամուր, ունենան մեծ ջերմադիմադրողականություն, և այլն:

Ջերմատան պատերի ու տանիքի հիմնական մակերևույթը ձևավորվում է հիմնականում ապակու, պոլիէթիլենային թաղանթի և պոլիմերային նյութերի միջոցով, որոնք ամրացվում են մետաղական կոնստրուկցիայի վրա:

Մեր երկրում ջերմատների մի մասը կառուցվել է 10-20 տարի առաջ: Վերջիններիս կառուցման հիմնական շինանյութը եղել է երկաթն ու ծածկի համար ապակին: Միայն վերջին տարիներին ջերմատների կառուցման համար սկսեցին ակտիվորեն օգտագործել այնպիսի շինանյութ, ինչպիսին է պոլիկարբոնատն ու երկշերտ պոլիէթիլենային թաղանթները:

Ապակի: Ապակին երկարակյաց շինանյութ է, այն ունի 90%-ից ավելի լուսաթափանցելություն, նաև համեմատաբար բարձր ջերմամեկուսիչ հատկություններ: Ապակին փոխանցում է ուլտրամանուշակագույն ճառագայթների մոտ 45%-ը, կարճալիք ինֆրակարմիր ճառագայթների` 85%-ը, և ոչ ավել, քան 10%-ը` միջին և երկարալիք ինֆրակարմիր ճառագայթների: Շնորհիվ ինֆրակարմիր ճառագայթների ոչ բարձր թողունակության` ապակին ապահովում է «ջերմոցային» էֆեկտ, և այդպիսով նաև` համեմատաբար բարենպաստ ջերմային պայմաններ ջերմատանը: Ձմռան ամիսներին,

58

առանց ջեռուցման, ապակե ջերմոցի ներսի և դրսի ջերմաստիճանների տարբերությունը 4 աստիճան է:

Ըստ ГОСТ 111-78-ի` ջերմատան համար պետք է օգտագործել մինչև 4 մմ հաստությամբ ապակի: 1 քմ նման ապակու քաշը կազմում է մոտ 10 կգ: Պրակտիկայում օգտագործվում է ավելի հաճախ 3մմ հաստությամբ ապակի, ինչը վտանգավոր է, քանի որ ապակին հնարավոր է չդիմակայի քամու ուժին ու ծանրություններին:

Բոլոր դրական հատկություններով հանդերձ, ապակին ունի լուրջ թերություններ. դյուրաբեկությունը, որի պատճառով անհրաժեշտ է անընդհատ փոխել ջերմատան

ապակիները և վերականգնման մեծ ծախսեր կատարել; ապակե ջերմատան հիմնակմախքը/ կարկասը հավաքելը ավելի դժվար է, քան

պոլիէթիլենինն ու պոլիկարբոնատինը; Կոտրված ապակին ոչ միայն ծախսերի խնդիր է առաջացնում, այլև կոտրված

բեկորները վնասում են բույսերին, ինչը ևս հավելյալ ծախսեր է առաջացնում:

ԱԱկրիլը (оргстекло) թեթև, անգույն նյութ է, որը կարող է դիմակայել մեխանիկական զգալի

ծանրություններին (ինչը շատ կարևոր է ուժեղ ձյան ժամանակ), փոխանցում է

մանուշակագույն ճառագայթները և թափանցելությամբ չի զիջում է ապակուն, սակայն թանկ է:

Պոլիմերային նյութեր

Պոլիմերային նյութերի` տեսանելի լույսի/լուսարձակման թողունակության ցուցանիշները մոտ են ապակուն: Ուլտրամանուշակագույն ճառագայթները քայքայում են պոլիմերային նյութերը (վնասում են առաջնային հատկանիշները), որը զգալիորեն նվազեցնում են դրանց կյանքի տևողությունը` համեմատած ապակու:

Պոլիմերային նյութի էական թերությունը` դրանց ինֆրակարմիր ճառագայթների բարձր թողունակությունն է, ինչը հանգեցնում է գիշերային ժամերին ջերմության զգալի կորստի: Պոլիմերային նյութերից ջերմատնային տնտեսություններում օգտագործվում են հիմնականում պոլիէթիլենային թաղանթներն ու պոլիկարբոնատը` որպես ծածկի հիմնական շինանյութ:

Պոլիէթիլենային թաղանթներ

Բանջարաբուծությունում օգտագործվող պոլիէթիլենային թաղանթներն օգտագործվում են հիմնականում ջերմոցների, մարգերի, թունելային կառույցների ծածկի համար, ինչպես նաև ապակե ջերմոցները ևս մեկ շերտով ծածկելու համար: Ներկայումս պոլիէթիլենային թաղանթով ծածկերի տակ ստացված բերքատվությունը գերազանցում է ապակեպատ ծածկի տակ ստացված բերքատվությանը:

59

Պոլիէթիլենային թաղանթները էլաստիկ են, թափանցիկ ու թեթև: Դրանք դիմանում են մինչև -20°С ցրտին, սակայն դրանց վրա վատ են անդրադառնում ջերմաաստիճանի կտրուկ փոփոխությունները: Պոլիէթիլենային թաղանթներն ապահովում են տեսանելի ճառագայթների 80-90%-ը, ուլտրամանուշակագույն ճառագայթների 60-80% և ինֆրակարմիր ճառագայթների` 80% թափանցելիություն, ջրակայուն և գոլորշիակայուն են: Նրանց հիմնական թերությունը կայանում է բարձր ջերմահաղորդականության մեջ` մինչև 90%:

Պոլիէթիլենային թաղանթը (ГОСТ 10354-82) գրեթե ջրակայուն ու գոլորշիակայուն է, սակայն բավականին անկայուն է ածխաթթու գազի ու թթվածնի նկատմամբ: Ջերմատների ծածկի համար օգտագործում են 0,1—0,2մմ հաստությամբ թաղանթներ: Մեծամասամբ, 0,1

հաստությամբ թաղանթները մեկ սեզոնի ընթացքում գրեթե ամբողջությամբ մաշվում են:

Պոլիէթիլենային թաղանթների հաստության ու կշռի հարաբերակցությունները բերված են աղյուսակ 13-ում:

ԱԱղյուսակ 13 : Պոլիէթիլենային թաղանթների հաստության ու կշռի հարաբերակցությունները Թաղանթի հաստությունը, մմ 0,05 0,06 0,08 0,10 0,12 0,15 0,20

Զանգվածը 1մ2, գրամ 45,9 55,1 73,4 91,8 110 137 183

1 կգ թաղանթի մակերեսը, մ2 21,8 18,2 13,6 10,9 9,1 7,3 5,4

Շահագործումից 1,5-2 ամիս անց ուլտրամանուշակագույն ճառագայթների ու բարձր ջերմաստիճանի ազդեցության տակ պոլիէթիլենային թաղանթների ցրտադիմացկունությունը բավականին ընկնում է:

Պոլիէթիլենային թաղանթների առավելությունը Պոլիէթիլենային թաղանթների հիմնական առավելությունը, ապակու և

պոլիկարբոնատի համեմատ, կայանում է նրա ցածր գնի մեջ, Պոլիէթիլենային թաղանթների թերությունները

Թափանցիկ պոլիէթիլենային թաղանթներն անկայուն են ուլտրամանուշակագույն ճառագայթների նկատմամբ, որոնց ներազդեցությամբ դրանք դառնում են փուխր և փշրվում են: Այդպիսիններն օգտագործվում են ընդամենը մեկ տարի: Իսկ եթե թաղանթները օգտագործվել են միայն գարնանը, ապա պահպանելով, մութ պայմաններում, դրանց օգտագործումը կարելի է երկարացնել մինչև 2 տարի, սակայն հին թաղանթները հեշտությամբ են պատռվում;

Ինֆրակարմիր ճառագայթների բարձր թողունակության պատճառով պոլիէթիլենային թաղանթներն ունեն մեծ ջերմահաղորդականություն: Այդպիսի թաղանթների տակ գիշերային ժամերին ավելի ցածր ջերմաստիճան է

60

արձանագրվում քան ապակու կամ պոլիկարբոնատի տակ, դրա տակ ջերմատան ջերմաստիճանը գրեթե չի տաբերվում դրսի ջերմաստիճանից` մոտ 2°C;

Դիմացկուն չեն, ուժեղ քամու դեպքում պատռվում են; Պոլիէթիլենային թաղանթը շուտ է աղտոտվում և կորցնում է իր

լուսաթափանցելիության մի մասը. նրա թափանցիկությունը շահագործման 3-4 ամիսների ընթացքում իջնում է 15-20%-ով;

Իր բարձր ջերմահաղորդականության պատճառով, ջեռուցման ժամանակ, ջերմատան ներսի պատերը պատվում են գոլորշիով /կոնդենսանտով/, որի վրա հավաքում են փոշի ու կեղտ և թափվում բույսերի վրա` զանազան հիվանդությունների տարածման պատճառ հանդիսանալով:

Ներկայումս արտադրվում են այնպիսի պոլիէթիլենային թաղանթներ հատուկ հավելումներով, որոնք նվազեցնում են արտաքին միջավայրի ազդեցությունը թաղանթի վրա, սակայն ավելի բարձր գին ունեն, քան սովորականը: Ջերմատների կառուցման համար օգտագործվում է նաև պպոլիվինիլքլորիդային թաղանթը, որը պոլիմերային նյութի տարատեսակ է: Պոլիվինիլքլորիդային թաղանթներն ունեն ինֆրակարմիր ճառագայթների ցածր թողունակություն (մինչև 10%) ինչի շնորհիվ ջերմատների ջերմաստիճանը գիշերային ժամերին աննշան է նվազում: Դրանք փոխանցում են տեսանելի ճառագայթների մինչև 90%-ը: Ուլտրամանուշակագույն ճառագայթների համեմատաբար ցածր թողունակության շնորհիվ ունեն օգտագործման երկար ժամկետ (մինչև 3 տարի)` ի համեմատ պոլիէթիլենային թաղանթների: Իրենց էլեկտրոստատիկ հատկությունների շնորհիվ` ավելի արագ են կեղտոտվում, քան պոլիէթիլենային թաղանթները:

Ջերմատների համար թաղանթները բազմազան են, սովորական էժանագին պոլիէթիլենայինից, որոնք մեկ սեզոն էլ չեն օգտագործվում, մինչև բարդ բաղադրությամբ սոպոլիմերային թաղանթներ (վերջիններս ավելի դիմացկուն, բարձր հատկություններով օժտված նյութեր են, սակայն բարձր արժեքով):

Վերջին տարիներին ՀՀ մուտք են գործել երկշերտ (տեղադրվող/կառուցվող) պոլիէթիլենային թաղանթները (հիմնականում իսրայելական արտադրության), որոնց հատկությունները մի քանի անգամ գերազանցում են սովորական պոլիէթիլենային թաղանթների հատկություններին: Իսրայելական արտադրության այս թաղանթներն իրենց հերթին կազմված են մի քանի շերտերից, որոնցից յուրաքանչյուրն իրականացնում է որոշակի գործառույթ: Այս թաղանթների առավելություններն են.

Երկշերտ պոլիէթիլենային թաղանթների դեպքում կոնդենսանտի երևույթ չի

61

առաջանում, քանի որ դրանց ջերմամեկուսիչ հատկություններն ավելի բարձր են; Ավելի երկարակյաց են` համեմատած սովորական պոլիէթիլենային թաղանթների

(3-5 տարի):

ՊՊոլիկարբոնատը պոլիմերային, թեթև նյութ է, ունի բարձր դիմադրողականություն, լուսաթափանցելիություն, ջերմակայունություն և հրակայունություն, ցածր ջերմաթողունակություն: Արտադրվում է մեկ, երկու, երեք և չորս շերտերով`4, 6, 8, 10, 16, 20 և 25 մմ հաստությամբ, հետևյալ գունային երանգներով. թափանցիկ, դեղին, կարմիր, կանաչ, փիրուզա, բրոնզ, շագանակագույն, կապույտ, և այլն: Ջերմոցային ոլորտում

օգտագործվում է թափանցիկ տեսակը: Այս շինանյութը, ըստ կառուցվածքի, կարող է լինել մոնոլիտ և բջջային (сотовый): Ջերմատների համար օգտագործվում են վերջինները, որոնք, շնորհիվ իրենց կառուցվածքի, ունեն բարձր ջերմակայունություն:

Ջերմատների համար օգտագործվում է հիմնականում երկշերտ, թափանցիկ, 6-16մմ հաստությամբ

պոլիկարբոնատը` շերտերի միջև ամրացվող կողիկներով, որի օգտագործման ժամկետը կարող է տատանվել 10-15 տարի:

Պոլիկարբոնատը մի շարք առավելություններ ունի ապակու և պոլիէթիլենային թաղանթի համեմատ: Դրա հիմնական առավելություններն են.

Թեթև քաշը` 16 անգամ ավելի թեթև է սովորական ապակուց; Նրա լույսի թողունակությունը հասնում է մինչև 82%-ի; Այն ավելի ամուր է ապակուց` մոտ 200 անգամ, դիմադրում է ուժեղ քամիներին,

ձնածածկին և եղանակային այլ երևույթներին; Պոլիկարբոնատի ֆիզիկաքիմիական հատկություններն անփոփոխ են -40 մինչև

+120С-ի պայմաններում; Պոլիկարբոնատի հետ աշխատելը ավելի հեշտ է, քիչ ժամանակատար, մոնտաժի

ժամանակ նյութի կորուստներն ավելի պակաս են, քան ապակու դեպքում; և այլն:

Պոլիկարոնատի առանձնահատկությունը կայանում է նրանում, որ այն երկու կողմից ծածկված է պաշտպանիչ թաղանթով, ընդ որում, դրանց վրա նշված է, թե որ կողմն է պետք մոնտաժել դեպի դուրս: Հաճախ, շինարարները ուշադրություն չեն դարձնում այդ նշումներին, ինչի արդյունքում պոլիկարբոնատի օգտագործման ժամկետը բավականին

կրճատվում է:

Նկար: Բջջային պոլիկարբոնատի ապրանքային տեսքը:

62

Պոլիկարբոնատի ամենակարևոր հատկություններից մեկը` ջջերմամեկուսիչ հատկությունն է: Նրա երկշերտ (դրանց միջև ամրացվող կողիկներով) կառուցվածքը ստեղծում է արտակարգ ջերմամեկուսացում, ինչը հնարավորություն է տալիս տնտեսել ջեռուցման ծախսերը: Պոլիկարբոնատի այս ցուցանիշը ավելի բարձր է, քան ապակու և պոլիէթիլենային թաղանթի:

2.2. Ջերմատուն կառուցելիս պետք է հաշվի առնել

Բանջարաբուծությունում և ծաղկաբուծությունում շահագործվող ջերմատները պետք է բավարարեն հետևյալ պահանջներին.

Ջեռուցման նվազագույն ծախսեր՝ ցերեկային և գիշերային ժամերին, Ցերեկային լույսի առավելագույն թափանցելիություն, Օդափոխման բավարար ապահովվածություն, Եղանակային պայմանների (արևային ճառագայթում, քամի, կարկուտ, ձյուն)

նկատմամբ կայունություն, և այն:

Պաշտպանված գրունտի ցանկացած կառույց գնահատելիս պետք է ելնել նրանից, թե որքանով է այն բավարարում հետևյալ պահանջներին.

1. Տվյալ կառույցի շահագործման ամբողջ ժամանակահատվածում այն պետք է ապահովի այնպիսի ռեժիմ, որը հնարավորինս մոտ լինի բույսերի կենսաբանական պահանջներին: Ամենատաք և ամենասառը կետերում ջերմաստիճանների տարբերությունը չպետք է գերազանցի ցելսիուսի 3 աստիճանը: Ցուրտ եղանակին ջերմաստիճանը չպետք է իջնի մինչև բույսերի համար կրիտիկական սահմանային (անհույս) կետեր;

2. Կառույցներում պետք է հնարավորություններ և նախահիմքեր լինեն արտադրանքի ինքնարժեքի իջեցման և արտադրողականության բարձրացման համար: Աշխատանքները պետք է հնարավորինս մեքենայացվի, իսկ համակարգերը` ավտոմատացվեն: Ջեռուցման ծախսերի կրճատման համար (ինքնարժեքի 50-75%-ը) կարևոր է էժան կամ հարմար վառելիքի տեսակ օգտագործելու հնարավորությունների ստեղծումը: Շատ կարևոր է նաև բնական լույսի առավել մեծ քանակով օգտագործման հնարավորություն ստեղծելը (կառույցի տեղադրությունից կախված);

3.Գնահատման համար կարևոր է նաև, թե որքանով է այն հնարավորություն տալիս լրիվ օգտագործել գրունտային մակերեսը, որոշ դեպքերում` իրական նշանակություն ունի նաև կառույցի ծավալը:

Ջերմատան դիրքը տեղանքում և կլիմայական պայմանները

Մշակաբույսերի արտադրողականությունը ջերմատներում մեծամասամբ ուղիղ կախվածություն ունի ջերմատան լուսավորությունից: Հատկապես մշակաբույսերը ավելի զգայուն են լույսի նկատմամբ ձմռան ամիսներին: “Ձմեռային” ջերմատներում պետք է

63

ապահովել առավելագույն լուսաթափանցելիություն: Այդ իսկ պատճառով, եթե ջերմատներում առկա չէ արհեստական լուսավորություն, աճեցվում են հիմնականում

կանաչեղեն և այնպիսի մշակաբույսեր, որոնք լույսի նկատմամբ մեծ պահանջ չունեն:

ՆՆկար: Ջերմատան ճիշտ տեղադիրքը տեղանքում:

Կառուցվող “ձմեռային” ջերմատներում լուսավորության և ջերմության ռեժիմը ճիշտ կարգավորելու նպատակով անհրաժեշտ է, որ դրանք տեղադրվեն ըստ երկարության` արևելքից դեպի արևմուտք, այսինքն` տանիքի ծածկի մի թեքությունը լինի դեպի հյուսիսային կողմը,

մյուսը` հարավային: Ջերմատները խորհուրդ չի տրվում կառուցել լեռների/սարերի հյուսիսային լանջերին, քամոտ վայրերում: Արարատյան դաշտավայրում, նախախեռնային գոտիների հետ համեմատած, ջերմաստիճանի 5-ից ավելի աստիճանի տարբերություն է, քամիներ էլ չկան: Այս պայմանները բավականին կրճատում են ջերմության ծախսերը, այդ իսկ պատճառով ջերմատների մեծ մասը կառուցվել են այս հարթավայրում: Սակայն, պետք է նշել, որ այստեղ էլ ձմեռային ամիսներին արևային օրերի թիվն ավելի պակաս է, քան լեռնային գոտիներում, ավելի շատ է մառախլապատ օրերի թիվը:

Ջերմատան կառուցման տեղանքի ընտրության ժամանակ պետք է հաշվի առնել ոչ միայն լուսավորությունը, այլև քամիներից պաշտպանվածությունը: Վերջինս մեծապես նպաստում է “ձմեռային” ջերմատներում ջերմաստիճանի զգալի կորստին:

Կարևոր նշանակություն ունի ջերմատան կառուցման համար հիմնական կոմմունիկացիաներին մոտ գտնվելը (էլեկտրաէներգիայի, ոռոգման աղբյուրի և այլն), ինչպես նաև աշխատուժի առկայությունը տեղանքում:

Կարևոր է հասկանալ, որ բարձրարժեք, մասնագիտացված ջերամատան շինարարությունը մի քանի դույլ լոլիկ, վարունգ ստանալու համար կամ պոլիէթիլենային թաղանթով ջերմատաը օրխիդեա մշակելն անիմաստ է: Օրինակ, ապրիլ ամսից մինչև սեպտեմբեր

ամիս ընկած ժամանակահատվածում օգտագործող ջերմատան համար պետք է ընտրել թեթև և ոչ թանկարժեք շինանյութեր: Դրանց համար անհրաժեշտ չի ֆունդամենտ: Սեզոնային ջերմատներ կարելի է կառուցել թունելային ձևի` ալյումինե կոնստրուկցիայով /շրջանակով/ և ծածկել պոլիէթիլենային թաղանթով: Սեզոնի ավարտին նման ջերմատները հավաքվում են և տեղափոխվում շինություն մինչև հաջորդ գարուն:

2.3. ՀՀ-ում ջերմատների կառուցման գներն` ըստ ջերմատների տեսակների

ՀՀ-ում ջերմատների կառուցմամբ զբաղվում են ինչպես մասնագիտացած շինարարական ընկերությունները, որոնք իրականացնում են հողի հարթեցման աշխատանքներից մինչև

64

սածիլի տնկումը, այնպես էլ անհատները և մասնակի աշխատանքներ կատարողները` դարբնոցները, ջեռուցման, ոռոգման և այլ համակարգեր տեղադրողները:

Բացի տեղի “շինարարներից”, այս ոլորտում վերջին տարիներին “մուտք են գործել” նոր տեխնոլոգիաներ ներդրողներ/մասնագետներ, որոնք ջերմոցատիրոջ պատվերով Հայաստան են այցելում, կառուցում ջերմատները, փոխանցում որոշակի տեխնոլոգիական հմտություններ և հեռանում: Այցելում են տարվա ընթացքում մի քանի անգամ կամ հսկողություն են իրականացնում “on-line”: Նման ջերմատներ կառուցվել են հիմնականում հիդրոպոնիկ եղանակով մշակություն իրականացնելու համար, որի փորձի ու մասնագետների մեծ պակաս կա Հայաստանում:

Հայկական շինարարական ընկերությունների/անհատների կողմից կառուցվում են սովորական մշակությամբ հետևյալ տեսակի ջերմատներ.

- Ապակե, ցինկապատ կոնստրուկցիաներով, - Պոլիէթիլենային միաշերտ ու երկշերտ` փայտե ու երկաթե կոնստրուկցիաներով, - Վերջին մի քանի տարիներին նաև պոլիկարբոնատե` երկաթե

կոնստրուկցիաներով:

ԱԱպակե ջերմատների կառուցման գները ՀՀ-ում ջերմատների կառուցմամբ զբաղվում են մոտ 10 շինարարական ընկերություն և անհատներ: Շինարարական ընկերությունների մեծ մասը գտնվում է Երևան քաղաքում կամ Երևանին մոտ բնակավայրերում` Կոտայքի և այլ մարզերում: Ապակե անգարային ջերմատների հիմնակմախքը (կոնստրուկցիան) կառուցվում է կամ սև (սովորական) կամ ցինկապատ երկաթից: Վերջինս ավելի դիմացկուն և երկարակյաց է: Պատրաստի կոնստրուկցիաները հիմնականում ներմուծվում են Ուկրաինայից կամ ՌԴ-ից և հավաքվում տեղում: Ուկրաինայում նախկինում գործել է կոնստրուկցիաների արտադրությամբ զբաղվող խոշոր գործարան, որի պաշարները մինչ օրս վաճառվում են: Շինարարական ընկերության ներկայացուցչի խոսքով, երբ մետաղական կոնստրուկցիաների պաշաները վերջանան, ստիպված պետք է այլ երկրներից (օրինակ` Իրանից) ներմուծեն` ավելի բարձր գներով: Իսկ ՌԴ-ից ներմուծվում են հիմնականում օգտագործված ջերմատների կոնստրուկցիաներ, որոնք քանդվում, ներմուծվում և տեղում հավաքվում են: Հիմնակմախքի մեջ մտնում են 100-ից ավելի դետալներ: Ջերմատների համար մետաղական կոնստրուկցիաներ կառուցում են տեղի դարբնոցները, անհատները, որոնք դրանք պատրաստում են սև սովորական երկաթից:

Ապակե ջերմատների համար շինարարական ընկերություններն օգտագործում են 4մմ-ոց ապակի, որը ներմուծվում է հիմնականում Իրանից:

65

ԱԱղյուսակ 14: Ապակե ջերմատան կառուցման ծախսերը` հաշվարկված 1000քմ ջերմատան համար

Շինարարական ծախսեր և աշխատանքներ Ծախսի գումարը

(դրամ)

Ծախսի

մասնաբաժինը

ընդհանուրի մեջ,, %

Հողի հարթեցման աշխատանքներ 570 000 1%

Հողային հարստացված զանգված 3 420 000 9%

Ցինկապատ հիմնակմախք և տեղադրում 10 260 000 26%

Ապակի և մոնտաժ 5 700 000 14%

Ընդամենը կառուցման ծախսեր 19 950 000 50%

Ընդհանուր ջեռուցման ցանց 5 700 000 14%

Կաթսայատան շինություն 4 560 000 11%

Չուգունե կաթսաներ և մոնտաժ 3 040 000 8%

Ունիվերսալ բոցամուղներ 1 900 000 5%

Պոմպ 665 000 2%

Ընդամենը ջեռուցման ծախսեր 15 865 000 40%

Պոմպեր 570 000 1%

Կաթիլային համակարգ և մոնտաժ 760 000 2%

Ընդամենը ոռոգման ծախսեր 1 330 000 3%

Ջերմոցային այլ պարագաներ 1 520 000 4%

Տրանսպորտային ծախսեր 760 000 2%

Այլ 380 000 1%

Ընդամենը 39 805 000 100%

1 քմ-ի կառուցման արժեքը 39 805

Ջերմատան հողի հարթեցման ու հողազանգվածի ձեռք բերման տարբերակները բավականին տարբեր են` կախված նախատեսվող ջերմատան կառուցման տեղից ու դիրքից: Հողի հարթեցման աշխատանքները կարող են կազմել մինչև անգամ 7,6 մլն. դրամ: Հողի զանգվածի մեջ մտնում են սև բուսահողը` հարստացված գոմաղբով, և կարմիր ավազ կամ տորֆ: Տարբեր ընկերություններ հողազանգվածի բաղադրությունը կարող են տարբեր պատրաստել, ինչը կախված է մշակվող մշակաբույսի տեսակից (ծաղիկ, բանջարեղեն թե այլ): Շինարարները մետաղական կոնստրուկցիայի հետ կարող են կառուցել նաև պատուհանների ավտոմատ կառավարումը` ռեդուկտորների միջոցով, կամ ամբողջովին ավտոմատ համակարգ` հեռակառավարմամբ, որի արժեքն արդեն կգումարվի կառուցման ծախսերին:

Ջերմատան համար այլ պարագաների մեջ մտնում են սրսկման ապարատ, քաշասայլակներ, կախիչներ, թելեր, երկաթյա պարաններ, հողի մեջ մտնող երկաթներ, տնկիներ ստանալու պարագաներ, նաև տնկիներ կամ սածիլներ և այլն:

Անգարային տեսակի ապակե ջերմատների համար ստանդարտ անգարը (բլոկը) 6.4 մ է, սակայն պատվիրատուի պատվերով կառուցվում են տարբեր չափի անգարներով ջերմատներ:

66

ՀՀ շուկայում մինչև 2000քմ ապակե, ցինկապատ կոնստրուկցիաներով ջերմատան կառուցման 1 քմ-ի արժեքը 90-110 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամ է, 3000-5000 քմ ջերմատների 1 քմ-ի արժեքը` 80 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամ, իսկ 1 հա և ավելիի դեպքում` 75 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամ (հանդիպում է նաև մինչև 130 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամ`1 քմ-ի համար): Սակայն, այս գները բավականին մեծ տատանման սահմաններ ունեն, ինչը պայմանավորված է նախատեսվող ջերմատան դիրքից, տեղանքի առանձնահատկություններից, հեռավորությունից, մշակվող մշակաբույսի տեսակից, պահանջվող ջեռուցման ու ոռոգման տեսակներից, ջեռուցման կաթսաների արտադրության երկրից (իտալական, իրանական թե այլ), ջերմատանը կիրառվող տեխնոլոգիաներից և այլն:

Պոլիկարբոնատային ծածկով ջերմատների կառուցման գները Պոլիկարբոնատային ջերմատների կառուցումը ՀՀ-ում գրեթե մի քանի տարվա պատմություն ունի: Այս շինանյութը դեռևս նոր է մուտք գործել ՀՀ ջերմոցային տնտեսություն: Տնտեսվարողները դեռևս դժվար են ընդունում նորույթները, չնայած, որ մասնագետները պոլիկարբոնատի մասին միայն դրական կարծիքներ են արտահայտում:

ՀՀ շուկայում առկա են ինչպես թուրքական ու չինական արտադրության պոլիկարբոնատներ, այնպես էլ իտալական ու շվեյցարական արտադրության: Իհարկե, վերջիններս իրենց ֆիզիկական ու այլ հատկություններով գերազանցում են մնացած պոլիկարբոնատներին: Որակյալ պոլիկարբոնատի 1քմ-ի գինը 2.5-3 անգամ բարձր է սովորական ապակու գնից:

Պոլիկարբոնատի ծածկով ջերմատան կառուցման գինը կարող է տատանվել 80-120 ԱՄՆ դոլարի սահմաններում` 1քմ-ի համար: Գնային մեծ տատանումը կախված է օգտագործվող պոլիկարբոնատի որակից, արտադրության երկրից, ջեռուցման համակարգի տեսակից ու երկրից և այլ գործոններից:

Աղյուսակ 15: Պոլիկարբոնատային ծածկով կամարային ջերմատան կառուցման գինը` հաշվարկված 1000քմ ջերմատան համար

Շինարարական ծախսեր և

աշխատանքներ

Ծախսի գումարը

(դրամ)

Ծախսերի

մասնաբաժինը

ընդհանուրի մեջ,, %

Բետոնե հիմք 592 000 2%

Դետալներ 540 200 2%

Խողովակներ 1 794 340 6%

Պրոֆիլներ 603 000 2%

Պոլիկարբոնատ 10 508 000 33%

Ռետինե մեկուսիչ 270 000 1%

Այլ պարագաներ 184 000 1%

Ընդամենը կառուցման ծախսեր 14 491 540 45%

Ընդհանուր ջեռուցման ցանց 5 700 000 18%

Կաթսայատան շինություն 4 560 000 14%

Չուգունե կաթսաներ և մոնտաժ 3 040 000 9%

67

Ունիվերսալ բոցամուղներ 1 900 000 6%

Պոմպ 665 000 2%

ԸԸնդամենը ջջեռուցման ծծախսեր 115 8865 0000 449%

Պոմպեր 570 000 2%

Կաթիլային համակարգ և մոնտաժ 760 000 2%

ԸԸնդամենը ոոռոգման ծծախսեր 11 3330 0000 44%

Մոնտաժման աշխատանքներ 600 000 2%

ԸԸնդամենը 332 2286 5540 1100%

ՊՊոլիէթիլենային թաղանթով ջերմատների կառուցման գները

Պոլիէթիլենային թաղանթով ջերմատներ կառուցվում են հիմնականում երկու տիպի` մեկ շերտով և երկշերտ: ՀՀ Արմավիրի մարզի ջերմատները, որոնց մեծ մասը պոլիէթիլենային թաղանթով են, կառուցվել են սովորական ձգվող պոլիէթիլենային թաղանթով, որոնց 1քմ-ի շուկայական արժեքը 110-150 դրամ է:

Վերջին տարիներին մի քանի ընկերություններ ներմուծում են եռաշերտ որակյալ պոլիէթիլենային թաղանթներ` հիմնականում իսրայելական արտադրության, որոնց 1քմ-ի արժեքը տատանվում է 520-560 դրամի սահմաններում (“Լանդշաֆտ” ընկերությունը ներմուծում է իսրայելական “Ginegar” ընկերության արտադրանքը): Այս պոլիէթիլենային թաղանթներով ջերմատները կարելի է կառուցել և միաշերտ, և երկշերտ, վերջինիս դեպքում շերտերի միջև օդ է լցվում, որն ապահովում է ջերմատան ջերմակայունությունը: Ստորև բերված աղյուսակում կառուցման հաշվարկը կատարվել է իսրայելական պոլիէթիլենային թաղանթով ջերմատան համար, ընդ որում, հաշվարկում առանձնացվել է միաշերտ ու երկշերտ կառուցելու գները:

Աղյուսակ 16: Պոլիէթիլենային թաղանթով ջերմատների կառուցման գինը` հաշվարկված 1000քմ-ի համար

Շինարարական ծախսեր և աշխատանքներ Ծախսի

գումարը (դդրամ) Քարե հիմքի շինանյութեր և կառուցում 1 536 000

Խողովակներ և պրոֆիլներ 3 516 730

Դետալներ և մետաղալարեր 601 200

Պոլիէթիլենային թաղանթ` մեկ շերտ 783 000

Մեկուսիչներ 101 250

Այլ պարագաներ 100 000

Աշխատանքներ 750 000

Ընդամենը կառուցման ծախսեր 7 388 180

Երկշերտ պոլիէթիլենային թաղաթով կառուցելու դեպքում

Պոլիէթիլենային թաղանթ` մեկ շերտ 626 400

Օդի պոմպեր 560 000

Տեղադրման աշխատանքներ 500 000

Ընդամենը 1 686 400

Ընդամենը ջերմատան կառուցման ծախսը 9 074 580

68

Աղյուսակում ներառված չեն ջեռուցման և կաթիլային ոռոգման ծախսերը: Մեկ քմ-ի համար ոռոգման ծախսերը կարող են տատանվել 2-4 ԱՄՆ դոլարի սահմաններում` կախված պոմպի անհրաժեշտությունից, ջուրը ջերմատուն հասցնելու հեռավորությունից, խողովակների արտադրության երկրից ու որակից և այլ գործոններից: Ջերմատների ծածկի համար խորհուրդ է տրվում օգտագործել երկշերտ ծածկ, ինչը կփոքրացնի կամ կվերացնի կոնդենսացիային վտանգը: Կոնդենսանտի ձևավորումը մի կողմից անբարենպաստ ազդեցություն ունի բույսերի զարգացման վրա` հողի խոնավությունը բարձրացնելով, մյուս կողմից` կոնդենսացիան, այսինքն ծածկի գոլորշապատում, բերում է արևի ճառագայթների դժվար լուսաթափանցանելիության: Իսկ ջեռուցման համակարգի ներդրումը պոլիէթիլենային ջերմատանը կախված է մի քանի գործոններից.

Ջերմատան գործելու սեզոնայնությունից, Մշակվող մշակաբույսերի տեսակից, Ջերմատան պոլիէթիլենային թաղանթի երկշերտ կամ մեկ շերտով կառուցելուց, և այլն:

Քանի որ սովորական պոլիէթիլենային թաղանթներով ջերմատների ջերմության կորուստը բավականին մեծ է, դրանցում ջեռուցման տեխնիկական լուրջ համակարգեր սովորաբար չեն տեղադրվում: Իսկ եթե կառուցվում է երկշերտ, դրանցում օդի շերտով ջերմատուն, ապա կարելի է կիրառել գգրեթե նույն ջեռուցման համակարգը, ինչ ապակե ջերմատների դեպքում: Միաշերտ պոլիէթիլենային թաղանթով ջերմատան կառուցման գները տատանվում են 20-25 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամի սահմաններում, իսկ երկշերտը` 24-35 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամի սահմաններում: Երկշերտ պոլիէթիլենային, օդային շերտով ջերմատներին մեր “շինարարներն” անվանում են “իսրայելական մեթոդով կառուցված ջերմատներ”:

Ջերմատների բարձրությունը

Ինչ վերաբերվում է ջերմատների բարձրությանը, ապա ՀՀ-ում գործող թիրախային խմբի ջերմատների մեծ մասն ունեն 2-5մ բարձրություն, ինչը թույլ է տալիս աճեցնել և´ բանջարեղեն, և´ ծաղիկներ:

Հոլանդական ջերմատներ

Հոլանդական տեսակի ջերմատները կառուցվում են 8 մ և ավելի բարձրությամբ, ինչն, ըստ հոլանդացի մասնագետների, բարելավում է ֆոտոսինթեզի երևույթը ջերմատանը: Ջերմատան հիմնակմախքը կառուցվում է ալյումինե կոնստրուկցիաներով, որոնք ջուր չեն հավաքում և բաց թողնում բույսի վրա, իսկ ցինկապատ կոնստրուկցիայից ջուր է կաթում: Ներմուծվում են նաև հոլանդական ապակիներ` հոլանդական եղանակով ջերմատների կառուցման համար: Ապակիների շերտերն ավելի մեծ չափեր ունեն` լայնությունը 1,6 մ է,

69

մինչդեռ սովորական ապակիներինը` 90 սմ է: Դրանց գինը երկու անգամ ավելի բարձր է սովորական ապակու գնից: Ապակիները հերմետիկ ամրացվում են իրար, եվրոպատուհանների նման, ինչը նվազեցնում է ջերմատան ջերմության կորուստը:

Հոլանդական տեխնոլոգիայով ջերմատների կառուցումը հոլանդացիների կողմից, առանց ջերմատան ծածկի, սակայն ջեռուցման ու ոռոգման համակարգով կազմում է 1120-130 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամ:

ՀՀ-ում գործում են մի քանի նման ջերմատներ, որոնցից մեկը կառուցվել է Արմավիրի մարզում վերջերս (Հայ-հոլանդական ջերմատուն)` ժամանակակից տեխնոլոգիաներով:

Հիդրոպոնիկ մեթոդով ջերմատներ

Հետազոտության ընթացքում հարցում իրականացվել է հիդրոպոնիկ եղանակով բանջարեղեն մշակող երկու ջերմատների հետ, որոնք են “Արամուսի Բարիքները” (ներկայումս՝ Անհատ Ձեռնարկատեր Սամվել Թևոսյան) և Ալիշան պահածոների գործարանը: Առաջինը կառուցվել է հոլանդացի մասնագետների կողմից, որոնք ներդրել են հիդրոպոնիկայի տեխնոլոգիան, և տարին մեկ անգամ այցելում են` հետևելու մշակության ընթացիկ վիճակին: Ապակե ջերմատան ընդհանուր մակերեսը 1,4 հա է, որի կառուցման արժեքն է 560 մլն. դրամ, 1քմ-ը` մոտ 100 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամ (առանց ջեռուցման և ոռոգման համակարգերի): Ջեռուցման համակարգի ընդհանուր արժեքը կազմել է մոտ 120 մլն, դրամ, ոռոգման համակարգը` ընդհանուր 20 մլն. դրամ, որը 1քմ-ի համար կազմում է մոտ 4 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամ:

Ալիշան պահածոների գործարանի պոլիէթիլենային երկշերտ, օդի շերտով ջերմատունը կառուցվել է պարսիկների կողմից` իրենց իսկ բերված շինանյութերով ու տեխնիկական համակարգերով: Ջերմատան մակերեսը 5000քմ է, որի կառուցման ընդհանուր գումարը կազմել է 160 մլն. դրամ (մոտ 400 000 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամ): Կառուցման արժեքի մեջ մտնում են նաև ջեռուցման համակարգը` և գազով ջեռուցման համակարգ, և էլեկտրաէներգիայով գործող կալորիֆելներ, և տրանսֆորմատոր, վարագույներ` մառախուղի ու այլ երևույթների դեմ պայքարի համար, ավտոմատ կառավարման համակարգ և այլն: Այս ջերմատան 1քմ-ի արժեքը կազմում է 82 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամ:

Իսկ ծաղիկների հետ կապված, մեզ մոտ հիդրոպոնիկա` սուբստրատներով մշակություն իրականացվում է բացառապես գերբերան, պոլիէթիլենային պարկերի մեջ, հատուկ սուբստրատով: Սակայն, ջերմատան նկատմամբ որևէ այլ պահանջ այս դեպքում դրված չէ, սովորական մշակության հետ համեմատած, քանի որ այդ պարկերը դասավորվում են կամ գետնի վրա, կամ հարմարեցված շարքերի մեջ:

70

33. Տարբեր տեսակի ջերմոցային տնտեսություններում և դրանցում օգտագործվող տեխնոլոգիաներում ներդրումների իրականացման արդյունավետությունը

Ներդրումների վերադարձման ժամանակահատվածի հաշվարկման համար պետք է հիմք ընդունել.

Ջերմատան տեսակն ու կառուցման ծախսերը, Ջերմատանը մշակվող մշակաբույսերի տեսակն ու բերքատվությունը, Տարվա ընթացքում ցանքերի ու բերքահավաքի քանակը, և այլ գործոններ:

Ելնելով վերը բերված շինարարական ծախսերի հաշվարկներից` յուրաքանչյուր տեսակի ջերմատան համար, հաշվարկենք նման ջերմատների կառուցման ծախսերի վերադարձման ժամանակահատվածները: Այսպես, ըստ ջերմոցատերերի` տարվա կտրվածքով (ջերմոցային երկու ցիկլի ընթացքում) կարող են ստանալ միջինը 30 կգ բերք 1 քմ-ից, այսինքն մեկ ցանքից կարելի է միավոր տարածքից ստանալ 15 կգ բերք, ինչն այսօր իրական է մշակության գործընթացի ճիշտ կազմակերպման դեպքում: Եթե ընդունենք, որ ջերմատունն իրականացնելու է երկու ցանք գրեթե մեկ տարվա ընթացքում և միջին բերքատվությունը 30 կգ է` 1 քմ-ից, ապա ներդրումների վերադարձման ժամանակահատվածների պատկերը կլինի հետևյալը.

Աղյուսակ 17: 1000քմ ջերմատան ներդրումների վերադարձման հաշվարկ ՋՋերմատան տեսակը Ապակե Պոլիէթիլենային

մեկշերտ Պոլիէթիլենային

երկշերտ Պոլիկարբո նատային

Տարեկան բերքի ծավալ, կգ 30,000 30,000 30,000 30,000

1 կգ բանջարեղենի վաճառքի միջին գինը, դրամ

600 600 600 600

Տարեկան շրջանառությունը, դրամ 18,000,000 18,000,000 18,000,000 18,000,000

Բանջարեղենի արտադրության ուղղակի ու անուղղակի ծախսերն` առանց ֆինանսական ծախսերի ու ամորտիզացիոն հատկացումների, դրամ

13,500,000 13,500,000 13,500,000 13,500,000

Տարեկան շահույթը, դրամ (առանց ամորտիզացիայի)

4,500,000 4,500,000 4,500,000 4,500,000

Շահագործման ժամկետը, տարի 20 2 5 12

Տարեկան ամորտիզացիոն հատկացումները, դրամ

1,990,250 3,694,090 1,814,916 2,690,545

Տարեկան շահույթը (ամորտիզացիոն հատկացումներով), դրամ

2,509,750 805,910 2,685,084 1,809,455

Ջերմատան կառուցման ծախսերը, դրամ 39,805,000 7,388,180 9,074,580 32,286,540

Ներդրումների վվերադարձման ժժամանակ, տտարի

16 9 3 18

Ներդրումների հաշվարկային շահութաբերությունը

6% 11% 30% 6%

71

Վերը բերված բանջարեղենի տարեկան ծախսերը, առանց ամորտիզացիոն հատկացումների ու ֆինանսական ծախսերի, խիստ պայմանական են, քանի որ ստացված բերքն ու ծախսերի մեծությունը մեծ չափով կախված են ջերմատան տեսակից, ջեռուցման տեսակից, տեղանքի կլիմայական պայմաններից, կիրառվող տեխնոլոգիաներից և այլ գործոններից: Եթե ընդունենք, որ սովորական միաշերտ պոլիէթիլենային ջերմատան օգտագործման ժամկետը հենց 2 տարի է, երկշերտինը` մի քանի տարի ավելի, ապա ստացվում է, որ միաշերտ պոլիէթիլենային ջերմատան ներդրումների վերադարձման ժամկետը կազմում է 9 տարի, իսկ երկշերտինը` 3 տարի (Տես` Աղյուսակ 17): Պոլիկարբոնատե ու ապակե ջերմատները, ըստ շինարարաների, կարելի է օգտագործել համապատասխանաբար 10-15 տարի և մոտ 20 տարի (ապակե ջերմատան դեպքում մեծ են ընթացիկ վերանորոգման ծախսերը` կապված կոտրված ապակիների վերականգնման հետ): Իսկ վերջիններիս ներդրումների ետ վերադաձման ժամկետը, ըստ աղյուսակ 17-ում կատարված հաշվարկների, կազմում է համապատասխանաբար 18 տարի և 16 տարի: Ոչ մասնագիտացված մարզերում ցանքն իրականացվում է հիմնականում մեկ անգամ, սակայն երկար ժամանակ է հավաքվում բերքը` մինչև 5 ամիս: Այսպես. օրինակ, Սյունիքի մարզի Կապան քաղաքում գործող Ա/Ձ Հասմիկ Հարությունյանի ջերմատունը ցանքն իրականացնում է հունվար ամսին, իսկ բերքը հավաքում է մինչև հուլիս ամիսը: Հաջորդ տարի նույն կերպ: Մեկ քմ-ից ստանում են 10կգ լոլիկ, որը նախատեսված բերքատվության կեսն է: Ջերմատան մակերեսը 4000 քմ է, իսկ կառուցման համար տրամադրվել է 200 մլն ՀՀ դրամ: Նման բերքի ծավալով ներդրումների վերադարձման ժամկետը կկազմի 33 տարի է: Մեկ այլ օրինակ, Արամուսում գործող ջերմատունը (հիդրոպոնիկա), 1.4 հա ընդհանուր մակերեսով, լոլիկի ցանքը կատարում է հոկտեմբեր ամսին և փետրվարից մինչև հուլիս ամիսները բերք է հավաքում: Մեկ ցանքից տարվա ընթացքում ստացվում է 280 տոննա լոլիկ, 1քմ-ի հաշվով` 20 կգ: Չնայած, որ հնարավոր է ստանալ մինչև 40 կգ լոլիկ: Ջերմատան կառուցման ծախսերը կազմել են մոտ 700 մլն ՀՀ դրամ: Ներկայիս բերքատվությամբ ներդրումների վերադարձման ժամանակահատվածը 15 տարի է, սակայն բարձր բերքատվության դեպքում` կկազմի 10 տարի: Ծաղիկների ջերմատների դեպքում` պատկերը մի փոքր այլ է: Այսպես, ծաղիկների ընտրված տեսակներից առավել եկամտաբերը վարդի մշակությունն է, որի վաճառքից շահութաբերությունը կարող է կազմել 50-300%` կախված վաճառքի սեզոնից: Միջին հաշվարկով տարեկան 1քմ-ից կարելի է ստանալ 60-100 հատ կտրած ծաղիկ, գերբերա` միջինը`60 հատ: Ստորև կատարված հաշվարկի համար վարդի բերքատվության ստորին շեմը ընդունվել է `60 հատ կտրած ծաղիկ: Նշենք նաև, որ ծաղիկները քանի որ ավելի քմահաճ, մշակության հատուկ տեխնոլոգիա պահանջող և բարձրարժեք արմատակալներով մշակվող բույսեր են, դրանց մշակությունը ՀՀ-ում իրականացվում է հիմնականում ապակե, հիմնական շինություն հանդիսացող ջերմատներում:

72

ԱԱղյուսակ 18: Ծաղիկների ջերմատների ներդրումների վերադարձման ժամանակահատվածը, ջերմատների տեսակների համար Վարդ Ապակե Պոլիկարբոնատային Տարեկան բերքի ծավալ, հատ 60000 60000

1 հատ ծաղկի վաճառքի միջին գինը, դրամ 280 280

Տարեկան շրջանառությունը, դրամ 16800000 16800000

Ծաղկի արտադրության ուղղակի ու անուղղակի ծախսերն` առանց ֆինանսական ծախսերի ու ամորտիզացիոն հատկացումների, դրամ

7800000 7800000

Տարեկան շահույթը, դրամ (առանց ամորտիզացիայի)

9000000 9000000

Շահագործման ժամկետը, տարի 20 12

Տարեկան ամորտիզացիոն հատկացումները, դրամ

1990250 2690545

Տարեկան շահույթը (ամորտիզացիոն հատկացումներով), դրամ

7009750 6309455

Ջերմատան կառուցման ծախսեր 39805000 32286540

Ներդրումների վվերադարձման ժժամկետ, տտարի 6 5

Ներդրումների հաշվարկային շահութաբերությունը

18% 20%

Գերբերա Ապակե Պոլիկարբոնատային Տարեկան բերքի ծավալը, հատ 60000 60000

1 հատ ծաղկի վաճառքի միջին գինը, դրամ 230 230

Տարեկան շրջանառությունը, դրամ 13800000 13800000

Ծաղկի արտադրության ուղղակի ու անուղղակի ծախսերն` առանց ֆինանսական ծախսերի ու ամորտիզացիոն հատկացումների, դրամ

9600000 9600000

Տարեկան շահույթը, դրամ (առանց ամորտիզացիայի)

4200000 4200000

Շահագործման ժամկետը, տարի 20 12

Տարեկան ամորտիզացիոն հատկացումները, դրամ

1990250 2690545

Տարեկան շահույթը (ամորտիզացիոն հատկացումներով), դրամ

2209750 1509455

Ջերմատան կառուցման ծախսերը, դրամ 39805000 32286540

Ներդրումների վվերադարձման ժժամկետ, տտարի 18 21

Ներդրումների հաշվարկային շահութաբերությունը

6% 5%

Ինչպես երևում է վերը բերված աղյուսակներից` առավել կարճ ներդրումների վերադարձման ժամկետ ունի վարդի ջերմատունը: Հետևաբար, առավել արդյունավետ է ներդրումներ կատարել վարդի ջերմատներում: Սակայն, ևս մեկ անգամ նշենք, որ այս ցուցանիշները բավականին հարաբերական են ու կախված են ´սուբյեկտիվ, և´ օբյեկտիվ մի շարք գործոններից:

73

44. Ջերմոցային տնտեսության ոլորտի նկարագիրը և տրամադրվող օժանդակության տեսակներն այլ երկրներում

Տասնյակ տարիներ ի վեր, համաշխարհային հանրության համար հրատապ հարց է դարձել մեր մոլորակի բնակչության ապահովումը անհրաժեշտ քանակությամբ սննդամթերքով: Գյուղատնտեսական արտադրանքի արդյունավետության բարձրացման համար շատ պետություններում ներդրվում են հսկայական միջոցներ գյուղատնտեսության զարգացման ծրագրերում: Բայց “Նոու-հաու”-ի հաշվին դրանց արդիականացման և բերքատվության բարձրացման հարցում առկա են անհամաչափություններ: Դա կախված է այս կամ այն երկրի աշխարհագրական դիրքից, կլիմայական գոտիավորումից, տեղումների քանակից, տնտեսական զարգացման մակարդակից և այլն: Դիտարկենք ջերմոցային տնտեսությունների ոլորտում տիրող իրավիճակը մեր տարածաշրջանի և մի քանի զարգացած երկրներում:

4.1. Թուրքիա

Վերջին հինգ տարիների ընթացքում ջերմոցային արտադրանքի ծավալը Թուրքիայում աճել է մոտ 40%-ով: Ջերմատների գումարային մակերեսը, որոնք կենտրոնացած են հիմնականում Անթալիայի, Մերսինի, Մուղլայի և Իզմիրի շրջաններում, 2009թ.-ին գերազանցել է 33000 հա-ի մակարդակը: Ջերմատները հիմնականում կառուցված են ապակուց և պոլիմերային նյութերից: 2010թ.-ի տվյալներով, ապակեպատ ջերմատները զբաղեցրել են 8863 հա, իսկ պոլիմերային ջերմատների մակերեսը՝ 24645 հա:

Թուրքիան բնութագրվում է ներքին տարողունակ շուկայով: Երկրի բնակչությունն արդեն անցնում է 72 մլն.-ի սահմանագիծը: 2010թ.-ի սահմանագծին Թուրքիայում ջերմոցային ոլորտն արդեն սպառել էր աճի բոլոր հնարավորություններն ու պահուստները: Երկրի ներքին շուկան հիմնականում գերհագեցած է: Արտադրողների միջև մրցակցության սրացումը հանգեցնում է ջերմոցային արտադրանքի գների իջեցմանը: Ինչպես նշել է տեղի ոլորտի մասնագետներից մեկը, այս ոլորտի ինտենսիվ զարգացման հերթական փուլ Թուրքիան կարող է մտնել միայն պատրաստի արտադրանքի արտահանման հաշվին: Ներկայումս, հենց դրան են ուղղված թուրքական ջերմոցատերերի և Թուրքիայի կառավարության հիմնական ջանքերը: Ներկայումս Թուրքիան արտահանում է իր ջերմոցային արտադրանքի միայն 6%-ը (արտահանման տարեկան հասույթը կազմում է մոտ 100 մլն. ԱՄՆ դոլար): Արտադրության ծավալների տեսանկյունից համաշխարհային առաջատարներից մեկի համար այդ ցուցանիշը բավականին փոքր է: Տեղին է նշել, որ արտահանմանը խոչընդոտում են թուրքական ջերմոցային ոլորտի մի քանի կառուցվածքային խնդիրներ: Թուրքիայում ջերմոցային արտադրանքի հիմնական ծավալը մինչև այսօր ընկնում է

փոքր (գլխավորապես ընտանեկան) ֆերմերային տնտեսությունների վրա: Այսպես, Անթալիայում, որը պահպանվող հողերում բանջարեղենի արտադրության գծով

74

առաջատար տարածաշրջան է, տնտեսության միջին չափը 1,3 հա է, իսկ ջերմոցի միջին չափը՝ 2180 մ2 (տատանվում է 910-ից մինչև 3990 մ2): Բնականաբար, այդպիսի ջերմոցներում դժվար է կիրառել ժամանակակից տեխնոլոգիաներ, դրանցում արտադրությունը ծախսատար է, նվազ է բերքատվությունը և շահավետությունը: Այդպիսի տնտեսությունները չունեն եկամտաբերության պահուստ և դժվար թե ունակ լինեն դիմակայելու սրացող գնային մրցակցությանը:

Տեխնոլոգիական հետամնացությունն ակնհայտորեն երևում է, մասնավորապես, տանիքային օդափոխիչների անբավարար կիրառման հարցում: Թուրքիայի պայմանների համար տանիքային օդափոխության մակերեսը պետք է լինի հատակի աշխատանքային մակերեսի 20%-ից ոչ պակաս: Թուրքիայի փոքր ջերմոցներում այդ մակերեսը կազմում է 1-4 %: Այդպիսի ջերմոցներում ջերմաստիճանը և խոնավությունը վատ են կարգավորվում և, որպես հետևանք, մեծանում է հիվանդություններից և վնասատուների ազդեցությունից առաջացող վնասը, նվազում է բերքատվությունը:

Հաջորդ խնդիրը թուրքական ջերմոցատերերի կախվածությունն է սերմերի և գյուղատնտեսական քիմիական միջոցների ներմուծումից` անհրաժեշտ քանակի 90%-ից ավելին:

Թուրքական ջերմոցատերերի ամենամեծ խնդիրը (արտահանման տեսանկյունից)

նրանց կողմից քիմիկատների չափից շատ կիրառումն է: Ձգտելով փոխհատուցել իրենց ջերմատների տեխնոլոգիական թերությունները (վատ օդափոխություն, ջեռուցման բացակայություն, փոքր արտադրական մակերեսներ, ձեռքի աշխատանք և այլն) թուրք մշակողների մեծամասնությունը մշտապես բարձրացնում է պարարտանյութերի և պեստիցիդների օգտագործման գիտականորեն հիմնավորված նորմերը: Արդյունքում ստացվում է կրկնակի նեգատիվային երևույթ. մի կողմից տեղի է ունենում Թուրքիայի հողերի աղակալում և ջրային ռեսուրսների նիտրատային աղտոտում, մյուս կողմից՝ փոքր, ավանդական ջերմոցներում արտադրված թուրքական բանջարեղենը չի համապատասխանում եվրոպական սանիտարական նորմերին և չեն կարող ընկնել եվրոպական շուկա: Վերջին տարիներին այդ էէկոլոգիապես վտանգավոր մթերքներն ակտիվորեն արտահանվում են Ռուսաստանի և ԱՊՀ մյուս երկրների շուկաներ:

Ջերմոցային ոլորտը, որպես բիզնես, պահանջում է ինտենսիվ և ճիշտ կազմակերպված կապիտալ ներդրումներ: Թուրքական գյուղացիական տնտեսությունների վարկավորման աղբյուրներն են. Գյուղատնտեսական բանկը, Վարկային կոոպերատիվները, քիմիական ընկերությունների դիլերները և բրոկերները: Դիլերներից վարկային ռեսուրսների ներգրավումը հիմնականում կայանում է նրանցից սերմերի և քիմիկատների ձեռք բերմամբ: Բրոկերների կողմից դրամական վարկերը հատկացվում են որպես ապագա բերքի կանխավճար: Արդյունքում գումարային վարկային բեռը ֆերմերի վրա դառնում է չափազանց մեծ: Շուկայի ցանկացած տատանում կամ բերքի անբավարարաությունը ֆերմերին կանգնեցնում է սնանկացման առաջ:

75

Ձգտելով հաղթահարել ջերմոցային ոլորտի նշված թերություները և նորից այն բերել

ինտենսիվ զարգացման ռեժիմի Թուրքիայի կառավարությունը ընդունել է մի շարք պպետական հովանավորության միջոցառումներ.

Գյուղատնտեսության նախարարությունը, կարգավարական հիմունքներով, մշակում և

տարածում է մարքեթինգային, տեխնոլոգիական, ագրոտեխնիկական վերլուծական նյութեր և տարբեր ոլորտների և կատեգորիայի աշխատակիցներին (սարքավորումներ արտադրողներ և ջերմոցներ կառուցողներ, ագրոնոմներ, ջերմոցային բնագավառի մասնագետներ, ներդրողներ և այլն) վերաբերվող տեղեկատվություն;

Թուրքիայում 12 տարվա ընթացքում գործում էր մի ծրագիր, որի համաձայն պետությունը վերադարձնում էր ֆերմերներին ներդրումների 25-50%-ը, որոնք ներդրել էին իրենց տնտեսության զարգացման համար: Ծրագիրը շատ արդյունավետ էր և այն դադարեցվել է ներքին շուկայի հագեցվածության պատճառով;

Թուրքիայի գյուղատնտեսական բանկը իրականացնում է հատուկ ծրագրեր, որոնցով հատկացնում է ջերմոցային տնտեսություններին ներդրումային և հատուկ նախագծային վարկեր;

Կարճաժամկետ վարկեր են տրամադրում Գյուղատնտեսական վարկային կոոպերատիվները, վերջիններիս ստեղծմանը խրախուսում է պետությունը;

Պետությունը տարածաշրջանային գործակալների միջոցով սուբսիդավորում է ֆերմերների կողմից սերմերի, պարարտանյութերի և բույսերի պաշտպանության միջոցների գնումները;

Մինչև վերջին ժամանակներս լայն կիրառություն ուներ գյուղարդյունաբերողների վարկավորման ժամանակ տոկոսադրույքների սուբսիդավորումը:

4.2. Ռուսաստանի Դաշնություն

Ջերմոցային ոլորտը Ռուսաստանում գտնվում է ձևավորման փուլում: Խորհրդային տարիներին եղած ջերմոցային տնտեսությունները ֆիզիկական և բարոյական մաշվածության հետևանքով շարքից դուրս են եկել և չեն կարող ապահովել նույնիսկ նվազագույն պահանջակը: Հիմնական էկոմթերքները ներմուծվում են արտասահմանից: 2010թ.-ի աշնանը պաշտպանված հողերի ընդհանուր մակերեսը Ռուսատանում կազմել է 2000 հեկտարից պակաս տարածք: 2010 թվականից սկսվել է աշխուժացում ջերմոցային տնտեսություններում ներդրում կատարողների շրջանում, մասնավորապես նկատվում է ջերմոցային տնտեսություններին առաջարկվող նախագծեր, ինչպես խոշոր, այնպես էլ ոչ այնքան, որոնք ֆինանսավորվում են բիզնեսների կողմից և կապված չեն գյուղատնտեսության հետ: Փորձագետները ոչ պրոֆիլային ընկերությունների այդպիսի ակտիվությունը ջերմոցային տնտեսությունների բնագավառում կապում են Ռուսաստանի գյուղատնտեսության աջակցման պետական ծրագրի ներդրմամբ, որն ուղղված է գյուղատնտեսական մթերք արտադրողների աջակցությանը: Այդպիսի աջակցությունն

76

անհրաժեշտ է ջերմոցային տնտեսություններին, քանի որ դրանք պահանջում են խոշոր ներդրումներ, իսկ հետգնման ժամկետը կազմում է հինգ տարուց ոչ պակաս:

4.3. Ուկրաինա Ներկայումս, Ուկրաինայում ջերմոցային տնտեսությունները զբաղեցնում են ընդամենը 450 հա տարածք: Պաշտպանված հողերի տեխնոլոգիան կարող է լինել ինչպես ձմեռային, այնպես էլ գարնանային՝ արևային կամ կենսավառելիքային էներգիայի հաշվին: Բոլոր դեպքերում ջերմոցային տնտեսություններին անհրաժեշտ է էներգակիրների որոշակի քանակություն: Ուկրաինայի գյուղատնտեսության նախարարությունը հասկանալով, որ 450 հա ջերմոցային տնտեսությունը չափազանց փոքր թիվ է Ուկրաինայի համար, երկրի անկախությունից ի վեր առաջին անգամ ցուցաբերում է ֆինանսական աջակցություն ջերմոցային տնտեսությունների զարգացման համար` 50 մլն. գրիվնայի չափով, որը կուղղվի նորամուծական ջերմատների շինարարության արժեքի փոխհատուցմանը: Նախատեսվում է սկսած 2012թ.-ից դիմել կառավարությանը՝ ավելացնել ջերմոցային տնտեսությունների զարգացման ֆինանսական աջակցությունը, ինչպես նաև փոխհատուցել ջերմատների շինարարության համար տրված վարկերի տոկոսների սպասարկումը: Որոշակի արտոնություններ են նախատեսվել նաև սկսած 2011թ.-ից ջերմոցների ջեռուցման համար անհրաժեշտ գազի և էլեկտրաէներգիայի սակագնային քաղաքակա-նության մեջ:

4.4. Իսրայել Իսրայելը ամենախիտ բնակեցված երկրներից մեկն է աշխարհում, ընդ որում, նրա հողերի միայն 20%-ն է հնարավոր օգտագործել գյուղատնտեսության ոլորտում և դրանց կեսը կարիք ունի ոռոգման: Իսրայելի տարածքի 50%-ից ավելին անապատներ ու կիսաանապատային տարածքներ են: Վերջին երկու տասնամյակներում Իսրայելի ջերմոցային տնտեսությունների տարածքները եռապատկվել են և ներկայումս կազմում են ավելի քան 3000 հա: Այդուհանդերձ, առաջատար տեխնոլոգիաների օգտագործման շնորհիվ, այսօր Իսրայելը ոչ միայն բավարարում է սննդամթերքի նկատմամբ սեփական պահանջարկը, այլև արտահանում է գյուղատնտեսական ապրանքներ` տարեկան 1,3 մլրդ ԱՄՆ դոլարի չափով: Գյուղատնտեսական արդյունաբերությունն արտադրում և արտահանում է տարատեսակ ջերմատների լայն տեսականի՝ սկսած հասարակ կոնստրուկցիաներից մինչև համակարգչային հսկման համակարգերով խոշոր ջերմատներ: Երկրի հարավային մասում ջրային ռեսուրսների պակասը լուծվում է ոչ միայն հյուսիսից ջրային գծերի անցկացմամբ, այլև ջրի արդյունավետ կառավարման և օգտագորման միջոցով, ինչը վերջին կես դարում 12 անգամ մեծացրել է գյուղատնտեսական արտադրանքը` առանց ջրային ռեսուրսների մատակարարման ավելացման: Ջրի խնայողական օգտագործում – սա է Իսրայելի գյուղատնտեսական գործունեության

77

հաջողության հիմքը: Լայնամասշտապ կիրառություն ունեն կաթիլային և ջերմոցների աերոզոլային ոռոգումները: Երկրի ամենակարևոր ձեռքբերումներից էր անկասկած կաթիլային համակարգի ստեղծումը` մոտ 35 տարի առաջ: Հոլանդացիները հայտնաբերեցին ջերմատները, որոնք հնարավորություն են տալիս մշակել բանջարեղեն և մրգեր “ցուրտ” երկրներում: Իսկ Իսրայելի առջև կանգնած էր հակառակ խնդիրը` հնարավորություն որոնել բանջարեղեն և մրգեր մշակել չոր, խիստ շոգ կլիմայական պայմաններում: Ներկայումս, Իսրայելի ջերմատներն ունեն այնպիսի բնութագրեր, ինչպիսիք են արևապաշտպան վարագույրներ և ջերմապաշտպանիչ էկրաններ, որոնք ավտոմատ կերպով տեղաշարժվում են կախված արևային ճառագայթման ինտենսիվությունից: Իսրայելական ջերմոցային տնտեսություններն իրենց բոլոր ցուցանիշներով համարվում են աշխարհում առաջատարներից մեկը: Իսրայելում ջերմոցային տնտեսությունների արդիականացման և զարգացման հարցերով, ինչպես և գիտատեխնիկական բոլոր նորարարարություններով, զբաղվում են հասարակական կազմակերպությունները:

Օրինակ, ՄԱՏԻՄՈԼ-ը ոչ առևտրային կազմակերպություն է, որն իր առաջ խնդիր է դրել խթանել գիտահետազոտական աշխատանքների առաջընթացը արդյունաբերության մեջ հետևյալ ճանապարհներով.

- գիտական հետազոտությունների իրականացում, - նորարական նախագծերի համար բիզնես պլանների մշակման գործում գիտական

ծառայությունների և օգնության տրամադրում, - ուսուցման օրերի կազմակերպում, - Իսրայելի և այլ երկրների, հատկապես եվրոպական երկրների միջև կնքվող

համատեղ պայմանագրերի շրջանակում միջազգային մշակումների ստեղծման նախաձեռնում:

4.5. Քենիա Քենիան այսօր տարեկան 80 հազ. տոննա ծաղիկ է արտահանում: Երկրի կառավարությունը ոլորտի զարգացման համար բոլոր պայմանները ստեղծել է` հարկային արտոնություններ, օդային տրանսպորտով ցածր փոխադրավարձ և այլն: Քենիայում ջերմատներն ազատված են հողի հարկից ու գույքահարկից, որոշակի ժամանակահատվածում շահութահարկ չեն վճարում, եթե աշխատատեղ են ստեղծում: Կառավարության մակարդակով որոշված է, որ ծաղիկ արտահանելիս օդային տրանսպորտի փոխադրավարձը պետք է լինի ոչ ավելի, քան 50 ցենտ կգ-ի համար: Վերը նշված քայլերն ընդամենը մի մասն են մասնավոր ոլորտին ուղղված պետական խթանող քաղաքականության:

4.6.Հոլանդիա Հոլանդիայի գյուղատնտեսությունը համարվում է երկրի տնտեսության բարձր ինտենսիվային և նշանակալի ոլորտը: Գյուղատնտեսական արտադրանքի ծավալի աճի

78

տեմպերով Հոլանդիան զարգացած երկրների շարքում զբաղեցնում է առաջին տեղը: Մեկ հեկտարից գյուղմթերքների արտադրությունը, արժեքային արտահայտությամբ, երեք անգամ գերազանցում է եվրոպական տնտեսական համագործակցության երկրների ցուցանիշը: Հիվանդություններից և վնասատու միջատներից բույսերի պաշտպանության համար ներկայումս օգտագործվում են մեծ քանակությամբ բնական միջոցներ (բնական թշնամիներ), ինչի շնորհիվ կրճատվում է բույսերի պաշտպանության քիմիական միջոցների օգտագործումը: Գյուղատնտեսության կենսաբանորեն մաքուր վարման դեպքում համարյա չեն օգտագործվում բույսերի պաշտպանության համար սինթեզված քիմիական միջոցներ և արհեստական պարարտանյութեր: Հոլանդական բանջարեղենը առանձնանում է բարձր որակով և եվրոպական շուկաներում ունի ոչ պակաս պահանջարկ, քան միջերկրածովյան երկրների բանջարեղենը:

Հոլանդիայի ծաղկաբուծությունը աշխարհում գրավում է առաջին տեղը ինչպես ծավալի, այնպես էլ տեսականու առումով: Արտադրության հիմնական ծավալը բաժին է ընկնում սոխուկային ծաղիկներին (շուշաններ, կակաչներ և այլն): Դրանց բաց հողի մշակման տարածքը կազմում է 16,4 հազար հա: Ջերմոցներում (5,2 հազար հա) աճեցվում են հիմնականում կտրած ծաղիկներ (քրիզանթեմներ, վարդեր, մեխակներ և այլն): Արտահանվում են նաև սերմեր և սածիլներ: Ծաղկային 16 մեծածախ աճուրդային կենտրոններից կտրած ծաղիկները ուղարկվում են եվրոպական շատ երկրներ, ինչպես նաև Հայաստան: Տարբեր տեսակի ծաղկային սոխուկները վաճառվում են աշխարհի համարյա բոլոր երկրներում: Հոլանդիայից ծաղիկների արտահանումը կազմում է ծաղկի համաշխարհային արտահանման 65%-ը, որը երկրին մեծ եկամուտներ է բերում:

Հոլանդացի ֆերմերները մեծ ուշադրություն են դարձնում սելեկցիոն աշխատանքներին: Երկրում գործում են բազմաթիվ գյուղատնտեսական դպրոցներ: Եվրոպայում առաջին կատարելագործված գյուղատնտեսական դպրոցը ստեղծվել է 1918 թվականին Վահենինհենում: Հոլանդիայի կառավարությունը և Եվրամիությունը սահմանում են գյուղատնտեսական մթերքների որակի հսկողություն և տալիս են արտահանվող արտադրանքի որակի սերտիֆիկատներ: Երկրում ֆերմաները կարող են հեշտորեն վարկեր ստանալ բազմաթիվ կոոպերատիվ և վարկային կազմակերպություններից:

79

ԲԲաժին 2:

5. Ջերմոցներում արտադրվող հիմնական ապրանքատեսականին, ցանքի ու բերքահավաքի սեզոնայնությունը

ՀՀ ջերմատներում արտադրվող հիմնական ապրանքատեսակներն են.

Բանջարեղենը` լոլիկ, վարունգ, պղպեղն իր տեսակներով, այլ բանջարեղեն`փոքր ծավալներով սմբուկ, կանաչեղեն, լոբի և այլն,

Ծաղիկները` վարդ, գերբերա, մեխակ, աստրոմերիա, այլ ծաղիկներ` անթորիում, քրիզանթեմ և այլն;

Սածիլներ` հիմնականում լոլիկի, նաև պղպեղի: Արարատի մարզում ջերմոցային տնտեսությունների 67%-ը մասնագիտացած է բանջարեղենի արտադրության մեջ, իսկ 44%-ը` ծաղիկների, իսկ Արմավիրի մարզում`92%-ը` բանջարեղենի և միայն 16%-ը` ծաղիկների արտադրության մեջ: Ջերմատների գումարը հավասար չէ 100%-ի, քանի որ մեկ ջերմոցային տնտեսությունը կարող է մասնագիտացած լինել մեկից ավելի ապրանքային խմբի մշակության մեջ: Սույն ցուցանիշները հնարավոր չէ տարածել ամբողջ մարզի վրա և ստանալ մարզի պատկերը, քանի որ, ըստ հետազոտության մեթոդոլոգիայի, թիրախային ջերմատներ են դիտարկվել մասնագիտացած գյուղերի ամենախոշոր ջերմոցային տնտեսությունները: Երկու մարզում էլ ջերմոցային տնտեսությունների 1-2%%-ը զբաղվում է նաև սածիլների արտադրությամբ: Որպես առանձին սածիլ արտադրող ջերմատուն ՀՀ-ում չի գործում: Այն հարակից գործունեություն է հիմնական գործունեությանը` բանջարաբուծությանը կամ ծաղկաբուծությանը կից` միևնույն ջերմատան ներսում: Սածիլի արտադրությունն իրականացվում է նաև առանձին սածիլանոցներում:

Գծանկար 19:

0%

20%

40%

60%

80%

Բանջարեղենիարտադրություն

Ծաղիկներիարտադրություն

Սածիլներիարտադրություն

80%

30%

3%

Ջերմոցայինտտնտեսությունների քանակներն` ըստմասնագիտացման, Արարատի ու Արմավիրի

մարզերում, %

80

Վերը նշված տոկոսային արտահայտությամբ թվերի գումարը չի կազմում 100%, քանի որ կան ջերմոցային տնտեսություններ, որոնք մասնագիտացած են մեկից ավելի ապրանքային խմբի արտադրության մեջ, օրինակ բանջարեղեն և սածիլ, ծաղիկ և բանջարեղեն և այլն: Այլ մարզերում ջերմոցային տնտեսությունների մասնագիտացումն արտահայտում է աղյուսակ 19-ը: Աղյուսակ 19: Ջերմոցային տնտեսությունների քանակն` ըստ մասնագիտացման, այլ մարզեր և ք. Երևան Մարզըը Բանջարեղենի

աարտադրություն Ծաղիկների

աարտադրություն Սածիլների

աարտադրություն Արագածոտն 71% 43% Կոտայք 47% 73% 7% Գեղարքունիք 50% 50%

Շիրակ 40% 80% Լոռի 67% 33% 17% Տավուշ 50% 50% Վայոց Ձոր 80% 40% Սյունիք 88% 38% Երևան 100% 22%

Հաշվարկի նույն սկզբունքը գործում է նաև վերը բերված աղյուսակի համար:

5.1. Բանջարեղենի ցանքի մակերեսները Արարատի մարզ Արարատի մարզում հարցման ենթարկված ջերմոցային տնտեսությունների 67%-ը` 107 տնտեսություն 2010թ.-ին ցանել է 26.3 հա բանջարեղեն` հաշվի առած նաև երկրորդ ցանքը (վերջինի բերքի մի մասը հավաքվել է արդեն 2011թ.-ի սկզբին): 2010թ.-ին թիրախային ջերմատների կողմից բանջարեղենի ցանված ընդհանուր մակերեսի 55.6%-ը լոլիկ է, 38%-ը` վարունգ, 4%-ը` այլ բանջարեղեն (կանաչեղեն, սմբուկ և այլն): Պղպեղի ցանքի մակերեսը այս մարզում կազմում է 0.1%: Գծանկար 20:

Լոլիկ56%

Վարունգ38%

Պղպեղ0%

Այլբանջարեղեն

4% Սածիլ2%

Արարատի մմարզում բանջարեղենի ցցանքիմակերեսների բաշխվածքը, 2010թ.

81

Աղյուսակ 20-ում և 21-ում արտահայտված են Արարատի մարզում 2010-2011թթ.-ին իրականացված բանջարեղենի ընդհանուր ցանքի մակերեսներն` ըստ բանջարեղենի տեսակների և ցանքի ամիսների: Ամիսները հաշվարկվում են սկսած հունվար ամսից: Ինչպես երևում է աղյուսակից, լոլիկի ցանքի հիմնական ամիսներ են հունվար և նոյեմբեր ամիսները, երբ ցանվել է 2010թ.-ին ընդհանուր լոլիկի ցանքի մակերեսի համապատասխանաբար 37% և 39%-ները: Իսկ վարունգի ցանքի հիմնական ամիսներն են օգոստոս-սեպտեմբերը: Սովորաբար, վարունգը որպես երկրորդ ցանք է կատարվում առաջին ցանքից` լոլիկից հետո: Վարունգի բերքահավաքից հետո կրկին նախապատրաստական աշխատանքներ են տարվում լոլիկի ցանքի համար, որի ամիսները նոյեմբերն ու հունվարն է: Նշվածը ցիկլ է, որն իրականացնում են Արարատի մարզում ջերմատների 25-30%-ը: Բանջարեղենի ցանք ընդհանրապես չի կատարվում ապրիլից-հուլիս ընկած ժամանակահատվածում, որի ընթացքում հավաքվում է մինչ այդ ամիսները ցանված տարածքների բերքը: Միևնույն ջերմատունը կարող է ցանել միևնույն ամսում մի քանի մշակաբույս: Այդ իսկ պատճառով, աղյուսակում նշված բանջարեղենի տարբեր տեսակներ ցանած ջերմատների քանակները հնարավոր չէ միմյանց գումարել: Ջերմատների քանակը հաշվարկվել է մարզում հարցման ենթարկված ջերմատների ընդհանուր քանակից: Աղյուսակ 20: 2010թ.-ին բանջարեղենի ցանքի մակերեսները և ցանք իրականացրած ջերմատների քանակը (տոկոսային արտահայտությամբ), Արարատի մարզ

ԱԱմիսներ 1 2 3 8 9 10 11 12 Ընդամենը Լոլիկի ցցանքի մմակերես 37% 6% 1% 5% 7% 39% 4% 100% Լոլիկ ցանած ջերմատների քանակը 25% 7% 1% 4% 1% 8% 4%

Վարունգի ցցանքի մմակերեսը 1% 1% 82% 12% 4% 100%

Վարունգ ցանած ջերմատների քանակը 1.9% 1.4% 16.7% 7.4% 0.9%

Պղպեղի ցցանքի մմակերեսը 100% 100%

Պղպեղ ցանած ջերմատների քանակը 1.4% Այլ բբանջարեղենի` սսմբուկ, կկանաչի ևև աայլն ցցանքի մմակերեսը

24.1% 55.9% 10% 10% 100%

Այլ բանջարեղեն ցանած ջերմատների քանակը

4% 2% 0.9% 0.5%

Լոլիկի սսածիլի ցցանքի մմակերեսը 46% 54% 100%

Լոլիկի սածիլ ցանած ջերմատների քանակը

2% 2.8%

Ստորև բերված աղյուսակում 2011թ.-ի համար վերլուծվել են մինչև հոկտեմբեր ամսվա տվյալները, քանի որ հետազոտության դաշտային փուլն իրականացվել է նոյեմբեր ամսվա ընթացքում, և քանի որ հոկտեմբեր ամսվա ընթացքում ընտրված բանջարեղենի տեսակներից մշակաբույսի ոչ մի տեսակի ցանք չի կատարվել, ուստի այդ ամիսը չի ներառվել աղյուսակում:

82

ԱԱղյուսակ 21: 2011թ.-ի առաջին 9 ամիսների բանջարեղեն ցանված մակերեսները և ցանք իրականացրած ջերմատների քանակը (տոկոսային արտահայտությամբ), Արարատի մարզ 1 2 3 7 8 9 Ընդամենը Լոլիկի ցցանքի մմակերես 69% 14% 2% 2% 13% 100% Լոլիկ ցանած ջերմատների քանակը 28% 9% 1% 1% 5% 0% Վարունգի ցցանքի մմակերեսը 1% 1% 84% 14% 100%

Վարունգ ցանած ջերմատների քանակը 2.3% 1.4% 14.8% 7.4%

Պղպեղի ցցանքի մմակերեսը 100% 100%

Պղպեղ ցանած ջերմատների քանակը 1.4% Այլ բբանջարեղենի` սսմբուկ, կկանաչի ևև աայլն ցցանքի մմակերեսը

55.2% 44.8% 100%

Այլ բանջարեղեն ցանած ջերմատների քանակը

4% 0.9%

Լոլիկի սսածիլի ցցանքի մմակերեսը 100% 100%

Լոլիկի սածիլ ցանած ջերմատների քանակը 1%

Արարատի մարզում մեկ ջերմատան լոլիկի ցանքի միջին մակերեսը 1750քմ է, վարունգինը` 1100քմ, պղպեղինը` 100 քմ և սածիլինը` 600քմ: Արմավիրի մարզ Արմավիրի մարզում հարցման ենթարկված 221 ջերմոցային տնտեսությունների 92%-ը` 203 տնտեսություն, 2010թ.-ին ցանել է 34.5 հա բանջարեղեն` հաշվարկված նաև երկրորդ և երրորդ ցանքերը: 2010թ.-ին թիրախային ջերմատների կողմից բանջարեղենի ցանված ընդհանուր մակերեսների 41%-ը լոլիկ է, 28%-ը` վարունգ, 21%-ը` պղպեղ, իսկ այլ բանջարեղենը (կանաչեղեն, սմբուկ, լոբի, սոխ, կարտոֆիլ, բողկ և այլն)`9%:

Գծանկար 21:

Ի տարբերություն Արարատի մարզի, Արմավիրի մարզում բանջարեղենի ցանքի ընդհանուր մակերեսի մեջ ավելի մեծ տոկոս են կազմում պղպեղն ու բանջարեղենի այլ տեսակները: Արարատի մարզի վերլուծության նույն սկզբունքն է կիրառվել նաև Արմավիրի մարզի համար:

Լոլիկ41%

Վարունգ28%

Պղպեղ21%

Այլբանջարեղեն

9%

Սածիլ1%

Արմավիրի մմարզի բանջարեղենի ցցանքիմակերեսների բաշխվածքը, 2010թ.

83

ԱԱղյուսակ 22: 2010թ.-ին բանջարեղենի ցանված մակերեսները և ցանք իրականացրած ջերմատների քանակը (տոկոսային արտահայտությամբ), Արմավիրի մարզ

ԱԱմիսներ 1 2 3 6 7 8 9 10 11 12 Ընդամենը

Լոլիկի ցցանքի մմակերես 60% 12% 5% 1% 3% 2% 4% 13% 100% Լոլիկ ցանած ջերմատների քանակը 37% 5% 3% 2% 1% 2% 0.2% 11% Վարունգի ցցանքի մմակերեսը 14% 27% 8% 31% 11% 9% 100% Վարունգ ցանած ջերմատների քանակը 8% 12% 3% 10% 2% 1% Պղպեղի ցցանքի մմակերեսը 24% 7% 1% 3% 7% 22% 2% 35% 100% Պղպեղ ցանած ջերմատների քանակը 9% 2% 0.4% 1% 2% 4% 0.2% 18% Այլ բբանջարեղենի` բբողկ, սսմբուկ, լոբի, կանաչի, սոխ, կարտոֆիլ և այլն, ցցանքի մմակերեսը 5% 1% 1% 2% 34% 1% 44% 11%

100%

Այլ բանջարեղեն ցանած ջերմատների քանակը 1% 0.2% 0.2% 0.2% 6% 0.4% 3% 2% Լոլիկի սսածիլի ցցանքի մմակերեսը 1100% 100% Լոլիկի սածիլ ցանած ջերմատների քանակը 1%

Աղյուսակ 23: 2011թ.-ի առաջին 10 ամիսների բանջարեղեն ցանված մակերեսները և ցանք իրականացրած ջերմատների քանակը (տոկոսային արտահայտությամբ), Արմավիրի մարզ

ԱԱմիսներ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ընդամեենը

Լոլիկի ցցանքի մմակերես 68% 16% 7% 5% 4% 100% Լոլիկ ցանած ջերմատների քանակը 32% 5% 3% 1% 2% Վարունգի ցցանքի մմակերեսը 13% 33% 4% 1% 29% 20% 100% Վարունգ ցանած ջերմատների քանակը 7% 11% 2% 0.2% 8% 3% Պղպեղի ցցանքի մմակերեսը 24% 15% 42% 0.3% 9% 9% 100% Պղպեղ ցանած ջերմատների քանակը 8% 3% 2% 0.4% 3% 2% Այլ բբանջարեղենի` բբողկ, սսմբուկ, լլոբի, կանաչի, սոխ, կարտոֆիլ և այլն, ցանքի մմակերեսը

10% 3% 4% 47% 36% 100%

Այլ բանջարեղեն ցանած ջերմատների քանակը

1% 0.2% 0.2% 4% 2%

Արմավիրի մարզում մեկ ջերմատան լոլիկի ցանքի միջին մակերեսը 1100քմ է, վարունգինը` 750քմ, պղպեղինը` 570 քմ:

Այլ մարզեր և ք. Երևան Աղյուսակ 24-ում արտահայտված են այլ մարզերում և ք. Երևանում բանջարեղենի ցանքի մակերեսները և ժամանակաշրջանները: Այլ մարզերի դեպքում կիրառվել է վերլուծության նույն սկզբունքն, ինչ Արարատի ու Արմավիրի մարզերի դեպքերում: Այսինքն, յուրաքանչյուր ամսվա լոլիկի ցանքի մակերեսի տոկոսը հաշվարկված է նույն մարզի լոլիկի ցանքի ընդհանուր մակերեսից: Ամիսները հաշվարկվում են սկսած հունվար ամսից:

84

ԱԱղյուսակ 24: Ցանքի մակերեսներն այլ մարզերում` ըստ բանջարեղենի տեսակների, 2010թ. ԲԲանջարեղենի տեսակ

Ամիսներ Ցանված մմակերեսը

/քմ/ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Արագածոտն

Լոլիկ 45% 11% 13% 19% 13% 10750 Վարունգ 22% 13% 53% 13% 9100

Կոտայք Լոլիկ 1% 1% 8% 6% 62% 22% 22700 Վարունգ 25% 75% 3250 Պղպեղ 100% 230 Այլ` լոբի, սմբուկ 100% 230

Գեղարքոունիք Լոլիկ 100% 1000 Վարունգ 100% 500

Շիրակ Լոլիկ 32% 68% 810 Վարունգ 19% 81% 1230 Պղպեղ 57% 43% 350

Լոռի Լոլիկ 3% 25% 2% 69% 4320 Վարունգ 2% 30% 66% 2% 1670 Պղպեղ 93% 7% 540

Տավուշ Լոլիկ 100% 280 Վարունգ 100% 280 Պղպեղ 100% 20

Վայոց Ձոր Լոլիկ 1% 91% 8% 7340 Վարունգ 6% 94% 2130 Պղպեղ 100% 2700

Սյունիք Լոլիկ 28% 6% 23% 33% 10% 8600 Վարունգ 26% 9% 18% 6% 33% 8% 5450 Պղպեղ 51% 26% 23% 1950 Այլ կանաչի, սոխ 72% 17% 10% 2900

Երևան Լոլիկ 24% 16% 25% 35% 27500 Վարունգ 10% 2% 29% 29% 29% 20500 Պղպեղ 100% 1000

5.2. Բանջարեղենի արտադրության ծավալներն ու բերքահավաքի ամիսները

Հունվար ամսին ցանված լոլիկի ու պղպեղի բերքը Արարատի ու Արմավիրի մարզերում հավաքվում է ապրիլից-հունիս ընկած ժամանակահատվածում, հիմնականում մայիս ամսին: Վարունգի բերքը, որը ցանվում է հիմնականում օգոստոս-սեպտեմբեր ամիսներին, հավաքվում է հոկտեմբեր-դեկտեմբեր ընկած ժամանակահատվածում:

85

Այսպես, Արարատի մարզում 2010թ.-ին հարցման ենթարկված բանջարեղեն մշակող ջերմատների կողմից բանջարեղենի ընտրված տեսակների հավաքված բերքի ծավալը կազմել է 2132.3 տոննա, իսկ Արմավիրի մարզում` 2660.1 տոննա: Ստորև բերված աղյուսակում ստացված բերքի ծավալները վերլուծվել են ըստ բանջարեղենի տեսակների, լոլիկի և վարունգի դեպքում`ըստ սորտերի:

Աղյուսակ 25: Բանջարեղենի ընտրված տեսակների 2010թ.-ի ցանքից հավաքված բերքի ծավալը Մարզը Լոլիկ

(տեղական սորտ), կգ

Լոլիկ (ներմուծված սորտ), կգ

Վարունգ (տեղական սորտ), կգ

Վարունգ (ներմուծված սորտ), կգ

Պղպեղ կծու, կգ

Պղպեղ քաղցր,

կգ

Ընդամենը բերք, կգ

Արարատ 1 654 000 214 500 262 400 1 333 2 132 233 Արմավիր 6 000 1 377 540 93 500 954 100 54 325 174 678 22 660 143 Ընդամենը 6000 1 667 540 308 000 1 216 500 54 325 176 011 4 792 376

Գծանկար 22: Գծանկար 23:

Մնացած մարզերում և ք. Երևանում ստացված բերքի վերաբերյալ տվյալներն արտահայտված են աղյուսակ 26-ում: Աղյուսակ 26: Բանջարեղենի ընտրված տեսակների 2010թ.-ի ցանքից հավաքված բերքի ծավալը Մարզ Լոլիկ

(տտեղական), կկգ

Լոլիկ (ններմուծված սսորտ), կկգ

Վարունգ (տտեղական),

կկգ

Վարունգ (ններմուծված սսորտ), կկգ

Պղպեղ կկծու, կկգ

Պղպեղ քքաղցր,

կկգ

Ընդամենը բերք, կգ

Արագածոտն 193 000 24 000 66 000 283 000 Կոտայք 360 430 18 700 920 3380 050 Գեղարքունիք 6 000 4 000 10 000 Շիրակ 8 000 2 500 500 1500 112 500 Լոռի 102 300 4 300 400 2311 109 311 Տավուշ 4 000 4 300 44 88 344 Վայոց Ձոր 86 700 6 000 2 000 20 000 114 700 Սյունիք 59 500 62 750 4800 1127 050 Երևան 179 000 36 000 96 000 4500 315 500 Ընդամենը 8 000 990 930 72 800 254 650 20 000 14 075 1 360 455

Լոլիկ78%

Վարունգ22%

Կծուպղպեղ

0%

Քաղցրպղպեղ

0%

2010թ.-ի ցցանքից ստացվածբանջարեղենի բերքի

տեսակները, Արարատիմարզ

Լոլիկ52%Վարունգ

39%

Կծուպղպեղ

2%

Քաղցրպղպեղ

7%

2010թ.-ի ցցանքից ստացվածբանջարեղենի բերքի

տեսակները, Արմավիրի մարզ

86

Դեկտեմբերից մարտ ընկած ժամանակահատվածում Արարատի մարզում հավաքված բանջարեղենի բերքն աննշան է եղել: Այսպես, Արարատի մարզում 2010թ.-ի ցանքից ստացված լոլիկի բերքի ընդամենը 33%-ն է հավաքվել նոյեմբերից փետրվար ընկած ժամանակահատվածում, իսկ վարունգի բերքի`20%-ը: Արմավիրի մարզում 2010թ.-ի ցանքից ստացված լոլիկի բերքի ընդամենը 1%-ն է հավաքվել նույն ժամանակահատվածում, իսկ վարունգի` 9%-ը: Ընդ որում, հավաքված բերքի մեծ մասը բաժին է ընկնում նոյեմբեր ամսին, իսկ հունվար-փետրվար ամիսներին Արարատի ու Արմավիրի մարզերում դիտարկված ջերմատներում բանջարեղենի բերք ընդհանրապես չի հավաքվել: Տարվա առաջին բանջարեղենի բերքը սկսվում է հավաքվել միայն մարտ ամսից: Այս փաստը պայմանավորված է նրանով, որ ձմռան ամիսներին ջերմոցատերերը խուսափում են ընդհանրապես ջերմատներն աշխատացնել, մասնավորապես բանջարեղեն մշակել, ինչը կապված է այդ ամիսներին ջեռուցման մեծ ծախսերի հետ: Արդյունքում, դեկտեմբեր-մարտ ընկած ժամանակահատվածում շուկայում բանջարեղենի առաջարկը լրացվում է ներմուծված անհայտ ծագման ապրանքներով:

5.3. Միավոր ջերմոցային տարածքի բերքատվությունը Բանջարեղենի բերքատվությունը միավոր հողատարածքից/մակերեսից հաշվարկելը կախված է մի շարք գործոններից.

Ջերմատան տեսակից` ձմեռային, գարնանային, Մշակության սեզոնից, Ջերմատան ծածկից`ջերմության ու արևի ճառագայթների կլանման աստիճանից, Ջերմատան տեղադիրքից, Բանջարեղեն մշակողների հմտություններից, Մասնագիտացման աստիճանից, Տեխնիկապես հագեցվածությունից, Օգտագործվող տեխնոլոգիայից ու մշակման եղանակից` հիդրոպոնիկա թե

գրունտային, Բանջարեղենի սորտից, Հողի ու բույսերի պարարտացման աստիճանից, և այլն:

Այսպես, Արարատի մարզում 1 հա ջերմոցային տնտեսությունը կարող է ստանալ միջինը 110-130 տոննա լոլիկի բերք, վարունգի բերքատվությունը ավելի ցածր է Արարատի մարզում` 1 հա-ից` 50-120 տոննա: Վարունգի ցածր բերքատվություն ունեն հիմնականում տեղական սորտերը, որոնց մասնաբաժինը բավականին մեծ է Արարատի մարզում, այդ իսկ պատճառով պատկերն այլ է: 1 հա-ից պղպեղի բերքատվությունը Արարատի մարզում կազմում է մոտ 200 000-400 000 հատ, որը կկազմի մոտ 20-40 տոննա բերք:

87

Արմավիրի մարզում 1 հա ջերմոցային տնտեսությունը կարող է ստանալ միջինը մոտ 100 տոննա լոլիկի բերք կամ 110 տոննա վարունգի բերք կամ 25 տոննա` պղպեղի բերք: 1 հա ջերմոցային տնտեսությունը Արարատի ու Արմավիրի մարզերում կարող է ստանալ մեկ ցանքից միջինը 100-120 տոննա բանջարեղենի ընտրված տեսակներ: Հարկ է նշել, որ կան մարզեր, որտեղ բերքատվությունը բավականին բարձր է` Արարատի ու Արմավիրի մարզերի հետ համեմատած: Պատճառն այն է, որ Արարատի և Արմավիրի մարզերում գործում են հիմնականում միատեսակ տեխնոլոգիայով (ոչ առաջատար), նույն եղանակներով մշակող ջերմատների մեծ քանակություն, որոնք գործարկվում են վաղ և ուշ բերք ստանալու նպատակով: Ջերմոցատերերը ուշադրություն չեն դարձնում բերքատվության բարձրացման վրա, միջոցներ չեն կիրառում այդ ուղղությամբ: Բացի այդ, մի առանձնահատկություն ևս կա այստեղ, այս մարզերում վաղ և ուշ բերքահավաքի ժամանակահատվածի երկարացմանը խոչընդոտում են մի քանի գործոններ` բաց ցանքատարածություններից ստացվող բերքը (գարնան բերքահավաքի ժամանակ) և ձմռան ամիսներին` չջեռուցելու գործոնը (աշնան բերքահավաքի ժամանակ): Նշված գործոնները խանգարում են, որպեսզի ջերմոցատերերը բերքահավաքի ժամանակը երկարացնեն: Նրանք կարճ ժամանակահատվածում հավաքում են բերքը և իրացնում, քանի դեռ բաց դաշտի բերքը չի հասունացել: Իսկ մնացած մարզերի մեծ մասում, քանի որ բանջարեղենի մշակության բաց գրունտի եղանակը, կլիմայական պայմանների պատճառով, տարածված չէ, նման մտավախություն չկա. ջերմատներից ստացվող բերքահավաքի ժամանակն ավելի երկարատև է: Այսպես, առավել բարձր բերքատվություն են ապահովում այլ մարզերից Արագածոտնի ու Կոտայքի մարզերը, որտեղ 2010թ.-ին 1 հա-ից ստացվող լոլիկի բերքի ծավալը կազմել է համապատասխանաբար 1180 տոննա և 1160 տոննա: Այս մարզերում են գործում այսօր ամենաբարձր բերքատվություն ապահովող ջերմոցային տնտեսությունները: Հետազոտության շրջանակներում ամենաբարձր բերքատվություն ապահոված ջերմատունը գործում է Արագածոտնի մարզում` ընդհանուր 2900 քմ մակերեսով: Տնտեսությունը 1քմ-ից ստանում է 228 կգ լոլիկ: Իսկ Կոտայքի մարզում ամենաբարձր բերքատվությունն ապահովում է “Արամուսի բարիքներ” ընկերությունը (մշակության հիդրոպոնիկ եղանակով)` 1քմ-ից 220կգ լոլիկի բերքով: Սակայն, համեմատության համար պետք է նշել, որ աշխարհում, հիդրոպոնիկ եղանակով մշակության դեպքում, 1 քմ-ից ստացվում է 30-45 կգ բանջարեղեն: Հարկ է նշել Ալիշանի պահածոների գործարանի ջերմատան բերքատվությունը, որը 1քմ -ից պետք է կազմեր 30-35 կգ բանջարեղեն` հիդրոպոնիկ եղանակով մշակության դեպքում, սակայն, այսօր կազմում է 88 կգ: Վերջինիս պատճառով ջերմատան գործունեությունն այսօր վնասաբեր է: Պատճառն այն է, որ ընկերությունը չունի հիդրոպոնիկայի մասնագետ, որը կկարողանա հետևել Իրանից ներմուծված և ներդրված տեխնոլոգիաներին ու տեխնիկական բազային: Իսկ Իրանի մասնագետը, որը ներդրել է այս մեթոդը,

88

խորհուրդներ է տալիս Իրանից` on-line կապով: Սակայն, հիդրոպոնիկ մեթոդը պահանջում է մանրակրկիտ, ճշգրիտ ու անընդհատ աշխատանք և վերահսկողություն:

55.4. Ծաղիկների ցանքի մակերեսները Ինչպես արդեն նշվել է, Արարատի ու Արմավիրի մարզերում ծաղկի մշակությամբ մասնագիտացած են ջերմոցային տնտեսությունների համապատասխանաբար 444%-ը և 16%-ը: Ծաղկի մշակությունն ու ցանքն ունեն որոշակի առանձնահատկություն, որի էությունը կայանում է նրանում, որ ընտրված ծաղկաբույսերից հնարավոր է մի քանի տարի ծաղիկ ստանալ: Աղյուսակ 27-ում և 28-ում նշված են Արարատի ու Արմավիրի մարզերում հետազոտության ընթացքում հարցված ջերմատների կողմից ծաղկի ցանքի այն տարիներն ու մակերեսները, որոնցից մինչև 2011թ.-ը ծաղիկ է հավաքվել: Աղյուսակ 27: Արարատի մարզում հարցված ջերմատների կողմից ծաղկի ցանքի մակերեսները, քմ 2007 2008 2009 2010 2011(9աամիս) Վարդի ցցանքի մմակերեսը 3350 14600 11400 36600 2000

Ջերմատների քանակը 5 26 24 32 2 Գերբերայյի ցցանքի մմակերեսը 1050 1600 26720 13200 1050

Ջերմատների քանակը 3 4 28 21 3 Աստրոմերիայի ցցանքի մմակերեսը 10600 9000 4000

Ջերմատների քանակը 14 20 8 Մեխակի ցցանքի մմակերեսը 14740 9200 1200

Ջերմատների քանակը 29 11 2 Այլ ծծաղիկների` աանթորիումի, քքրիզանտեմի ևև աայլն, ցցանքի մմակերեսները

800 2700 1700

Ջերմատների քանակը 2 2 2

Աղյուսակում արտահայտված են յուրաքանչյուր տարի ծաղկի տվյալ տեսակի ցանքի մակերեսը և ցանած ջերմատների քանակը, հետևաբար ջերմատների քանակները հնարավոր չէ գումարել միմյանց, քանի որ մեկ ջերմատուն կարող է ցանել ծաղկի մի քանի տեսակ: Աղյուսակ 28: Արմավիրի մարզում հարցված ջերմատների կողմից ծաղկի ցանքի մակերեսները, քմ 2006 2008 2009 2010 2011--10 Վարդի ցցանքի մմակերեսը 5250 2200

Ջերմատների քանակը 5 6 Գերբերայյի ցցանքի մմակերեսը 11200

Ջերմատների քանակը 13 Աստրոմերիայի ցցանքի մմակերեսը 2000 1600 1400 1400 6950

Ջերմատների քանակը 3 2 3 8 13 Մեխակի ցցանքի մմակերեսը 8900

Ջերմատների քանակը 16

89

ԱԱյլ ծծաղիկ` կկալա, քքրիզանթեմ ևև աայլնի ցցանքի մմակերեսները

6300 2900 3400

Ջերմատների քանակը 14 12 13

Արարատի մարզում հարցված ջերմատների 20%-ը զբաղվում է վարդի մշակությամբ, 11%-ը` գերբերայի մշակությամբ: Աղյուսակ 29: 2010թ.-ին Արարատի ու Արմավիրի մարզերում հարցված ջերմատներից ծաղիկ մշակող ջերմատների քանակը

Մարզ Վարդ Գերբերա Աստրոմերիա Մեխակ Այլ ծաղիկներ

Արարատ 20% 11% 6% 6% 1%

Արմավիր 2% 1% 1% 3% 4%

Վերը բերված աղյուսակում ջերմատների քանակների գումարը հավասար չէ ծաղիկ մշակող ջերմատների քանակին, քանի որ մեկ ջերմատունը կարող է մշակել ծաղկի մի քանի տեսակ: Արարատի և Արմավիրի մարզերում վարդի ցանքի միջին մակերեսը, մեկ ջերմատան հաշվով, կազմել է 870քմ, գերբերայինը` 740քմ, Աստրոմերիայինը` 620քմ իսկ մեխակինը` 450քմ:

5.5. Ծաղկի արտադրության ծավալներն ու բերքատվությունը Արարատի և Արմավիրի մարզերում 2010թ.-ին դիտարկված ջերմոցային ծաղիկների արտադրության ծավալներն արտահայտված է աղյուսակ 30-ում: Աղյուսակ 30: 2010թ.-ին Արարատի և Արմավիրի մարզերում հարցված ջերմատների կողմից ստացված ծաղկի արտադրության ծավալները, հատ

Մարզ Վարդ Գերբերա Աստրոմերիա Մեխակ Այլ ծաղիկներ Արարատ 3 177 000 1 316 600 911 000 878 000 24 010 000

Արմավիր 40 000 287 400 2 225 000 217 200 265 000

Ծաղկի այլ տեսակների մեջ մտնում են կալան, քրիզանտեմը, անթորիումը: Արարատի մարզում “այլ ծաղիկներ” տեսակի մեծ թիվը պայմանավորված է քրիզանտեմի ծավալով, որի, ինչպես և աստրոմերիայի, բույսից հնարավոր է հավաքել 10-20 անգամ ավելի շատ կտրած ծաղիկներ, քան ծաղկի մյուս տեսակների բույսերից: Արմավիրի մարզում աստրոմերիայի մեծ ծավալը ևս պայմանավորված է դրանով, ինչպես նաև բերքահավաքի երկար ժամանակահատվածով: Ինչպես երևում է աղյուսակ 31-ից, այլ մարզերում և Երևան քաղաքում մշակվող ծաղկի հիմնական տեսակը վարդն է, որի առավելագույն ծավալներն ապահովել է Կոտայքի մարզը և Երևան քաղաքը: Այլ մարզերում և ք. Երևանում ծաղկի այլ տեսակներից մշակվում է միայն կալան` Շիրակի, Վայոց Ձորի ու Սյունիքի մարզերում:

90

ԱԱղյուսակ 31: 2010թ.-ին այլ մարզերում ծաղկի արտադրության ծավալներն` ըստ տեսակների, հատ Մարզ Վարդ Գերբերա Աստրոմերիա Մեխակ Կալա Արագածոտն 150 000 38 000 20 000 16 000 Կոտայք 1 215 000 Գեղարքունիք 100 000 Շիրակ 12 500 30 000 5500 Լոռի 94 000 5500 5 000 Տավուշ 21 200 Վայոց Ձոր 25 000 4000 Սյունիք 167 000 12 000 Երևան 920 000 Ըննդամենը 2 704 700 43500 20000 51000 21500

Ծաղկի արտադրության ծավալը միավոր հողատարածքից կախված է այնպիսի գործոններից, ինչպիսիք են.

տարվա ընթացքում ծաղկի տվյալ տեսակի բույսի “ակտիվ” և “պասիվ” ամիսների քանակից,

պլանավորած բերքահավաքի ամիսների քանակից, ջերմատան ջեռուցման տեսակից` ջեռուցվող թե չջեռուցվող, օգտագործված ծաղկի սորտից, մշակման տեխնոլոգիայից ու եղանակից, բույսի տարիքից և այլն:

Այսպես օրինակ, Արարատի և Արմավիրի մարզերում վարդի բերքատվությունն ամբողջ տարվա ընթացքում 1հա-ից կազմում է մոտ 900 000 հատ կտրած ծաղիկ, գերբերայինը` 540 000 հատ կտրած ծաղիկ, մեխակինը`650 000 հատ կտրած ծաղիկ Աստրոմերիայի բերքատվությունը բավականին բարձր է 1 քմ-ի հաշվով` 300 հատից ավելի ծաղիկ: Համեմատության համար նշենք, որ արտասահմանյան երկրներում վարդի ջերմատան 1հա –ի միջին բերքատվությունն ամբողջ տարվա համար կազմում է 1-2.5 մլն. հատ կտրած ծաղիկ, գերբերայի ջերմատան բերքատվությունը` միջինը 1.5-2 մլն. հատ կտրած ծաղիկ: Ծաղկի` վարդի, գերբերայի, մեխակի և այլ տեսակների, բերքը ՀՀ-ում հավաքվում է հիմնականում ամբողջ տարվա ընթացքում, բացառությամբ 2-3 ամիսների, որոնք համարվում են ծաղկաբույսի հանգստի շրջան: Այդ ամիսները կարող են համընկնել (ջերմատան տերերի ցանկությամբ) ձմռան ամիսների հետ, երբ ջեռուցում չի իրականացվում և բույսը “քնում է”:

6. Յուրաքանչյուր մարզի ներուժը ջերմոցային տնտեսությունների գծով Ջերմոցային տնտեսության ոլորտում յուրաքանչյուր մարզի ներուժը գնահատելու համար անհրաժեշտ է ելնել հետևյալ հիմքերից.

Մարզում առկա ջերմոցային տնտեսությունների մակերեսների օգտագործման աստիճանից,

91

2011թ.-ինօգտագործ

վածմակերեսը

86%

2011թ.-ինչօգտագոր

ծվածմակերեսը

14%

Արարատի մմարզ, 2011թ.

Հետազոտության ընթացքում նոր կառուցված և կառուցվող ջերմատների մակերեսներից,

Ինչպես նաև, տվյալ մարզի բնակլիմայական պայմաններից` զարգացման հեռանկարի գնահատման առումով:

Ինչ վերաբերվում է ջերմոցային տնտեսությունների մակերեսների օգտագործմանը, ապա նշենք, որ 2010թ.-ին Արարատի և Արմավիրի մարզերի ջերմոցային տնտեսությունների մակերեսների համապատասխանաբար 888% և 75%-ն է օգտագործվել, այսինքն 2010թ.-ի ընթացքում գոնե մեկ անգամ ցանք է կատարվել: Իսկ 2011թ.-ին պատկերը մի փոքր փոխվում է: Ինչպես նկատելի է գծանկարից, և Արարատի, և Արմավիրի մարզերում ջերմոցային տնտեսությունների օգտագործման մակերեսները նվազել են` կազմելով համապատասխանաբար 886% և 71%: Ջերմատների օգտագործման մակերեսների մասնաբաժինները բավականին մեծ են այն պատճառով, որ ջերմատների մեծ մասն այս մարզերում օգտագործվել են վաղ գարնանն ու ուշ աշնանը (կլիմայական պայմանները թույլ են տալիս), երբ անհրաժեշտություն չկա ջեռուցելու: Նշենք, որ ջերմոցային տնտեսությունների, որպես օգտագործման մակերես, հաշվարկվել է համապատասխան տարում ջերմատների ցանքի մակերեսները: Իսկ եթե մեկ ջերմատան մակերեսը երկու անգամ է ցանվել, ապա օգտագործման մակերես է համարվել դրանցից ամենամեծը:

Գծանկար 24: Գծանկար 25:

Արմավիրի մարզում հարցումների ժամանակ գյուղատնտեսը նշել է, որ «...ավելի լավ է ջերմատունն օգտագործես, քան թողնես պարապուրդ վիճակում, միևնույն է ծախսեր անելու ես....»: Այդպես են մտածում նաև այս երկու մարզերի մնացած գյուղատնտեսների մի մասը և ջերմատներում ոչ սեզոնին աճեցնում են հիմնականում սածիլ կամ կանաչեղեն, իսկ սեզոնի ընթացքում (վաղ գարուն և ուշ աշուն) բանջարեղեն: Իսկ ծաղկի ջերմատները ձմեռային ամիսներին ջեռուցում են մասնակի կամ ընդհանրապես չեն ջեռուցում, բացառությամբ գերբերայի:

2011թ.-ինօգտագործված

մակերեսը71%

2011թ.-ինչօգտագոր

ծվածմակերեսը

29%

Արմավիրի մմարզ, 2011թ.

92

Վերը ասվածները վերաբերվում են այն ջերմատներին, որոնք ձմռան ամիսներին հնարավորություն չեն ունենում ջեռուցելու: Նշենք, որ Արմավիրի ու Արարատի մարզերում նման ջերմատները մեծ տոկոս են կազմում: Արարատի մարզում ջերմատան մի մասը կամ ջերմատունը չօգտագործելու հիմնական պատճառներից են անհրաժեշտ ներդրումների պակասը` ջերմատները վերանորոգելու համար, վառելիքի բարձր սակագինը և հողի հանգստանալը, իսկ Արմավիրի մարզում հիմնական պատճառներն են` անբավարար ֆինանսական միջոցներն ու վառելիքի բարձր սակագինը: Մնացած մարզերում ջերմոցային տնտեսությունների օգտագործման մակերեսների վերաբերյալ տվյալներ է պարունակում աղյուսակ 32-ը: Աղյուսակ 32: Այլ մարզերում և ք. Երևանում ջերմատների օգտագործման աստիճանը Մարզ 2010թ--ին

օօգտագործված ջերմատների մմակերես

2010թ--ին չօգտագործված ջերմատների մակերես

2011թ--ին օօգտագործված ջերմատների մակերես

2011թ--ին չչօգտագործված ջերմատների մմակերես

Արագածոտն 58% 42% 77% 23% Կոտայք 64% 36% 880% 20% Գեղարքունիք 61% 39% 61% 39% Շիրակ 58% 42% 554% 46% Լոռի 58% 42% 59% 41% Տավուշ 51% 49% 552% 48%

Վայոց Ձոր 64% 36% 68% 32% Սյունիք 66% 34% 666% 34% Երևան 67% 33% 77% 23%

Ի տարբերություն Արարատի և Արմավիրի մարզերի, որոնք մասնագիտացած են ջերմոցային տնտեսության ոլորտում, մնացած մարզերը համեմատաբար ավելի «պասիվ» ձևով են օգտագործում ջերմոցային տարածքները: Ջերմատների ամենափոքր մակերեսն օգտագործում է Տավուշի մարզը` ընդհանուր մակերեսի 52%-ը 2011թ.-ին, իսկ առավել շատ` Կոտայքի մարզը, ընդ որում, Կոտայքի մարզում վերջին երկու տարիներին բավականին աշխուժացում է նկատվում ջերմոցային տնտեսության ոլորտում: Աղյուսակ 32-ից երևում է, որ 2011թ.-ին 2010թ.-ի համեմատ Արագածոտնի, Կոտայքի, Երևանի, և Վայոց Ձորի մարզերում ջերմոցային տարածքների օգտագործման զգալի աճ է գրանցվել, առավել մեծ աճ է ունեցել Արագածոտնի մարզը` 19%: Հատկանշական է, որ մնացած մարզերում ջերմոցային տնտեսությունների մակերեսների օգտագործման նվազում գրանցվել է միայն Շիրակի մարզում: Ջերմոցային տարածքների չօգտագործման հիմնական պատճառներն են.

Ջեռուցման բարձր ծախսերը (մասնավորապես գազի), ինչի մասին խոսում է գրեթե յուրաքանչյուր ջերմոցային տնտեսություն գործարկող;

93

Անբավարար ֆինանսական միջոցները` ներդրումներ կատարելու կամ ընթացիկ ծախսեր կատարելու համար:

Ջերմատների կամ դրանց մի մասի չօգտագործման այլ պատճառներ էլ կան: Դրանցից են.

Սածիլների ու բույսերի հիվանդությունները` նշել է Արարատի ու Արմավիրի մարզերի ջերմատների մոտ 2%-ը,

Հողի հանգստանալը, Նոր կառուցված լինելը, Մշակում են այնքանը, որքանից ստացված բերքը հնարավոր է իրացնել, և այլն:

ՀՀ ջերմոցային տնտեսությունների պոտենցիալի հաշվարկման համար հաշվի պետք է առնել 2011թ.-ին կառուցված և դեռևս կառուցվող ջերմատների մակերեսները: Այսպես.

Արմավիրի մարզում 2011թ.-ին հայ-հոլանդական “Բիգա” ընկերության կողմից կառուցվել է ջերմոցային տնտեսություն` 1 հա մակերեսով: Ծրագրի իրականացման համար ներդրվել է 2 մլն. եվրո: Ջերմոցային տնտեսությունն իրականացնելու է բանջարեղենի` լոլիկի, վարունգի ու պղպեղի արտադրություն: Ջերմատունն աշխատելու է

հոկտեմբերից հունիս ընկած ժամանակահատվածում, իսկ առաջին բերքն արդեն նախատեսվում է հավաքել 2012թ.-ի հունվար ամսվա վերջին: Ջերմատան բերքը նախատեսված է ամբողջությամբ ներքին շուկայի համար, որը փոխարինելու է ձմռան ամիսներին ներմուծված “անհայտ” ծագման բանջարեղենի մի մասին: Ջերմատան սեզոնի ընթացքում` հոկտեմբերից հունիս ընկած ժամանակահատվածում, ջերմատնից նախատեսվում է հավաքել 500 տոննա բանջարեղեն: Ջերմատունը զինված է ժամանակակից տեխնիկայով և առաջադեմ տեխնոլոգիաներով, մշակությունն իրականացվում է հիդրոպոնիկ եղանակով: Նախատեսվում է 1քմ-ից հավաքել 50 կգ բերք: Կոտայքի մարզում 2011թ.-ին կառուցվել և կառուցվում է մինչև 10 հա ընդհանուր մակերեսով ջերմոցային տնտեսություններ, որոնցից է «ԷԿՈՏՈՄԱՏՈ» ընկերության կողմից նախատեսվող ջերմոցային տնտեսությունը: Ընկերությունը նախատեսում է Կոտայքի մարզի Գողթ գյուղում հիմնել վարդերի ջերմոցային տնտեսություն, որը կիրառելու է հոլանդական «Դալսեմ» ընկերության ժամանակակից տեխնոլոգիաները։ Նախատեսվում է կատարել մոտ 2 մլրդ դրամի ներդրում, «Դալսեմ» ընկերության ժամանակակից տեխնոլոգիաներով` ալյումինից և հատուկ ապակուց կառուցվող ջերմատուն, ասիմիլացիոն լուսատու համակարգով, որակի ու միկրոկլիմայի վերահսկողության ավտոմատ համակարգերով և այլն:

94

Ըստ կանխատեսումների` ջերմոցային տնտեսության աշխատանքների մեկնարկը նախատեսվում է սկսել մինչև 2012թ. 1-ին եռամսյակը, որի արդյունքում արտադրված ամբողջ

արտադրանքը կարտահանվի: 2011թ.-ին հիմնվեց «Հայկական բերքի առաջմղման կենտրոն» ՓԲԸ-ն, որն իրականցնելու է Հայաստանում ջերմոցային տնտեսությունների զարգացման փորձնական ծրագիր` հիմնված պետական-մասնավոր համագործակցության վրա: Կառավարությունը որոշել է մասնակցություն ձեռք բերել «Հայկական բերքի առաջմղման կենտրոն» ՓԲԸ-ի կապիտալում` 49%-ի չափով: Ծրագիրը հիմնականում նախատեսված է իրականացնել մասնավոր կապիտալի ներգրավմամբ: Ծրագիրը ներդրողներին հնարավորություն կտա 500 հա տարածքի վրա հիմնել ջեռուցվող ջերմոցային տնտեսություններ: Բացի այդ, 1500 հա պետք է կառուցվեն ջերմոցային տնտեսություններ` առանց ջեռուցման: Ներկայումս քննարկվում են 500 հա տարածքի մոտ 1/3-ը ՏԷՑ-ի շրջակայքում հատկացնելու վերաբերյալ հնարավորությունները:

7. Ջերմոցային տնտեսություններում օգտագործվող արտադրական մեթոդները, տեխնոլոգիաները

7.1. Բանջարեղենի մշակության մեթոդները ջերմատներում

Կախված մշակության մեթոդից, ջերմատները լինում են գրունտային, որտեղ բանջարանոցային բույսերի մշակությունը տարվում է հատուկ պատրաստված հողախառնուրդների վրա և հիդրոպոնիկ, որտեղ բանջարեղենն աճեցվում է հատուկ պատրաստված սուբստրատների մեջ:

Բանջարեղենի գրունտային մեթոդով մշակություն

Փակ գրունտում գրունտային մշակությունն ամենատարածված եղանակն է, որն ընթանում է հետևյալ հաջորդականությամբ.

Նախապատրաստական աշխատանքներ: Փակ գրունտում բանջարանոցային մշակաբույսերից բարձր բերք ստանալու գործում կարևոր նշանակություն ունի հողագրունտի ճիշտ պատրաստումը և նախապատրաստական աշխատանքների կատարումը:

Հողագրունտի կազմը: Ջերմատներում բույսերը աճեցնում են արհեստական եղանակով պատրաստած հողախառնուրդում, որը պետք է ունենա համապատասխան ֆիզիկաքիմիական հատկություններ, օժտված լինի բարձր կլանողականությամբ, թափանցիկությամբ, խոնավությամբ, միևնույն ժամանակ պարունակի բույսերի համար բավարար քանակությամբ մատչելի սննդանյութեր: Ամեն տարի անհրաժեշտ է հողը թարմացնել քիչ քանակությամբ ճմահողով և բուսահողով:

Հողագրունտի կազմը, որպես կանոն, բաղկացած է լինում բուսահողից, ճմահողից, տորֆից, արհեստական կամ բնական իներտ միջավայրից (սուբստրատից): Սրանցից

95

յուրաքանչյուրն ունի տարատեսակներ, տարբեր որակներ և որոշակի նշանակություն, իսկ հարաբերակցությունը, որից կազմում են հողագրունտը կարող է լինել տարբեր: ՃՃմահող` երկրակեղևի վերին շերտն է, որն իր վրա է կրում բուսական ծածկոցը և ունի որոշակի բերրիություն՝ կախված նրա տեսակից: Այն կարող է լինել անտառային, դաշտային, մարգագետնային և այլն: Բուսահող` բերրիությամբ օժտված, արհեստական ստեղծված հողազանգված է, որն, ըստ ծագման, կարող է լինել գոմաղբային, դաշտային, ջերմոցի կամ ջերմատան հին հողազանգված, բուսական մնացորդների հանքայնացումից առաջացած և այլն: Բուսահող կարելի է ստանալ սովորական հողազանգվածին ավելացնելով մեծ քանակությամբ օրգանական նյութեր, պարարտանյութեր, տորֆ, թեփ, ծղոտ և այլն: Սուբստրատ` այն ամուր, իներտ երբեմն էլաստիկ հանքային զանգվածն է (ավազ, հրաբխային խարամ), որը, որպես կանոն, սննդատարրեր չի պարունակում, սակայն նպաստում է ապագա հողազանգվածի ջրա և օդաթափանցելիության բարձրացմանը և ծառայում է միջավայր բույսերի արմատային զանգվածի ձևավորման համար:

Հողախառնուրդի քանակը հաշվարկվում է ելնելով նրանից, թե այն որտեղ է օգտագործվելու` ջերմոցներում հողաշերտի հաստությունը 15-20 սմ է, ջերմատներում` 30 սմ: Ջերմատնային գրունտի (հողախառնուրդի) նախապատրաստումը: Բանջարաբուծության աշխատանքներում, ծածկված գրունտի պայմաններում, կարևոր նշանակություն ունի մշակաբույսերի սննդային ռեժիմի կարգավորումը: Հատկապես ուշադրություն պետք է դարձնել ջերմատնային գրունտի հողախառնուրդների ընտրության և օգտագործման վրա, այն հաշվով, որպեսզի բույսերն ապահովվեն սննդով, բարենպաստ պայմաններ ստեղծվեն դրանց արմատային համակարգի բնականոն աճի ու զարգացման համար:

Ջերմատներում բույսերն աճում են նախապես պատրաստված հողախառնուրդում , որը պետք է ունենա համապատասխան ֆիզիկաքիմիական կազմ, օդաթափանցիկություն, խոնավունակություն, միևնույն ժամանակ, պարունակի բույսերի համար բավարար քանակությամբ մատչելի սննդատանյութեր:

Հողախառնուրդը աննպատակ, ինչպես նաև երկար տարիների օգտագործման հետևանքով կորցնում է արժեքավոր բոլոր հատկությունները: Ահա թե ինչու հողն անհրաժեշտ է ամեն տարի թարմացնել:

Ըստ մասնագետների`հողախառնուրդն անհրաժեշտ է փոխել պարբերաբար` 2-3 տարին մեկ անգամ, սակայն հարցումները ցույց են տվել, որ ջերմոցատերերի շատ փոքր մասնաբաժինն է փոխում հողը (այն էլ ավելի երկար ժամանակահատվածում)` մեկնաբանելով, որ այդ գործընթացը մեծ գումարների հետ է կապված: Ջերմատան հողախառնուրդը պատրաստվում է հետևյալ բաղադրամասերից` հող, տոր ֆ և ավազ: Քանակական հարաբերությունները պայմանական են և կախված են տեղի

96

պայմաններից, տնտեսության հնարավորություններից, մշակվող մշակաբույսի առանձնահատկություններից:

Լոլիկի, պղպեղի և վարունգի մշակությունից լավ արդյունք է ստացվում, երբ օգտագործվող հողախառնուրդն ունի հետևյալ քանակական հարաբերությունը` 2 մաս հող, մեկ` տոր ֆ, մեկ` ավազ: Պարզվել է, որ բարձր ֆիզիկաքիմիական հատկություններով օժտված հողախառնուրդ պատրաստելու համար հարկավոր է վերցնել 50% տոր ֆ, 30% ճմահող, 20% բուսահող և 1 մ խորանարդ զանգվածին ավելացնել 3-10 մմ մեծության` 0,4 մ խորանարդ հրաբխային խարամ կամ պեռլիտ: Վերջիններս բարձրացնում են հողախառնուրդի օդաթափանցիկությունը և կլանողականությունը, երկարացնում ջերմատնային գրունտի օգտագործման ժամանակահատվածը: Ընդհանուր ծակոտկենությունը հողում հասնում է 50-60%-ի: Տոր ֆը նույնպես ունի մեծ կլանողական հատկություն, ուստի պարարտանյութերի մեծ չափաքանակների ներմուծման ժամանակ հողային լուծույթի խտության բարձրացման վտանգ չի առաջանում: ՄՄեկ հեկտար ջերմատնային տարածության հհամար պահանջվում է նախապատրաստել ոչ պակաս 2500--3000 խմմ հողախառնուրդ:

Այսպիսով, ջերմատնային հողախառնուրդի պատրաստման ժամանակ բաղադարամասերի ճիշտ ընտրությունը, ջրաթափանց ենթահողային շերտի առկայությունը /դրենաժ/, մշակվող մշակաբույսերի սնման համակարգի ճիշտ օգտագործումը, գրունտի պարբերաբար թարմացումը հնարավորություն են ստեղծում երկարացնել հողախառնուրդի օգտագործման ժամանակաշրջանը:

Հարցմանը մասնակցած գրեթե բոլոր ջերմատներն իրականացնում են մշակաբույսերի գրունտային մեթոդով մշակություն:

Բույսերի մշակությունը հիդրոպոնիկ եղանակով

Հիդրոպոնիկան, դա բույսերի անհող մշակությունն է: Ի տարբերություն գրունտային մշակության` անհող մշակության դեպքում զգալի չափով կրճատվում են բույսերի հետ տարվող խնամքի աշխատատար պրոցեսները (հաճախակի ջրում, սնուցում, բուկլից, քաղհան, փխրեցում և այլն): Կախված մշակության միջավայրից, առանձնանում են հետևյալ տեսակները՝ աճեցում ջրային միջավայրում /բուն Հիդրոպոնիկա/, աճեցում սուբստրատներում /բույսերն աճեցվում են հողին փոխարինող սուբստատներում, որոնք պարբերաբար սնուցվում են սննդարար լուծույթներով/ և օդային աճեցում /կամ Աէրոպոնիկա/:

97

Մշակության հիդրոպոնիկ եղանակն արագացնում է բույսերի աճի և զարգացման գործընթացները, բարձրացնում բերքատվությունը, հեշտացնում նաև պայքարը հիվանդությունների և վնասատուների դեմ, հնարավորություն է ստեղծում սուբստրատի ախտահանումը կատարել ավտոմատ

սարքերով, և այլն:

Հիդրոպոնիկ մեթոդով ջերմատնային լոլիկի և վարունգի բույսեր աճեցնելու համար օգտագործում են հրաբխային խարամ, կամ պեռլիտի չեզոք զանգված, որը լցվում է պոլիէթիլենե պարկերի, բարձիկների, դույլերի կամ ցեմենտից ավազանների, պլաստիկ նյութից ավազանների մեջ, իսկ սննդարար լուծույթը տրվում է պարբերաբար, կամ անընդհատ` հատուկ կաթոցիչների օգնությամբ:

ՄՄշակություն ջրային միջավայրում /բուն հիդրոպոնիկա/ Հիդրոպոնիկ մեթոդը սկսել են կիրառվել բույսերի արմատային սնուցման հետազոտություններից հետո: Բավականին շատ գիտնականներ տարիներ շարունակ աշխատել են՝ պարզելու համար, թե ինչ է վերցնում բույսի արմատը հողից: Դա ավելի պարզ դարձավ բույսերի ջրային աճեցման ժամանակ:

Սննդարար լուծույթները պատրաստվում են ջրի մեջ լուծելով հանքային աղեր՝ որոնք պարունակում են ազոտ, ֆոսֆոր, կալիում, մագնեզիում, կալցիում, ծծումբ /մակրոտարրեր/, ինչպես նաև՝ բոր, պղինձ, ցինկ և այլ անհրաժեշտ միկրոտարրեր: Բույսերը բավականին լավ են յուրացնում այս լուծույթներից իրենց անհրաժեշտ նյութերը, սակայն դրանց նորմայի գերազանցման դեպքում բույսերը կարող են չորանալ:

Բույսն այդ լուծույթում աճեցվում է ապակյա տարայում, որպեսզի ավելի պարզ երևա բույսի արմատը: Փորձերը ցույց են տվել, որ բույսն ավելի լավ է աճում աղային լուծույթում կալիումի, կալցիումի, երկաթի, մանգանի, ծծումբի, ֆոսֆորի և ազոտի առկայության դեպքում: Բացի այս տարրերից, բույսին անհրաժեշտ են նաև ոչ մեծ քանակության միկրոտարրեր:

98

Լուծույթից կալիումի բացակայության դեպքում կանգ է առնում բույսի աճը: Առանց կալցիումի չի զարգանում արմատային համակարգը: Մագնեզիումն ու երկաթը անհրաժեշտ են քլորոֆիլի ձևավորման համար:

Աղյուսակ 33: Հիդրոպոնիկ մշակության սննդարար լուծույթի բաղադրության տարբերակ Բաղադրամասը /պարարտանյութը/

Պարարտանյութի քանակը 1000լ ջրի հաշվով (գրամ)

Սննդարար նյութերը Սնննդարար տարրը

Պաարունակությունը մլգ/լ

Հաարաբերակցությունը

Կալիումական սելիտրա 500 N 140 1 Սուպերֆոսֆատ 550 P 38,5 0,3 Ծծմբաթթվային մանգան 300 K 190 1,3 Ամոնիումական սելիտրա 200 Ca 165 1,2 Երկաթի քլորիդ 6 Mg 30 0,2 Բորաթթու 2,9 - - - Ծծմբաթթվային մագնեզիում 1,9 - - - Ծծմբաթթվային ցինկ 0,2 - - - Ծծմբաթթվային պղինձ 0,2 - - -

Մշակություն սուբստրատներում

Բույսերն աճեցվում են հողին փոխարինող սուբստրատներում, որոնք պարբերաբար սնուցվում են սննդարար լուծույթներով:

Սուբստրատներ Հիդրոպոնիկ մշակության ժամանակ օգտագործվում են հողին փոխարինող իներտ նյութեր՝ ավազ, կերամզիտ, շեբեն, պեռլիտ, վերմիկուլիտ, մամուռ, տորֆ, թեփ: Ինտերտ սուբստրատները բավականին հեշտ են ախտահանվում, քիմիական ռեակցիայի մեջ չեն մտնում ջրի մեջ առկա հանքային աղերի հետ և հեշտացնում են օդի ներթափանցումը արմատներին: Կախված սուբստրատի բաղադրությունից, առաջացել են այնպիսի մեթոդներ, ինչպիսիք են՝

- Ագրեգատոպոնիկա, երբ արմատները գտնվում են կոշտ, իներտ, անօրգանական սուբստրատներում՝ շեբեն, պեռլիտ, կերամզիտ, ավազ և այլն,

- Հեմոպոնիկա, երբ սուբստրատը կազմված է մամուռից, տորֆից, թեփից և այլ նյութերից, - Իոնիտոպոնիկա, սուբստրատը կազմված է իոնափոխանակվող նյութերից, - Աէրոպոնիկա, ամուր սուբստրատ այս դեպքում չկա, բույսի արմատները գտնվում են

օդում, մութ միջավայրում: Սուբստրատը պետք է ունենա հետևյալ հատկությունները.

հեշտացնի օդի և լուծույթների ներթափանցումը, ռեակցիայի մեջ չմտնի լուծույթներում առկա տարրերի հետ, ունենա չեզոք ռեակցիա,

99

չխոչընդոտի բույսերի արմատնային համակարգի կայուն զարգացմանը, ինչպես նաև նրանց պահի հորիզոնական դիրքում:

Հարցմանը մասնակցած ջերմատներից ընդամենը երկուսում են բանջարեղենի մշակությունն իրականացնում հիդրոպոնիկ եղանակով, դրանք են՝ «Ալիշանի

պահածոների գործարանին» պատկանող ջերմատունն Արարատի մարզում, որի ընդանուր մակերեսը կազմում է 5000 քմ և «Արամուսի բարիքներ» ջերմատունը Կոտայքի մարզում, որի ընդանուր մակերեսը կազմում է 14.000 քմ: Նշված երկու ջերմատներում էլ հիդրոպոնիկ եղանակով աճեցվում է միայն լոլիկ:

Երկու ջերմատներում էլ սուբստրատները լցված են հատուկ պատրաստված պոլիէթիլենից «բարձիկների», որոնք շարքերի ձևով դասավորվում են ջերմատան հատակին, կամ մի փոքր բարձրության վրա: Յուրաքանչյուր բարձիկում դրված է մեկական բույս: Ջերմատները ոռոգվում են կաթիլային ոռոգման համակարգով:

Նկար: “Արամուսի բարիքներ” ջերմատուն

Չնայած նրան, որ աշխարհում բավականին վաղուց են զբաղվում բույսերի հիդրոպոնիկ մշակությամբ, այս մեթոդի կիրառումն այդքան էլ զարգացած չէ Հայաստանում: Առաջին հերթին, ջերմոցային տնտեսությունները չունեն համապատասխան մասնագետներ՝ տեխնոլոգներ, որոնք անընդհատ ուշադրություն կդարձնեն բույսերին, մասնավորապես՝ բույսերի ճիշտ սնուցմանը, խնամքին և այլն, ինչն էլ բավականին լուրջ խնդիրներ է առաջացնում հիդրոպոնիկա կիրառող ընկերությունների համար: «Ալիշան» ընկերությունը մասնագետներ է հրավիրում Իրանից, իսկ «Արամուսի բարիքներ» ընկերությունը՝ Հոլանդիայից, ինչը կապված է բավականին մեծ ծախսերի հետ:

Աղյուսակ 34: Բանջարեղենի հիդրոպոնիկ եղանակով մշակությունը ՀՀ ջերմատներում Անվանումը Մարզը Ընդհանուր

մմակերեսը քմ. Աճեցվող

մմշակաբույսը «Ալիշան» պահածոների գործարան Արարատի մարզ 5000 լոլիկ «Արամուսի բարիքներ» ՍՊԸ Կոտայքի մարզ 14000 լոլիկ Ընդամենը 19 000

100

77.2. Ջերմոցներում գյուղատնտեսական ապրանքների մշակության գործընթացը` ապրանքների ընտրված խմբերի համար

Ջերմատնային գրունտի ախտահանումը

Մինչև մշակության բուն գործընթացին անցնելը կարևոր նշանակություն ունի ջերմատների ախտահանումը: Ջերմատնային գրունտի անհերթափոխ օգտագործումը, բանջարանոցային մշակաբույսերի երկարատև վեգետացիոն շրջանը, օդի բարձր ջերմությունն ու խոնավությունը նպաստում են բույսերի հիվանդությունների՝ հարուցիչների և վնասատուների զանգվածային զարգացմանն ու տարածմանը:

Ջերմատնային պայմաններում մշակվող բույսերը հիվանդություններից և վնասատուներից զերծ պահելու և բերքատվությունը բարձրացնելու համար նախքան ցանքի և սածիլման աշխատանքների սկսվելը, կարևոր և անհրաժեշտ պայմաններից է ախտահանման աշխատանքների կիրառումը:

Ջերմատնային գրունտի ախտահանումը կարևորագույն և պարտադիր պրոֆիլակտիկ միջոցառումներից մեկն է, որը կատարվում է հիմնականում ամռան կամ ձմռան ժամանակաշրջանում հին մշակաբույսը նորով փոխարինելու, նոր վեգետացիային պատրաստվելու ժամանակ:

Նախքան գրունտի ախտահանումը, անհրաժեշտ է ջերմատնից հեռացնել բուսական մնացորդները, հողը լավ փորել ու փխրեցնել: Որպես կանոն, գրունտից բացի, պետք է ախտահանել նաև ջերմատան պատերը, դռները, ապակիները, բույսերը կապող լարերը, ճանապարհները, սարքավորումները, ինչպես նաև ջերմատան շրջակայքը, որի համար նպատակահարմար է կատարել թաց ախտահանում` ֆորմալինի 5-10%, կամ կալիում-պերմանգանատի 5% լուծույթներով:

Կիրառում են հողի ախտահանման մի քանի եղանակ՝ ջերմային, քիմիական և կենսաբանական: Ներկայումս արտադրություններում բոլորից շատ տարածված և արդյունավետը հանդիսանում է ջերմային եղանակը, որն իրագործվում է գոլորշու օգտագործմամբ՝ շոգեհարման միջոցով: Հողի ախտահանման արդյունավետ եղանակը` գոլորշով ախտահանումն է (շոգեհարման միջոցով): Ախտահանման այս եղանակը կիրառելու համար հողը պետք է նախօրոք վարել, այնուհետև ծածկել ջերմադիմացկուն հատուկ պոլիվինիլքլորիդային կամ պոլիէթիլենային թաղանթով: Ընդհանուր գործընթացը տևում է 8-9 ժամ: Բլոկային ջերմատներում լայն կիրառություն է ստացել վրանային ձևի գոլորշիով ախտահանումը:

Հողը գոլորշով ախտահանելուց հետո պետք է ջրախեղդ անել` մաքրելու համար ավելորդ աղերից: Վերջինի տևողությունը կախված է ջրի որակից: Որքան բարձր է ջրի որակը, այնքան կարճ է ջրախեղդ անելու տևողությունը:

101

Այն ջերմատնային տնտեսությունները, որոնք հնարավորություն չունեն գրունտը գոլորշիով ախտահանելու, պետք է այն իրագործեն քիմիական նյութերով կամ գոլորշի արտադրող հատուկ մեքենայով:

Ախտահանման արդյունավետ եղանակ է համարվում նաև ջերմատների ծխեցումը ծծմբի գազով, որը ստացվում է ծծմբի այրումից: Նախքան ծծմբի այրումը, ջերմատան պատուհանները, դռները և ճեղքերը պետք է հերմետիկ փակել: Երկու օր փակ պահելուց հետո դրանք օդափոխել` մինչև հոտի լրիվ անցնելը:

77.2.1. Բանջարեղենի մշակության գործընթացը

ՍԵՐՄԵՐԻ ՆԿԱՏՄԱՄԲ ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԸ

Բանջարեղենի մշակման տեխնոլոգիայի ընթացքում կարևոր նշանակություն ունի սերմերի ճիշտ ընտրությունը: Սերմ ընտրելիս պետք է հաշվի առնել մի քանի գործոններ.

Տվյալ բանջարեղենի սորտի առանձնահատկությունները, Հասունացման տևողությունը (վաղահաս, միջինահաս թե ուշահաս), Բանջարեղենի ձևը, գույնը, չափերը, որակական հատկանիշները` չոր նյութերի

մասնաբաժինը, Մշակության առանձնահատկությունները, Հիվանդությունների ու վնասատուների նկատմամբ դիմացկունությունը, Պահունակությունն ու փոխադրունակությունը, և այլն:

Նման տեղեկատություն բանջարեղեն մշակողներին կարող են տալ սերմերի մասնագիտացված վաճառակետերը և սերմնաբուծությամբ զբաղվողները: Ընտրված բանջարեղենի տեսակներից լոլիկը, պղպեղը, փակ գրունտում աճեցվում են հիմնականում սածիլներով:

ՍԱԾԻԼՆԵՐԻ ԱՃԵՑՈՒՄԸ ՋԵՐՄԱՏՆԵՐՈՒՄ ԵՎ ԹԱՂԱՐՆԵՐՈՒՄ

Հայաստանում սածիլներ աճեցվում են ինչպես սովորական տաքացվող, չտաքացվող (արևային) ջերմոցներում ու ջերմատներում, այնպես էլ թաղանթապատ սածիլանոցներում և ջերմատներում, որոնք հնարավորություն են տալիս առավել նպաստավոր միկրոկլիմա ստեղծել սածիլների աճեցման համար: Նման կառույցները հնարավորություն են տալիս մեքենայացման կամ ավտոմատ համակարգերի ներդրման համար:

Աղյուսակ 35: Սածիլներին ներկայացվող որակական ցուցանիշները Մշակաբույսը Սածիլի

հասակը, օր Սնման մակերեսը սածիլանոցում, սմ2

Բույսի բբարձրությունը,

սմ

Տերևների քքանակը, հատ

Լոոլիկ 35-40 30-49 20-25 6-8 Լոլիկ թթաղարային 60-65 100 20-25 8-9 Պղպեղ 45-50 20 20-25 8-9

102

Լոլիկի, պղպեղի սածիլների աճեցումը

Ջերմատնային բանջարեղենի սածիլների մշակության համար առանձնացվում է հատուկ սածիլային տարածք, որտեղ դրանք աճեցնում են թաղարներում և խոռոչիկներում: Ջերմասեր բույսերի` լոլիկի, պղպեղի ցանքի համար ջերմոցի հողի ջերմությունը պետք է լինի 10-150C:

Սածիլի աճեցումը ջերմատան պայմաններում

Ջերմատներում հիմնական ցանքը կատարվում է 5x5x5սմ3 սնման մակերես ունեցող խոռոչիկների մեջ: Որպես սուբստրատ օգտագործվում է 3 մաս տորֆ և 1 մաս կենսահումուս: Որոշ ջերմատներում օգտագործվում է նաև 4 մաս տորֆ, 4 մաս ճմահող, 2 մաս կենսահումուս խառնուրդը:

Նախքան ցանելը խոռոչիկները լավ ջրվում են սննդարար լուծույթով: Յուրաքանչյուր խոռոչիկում դրվում է 1 սերմ: Ցանքից հետո սերմերը ծածկվում են տորֆի բարակ շերտով և պոլիէթիլենային թաղանթով` հավասարաչափ ծլելու համար: Այրումներից խուսափելու համար պոլիէթիլենային թաղանթը ծածկվում է թերթով: Իսկ շուտ ծլելու համար տեղադրվում է ջեռուցման խողովակների վրա: Ջերմությունը հավասարչափ բաշխելու համար պետք է խոռոչիկները տեղադրվեն խողովակներից 20-30 սմ բարձրության վրա:

Եթե խոռոչիկները տեղադրվում են հողի վրա, ապա այն պետք է լինի հնարավորին չափ հարթ և ծածկված լինի սպիտակ պոլիէթիլենային թաղանթով, որպեսզի արմատները զերծ մնան հողի մեջ թափանցելուց /այդ դեպքում արմատները կվնասվեն վերատնկման ժամանակ/ և հողի հիվանդություններից: Ծլման շրջանում անհրաժեշտ է պահպանել խոնավությունը: Ծլելուց անմիջապես հետո հեռացվում է պոլիէթիլենային թաղանթը, որպեսզի չայրվեն սածիլները և ջրվում է սննդարար լուծույթով:

Սածիլները սնվում են օրգանական և հանքային պարարտանյութերով: Առաջին սնուցումը տրվում է թռչնաղբահեղուկով: Երկրորդ սնուցումը տրվում է 15 օր հետո, հանքային պարարտանյութերի լուծույթով, որը պատրաստվում է հետևյալ կերպ. 18-20գ ամոնակային սելիտրա, 40-50գ սուպերֆոսֆատ, 15-20գ կալիումական աղ լուծում են 1-2 դույլ մաքուր ջրում: Երրորդ սնուցումը կատարվում է գոմաղբահեղուկով տնկելուց 10 օր առաջ:

Լավ աճեցրած սածիլը պետք է ունենա 5-7 տերև, լինի կարճ, հաստ և մուգ կանաչ գույնի, ունենա լավ զարգացած արմատային համակարգ:

Լոլիկ: Խոնավության և լավագույն ջերմաստիճանի (24-260C)–ի պայմաններում սովորաբար լոլիկի սերմերը ծլում են 4-5 օրում:

Շաքիլատերևների բացվելուց հետո ջերմաստիճանը իջեցվում է մինչև ցերեկը 18-200C իսկ գիշերը 15-160C, որը պահպանում է սածիլները ձգվելուց: Մեկ շաբաթ անց ջերմաստճանը բարձրացվում է ցերեկը արևային եղանակին 20-220C, ամպամած օրերին՝ մինչև 18-190C,

103

գիշերը՝ 17-180C: Սածիլները ջրվում են չափավոր, հիմնականում առավոտյան ժամերին: Սածիլի ելքը 1քմ կարող է լինել 400-500 հատ: Վերատնկման դեպքում՝ 300 հատ:

Պղպեղ (տաքդեղ): Պղպեղի համար ջերմաստիճանային պայմանները ավելի բարձր են: Մինչև սերմերի ծլելը՝ 25-300C 4-7 օրվա ընթացքում, որից հետո իջեցնում են 16-180C` ցերեկը, գիշերը` 12-140C: Սածիլները խոռոչիկներից անմիջապես տեղափոխում են ջերմատան ավելի մեծ մակերես մինչև 40-45 օրական հասակում:

Սածիլների աճեցումը թաղարներում

Թաղարային սածիլների աճեցման համար կարելի է օգտագործել տարբեր բնույթի խորանարդիկներ, թաղարներ, կասետներ (պլաստիններ):

Նման պայմաններում բույսերը աճում են հավասարաչափ՝ ձևավորելով արմատներ և տերևներ: Ընդ որում, ցանքը կարելի է կատարել կամ անմիջապես տեղում, կամ վերատնկել (պիկիրովկա):

Բանջարաբուծության մեջ առավելությունը տրվում է սեղմված խորանարդիկներին (3x3 սմ կամ 10x10սմ), որոնք պատրաստում են ստանդարտացված` հումուսային հողազանգվածից և տորֆից: Բայց կարելի է օգտագործել նաև տեղական հող: Սեղմված խորանարդիկներն ունեն նաև նշատեղեր, որտեղ և ցանվում է սերմը:

Օգտագործում են նաև թղթե խորանարդիկներ, որոնք պատրաստում են հատուկ թղթից, սոսնձված ջրակայուն սոսնձով:

Սածիլների աճեցման հատուկ ձև է ժապավենների վրա մշակությունը: Ժապավենները մինչև 400 մ երկարություն ունեն, պատրաստված են թղթից, որը մի կողմից պատված է պոլիէթիլենային շերտով:

Կարևոր նշանակություն ունեն սածիլների կոփումը և պահպանումը: Այն հնարավորություն է տալիս բույսերին ավելի հեշտությամբ տանել տեղափոխման ժամանակ առաջացող շոկը (ցածր ջերմաստիճան, գոլորշիացման ակտիվացում, ուլտրամանուշակագույն լուսավորում և այլն): Բույսերը կոփում են աստիճանաբար պաշտպանված գրունտում ջերմաստիճանի իջեցմամբ և ուժեղացված օդափոխմամբ:

Հայաստանում սածիլներով աճեցվում են հիմնականում 4 մշակաբույսեր (լոլիկ, պղպեղ/տաքդեղ, սմբուկ, կաղամբ), չնայած նման եղանակով կարելի է մշակել ցանկացած բանջարաբույս:

Լոլիկի մշակությունը

Լոլիկի պտղի ձևը կարող է լինել կլորավուն, երկարավուն, գնդաձև, էլիպսաձև, սալորաձև, տանձաձև: Հայաստանում մշակվող լոլիկի գրեթե բոլոր սորտերն ունեն կարմիր կամ նարնջակարմրավուն գունավորում:

Պտղի չափերը լինում են` խոշոր (120 գ և ավելի), միջին (100-120 գ), փոքր (մինչև 100 գ):

104

ԼԼոլիկի տնտեսական առանձնահատկությունները

Վեգետացիայի տևողության առումով լոլիկի սորտերը բաժանվում են` վաղահաս (ծլումից մինչև առաջին պտուղների հասունացումը` 100-110 օր), միջահաս (111-120 օր), ուշահաս (120 օրից ավելի):

Սորտերը բնութագրվում են նաև բերքատվությամբ, պտուղների փոխադրունակությամբ, ապրանքայնությամբ, հիվանդությունների և վնասատուների նկատմամբ ունեցած դիմացկունությամբ, մեքենայական (միանվագ) բերքահավաքի պիտանիությամբ:

Լոլիկի մշակության առանձնահատկությունները ջերմատներում

ՀՀ-ում լոլիկի աճեցման ջերմատնային հիմնական մեթոդները երկուսն են.

1. գրունտային եղանակով, որի դեպքում լոլիկի մշակությունը տարվում է հատուկ պատրաստված հողախառնուրդների վրա,

2. հիդրոպոնիկ եղանակով, որի դեպքում լոլիկի մշակությունը կատարվում է արհեստական սուբստրատների վրա:

Լոլիկի մշակությունը գրունտային եղանակով

Լոլիկի բույսերի ամենաբերքատուն նրա հիմնական ցողունն է, որի վրա հասունանում է ընդհանուր բերքի շուրջ 65-70%-ը, իսկ փոխարինողի վրա` 30-35%-ը:

Բույսերի սկզբնական ձևավորումից հետո ամբողջ վեգետացիայի ընթացքում պարբերաբար անհրաժեշտ է կատարել բջջատման և ծերատման աշխատանքները:

Բույսերի իջեցումը լարերից: Ջերմատներում լոլիկը և վարունգը մշակում են շպալերային համակարգով, բույսերը բարձրացնելով լարերի վրա: Դրա համար ջերմատան գրունտից 2.5 մ բարձրության վրա շարքերի ուղղությամբ անցկացնում են երկաթալարեր, որոնցից յուրաքանչյուր բույսի համար իջեցվում են առանձին թելեր և ամրացվում բույսի արմատավզիկին կամ հատուկ կեռերին, որոնք ամրացվում են հողի մեջ:

Երկաթալարերի վրա ուղղահայաց բարձրացված բույսերը, արագորեն աճելով, հասնում են ջերմատան ապակեպատ ծածկին, հատկապես, երբ մշակությունը տարվում է փոխանցվող մշակաբույսով: Մոտավորապես փետրվարի երկրորդ կեսին կամ մարտի սկզբներին բույսերը լարերից իջեցնելու անհրաժեշտություն է զգացվում: Այդ շրջանում բերքը սկսում է ձևավորվել բույսերի միայն վերին հարկերում, իսկ ցողունների ներքևի մասը, զրկվելով տերևներից, աստիճանաբար մերկանում է: Իջեցման ժամանակ բույսերի մերկացած ցողունները զգուշությամբ անջատում են կախիչներից (որոնց վրա գտնվում է պահեստային թելը) և պառկեցնում գրունտի կամ գրունտից 30-40 սմ բարձրության վրա տեղադրված թելերից պատրաստած ցանցերի վրա:

Հանքային սննդառության ռեժիմը: Պարարտանյութերի պահանջվող նորմաները սածիլների տնկումից առաջ գրունտ են մտցվում չոր վիճակում, վարի տակ, իսկ վեգետացիայի ընթացքում սնուցումները տրվում են ոռոգող ջրի հետ, արհեստական

105

անձրևացման եղանակով: Որպեսզի լուծույթի խտությունը չբարձրանա, ապա սնուցումները պետք է տալ կոտորակային եղանակով, իսկ դրանց միջև ընկած տևողությունը պետք է կազմի 7-10 օր: Այն դեպքում, երբ հողագրունտը պարունակում է մեծ քանակությամբ աղեր, ապա սնուցումները պետք է կազմակերպել պարարտանյութերի ավելի ցածր խտություն ունեցող լուծույթներով:

ՄՄիկրոպարարտանյութերի օգտագործումը: Ապացուցված է, որ լոլիկի և վարունգի բույսերը համեմատաբար լավ են փոխհատուցում միկրոպարարտանյութերի օգտագործումը, քանի որ դրանք նպաստում են ֆերմենտների և վիտամինների կուտակմանը, աճման հորմոնների ակտիվության բարձրացմանը, հիվանդությունների նկատմամբ բույսերի դիմադրողականության բարձրացմանը, որն իր հերթին խթանում է պտղագոյացմանը, հետևաբար նաև բերքի քանակի և որակի լավացմանը:

Միկրոպարարտանյութերի օգտագործման արդյունավետությունը համեմատաբար բարձր է, երբ այն կիրառվում է արտարմատային սնուցման եղանակով:

Բույսերի արտարմատային սնուցման ժամանակ 100 լիտր ջրին անհրաժեշտ է խառնել` 100-150գ բորաթթու, 150-200գ ծծմբաթթվային մանգան, 40գ ծծմբաթթվային ցինկ, 40գ ծծմբաթթվային պղինձ, 30գ մոլիբդենաթթվային ամոնիում:

Վեգետացիայի ընթացքում բույսերը պետք է սնուցել 4-5 անգամ` սածիլային հասակում, բուռն ծաղկման շրջանում, պտղագոյացման և պտուղների հասունացման սկզբին:

Ջերմատնային 1000քմ օգտագործելի տարածության վրա, ըստ բույսերի հասակի, ծախսվում է 100-300 լիտր պատրաստի լուծույթ: Աշխատուժի տնտեսման նպատակով միկրոպարարտանյութերով արմատային սնուցումները կարելի է կատարել նաև բուժումների հետ միասին:

Ջերմատնային գրունտի աղակալումը և պայքարի միջոցները: Ջերմատնային պայմաններում օգտագործվող օրգանական և հանքային պարարտանյութերի նորմայից մեծ քանակների ու դրանց ոչ ճիշտ օգտագործումը հողային լուծույթի խտությունը դարձնում են թունավոր: Հողախառնուրդի աղակալման դեմ ամենաարդյունավետ պայքարի միջոցը գրունտի լվացումն է, որը հնարավոր է իրականացնել միայն լավ գործող դրենաժային համակարգի դեպքում: Գրունտը աղակալումից պահպանելու մյուս հնարավոր միջոցը առանց բալլաստային նյութեր պարունակող պարարտանյութերի օգտագործումն է, որոնք համարյա աղակալում չեն առաջացնում և հեշտությամբ լուծվում են ջրում. դրանք են՝ ամոնիակային և կալիումական սելիտրաները, կրկնակի սուպերֆոսֆատը, ծծմբաթթվային կալիումը և մագնեզիումը:

Աղյուսակ 36: Լոլիկի մշակության համար անհրաժեշտ ջերմային և խոնավության ռեժիմները ջերմատներում

Ցուցանիշը Պարզ օրեր Ամպամած օրեր Գիշերը

Սածիլների աճեցում Ջերմաստիճան ttoCC -օդում 18-22 14-19 8-16

106

-գրունտում 18-20 20 20 ԽԽոնավությունը, %% -օդում 65-70 65 65 -գրունտում 70-75 70-75 70-75 ՍՍածիլումից մինչև պտղատվություն ՋՋերմաստիճան ttooCC -օդում 22-24 18-20 15-16 -գրունտում 20-22 20-22 20-22 ԽԽոնավությունը, %% -օդում 65 65 65 -գրունտում 70-75 70-75 70-75 ՊՊտղատվության շրջան ՋՋերմաստիճան ttooCC -օդում 24-26 20-22 16-18 -գրունտում 22-25 22-24 22-24 ԽԽոնավությունը, %% -օդում 65 65 65 -գրունտում 80-90 80-90 80-90

Լոլիկի մշակության գործընթացում մարզային առանձնահատկություն չկա. ջերմատնային լոլիկի առևտրային հիմնական բերքը ստացվում է Արարատի ու Արմավիրի մարզերից: Տարբերությունը, որոշ առումով, կայանում է ջջեռուցման և ոռոգման համակարգերի շահագործման մեջ: Ոռոգման հարցը մեծ խնդիր է եղել և շարունակում է մնալ հողի մշակման գործընթացում, սակայն այն ավելի բարվոք վիճակում է գտնվում Արարատի մարզում: Ջեռուցման հարցը գերխնդիր է հանրապետության բոլոր ջերմոցային տնտեսություններում: Հատկապես գազով ջեռուցումը բավականին թանկ է, ինչն էլ իր մեծ թվով ջերմատների չջեռուցելու և սեզոնային աշխատելու պատճառ է հանդիսանում:

Այն մարզերում (նախալեռնային գոտու), որտեղ լոլիկն աճեցվում է փոքր քանակությամբ, հիմնականում տնային սպառման և որոշ քանակությամբ մանրածախ վաճառակետերում/շուկաներում վաճառքի համար, լոլիկի մշակության գործընթացը և բերքատվությունը որոշակի փոփոխություններ է կրում: Թունաքիմիկատներն ու ազոտական պարարտանյութերը հողին/բույսին տրվում են չափավոր` ըստ անհրաժեշտության:

Լոլիկի բարձր բերք ստանալու համար կարևոր նշանակություն ունի բույսերի սնուցումը վեգետացիայի ընթացքում: Սնուցման համար հարկավոր է լայնորեն օգտագործել և´ օրգանական, և´ հանքային պարարտանյութեր: Օրգանական պարարտանյութերից սնուցման համար լավ են գոմաղբահեղուկը և թռչնաղբը: Առաջին սնուցումը պետք է տալ լոլիկի վարը դնելու ժամանակ` ծաղկելուց առաջ, և մեկ կամ երկու սնուցում էլ` բերքահավաքի ընթացքում: Սակայն, այսօր մեզ մոտ հողի պարարտացման տեսակներից գերակշռողը միակողմանի պարարտացումն է` ազոտական հանքային պարարտանյութով: Նույնիսկ օրգանական պարարտանյութերով հողին սնուցում տալը խնդիր է այսօր գյուղացիական տնտեսությունների համար:

107

Սակայն խոշոր, կայուն տնտեսական գործունեություն իրականացնող ջերմատները պահպանում են տեխնոլոգիական հիմնական փուլերը և բույսերին տրվող անհրաժեշտ նյութերի տեսակներն ու քանակները:

Լոլիկի բերքը պետք է հավաքել պարբերաբար` 2-3 օրը մեկ` չթողնելով, որ թուփը շատ ծանրաբեռնվի: Հաճախակի կատարած բերքահավաքը նպաստում է բերքատվության բարձրացմանը: Լոլիկի բերքը մեզ մոտ ջերմատները հավաքում են 1-3, նույնիսկ 4 ամիս շարունակ` կախված լոլիկի սորտից, սերմի որակից և այլ գործոններից:

ՀՀողի բերքատվության ու մշակաբույսերի որակի վրա դրական ազդող մեթոդները.

- Ցանքաշրջանառությունը միևնույն հողակտորում բույսերի հաջորդական աճեցումն է, որի շնորհիվ պահպանվում է հողի բերրիությունը;

- Օրգանական (գոմաղբ, թռչնաղբ, կոմպոստ) ու հանքային պարարտանյութերի (ազոտական, ֆոսֆորական ու կալիումական, կոմպլեքս, միկրոպարարտանյութերի) կիրառում: Կարևոր նշանակություն ունի բանջարեղենի բերքատվության ու որակի վրա բազմակողմանի սնուցումը` տարբեր պարարտանյութերով և դրանց անհրաժեշտ քանակներով:

Հողի բերքատվության ու բերքի որակի բարձրացման վրա ազդում են նաև հողի մշակման հետևյալ մեթոդների ու եղանակների կիրառումը.

Ճիշտ ժամանակին ու եղանակով ագրոտեխնիկական միջոցառումների կատարում, որի իրականացման դեպքում բարձրանում է և´ հողի բերքատվությունը, և´ բերքի որակական հատկանիշները,

Առավել առաջադեմ տեխնոլոգիաների կիրառում, մասնավորապես Կաթիլային ոռոգման համակարգի (այս մեթոդի մասին նշվել է վերևում), մշակաբույսերի աճեցման հիդրոպոնիկ եղանակի և այլնի կիրառում:

Լոլիկի մշակությունը հիդրոպոնիկ մեթոդով

Հիդրոպոնիկ եղանակով ջերմատնային լոլիկի և վարունգի բույսեր աճեցնելու համար օգտագործում են հրաբխային խարամ, կամ պեռլիտի չեզոք զանգված, որը լցվում է պոլիէթիլենե պարկերի, բարձիկների, դույլերի կամ ցեմենտյա ավազանների մեջ, իսկ սննդարար լուծույթը տրվում է պարբերաբար, կամ անընդհատ` հատուկ կաթոցիչների օգնությամբ:

Հիդրոպոնիկ եղանակով ջերմատնային լոլիկի բարձր բերք ստանալու համար առանձնահատուկ ուշադրություն պետք է դարձնել սածիլների աճեցման վրա: Ցանքի լավագույն ժամկետը համարվում է օգոստոսի 1-10-ը, 3-8 մմ մեծության հրաբխային խարամներով լցված ջերմոցներում: Նախօրոք պատրաստված սննդային լուծույթը տրվում

108

է օրական 3-4 անգամ, 8-10 օր օգտագործելուց հետո փոխարինվում նորով: Հիդրոպոնիկ ջերմոցներ չլինելու դեպքում սածիլները կարելի է աճեցնել նաև հողախառնուրդով պատրաստած ջերմոցներում, միայն ջերմատուն տեղափոխելիս արմատները պետք է մաքուր լվանալ:

ՆՆկար: Հիդրոպոնիկ մեթոդով մշակության օրինակ:

1 – պլաստիկ ավազաններ 2 – սննդարար լուծույթի տարա, 3 – պոմպ; 4 – գլխավոր խողովակ; 5 –

սննդարար լուծույթի մատակարարման խողովակներ; 6 – հոսող ավազաններ

Բարձիկներով մշակության դեպքում, դրանք դասավորում են որպես շարքեր: Տնկում են երկգծանի ժապավենաձև, որտեղ միջգծային տարածությունը` 50 սմ, միջժապավենայինը` 80 սմ, բույսերի հեռավորությունը շարքերում` 30 սմ:

Բույսերի աճի սկզբնական շրջանում սննդային լուծույթը տրվում է օրական 2-3 անգամ` չորս ժամը մեկ: Հետագայում, երբ բույսերի մոտ կազմակերպվում է 1-2 պտղաողկույզ, լուծույթի ներմուծումը պակասեցվում է` օրական տալով մեկ անգամ, իսկ ամպամած եղանակներին` 2-3 օրը մեկ: Հիդրոպոնիկ եղանակով լոլիկ մշակելիս բույսերին պետք է տալ երկցողունային ձև:

Հիդրոպոնիկ մեթոդով մշակության դեպքում բույսերին անհրաժեշտ սննդարար տարրերը բույսին տրվում են ջրի միջոցով: ՀՀ-ում հիդրոպոնիկ մեթոդով աշխատող ջերմատների տերերը իրենք առանձնապես տեղեկացված չեն մեթոդի մանրամասնություններից, կատարում են մասնագետների հանձնարարականները: Այս մեթոդի դեպքում շատ կարևոր է ճշգրտորեն պահպանել մշակության բոլոր հանձնարարականները, քանի որ մեկ սխալը կարող է պատճառ դառնալ ամբողջ բերքի ոչնչացման:

Վարունգի մշակությունը

Վարունգը միամյա բույս է, որն ունի առատ ճյուղավորված արմատային համակարգ: Պտղամաշկի գույնը լինում է` բաց-կանաչավուն, մուգ-կանաչավուն, պտղանկարով (գծիկային կամ առանց գծիկների):

Ըստ չափի վարունգի պտուղները լինում են` փոքրապտուղ (5-13սմ), միջին չափերի (13-20 սմ) և խոշորապտուղ (20-80սմ), որոնց ընդլայնական կտրվածքն ունի կլոր, կլոր-եռակողմ, եռակողմ ձև: Սևափուշ սորտերի սերմնապտղի գունավորումը լինում է` նարնջաաղյուսագույն, գորշ, գորշակեղտագույն: Սպիտակափուշ սորտերի սերմնապտղի գունավորումը` սպիտակականաչավուն, կամ կաթնասպիտակ:

109

Վարունգի տնտեսական առանձնահատկություններից պետք է նշել դրանց մանրապտուղ և խոշորապտուղ, սալաթային և աղադրման (թթվեցման) ենթակա, բաց գրունտի և ջերմատնային: Ըստ համի լինում են թույլ կծվային և առանց դրա:

ՎՎարունգի մշակության առանձնահատկությունները ջերմատներում

ՀՀ-ում վարունգի աճեցման ջերմատնային հիմնական մեթոդը ՀՀ-ում գրունտային եղանակն է: Վարունգի ցանքի համար լավ նախորդներ են՝ կաղամբը, լոլիկը, սմբուկը և պղպեղը: Բացի օրգանական պարարտանյութերից, վարունգին պետք է տալ նաև ամոնիակային սելիտրա, սուպերֆոսֆատ և կալիումական աղ:

Ջերմոցային մշակման համար նպատակարմար է օգտագործել վարունգի ոչ թե թարմ, այլ 2-3 տարի կանոնավոր պահած սերմերը, որոնք առաջացնում են ոչ փարթամ, բայց առատ պտղաբերող թփեր: Վարունգի սերմերը ցանում են չոր կամ թրջած ու ծլեցրած վիճակում: Գերադասելի է ցանքը կատարել թրջած կամ ծլեցրած սերմերով:

Մեկ քմ-ում ցանում են 3-4 հատ սերմ: Սերմը ծլելուց հետո, մինչև 4-5-րդ տերևների առաջանալը, եթե հնարավոր է, վարունգը չպետք է ջրել (եթե բույսերը դիմանում են), որից հետո տալ առաջին ջուրը և հողի քեշը գալուց կատարել վերջին նոսրացումը, յուրաքանչյուր բնում թողնելով մեկական բույս, հողը քաղհանել, փխրեցնել և դնել վարունգի վարը (կատարել բուկլից): Վարը դնելու հետ մեկտեղ կատարվում է նաև վարունգի գլխավոր ցողունի ծերատում:

Վարը դնելուց հետո նույնպես պետք է աշխատել հողը չջրել մինչև բույսերի ծաղկելը և նույնիսկ մինչև առաջին պտուղների կազմակերպվելը, որից հետո պտղաբերության ամբողջ ժամանակաշրջանում կարելի է 4-5 օրը մեկ անգամ ջրել (ըստ բույսի պահանջի):

Բույսերի սկզբնական ձևավորումից հետո ամբողջ վեգետացիայի ընթացքում պարբերաբար անհրաժեշտ է կատարել բջջատման և ծերատման աշխատանքները:

Աղյուսակ 37: Վարունգի մշակության համար անհրաժեշտ ջերմային և խոնավության ռեժիմները ջերմատներում

Ցուցանիշը Պարզ օրեր Ամպամած օրեր Գիշերը

Սածիլների աճեցում Ջերմաստիճան ttoCC -օդում 22 20 17 -գրունտում 20 20 20 Խոնավությունը, %% -օդում 70 70 70 -գրունտում 70-80 70-80 70-80 Սածիլումից մինչև պտղատվություն Ջերմաստիճան ttoCC -օդում 22-24 20-22 17-18 -գրունտում 20-22 20-22 20-22 Խոնավությունը, %% -օդում 75-80 75-80 75-80 -գրունտում 85-90 80-85 80-85

110

ՊՊտղատվության շրջան ՋՋերմաստիճան ttooCC -օդում 24-26 21-23 18-20 -գրունտում 22-24 22-24 22-24 ԽԽոնավությունը, %% -օդում 80-85 80-85 80-85 -գրունտում 85-90 80-90 80-90

Վեգետացիայի ժամանակաշրջանում վարունգի հողը պետք է քաղհանել 2-3 անգամ, 1-2 անգամ փխրեցնել և սնուցել երկու անգամ` առաջին սնուցումը կատարել բուկլիցի (վարը դնելու) ժամանակ, երկրորդը՝ առաջինից 20-25 օր հետո: Բերքը պետք է հավաքել հաճախակի, երբ պտուղների վրայի փուշը չի թափվել և չորացած ծաղիկն էլ պտղի ծայրին է:

Վարունգի պտղաբերության շրջանը տևում է 50-60 օր: Բերքը հավաքում են 2-3 օրը մեկ անգամ: 1 քմ-ից ստացվում է 8-10 կգ բերք, իսկ որոշ ջերմատներում բերքի քանակությունը հասնում է մինչև 15 կգ-ի: Վարունգը ջերմոցում մշակելիս առանձնապես մեծ ուշադրություն պետք է դարձնել հիվանդությունների ու վնասատուների դեմ պայքարելու գործին:

Պղպեղի/Տաքդեղի մշակությունը

Մեր պայմաններում միամյա բույս է, պտուղը բազմասերմ, 2-4 բնանի: Պղպեղի սորտերը բաժանվում են քաղցր և կծու խմբերի: Քաղցր սորտերի մոտ թուփը խոշոր է, ճյուղավոր: Պտղապատը մսալի է, պտղի վերջավորությունը հարթ է, հաճախ վեր ուղղված: Կծու սորտերի թուփը կանգուն է, բարակ ճյուղավորումներով, նեղ մսալի տերևաթիթեղներով: Պտղամիսը բարակ է, սովորաբար երկար: Տեխնիկական հասուն պտուղների հիմնական գունավորումը լինում է մուգ կանաչ, կանաչ, բաց-կանաչավուն, համարյա սպիտակ երանգով: Կենսաբանական հասուն պտուղները ունենում են մուգ-կարմիր, բաց կարմիր, կիտրոնագույն, դեղին գույն:

ՏՏաքդեղի տնտեսական առանձնահատկությունները

Ըստ վեգետացիոն տևողության լինում են` վաղահասներ (սերմի ծլումից մինչև առաջին պտուղների հասունացումը 120 օր է), միջահասներ (140 օր), ուշահասներ (140 օրից ավելի):

Ջերմատնային պղպեղի մշակությունը

Փակ գրունտի պայմաններում սածիլների մշակության աշխատանքները պղպեղի մշակաբույսի համար նույնն է, ինչ լոլիկինը:

Պղպեղի սորտերի թփի բարձրությունը ջերմատներում հասնում է 1-ից 1.5 մ, ուստի ուղղահայաց լարի վրա կապելու և թփի ձևավորման անհրաժեշտություն է զգացվում: Վեգետացիայի ընթացքում պարբերաբար պետք է հեռացնել բոլոր ոչ բերքատու ցողունները և թերահաս պտուղները, այն նպաստում է պտուղների միջին քաշի և բերքատվության բարձրացմանը:

111

Սածիլները ջերմատանը տնկում են երկգծանի ժապավենաձև: Միջգծային տարածությունը պետք է ընդունել 60 սմ, միջժապավենայինը` 90 սմ: Միջբուսային հեռավորությունը 30 սմ է:

Տաքդեղն ունի համեմատաբար թույլ զարգացած արմատային համակարգ, շատ զգայուն է հողում եղած աղերի բարձր խտության նկատմամբ, միաժամանակ շատ վատ է ընդունում հողի խոնավության պակասը, ինչպես նաև գերխոնավությունը: Ուստի բույսերը ջրում են հաճախ, բայց ոչ առատ:

Օդի ջերմաստիճանը տնկումից մինչև լրիվ պտղակալումը պետք է պահպանել` ցերեկը 25-280C, գիշերը 150C:

Պարարտացման եղանակը և սնուցումները նույնն են, ինչ լոլիկինը: Պտուղները պետք է հավաքել տեխնիկական հասունացման փուլում:

7.2.2. Պարարտանյութերի և թունաքիմիկատների անհրաժեշտությունը

- Պարարտանյութեր

Պարարտանյութերն օրգանական և անօրգանական նյութեր են, որոնք օգտագործվում են բույսերի սննդառությունը բարելավելու և բերքատվությունը բարձրացնելու նպատակով: Պարարտանյութերը բարձրացնում են հողի բերրիությունը, բարելավում նրա սննդային, ջրային, ջերմային և օդային ռեժիմները, ֆիզիկաքիմիական ու կենսաբանական հատկությունները: Ըստ ազդեցության բնույթի` պարարտանյութերը լինում են ուղղակի (ներգործում են անմիջապես բույսի սննդային ռեժիմի վրա) և անուղղակի (բարելավում են հողի հատկությունները և կուտակում սննդանյութեր), ըստ բաղադրության` օրգանական և հանքային:

Օրգանական պարարտանյութերը պարունակում են բուսական կամ կենդանական ծագման սննդանյութեր: Օրգանական պարարտանյութեր են գոմաղբը, բուսահողը, գոմաղբահեղուկը, թռչնաղբը, տորֆը և այլն:

Հանքային պարարտանյութերն անօրգանական նյութեր են, որոնք ներգործում են հողի ֆիզիկական, քիմիական, կենսաբանական հատկությունների և բույսերի սննդառության վրա: Տարբերում են միակողմանի և համալիր ազդեցությամբ հանքային պարարտանյութեր: Միակողմանի ազդեցության պարարտանյութերը (ազոտական, ֆոսֆորական, կալիումական, միկրոպարարտանյութեր և այլն) պարունակում են 1, իսկ համալիրը` 2 և ավելի սննդատարրեր:

Ազոտական պարարտանյութեր են` ամոնիակային բորակը (ամոնիումի նիտրատ), միզանյութը (կարբամիդ), ամոնիումի սուլֆատը, կալցիումի բորակը (կալցիումի նիտրատ):

112

ՖՖոսֆորական պարարտանյութեր են` հասարակ սուպերֆոսֆատը (կալցիումի երկհիդրոֆոսֆատի ու կալցիումի սուլֆատի խառնուրդը) և կրկնակի սուպերֆոսֆատը (կալցիումի երկհիդրոֆոսֆատ), ֆոսֆորիտային ալյուրը:

Կալիումական պարարտանյութեր են` կալիումի քլորիդը, կալիումական աղը (կալիումի քլորիդի և սիլվինիտի (NaCl+KCl) խառնուրդը), կալիումի սուլֆատը, կալիումի բորակը:

Համալիր պարարտանյութեր են` ամոֆոսը, նիտրոամոֆոսկան, նիտրոֆոսկան, որոնք, որպես օժանդակ սնուցում, հող են ներմուծում գարնանը՝ բույսերի վեգետացիայի շրջանում:

Միկրոպարարտանյութերը պարունակում են բոր, պղինձ, երկաթ, մանգան, ցինկ, մոլիբդեն և այլ միկրոտարրեր: Դրանք օգտագործվում են սերմերի նախացանքային մշակման, արտաարմատային և արմատային օժանդակ սնուցումների ժամանակ:

Մանրէային պարարտանյութերը սննդարար միջավայրից և հողային միկրոօրգանիզմների մաքուր մանրէախմբից կազմված պատրաստուկներ են, որոնք հարստացնում են հողի արմատամերձ շերտը, բարելավում բույսերի աճման ու զարգացման պայմանները: Դրանցից են նիտրագինը, ազոտաբակտերինը, ֆոսֆորաբակտերինը և այլն:

Հանքային պարարտանյութերի չարաշահումը վտանգավոր է և հանգեցնում է բուսականության աղքատացման, ինչպես նաև հողի, բնական ու արհեստական ջրամբարների, մթնոլորտի աղտոտման, ուստի բնապահպանական տեսանկյունից առավել նպատակահարմար է օրգանական պարարտանյութերի կիրառումը:

- Թունաքիմիկատներ

Ջերմատնային տնտեսությունների կողմից օգտագործվում են տարբեր տեսակի սնկասպաններ, միջատասպաններ և տզասպաններ:

Ֆունգիցիդներ (սնկասպաններ)

Տարբերում են կոնտակտային և սիստեմային /ներբույսային/ ֆունգիցիդներ: Կոնտակտային ֆունգիցիդները ոչնչացնում են բույսերի տերևային մակերեսների վրա աճող սնկերի սպորները: Մինչև բույսերի վրա սպորների հայտնվելը հարկավոր է նրանցով հավասարաչափ ծածկել տերևային ամբողջ մակերեսը: Եթե բույսերի հյուսվածքներն արդեն վարակվել են, ապա կոնտակտ ֆունգիցիդների օգտագործումը դառնում է անօգուտ: Կոնտակտ ազդեցությամբ ֆունգիցիդները հիմնված են պղնձի աղերի /բորդոյան հեղուկ, պղնձարճասպ, կուպրոքսատ, պղնձի օքսիքլորիդ/, ծծմբի /կոլոիդ ծծումբ, թռչվող ծծումբ, աղացած ծծումբ/, տարբեր օրգանական միացությունների /Կապտան, Պոլիրամ, Դելան, Էուպարեն/ վրա:

Ինսեկտիցիդներ (միջատասպաններ) և ակարիցիդներ (տզասպաններ )

Պիրետրոիդները՝ Դեցիս, Նիտավիթ, Կարատե, Կինմիկա, Մավրիկ, Սումիալֆա, Տալստար, Ֆյուրե, Շերպա, հանդիսանում են աղիքային և կոնտակտ, ինչպես նաև

113

վախեցնող ազդեցության իստեկցիդներ: Սրանք ունեն ազդեցության լայն սպեկտոր և ոչնչացնում են ինչպես ծծող և կրծող վնասատուներին, այնպես էլ նրանց ձվերին:

ՖՖոսֆորաօրգանական քիմիկատներ՝ Մալաթիոն, Կարբոֆոս, Ֆուֆանոն, Բի-58, Բազուդին, Ակլետիկ, Սումիտիոն, նույնպես հանդիսանում են աղիքակոնտակտային, միջատների և տզերի դեմ պաքարելու ազդեցության լայն սպեկտորի ինսեկտիցիդներ: Սրանք արդյունավետ են +150C-ից բարձր ջերմաստիճանի դեպքում կիրառելիս, սակայն, ազդեցության տևողությունը ավելի փոքր է, քան պիրետրոիդներինը:

Նեոնիկոտինոիդներ՝ Կալիպսո, Ակտարա, օժտված են աղիքային, կոնտակտ և ներթափանցող ազդեցությամբ և կիրառվում են լվիճների, պսիլաների, ծաղկակերների, պտղակերների դեմ պայքարելիս: Սրանց նկատմամբ միջատները շատ հազվագյուտ են դիմացկունություն ձեռք բերում:

7.2.3. Ծաղիկների մշակության տեխնոլոգիան ջերմատներում

Տիպիկ ծաղիկը կազմված է բաժակից, պսակից, առէջքներից ու վարսանդից: Ծաղիկները բազմանում են սեռական (սերմերով) և ոչ սեռական (վեգետատիվ) ճանապարհով: Առաջին դեպքում մայրական և հայրական հատկությունները հաճախ չեն պահպանվում, իսկ երկրորդի դեպքում, տվյալ բույսի բոլոր հատկությունները պահպանվում են:

Բազմացումը սերմերով: Նախքան ցանք կատարելը, որոշվում է սերմի ծլունակության տոկոսը: Ցանքից առաջ սերմերն ախտահանվում են քիմիական նյութերով: Ջերմատներում ցանքը կատարվում է ցանքարկղերի, թաղարների և բազմացման արկղերի մեջ:

Բույսերի վեգետատիվ բազմացում: Բույսերի բազմացումը կատարվում է նաև վեգետատիվ եղանակով՝ կտրոններով, արմատակալներով, պալարներով, սոխուկներով և այլն:

ա) Բազմացում կտրոններով: Կտրոններ կարելի է վերցնել զանազան բուսատեսակների տարբեր մասերից՝ ցողուններից, ճյուղերից և արմատներից: Հողի կամ ավազի մեջ տնկված կտրոնների ներքևի կտրվածքի վրա սկզբնական շրջանում առաջանում է կալյուս, իսկ այնուհետև՝ հավելյալ արմատներ, որից հետո տվյալ կտրոնը դառնում է առանձին բույս: Կտրոններով բազմացում կատարելիս պետք է աշխատել դրանք վերցնել առողջ և նորմալ աճ ունեցող բույսերից:

բ) Արմատակալները տնկելիս պետք է աշխատել հողը նրանց շուրջը այնպես սեղմել, որ այն ամուր նստի հողում: Բացի դրանից, պետք է զգուշանալ ավելորդ խոնավությունից և ջերմաստիճանի ուժեղ տատանումներից: Թույլատրելի է ջերմության մինչև 2-30C

տատանումը:

գ) Բազմացումը սոխուկներով և կոճղեզներով: Սոխուկավոր բույսերի վեգետատիվ բազմացումը կատարվում է սոխուկների միջոցով: Սոխուկավոր բույսերը բաժանվում են երկու խմբի՝ մշտադալար և տերևներից ժամանակավորապես զրկվողներ: Սոխուկները

114

նույն տեղում մնում են 4-5 տարի: Երբ ծաղիկները սկսում են մանրանալ, անհրաժեշտ է սոխուկներն անմիջապես հանել և տեսակավորելուց հետո անմիջապես վերատնկել: Սոխուկները գրունտից հանվում են այն ժամանակ, երբ բույսի տերևները սկսում են դեղնել:

Բույսերի հիվանդությունները

Ալրացող: Ալրացողը սնկային հիվանդություն է, որով գլխավորապես հիվանդանում են վարդերը և մի շարք այլ դեկորատիվ բույսեր: Վնասում է բույսերի տերևները, մատղաշ շիվերը և կոկոնները, որոնք ծածկվում են սպիտակ փառով: Հիվանդության հետագա զարգացման և ձմեռող սորտերի խմբավորումից գոյացող սև կետերի պատճառով սպիտակ փառը դառնում է գորշավուն: Որպես պայքարի միջոց խորհուրդ է տրվում մինչև տերևների բացվելը, բույսերը սրսկել 3%-ոց երկաթարջասպի լուծույթով:

Կեղծ ալրացող: Այս հիվանդությունը ջերմատան պայմաններում վնասում է վարդերին, սածիլներին և այլ բույսերին: Հիվանդ բույսերի տերևների վրա սկզբում նկատվում են դեղնավուն բծեր, որոնց մակերեսը հետզհետե ծածկվում է սպիտակավուն փառով: Հետագայում հիվանդությունը տարածվում է ցողունների և ծաղիկների վրա: Կեղծ ալրացողի դեմ պայքարելու նպատակով խիստ վարակված բույսերը անհրաժեշտ է անմիջապես հավաքել և այրել: Կարելի է սրսկել 1%-ոց բորդոյան հեղուկով կամ 0,5% -ոց ցինեբի լուծույթով:

Ժանգ: Նկատվում է բազմաթիվ բուսատեսակների՝ մեխակի, վարդի, կամելիայի, քրիզանթեմի և այլ բույսերի վրա: Հիվանդություն հարուցող սնկի սպորները բույսերի տերևների վրա ամռանը առաջացնում են կարմրավուն, գորշագույն կամ նարնջագույն ժանգահար բարձիկներ: Ժանգի ինտենսիվ զարգացման դեպքում բույսի վրա առաջանում են երկարավուն, խոր վերքեր: Պայքարի արդյունավետ միջոցառումներ են համարվում փոշոտումը ծծմբափոշով կամ ծծմբական փոշու և կրի խառնուրդով և սրսկումը 1%-ոց բորդոյան հեղուկով:

Սև տոտիկ: Վնասում է ինչպես նոր ծլած բույսերին, սածիլներին, այնպես էլ մեծ բույսերին: Հիվանդությունն արտահայտվում է նրանով, որ բույսի շաքիլներից ներքև արմատավզիկը գորշանում է, նեխում, ցողունը բարակում, և բույսը ոչնչանում է: Հիվանդությանը նպաստում է օդի և հողի բարձր խոնավությունը, լույսի և ջերմության պակասը, ցանքի և սածիլների խտությունը, ինչպես նաև մեծ քանակությամբ կիսափտած օրգանական նյութերի առկայությունը:

Պայքարի միջոցառումներն են՝ ջերմատների հաճախակի օդափոխումը, ջրելը ժամանակավորապես դադարեցնելը: Հիվանդության առաջին իսկ նշանների առկայության դեպքում հողը պետք է ծածկվի փայտի մոխրի բարակ շերտով:

Քաղցկեղ: Հիվանդության հետևանքով բույսերի արմատների վրա ուռուցքներ են առաջանում: Վարակը տարածվում է հողի, հիվանդ բույսերի սերմերի, միջատների և այլ

115

միջոցով: Քաղցկեղով վարակվում են վարդը, մեխակը, քրիզանթեմը, գեորգենին և այլն: Հիվանդությունը նկատելիս անհրաժեշտ է հեռացնել ուռուցքները և տեղը ախտահանել:

ԿԿտրոնների նեխում: Այս երևույթն առաջանում է բորբոսասնկերից: Սնկերի թելիկները, ներթափանցելով կտրոնի հյուսվածքի մեջ, առաջացնում են նեխում: Հիվանդության դեմ պայքարելու համար անհրաժեշտ է ամեն տարի փոխել ջերմատան հողը: Նախքան կտրոնները մարգերում տնկելը, խորհուրդ է տրվում հողը ջրել եռացրած ջրով, ախտահանել ջերմատունը, հաճախակի օդափոխել այն, հեռացնել վնասված կտրոնները:

Արմատների նեխում: Առաջանում է չափից ավելի չորության կամ խոնավության դեպքում: Հիվանդությունը հայտնաբերելիս ջրումը պետք է պակասեցնել և ջրել միայն գոլ ջրով:

Բույսերի հանգստի շրջան

Բույսերն ունեն նաև այսպես կոչված «հանգստի շրջան», երբ նրանց նյութափոխանակությունը խիստ նվազում է և աճի շարժընթացները գրեթե դադարում են: Հանգստի շրջան ունի և´ ամբողջ բույսը, և´ նրա առանձին օրգանները՝ պալարները, կոճղեզը, սերմերը: Բույսերը հանգստի շրջանի են անցնում անբարենպաստ պայմանների՝ սառնամանիքի, երաշտի հետևանքով: Չափավոր կլիմայի պայմաններում բույսերի մեծ մասի հանգիստը դրսևորվում է ձմռանը: Բույսը, անհրաժեշտության դեպքում, կարելի է արհեստականորեն հանել հանգստի շրջանից (եթերի գոլորշիների, էթիլենի, ֆիզիոլոգիապես ակտիվ նյութերի ազդեցությամբ) և հակառակը՝ ավելի երկար պահել հանգստի շրջանում:

Մեզ մոտ հանգստի շրջանը հիմնականում ձմեռվա ամիսներն են` 2-3 ամիս, որի ընթացքում ջերմատանը կարելի է պահպանել ցածր ջերմաստիճան:

Ծաղիկների հիդրոպոնիկ՝ սուբստրատներով աճեցում հանդիպել է միայն Արարատի ու Արմավիրի մարզերում հարցված ջերմատներում, որոնք այս եղանակով աճեցնում են հիմնականում գերբերա և անթորիում:

Վարդ

Վարդենին վարդազգիների ընտանիքի (Rosaceae) բազմամյա թուփ է: Վարդազգիների ընտանիքը բավականին մեծ է, հայտնի է մոտ 400 տեսակ՝ տարածված առավելապես Հյուսիսային կիսագնդում: Ծաղիկները հասարակ են, մեծամասամբ բուրավետ, սպիտակ, վարդագույն, դեղին, մորագույն և կարմիր երանգներով: Վարդազգիների ծաղիկների ձևերն ու երանգները բազմազան են: Բարձր են գնահատվում հատկապես այն ծաղիկները, որոնց կոկոնները երկարավուն են, լիաթերթ և ունեն պսակաթերթիկների գեղեցիկ դասավորություն: Տարբեր է նաև տերևաթիթեղների ձևն ու մեծությունը:

Վարդի մշակովի տեսակները՝ “չինական”, “հարյուրթերթանի”, “դամասկոսյան” և այլն, տարածված են գրեթե բոլոր մարզերում: Ջերմատնային պայմաններում Հայաստանում աճեցվում են հիմնականում Հոլանդիայից ներմուծված սորտեր և “տեղական” սորտեր:

116

Վարդերը բազմանում են սերմերով, արմատակալներով, թփերի բաժանումով, անդալիսով, արմատային կտրոններով և պատվաստով:

Ջերմատան պայմաններում վարդերի վաղ ծաղկեցումը տեղի է ունենում նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին, որպեսզի փետրվար ամսին դրանք ծաղկեն (դրա գլխավոր նպատակը մարտի 8-ին ծաղիկների ստանալն է): Սնուցման համար գլխավորապես օգտագործվում է կոյաջրի թույլ լուծույթը կամ եղջրատաշեղի թուրմը: Սնուցումը սկսում են այն ժամանակ, երբ բույսերն աշնան էտից հետո աճել և կոկոն են տվել: Կոկոնները բացվելուց տաս օր առաջ դադարեցվում է բույսի սնուցումը: Միաժամանակ պակասեցվում է նաև բույսերը ջրով ցողելը: Ծաղկման շրջանում բույսերին բավարար է նաև մինչև 100C պայմանները:

Սառը ջերմոցներում աճեցվում են վարդեր, որոնք արմատակալեցվում են կտրոններից մեկ տարեկան հասակում: Պատվաստված վարդերը կարելի է ծաղկեցնել երկու, երբեմն նաև երեք անգամ: Սառը ջերմոցներում ծաղկումը դադարելուց անմիջապես հետո բույսերը մինչև շուրթերը թաղվում են հողի մեջ: Այդպես բույսերը մնում են մեկ տարի: 1-2 տարեկան պատվաստված վարդերը ջերմատան գրունտում կարելի է պահել 7 տարի և նույնիսկ ավելի շատ:

ՀՀՀ ջերմատներում աճեցվում են հիմնականում երկու տեսակի վարդ` “տեղական սորտ”, որի ցողունը ցածր է և ունի ոչ այնքան լավ ապրանքային տեսք, և “հոլանդական սորտ”, որի ցողունն ավելի բարձր է, թերթիկներն ավելի առատ: Այս անվանումներով տարբերակում են վարդի տեսակները հիմնականում ջերմոցատերերը:

Գերբերա (Gerbera )

Գերբերան աստղածաղկազգիների ընտանիքին պատկանող բազմամյա կոճղարմատավոր բույս է: Հայրենիքը հարավային Աֆրիկան է: Տերևակիր ցողունը կարճացած է, որի հետևանքով փետրաձև կտրտված երկարավուն տերևներն իրենց կոթուններով արմատամերձ դասավորություն ունեն: Գունավորումը խիստ տարբեր է, վարդագույն, կարմիր, դեղին, նարնջագույն, սպիտակ և այլն: Առատորեն ծաղկում է վաղ գարնանից մինչև ուշ աշուն:

Գերբերան գերադասում է արևոտ, լուսավոր ջերմատներ, սննդանյութերով հարուստ, չափավոր խոնավ, ստրուկտուրային հողեր: Բավականին ջերմասեր է: Բազմանում է սերմերով և վեգետատիվ եղանակով: Սերմերը ծլունակությունը պահպանում են 3 ամիս, սակայն 50C ջերմության դեպքում մինչև մեկ տարի ծլունակությունը չեն կորցնում: Ցանքը կատարում են գարնանը՝ նախօրորք պիտակավորված երկու տարեկան բույսերի բաժանումով: Ծիլերը երևում են 10-12 օր հետո: Սերմնաբույծները վերատնկում են արկղերի մեջ` 150-ական, և 5-6 տերև ունենալու դեպքում տնկում են մշտական տեղում: Նույն տարում գերբերան ծաղկում է:

Սերմային բազմացման դեպքում հատկանիշների խիստ ճեղքավորում է դիտվում: Այդ պատճառով էլ ամենաարժեքավոր սորտերը խորհուրդ է տրվում բազմացնել վեգետատիվ

117

ճանապարհով: Սովորաբար թփերը կիսում են 3-4 տարեկանում: Բազմացնում են նաև կոճղարմատներով:

Հայաստանում գերբերան աճեցվում է հիդրոպոնիկ եղանակով՝ սուբստրատներում: Գերբերայի բարձրությունը Հայաստանի պայմաններում հասնում է 40-60 սմ-ի: Լուսասեր է, լավ է աճում արևոտ, տաք ջերմատներում: Պահանջում է առատ և հաճախակի ջրում: Ծաղիկները հավաքվում են շուրջ տարին, սակայն կան ամիսներ, երբ թփերը «հանգստանում» են և բավականին քիչ են ծաղկում: Մեկ բույսից տարվա ընթացքում կարելի է կտրել ավելի քան 50 ծաղիկ:

Այն ջերմատնային տնտեսությունները, որոնք զբաղվում են գերբերայի աճեցմամբ, հիմնականում համագործակցում են հոլանդական Florist և Schreurs ընկերությունների հետ: ՀՀ-ում գերբերայի մշակությունը տեղի է ունենում հիմնականում արմատակալների միջոցով: Հոլանդիայից ներկրվում է հատուկ սուբստրատների մեջ աճեցված մի քանի ամսական արմատակալներ/կտրոններ, որոնք էլ տեղադրվում են գերբերաների համար նախատեսված պոլիէթիլենային տարաներում: Տարաների մեջ նախօրոք լցվում է երկու մաս բանջարանոցային հող, մեկ մաս պեռլիտ և մեկ մաս ավազ: Հայաստանում գերբերան ջրվում է կաթիլային ոռոգման համակարգով (գերբերայի համար կան հատուկ երկարավուն կաթոցիչներ), իսկ ձմռան ամիսներին բավականին մեծ են լինում ջեռուցման ծախսերը, ինչը մեծապես պայմանավորված է նրանով, որ այն շատ ջերմասեր բույս է:

Հոլանդիայից հրավիրվում են նաև մասնագետներ, որոնք տարվա ընթացքում առնվազն մեկ անգամ այցելում են Հայաստան և անձամբ վերահսկում վերտնկման աշխատանքներին, ինչպես նաև հետևում են ողջ տեխնոլոգիական գործընթացին:

ՄՄեխակ

Մեխակը պատկանում է մեխակազգիների ընտանիքին: Այն տարածված է երկրագնդի զգալի մասում: Հայտնի է մեխակի մոտ 300 տեսակ՝ տարածված Եվրոպայում, Ասիայում, Աֆրիկայում: Բոլոր տեսակի մեխակները խոտաբույսեր են, կան նաև ցածրահասակ, թփիկանման տեսակներ:

Ինչպես բազմամյաների, այնպես էլ հազվադեպ հանդիպող երկամյա և միամյա տեսակների ցողունները կանգնած կամ պառկած են: Ծաղիկները լինում են լիաթերթ կամ միաթերթ, տարբեր գույներով՝ վարդագույն, կարմիր, սպիտակ, խայտաբղետ, երբեմն նաև դեղին: Ըստ տեսակների առաջնահերթ տեղը տրվում է հետևյալ չորսին՝ հոլանդական, փետրաձև, չինական, տաճկական:

Հոլանդական մեխակը բազմամյա բույս է, որի առանձին սորտերը օգտագործվում են որպես պայմանական միամյա, քանի որ վաղ ցանքից ստացված բույսերը ծաղկում են նույն տարում: Մեխակի բարձրությունը հասնում է 40-50 սմ-ի: Ծաղկում են ցանքի օրից սկսած 5-6 ամիս հետո: Բացի սերմերից, բազմացումը տեղի է ունենում նաև կտրոններով: Ձմեռվա ընթացքում ջերմատան պայմաններում ծաղկում է համարյա առանց դադարի: Միայն պահանջում է ուժեղ լուսավորություն:

118

Հայաստանում աճեցվում են ռեմոնտանտ (անընդհատ ծաղկող) մեխակներ: Այս մեխակները սովորաբար բազմանում են կտրոններով, որի համար հարկավոր է պատրաստել հատուկ մայրակներ. չպետք է թողնել, որ դրանք ծաղկեն, երբ կտրոնները վերցվում են ծաղկող մայրակներից, դրանցից աճեցրած բույսերի ծաղիկների թե՛ քանակը, թե՛ որակը համեմատաբար ցածր է լինում: Կտրոններ պատրաստելու ամենալավ ժամկետներն են հոկտեմբեր-նոյեմբեր և փետրվար-մարտ ամիսները:

Ջերմատներում կտրոնները տնկվում են 4%-ոց ֆորմալինի լուծույթով ախտահանված, 3-5 սմ հաստությամբ հողաշերտի խառնուրդում, որը բաղկացած է բանջարանոցային հողից և տորֆահողից: Նշված հողաշերտը ախտահանելիս 1քմ տարածության համար օգտագործվում է 2,5-3 լիտր պատրաստի լուծույթ: Ախտահանումից 20-25 օր հետո հողը կարելի է օգտագործել:

77.3. Ջերմոցային ապրանքների պահպանման մեթոդները ՀՀ-ում ջերմոցային ապրանքների պահպանման համար ջերմոցային տնտեսությունների մի մասն ունի կից տարածքներ` տնամերձ, նկուղային հարկեր, պահեստային շինություններ և այլն, որոնք օգտագործվում են որպես պահեստներ: Չնայած, որ, ըստ ջերմոցատերերի, պահեստի անհրաժեշտություն այդքան չի զգացվում, քանի որ հավաքված ապրանքը թարմ վիճակում տեղում վաճառվում է: Ջերմոցային ապրանքներ պահեստավորող (մի քանի օրով) ջերմոցային տնտեսությունների քանակն` ըստ մարզերի բերված է աղյուսակ 38-ում: Աղյուսակ 38: Ջերմոցային ապրանքներ պահպանող ջերմոցային տնտեսությունների քանակը Ջերմոցային ապրանքների պահպանման աառկայությունըը

Այո Ոչ

Արարատ 21% 79% Արմավիր 29% 71%

Արարատի մարզում ջերմոցային ապրանքների պահպանման օրերի միջին թիվը բանջարեղենի և ծաղիկների համար կազմում է 2-3 օր: Ջերմոցային տնտեսությունների կողմից պահպանման միջին ջերմաստիճանն ու օրերի թիվն արտահայտված են աղյուսակ 39-ում: Աղյուսակ 39: Արարատի մարզում ջերմոցային տնտեսությունների կողմից պահպանվող ապրանքների տեսականին ու պահպանման պայմանները Պահպանվող աապրանքի տեսակը

Ջերմոցային տտնտեսությունների

քանակը

Պահպանման առավելագույն ժժամկետը (օր)

Պահպանման միջին ջերմաստիճանը

Միջինը Առավելագույնը

Լոլիկ 5 2 20 7 Վարդ 10 3 7 8 Գերբերա 13 2 5 9 Աստրոմերիա 8 3 5 8 Մեխակ 2 2 10 Անթորիում 1 1 15

119

Ըստ ջերմոցային տնտեսությունների` ջերմոցային ապրանքները երկար ժամանակով չեն պահպանվում, դրանք անմիջապես իրացվում են` թարմ քաղված վիճակում: Հարցման պահին Արարատի մարզի ջերմոցային տնտեսություններում առկա էր 4000 հատ պահեստային վարդ ու գերբերա: ԱԱղյուսակ 40: Արմավիրի մարզում ջերմոցային տնտեսությունների կողմից պահպանվող ապրանքների տեսականին ու պահպանման պայմանները Պահպանվող աապրանքի տեսակը

Ջերմոցային տտնտեսությունների

քանակը

Պահպանման առավելագույն ժժամկետը (օր)

Պահպանման միջին

ջերմաստիճանը Միջինը Առավելագույնը Լոլիկ 23 4 8 Վարունգ 15 5 (15-30) 7 Պղպեղ կկծու 5 1 20 11

Պղպեղ քքաղցր 8 2 10 Վարդ 1 10 6 Գերբերա 5 9 15 10 Աստրոմերիա 9 11 30 10

Արմավիրի մարզի ջերմոցային տնտեսություններում հարցման պահին առկա էր 10 տոննա պահեստային լոլիկ, 45 տոննա` վարունգ, 7000 հատ գերբերա և աստրոմերիա: Արարատի ու Արմավիրի մարզերում առկա են ջերմատներին կից շինություններ` առանձնացված որպես սառնարանային տնտեսություններ, որոնք օգտագործվում էին ոչ միայն ջերմոցային ապրանքների պահպանման համար: Աղյուսակ 41 Սառնարանային պահեստների առկայությունը ջերմոցային տնտեսություններում ՄՄարզը Ջերմոցային տնտեսությունների թիվը Արարատ 6% Արմավիր 16%

8. Սերմերի շուկայի նկարագիրը, գները, ծագման աղբյուրները

8.1. Բանջարեղենի սերմերի, սածիլների շուկայի նկարագիրը

Ջերմոցային տնտեսությունների մեծ մասը բանջարեղենի մշակությունն իրականացնում են սերմ ցանելով ու սածիլ աճեցնելով, իսկ մի փոքր մասը սածիլները ձեռք է բերում: Սածիլ ձեռք է բերվում հիմնականում լոլիկի ներմուծված սորտ ու քաղցր պղպեղ մշակելու համար (Արարատի և Արմավիրի մարզերում հարցված լոլիկ մշակող տնտեսությունների 6%-ը, և պղպեղ մշակող տնտեսությունների` 5%-ը): Նշենք նաև, որ Արարատի ու Արմավիրի մարզերում հարցված լոլիկ մշակող ջերմոցային տնտեսությունների միայն 1%-ն է մշակություն իրականացրել տեղական սերմերով, մնացածը` ներմուծված սերմերով: Ջերմոցային տնտեսությունների մեծ մասը բանջարեղենի սերմերը ձեռք է բերում մասնագիտացած խանութներից, որտեղ նրանց տրամադրվում է տեղեկատվություն տվյալ սերմի որակի, առանձնահատկությունների վերաբերյալ: Կան տնտեսություններ, որոնք

120

իրենք են ներմուծում սերմեր (Արարատի ու Արմավիրի մարզերում հարցված բանջարեղեն մշակող տնտեսությունների 1%-ը` 7 տնտեսություն): Ստորև բերված գծանկարներում արտահայտված են բանջարեղենի սերմերի ու սածիլների ձեռք բերման աղբյուրներն` ըստ ջերմոցային տնտեսությունների քանակի: ԳԳծանկար 26:

Գծանկար 27:

Սերմեր ներմուծվում են հիմնականում Հոլանդիայից, Իսրայելից, ՌԴ-ից և եվրոպական այլ երկրներից: Սերմեր ներմուծող հարցված ջերմոցատերերն (ջերմոցային տնտեսություններն) են. Արարատի մարզում` Ռազմիկ Համբարջյանը (եվրոպական սերմեր), Արմավիրի մարզում` Հայկուշ Ենոյանը (Հոլանդիա), Արմեն Ավետիսյանը (Ֆրանսիա), Լևոն Հերիքյանը (Հոլանդիա) և այլն: Այլ մարզերում հարցված ջերմոցային տնտեսությունների մի մասը ևս իրականացնում է սերմերի ներմուծում. Կոտայքի մարզում`Արբենի Մուրադյանը (Հոլանդիա), Լոռու մարզում` “Հասար” ՍՊԸ-ն (Իսրայել) և Սյունիքի մարզում` Վալերիկ Ասրյանը (ՌԴ):

Ներմուծումէ

1% Սեփականսերմնացուից

16%

Խանութից68%

Ներմուծողից/ Մատակարար

ից12%

Անհատից3%

Արարատի ոու Արմավիրի մմարզերում բանջարեղենիսերմերի ձեռք բերմանաղբյուրները

Սեփականսերմնացուից

26%

Խանութից58%

Ներմուծողից/ Մատակարար

ից16%

Արարատիոու Արմավիրի մմարզերում բանջարեղենիսածիլի ձեռք բերմանաղբյուրները

121

ՀՀ ջերմոցային բանջարեղենի սերմերի շուկայում հետազոտության ընթացքում պարզվել է, որ բավականին մեծ թիվ են կազմում սերմեր ներմուծող անհատները, որոնք կամ ջերմոցատերեր են, կամ վերջիններիս բարեկամները, կամ այլ անձինք: “Ներմուծված” սերմը բաժանվում է մի քանի տնտեսությունների միջև, կամ պատվիրող տնտեսությունն օգտագործում է իրեն անհրաժեշտ քանակը, մնացածն իրացնում (այդ թվում և խանութներում): Նման երևույթները բավականին շատ են Արարատի ու Արմավիրի մարզերում: Պտուղ-բանջարեղենի սերմեր արտադրող միակ պետական հիմնարկը, որպես սելեկցիոն-

սերմնաբուծական հանրապետական կայան, ՀՀ Գյուղատնտեսության նախարարության

Բանջարաբոստանային և տեխնիկական մշակաբույսերի գիտական կենտրոնն է: Կենտրոնը մշակում է հիմնականում բաց հողում մշակության համար բանջարեղենի ու պտուղների սերմեր` բավականին մեծ տեսականիով, սակայն փոքր ծավալներով, որը չի կարող բավարարել շուկայի պահանջարկը (տարեկան մի քանի հարյուր կգ սերմ): Կենտրոնն այսօր շուկային առաջարկում է նաև փակ գրունտում մշակության համար բանջարեղենի սերմերի մի քանի տեսակներ, հիմնականում լոլիկի սերմեր. “Զվարթնոց”, “Լուսարփի F1”, “Վայք F1”: Վերջին երկուսը հիբրիդային սորտեր են: “Տեղական արտադրություն” իրականացնում է նաև ջերմոցային տնտեսությունների մի մասը` իրենց բերքից սերմեր ստանալով (հարցված բանջարեղեն մշակող տնտեսությունների 26%-ը): Սակայն, հիբրիդային սորտերից, որոնք այսօր մեծ տարածում ունեն, սերմեր ստանալու դեպքում մշակաբույսը, հետևաբար և բանջարեղենը, կորցնում է իր որակական հատկանիշների մեծ մասը: Բանջարեղենի սերմերի գները բավականին տարբեր են` կախված սորտից, արտադրության երկրից, բերքի հասունության ժամկետից, մեկ սերմից ստացվող բերքի ծավալից: ՀՀ ջերմոցային տնտեսությունների կողմից օգտագործվող սերմերի հիմնական տեսակներն ու ձեռք բերման արժեքներն է արտահայտում աղյուսակ 42-ը: ԱԱղյուսակ 42: Լոլիկի մեկ հատիկ սերմի ձեռք բերման գները (ըստ ջերմոցային տնտեսությունների), դրամ ՍՍերմի անվանումը

Ձեռք բերման գգների սսահմանները

Առավել մմեծ պահանջարկ ունեցող սերմերի գները

“Big beef “ 20-130 25-35 “Rali” 28-100 28-50 “Madona” 28-35 28-30

Վարունգի սորտերից օգտագործվում է հիմնականում “Նազրվանը”, իսկ մնացած սորտերի վերաբերյալ մշակողները դժվարանում են պատասխանել: Այս սորտի սերմի մեկ հատիկի ձեռք բերման գինը տատանվում է 10-60 դրամի սահմաններում, առավել մեծ պահանջարկ ունեն 20 դրամանոց սերմերը: Ներմուծված սորտերից մեծ պահանջարկ ունեն “Ստելլա”

122

սերմերը, որոնց ձեռք բերման գինը, ջերմոցային տնտեսությունների կողմից, կազմում է 20-60 դրամ: Կծու պղպեղի մշակության համար օգտագործվում են հիմնականում տեղական սերմեր, որոնց գները տատանվում են 2-50 դրամի սահմաններում, իսկ քաղցր պղպեղի դեպքում օգտագործվում են և´ տեղական սերմեր, և´ բուլղարական, որոնց գները տատանվում են 2-60 դրամի սահմաններում: Բացի “պատահական ներմուծողներից”` անհատներից, ՀՀ-ում սերմերի ներմուծմամբ զբաղվում են մի քանի մասնագիտացած ընկերություններ, որոնց մի մասը, բացի սերմերից ներմուծում են նաև հարակից պարագաներ` պարարտանյութեր, թունաքիմիկատներ, գյուղ.գործիքներ, ոռոգման համակարգեր և այլն: Սերմեր ներմուծող ընկերություններն են “Հրաշք Այգի”, “ՅունիԱգրո”, Հայկուշ Ենոյան Ա/Ձ (Արմավիրի մարզ), Ռուբիկ Հակոբյան Ա/Ձ (Արմավիրի մարզ), “Լանդշաֆտ”, “CARD” և այլն:

8.2.Ծաղիկների սերմերի, արմատակալների շուկայի նկարագիրը

Ի տարբերություն բանջարեղենի, ծաղկի ընտրված տեսակների մշակությունը ջերմոցային պայմաններում իրականացվում է հիմնականում արմատակալներով/կտրոններով: Փոքր տոկոս են կազմում սերմով մշակություն իրականացնողները` Արարատի և Արմավիրի մարզերում հարցված ծաղիկ մշակող ջերմոցային տնտեսությունների ընդամենը 8%-ը: Ընդ որում, սերմերով մշակության մեծ մասը բաժին է ընկնում “տեղական” վարդի տեսակներին: Հատկանշական է, որ ի տարբերություն բանջարեղենի, ծաղկի սերմեր կամ արմատակալներ արտադրող կենտրոն կամ ընկերություն ՀՀ-ում չի գործում, անհրաժեշտ ամբողջ քանակը ներմուծվում է, կամ տնտեսությունները ստանում են իրենց սեփական արտադրանքից: Ըստ մասնագետների, տնտեսությունների կողմից ստացված արմատակալներով աճող մշակաբույսը կորցնում է իր որակական հատկանիշների մեծ մասը: Սերմաթարմությունը անհրաժեշտ է ցանկացած տեսակի մշակաբույսի համար: Ջերմոցային տնտեսությունների մեծ մասը ծաղկի արմատակալները ձեռք է բերում մասնագիտացած խանութներից և անմիջապես ներմուծողներից/մատակարարներից: Քիչ չեն տնտեսությունները, որոնք սեփական սերմացուն/արմատակալն են ստանում` հարցվածների 26%-ը: Ստորև բերված գծանկարում արտահայտված են ծաղկի արմատակաների ձեռք բերման աղբյուրներն` ըստ ջերմոցային տնտեսությունների քանակի:

123

ԳԳծանկար 28:

Գերբերայի կտրոններն ամբողջությամբ ձեռք են բերվում ներմուծողներից, որոնք պատվիրվում են նախապես: Արարատի ու Արմավիրի մարզերում հարցված ջերմոցային տնտեսությունների 4%-ն իրենք են ներմուծում արմատակալները: Ներմուծող ջերմոցատերեր (ջերմոցային տնտեսություններ) են. Արարատի մարզում` Հովհաննես Անդրեասյանը (Հոլանդիա), Գևորգ Կարապետյանը (Հոլանդիա), Արմավիրի մարզում` Վրեժ Նազարյանը (Հոլանդիա), Գևորգ Գրիգորյանը (ՌԴ), Կոտայքի մարզ` “ՍավԱգրո” ՍՊԸ-ն, Լոռու մարզ` Համլետ Շիրոյանը և այլն: Ի տարբերություն բանջարեղենի, ծաղիկների դեպքում, բացառությամբ ներմուծված վարդի, ծաղիկների սորտերի, անունների վերաբերյալ ջերմոցային տնտեսություններն ունեն շատ խղճուկ տեղեկատվություն: Վարդի տեսակներից առավել տարածված են “Բլեք”, “Վերժինիա”, “Օրանժ”, “Վերսիլիա” և այլ ներմուծված տեսակները: Աղյուսակ 43: Ծաղիկների ընտրված տեսակների արմատակալների/կտրոնների ձեռք բերման գները, (ըստ ջերմոցային տնտեսությունների), դրամ ԾԾաղկի տեսակը Ձեռք բերման գների

սսահմանները Վարդ, “Բլեք” 50-200 Վարդ, “Վերժինիա” 250 Վարդ, “Վերսիլիա” 150 Վարդ, “Օրանժ” 180-250 Գերբերա 800-1500 Աստորմերիա 300-1500

Վարդի ներմուծված արմատակալներն ունեն ավելի բարձր գին, քան տեղում ստացված, կամ ներմուծված բույսից բազմացված արմատակալները: ՀՀ-ում ծաղիկների սերմերի ու արմատակալների ներմուծմամբ զբաղվում են մի քանի մասնագիտացած ընկերություններ. “Իմ Այգին”, “Առողջ Բույսեր”, “Լանդշաֆտ” և այլ ընկերությունները և անհատներ:

Ներմուծում էէ4% Սեփական

սերմնացուից26%

Խանութից35%

Ներմուծողից/

Մատակարարից35%

Արարատի ոու Արմավիրի մմարզերում ծաղկիարմատակալների ձեռք բերմանաղբյուրներն` ըստ ջերմոցայինտնտեսությունների քանակի

124

Ըստ ջերմոցային տնտեսությունների` վերջին տարիներին պարբերաբար աճում են բանջարեղենի սերմերի ու ծաղիկների արմատակալների գները: Ըստ ոլորտի ներկայացուցիչների`այս երևույթն ավելի շատ պայմանավորված է միջազգային գների տատանումների հետ: Նշվում է, որ միջազգային բորսաներում ու շուկաներում գների տատանումներն են ազդում տեղական շուկայի գների վրա, իսկ առաջիններում գների որևէ կանխատեսում անել հնարավոր չէ:

99. Առավելագույն շահույթի հասնելու համար ջերմոցային տնտեսությունների կողմից նախատեսված ռազմավարությունները

ՀՀ ջերմատների մի մասի կողմից ինքնարժեքի իջեցման, շահույթի բարձրացման նպատակով իրականացվել են մի շարք միջոցառումներ. ջեռուցման սեզոնն է կրճատվել, այլընտրանքային վառելիք է օգտագործվել, նորագույն տեխնոլոգիաներ են կիրառվել և այլն: Արարատի ու Արմավիրի մարզերում ջերմոցային տնտեսությունների կողմից իրականացված ռազմավարական փոփոխություններն արտահայտված են ստորև բերված գծանկարներում: Գծանկարում տնտեսությունների կողմից տրված պատասխանների թիվը հավասար չէ 100%-ի, քանի որ նրանց տվել են 1-ից ավելի պատասխան: Գծանկար 29:

95%

25%

56%

12%

4%

3%

1%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%100%

Ոչինչ հնարավոր չէ անել

Կաթիլային համակարգ է ներդրվել

Մշակաբույսերի սորտերն են փոփոխվել

Ջեռուցման սեզոնն է կրճատվել

Նոր տեխնոլոգիաներ են կիրառվել

Ապրանքատեսականին է փոփոխվել

Այլ

Շահույթի բբարձրացման նպատակով իիրականացվածքայլերը, Արարատի մարզի ջերմոցայինտնտեսությունների

քանակը

125

ԳԳծանկար 30:

Աղյուսակ 44-ում վերլուծվել են Կոտայքի մարզում ջերմոցային տնտեսությունների կողմից իրականացված քայլերը` շահույթի բարձրացման նպատակով: Առանձնացվել է Կոտայքի մարզը, քանի որ մնացած մարզերից այն առավել մասնագիտացած է ջերմոցային տնտեսության ոլորտում: Աղյուսակ 44: Կոտայքի մարզում շահույթի բարձրացման նպատակով իրականացված փոփոխությունները ԻԻրականացրած փոփոխությունը

Ջերմոցային տտնտեսությունների

քքանակը Ոչինչ հհնարավոր չչէ աանել 7 Կաթիլային հհամակարգ էէ ններդրվել 2 Մշակաբույսերի սսորտերն եեն փփոփոխվել 2 Այլընտրանքային վվառելիք էէ օօգտագործվել 1 Արդյունավետ ջջեռուցման կկաթսա էէ տտեղադրվել 1 Հիդրոպոնիկ եեղանակ էէ ններդրվել 1 Այլ 1

Բարձրադիր մարզերում ջերմոցային տնտեսությունները մշակաբույսերի սորտերը փոխում են հիմնականում ցրտադիմացկունի, կամ ևս մեկ ծածկի պոլիէթիլենային շերտ են ավելացնում ջերմատանը` ջեռուցման ծախսերը նվազեցնելու նպատակով: Օրինակ, Կոտայքի մարզում “Սավ Ագրո” ընկերության ապակեպատ ջերմատները մեկ շերտ էլ պոլիէթիլենային թաղանթով էր ծածկված:

45%

13%

2%

20%

2%

2%

1%

6%

8%

0% 10% 20% 30% 40% 50%

Ոչինչ հնարավոր չէ անել

Կաթիլային համակարգ է ներդրվել

Պոլիէթիլենային ջերմատան ծածկի շերտ է ավելացվել

Մշակաբույսերի սորտերն են փոփոխվել

Բարձր որակ է ապահովվել

Ջեռուցման սեզոնն է կրճատվել

Նոր տեխնոլոգիաներ են կիրառվել

Այլընտրանքային վառելիք է օգտագործվել

Այլ

Շահույթի բբարձրացման նպատակով իիրականացվածքայլերը, Արմավիրի մարզի ջերմոցային տնտեսությունների քանակը

126

10. Ջերմոցային տնտեսությունների կողմից օգտագործվող տեխնոլոգիաները և տեխնիկական զարգացվածությունը, ջերմոցային տնտեսությունների տեխնոլոգիական լուծումները

ժամանակակից տեխնոլոգիաներով բույսերի մշակություն ապահովելու համար ջերմատները պետք է հագեցած լինեն հետևյալ ինժեներա-տեխնոլոգիական

համակարգերով ու սարքավորումներով.

Ջեռուցման համակարգ; Ոռոգման համակարգ, ցանկալի է կաթիլային; Օդափոխության համակարգեր;

Հորիզոնական և ուղղահայաց վարագույրներ; CO2 կոնցենտրացիայի մատակարարում, բաշխում և վերահսկում ջերմատան

ամբողջ տարածքում; Էլեկտրական լուսավորման սարքեր ու էլեկտրական համակարգեր; Միկրոկլիման կարգավորող ավտոմատացված համակարգեր; և այլն:

Տեխնիկական փաստաթղթերում մանրամասն տրամադրվում է ընդունված նախագծային

լուծումների տեխնիկական բնութագրերը: Համակարգերի կազմի և դրանց հնարավորությունների համադրումը ապահովում են ամբողջ ինժեներական նախագծի արդյունավետ գործունեությունը:

10.1. Ջեռուցման համակարգեր

Ջերմատների տեխնիկական ջեռուցումը կարող է իրականացվել երկու եղանակով.

1. Կոնվեկցիոն, որի դեպքում տաքանում է ջերմատան օդը, որն էլ իր հերթին տաքացնում է միջավայրի առարկաները: Այս դեպքում օդի ու առարկաների ջերմաստիճանները տարբերվում են, օդինն ավելի բարձր է լինում,

2. Ինֆրակարմիր ճառագայթներով, որի դեպքում տաքանում են ջեռուցող սարքի անկյան տակ գտնվող առարկաները, այլ ոչ թե օդը, հետևաբար օդի ջերմաստիճանն ավելի ցածր է լինում քան առարկաներինը` մի քանի աստիճանով:

Ընդհանրապես, ջերմատների ջեռուցման համար կիրառվում են տեխնիկական ջեռուցման հետևյալ տեսակները.

Ջրային ջեռուցում: Տեխնիկական ջեռուցման առավել տարածված տեսակը` ջրով ջեռուցումն է, որն իր հերթին լինում է տեղային և կենտրոնական: Ջեռուցման համար անհրաժեշտ ջուրը տաքացվում է կաթսայատներում: Կաթսայում որպես վառելիք կարող են օգտագործվել բնական գազ, մազութ, ածուխ և վառելիքի այլ տեսակներ

127

(կախված կաթսայի տեսակից): Ջրով ջեռուցման լայն տարածումը պայմանավորված է վառելիքի օգտագործման բարձր գործակցով` 65—80%, մարդկանց և մշակաբույսերի համար անվտանգությամբ, կառավարման հարմարավետությամբ (ավտոմատացման հնարավորությունը), հավասարաչափ ջերմային ռեժիմի ստեղծման հնարա-վորությամբ:

Էլեկտրական ջեռուցում: Լայն տարածում ունի հատկապես փոքր չափերի ջերմատների ու ջերմոցների ջեռուցման ոլորտում` ցանկացած պահին գործարկելու հնարավորության, սարքավորումների պարզության, ցածր արժեքի, ավտոմատացման շնորհիվ:

Շոգեօդային կան գոլորշիով ջեռուցում: Այս տեսակը լայն տարածում չունի ջերմոցային տնտեսություններում` մշակված նախագծերի անբավարար արդյունավետության պատճառով:

Վառարանային ջեռուցում: Կիրառվում է հատկապես փոքր ջերմատներում ու ջերմոցներում, սածիլանոցներում:

Արդյունաբերական գործարանների երկրորդային ջերմային ռեսուրսներով ու թափոններով ջեռուցում: Ջերմատների ջեռուցման համար կարելի է օգտագործել ջերմային էլեկտրակայանների և գործարանների երկրորդային էներգապաշարներն ու թափոնները (բարձր ջերմաստիճանի ջուրը, շոգին, տաք օդը և այլն):

Էլեկտրակալորիֆերային ջեռուցում: Ջեռուցման այս տեսակը կիրառվում է հիմնականում կա՛մ որպես լրացուցիչ ջեռուցում` ջրային ջեռուցմանը կից, կա՛մ արտակարգ իրավիճակների դեպքում: Էլեկտրականությամբ աշխատող ջեռուցող սարքից արտամղվում է տաքացած օդ, որն էլ տարածվում է կառույցի ներսում:

Տեխնիկական ջեռուցման վերը նշված տեսակներից ՀՀ-ում կիրառվում են հիմնականում ջրային ջեռուցումը և փոքր ջերմատներում` վառարանային, կալորիֆելային և այլն:

Ջրային ջեռուցման համար, որպես վառելիք, օգտագործվում է հիմնականում գազը, որը մատակարարում է “ՀԱՅՌՈՒՍԳԱԶԱՐԴ ընկերությունը:

ՀՀ-ում գազով աշխատող ջեռուցման համակարգերը բազմազան են և՛ ըստ տեխնիկական պարամետրերի, և՛ ըստ ծագման:

ՀՀ ջերմատների կողմից օգտագործվող գազի ջեռուցման համակարգերի մեծ մասը ներմուծվում է տարբեր երկրներից` Իտալիա, Իրան, Ֆրանսիա, ՌԴ և այլն: Բացի ներմուծումը ՀՀ-ում առկա է ջեռուցման կաթսաների տեղական արտադրություն` “Մեկուսիչ” արտադրական կոոպերատիվը և “Ար և Ար դիզայն քնսթրաքշն” ընկերությունը: Կան ջերմատներ, որտեղ օգտագործվում են ինքնաշեն կաթսաներ, կան նաև դեռևս ԽՍՀՄ ժամանակներից ձեռք բերված ու վերանորոգված վիճակում կաթսաներ օգտագործողներ:

ՀՀ-ում թիրախային, շուրջ տարի գործող ջերմատների ջեռուցման հիմնական տեսակը գազով ջեռուցման համակարգերն են:

128

Ջեռուցման համակարգն իր մեջ ներառում է.

Կաթսայատուն` ջերմատանը կից շինություն, որտեղ տեղադրվում են ջեռուցման սարքերը,

Ջեռուցման կաթսա (ներ) (հիմնական և պահուստային. ընտրվում է (են) ջերմատան ջեռուցման համար անհրաժեշտ ջերմային էներգիայի հաշվարկի հիման վրա՝ համապատասխան նորմատիվներով սահմանված կարգով,

Բոցամուղ (ջերմատան ջեռուցման համար անհրաժեշտ բոցամուղի հետ միասին տեղադրվում այլ վառելիքով աշխատող, պահուստային բոցամուղ),

Ջերմակարգավորման ավտոմատ համակարգ, Պոմպեր, Ջեռուցման խողովակաշարեր, Ջրագծեր, և այլ սարքվածքներ:

Վերը նշված ջեռուցման համակարգի շուկայական գները, որի մեջ մտնում են վերոնշյալ սարքերն ու պարագաները, ՀՀ-ում կազմում է մոտ 12-15 մլն. ՀՀ դրամ (Ծախսերի բացվածքը տես “ՀՀ-ում ջերմատների կառուցման գներն` ըստ ջերմատների տեսակների” վերնագրում):

Ջեռուցման այս համակարգի կարևոր բնութագիրը` կաթսայի օգտակար գործողության գործակիցն է (ՕԳԳ), որից կախված է ջեռուցման համակարգի գազի ծախսը:

Կաթսա ընտրելիս անհրաժեշտ է հաշվի առնել օրվա ընթացքում դրա փաստացի աշխատանքի տևողությունը, որը ՀՀ նախալեռնային և լեռնային գոտիներում կազմում է առավելագույնը 15 ժամ: Այս հանգամանքը պետք է հաշվի առնել կաթսայի միացման և անջատման ժամերը սահմանելիս` ջերմության կորուստներից և ավելորդ ծախսերից խուսափելու համար:

Ընդհանրապես, արդյունավետության տեսակետից, երկարատև աշխատանքի համար, ավելի նպատակահարմար են բարձր ՕԳԳ-ով կաթսաները, քանի որ դրանք ավելի խնայողական են և արդյունավետ, շահագործման ժամկետը, ինչպես նաև անընդհատ աշխատանքի տևողությունն ավելի երկար է: Իսկ ժամանակ առ ժամանակ կաթսան միացնելու և անջատելու դեպքում դրա կյանքի տևողությունը կրճատվում է: Շուկայում առաջարկվում են նոր կոնդենսացիոն կաթսաներ, որոնք բարձր գին ունեն, սակայն, կարող են տնտեսել մինչև 20% գազի ծախս: Նման կաթսաներն առանց բոցամուղի

129

են, սրանք տեղադրելու համար անհրաժեշտ են ուղղակի պոմպ և խողովակներ: Այս կաթսաների գինը մոտ երկու անգամ գերազանցում է սովորական կաթսաների գնին, սակայն պետք է հաշվի առնել, որ առանձին բոցամուղ այս կաթսաների դեպքում անհրաժեշտ չէ:

ՀՀ շուկայում առկա են տարբեր երկրների արտադրության կաթսաներ, որոնցից են Իտալական, Իրանական, Ֆրանսիական, ՌԴ, տեղական արտադրության և այլն: Ջերմոցային ոլորտում օգտագործվում են և՛ բարձրարժեք բարձր տեխնիկական հատկություններով օժտված ջեռուցման կաթսաներ` հիմնականում իտալական արտադրության, և՛ ավելի ցածր տեխնիկական հատկություններով, հետևաբար է ցածր վաճառքի գներով իրանական արտադրության կաթսաներ:

Ըստ “Սավ Ագրո” շինարարական ընկերության ներկայացուցչի` ջեռուցման կաթսաներն անհրաժեշտ է տեղադրել ջերմատնից դուրս, որպեսզի այն չկլանի բույսերին անհրաժեշտ օդը, չչորացնի այն: Իսկ մեր ջերմոցատերերի մի մասը կարծում է, որ եթե ջերմատան ներսում են տեղադրում կաթսան ու մեծ ջերմատար խողովակը մնում է ներսում, հավելյալ ջերմություն է ապահովվում և ծախսը կրճատվում է:

Ջեռուցման կաթսաների ու բոցամուղների գներն` ըստ արտադրության երկրների Ջեռուցման կաթսաների գները շուկայում բավականին տարբերվում են` կախված

հզորությունից, կաթսայի տեսակից, արտադրության երկրից, ՕԳԳ-ից և այլն:

Սովորաբար կաթսաներն ու դրանց համապատասխան բոցամուղները վաճառվում են առանձին-առանձին: Համապատասխան հզորության կաթսա ընտրելիս` տեղում մասնագետները խորհուրդ են տալիս նույն հզորության տարբեր բոցամուղներ: Շուկայում առկա է բոցամուղների երկու հիմնական տեսակ` ունիվերսալ (դիզելային վառելիքով և գազով) և մեկ վառելիքով աշխատող: Ըստ ոլորտի մասնագետների` ունիվերսալ բոցամուղները ավելի կարճ օգտագործման ժամկետ ունեն, քան առանձին մեկ վառելիքով աշխատող բոցամուղները:

Իտալական Unical կաթսանները, մոտ 300 կվտ/ժ հզորությամբ (1000քմ ջերմատան համար), շուկայում առաջարկվում են սկսած 1500 000 մինչև մի քանի մլն. դրամով, նույն հզորության “Ար և Ար” ընկերության արտադրանքը` 1 200 000 դրամով, “Մեկուսիչ” ԱԿ-ի արտադրանքը նման հզորության` մոտ 1100 000 դրամով (ՕԳԳ-ն 90% է), իսկ նման հզորության իրանական կաթսաները` 1100 000 դրամով և այլն: Վերջիններիս հետ կապված շինարարները նշում են, որ դրանց փաստացի հզորություններն ավելի ցածր են, քան գրված է (ՕԳԳ-ն 82% է), այդ իսկ պատճառով անհրաժեշտ հզորության իրանական

130

կաթսա գնելու դեպքում` ձեռք են բերում ավելի բարձր հզորությամբ կաթսաներ: Ջերմոցատերերն օգտագործում են նաև ինքնաշեն կաթսաներ, որոնց հզորության ու ՕԳԳ-ի վերաբերյալ տեղեկատվություն չունեն:

Ինչ վերաբերվում է բոցամուղներին, ապա 290 կվտ/ժ հզորությամբ ֆրանսիական արտադրության գազով աշխատող բոցամուղները շուկայում առաջարկվում են սկսած 850 000 դրամից, իսկ իրանականը` մոտ 600 000 դրամով:

Ինֆրակարմիր ճառագայթներով ջեռուցման եղանակ

Ինֆրակարմիր ջեռուցիչը էլեկտրական

սարքավորում է, որը ջերմային ազդեցություն է գործում ինֆրակարմիր ալիքների միջոցով: ԻԿ

ալիքները կլանվում են պատերի, հատակի,

մակերևույթներով, վերջիններս էլ իրենց հերթին

տաքությունը հաղորդում են շրջակա օդին: Այս

հատկությամբ է հիմնավորված տվյալ տիպի

ջեռուցման առավելությունը: ԻԿ սարքերից արձակվող ջերմությունը չի կլանվում օդի

կողմից, ինչի շնորհիվ ողջ ջերմությունը, համարյա անկորուստ, հասնում է մարդկանց և

առարկաներին` տաքացնելով նրանց, այլ ոչ թե օդը, ինչը տեղի է ունենում կոնվեկցիոն

ջեռուցման ժամանակ: Բացի այդ, այն չի չորացնում օդը, կլանում թթվածինը, ինչն անխուսափելի է ջերմատներում ներկառուցված ջեռուցման կաթսաների դեպքում:

Ինֆրակարմիր ալիքներով ջեռուցման համակարգեր տեղադրում է ջերմատներում “Ինֆրարեդ” ՍՊԸ-ն, որն իրականացնում է նշված սարքերի և՛ ներմուծում ՌԴ-ից, և՛ արտադրություն տեղում: Ջերմոցների համար տեղադրվում են 1.2-6 կվտ-անոց ջեռուցման սարքեր: Եվ՛ ռուսական, և՛ տեղական արտադրության սարքերի օգտագործման ժամկետները 7 տարի է: Ռուսական սարքերի օգտագործման ժամկետը պրակտիկայում զիջում է տեղական արտադրությանը, քանի որ դրանք աշխատում են տենով, պատրաստվում են մետաղապլաստե խողովակներով, որոնք խոնավ միջավայրում ժանգոտվում են: Հայկականներն արտադրվում են կերամիկայից, ավելի փոքր են չափերով ու ավելի դիմացկուն:

131

ՆՆկար : Պոլիկարբոնատային ջերմատան իինֆրակարմիր ալիքներով ջեռուցման տեսքը:

Նկար: Պոլիէթիլենային թաղանթով ջերմատան իինֆրակարմիր ալիքներով ջեռուցման տեսքը:

Աղյուսակ 45: Ինֆրակարմիր ճառագայթներով ջեռուցման համակարգի ներդրման ծախսերը, 1000քմ ջերմատան համար Ինֆրակարմիր ջեռուցմման համակարգի բաղադրիչները Ծախսի գումարը

(դդրամ)

Ինֆրակարմիր ջեռուցիչ ИК--155 4 995 000 Ջերմակարգավորման բլոկ 60 000 Էլեկտրամագնիսական ստարտեր 216 000 Մալուխ 1 133 040 Կառավարման արկղ 60 000 Ապահովիչներ 177 000 Ջերմոդատչիկ,, խողովակներ,, մետաղալարեր և այլ պարագաներ 518 950 Մոնտաժային աշխատանքներ 222 000 Ընդամենը 7 381 990

Վերը նշված համակարգը գործում է հետևյալ պայմաններում. հաշվարկային արտաքին

ջերմաստիճան է ընդունվել -18˚С, ջերմային ազդեցությունը մարմինների մակերեսին` +19˚С, օդի միջին ջերմաստիճան` +15˚C:

Համակարգի առավելություններն են.

Քիչ ծախսատարությունը /տես հաջորդ վերնագրում/, Օդը չի չորացնում, այն տաքացնում է իրերն ու առարկաները, Ջեռուցում է առարկաները, հետևաբար խնայում է օդը ջեռուցելու մասով էներգիան:

Թերություններն են.

Այս համակարգի արդյունավետ աշխատանքի համար պետք է ունենալ 220 Վ լարման հոսանքի կայուն աղբյուր, քանի որ լարման՝ անվանական արժեքից շեղումների դեպքում սարքերը կորցնում են իրենց արդյունավետությունը: Նման դեպքերում նպատակահարմար է անմիջապես ջերմատան հարևանությամբ կառուցել 6-10/0,4 կՎ լարման տրանսֆորմատորային ենթակայան, ինչը որոշակիորեն կբարելավի անհրաժեշտ էլեկտրաէներգիայի որակի ցուցանիշները,

132

հետևաբար և ջեռուցման սարքերի աշխատանքը: Իսկ ենթակայանի կառուցման գները, ներառյալ թույլտվությունն ու մոնտաժային աշխատանքները, սահմանված են ՀԾԿՀ-ի որոշմամբ (1000 քմ ջերմատան համար անհրաժեշտ 250 կՎտ հզորության ենթակայանն արժե 2.5 մլն դրամ, ավելացրած տրանսֆորմատորի գինը՝ 3000-4000 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամ):

Քանի որ ջերմոցային գործունեության մեջ կարևոր է ինքնարժեքի իջեցումը, ինչը մեծամասամբ պայմանավորված է ջեռուցման ծախսերով, անհրաժեշտ է կատարել ներդրումներ` ջեռուցման ծախսերը նվազեցնելու և շուրջ տարի ցածր ինքնարժեքով բերք ստանալու համար:

ԱԱրարատի ու Արմավիրի մարզերում ջեռուցման սարքերի ծագման երկրները

Այսպես, Արարատի ու Արմավիրի մարզերում գազով ջեռուցման կաթսաներ են օգտագործում հարցված թիրախային ջերմատների համապատասխանաբար 65%-ը և 11%-ը, որոնց տեսակներն, ըստ արտադրության երկրների, արտահայտված են ստորև բերված գծանկարներում: Արարատի մարզ Գծանկարներում արտահայտված են Արարատի մարզում գազի կաթսա ունեցող ջերմատների քանակն` ըստ կաթսաների արտադրության երկրի, իսկ մյուս գծանկարում` ջերմատների քանակն`ըստ կաթսայի բոցամուղի ծագման երկրի: Գծանկար 31: Գծանկար 32:

Դ/Պ-դժվարանում եմ պատասխանել

Պետք է նշել, որ որևէ երկրից ձեռք բերված գազի կաթսաների մի մասը արդեն բավականին երկար են օգտագործվել, և ջերմոցատիրոջ կամ անհատի կողմից դրանց կաղապարի կամ մասերի օգտագործմամբ սարքվել են կաթսաներ, որոնց պայմանականորեն առանձնացվել են որպես “ինքնաշեն”:

ԽՍՀՄ3%

ՌԴ29%

Իտալիա3%

Իրան32%

ՀՀ1%

Թուրքիա3%

Գերմանիա3%

Դ/Պ11%

Անհատներ կամ

ինքնաշեն15%

Գազի կկաթսաներ ունեցող ջջերմատներիքանակն` ըստ կաթսայի բոցամուղի

արտադրության երկրի , Արարատիմարզ

ԽՍՀՄ5%

ՌԴ32%

Իտալիա5%

Իրան1%

ՀՀ7%

Դ/Պ19%

Անհատներ կամ

ինքնաշեն31%

Գազի բբոցամուղ ունեցող ջջերմատներիքանակն` ըստ կաթսայիարտադրության

երկրի, Արարատի մարզ

133

Այսպես, ջեռուցման կաթսա ունեցող ջերմատների մոտ 50%-ը, որպես իրենց կաթսայի մատակարար, նշել է “ինքնաշեն”: Այսինքն, Դ/Պ, ԽՍՀՄ և այլ երկրներից կաթսաների որոշ քանակություն ևս պատրաստվել է ջերմոցատերերի կողմից: Նման դեպքերում իրենք տեղեկություն չունեն ո՛չ գազի ծախսի վերաբերյալ, ո՛չ կաթսայի ՕԳԳ-ի, ո՛չ հզորության և ո՛չ մի պարամետրերի վերաբերյալ: Կաթսաների բոցամուղների մոտ 20-30%-ը “ինքնաշեն” են: Մարզերում գազով ջեռուցող մնացած ջերմատներն օգտագործում են ջեռուցման այլ սարքեր` վառարաններ, և այլն:

Արմավիրի մարզ

Գծանկարներում արտահայտված են Արմավիրի մարզում գազի կաթսա ունեցող ջերմատների քանակն` ըստ կաթսաների արտադրության երկրի, իսկ մյուս գծանկարում` ջերմատների քանակն`ըստ կաթսայի բոցամուղի ծագման երկրի: Գծանկար 33: Գծանկար 34:

Այս մարզում ևս, ինչպես և Արարատի մարզում, ջեռուցման կաթսա ունեցող ջերմատների 50%-ից ավելին, որպես իրենց կաթսայի մատակարար, նշել է “ինքնաշեն”:

10.2. Այլընտրանքային վառելիքի տեսակները և ջեռուցման արդյունավետ տարբերակները

Վառելիքի մի քանի տեսակների այրումից ստացվող ջերմության քանակներն են. Վառելիքի տեսակը Չ/Մ Միավորի արժեքը,

դդրամ 1000 կկալ արժեքը

Բնական գազ խմ 93-137 8,5 Մազութ կգ 260 9,5 Կերոսին կգ 380 10,2 Անտրացիտ կգ Տվյալ չկա 7,2 Կոկս կգ 40-100* 6,5

ԽՍՀՄ11% ՌԴ

6%Իտալիա

6%Իրան

2%ՀՀ38%

Գերմանիա2%

Դ/Պ26%

Անհատներ կամ

ինքնաշեն9%

Գազի կկաթսաներ ունեցող ջջերմատներիքանակն` ըստ կաթսայիարտադրության

երկրի , Արմավիրի մարզ

ՌԴ3%

Իտալիա14%

Իրան14%

ՀՀ48%

Ֆրանսիա3%

Գերմանիա3%

Դ/Պ9%

Անհատներ կամինքնաշե

ն6%

Գազի բբոցամուղ ունեցող ջջերմատներիքանակն` ըստ կաթսայի բոցամուղի

արտադրության երկրի, Արմավիրի մարզ

134

Վառելափայտ կգ 30 2,5 Չոր գոմաղբ կգ - 3,2 *-Կոկսի գինը բավականին մեծ տատանում ունի միջազգային շուկայում` կախված որակից և այլ գործոններից Շինարարական ընկերություններից (նաև խոշոր ջերմոցային տնտեսության) մեկի կողմից հաշվարկվել է վառելիքի բոլոր հնարավոր տեսակների (Ուկրաինայից ածուխ բերելու, մազութի և այլ տարբերակների) արդյունավետությունը և պարզվել, որ ամենաարդյունավետն այսօր գազն է` թե´ տեխնիկական, թե´ սպասարկման աշխատանքների, թե´ ջերմատվության տեսանկյունից:

Այդ են նշում նաև այլ ջերմոցատերերը: Այսպես, հետազոտության ընթացքում ջերմոցային տնտեսությունների միայն 28%-ն է նշել, որ առկա են տնտեսապես ավելի արդյունավետ ջեռուցման համակարգեր, իսկ մեծամասնությունը կարծում է, որ առկա չեն: Ընդ որում, առավել արդյունավետ համակարգերի առկայություն նշած հարցվողների 65%-ը մատնանշել է գազով ջեռուցման համակարգերը, 6%-ը` բարձր ՕԳԳ-ով կաթսաների տեղադրումը, 5%-ը` արևային էներգիայի միջոցով աշխատող համակարգերը, 4%-ը` փայտով, 3%-ը` ինֆրակարմիր ալիքներով աշխատող համակարգերը և այլն:

Գազով աշխատող համակարգերը, որպես արդյունավետ ջեռուցման համակարգ, նշած ջերմոցատերերի մեծամասնությունը` 95%-ից ավելին նշում է, որ չեն օգտագործում այդ համակարգերը վառելիքի բարձր գնի պատճառով, իսկ մնացած 5%-ը` տարբեր պատճառներով` ֆինանսական անբավարար միջոցների պակասը և այլն:

Այստեղ հարցը կայանում է ոչ այնքան վառելիքի տեսակի փոփոխությանը, որքան առկա վառելիքի արդյունավետ օգտագործմանը, որի մի քանի տարբերակներ կարելի է կիրառել.

ԽԽնայող, բարձր ՕԳԳ-ով, կոնդենսացիոն ջեռուցման կաթսաների ու բոցամուղների տեղադրում ջերմատներում;

Հատուկ գեներատորների տեղադրում, որոնք գազի այրման ժամանակ արտադրում են էլեկտրաէներգիա, ինչը պետք է տեղում կամ սպառվի, կամ իրացվի: Նման գեներատորների վաճառքի գները սկսում են 70 000 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամից: Պարզ է, որ այս տարբերակը հասանելի կլինի միայն խոշոր ջերմոցատերերին:

Ջերմային էլեկտրակայանների ռեսուրսների կամ արդյունաբերական գործարանների արտադրական թափոնների օգտագործում (տաքացած ջուր, գոլորշի և այլն): Նման օրինակ ջեռուցման համարակարգ գործում է ՀՀ-ում: ՍԱՎ ԱԳՐՈ ընկերության կողմից նախագծվել է մի ջեռուցման համակարգ, ըստ որի արդյունաբերական գործարանին կից կառուցված ջերմատների ջեռուցումն իրականացվում է արտադրամասում օգտագործող տաքացած ջրով: Վերջինս խողովակներով դուրս է բերվում արտադրամասից դեպի ջերմատուն, և հակառակը: Այդպիսով, ջեռուցման ծախսը կազմում է 0 դրամ ջերմոցային բանջարեղենի ինքնարժեքի մեջ:

135

ԻԻնֆրակարմիր ալիքներով ջեռուցում: 1000քմ ջերմատունը նման համակարգով ջեռուցելու դեպքում մեկ օրում կծախսի մոտ 30 000 դրամ (1000քմ ջերմատան համար անհրաժեշտ է 111 հատ սարք), իսկ մեկ ամսում մոտ 900 000 դրամ: Գազով ջեռուցման սարքերի համեմատ քիչ ծախսատար է` 30-40%-ով կրճատվում են ջեռուցման ծախսերը (հաշվարկը կատարվել է “Ինֆրարեդ” ՍՊԸ-ի կողմից ՀՀ ջերմատներից մեկի օրինակի հիման վրա):

Խնայող, բարձր ՕԳԳ-ով, ջեռուցման կաթսաների ու բոցամուղների տեղադրման առավելությունը ջերմատներում վերլուծենք մոտավոր հաշվարկի միջոցով:

Այսպես, ըստ ստանդարտի` Հայաստանում ավանդական ապակեպատ 1 հա ջերմատան համար անհրաժեշտ է 2.8 գեգակալորիա ջերմություն, Արարատյան դաշտում` 2.6: Նշված ջերմաքանակը ստանալու համար անհրաժեշտ է մոտ 3000 Կվտ/ժ (3ՄՎտ) հզորությամբ ջեռուցման կաթսա (1 գեգակալորիան/ժ=1163 կՎտ), իսկ 1000 քմ ջերմատան համար` 300 կՎտ/ժ հզորություն:

Այսօր կաթսայատների (ջեռուցման ամբողջ համակարգի) շուկայական գինը տատանվում է 1Կվտ-ի համար 40-50 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամի սահմաններում: Ընդ որում` կախված ջերմատան մակերեսից` 1 Կվտ-ի գինը նվազում է: 1 հա ջերմատան ջեռուցման ամբողջ համակարգի արժեքը կկազմի 120 000-150 000 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամ: Նման ջեռուցման համակարգերի ՕԳԳ-ն բարձր է` 92 %: Գերադասելի է օգտագործել բարձր ՕԳԳ-ով կաթսաներ: Դրանց կիրառումն ապահովում է գազի էական խնայողություն: Օրինակ ՕԳԳ-ի 1%-ով բարձրացումն արժե մոտ 2000 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամ, սակայն 10 տարում այն կարող է տալ մոտ 20 000 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամի գազի խնայողություն: Հաշվարկը կատարվում է հետևյալ կերպ.

3Մվտ հզորությամբ ջերմատան գազի ծախսը (92% OԳԳ-ով) մեկ ժամի համար կկազմի 358 խմ գազ: Կոտայքի մարզում նման ջերմատունը ջեռուցում իրականացնում է միջինը 5 ամիս, օրական միջինը 15 ժամ: Այսպես, գազի տարեկան ծախսը կկազմի 805 500 խմ գազ, որը 93 դրամով (մինչև 10000 խմ-ից պակաս գազի ծախսի դեպքում` գազի գինը մոտ 130-135 դրամ է, իսկ ավելիիի դեպքում` 92-93 դրամ) հաշվարկված կկազմի 74 911 500 դրամ: 1% ՕԳԳ-ն բարձացնելիս գազի ծախսը խնայվում է 1%-ով` այսինքն մեկ տարում այն կկազմի մոտ 750 000 դրամ, իսկ 10 տարում`մոտ 20 000 ԱՄՆ դոլարի տնտեսում ջեռուցման համակարգից, այլ կերպ ասած կաթսայի ՕԳԳ-ի բարձրացման համար կատարված ծախսերը կփոխհատուցվեն մոտ մեկ տարում:

1000 քմ մակերես ունեցող ջերմատան օրինակի վրա հաշվարկենք ջեռուցման երկու տեսակներով` գազով ու ինֆրակարմիր ճառագայթներով ջեռուցման համակարգեր ներդնելու գումարի չափերը, շահագործման ծախսերն ու այլ հաշվարկներ:

136

ԳԳազով ջեռուցման

հհամակարգ Ինֆրակարմիր

ճճառագայթներով ջեռուցման համակարգ

1. Օգտագործման ժամկետը, տարի 15 7 2. Ներդրման գումարը, դրամ 15 000 000 7 000 000 3. Շահագործման ծախսը մեկ ամսվա համար, դրամ 1 400 000 900 000 4. Շահագործման ծախսը մեկ տարվա համար (5 ամիս), դրամ 7 000 000 4 500 000 5. Ամսական ամորտիզացիոն հատկացումը, դրամ 84 000 84 000 6. Տարեկան ամորտիզացիոն հատկացումը, դրամ 1 000 000 1 000 000 7. Տարեկան ծախսը` ներառյալ ամորտիզացիոն հատկացումը, դրամ` (7.) =(4.)+ (6.) 8 000 000 5 500 000

Ջերմատան գործունեության ժամանակահատվածը (ամբողջ տարին թե սեզոնային), մշակաբույսի տեսակը (ջերմասեր թե ոչ) և ֆինանսական հնարավորությունները` ջեռուցման նախագծային լուծումների երեք հիմնակետերն են:

10.3. Ջեռուցման հետ կապված խնդիրները

Արարատի ու Արմավիրի մարզերի ջերմոցային տնտեսությունների 30-40%-ը (բոլոր ջերմոցային տնտեսությունների) նշում է, որ ջեռուցման հետ կապված հիմնական խնդիրը վառելիքի` գազի բարձր սակագինն է: Արարատի մարզում տնտեսությունների 2-3%-ը նշել է գազի ճնշման տատանումների և առանց զգուշացման անջատումների մասին: Իսկ մնացած ջերմոցային տնտեսությունները, որոնք ոչ մի խնդիր չեն նշել, հիմնականում կամ ջեռուցում չեն իրականացնում, կամ իրականացնում են ոչ կայուն, պահային և վառելիքի այլ տեսակով, օրինակ փայտով:

Մնացած մարզերում ևս ջեռուցման հետ կապված հիմնական խնդիրները կապված են մեծամասամբ վառելիքի` գազի սակագնի հետ, որի մասին նշել Է մարզերի ջերմոցատերերի մեծամասնությունը: Այսպես, վառելիքի` գազի բարձր սակագնի մասին նշել է Շիրակի, Արագածոտնի, Կոտայքի և Գեղարքունիքի մարզերի ջերմոցային տնտեսությունների 70-100%-ը (որտեղ ջեռուցման ծախսերը բավականին բարձր են` կապված կլիմայական պայմանների հետ), իսկ մնացած մարզերի ջերմոցային տնտեսությունների` 50-60%-ը:

137

110.4. Ոռոգման համակարգեր և ջրի օգտագործում

Ըստ ոռոգման տեսակների` ջերմատների քանակները վերլուծվել են “Ջերմատների տեսակներ” վերնագրում, սակայն, ըստ մակերեսների, պատկերը մի փոքր այլ է: Այսպես, Արարատի մարզում թիրախային ջերմատների մակերեսների մեծ մասը` մոտ 60%-ը, ոռոգվում է կաթիլային ոռոգման եղանակով (ջերմատների քանակով` 50%-ից ավելին), իսկ սովորական`մոտ 40%-ը: Արմավիրի մարզում ջերմատների մակերեսների մեծ մասը` մոտ 70%-ը, ոռոգվում է սովորական ոռոգման եղանակով (ջերմատների քանակով` 70%-ից ավելի), իսկ մնացած մոտ 30%-ը` կաթիլային:

Նշենք նաև, որ Արարատի մարզում թիրախային ջերմատների մինչև 5%-ն է օգտագործում ոռոգման երկու եղանակն էլ, իսկ Արմավիրի մարզում`1%-ը:

Կաթիլային ոռոգման համակարգ

Կաթիլային ոռոգման համակարգը նախատեսված է մշակաբույսի արմատային համակարգի զարգացման հատվածում հողի տեղային խոնավացման համար: Ոռոգման համակարգի առավելություններն են.

մշակաբույսերի բերքատվության աճ` 20-50%-ով,

բարձր որակի բերքի ստացման հնարավորություն, ջրի հավասարաչափ բաշխում և ջրի տնտեսում 30-60%-ով (նվազում է ջրի

գոլորշիացման և ֆիլտրացիոն կորուստները), աշխատանքների արտադրողականության բարձրացում, մոլախոտերի դեմ պայքարի անհրաժեշտության կրճատում, կաթիլային համակարգի միջոցով պարարտանյութերը լուծված վիճակում տալու

հնարավորություն, բարդ ռելիեֆ ունեցող հողատարածքները ջրելու հնարավորություն, ոռոգման էրոզիայի և գրունտային ջրերի մակարդակի բարձրացման վտանգի

կանխում, ջրման պրոցեսի ավտոմատացման ու

պլանավորման հնարավորություն և այլն:

Ինչպես և նշվել է վերևում, հետազոտությունը ևս հաստատեց, որ կաթիլային ոռոգման դեպքում ջրի ծախսը բավականին տնտեսվում է, չնայած, որ Արարատի ու Արմավիրի մարզերում չեն հասել տնտեսման այն տոկոսին, ինչ նշված է վերևում (30-60%): Այսպիսով, Արարատի մարզում կաթիլային ոռոգմամբ ջերմատները

138

խնայում են մոտ 25% ջրի ծախս, իսկ Արմավիրի մարզում` 18%: Այս թվերը վկայում են, որ տնտեսությունները դեռևս չեն կարողանում հասնել կաթիլային ոռոգման համակարգի բարձր արդյունավետության: Կաթիլային ոռոգման համակարգը բաղկացած է գլխային հանգույցից (համակարգում 1-3 մթն. ճնշում ապահովող պոմպից, փականներից, ինժեկտորից, ֆիլտրերից, ջրաչափից, պարարտացման համակարգից, և մանոմետրից), 12-20մմ տրամագծով պոլիէթիլենային խողովակաշարերից` հավաքված բաշխիչ ցանցից ու դրանց վրա տեղադրված կաթոցիկներից (2-16լ/ժ): Խողովակաշարը կարելի է անցկացնել ինչպես գետնի վրայով, այնպես էլ գետնի տակով: Հնարավորության դեպքում կարելի է օգտագործել տեղանքի բնական ճնշման հնարավորությունը և/կամ ջրի կարգավորման բաք:

Պետք է նշել, որ նույնիսկ այս արդյունավետ եղանակով ոռոգման դեպքում էլ կարելի է բարձրացնել համակարգի արդյունավետությունը: Ըստ փորձագետների, ոռոգման ժամանակ ջուրը հողի որոշակի մակերես է խոնավացնում, ինչը կարող է չերևալ հողի մակերևույթին: Այդ իսկ պատճառով, անհրաժեշտ է օգտագործել հողի խոնավաչափ,

որպեսզի ավելորդ խոնավություն

չհաղորդվի հողին: Երբ հողը չափից ավելի խոնավ է լինում, բույսի արմատները չեն աշխատում, իսկ երբ ջուրը ներքև է լինում, արմատները սկսում են ակտիվորեն աշխատել:

Հարկ է նշել, որ կաթիլային ոռոգման խողովակները կարելի է շարել ոչ թե բոլոր շարքերի վրա, այլ երկու շարքերի միջև, ինչպես ցույց է տրված վերևի նկարում: Այս դեպքում ջրման մակերեսը կբավարարի երկու շարքին էլ` դրանով իսկ խնայելով և´ ներդրման, և´ ջրի ծախսերը: Վերը նշված սարքերի ու պարագաների գները բավականին մեծ տատանում ունեն ՀՀ շուկայում` կախված դրանց արտադրության երկրից, որակից, տարբեր սարքերի անհրաժեշտությունից, հզորություններից, ֆունկցիաներից և այլն: Այսպես, օրինակ, 1000քմ մակերեսով ջերմատան համար կաթիլային ոռոգման համակարգի արժեքը կարող է տատանվել 150 -200 հազ. դրամից մինչև 1.4 մլն. ՀՀ դրամ: ՀՀ-ում կաթիլային ոռոգման համակարգեր մատակարարում և տեղադրում են “Լանդշաֆտ”, “Ոռոգման Համակարգեր Գյուղատնտեսության և Լանդշաֆտի համար”, “ՍավԱգրո”, “Հրաշք Այգի” և այլ ընկերություններ ու անհատներ: Նշենք նաև, որ կաթիլային ոռոգման խողովակներ, սարքեր վաճառվում են նաև Երևան քաղաքում գործող շինարարական շուկաներում:

139

Միկրոանձրևացման ոռոգման համակարգ Նախատեսված է արհեստական անձրևի միջոցով մշակաբույսի արմատային համակարգի զարգացման գոտում բնահողի տեղային խոնավացման համար: Առավելությունները նույնն են, ինչ կաթիլային ոռոգման համակարգի դեպքում: Բացի այդ, հնարավոր է դառնում մշակաբույսի մոտ ստեղծել միկրոկլիմա:

Օգտագործվող ջրի հիմնական աղբյուրները ՀՀ ջերմատների ոռոգման ջրի հիմնական աղբյուրներն են արտեզյան ջրերը, գետերը, առուներն ու աղբյուրները: Արարատի ու Արմավիրի մարզերում ջերմատների կողմից օգտագործվող ջրերի մեծ մասը արտեզյան են` համապատասխանաբար մոտ 80% և 70%: Իսկ ջերմատների համապատասխանաբար մոտ 10% և 5% են կազմում գետերի ջրից օգտվողները: Մնացած ջերմատները ոռոգում իրականացնում են տարբեր աղբյուրներից`առուներից, աղբյուրներից և այլն: Մնացած մարզերում ավելի մեծ տոկոս են կազմում (բացի Գեղարքունիքի ու Լոռու մարզերից) գետերի ու աղբյուրների ջրերից ոռոգում իրականացնող ջերմատները: Բնական է, քանի որ հատկապես նախալեռնային ու լեռնային գոտիներում արտեզյան ջրերը բավականին խորն են և մեծ ծախսերի հետ է կապված դրանք օգտագործելը, բացի այդ այս գոտիներում շատ են մաքուր աղբյուրի ջրերը:

10.5. Օդափոխության համակարգ

Ջերմատներում օդափոխություն կատարվում է երկու եղանակով` վերին հատվածից և կողմնային մասերից (առավել արդյունավետը): Ձմռանը, միայն վերին օդափոխությունն ամբողջովին բավարար է, իսկ գարնանն անհրաժեշտ է երկուսն էլ օգտագործել: Կողմնային օդափոխության համար, կարելի է օգտագործել ոչ միայն կոմնային շրջանակները/պատուհանները, այլև դռները:

Վերին օդափոխություն կարելի է իրականացնել նաև օդափոխության համակարգի միջոցով` հատուկ սարքերով, որոնք գտնվում են ջերմատան առաստաղի վրա:

Որքան ավելի մեծ է ջերմատունը, այնքան այն ավելի կայուն է պահպանվում ջերմատան ջերմաստիճանը. ցերեկային ժամերին ջերմաստիճանը շատ չի բարձրանում, սակայն շատ էլ չի նվազում գիշերային ժամերին:

140

Պայմանականորեն տարբերակենք օդափոխության համակարգն աշխատացնելու երեք տեսակ.

Մեխանիկական` միայն ձեռքի աշխատանքով; Կիսաավտոմատ` մարդու աշխատանքով/միջամտությամբ ավտոմատ կերպով

բացվում են լուսամուտները, Ավտոմատ` տեղադրվում են սարքեր և գործում է ամբողջությամբ ավտոմատ

կարգավորման համակարգ: Արդիականացված, կատարելագործված ջերմատներում օգտագործվում են ավտոմատ օդափոխության համակարգեր: Գծանկար 35:

Մարզերում ջերմատների ընդհանուր գումարը կարող է անցնել 100%-ը, քանի որ մեկ տնտեսություն կարող է օգտագործել մեկից ավելի օդափոխության տեսակ: Աղյուսակ 46: Օդափոխության տեսակները ջերմատներում, այլ մարզեր և ք. Երևան

ՄՄարզը/Քաղաքը Լուսամուտների աառկայությամբ, մեխանիկական

Լուսամուտների առկայությամբ, կիսաավտոմատ

Արհեստական օդափոխանակման

համակարգի միջոցով Արագածոտն 7 Կոտայք 4 11 Գեղարքունիք 1 1 Շիրակ 1 4 Լոռի 2 4 Տավուշ 1 1 Վայոց Ձոր 4 1 Սյունիք 6 2 1 Երևան 6 4

Ակնհայտ է, որ այլ մարզերում, հատկապես Արագածոտնի, Կոտայքի ու Շիրակի, մեծ թիվ են կազմում կիսաավտոմատ օդափոխության համակարգ տեղադրած ջերմատների քանակը:

63%

37%

4%

87%

13%

0%

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Լուսամուտներիառկայությամբ, մեխանիկական

Լուսամուտներիառկայությամբ, կիսաավտոմատ

Արհեստական օդափոխանակմանհամակարգի միջոցով

Ջերմատներում օօդափոխության կազմակերպումըԱԱրարատի ուԱրմավիրի մարզերում, ըստ ջերմոցայինտնտեսությունների թվի

Արմավիր

Արարատ

141

ԱԱղյուսակ 47: Արհեստական օդափոխության սարքեր (օդափոխիչներ) ունեցող ջերմատների մակերեսներն ու քանակները

Արարատ Արմավիր Սյունիք

Ջերմատան մակերեսը

Ջերմատների թիվը

Ջերմատան մակերեսը

Ջերմատների թիվը

Ջերմատան մակերեսը

Ջերմատների թիվը

5000 11 600 22 800 11 850 2 800 1

1000 33

Օդափոխության սարքերից են օդափոխիչները: Որպես օդափոխիչների մատակարար ջերմատների մեծամասնության կողմից նշվել է “ինքնաշեն”, այսինքն ջերմատներն օգտագործում են իրենց կողմից պատրաստված օդափոխիչներ: Կան նաև ջերմոցային տնտեսություններ, որոնք տեղադրել են ռուսական, իրանական կամ

չինական արտադրության օդափոխիչներ: Սակայն, որպես այդպիսին, արհեստական օդափոխության ավտոմատ համակարգ տեղադրված է Ալիշանի պահածոների գործարանի ջերմատանը, որը կարգավորվում է համակարգչի միջոցով:

10.6. Ջերմատներում վարագույրների անցկացում

Այս համակարգը նախատեսված է օդի չափից ավելի տաքացումը կանխարգելելու, ինչպես նաև ջերմային կորուստները նվազեցնու նպատակով: Որպես վարագույրի նյութ` օգտագործվում են հատուկ գործվածքներ` ալյումինից, պոլիմերային և նյութերից և այլն, ինչպես նաև մեխանիզմներ: Կարելի է վարագույր անցկացնել ինչպես հորիզոնական ուղղությամբ` տանիքին զուգահեռ, այնպես էլ ուղղահայաց` ջերմատան պատերին զուգահեռ: Հետազոտության ընթացքում նման համակարգ առկա էր Ալիշանի պահածոների

գործարանի ջերմատանը: 10.7. Օդի խոնավացման (հովացման) համակարգ Օդի հովացման/խոնավացման համակարգը նախատեսված է ջերմատան ջերմաստիճանն արհեստականորեն իջեցնելու համար` արտաքին (դրսի) ջերմաստիճանից 5-7°С-ով:

142

ՆՆկար: Հովացման համակարգի օրինակ:

Օդի խոնավացման համակարգեր ՀՀ շուկայում առաջարկում է “Լանդշաֆտ” ընկերությունը: Համակարգի մեջ մտնում են ջրափոշիացնող սարքեր (մեկ գլխիկն արժե մոտ 5000 ՀՀ դրամ, իսկ 1000քմ ջերմատան համար անհրաժեշտ է 150-200 հատ), խողովակներ, պոմպ և այլն, որոնց ընդհանուր արժեքը, 1000քմ ջերմատան համար, կկազմի մոտ 1 մլն. ՀՀ դրամ: Որպես խոնավացնող միջոց` ՀՀ ջերմատների կողմից օգտագործվում են նաև մանրանձրևացման սարքերը, որոնք նախատեսված են ավելի շատ ոռոգման համար:

Աղյուսակ 48: ՀՀ ջերմատների կողմից օդի խոնավության կարգավորումը, ջերմոցային տնտեսությունների քանակը Մարզ Ինքնակարգավորում Արրհեստական համակարգի, սսարքերի

միջոցով Արարատ 158 2 Արմավիր 218 3 Վայոց Ձոր 4 1 Երևան 8 1

10.8. Արհեստական էլեկտրական լուսավորման համակարգ

Բույսերի արհեստական էլեկտրական լուսավորումը նախատեսված է գիշերային ժամերին բույսերին արհեստականորեն լուսավորման համար, ինչը բարձրացնում է բերքատվությունը: Լուսավորման մակարդակը կախված է մշակվող բույսերի տեսակից, տեխնոլոգիական առանձնահատկություններից և այլ գործոններից:

Հետազոտության ընթացքում արհեստական լուսավորում իրականացնող ջերմատներ են դիտարկվել Արմավիրի մարզում` ջերմոցային տնտեսությունների մոտ 10%-ը, Կոտայքի մարզում` 6 տնտեսություն, մի քանի ջերմատներ այլ մարզերում (Տավուշի, Արարատի և

այլն): Ջերմատներում տեղադրվել են հիմնականում ռուսական արտադրության լամպեր: Արհեստական լուսավորման համակարգը տեղադրվել է բույսերի բերքատվությունը բարձրացնելու նպատակով:

Օրինակ, Տավուշի մարզում, Աչաջուր համայնքում` 516 քմ-ով տնտեսությունն իրականացնում է բանջարեղենի մշակություն: Տնտեսության յուրաքանչյուր ջերմատանը

(մոտ 200քմ) տեղադրվել են ռուսական արտադրության 7 լամպեր:

143

110.9.Միկրոկլիմայի կարգավորման ավտոմատ համակարգ

Այս համակարգը նախատեսված է ջերմատան միկրոկլիմայի ավտոմատ վերահսկման ու կառավարման համար:

Այն ապահովում է հանձնարարված ջերմային ռեժիմի պահպանման բարձր ճշգրտություն` հետևյալ տեխնիկական համակարգերի, սարքերի ու երևույթների վրա ազդելու միջոցով.

Օդի ներքևի հատվածի ջեռուցման, Օդի վերևի հատվածի ջեռուցման, Սուբստրատի ջեռուցման, Օդափոխության համակարգի, Վարագույրների, Օդի խոնավացման համակարգի, Ջրամատակարարման ճնշման տատանումների, Կաթիլային ոռոգման համակարգի, և այլն:

Այս համակարգը բավականին մեծ ներդրումներ է պահանջում, որի պատճառով ՀՀ ջերմոցային տնտեսություններում նման համակարգ գրեթե չի հանդիպել հետազոտության ընթացքում: Նման ավտոմատ կառավարման համակարգ տեղադրված է Ալիշանի պահածոների գործարանի ջերմատանը, Կապան քաղաքում` Հասմիկ Հարությունյան Ա/Ձ-ի ջերմատանը (4000քմ):

Հետազոտության ընթացքում հանդիպել են այս համակարգի մասնակի դեպքերը` ջերմակարգավորման ավտոմատ համակարգեր, որոնք տեղադրված են խոշոր ջերմատների մեծամասնության մոտ` ջեռուցման համակարգի կազմում: Այն ավտոմատ կերպով կարգավորում է ջերմատան ջերմությունը և կառավարում է ջեռուցման ու երբեմն էլ օդափոխության համակարգերը:

Օրինակ, Արարատի մարզի մեկ ջերմոցային տնտեսությունում (5000քմ) տեղադրված է չինական արտադրության “Climat control” համակարգ` 1,5 մլն. ՀՀ դրամ արժեքով:

СО2 արտազատող, բաշխման և կարգավորող սարքեր, որոնք նախատեսված են ջերմատանը ածխաթթու գազի արտադրության և բաշխման համար, ինչն անհրաժեշտ է բույսերի աճի համար: Նման սարք չունի հետազոտության մեջ ընդգրկված ոչ մի ջերմատուն:

144

111. Ընտրված ապրանքային խմբերի համար ծախսերի հաշվարկ Ընտրված ջերմոցային ապրանքների խմբերի ինքնարժեքի հաշվարկն առանձնացնենք ըստ երկու հիմնական ապրանքային խմբերի.

1. Բանջարեղենի համար, 2. Ծաղիկների համար:

Այսպես, բանջարեղենի ու ծաղիկների ինքնարժեքի տատանումները կախված են տարբեր գործոններից.

Ջերմատանը ջեռուցման առկայությունից, Ջեռուցման համակարգի տեսակից, Օգտագործվող վառելիքի տեսակից, Աշխատուժի ներգրավվածությունից, Օգտագործվող ջրային ռեսուրսի տեսակից, Ոռոգման համակարգից, Ջերմատան մեծությունից, Իրացման շուկաներից հեռավորությունից, և այլն:

11.1. Բանջարեղենի ինքնարժեքի հաշվարկը

Սկզբում վերլուծենք ծախսերը` լոլիկի մշակության համար: Լոլիկի ինքնարժեքի հաշվարկման համար կատարվել է մի քանի մարզերում ջերմատների ընտրություն` ըստ մարզերի ու ըստ մշակման եղանակների տարբերությունները հասկանալու համար: Ստորև բերված են լոլիկի ինքնարժեքի հաշվարկները: Լոլիկի վաճառքի գներն իրենցից ներկայացնում են նույն տնտեսությունների կողմից նույն ժամանակահատվածում ապրանքի վաճառքների միջին գները: Աղյուսակ 49: Կոտայքի և Վայոց Ձորի մարզերում լոլիկի ինքնարժեքի հաշվարկներ, գազով ջեռուցմամբ Հ//Հ Մարզը Կոտայք

(Գրունտային եղանակ)

Կոտայք (հհիդրոպոնիկ եեղանակով մշակություն)

Վայոց ՁՁոր (ԳԳրունտային եղանակ)

Անվանումը Ծախսը

(դրամ)

Մասնաբաժինն

ինքնարժեքի մեջ,, %

Ծախսը

(դրամ)

Մասնաբաժինն

ինքնարժեքի մեջ,, %

Ծախսը

(դրամ)

Մասնաբաժինն

ինքնարժեքի

մեջ,, %

1 Հողախառնուրդ 0 0% 44 11% 0 0%

2 Սերմ 13,3 3% 5 1% 4,5 1%

3 Պարարտանյութ 26,7 6% 71,4 18% 16,9 4%

4 Թունաքիմիկատ 2,7 1% 4,3 1% 8,5 2%

5 Գազ /վառելիք 355,6 75% 232,1 60% 245,2 65%

6 Ջուր 4,4 1% 0,2 0% 10,1 3%

7 Էլեկտրաէներգիա 1,8 0% 1,1 0% 8,5 2%

145

8 Աշխատուժ 53,3 11% 10,7 3% 50,7 13%

9 Փաթեթավորում 15 3% 15,0 4% 15 4%

10 Տրանսպորտային

ծախսեր

0 0% 2,1 1% 16,2 4%

11 Հողի հարկ 0,1 0% 0,3 0% 0,1 0%

12 Այլ ծախսեր 1,3 0% 1,0 0% 4,0 1%

ԸԸնդամենը իինքնարժեք 474,2 100% 386,5 100% 379,7 100%

ՎՎաճառքի մմիջին գգինը,, դդրամ

600 550 600

ՎՎերադիրի տտոկոս 27% 42% 58%

Ինչպես երևում է աղյուսակից, ինքնարժեքի մեջ ներառված չէ ջերմատան ամորտիզացիայի գումարը` քանի որ այն տարբեր ջերմատների համար տարբեր է: Օրինակի համար կարող ենք նշել, որ Սյունիքի մարզի Կապան քաղաքում կառուցված Ա/Ձ Հասմիկ Հարությունյանի ապակե ջերմատան (4000 քմ) ընդհանուր արժեքը կազմել է 200 մլն. ՀՀ դրամ (ներառյալ ջեռուցման, ոռոգման և մնացած այլ համակարգերը): Ընդունենք, որ ջերմատան օգտագործման ժամկետ միջինը 20 տարի է (չնայած, որ ավելի էլ են օգտագործվում): Այս դեպքում Կապանում (Տես` Աղյուսակ 50) գործող ջերմատան 1 կգ լոլիկի ինքնարժեքին կավելանա մոտ 83 դրամ (մեկ տարվա ամորտիզացիոն գումարի հարաբերությունը տարվա ընթացքում ստացվող բանջարեղենի բերքի վրա), և ինքնարժեքը կկազմի մոտ 437 դրամ: Այս դեպքում լոլիկի վաճառքի վերադիրը կկազմի 17%: Ապակե, ջեռուցման համակարգով մի քանի այլ ջերմատների համար 1 կգ լոլիկի ինքնարժեքի մեջ ամորտիզացիոն հատկացումները 20 տարվա համար կազմում է 50-80 դրամ: ԱԱղյուսակ 50: Արագածոտնի, Սյունիքի և Լոռու մարզերում լոլիկի ինքնարժեքի հաշվարկներ, գազով ջեռուցմամբ Հ//Հ Մարզը Արագածոտն

(Գրունտային եղանակ)

Սյունիք (Գրունտային եղանակ)

Լոռի (Գրունտային եղանակ)

Անվանումը Ծախսը

(դրամ)

Մասնաբաժինն

ինքնարժեքի մեջ,, %

Ծախսը

(դրամ)

Մասնաբաժինն

ինքնարժեքի

մեջ,, %

Ծախսը

(դրամ)

Մասնաբաժինն

ինքնարժեքի

մեջ,, %

1 Հողախառնուրդ 46,2 13% 25,0 7% 20,0 5%

2 Սերմ 11,2 3% 26,0 7% 10,1 3%

3 Պարարտանյութ 21,8 6% 25,0 7% 16,0 4%

4 Թունաքիմիկատ 10,1 3% 5,0 1% 15,0 4%

5 Գազ /վառելիք 189,5 54% 125,0 35% 210,0 55%

6 Ջուր 0,7 0% 10,0 3% 1,0 0%

7 Էլեկտրաէներգիա 5,6 2% 12,5 4% 5,0 1%

8 Աշխատուժ 37,4 11% 90,0 25% 72,0 19%

9 Փաթեթավորում 15,0 4% 15,0 4% 15,0 4%

10 Տրանսպորտային

ծախս

10,2 3% 15,0 4% 12,0 3%

11 Հողի հարկ 0,2 0% 0,2 0% 0,2 0%

146

12 Այլ ծախսեր 4,0 1% 5,0 1% 2,5 1%

ԸԸնդամենը իինքնարժեք 351,9 100% 353,7 100% 378,81 100%

ՎՎաճառքի մմիջին գգինը,, դդրամ

600 500 600

ՎՎերադիրի տտոկոս 71% 4411% 58%

ԱԱղյուսակ 51: Ջեռուցման այլ տեսակով, ձմռանը մասնակի ջեռուցվող ջերմատան լոլիկի ինքնարժեքի հաշվարկներ Հ//Հ Մարզը Վայոց ՁՁոր (վվառելանյութ`

փայտ, թեփ, ռեզին)

(Գրունտային եղանակ)

Արարատի ու Արմավիրի մարզ ((Մասնակի էլեկտրական ջեռուցում)

(Գրունտային եղանակ) Անվանումը Ծախսը

(դրամ)

Մասնաբաժինն

ինքնարժեքի մեջ,,%

Ծախսը (դդրամ) Մասնաբաժինն

ինքնարժեքի մեջ,,%

1 Հողախառնուրդ 46,9 22% 0 0%

2 Սերմ 3,4 2% 10,6 10%

3 Պարարտանյութ 23,4 11% 20,8 20%

4 Թունաքիմիկատ 9,4 4% 13,9 13%

5 Վառելիք 46,9 22% 19,3 18%

6 Ջուր 1,6 1% 12,0 12%

7 Էլեկտրաէներգիա 5,6 3% 0,0 0%

8 Աշխատուժ 37,5 18% 0,0 0%

9 Փաթեթավորում 10,0 5% 11,3 11%

10 Տրանս. ծախսեր 22,5 11% 14,3 14%

11 Հողի հարկ 0,1 0% 0,2 0%

12 Այլ ծախսեր 1,9 1% 2,1 2%

Ընդամենը իինքնարժեք 209,2 100% 104,5 100%

Վաճառքի մմիջին գգինը, դրամ 500 200

Վերադիրի տտոկոս 139% 91%

Ինչպես երևում են վերը բերված աղյուսակներից`առավել բարձր շահույթ ապահովում են վառելիքի այլ տեսակներով մասնակի ջեռուցվող և ոչ ձմեռային սեզոնին գործող ջերմատները, քան գազով ջեռուցվող ջերմատները: Արարատի և Արմավիրի մարզերում ձմռան ամիսներին (հունվար-փետրվար ամիսներին) էլեկտրական սպիրալներով ջեռուցվող ջերմատների լոլիկի ինքնարժեքը բավականին ցածր է: Թերևս սա է պատճառը, որ Արարատի ու Արմավիրի մարզերում ցանքը սկսում են իրականացնել հունվար ամսին (մեծամասնությունը), քանի որ ջեռուցման ցածր ծախսի հաշվին ստանում են համեմատաբար ցածր ինքնարժեքով բանջարեղեն, որն էլ անգամ համեմատաբար ցածր գնով վաճառելու դեպքում ունենում են բարձր շահույթ: Ընդ որում, ոչ միայն ջեռուցման ծախսն է այս դեպքում ցածր, այլև աշխատուժի վճար ընդհանրապես չի վճարվում: Բանն այն է, որ այս մարզերում միջին ու փոքր ջերմոցային տնտեսություններում, բացի ընտանիքի անդամներից, այլ աշխատուժի անհրաժեշտություն չի լինում:

147

Մնացած մարզերում լոլիկի ինքնարժեքի հոդվածներում բավականին բարձր է գազի ծախսը`335-75%: Գազի առավելագույն ծախսն ինքնարժեքի մեջ նկատելի է Կոտայքի մարզում` 775%: Ընդ որում, պետք է նշել, որ վերը բերված այլ մարզերի ինքնարժեքի օրինակները հիմնականում միջին ու միջինից մեծ ջերմատների համար են հաշվարկված, որոնք ունեն բավականին նորմալ պայմաններ` մշակություն կազմակերպելու համար, և ավելի բարձր բերքատվություն: Իսկ Արարատի ու Արմավիրի մարզերում ապակե ջերմատներում ձմռան ամիսներին գազով ջեռուցում իրականացնելու դեպքում, և´ջեռուցման ծախսերը ավելի բարձր կլինեն` ոչ արդյունավետ ջեռուցման կաթսաների պատճառով, և´ բերքատվությունը կլինի նույնն ինչ առանց ջեռուցման (համեմատաբար ցածր), ինչի դեպքում կստացվի բավականին բարձր ինքնարժեք և ցածր շահութաբերություն: Ինչ վերաբերվում է ոռոգման ծախսերին, ապա պետք է նշել, որ բոլոր մարզերից 1 կգ լոլիկի ինքնարժեքի մեջ առավել մեծ գումարը կազմում է Արարատի ու Արմավիրի մարզերում` 12 դրամ: Սա պայմանավորված է նրանով, որ այս մարզերում օգտագործում են հիմնականում արտեզյան ջրեր: Ոռոգման ջրի համար վճարող ջերմոցային տնտեսությունների քանակներն արտահայտված են ստորև բերված աղյուսակներում: Աղյուսակ 52: Ոռոգման համար վճարումներ իրականացնող ջերմոցային տնտեսությունների թիվը Մարզը Վճարողների թթիվը Չվճարողների թթիվը Արարատ 94% 6%

Արմավիր 73% 27%

Աղյուսակ 53: Ոռոգման համար վճարումներ իրականացնող ջերմոցային տնտեսությունների թիվը Մարզը Վճարողների թթիվը Չվճարողների թթիվը

Արագածոտն 85% 15% Կոտայք 65% 35% Գեղարքունիք 25% 75% Շիրակ 58% 42% Լոռի 50% 50% Տավուշ 67% 33%

Վայոց Ձոր 56% 44% Սյունիք 100% 0% Երևան 100% 0%

Համեմատության համար նշենք, որ Ալիշանի պահածոների գործարանի ջերմատան ինքնարժեքը 2011թ.-ի սկզբին լոլիկի 1 կգ-ի համար կազմել է 750 դրամ: Բանջարեղենի մնացած տեսակներից վարունգն ունի գրեթե նույն ինքնարժեքը և գնային ու ծախսային հարաբերակցությունը, ինչ լոլիկը: Ինչ վերաբերվում է ջերմատնային պղպեղին, ապա այն վաճառվում է հատով, այդ իսկ պատճառով վերլուծենք պղպեղի ինքնարժեքը մեկ հատի համար:

148

ԱԱղյուսակ 54 : Մարզերում պղպեղի 1 հատի ինքնարժեքի հաշվարկները`ըստ ջեռուցման տեսակի, դրամ

Հ//Հ Մարզը Սյունիք (գգազով ջեռուցում)

Վայոց ՁՁոր

(գազով ջեեռուցում)

Կոտայք (գազով

ջեեռուցում)

Արարատ-ԱԱրմավիր

(էլեկտրական ջեեռուցում)

Անվանումը Ծախսը

(դրամ)

Մասնաբաժինը, %

Ծախսը

(դդրամ)

Մասնաբաժինը, %

Ծախսը

(դդրամ)

Մասնաբաժինը, %

Ծախսը

(դրամ)

Մասնաբաժին, %

1 Հողախառնուրդ 4,2 11% 0 0% 0 0% 0 0%

2 Սերմ 2,5 6% 0,81 2% 0,1 0% 3,8 12%

3 Պարարտանյութ 4,2 11% 3,8 9% 2,5 6% 5,3 17%

4 Թունաքիմիկատ 0,8 2% 1,9 5% 0,25 1% 4,4 14%

5 Վառելիք 10,4 27% 18,4 46% 33,3 79% 5,8 19%

6 Ջուր 1,7 4% 2,3 6% 0,4 1% 4,7 15%

7 Էլեկտրաէներգիա 2,1 5% 1,9 5% 0,2 0% 0,0 0%

8 Աշխատուժ 7,5 19% 5,7 14% 5 12% 0,0 0%

9 Փաթեթավորում 1 3% 1 2% 0,5 1% 0,7 2%

10 Տրանսպորտային

ծախսեր

2,5 6% 3,7 9% 0 0% 5,3 17%

11 Հողի հարկ 0,03 0,1% 0,03 0,1% 0,01 0,02% 0,1 0%

12 Այլ ծախսեր 1,7 4% 0,9 2% 0,13 0,3% 0,8 3%

Ընդամենը իինքնարժեք 39 100% 40 100% 42 100% 30,7 100%

Վաճառքի մմիջին գգինը. դրամ

100 80 85 50

Վերադիրի տտոկոս 160% 98% 100% 63%

Ամփոփում Ձմռան ամիսներին ջեռուցման ծախսերը բավականին մեծ են, հետևաբար և բանջարեղենի ինքնարժեքը համեմատաբար բարձր: Բացի այդ, տնտեսությունները չեն կարողանում վճարել ջեռուցման բարձր ծախսերը, ինչի պատճառով խուսափում են ձմռան ամիսներին մշակություն կազմակերպելուց: Արդյունքում, այդ ժամանակահատվածում շուկայի առաջարկի “բացը” լրացվում է ներմուծված համեմատաբար էժան ապրանքներով:

11.2.Ծաղիկների ինքնարժեքի հաշվարկը Ծաղիկների ընտրված տեսակների ինքնարժեքի հաշվարկները վերլուծվել են ստորև բերված աղյուսակներում:

149

ԱԱղյուսակ 55: Վարդի 1 հատի ինքնարժեքի հաշվարկը` միջին բերքատվությամբ ջերմատների համար (1քմ-ից 60 հատ կտրած ծաղիկ)

Հ/Հ Անվանումը Ծախսը

(դդրամ)

Մասնաբաժինն

իինքնարժեքի մեջ,, %

1 Հողախառնուրդ 9,6 7%

2 Արմատակալ 20,8 16%

3 Պարարտանյութ 8 6%

4 Թունաքիմիկատ 8 6%

5 Վառելիք 35,2 27%

6 Ջուր 3,2 2%

7 Էլեկտրաէներգիա 1,6 1%

8 Աշխատուժ 28,8 22%

9 Փաթեթավորում 2 2%

10 Տրանսպորտային ծախսեր 10 8%

11 Հողի հարկ 0,5 0%

12 Այլ ծախսեր 5 4%

Ընդամենը 132,7 100%

ՎՎաճառքի միջին գինը (դդրամ) 250

Վերը բերված աղյուսակում հաշվարկվել է վարդի ինքնարժեքը միջին բերքատվությամբ (60 հատ կտրած ծաղիկ) ջերմատան համար, որի դեպքում այն կարող է հասնել մինչև 150 դրամ` մեկ հատի համար: Սակայն, Կոտայքի մարզում, օրինակ, “ՍավԱգրո” ընկերության վարդի ջերմատան բերքատվությունը բարձր է և 1քմ-ից ստացվում է մոտ 100 հատ կտրած ծաղիկ, որի դեպքում 1 հատ ծաղկի ինքնարժեքը կազմում է 83 դրամ, իսկ վաճառքի միջին գինը`միջինը 300 դրամ: Նշենք նաև, որ վարդի վաճառքի գինը բավականին մեծ տատանում ունի (50-800 դրամ)`կախված սեզոնից, տոներից և այլ գործոններից: Փոքր, “տեղական” համարվող վարդի սորտի մեկ հատի ինքնարժեքը տատանվում է 25-50 դրամի սահմաններում, իսկ վաճառքի գները՝ 60-200 դրամի սահմաններում: Գերբերայի և մեխակի ինքնարժեքի հաշվարկներն արտահայտված են աղյուսակ 56-ում և 57-ում: Աղյուսակ 56: Արարատի մարզում գերբերային մեկ հատի ինքնարժեքի հաշվարկը, Արարատի մարզում Հ/Հ Անվանումը Ծախսը

(դրամ)

Մասնաբաժինն

իինքնարժեքի մեջ,, %

1 Հողախառնուրդ 13,1 8%

2 Արմատակալ 9,0 6%

3 Պարարտանյութ 13,3 8%

4 Թունաքիմիկատ 13,3 8%

5 Վառելիք 80 51%

6 Ջուր 1,6 1%

150

7 Էլեկտրաէներգիա 2,7 2%

8 Աշխատուժ 13,3 8%

9 Փաթեթավորում 10 6%

10 Տրանսպորտային ծախսեր 1,6 1%

11 Հողի հարկ 0,03 0%

12 Այլ ծախսեր 0,36 0%

ԸԸնդամենը 158 100%

ՎՎաճառքի միջին գինը (դդրամ) 200

Աղյուսակ 57: Արարատի մարզում մեխակի մեկ հատի ինքնարժեքի հաշվարկը Հ//Հ Անվանումը Ծախսը

(դրամ)

Մասնաբաժինն

իինքնարժեքի մեջ,, %

1 Հողախառնուրդ 0 0%

2 Սերմ 3,8 13%

3 Պարարտանյութ 2,2 7%

4 Թունաքիմիկատ 1,7 6%

5 Գազ /վառելիք 10,0 33%

6 Ջուր 0,4 1%

7 Էլեկտրաէներգիա 1,1 4%

8 Աշխատուժ 6,7 22%

9 Փաթեթավորում 0 0%

10 Տրանսպորտային ծախսեր 4 13%

11 Հողի հարկ 0,01 0%

12 Այլ ծախսեր 0,17 1%

Ընդամենը 30 100%

Վաճառքի միջին գինը (դդրամ) 50

Չջեռուցվող ամիսներին, մեխակի, ինչպես և վարդի ու գերբերայի, ինքնարժեքն ու վաճառքի գներն ընկնում են:

12. Ջերմոցային տնտեսությունների գործունեության ընթացքում առաջացող խնդիրները

ՀՀ մարզերում և ք. Երևանում ջերմոցային տնտեսությունների խնդիրների մասին առավել մանրամասն տեղեկատվություն են պարունակում ՀԱՎԵԼՎԱԾ 1-ում բերված աղյուսակները: Այդ աղյուսակներից ակնհայտ է, որ առաջացող խնդիրների մեջ մեծ տեսակարար կշիռ ունեն գազի գնի ու գազի մատակարարման հետ կապված խնդիրները: Անդրադառնանք այս հարցին ավելի մանրակրկիտ: ՀՀ-ում ջերմոցային բանջարեղենի շուկայի պահանջարկը բավականին մեծ է, իսկ նոյեմբերից մայիս ընկած ժամանակահատվածում տեղական արտադրության

151

ջերմոցային ապրանքների առաջարկը բավականին փոքր: Ասվածը փաստում են ՀՀ ներմուծման ծավալներն այդ ժամանակահատվածում: Սակայն, այդ ամիսներին ջերմոցային տնտեսությունների մեծ մասը չեն կարողանում մշակություն կազմակերպել` մեծ ծախսերի պատճառով, քանի որ ջերմոցային տնտեսություն վարողը հնարավորություն չունի կանխիկ գումարով ներդրում կատարել, ջեռուցման համակարգ ներդնել և/կամ ջեռուցման ծախսերը վճարել և բերք ստանալ: Բացի այն, որ վառելիքի գինը բարձր է (ինչպես և այլ երկրներում), առկա է մեկ ավելի խորքային խնդիր ևս: ՀՀ-ում գազի ցածր սակագնով արտոնությունից`93-96 դրամ 1 խմ-ի համար, կարող են օգտվել այն տնտեսությունները, որոնք անցնում են 10 000 խմ գազի ծախսի շեմը: Իսկ մինչև այդ շեմը գազի գինը 135-137 դրամ է: Տարբերությունը բավականին մեծ է, եթե հաշվի առնենք, որ գազի ծախսը ջերմոցային ապրանքների ինքնարժեքի մեջ 50%-ից ավելին է կազմում: Ջերմատների մեծ մասն ունի 1000 քմ-ից փոքր մակերես, որոնց դեպքում գազի ծախսը չի անցնում այդ սահմանը: Ջերմոցատերերի մի մասը կամ գազի գերածախս է կատարում` նույն գծով ջեռուցելով իրենց տունը, կամ ջերմատան պատուհաններն է բացում` 10 000 խմ-ն անցնելու համար: Տնտեսությունների մի մասն էլ վարկեր է վերցնում` ջերմոցային տնտեսության մակերեսը մեծացնելու համար, որպեսզի հասնի գազի այդ շեմին, սակայն դրա արդյունքում ընկնում են վարկի “ծանր լուծի” տակ: Իսկ այն տնտեսությունները, որոնք չեն կարող անցնել այդ շեմը, ձմռան ամիսներին ուղղակի ջեռուցում չեն իրականացնում: Ձմռան մի ամիսը նրանք մի փոքր ջեռուցում են տեղային` տարբեր միջոցներով, որպեսզի ապրիլ- մայիս ամիսներին բերք ստանան: Ջերմոցային տնտեսություները տարվա ընթացքում բերք ստանում են մեծամասամբ 1-2 անգամ, որից ստացված եկամուտները չեն բավարարում վճարել և´ գազի վճարները, և´ մնացած վճարները, ինչպես նաև ներդրումներ կատարել: Այդ իսկ պատճառով, ջերմոցային տնտեսությունների համար պետք է գործի գազի “հատուկ” սակագին, ինչը կմեծացնի գազի սպառման ծավալը` ՀՀ ջերմոցային տնտեսությունների կողմից, և ցածր ինքնարժեքով ջերմոցային ապրանքների առաջարկը` “ոչ սեզոնի” ընթացքում:

13. Հայաստանում գործող հիմնական ջերմոցային տնտեսությունների նկարագիրը, դրանց արտադրական ծավալները և այլն

Հետազոտության ընթացքում ՀՀ գրեթե բոլոր մարզերում դիտարկվել են համեմատաբար խոշոր ջերմոցային տնտեսությունները, որոնցից խոշորներին առանձնացնելու համար պայմանականորեն տնտեսության մակերեսի շեմ սահմանենք 3000 քմ-ը: Այսպես, 3000քմ և ավելի ջերմոցային տնտեսություններ դիտարկվել են Արարատի մարզում` թվով 9, Արմավիրի մարզում` թվով 6:

152

ԱԱղյուսակ 58: Արարատի ու Արմավիրի մարզերում դիտարկված, 3000քմ-ից ավելի մակերես ունեցող ջերմոցային տնտեսությունները14 Մարզը Համայնքը

/Քաղաքը Կազմակերպ

. ձևը Մակերեսը

(քմ) Արտադրատեսականին

Արարատ Գետափնյա - 5000 Վարդ, գերբերա

Արարատ Դարակերտ - 3200 Լոլիկ

Արարատ Մասիս ՍՊԸ 5000 Լոլիկ

Արարատ Դարակերտ - 3000 Լոլիկ

Արարատ Ղուկասավան - 20000 Լոլիկ, վարունգ

Արարատ Ավշար - 3000 Լոլիկ, վարունգ

Արարատ Գեղանիստ - 4500 Գերբերա, մեխակ

Արարատ Մխչյան - 5000 Գերբերա, աստրոմերիա

Արարատ Ղուկասավան - 15000 Լոլիկ, վարունգ

Արմավիր Տանձուտ - 3200 Լոլիկ, պղպեղ

Արմավիր Եղեգնուտ - 3200 Լոլիկ, վարունգ

Արմավիր Եղեգնուտ ՍՊԸ 6300 Լոլիկ

Արմավիր Եղեգնուտ - 4200 Վարդ, գերբերա, աստորմերիա,

մեխակ

Արմավիր Առատաշեն ՍՊԸ 6000 Լոլիկ, վարունգ

Արմավիր Ակնաշեն Ա/Ձ 8000 Լոլիկ, վարունգ

Նշենք, որ աղյուսակում տեղ գտած, Արմավիրի մարզում գործող Ենոյան Հայկուշ Ա/Ձ-ն զբաղվում է ոչ միայն ջերմոցային գործունեությամբ, այլև իրականացնում է սերմերի ներմուծում և վաճառք: 2500-3000 քմ մակերես ունեցող ջերմոցային տնտեսությունների թիվն այս մարզերից յուրաքանչյուրում 5 է, ընդ որում, գրեթե բոլորը 2500 քմ մակերես ունեն: Դիտարկված ջերմոցային տնտեսություններից Արարատի մարզում մինչև 5000 քմ մակերես ունեցող տնտեսությունների թիվը 7 է, իսկ 5001-10 000 քմ մակերեսով տնտեսություն չի դիտարկվել հետազոտության ընթացքում: Երկու ջերմոցային տնտեսություն ունեն 1 հա-ից ավելի մակերես` 1,5 հա և 2 հա: Արմավիրի մարզում դիտարկված բոլոր ջերմոցային տնտեսություններն ունեն մինչև 1 հա մակերես, որոնցից երեքը` մինչև 5000 քմ, երեքն էլ` 6000-8000 քմ: Այլ մարզերի խոշոր ջերմոցային տնտեսությունների վերաբերյալ տեղեկատվություն պարունակում է աղյուսակ 59-ը: Նշենք, որ ստորև բերված աղյուսակում Արագածոտնի մարզում տեղ է գտել 3000 քմ-ից պակաս մակերես ունեցող Հովհաննիսյան Կարապետի ջերմոցային տնտեսությունը` (2900քմ), քանի որ այդ տնտեսությունն ապահովել է ամենաբարձր բերքատվությունը` դիտարկված ջերմոցային տնտեսությունների շրջանում:

14 Ելնելով գործարար էթիկային նորմերից`հետազոտության մեջ ներգրավված առանձին ընկերությունների/անհատների անունները սույն բաժնում չեն նշվել, վերջիններիս կողմից տրամադրված տվյալները հաշվետվության մեջ վերլուծվել են ընդհանրական կարգով:

153

ԱԱղյուսակ 59: Այլ մարզերում և ք. Երևանում դիտարկված, 3000քմ-ից ավելի մակերես ունեցող ջերմոցային տնտեսությունները Մարզը Համայնքը

/ՔՔաղաքը Կազմ.իրավ.

ձձևը Մակերեսը Արտադրատտեսակը

Արագածոտն Ագարակ Ա/Ձ 7000 Լոլիկ, վարունգ Արագածոտն Ոսկեվազ - 3000 Վարդ, վարունգ Արագածոտն Ոսկեվազ - 2900 Լոլիկ, վարունգ Կոտայք Մայակովսկի ՍՊԸ 8500 Վարդ Կոտայք Չարենցավան ՍՊԸ 7500 Լոլիկ, վարունգ Կոտայք Եղվարդ - 9900 Լոլիկ, վարունգ Կոտայք Արամուս Ա/Ձ 14000 Լոլիկ Կոտայք Մայակովսկի Ա/Ձ 7800 Վարդ Լոռի Վանաձոր ՍՊԸ 5000 Լոլիկ, վարունգ, պղպեղ Վայոց Ձոր Եղեգնաձոր - 4750 Լոլիկ, վարունգ, պղպեղ, վարդ Սյունիք Կապան Ա/Ձ 4000 Լոլիկ, վարունգ, կանաչի, վարդ Սյունիք Կապան Ա/Ձ 4000 Լոլիկ, վարունգ, պղպեղ, լոբի Սյունիք Կապան ՍՊԸ 4000 Լոլիկ, վարունգ, պղպեղ Երևան ՓԲԸ 3500 Լոլիկ Երևան ՍՊԸ 9000 Լոլիկ, վարունգ, պղպեղ, վարդ Երևան ՍՊԸ 4000 Լոլիկ, վարունգ, վարդ Երևան ՍՊԸ 5000 Լոլիկ, վարունգ Երևան ՍՊԸ 5000 Լոլիկ Երևան ՍՊԸ 6500 Լոլիկ, վարունգ Երևան ՍՊԸ 6000 Լոլիկ, վարունգ

Հիմնական ջերմոցային տնտեսությունների արտադրության ծավալները Խոշոր ջերմոցային տնտեսությունների բերքատվությունը համեմատաբար ավելի բարձր է ստացված միջին բերքատվությունից: Պատճառն այն է, որ խոշոր, կայուն տնտեսական գործունեություն իրականացնող ջերմոցային տնտեսությունները հնարավորություններ ունեն ներդրումներ կատարելու ժամակակից տեխնոլոգիաների ներդրման, տեխնիկական զինման ու այլ ուղղություններով, որոնք բարձացնում են բերքատվությունը: Նշենք, որ ստորև բերված աղյուսակում ջերմոցային տնտեսությունների կողմից 2010թ.-ին ստացված բերքի ծավալները որոշ դեպքերում կարող են չհամապատասխանել տնտեսությունների կողմից ընդհանրապես ստացվող բերքի ծավալներին` տարբեր պատճառներով. ջերմոցային տնտեսության ամբողջ մակերեսը չօգտագործելու, ցանքի ու բերքահավաքի ամիսների տարբերության, հիվանդությունների և այլն: Ստորև բերված աղյուսակում արտադրության ծավալների չափման միավորները ծաղկի տեսակների ու պղպեղի տեսակների համար հատ-ն է, իսկ բանջարեղենի համար` կգ-ը:

154

ԱԱղյուսա

կ 60

: 201

0թ.-ի

ն ջե

րմոց

ային տնտ

եսությունն

երի կո

ղմից

արտ

ադր

ված ապրա

նքնե

րի տ

եսակա

նին և ծա

վալներ

ը Մարզ

ը Մակե

րեսը

Արտ

ադր

ատես

ակը

Ծավա

լը

Արտ

ադր

ատես

ակը

Ծավա

լը

Արտ

ադր

ատես

ակը

Ծավա

լը

Արտ

ադր

ատես

ակը

Ծավա

լը

Արա

րատ

50

00

Վարդ

80

000

Գեր

բերա

56

00

Արա

րատ

32

00

Լոլիկ

4000

0

Արա

րատ

50

00

Լոլիկ

4000

0

Արա

րատ

30

00

Լոլիկ

1000

0 Լո

լիկ

4500

0

Արա

րատ

20

000

Լոլիկ

3000

00

Վարո

ւնգ

1000

00

Արա

րատ

30

00

Լոլիկ

4200

Վարո

ւնգ

1400

0

Արա

րատ

45

00

Գեր

բերա

37

0000

Մեխ

ակ

8000

0

Արա

րատ

50

00

Գեր

բերա

20

0000

Աստ

րոմե

րիա

11

000

Անթ

որիո

ւմ

1000

0

Արա

րատ

15

000

Լոլիկ

1500

00

Վարո

ւնգ

4000

0

Արմ

ավի

ր

3200

Լո

լիկ

0

Արմ

ավի

ր

3200

Վարո

ւնգ

6000

Լո

լիկ

6000

Պղպ

եղ քաղց

ր 36

000

Սմբ

ուկ

6000

Արմ

ավի

ր

6300

Լո

լիկ

1000

00

Արմ

ավի

ր

4200

Վարդ

20

000

Գեր

բերա

25

000

Աստ

րոմե

րիա

25

000

Մեխ

ակ

7200

Արմ

ավի

ր

6000

Վարո

ւնգ

3500

0 Լո

լիկ

6000

0

Արմ

ավի

ր

8000

Լո

լիկ

1000

00

Վարո

ւնգ

8000

0

Այն

ջեր

մոցա

յին տնտ

եսությունն

երը,

որո

նց ա

րտադր

անք

ի ծա

վալը

նշվ

ած է

0, ա

յդ տ

արո

ւմ ցանվ

ած մա

կերե

սից բե

րք չեն

ստացե

լ կա

մ հի

վանդ

ությունն

երի,

կամ այլ պատճա

ռներ

ով: Ա

րարա

տի մա

րզից

ծաղի

կ մշ

ակո

ղ 50

00քմ

մակե

րեսո

վ ջե

րմոց

ային տնտ

եսությունը

201

0թ.-

ին է

կատարե

լ ցա

նք և

ծաղի

կ սկ

սել է հա

վաքե

լ տարվ

ա վեր

ջին եր

կու ամս

վա ընթ

ացք

ում,

իսկ

201

1թ.-ին

հավա

քել է

10 ա

նգամ ավե

լի

շատ

կտրա

ծ ծա

ղիկ,

քան

2010

թ.-ին:

155

ԱԱղյուսա

կ 61

: 201

0թ.-ի

ն ջե

րմոց

ային տնտ

եսությունն

երի կո

ղմից

արտ

ադր

ված ապրա

նքնե

րի տ

եսակա

նին և ծա

վալներ

ը

Մարզ

ը Մակե

րեսը

Արտ

ադր

ատե

սակը

Ծավա

լը

Արտ

ադր

ատտես

ակը

Ծավա

լը

Արտ

ադր

ատես

ակկը

Ծավա

լը

Արտ

ադր

աատես

ակը

Ծավա

լը

Արտ

ադր

ատտես

ակը

Ծավա

լը

Արա

գածո

տն

7000

Լո

լիկ

7200

0 Վարո

ւնգ

2400

0

Արա

գածո

տն

3000

Վարդ

50

000

Վարո

ւնգ

2000

0

Արա

գածո

տն

2900

Լո

լիկ

3300

0 Վարո

ւնգ

2300

0

Կոտ

այք

85

00

Վարդ

85

0000

Կոտ

այք

75

00

Լոլիկ

3000

0 Վարո

ւնգ

6540

Պղպ

եղ քաղց

ր 92

00

Վարդ

22

5000

Կոտ

այք

99

00

Վարո

ւնգ

Լո

լիկ

1560

00

Կոտ

այք

14

000

Լոլիկ

2800

00

Կոտ

այք

78

00

Վարդ

0

Լո

ռի

5000

Լո

լիկ

1000

00

Վարո

ւնգ

4000

Պղպ

եղ քաղց

ր 20

000

Վայոց Ձո

ր 47

50

Լոլիկ

1750

0 Վարո

ւնգ

2000

Պղպ

ող կծո

ւ 20

0000

Վարդ

25

000

Սյունիք

40

00

Լոլիկ

3000

Վարո

ւնգ

4000

Կանա

չի

3000

0 Վարդ

24

000

Կալա

12

000

Սյունիք

40

00

Լոլիկ

2000

0 Վարո

ւնգ

1200

0 Պղպ

եղ քաղց

ր 10

000

Լոբի

50

0 Սոխ

30

0 Սյունիք

40

00

Լոլիկ

8000

Վարո

ւնգ

4000

Պղպ

եղ քաղց

ր 20

000

Երև

ան

3500

Լո

լիկ

2800

0

Երև

ան

9000

Վարդ

67

0000

Լո

լիկ

1500

0 Վարո

ւնգ

2000

0 Պղպ

եղ

քաղց

ր 40

000

Երև

ան

4000

Վարդ

40

000

Լոլիկ

3500

Վարո

ւնգ

1750

0

Երև

ան

5000

Լո

լիկ

1000

0 Վարո

ւնգ

2250

0

Երև

ան

5000

Լո

լիկ

7800

0

Երև

ան

6500

Լո

լիկ

3700

0 Վարո

ւնգ

24

500

Երև

ան

6000

Վարո

ւնգ

9600

0

156

Արագածոտնի մարզից 2900քմ մակերեսով ջերմոցային տնտեսությունը ցանել է միայն 1150քմ-ը, որից ստացված բերքի ծավալն է արտահայտված աղյուսակում:

14. Ջերմոցային տնտեսություններում մշակվող վերջնական սպառման ապրանքների իրացումը. շուկայական գները, վաճառքի մեթոդները, գնման մեխանիզմները և վաճառքի նպատակային վայրերը

14.1. Ջերմոցային տնտեսություններում արտադրվող ապրանքների բաշխման ուղղությունները

Ջերմոցային տնտեսություններում արտադրվող ապրանքների մեծամասնությունը վաճառվում է, քանի որ ջերմոցային ապրանքները համեմատաբար “բարձրարժեք” ապրանքներ են, որոնց արտադրության համար կատարված ծախսերը պետք է ետ վերադարձվեն: Ջերմոցային տնտեսություններում արտադրված ապրանքների բաշխման ուղղություններն` ըստ մարզերի ու ջերմոցային ապրանքների տեսակների արտահայտված են ստորև բերված գծանկարներում: Գծանկար 36:

Այսպես, գծանկարից երևում է, որ գրեթե բոլոր մարզերում արտադրված բանջարեղենի 90%-ից ավելին իրացվել է, միայն Լոռու մարզում մեծ տոկոս են կազմում տնային տնտեսություններում սպառման ծավալը` 46%, և ապրանքների փոխանակումը` 10%: Բանջարեղենի մնացորդը հետագա վաճառքի համար այնքան փոքր թիվ է, որ տոկոսային արտահայտությամբ 0% է կազմել: Եթե բանջարեղենի դեպքում ջերմոցային ապրանքների փոքր մաս փոխանակվել է, ապա ծաղիկների դեպքում “փոխանակում” հասկացություն չկա, ապրանքը հիմնականում

98% 94% 94% 98% 100% 98%

44%

95% 93% 93% 100%

1%

10%

2% 5% 6% 2% 2%

46%

5% 7% 7%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Արա

րատ

Արմ

ավի

ր

Արա

գածո

տն

Կոտ

այք

Գեղ

արք

ունի

ք

Շիրա

կ

Լոռի

Տավո

ւշ

ՎայոցՁՁոր

Սյունիք

Երև

ան

Բանջարեղենիաարտադրված ծավալների բբաշխմանուղղությունները, 2010թ.

Սպառվել էէ ՏՏ շշրջանակներում

Փոխանակվել էէ

Վաճառվել էէ

157

վաճառվում է: Սակայն, որոշ մարզերում մեծ է տնային տնտեսությունում սպառման ծավալը, օրինակ Արարատի և Արագածոտնի մարզերում կտրած ծաղկի ծավալների 9%-ը: Ընդ որում, ընդամենը չորս մարզում է ծաղիկն ունեցել սպառում տնային տնտեսությունում, մնացած մարզերում այն ամբողջությամբ իրացվել է:

ԳԳծանկար 37:

14.2. Վաճառքի նպատակային վայրերն` ըստ հիմնական ապրանքների Արարատի ու Արմավիրի մարզերում արտադրված բանջարեղենի վաճառքի նպատակային վայրը մայրաքաղաք Երևանն է` վաճառքի համապատասխանաբար 67% և 61% մասնաբաժիններով: Նույն մարզերում վաճառվել է բանջարեղենի վաճառված բերքի 27-29%-ները (Տես՝ ստորև բերված գծանկարները): Գծանկար 38: Գծանկար 39:

Այլ մարզերի դեպքում պատկերը բավականին տարբեր է` կախված մարզից: Այսպես, օրինակ, Արագածոտնի մարզում վաճառվող բանջարեղենի 90%-ից ավելին բաժին է ընկնում

91% 99% 91% 100%100%96%

100%100%

100%100%100%

9% 1% 9% 2%2%

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

Արա

րատ

Արմ

ավի

ր

Արա

գածո

տն

Կոտ

այք

Գեղ

արք

ունի

ք

Շիրա

կ

Լոռի

Տավո

ւշ

ՎայոցՁՁոր

Սյունիք

Երև

ան

Ծաղիկներիաարտադրված ծավալների բբաշխմանուղղությունները, 2010թ.

Մնացորդը վվաճառքի համար

Սպառվել էէ ՏՏ շշրջանակներում

Վաճառվել էէ

Երևան67%

Նույնմարզում

29%

Այլմարզեր

4%

Բանջարեղենի վվաճառքիաշխարհագրությունը, Արարատի

մարզ

Երևան61%

Նույնմարզում

27%

Այլմարզեր

12%

Բանջարեղենի վվաճառքիաշխարհագրությունը, Արմավիրի

մարզ

158

ք. Երևանին, Սյունիքի, Վայոց Ձորի, Տավուշի ու Շիրակի մարզերի բանջարեղենի վաճառքի մեծ մասն իրացվում է նույն մարզում: ԱԱղյուսակ 62: Բանջարեղենի վաճառքի աշխարհագրությունը, այլ մարզեր և ք. Երևան Մարզը Երևան ՆՆույն մարզում Այլ մարզեր Ընդամենը Արագածոտն 92,5% 2,5% 5,0% 100% Կոտայք 77,9% 22,1% 100% Գեղարքունիք 80,0% 20,0% 100% Շիրակ 15,0% 85,0% 100% Լոռի 20,0% 73,3% 6,7% 100% Տավուշ 100% 100% Վայոց Ձոր 100% 100% Սյունիք 9,3% 90% 0,7% 100% Երևան 100,0% 100%

Ծաղկի վաճառքի ծավալների մեծ մասը Արարատի ու Արմավիրի մարզերում բաժին է ընկնում կրկին ք. Երևանին` համապատասխանաբար 80%-ը և 76%-ը: Գծանկար 40: Գծանկար 41:

Արարատի մարզում արտադրված ծաղիկների մի մասն իրացվել է ԼՂՀ-ում` մոտ 1%-ը: Սյունիքի, Վայոց Ձորի, Տավուշի, Լոռու և Շիրակի մարզերում ծաղկի վաճառքի մեծ մասը բաժին է ընկնում նույն մարզին: Աղյուսակ 63: Ծաղկի վաճառքի աշխարհագրությունը, այլ մարզեր և ք. Երևան Մարզը Երևան Նույն մարզում Այլ մարզեր Ընդամենը Արագածոտն 83,3% 16,7% 100,0% Կոտայք 86,7% 10% 3,3% 100,0% Գեղարքունիք 50,0% 50% 100,0% Շիրակ 30,0% 70% 100,0% Լոռի 30,0% 55% 15,0% 100,0% Տավուշ 90% 10,0% 100,0% Վայոց Ձոր 100% 100,0% Սյունիք 48,3% 51,7% 100,0% Երևան 75,0% 25,0% 100,0%

Երևան80%

Նույնմարզում

18%

Այլմարզեր

1%

ԼՂՀ1%

Ծաղկի վվաճառքիաշխարհագրությունը, Արարատի

մարզ

Երևան76%

Նույնմարզում

19%

Այլմարզեր

5%

Ծաղկի վվաճառքիաշխարհագրությունը, Արմավիրի մարզ

159

Ինչպես երևում է վերը բերված աղյուսակից, այլ մարզերից ծաղկի “արտահանողներ” են հիմնականում Արագածոտնի ու Կոտայքի մարզերը, որոնք ունեն ծաղկի արտադրության համեմատաբար մեծ ծավալներ: Պետք է նշել, որ ք. Երևանում ջերմոցային ապրանքների վաճառքի մի մասն է սպառվում տեղում, մնացած մասը մատակարարվում է այլ մարզեր և ԼՂՀ, այսինքն Երևանը ինչ որ առումով մեծածախ շուկա է հանդիսանում ՀՀ մարզերի համար:

114.3. Ջերմոցային ապրանքների վաճառքի ձևերը Ջերմոցային բանջարեղենի վաճառքի ձևերն, ըստ մարզերի, բավականին տարբերվում են, նույնիսկ Արարատի և Արմավիրի մարզերում: Արարատի մարզում բանջարեղենի վաճառքի մեծ մասը` 56%-ը, իրականացվում է տեղում, 24%-ը` մեծածախ կետերին: Տեղում գնում կատարում են հիմնականում միջնորդները, որոնք ապրանքները մատակարարում են մանրածախ կետեր: Վաճառքի այս ձևը ջերմոցային ոլորտում ընդունված պրակտիկա է: Գծանկար 42:

Արմավիրի մարզում բանջարեղենի վաճառքի առավել մեծ մասը վաճառվում է մեծածախ կետերին` վաճառքի ծավալների 41%-ը, իսկ տեղում`32%-ը: Գծանկար 43:

Վաճառքանմիջապեստեղում, %

56%

Վաճառքմիջնորդին/մեծածախբազա, %

24%

Վաճառքշուկայում/իրենք/, %

6%

Վաճառքփոքրու միջին

մանրածախկետերին, %

7%Այլ__վաճառու

մ է արտ. Կազմ

7%

Բանջարեղենի վվաճառքի իրականացման ձձևերըԱրարատի մարզում

Վաճառքանմիջապեստեղում, %

32%

Վաճառքմիջնորդին/մեծածախբազա, %

41%

Վաճառքշուկայում/իրենք/, %

22%

Վաճառքփոքրու միջին

մանրածախկետերին, %

1%

Վաճառքսեփական

/վարձակալված

վաճառակետում. %

4%

Բանջարեղենի վվաճառքի իրականացման ձձևերըԱրմավիրի մարզում

160

Այլ մարզերում և ք. Երևանում բանջարեղենի վաճառքի ձևերն արտահայտված են ստորև բերված աղյուսակում: ԱԱղյուսակ 64: Բանջարեղենի վաճառքի ձևերն` ըստ մարզերի ու ք. Երևանի

ՄՄարզեր Վաճառք աանմիջապես տեղում, %

Վաճառք մմիջնորդին /մեծածախ բազա, %

Վաճառք շշուկայում /իրենք/,

%

Վաճառք փփոքր ու միջին

մանրածախ կկետերին, %

Վաճառք սսուպերմարկետ

ներին ու ցանցերին, %

Վաճառք սեփական

/վարձակալված վվաճառակետու

մ. %

Այլ`մանկաապարտե

զին

Արագածոտն 100,0% Կոտայք 16,2% 53,7% 17,0% 13,0% Գեղարքունիք 70,0% 30,0% Շիրակ 17,7% 9,4% 73,0% Լոռի 60,1% 7,8% 30,0% 2,1% Տավուշ 30,0% 50,0% 20,0% Վայոց Ձոր 11,1% 11,1% 32,6% 3,8% 41,4% Սյունիք 12,8% 51,0% 8,8% 27,4% Երևան 12,2% 82,2% 5,6%

Ծաղկի տեսակների վաճառքի ձևերը մի փոքր տարբերվում են բանջարեղենից: Արարատի և Արմավիրի մարզերում վաճառքի ծավալի զգալի տոկոս են կազմում մշակողների կողմից վաճառքը մեծամանրածախ շուկաներում: Իսկ տեղում վաճառքի մասնաբաժինն ավելի փոքր է, քան բանջարեղենի դեպքում: Ինչ վերաբերվում է մնացած մարզերին, ապա այստեղ վաճառքի ծավալի մեծ մասը բաժին է ընկնում միջնորդին/մեծածախ կետերին ու մանրածախ կետերին: Աղյուսակ 65: Ծաղկի վաճառքի ձևերն` ըստ մարզերի ու ք. Երևանի Մարզ Վաճառք

անմիջապես տեղում, %

Վաճառք մմիջնորդին /մեծածախ բազա, %

Վաճառք շշուկայում /իրենք/, %

Վաճառք փոքր ու միջին

մանրածախ կկետերին, %

Վաճառք սեփական

/վարձակալված վվաճառակետում.

%

Արտահանվել է, %

Արարատ 37,4% 21,9% 30,5% 10,2% 0,0043% Արմավիր 24,8% 2,1% 64,4% 8,7% Արագածոտն 23,3% 76,7% Կոտայք 10,0% 40,0% 4,0% 30,0% 16,0% Գեղարքունիք 50,0% 50,0% Շիրակ 11,6% 9,9% 78,5% Լոռի 74,4% 11,1% 14,5% Տավուշ 50,0% 50,0% Վայոց Ձոր 100,0% Սյունիք 1,7% 98,3% Երևան 100,0%

161

114.4. Ջերմոցային տնտեսություններում արտադրվող ապրանքների ձեռքբերման գոյություն ունեցող մեխանիզմները

Բանջարեղենի ձեռք բերման մեխանիզմները Արարատի մարզում տեղում, միջնորդի կողմից բանջարեղենի ձեռք բերումը կազմում է 74%, իսկ Արմավիրի մարզում` 43%: Արմավիրի մարզում մշակողի կողմից իրականացվող վաճառքի մասնաբաժինն ավելի մեծ տոկոս է կազմում` 47%, քան մնացած մեխանիզմներով: Հիշեցնենք, որ ձեռք բերման վերջին մեխանիզմի դեպքում իրացման գները 20-30%-ով ավելի բարձր են, քան տեղում վաճառելիս: Գծանկար 44: Գծանկար 45:

Գնման մեխանիզմներն այլ մարզերում և ք. Երևանում արտահայտված են աղյուսակ 66-ում: Աղյուսակ 66: Բանջարեղենի ձեռք բերման մեխանիզմներն այլ մարզերում և ք. Երևանում Մարզ Ինքնուրույն

հհասցնում եմ վաճառքի կետ

Ինքնուրույն հասցնում եմ մմիջնորդին` գյուղից դուրս

(մարզկենտրոն, մայրաքաղաք ևև այլն)

Կետի աաշխատակիցը գնում է տեղում

Միջնորդը գնում է տեղում

Արագածոտն 33,3% 66,7% Կոտայք 21,7% 16,7% 61,7% Գեղարքունիք 100,0% Շիրակ 44,4% 55,6% Լոռի 33,3% 66,7% Տավուշ 100,0% Վայոց Ձոր 86,8% 13,2% Սյունիք 60,0% 40,0% Երևան 50,0% 50,0%

Ինքնուրույն

հասցնումեմ

վաճառքիկետ24%

Կետիաշխատա

կիցըգնում էտեղում

2%

Միջնորդը գնում էտեղում

74%

Բանջարեղենի ձձեռք բերմանմեխանիզմները, Արարատի մարզ

Ինքնուրույն հասցնում

եմվաճառքի

կետ47%

Ինքնուրույն հասցնում

եմմիջնորդին` գյուղիցդուրս

9%

Կետիաշխատակիցը գնում էտեղում

1%

Միջնորդըգնում էտեղում

43%

Բանջարեղենի ձձեռք բերմանմեխանիզմները, Արմավիրի մարզ

162

Ծաղկի ձեռք բերման մեխանիզմները Ծաղկի գնումը/ձեռք բերումը կատարվում է հիմնականում երկու ձևով` “միջնորդը գնում է տեղում” և “մշակողն ինքն է հասցնում վաճառակետեր”: Ծաղկի մատակարարումները և´ Արարատի, և´ Արմավիրի մարզերում, մեծամասամբ իրականացվում են մշակողների կողմից` համապատասխանաբար 60%-ը և 83%-ը: ԳԳծանկար 46: Գծանկար 47:

Այլ մարզերում ևս ծաղկի վաճառքի հիմնական մեխանիզմներն արտահայտված են աղյուսակ 67-ում: Աղյուսակ 67: Ծաղկի ձեռք բերման մեխանիզմներն այլ մարզերում և ք. Երևանում Մարզը Ինքնուրույն

հհասցնում եմ վաճառքի կետ

Ինքնուրույն հասցնում եմ մմիջնորդին` գյուղից դուրս

(մարզկենտրոն, մայրաքաղաք ևև այլն)

Կետի աաշխատակիցը գնում է տեղում

Միջնորդը գգնում է տեղում

Արագածոտն 75,0% 25,0% Կոտայք 24,5% 28,3% 47,2% Գեղարքունիք 50,0% 50,0% Շիրակ 60,0% 40,0% Լոռի 47,2% 27,8% 25,0% Տավուշ 50,0% 50,0% Վայոց Ձոր 50,0% 50,0% Սյունիք 50,0% 50,0% Երևան 50,0% 50,0%

14.5. Ջերմոցային ապրանքների մեծածախ գները, գնային սեզոնայնությունը

Ջերմոցային ապրանքների վաճառքի մեծածախ գների ձևավորման վրա ազդում են մի շարք գործոններ.

Պահանջարկի սեզոնայնությունը, Արտադրության սեզոնայնությունը, Ապրանքի ինքնարժեքը,

Ինքնուրույն

հասցնումեմ

վաճառքիկետ60%

Միջնորդըգնում էտեղում

40%

Ծաղկի ձձեռք բերմանմեխանիզմները, Արարատի մարզ

Ինքնուրույնհասցնում

եմվաճառքի

կետ83%

Միջնորդըգնում էտեղում

17%

Ծաղկի ձձեռք բերմանմեխանիզմները, Արմավիրի մարզ

163

Շուկայում առաջարկի մեծությունը, Ապրանքների գնման մեխանիզմը/ձևը, և այլն:

Աղյուսակ 68-ում վերլուծվել են բանջարեղենի տեսակների վաճառքի մեծածախ միջին գները, որոնք սահմանում են ջերմոցային տնտեսությունները: Գների միջինը հաշվարկվել է տարեկան կտրվածքով, հաշվի առնելով նաև սեզոնային առավելագույն և նվազագույն գները: ԱԱղյուսակ 68: Վաճառքի մեծածախ միջին գները, տարեկան կտրվածքով, մարզեր և ք. Երևան, դրամ Մարզ Լոլիկ (1կգ) Վարունգ (1կգ) Պղպեղ կծու

(1հատ) Պղպեղ քաղցր

(1հատ) Արարատ 550 590 52 80 Արմավիր 610 500 50 75 Արագածոտն 550 500 Կոտայք 440 800 Գեղարքունիք 650 620 Շիրակ 900 250 Լոռի 600 450 Տավուշ 600 700 Վայոց Ձոր 540 650 Սյունիք 780 800 Երևան 620 550

Ինչպես երևում է աղյուսակից, բավականին բարձր մեծածախ գներ ունեն Գեղարքունիքի, Շիրակի, Տավուշի, Սյունիքի մարզերի բանջարեղենը: Նշենք, որ հետազոտության ընթացքում գների վերաբերյալ ստացված տվյալները բավականին տարբեր են: Գների տատանման մեծ սահմանները պայմանավորված են հետևյալ գործոններով.

Ջերմոցային սեզոնի ավարտին “բաց գրունտից” ստացվող բանջարեղենի բերքահավաքով, որի պատճառով ջերմոցատերերը շատ ցածր գնով իրացնում են իրենց ապրանքն` այն չփչացնելու համար (նույնիսկ բաց հողից ստացված ապրանքի գնով),

Գների մեծ տարբերություն է նկատվում ջեռուցելու և չջեռուցելու սեզոններին ջերմատներից ստացվող ապրանքների միջև,

Կախված ապրանքի սորտից` առկա է որոշակի տարբերություն “տեղական” ու “ներմուծված” սորտերի բանջարեղենի գների միջև,

Կախված իրացման ձևից, և այլն:

Գների բավականին մեծ տատանում է նկատվել` իրացման եղանակից կախված. տեղում միջնորդի ձեռք բերման և ապրանք արտադրողի կողմից ինքնուրույն վաճառքի կետեր

164

հասցնելու դեպքերում: Այսպես, Արարատի և Արմավիրի մարզերում լոլիկի ու վարունգի դեպքերում առկա է 20-30% գների տարբերություն մեծածախ գների միջև` նշված տարբերակներով: Եթե, օրինակ, լոլիկի մեծածախ գինը կազմում է 800 դրամ` միջնորդի գնելու դեպքում, ապա ջերմոցատիրոջ կողմից ապրանքը վաճառքի կետ հասցնելիս գինը սահմանվում է մոտ 1000 դրամ: Ստորև բերված գծանկարում արտահայտված են լոլիկի ու վարունգի աառավելագույն մեծածախ գների սեզոնայնությունը Արարատի ու Արմավիրի մարզերում: Գծանկար 48:

Ծաղկի մեծածախ միջին գներն արտահայտում է աղյուսակ 69-ը: Աղյուսակում միջին 30 դրամ վաճառքի գին ունեցող գերբերան և աստրոմերիան ավելի փոքր չափերով և վատ ապրանքային տեսքով սորտերն են: Աղյուսակ 69: Վաճառքի մեծածախ միջին գները, տարեկան կտրվածքով, այլ մարզեր և ք. Երևան ՄՄարզ Վարդ Գերբերա Մեխակ Աստրոմերիա Արարատ 460 200 120 200 Արմավիր 450 280 130 280 Արագածոտն 280 150 150 Կոտայք 320 30 Գեղարքունիք 300 Շիրակ 260 Լոռի 320 Տավուշ 60 30 50 30 Վայոց Ձոր 190 Սյունիք 280 Երևան 280

Նկատելի է աղյուսակից, որ վարդի գները համեմատաբար բարձր են Արարատի ու Արմավիրի մարզերում, որոնց հետևում են Կոտայքի և Լոռու մարզերը: Այս մարզերում արտադրվող “հոլանդական” կոչվող վարդը տարբերվում է իր արտաքին տեսքով

11501050

400

900850700

280

1650

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

Ձմեռ Գարուն Ամառ Աշուն

Դրա

մ

Լոլիկի ոու վարունգիաառավելագույն մեծածախ գգներն, ըստսեզոնների, Արարատի ու Արմավիրի մարզեր

լոլիկ

վարունգ

165

սովորական “տեղական” կոչվող վարդից. ունի ավելի մեծ պսակաթերթեր, երկար և ուղիղ ցողուն և այլն: Սրանք աճեցվում են հիմնականում ներմուծված արմատակալներով: Իսկ համեմատաբար փոքր չափերով, “տեղական” կոչվող վարդերի մեծածախ գները տատանվում են 40-500 դրամի սահմաններում` կախված սեզոնից: Չնայած, նշենք, որ “հոլանդական” կոչվող վարդերի գներն էլ բավականին ընկնում են պահանջարկի ցածր սեզոնին` հիմնականում ամռան ամիսներին, որոնք կարող են վաճառվել բավականին ցածր գնով: Ստորև բերված գծանկարում արտահայտված են ծաղկի տեսակների առավելագույն գների սեզոնայնությունը Արարատի և Արմավիրի մարզերում: Գծանկար 49:

Ծաղիկների ու բանջարեղենի տեսակների միջին ու առավելագույն գներն, ըստ սեզոնների, արտահայտված են ՀԱՎԵԼՎԱԾ 2-ում բերված աղյուսակներում:

14.6. Մանրածախ ցանցում առկա բանջարեղենի ու ծաղիկների տեսականին և գները Հետազոտության ընթացքում նոյեմբեր ամսին դիտարկվել են մանրածախ ցանցում ընտրված ջերմոցային ապրանքների ներկայացվածությունը, ինչպես նաև վաճառքի գները, ծագումը և այլն: Ճիշտ պատկեր ստանալու համար դիտարկվել են բանջարեղենի ու ծաղիկների մասնագիտացված վաճառակետեր: ԲԱՆՋԱՐԵՂԵՆ Նոյեմբեր ամսին մանրածախ ցանցում առկա էր հիմնականում տեղական արտադրության բանջարեղեն, ընդ որում, և´ ջերմոցային, և´ հողի: Ընտրված բանջարեղենի տեսակներից

1000

800

150

550

350 325250

375

250

225 150225

225

220

50

165

0

200

400

600

800

1000

1200

Ձմեռ Գարուն Ամառ Աշուն

Դրա

մ

Ծաղղկիտեսակների վվաճառքի առավելագույն մմեծածախգները, ըստսեզոնների, Արարատի ու Արմավիրի մարզերում

Վարդ

Գերբերա

Աստրոմերիա

Մեխակ

166

բաց հողի բանջարեղեն ներկայացված էր դիտարկված մանրածախ առևտրի կետերի 40%-ում: Ստորև բերված գծանկարում արտահայտված են բանջարեղենի ընտրված տեսակների ներկայացվածությունը մանրածախ կետերում` ըստ վերջիններիս քանակների: Գծանկար 50:

Բանջարեղենի տեսակների գումարը, օրինակ լոլիկների, հավասար չէ 100%-ի, քանի որ մեկ վաճառակետում կարող է ներկայացված լինել և´ բաց հողի, և´ ջերմոցային լոլիկ: Գծանկարից երևում է, որ բաց հողից ստացված բանջարեղենի ընտրված տեսակներից միայն լոլիկն ունի լայն ներկայացվածություն նոյեմբեր ամսին: Դրան հակառակ, «բաց հողի» վարունգ առաջարկող խանութների թիվը բավականին փոքր էր: Դիտարկված կետերում կծու պղպեղի առաջարկն ապահովում էին միայն տեղի ջերմոցային տնտեսությունները: Ինչ վերաբերվում է քաղցր պղպեղին, ապա մանրածախ կետերից միայն 10%-ում էր ներկայացված ներմուծված քաղցր պղպեղ, մնացածում` տեղական արտադրանքն էր: Մանրածախ կետերում առաջարկվող բանջարեղենի տեսականու գները կախված են մի շարք գործոններից.

Բանջարեղենի արտադրության եղանակից` հողի թե ջերմոցային, Թարմության աստիճանից, Ապրանքային տեսքից ու չափերից, Ծագման երկրից, Բանջարեղենի սորտից (Վարունգի “Նազրված” սորտը մի քանի անգամ ավելի բարձր

գին ունի այլ տեսակներից), և այլն:

20%

70%

70%

70%

60%

40%

30%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80%

Վարունգ հողի

Վարունգ ջերմոցի

Լոլիկ հողի

Լոլիկ ջերմոցի

Կծու պղպեղ ջերմոցի

Քաղցր պղպեղ ջերմոցի

Քաղցր պղպեղ հողի

Բանջարեղենի ըընտրվածտեսակներիներկայացվածությունը մանրածախկետերում` ըստ կետերի

քանակի

167

Ստորև բերված աղյուսակում արտահայտված են մանրածախ ցանցում բանջարեղենի ընտրված տեսակների վաճառքի մանրածախ միջին գները: Աղյուսակ 70: Բանջարեղենի ընտրված տեսակների մանրածախ միջին գները նոյեմբեր ամսին, 1 կգ-ի համար Ապրանքի տտեսակը Վաճառքի մմանրածախ

գգինը (դդրամ) Վարունգ հհողի (թթարմ,մմեծ) 700 Վարունգ ջջերմոցի (թթարմ,մմեծ) 700 Վարունգ ջջերմոցի (փփոքր) 6550 Վարունգ ջջերմոցի (պպահպանված) 600 Լոլիկ հհողի (թթարմ,մմեծ) 320 Լոլիկ ջջերմոցի (թթարմ,մմեծ) 730 Լոլիկ հհողի (փփոքր) 135 Լոլիկ ջջերմոցի (փփոքր) 420 Lոոլիկ հհողի (պպահպանված) 200 Կծու պպղպեղ ջջերմոցի (մմեծ) 70 Կծու պպղպեղ ջջերմոցի (փփոքր) 55 Քաղցր պպղպեղ ջջերմոցի (մմեծ) 300 Քաղցր պպղպեղ ջջերմոցի (փփոքր) 65 Քաղցր պպղպեղ հհողի (մմեծ) 250 Քաղցր պպղպեղ ններմուծված 20000

Ինչպես երևում է աղյուսակից, նոյեմբեր ամսին ջերմոցային լոլիկի ու վարունգի մանրածախ գները բավականին բարձր են, այն դեպքում, որ ջերմոցային տնտեսությունները դեռևս ջեռուցում չեն իրականացրել, կամ իրականացրել են մեկ ամիս, մասամբ: Փոքր ջերմոցային տնտեսություններն իրենց արտադրանքն իրացնում են հիմնականում “խառը”`առանց տեսակավորման, և մեկ գնով: Սակայն, մանրածախ կետերը տեսակավորում են դրանք և յուրաքանչյուր տեսակի համար սահմանում առանձին գին: Խոշոր ջերմոցային տնտեսությունները հիմնականում տեսակավորում են իրենց արտադրանքը: Մանրածախ կետերի ներկայացուցիչները շատ վատ տեղեկատվություն ունեն թե բանջարեղենի սորտի, թե մատակարարի (ջերմոցային տնտեսության), թե ներմուծողի (այս դեպքում ավելի շատ աշխատում են թաքցնել տեղեկատվությունը) վերաբերյալ: ԾԱՂԻԿՆԵՐ Երևան քաղաքի տարբեր համայնքներում գործող ծաղկի մասնագիտացած վաճառակետերում նոյեմբեր ամսին վաճառքի ներկայացված էին հիմնականում տեղական արտադրության ծաղիկներ: Ներմուծված վարդեր (իրենց նշելով` «հոլանդական») ներկայացված էին խանութների 20%-ում: Սակայն, արդեն դեկտեմբեր-փետրվար ամիսներին, բավականին մեծանում է մանրածախ կետերում ներմուծված վարդերի ծավալները, քանի որ ձմեռային ամիսներին տեղական ջերմոցային տնտեսությունների մի մասը “քնեցնում են” վարդի բույսերին` ջեռուցում չիրականացնելու նպատակով: Իսկ գերբերայի դեպքում մանրածախ վաճառակետերին ձմռան ամիսներին շարունակում են

168

ծաղիկ մատակարարել տեղի ջերմոցային տնտեսությունները, քանի որ գերբերան չի կարելի չջեռուցել, այն ավելի զգայուն բույս է, հետևաբար գերբերային առաջարկը շուկայում ապահովվում է հիմնականում տեղական արտադրանքով: Ստորև բերված գծանկարում արտահայտված են ծաղիկների ընտրված տեսակների ներկայացվածությունը մանրածախ կետերում` ըստ վերջիններիս քանակների: Գծանկար 51:

Ինչպես երևում է գծանկարից, մանրածախ ցանցի բոլոր վաճառակետերում ներկայացված է տեղական արտադրության վարդը` ընդ որում, դրանք վաճառակետերում պայմանականորեն տեսակավորվում են ըստ չափերի`մեծ, միջին և փոքր: Առավել մեծ ներկայացվածություն ունի տեղական վարդի “փոքր” տեսակը: Ինչ վերաբերվում է ներմուծված ծաղիկներին, ապա նշենք, որ դրանք հիմնականում բարձր արժեք ունեցող վարդի, օրխիդեայի, գլադիոլուսի և այլնի տեսակներն են: Այս տեսակները վաճառվում են հիմնականում մի քանի մասնագիտացած խանութներում` “Վարդերի աշխարհ”` (ներմուծում է Հոլանդիայից և այլ երկրներից), “Բրաբիոն Ֆլորա սերվիս” և այլն, որտեղ ծաղիկների համար ապահովվում են պահպանման լավագույն պայմաններն ու իրականացվում են շուկայավարման միջոցառումներ: Աղյուսակ 71: Ծաղիկների ընտրված տեսակների վաճառքի մանրածախ միջին գները նոյեմբեր ամսին, 1 հատի համար Ապրանքի տտեսակը Վաճառքի մանրածախ

գինը (դդրամ) Վարդ հհոլանդական 1300 Մեծ վվարդ, տեղական 800 Միջին վվարդ, տեղական 450 Փոքր վվարդ, տեղական 240 Մեծ գգերբերա 300

20%

100%

80%

50%

90%

0% 20% 40% 60% 80% 100% 120%

Ներմուծված վարդ

Տեղական արտադրության վարդ

Գերբերա

Աստրոմերիա

Մեխակ

Ծաղկի ըընտրվածտեսակների ններկայացվածությունըմանրածախկետերում

169

ՓՓոքր գգեերբերա 240 ՄՄեծ աաստրոմերիա 350 ՓՓոքր աաստրոմերիա 200 ՄՄեխակ 150 Վերը նշված գները բավականին փոփոխությունների են ենթարկվում ձմռան ամիսներին`հատկապես ներմուծված վարդի գները բարձրանում են 50-70%-ով: Իսկ մասնագիտացած, միայն ներմուծված տեսականի առաջարկող ծաղկի խանութ-սրահներում վարդի մեկ հատի գինը տատանվում է միջինը 2500-3500 դրամի սահմաններում: Վերջիններս առանձնանում են իրենց տեսքով և որակով ներմուծված այլ տեսակներից և ավելի երկարակյաց են: Կտրած ծաղիկները մանրածախ կետերի կողմից ձեռք են բերվում հիմնականում Երևան քաղաքում գործող ծաղկի մեծածախ շուկայից (Վ. Սարգսյանի անվան մարզադաշտի հարևանությամբ): Մանրածախ կետերի ներկայացուցիչները, եթե համագործակցում են ջերմոցային տնտեսությունների հետ, ապա վերջիններիս վերաբերյալ շատ քիչ տեղեկատվություն ունեն, միայն կարողանում են ասել արտադրողի մարզի անունը կամ քաղաքը/համայնքը:

115. Ջերմատներում արտադրվող ապրանքների համար արտահանման հնարավորությունները, ներկայիս արտահանման շուկաները, խոչընդոտող գործոնները և այլն

Մինչ արտահանման հարցի վերաբերյալ հետազոտության արդյունքներին անդրադառնալը, վերլուծենք արտահանման վիճակագրական տվյալները: Այսպես, ըստ ԱՎԾ-ի և Մաքսային ծառայության տվյալների, արտահանման հետևյալ ծավալներն են արձանագրվել ՀՀ-ում (Տես` Աղյուսակ 72): Աղյուսակ 72: Ջերմոցային ապրանքների արտահանման ծավալները, 2009-2010թթ.

Ապրանքի տտեսակը Չ/ՄՄ

2009 2010

Քանակն` ըստ ԱՎԾ--ի

Քանակն` ըստ Մաքսային

ծառայությաան Քանակն` ըստ

ԱՎԾ--ի

Քանակն` ըստ Մաքսային

ծառայությաան Բանջարեղեն տոննա 1023,3 5435,7 Լոլիկ տոննա 8,4 621 835,9 898 Վարունգ տոննա 5,5 45 64,5 170 Այլ տոննա 1009,4 4535,3 Կտրած ծծաղիկ` փփնջեր պպատրաստելու հհամար հատ 0 14 000 0 228 000 Կտրած ծծաղիկ` փփնջեր պպատրաստելու հհամար տոննա 0.1 10 1 12 Ինչպես երևում է աղյուսակից, արտահանման վերաբերյալ երկու աղբյուրներից ստացված տվյալները բավականին տարբերվում են իրարից, այդ իսկ պատճառով երկու աղբյուրների տվյալներն էլ բերված են աղյուսակում: Այսպես, ըստ Մաքսային ծառայության տվյալների,

170

2009թ.-ին արտահանվել է 621 տոննա լոլիկ և 45 տոննա վարունգ, իսկ 2010թ.-ին` մոտ 900 տոննա լոլիկ և 170 տոննա վարունգ: 2011թ.-ի առաջին 9 ամիսների տվյալներով, ըստ Մաքսային ծառայության վիճակագրական տվյալների, ընտրված ապրանքների արտահանման ծավալները կտրուկ նվազել են: Լոլիկի արտահանման ծավալը 2011թ.-ի առաջին 9 ամիսների համար կազմել է 34 տոննա, ինչը նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ կրճատվել է մոտ 90%-ով (364 տոննա), վարունգինը` 85%-ով, կազմելով 16 տոննա` նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի 104 տոննայի փոխարեն: Սակայն, արտահանման այս ծավալների մեծ մասը բաժին է ընկնում բաց հողից ստացված բանջարեղենին: Այսպես, 2010թ.-ի առաջին եռամսյակում արտահանվել է ընդամենը 3 տոննա լոլիկ և մոտ 1 տոննա վարունգ, իսկ առաջին կիսամյակում` 8 տոննա լոլիկ և 25 տոննա վարունգ: Այս ծավալները ջերմոցային լոլիկի ու վարունգի արտահանման ծավալներն են, քանի որ այդ ամիսներին` հունվարից հունիս ընկած ժամանակահատվածում, բաց հողից բանջարեղենի ընտրված տեսակների բերքահավաք գրեթե չի կատարվում, բացառությամբ հունիս ամսվա, երբ ամսվա սկզբից փոքր ծավալներով սկսվում է բերքահավաքը: Աղյուսակ 73: 2010թ.-ին լոլիկի ու վարունգի արտահանման ծավալներն` ըստ ժամանակահատվածների, տոննա

Ապրանքի տտեսակը

1--ին եռամսյակ

1--ին կիսամյակ

1--9 աամիսներ

4--րդ եռամսյակ

Ընդամեննը

Լոլիկ 3 8 260 638 898 Վարունգ 0.9 25 104 66 1170

Բանջարեղենի արտահանման ծավալների 80%-ից ավելին բաժին է ընկնում ԱՊՀ երկրներին: ՀՀ-ում բանջարեղենի արտահանմամբ զբաղվում են մի քանի խոշոր ընկերություններ, որոնցից է «Սպայկա» ընկերությունը: Վերջին երեք տարիների ընթացքում ծաղիկների արտահանման տարեկան կայուն աճ է արձանագրվում: Ծաղկի արտահանման և ներմուծման վերաբերյալ տվյալների մի մասի համար չափման միավորը Հատ-ն է, մի մասի համար` կգ/տոննան: Այդ իսկ պատճառով վերը բերված աղյուսակում ծաղկի արտահանումն ունի երկու տող: Աղյուսակում բերված են հիմնական ծաղկի հատած/կտրած տեսակները, որոնք օգտագործվում են ծաղկեփնջեր պատրաստելու համար: Քանի որ, ՀՀ-ում ծաղիկների ընտրված տեսակների մշակությունն իրականացվում է փակ գրունտում, հետևաբար հատած ծաղիկների արտահանման ծավալը վերաբերվում է ջերմոցային ծաղիկների ընտրված տեսակներին: 2011թ.-ի առաջին 9 ամիսներին կտրած ծաղկի արտահանման ծավալները, ըստ Մաքսային ծառայության, աճել են 115%-ով` հասնելով 459 000 հատի` նախորդ տարվա նույն ժամանակաշրջանի 213 000 հատի փոխարեն:

171

Վերլուծելով վերը բերված վիճակագրական տվյալները, կարելի է ասել, որ ՀՀ ջերմոցային տնտեսությունները գործում են տեղական շուկայի համար, դրանց մեծամասնությունն արտահանման մասին չի էլ մտածում (հատկապես բանջարեղեն արտադրողները)` տեղական շուկայում պահանջարկի բավարար մեծության պատճառով: Այսպես, դիտարկված ջերմոցային տնտեսություններից արտահանում իրականացրել են 2010թ.-ին` երեք տնտեսություն, 2011թ.-ին` երկու: Ընդ որում, նրանցից մեկը` Ռազմիկ Համբարջյանը, արտահանում ինքը չի իրականացնում, այլ ապրանքը վաճառում է արտահանող մի ընկերության, որի անունը բարձրաձայնելուց նա հրաժարվեց: Աղյուսակ 74: Դիտարկված արտահանող ջերմոցային տնտեսությունները, 2010թ.-ին

Մարզը Անուն, Ազգանուն Արարատ Մարկոսյան Սիսակ Արարատ Ռազմիկ Համբարջյան

Լոռի Համլետ Շիրոյան

Աղյուսակ 75: Դիտարկված արտահանող ջերմոցային տնտեսությունները, 2011թ.-ին

Մարզը Անուն, Ազգանուն

Արարատ Ռազմիկ Համբարջյան Լոռի Համլետ Շիրոյան

Ինչպես երևում է ստորև բերված աղյուսակից, արտահանվել են ծաղիկներ` գերբերա և վարդ, ընդ որում, արտահանման ուղղությունը եղել է ԱՊՀ երկրներ` ՌԴ և Վրաստան: Աղյուսակ 76: Արտահանող ջերմոցային տնտեսությունների ծավալներն` ըստ տարիների Մարզ Անունը Ջերմոցային

աապրանքի տեսակը

Արտահանման երկիրը

Արտահանման ծավալները 2010թ., հատ

Արտահանման ծավալները 2011թ., հատ

Արտահանման գինը (դրամ)

Արարատ Մարկոսյան Սիսակ

Գերբերա ՌԴ 500 1000

Լոռի Համլետ Շիրոյան Վարդ Վրաստան 15 000 10 000 400

Ռազմիկ Համբարջյանը արտահանող ընկերությանը վաճառել է լոլիկ, որի ծավալը 2010թ.-ին կազմել է մոտ 150 տ: Արտահանող ջերմոցային երկու տնտեսությունները նշել են, որ արտահանման ժամանակ հիմնականում առաջանում են մաքսային խնդիրներ: Արտահանում չիրականացնելու պատճառներն, ըստ ջերմոցային տնտեսությունների քանակի, արտահայտված են գծանկար 52-ում: Այսպես, արտահանում չիրականացնող դիտարկված ջերմոցային տնտեսությունների 80%-ը, նշել է, որ արտադրված ծավալները բավարարում են միայն տեղական շուկայում վաճառքի համար, 23%-ը նշել է գործընկերների բացակայության մասին, 15%-ը` տեղափոխման բարձր տրանսպորտային ծախսերի մասին և այլն:

172

ԳԳծանկար 52:

Արտահանմանը խոչընդոտող գործոնները ՀՀ ջերմոցային բանջարեղենի արտահանմանը խոչընդոտող հիմնական գործոններն են. Արտադրության փոքր ծավալները. ՀՀ-ում արտադրվող ջերմոցային ապրանքների, հատկապես բանջարեղենի, արտադրության ծավալները բավականին փոքր են, որոնք չեն բավարարում անգամ ներքին պահանջարկը: Ապրանքային “ոչ բարեհաջող” տեսքը. ՀՀ ջերմոցային տնտեսությունների կողմից արտադրվող ապրանքների մեծամասնության ապրանքային տեսքը “գրավիչ չէ”, ինչը պայմանավորված է արդի տեխնոլոգիաների ներդրման պակասով, տեխնոլոգիական հմտությունների ու գիտելիքների պակասով և այլն: Բարձր ինքնարժեքը. Ջերմոցային տնտեսությունների փոքր մակերեսների, ջեռուցման սեզոնի ընթացքում մեծ ծախսերի, բարձր գնով էներգակիրների, տրանսպորտային ծախսերի (արտահանման հետ կապված) և այլնի պատճառով ջերմոցային տնտեսություններում մշակվող բանջարեղենի ինքնարժեքը բավականին բարձր է ստացվում, ինչի պատճառով տեղական ջերմոցային ապրանքի մրցունակությունը նվազում է արտաքին շուկայում: Արտահանման գործընթացների վերաբերյալ տեղեկացվածության պակասը. Ջերմոցային ոլորտում գործում է հիմնականում “վաճառք տեղում” իրացման մեխանիզմը, որի պատճառով ջերմոցատերերը չեն տիրապետում նույնիսկ ներքին շուկայում լոգիստիկայի մեթոդներին:

80%

23%

2%

15%

6%

1%

0%

1%

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Ապրանքի ծավալը փոքր է, ամբողջությամբ սպառվումէ ներքին շուկայում

Գործընկերներ չունեմ

Ապրանքի ինքնարժեքը բարձր է ստացվում, մրցունակչէ արտաքին շուկայում

Տեղափոխման ծախսերը շատ բարձր են

Ապրանքըտեղափոխունակ չէ, շուտ է փչանում,

Բարդ ու երկարատև թղթաբանությունը

Արտահանմաննաջակցություն չկա

"Թույլ չեն տա"

Արտահանում չչիրականացնելուպատճառներն` ըստ ջջերմոցայինտնտեսությունների

173

16. Ներմուծված ապրանքների հետ մրցակցությունը, հիմնական ներմուծողները, մրցակցող ապրանքների ծախսերը, գները և առաքման պայմանները

ՀՀ ներմուծվող ջերմոցային ընտրված ապրանքների ներմուծման ծավալներն արտահայտված են աղյուսակ 77-ում: ԱՎԾ-ից և ՀՀ Մաքսային ծառայությունից ստացված ներմուծման ծավալների վերաբերյալ տվյալները որոշ դեպքերում ևս չեն համապատասխանում, ինչպես և արտահանման դեպքում: Վերը բերված աղյուսակն արտահայտում է երկու աղբյուրներից ստացված տվյալների ճշգրտված միջինները, սակայն 2010թ.-ին լոլիկի ու վարունգի ներմուծման ծավալն ավելի մեծ է, ըստ Մաքսային ծառայության վիճակագրության, քան ըստ ԱՎԾ տվյալների: Աղյուսակ 77: Ջերմոցային ընտրված ապրանքների հիմնական տեսակների ներմուծման ծավալները Ապրանքի տտեսակը Չ/ՄՄ 2009 2010

Քանակ Արժեքը, ԱՄՆ դոլար

Քանակ Արժեքը, ԱՄՆ դոլար

Բանջարեղեն տոննա 12 239 7 875 796 220 578,8 12 996 305 Լոլիկ տոննա 139 344 787 230,6 578 338

Վարունգ տոննա 130 332 237 424,5 1 106 577 Այլ տոննա 11 970 7 198 772 19 923,7 11 311 390

Կտրած ծծաղիկ` փփնջեր պպատրաստելու հհամար

հատ 315 000 917 000

Վարդ հատ 150 512 307 149 409 762 373 546 Մեխակ հատ 3370 3467 0 0

Օրխիդեա հատ 4410 63 916 9583 70 316 Գլադիոլուս հատ 14 370 23 497 39 035 28 287

Այլ հատ 142 338 458 620 Կտրած ծծաղիկ` փփնջեր պպատրաստելու հհամար

կգ 5000 128 506 77000 111 828

ԲԱՆՋԱՐԵՂԵՆԻ ՆԵՐՄՈՒԾՈՒՄ

Այսպես, 2010թ.-ին, ըստ Մաքսային ծառայության վիճակագրության տվյալների, ՀՀ ներմուծվել է մոտ 300 տոննա լոլիկ` ԱՎԾ-ի աղբյուրի 230 տոննայի փոխարեն, և 450 տոննա վարունգ` 424-ի փոխարեն: Ընդ որում, տարվա առաջին եռամսյակում ներմուծված լոլիկի ծավալը կազմում է տարեկան ներմուծման ծավալի 87%-ը` մոտ 260 տոննա, իսկ ներմուծված վարունգինը` 73%, մոտ 330 տոննա: Ներմուծման ծավալի մնացած մասը բաժին է ընկնում փոքր մասով դեկտեմբեր ամսվան և տարվա երկրորդ եռամսյակին:

Աշխատանքային խմբի ու ոլորտի ներկայացուցիչների գնահատականով, նոյեմբերից մարտ ընկած ժամանակահատվածում ՀՀ ներմուծվում է 1000 տոննայից ավելի լոլիկ ու վարունգ: Միայն 2-3 խոշոր ներմուծող ներմուծում են մոտ 1000 տոննա լոլիկ և վարունգ (45 ֆուր, որոնցից յուրաքաչյուրը` 22 տոննա):

174

Ներմուծում Թուրքիայից

Բացի գազի բարձր սակագնից, ՀՀ ջերմոցային տնտեսություններին մտահոգում է նաև Թուրքիայից ՀՀ ներմուծվող լոլիկի և վարունգի մեծ քանակությունը, ինչի հետևանքով իրենք

չեն կարողանում իրենց արտադրանքն իրացնել ձմռան ամիսներին: Այս հարցը 2011թ.-ին բավականին մեծ աղմուկ է բարձրացրել ջերմոցային ոլորտում և ոլորտի փորձագետների շրջանում, որոնք պնդում են ներմուծվող բանջարեղենի թուրքական ծագման մասին:

Վերլուծենք այս հարցն ավելի մանրակրկիտ: ՀՀ բանջարեղենի ներմուծումն ունի խիստ կենտրոնացած բնույթ` արտոնյալ պայմաններով: ՀՀ բանջարեղենի ընտրված տեսակներ ներմուծվում են հիմնականում Իրանից և “թաքնված” Թուրքիայից, ժամանակ առ ժամանակ էլ փոքր ծավալներով Իսպանիայից և այլ երկրներից:

Թուրքիայից ներմուծված բանջարեղենը ներմուծվում է կամ Վրաստանից` «վրացական լոլիկի» անվան տակ, առանց նշումների կամ նշումներով արկղերով, կամ Հունաստանից (այլ արկղերով, այլ ապրանքի տակ, որի մաքսազերծումը բավականին էժան է), կամ էլ այլ եղանակով: Բանջարեղենի մաքսավճարը սահմանում հաշվվում է 32%` այդ ապրանքի շուկայական միջին արժեքից: Օրինակ, լոլիկը ձեռք է բերվում 1 ԱՄՆ դոլարով, 1 ԱՄՆ դոլար էլ կազմում է ճանապարհածախսը: Սահմանում 32% մաքսավճարը հաշվարկվում է ոչ թե 2 ԱՄՆ դոլարից` հաշիվ-ապրանքագրում նշված արժեքից, այլ տեղում սահմանված “շուկայական” գներից կամ որոշ ապրանքների համար սահմանված “հատուկ” գներից: Օրինակ, Թուրքիայից լոլիկի ներմուծման (կենտրոնացված ներմուծման) համար սահմանված է 150 դրամ “հատուկ” մաքսավճար 1 կգ-ի համար, անկախ որևէ գործոնից: Այժմ դիտարկենք Թուրքիայից Հայաստան լոլիկի ներմուծման ծախսերը: Ջերմատնային լոլիկի մեծածախ գինը Թուրքիայում տատանվում է 400-550 դրամի սահմաններում (սեզոնից կախված), իսկ Վրաստանում` թուրքական լոլիկի մեծածախ գինը կազմում է միջինը 550 դրամ: Թուրքիայից ներմուծման դեպքում տրանսպորտային ծախսը բավականին մատչելի է` 22 տոննայի (1 ֆուր) համար մոտ 1500 ԱՄՆ դոլարի չափ: Բանջարեղենը տեղափոխվում է Վրաստան, Վրաստանի և Թուրքիայի միջև բավականին ցածր է մաքսավճարը և չնչին ազդեցություն է ունենում գնի վրա: Իսկ Վրաստանից Հայաստան բանջարեղենի ներմուծման դեպքում մաքսավճարը կազմում է 220%, հետևաբար ՀՀ ապրանքները ներմուծվում են կամ “հատուկ գներով” կամ ցածր մաքսավճարով: Արդյունքում ներմուծված լոլիկի մեծածախ գինը ՀՀ-ում կազմում է 600-750 դրամ` սեզոնից կախված: Այս գնին ավելանում է 20% մանրածախի կետերի վերադիրը և ձևավորվում է շուկայի մանրածախ գինը:

Աղյուսակ 78: ՀՀ-ում լոլիկի մեծածախ գնի ձևավորումը, դրամ Թուրքիայում լլոլիկի մմեծածախ գգինը, օրինակ 450

Տրանսպորտային ծծախսերը 35

Մաքսավճար 150

Այլ ծծախսեր 5

Ներմուծողի շաահույթ 20

Ընդամենը 660

175

Գնի ձևավորման օրինակում տեղում լոլիկի ձեռք բերման գները և այլ ծախսերը կարող են բավականին տարբերվել, որի արդյունքում մեծածախ գինը կփոփոխվի: Ներմուծողի շահույթը նման գործունեության մեջ կազմում է 1կգ-ի համար 10-20 դրամի սահմաններում:

ՀՀ ներմուծվող լոլիկի մոտ 70%-ը և վարունգի մոտ 60%-ը ներմուծվում է Թուրքիայից:

Ներմուծում Իրանի իսլամական հանրապետությունից

ՀՀ ներմուծվող բանջարեղենի մի մասն էլ ներմուծվում է Իրանի իսլամական հանրապետությունից, մասնավորապես լոլիկի մոտ 30%-ը, վարունգի մոտ 40%-ը: Սակայն, Իրանից բանջարեղենի ներմուծման ծախսերն ավելի բարձր են, քան Թուրքիայից ներմուծման դեպքում: Հիմնական ծախսը կապված է տեղափոխման հետ (114 տոննան 1700 ԱՄՆ դոլար): Եթե Թուրքիայից ներմուծման դեպքում 1 կգ-ի մեջ տրանսպորտային ծախսը կազմում է մոտ 30 դրամ, ապա Իրանից ներմուծման դեպքում` մոտ 50 դրամ: Տրանսպորտային ծախսերի մեծությունը կախված է սեզոնից, ձմռանն ավելի բարձր են:

Ներմուծվող բանջարեղենի որակը

Թուրքական բանջարեղենի մեջ թունաքիմիկատներն ու պարարտանյութերը չափից ավելի շատ են, դրանք պարաֆինացված են (մոմի նման), համային հատկանիշները բավականին ցածր են, սակայն միանման են, տեսակավորված ու “պոլիրովկա” արված: Այս բանջարեղենը մոտ մեկ ամիս հնարավոր է պահպանել, ինչը ևս մեկ պատճառ է Թուրքիայից ներմուծման:

Դրանով հանդերձ, Իրանն արտադրում է որակյալ բանջարեղեն, հատկապես վարունգ, սակայն Իրանի լոգիստիկան զարգացած չէ, ապրանքները լցվում են մեծ արկղերի մեջ և տեղափոխվում: Պարսկական լոլիկի ապրանքային տեսքը նույնպես հաջող չէ, ինչպես և հայկականինը, սակայն վարունգի որակը բավականին բարձր է, այդ իսկ պատճառով, չնայած մի փոքր բարձր գնին (20-30) դրամ, վարունգ ներմուծվում է համեմատաբար մեծ քանակությամբ:

Տեղական արտադրանքի ապրանքային տեսքը մեղմ ասած “հաջող չէ”, “պոլիրովկա” չի կատարվում, միայն “Սպայկա” ընկերությունն է, որ տեսակավորում, “պոլիրովկա” է անում, դասավորում արկղերում: Տեղական ջերմոցային տնտեսությունները չեն կարողանում արտադրել ստանդարտ չափերով ապրանքներ: Ապրանքից ընտրում են խոշորները, վաճառում սուպերմարկետներին, իսկ փոքրերի վաճառքը դժվարանում է: Այդ իսկ պատճառով, հաճախ չկարողանալով բավարարել սուպերմարկետների պահանջները, իրացնում են շուկաներում` խառը տեսքով: Մեր շուկայում այսօր բացակայում են այն միջնորդ կազմակերպությունները, որոնք հանդիսանում են արտադրողի ու մանրածախ կետերին կապող օղակ: Վերջիններս պետք է գնեն բանջարեղենը արտադրողից, տեսակավորեն, փաթեթավորեն, և իրացնեն համապատասխան մանրածախ կետերին` բավարարելով յուրաքանչյուր վաճառակետի պահանջները:

Բացի ապրանքային հատկանիշները, տեղական ջերմոցային բանջարեղենը նույն սեզոնին ավելի բարձր գնով է վաճառվում` 5-10%, քան ներմուծված ապրանքի գինն է: Ըստ

176

մանրածախ ոլորտի ներկայացուցչի, տեղական արտադրողը, եթե մի փոքր իջեցնի մեծածախ գինը և ծավալներ ապահովի, ներմուծումը կդադարի: Սակայն, արտադրողը չի իջեցնում ապրանքի գինը մինչև վերջին պահը, երբ արդեն, չի վաճառվում ու ապրանքը փչանալու եզրին է:

Համեմատության համար նշենք, որ տեղական շուկայում պարսկական վարունգի մեծածախ գինը եթե 750 դրամ է, խառը, չտեսակավորված տեղական վարունգինը` 850 դրամ, իսկ տեսակավորվածը` 950 դրամ:

Ներմուծողները

Թուրքիայից հիմնական ներմուծողը մեկ “ընկերություն” է, որն ունի մի քանի ներկայացուցիչ: Վերջիններս ներմուծված ամբողջ բանջարեղենը մաքսազերծում են մեկ ընկերության միջոցով, որտեղ գործում են մաքսազերծման “հատուկ պայմաններ”: Ներմուծված լոլիկի, վարունգի ծավալների մեծ մասի` 85%-ի ներմուծումն իրականացնում են վերը նշված “ներկայացուցիչները”: Ներմուծված ապրանքների հիմնական բազան գտնվում է Մալաթիա -Սեբաստիա համայնքում: Մալաթիայի մեծածախ պահեստներից ապրանքի 40-50%-ն ուղղվում է սուպերմարկետների ցանցերին, մնացածը` միջնորդներն ու մանրածախ կետերն են ձեռք բերում: Պահեստից ընկերության մեքենաները բանջարեղենը առաքում են սուպերմարկետներին: Ներմուծված ապրանքների 15%-ը ներմուծում են անհատները` փոքր ծավալներով (“Ford” մեքենաներով), ոչ կայուն հաճախականությամբ: Նման ներմուծողները վաճառքի խնդիր են ունենում սովորաբար, քանի որ մանրածախ կետերը “պատահական ապրանքներ” ձեռք չեն բերում:

ԾԱՂԻԿՆԵՐԻ ՆԵՐՄՈՒԾՈՒՄ

Հատած ծաղկի ներմուծումը Հայաստան կազմակերպվում է հիմնականում ինքնաթիռով: Ներմուծվում են հիմնականում թանկարժեք ծաղիկներ, քանի որ օդային տրանսպորտով տնտեսապես արդյունավետ չէ ներմուծել էժանագին ծաղիկներ: 1կգ ծաղկի տեղափոխման ծախսը ինքնաթիռով, միջին տարածության համար, կազմում է 3-4 եվրո`մոտ 2000 դրամ: Մեկ կգ վարդը մոտ 5 հատ է, այսինքն մեկ վարդի միայն տրանսպորտային ծախսը կկազմի մոտ 400 դրամ: Բացի այդ, անհրաժեշտ է վճարել մաքսավճար և կատարել այլ ծախսեր:

Ծաղկի ներմուծմամբ զբաղվող ընդամենը մի քանի ընկերություն է գործում ՀՀ-ում, որոնք էլ շուկայում թելադրում են “խաղի կանոնները”: Ծաղիկները ներմուծվում են հիմնականում Հոլանդիայից, Կոլումբիայից, Էկվադորից, Թաիլանդից և այլն: Գնագոյացման հիմնական գործոնը տրանսպորտային ծախսերն են, քանի որ ծաղիկները ներմուծվում են հիմնականում հեռավոր երկրներից: “Բրաբիոն ֆլորա սերվիսը” Հայաստան ծաղիկներ ներմուծող ամենախոշոր ընկերություններից է:

177

117. Ջերմոցային ապրանքների շուկայում հիմնական “ապրանքանիշերը” Ջերմոցային ապրանքների` բանջարեղենի ու ծաղիկների ներքին շուկայում ապրանքների դիրքավորման համար մակնիշավորում, ապրանքանիշի մշակում գրեթե չի իրականացվում: ՀՀ ջերմոցային տնտեսություների փոքր մասի ապրանքները շուկայում կրում են այսպես կոչված “ապրանքանիշեր”` անվանումներ, որով հայտնի են այդ ապրանքները արտադրողի մարզում/քաղաքում/համայնքում: Աղյուսակ 79: ՀՀ ջերմոցային տնտեսություններում արտադրվող ապրանքների “ապրանքանիշերը” Մարզը

Ընկերության/անհատի աանվանումը “ԱԱպրանքանիշը”” Ապրանքի տտեսակը

Արարատ Ալիշանի պահածոների գործարան “Ալիշան” բանջարեղեն Արմավիր Ավագյան Գագիկ “Մադամ Քոլեթ” ծաղիկ Արմավիր Ենոյան Հայկուշ Ա/Ձ “Հայկուշի բանջարեղեն” բանջարեղեն Արագածոտն Խաչատրյան Սուրիկ “Ամանետա” բանջարեղեն Կոտայք Թևոսյան Սամվել Ա/Ձ “Արամուսի լոլիկ” բանջարեղեն Կոտայք “Սավագրո” ՍՊԸ “Մայակովսկու ծաղիկ” ծաղիկ

Կոտայք “ՏԱՊ” ՍՊԸ “Չարենցավանի բանջարեղեն” բանջարեղեն

Գեղարքունիք “Ռաֆ և Էլ” ՍՊԸ “Սևանի լոլիկ” բանջարեղեն Շիրակ Մաթևոսյան Արթուր “Պարտեզի վարդ” ծաղիկ Շիրակ Մաթևոսյան Համբարձում “Կատյա” բանջարեղեն Շիրակ Կարախանյան Աշոտ “Բլեք” ծաղիկ Լոռի

“Հասար” ՍՊԸ “Գարգառի Սամվելի

բանջարեղեն” բանջարեղեն Լոռի “Վ և Ն” ՍՊԸ “Էլեկտրոնի պոմիդոր” բանջարեղեն Տավուշ

Վարդումյան Վաչիկ “Աչաջրի Վաչիկի բանջարեղեն” բանջարեղեն

Տավուշ “Հ և Տ Հակոբյաններ” ՍՊԸ “Դիլիջանի վարդ” ծաղիկ Սյունիք

“Ա. Օհանջանյան” ՍՊԸ “Օհանջանյանի բանջարեղեն” բանջարեղեն

Սյունիք Սուրեն Հակոբյան “Սուրիկի բանջարեղեն” բանջարեղեն Երևան “ՌամելԱգրո” ՍՊԸ “Արսենի վարդ” ծաղիկ

18. Ջերմոցային տնտեսությունների ոլորտում առկա հարկային խնդիրները, հարկային արտոնությունները ջերմոցային տնտեսությունների ոլորտում

Ջերմոցային գործունեությունը գյուղատնտեսական գործունեություն է, որից ստացված եկամուտները չեն հարկվում (եթե տվյալ տնտեսությունը գրանցված չէ պետական ռեգիստրում որպես տնտեսվարող սուբյեկտ): Ջերմոցային գործունեության հետ կապված հիմնական հարկատեսակներն են.

Հողի հարկը, Գույքահարկը:

178

Որոշ տնտեսությունների կողմից վճարվում են նաև բնօգտագործման վճարներ օգտագործվող ջրի համար: Ստացված եկամուտները ենթակա են հարկման պետական գրանցում ունեցող ջերմոցային տնտեսությունների համար, որոնք, կախված գրանցման տեսակից, վճարում են եկամտահարկ/շահութահարկ, սոց. վճար, նաև ԱԱՀ` տարեկան շրջանառությունը 58,35 մլն. դրամի շեմն անցնելու դեպքում: Աղյուսակ 80: Դիտարկված ջերմոցային տնտեսությունների կողմից վճարվող հարկերի տեսակներն` ըստ ջերմոցային տնտեսությունների քանակի

Հարկի տտեսակը

Ջերմոոցային տնտեսությունների

քքանակը, % Հողի հարկ 100% Գույքահարկ 90,5% Եկամտահարկ Ա/Ձ-ի 2% Շահութահարկ 0,5% ԱԱՀ 0,2% Բնօգտագործման վճար 7,3% Ջերմոցային տնտեսությունների մեծամասնությունը հարկային դաշտում որևէ խնդիր չի տեսնում` իր գործունեության հետ կապված (Տես` Աղյուսակ 81): Աղյուսակ 81: Հարկային դաշտում ջերմոցային տնտեսությունների խնդիրները

Ջերմոցային տտնտեսությունների թիվը

Խնդիր չկա 438 ՍՊԸ-ի դեպքում ստիպում են աշխատող գրանցել և սոց. վճար վճարել 2 Ընդամենը 440

ՀՀ-ում ջերմոցային տնտեսություններն իրենց գործունեությունը գրանցում են կազմակերպաիրավական որևէ ձևով` հիմնականում վարկեր ներգրավելու, արտասահմանում գործընկերներ ձեռք բերելու, մասնագետներ հրավիրելու և այլ նպատակներով: Սոց. վճարի հետ կապված խնդրի էությունը կայանում է նրանում, որ ՍՊԸ գրացված մի քանի վերոնշյալ ընկերությունների հիմնադիրներ նշել են, որ պահանջել են իրենցից աշխատողներ“գրանցել և սոց. վճար վճարել„ նրանց համար: Սակայն, ըստ աշխատանքային խմբի, գործարարների բողոքն անհիմն է, քանի որ նրանք, չգրանցելով իրենց աշխատողներին, փորձում են խուսափել հարկեր վճարելուց: ՍՊԸ-ների դեպքում կա ևս մեկ խնդիր. նրանց վաճառած ապրանքների համար ոչ մի միջնորդ կամ մանրամեծածախ առևտրի կետ չի տրամադրում համապատասխան փաստաթուղթ, որի պատճառով ընկերությունները չեն կարողանում “Ծախսեր„ ցույց տալ իրենց հաշվետվություններում: Այդ իսկ պատճառով, նրանք դիմում են այլ քայլերի: Օրինակ, “Արամուսի բարիքներ„ ընկերությունն առաջ գործում էր որպես ՍՊԸ: Նման խնդրի հետ բախվելով, վերափոխել է իր կազմակերպաիրավական ձևը` դարձրել Անհատ Ձեռնարկատեր:

179

ՀՀարկային արտոնություններ

Առկա հարկային արտոնությունների գոյության մասին նշել են ջերմոցային տնտեսությունների միայն 14%-ը: Հարկային արտոնություններ ասելով նրանք հասկանում են այն, որ չեն վճարում եկամտահարկ/շահութահարկ: Սակայն, ցածր է տվյալ հարցի հետ կապված ջերմոցատերերի տեղեկացվածության մակարդակը: Նրանց մեծ մասն անգամ տեղյակ չէ, ինչքան են կազմում հողի հարկն ու գույքահարկը: Իրենց նշելով.“Գյուղապետարանում ինչ թիվ ասում են, տանում վճարում ենք„ : Աղյուսակ 82: Հարկային արտոնությունների առկայությունը ջերմոցային տնտեսությունների ոլորտում

Ջերմոցային տտնտեսությունների թիվը

Այո 14% Ոչ 53% Տեղյակ չեմ 0% Դժվարանում են պատասխանել 32% Ըննդամենը 100%

Արտոնությունն, ըստ ջերմոցային տնտեսությունների, այն է, որ իրենց գործունեությունը չի համարվում “բիզնես„, որի համար իրենք պետք է գրանցվեն և հարկային դաշտում գործեն: Այս ոլորտում ներգրավվածներն այլ արտոնությունների մասին տեղյակ չեն: Գործող օրենսդրությամբ15 արտոնություն է գործում մինչև 1000քմ մակերես ունեցող

տնտեսությունների համար, որոնք իրավասու են հողահարկը վճարել այն կադաստրային

արժեքին համապատասխան, որը հաշվարկվում է գյուղատնտեսական հողատեսքերի

համար (արդյունաբերական օգտագործման դեպքում հողի կադաստրային արժեքը մեծանում

է):

Ջերմոցային ոլոտի փորձագետների ու ներկայացուցիչների կարծիքով պետք է արտոնություններ տալ այն ջերմոցային տնտեսություններին, որոնք իրականացնում են ջերմոցային պարագաների ներմուծում: Մասնավորապես, ԱԱՀ-ից ազատել այն նյութերը,

որոնք անհրաժեշտ են ջերմոցային տնտեսությունների զարգացման համար (տնկիներ,

սածիլներ, կոնստրուկցիաներ, սառեցման և հովացման տարբեր տեխնոլոգիաներ, ոռոգման

համակարգեր): Սրանք բոլորը հարկվում են ավելացված արժեքի հարկով, ինչը խոչընդոտում է ջերմոցային ոլորտի զարգացմանը ՀՀ-ում: Նման և այլ արտոնություններ վերջին տարում տրամադրել է ՀՀ Կառավարությունը` մի քանի ընկերությունների, մասնավորապես. “Ամսթեր Ֆլաուերս” և «ԷԿՈՏՈՄԱՏՈ»

ընկերություններին: ՀՀ Կառավարությունը “Ամսթեր Ֆլաուերս” ՍՊԸ կողմից իրականացվող մինչև 2014թ. մարտի 5-ը հետաձգել է (ապրիլ, 2011թ.) ներդրումային ծրագրով ներմուծվող 300 մլն. դրամը գերազանցող արժեքով ապրանքներից հաշվարկվող ԱԱՀ վճարման ժամկետը:

15 Աղբյուրը` Էլեկտրոնային լրատվության միջոցներ

180

ՀՀ կառավարության սահմանած կարգով «ԷԿՈՏՈՄԱՏՈ» ՓԲ ընկերության կողմից

իրականացվող ներդրումային ծրագրի շրջանակներում 2011 մինչև 2013 թվականը ներառյալ ներմուծվող 300 մլն. դրամը գերազանցող արժեքով ապրանքներից` ավելացված արժեքի հարկի վճարման ժամկետը հետաձգել էր մինչև 2014 թվականի հունիսի 25-ը: Սակայն, 17 Նոյեմբերի 2011թ.-ի որոշմամբ, Կառավարությունը փոփոխել է ««ԷԿՈՏՈՄԱՏՈ» ՓԲԸ կողմից 300 մլն. դրամը գերազանցող ԱԱՀ գումարի վճարման ժամկետը մինչև երեք տարի հետաձգելու իր նախկին որոշումը՝ նպաստելով համապատասխան տեսակի վարդերի սածիլների ներմուծմանը:

19. Ջերմոցային տնտեսությունների ոլորտում առկա ռիսկային գործոնների վերլուծություն

Ջերմոցային տնտեսությունների ոլորտում առկա ռիսկային գործոնների վերաբերյալ իրենց կարծիքն են արտահայտել ջերմոցային տնտեսություններում զբաղված անհատներն ու կազմակերպությունները: Հարցման պատասխանները տրվել են ըստ կարևորության` նշելով 3 և ավելի գործոններ կամ իրենց տարբերակն առաջարկելով: Ստորև բերված գծանկարներում արտահայտված են ջերմոցային տնտեսությունների կողմից նշված ռիսկային գործոնները, առաջին գծանկարում` ամենակարևոր առաջին գործոնը, նույն տրամաբանությամբ մնացած գծանկարները:

Գծանկար 53:

Ինչպես երևում է գծանկարից, հարցված ջերմոցային տնտեսությունների 22%-ը դժվարացել է պատասխանել այս հարցին: Հարցված ջերմոցային տնտեսությունների կեսից ավելին, որպես ռիսկային գործոն, նշել է բնակլիմայական խիստ պայմանները, ցուրտ եղանակը, որի դեպքում ձմռան ամիսներին առանց ջեռուցման հնարավոր չէ մշակություն կազմակերպել:

7.5%

51.4%

4.5%

3.4%

7.5%

1.8%

0.5%

0.2%

0.2%

0.5%

22.0%

0.0% 10.0% 20.0% 30.0% 40.0% 50.0% 60.0%

Գազիանջատումը և բարձր գինը

Բնակլիմայականխիստ պայմանները

Հիվանդությունները

Բնականավերիչ երևույթները` կարկուտ և այլն,

Անորակ սերմերը/սերմերի հիվանդությունները

Անորակ թունաքիմիկատները

ֆինանսական միջոցների պակասը

Արտահանման դժվարությունները

Տեխնիկականխնդիրները

Էլեկտրաէներգիայի տատանումները

Դ/Պ

Ջերմոցային ոոլորտի ռիսկային գգործոններն` ըստ ջջերմոոցայինտնտեսությունների, 1-ԻՆԳՈՐԾՈՆ

181

Երկորդ ռիսկային գործոնի առկայություն չեն նշել հարցվածների 46%-ը, իսկ մնացած 54% ջերմոցային տնտեսությունների պատասխաններն արտահայտված են գծանկար 54-ում: Գծանկար 54:

Երրորդ գործոն չի նշել հարցված ջերմոցային տնտեսությունների 80%-ը, իսկ մնացած 20%-ի պատասխաններն արտահայտված են գծանկար 55-ում: Գծանկար 55:

5.9%

3.2%

3.0%

16.1%

9.5%

4.5%

8.9%

1.1%

0.2%

0.5%

0.7%

0.2%

0.0% 5.0% 10.0% 15.0% 20.0%

Գազիանջատումը և բարձր գինը

Բնականավերիչ երևույթները` կարկուտ և այլն,

Թուրքիայից բանջարեղենի ներմուծումը

Բնակլիմայականխիստպայմանները

Հիվանդությունները

Անորակ սերմերը/սերմերի հիվանդությունները

Անորակ թունաքիմիկատները

Իրացման գնի անկանխատեսելիությունը

Տեխնիկականխնդիրները

Ապրանքների բարձր ինքնարժեքը

Միջնորդի միջոցով վաճառքի ցածր գինը

Դ/Պ

Ջերմոցային ոոլորտի ռիսկային գգործոններն` ըստ ջջերմոոցայինտնտեսությունների, 2-ՐԴԳՈՐԾՈՆ

2.7%

2.3%

1.1%

3.4%

0.5%

2.5%

2.5%

1.4%

1.6%

0.9%

0.2%

0.5%

0.0% 0.5% 1.0% 1.5% 2.0% 2.5% 3.0% 3.5% 4.0%

Գազիանջատումը և բարձր գինը

Թուրքիայից բանջարեղենի ներմուծումը

Բնակլիմայականխիստպայմանները

Հիվանդությունները

Բնականավերիչ երևույթները` կարկուտ և այլն,

Անորակ սերմերը/սերմերի հիվանդությունները

Անորակ թունաքիմիկատները

Իրացման գնի անկանխատեսելիությունը

Ստուգում չանցած բուժանյութերի առկայությունը

ֆինանսական միջոցների պակասը

Տեխնիկականխնդիրները

Միջնորդի միջոցով վաճառքի ցածր գինը

Ջերմոցային ոոլորտի ռիսկային գգործոններն` ըստ ջջերմոոցայինտնտեսությունների, 3-ՐԴԳՈՐԾՈՆ

182

Ընդհանուր առմամբ, ՀՀ ջերմոցային ոլորտի ռիսկային գործոնները կարելի է խմբավորել երկու խմբի.

Օբյեկտիվ, գործոններ, որոնք կապված են բնակլիմայական պայմանների, բնական ավերիչ երևույթների, տարբեր հիվանդությունների տարածման, սերմերի, թունաքիմիկատների ու պարարտանյութերի որակական հատկությունների, վերջիններիս բարձր գների, էներգակիրների բարձր գների ու մատակարարման խնդիրների հետ:

Սուբյեկտիվ գործոններ, որոնք կապված են ջերմոցային տնտեսությունների տեխնիկական թերությունների, ընթացիկ ծախսերը ծածկելու հետ կապված ֆինանսական միջոցների պակասի, մշակության գործընթացը ժամանակակից տեխնոլոգիաներով կազմակերպման հմտությունների ու գիտելիքների պակասի, կառավարման ու կազմակերպման գիտելիքների պակասի, ներդրումներ ներգրավելու սահմանափակ միջոցների և այլնի հետ:

20. Ջերմոցային տնտեսությունների ծավալների և արդյունավետության բարձրացման նպատակով օժանդակության անհրաժեշտությունը

Ջերմոցային տնտեսություններին անհրաժեշտ օժանդակության տեսակը, ներառյալ ֆինանսական միջոցներ, նոր տեխնոլոգիաներ և սերմեր,

Սույն հետազոտության շրջանակներում ջերմոցային տնտեսություններին հարցում է կատարվել իրենց տնտեսությունների ծավալների ու արդյունավետության բարձրացման համար անհրաժեշտ օժանդակության տեսակների վերաբերյալ: Այսպես, տրված պատասխաններն արտահայտված են ստորև բերված գծանկարներում: Բոլոր ջերմոցային տնտեսությունների կողմից ստացված տվյալները ընդհանրացված վերլուծվել են գծանկար 56-ում: Գծանկարից ակնհայտ է, որ ջերմոցատերերի մեծ մասի համար առաջին օժանդակությունն է` որակյալ ու ցածր գներով սերմերի ու պարարտանյութերի առկայությունն ու հասանելիությունը, ինչպես նաև նոր տեխնոլոգիաների ներդրումը, որոնք կնվազեցնեն մշակվող ապրանքների ինքնարժեքը, կբարձրացնեն բերքատվությունը և այլն:

183

ԳԳծանկար 56:

Ստորև բերված գծանկարներում ջերմոցային տնտեսություններին անհրաժեշտ օժանդակության տեսակները վերլուծվել են` ըստ ջերմոցային տնտեսությունների չափերի: Գծանկար 57:

16%

5%

29%

40%

32%

10%

18%

0% 10% 20% 30% 40% 50%

Ֆինանսական միջոցներ

Նոր տեխնոլոգիաների վերաբերյալտեղեկատվություն և գիտելիքներ

Նոր տեխնոլոգիաների ներդրում

Որակյալ սերմեր, պարարտանյութեր

Ցածր գնով սերմեր, պարարտանյութեր

Գազի ցածր սակագներ

Ցածրտոկոսադրույքով վարկ

Ջերմոցայինտտնտեսություններինանհրաժեշտ օօժանդակությանտեսակներն` ըստ ջերմոցայինտնտեսությունների քանակի

16%

3%

31%

42%

42%

7%

17%

7%

4%

4%

0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45%

Ֆինանսական միջոցներ

Նոր տեխնոլոգիաների վերաբերյալտեղեկատվություն և գիտելիքներ

Նոր տեխնոլոգիաների ներդրում

Որակյալ սերմեր, պարարտանյութեր

Ցածր գնով սերմեր, պարարտանյութեր

Գազի ցածր սակագներ

Ցածրտոկոսադրույքով վարկ

Վերականգնման և բարելավման համար Ֆին. Միջ.

Ապրանքներիարտահանման համարօժանդակություն

Նոր ջերմոցների կառուցման համար ֆին. Միջոցներ

500-1000 քմ ջջերմատներինանհրաժեշտ օօժանդակությանտեսակները

184

Գծանկար 58:

Գծանկար 59:

Ամփոփելով ջերմոցային տնտեսություններին անհրաժեշտ օժանդակության տեսակները, կարելի է ասել, որ ՀՀ ջերմոցային տնտեսության ոլորտին անհրաժեշտ են արտաքին օժանդակության հետևյալ տեսակները.

16%

9%

31%

41%

25%

7%

19%

6%

1%

7%

0% 20% 40% 60%

Ֆինանսականմիջոցներ

Նորտեխնոլոգիաներիվերաբերյալ տեղեկատվություն և…

Նորտեխնոլոգիաներիներդրում

Որակյալ սերմեր, պարարտանյութեր

Ցածր գնով սերմեր, պարարտանյութեր

Գազի ցածր սակագներ

Ցածրտոկոսադրույքով վարկ

Վերականգնմանև բարելավման համար Ֆին. Միջ.

Ապրանքների արտահանման համար օժանդակություն

Նոր ջերմոցների կառուցման համար ֆին. Միջոցներ

1001-3000 քմ ջջերմատներինանհրաժեշտ օօժանդակությանտեսակները

20%

7%

13%

30%

20%

20%

20%

7%

0% 10% 20% 30% 40%

Ֆինանսական միջոցներ

Նոր տեխնոլոգիաների վերաբերյալ տեղեկատվությունև գիտելիքներ

Նոր տեխնոլոգիաների ներդրում

Որակյալ սերմեր, պարարտանյութեր

Ցածր գնով սերմեր, պարարտանյութեր

Գազի ցածր սակագներ

Ցածրտոկոսադրույքով վարկ

Նոր ջերմոցների կառուցման համար ֆին. Միջոցներ

3001 և աավելի քմ մմակերեսով ջերմատներինաանհրաժեշտ օժանդակությանտեսակները

185

Ֆինանսական միջոցներ` գործունեությունն ընդլայնելու, ջերմատները տեխնիկապես հագեցնելու, նոր տեխնոլոգիաներ, արդյունավետ ջեռուցման համակարգեր ներդնելու և այլնի համար, ինչպես նաև ջեռուցման սեզոնին ընթացիկ ծախսերը “ծածկելու” համար;

Էներգակիրների հատուկ (ցածր) սակագներ` ջերմոցային տնտեսությունների համար, որի արդյունքում կբարձրանան էներգակիրների օգտագործման ծավալները;

Աջակցություն տեղեկատվական սեմինարների ու փորձի փոխանակման ծրագրերի միջոցով;

Վարկային միջոցներ` “հատուկ” պայմաններով; Ջեռուցման ծախսերի մասնակի սուբսիդավորում կամ հետվճարման

հնարավորության տրամադրում; Ներմուծվող սերմերի, թունաքիմիկատների ու պարարտանյութերի որակի խիստ

վերահսկողություն; Նորագույն տեխնոլոգիաներ ներդնող ընկերություններին ֆինանսական,

տեխնիկական աջակցություն; և այլն:

ՀՀ ջերմատների առաջիկա ծրագրերը` ջերմոցային տնտեսություններն ընդլայնելու ուղղությամբ, արտահայտված են ստորև բերված աղյուսակներում:

Աղյուսակ 83: Ջերմոցային տնտեսություններն ընդլայնելու նպատակ ունեցող ջերմոցային տնտեսությունների քանակը Մարզ Ոչ Այո Դ//Պ Ընդամենը

Արարատ 79% 18% 4% 100% Արմավիր 79% 16% 5% 100%

Աղյուսակ 84: Ջերմոցային տնտեսությունների ընդլայնման նպատակ ունեցող ջերմատների քանակը, այլ մարզեր և ք. Երևան Մարզ Ոչ Այո Դ//Պ Ընդամենը Արագածոտն 71% 29% 100% Կոտայք 33% 60% 7% 100% Գեղարքունիք 100% 100% Շիրակ 100% 100% Լոռի 50% 33% 17% 100% Տավուշ 100% 100% Վայոց Ձոր 60% 40% 100% Սյունիք 75% 25% 100% Երևան 67% 33% 100%

Ընդլայնման նպատակ չունեցող ջերմոցային տնտեսությունների հիմնական պատճառներն են, ըստ պատասխանների մեծամասնության, լրացուցիչ տարածքի բացակայությունը,

186

անհրաժեշտ ներդրումների մեծ ծավալը և ֆինանսական միջոցների պակասը: Այլ մարզերի դեպքում հիմնական պատճառը` անբավարար ֆինանսական միջոցներն են:

21. Ներքին շուկայում գործող ջերմոցային տնտեսությունների ուժեղ և թույլ կողմերի համեմատական վերլուծություն (SWOT վերլուծություն)

ՀՀ-ում գործող ջերմոցային տնտեսությունների ուժեղ և թույլ կողմերը, հնարավորություններն ու վտանգները վերլուծվել են ստորև.

Ուժեղ կողմերը

Ներմուծված բանջարեղենի հետ համեմատած` որակական ու համային համեմատաբար բարձր հատկանիշները,

Համեմատաբար էժան աշխատուժի առկայությունը, Ոռոգման կաթիլային համակարգերի, ջեռուցման ավտոմատ կարգավորման և այլ համակարգերի առկայությունը խոշոր ջերմոցային տնտեսություններում,

Շահութաբերության բարձր մակարդակը` 30-100%, և այլն:

Թույլ կողմերը

Արտադրության բերքատվության ցածր ցուցանիշը (միջինը 10-13կգ` 1 քմ-ից), Անբավարար ֆինանսական միջոցները` ներդրումներ և ընթացիկ ծախսեր կատարելու համար,

Գազի մատակարարումից բավականին մեծ կախվածությունը, Ոչ մրցունակ վաճառքի գները ձմռան ամիսներին, որոնք կապված են սեզոնի ընթացքում մեծ ծախսերի, “թերի” կառավարման և այլ գործոնների հետ,

Արտադրության փոքր ծավալները` արտահանում իրականացնելու համար, Ժամանակակից տեխնոլոգիական գործընթացների վերաբերյալ անբավարար գիտելիքներն ու հմտությունները,

Որակյալ մասնագետների պակասը, Որակի ստուգման ու կառավարման համակարգի բացակայություն, Շուկայավարության (այդ թվում և ապրանքանիշերի) և լոգիստիկայի բացակայությունը,

և այլն: Հնարավորությունները

Ջերմատների ասոցիացիայի և այլ ՀԿ-ների առկայությունը, որոնք բարձրացնում են ոլորտի մի շարք խնդիրներ,

Ներդրումների բարձր գրավչությունը ոլորտում, Հրավիրված մասնագետների խորհրդատվությունը, Տեխնոլոգիական նոր մեթոդների ներմուծման, բարելավման հնարավորությունները,

187

Ծաղիկների արտահանման և բանջարեղենի ներմուծման փոխարինման հնարավորությունները,

Ջերմոցային բանջարեղենի պահանջարկի առկայությունը, և այլն:

Վտանգները

Ջերմատների կառուցման շինանյութերի տեղական արտադրության բացակայությունը,

Մեծ կախվածությունը բուժանյութերի, պարարտանյութերի ու սերմերի ներմուծումից, այդ թվում` վերջիններիս բարձր գներից, որակից և այլն,

Ջերմոցային ոլորտի զարգացմանն ուղղված անբավարար պետական օժանդակությունը,

Ոլորտի համար արտոնյալ վարկային կամ ներդրումային միջոցների պակասը, Տարբեր տեսակի հիվանդությունների տարածումը, և այլն:

Վերլուծելով ՀՀ ջերմոցային ոլորտի ռիսկային գործոններն ու հնարավորությունները, ուժեղ և թույլ կողմերը, անհրաժեշտ է քայլեր ձեռնարկել ոլորտի զարգացման ուղղությամբ, քանի որ այս ոլորտը եկամտաբեր է, ներքին շուկայի պահանջարկը բավարարված չէ, առկա են արտահանման մեծ հնարավորություններ (ԱՊՀ երկրների շուկաները ջերմոցային ապրանքների մեծ պահանջարկ ունեն) և այլ պատճառներով:

22. Հավաստագրերի անհրաժեշտությունը

Տեղական շուկայում ջերմոցային ապրանքների, և ընդհանրապես գյուղատնտեսական ապրանքների, հավաստագրման անհրաժեշտություն չկա: Հավաստագրումը պարտադիր պայման է արտահանման դեպքում, ընդ որում, կախված թե որ երկիր է արտահանվում ապրանքը` ԱՊՀ, թե Եվրոմիության երկրներ, տարբերվում են հավաստագրման պահանջները: Արտահանման դեպքում բուսական ծագման ապրանքների համար անհրաժեշտ են Ծագման երկրի և Բուսասանիտարական հավաստագրեր:

Ծագման երկրի սերտիֆիկատ: Ապրանքի ծագման երկրի հավաստագրի տրամադրումը` օրենքով սահմանված կարգին համապատասխան փորձաքննության անցկացման և (կամ) հավաստագրեր տալու գործընթացն է: ՀՀ իրավաբանական ու ֆիզիկական անձանց կողմից բուսական ծագման ապրանքների արտահանման համար անհրաժեշտ է ծագման երկրի հավաստագիր, որը տրամադրում է ՀՀ առևտրաարդյունաբերական պալատը: Վերջինս էլ օրենսդրությամբ սահմանված կարգով պատասխանատվություն է կրում դրանց

արժանահավատության համար: Ապրանքների ծագման սերտիֆիկատների տրամադրման

կարգը և վճարի չափը սահմանում է ՀՀ կառավարությունը:

188

ԱՊՀ երկրներ արտահանվող ապրանքների համար հավաստագրերը ձևակերպվում են «ՍՏ-1» («CT-1») ձևով` ռուսերեն լեզվով, եթե ապրանքը համապատասխանում է 2009 թվականի նոյեմբերի 20-ին Յալթայում ստորագրված «Ապրանքների ծագման երկրի որոշման կանոնների մասին» ԱՊՀ անդամ պետությունների կառավարությունների ղեկավարների խորհրդի որոշման պահանջներին: ՀՀ արտաքին առևտրում արտոնություններ տրամադրող երկրներ արտահանվող ապրանքների համար հավաստագրերը ձևակերպվում են «Ա» («A») ձևով` անգլերեն լեզվով, այդ երկրների կողմից ապրանքների ծագման երկրի որոշման կանոններով սահմանված պահանջներին համապատասխան: Այլ երկրներ արտահանվող ապրանքների համար ապրանքի ծագման երկրի հավաստագրերը ձևակերպվում են ընդհանուր ձևով` անգլերեն լեզվով, ՀՀ մաքսային օրենսգրքի պահանջներին համապատասխան:

ԲԲուսասանիտարական հավաստագիր: Բուսասանիտարական հավաստագիրըը

պատրաստված է բույսերի կարանտինի և բույսերի պաշտպանության միջազգային

համաձայնագրի նմուշին համապատասխան և հավաստում է, որ բեռը համապատասխանում

է բուսասանիտարական կանոնների և նորմերի պահանջներին: ՀՀ օրենքով սահմանված

բուսասանիտարական պահանջներ են զննումը, ստուգումը, փորձաքննությունը,

վերլուծությունը, վերահսկողությունը կամ մշակումը, որոնք կիրառվում են

բուսասանիտարական հավաստագրերի տրամադրման ժամանակ կարանտին վնասակար

օրգանիզմների ներթափանցման կանխարգելման կամ կարգավորվող ոչ կարանտին

վնասակար օրգանիզմներից սպասվող տնտեսական վնասի սահմանափակման, առողջ

բույսերի և բուսական արտադրանքի արտադրության կամ ներմուծման նպատակով:

Արտահանման բուսասանիտարական հավաստագիրը տրվում է բուսասանիտարական

ստուգման դրական արդյունքների դեպքում մաքսային սահմանի անցումային կետերում և

հավաստում է արտահանման թույլտվության մասին:

ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարության սննդամթերքի անվտանգության պետական

ծառայությունը ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարության կառավարման ոլորտում գործող

պետական մարմին է, որն իրականացնում է սննդամթերքի անվտանգության և

համապատասխանության գնահատման, անասնաբուժության և բուսասանիտարիայի

բնագավառների պետական կարգավորումը և այլ գործառույթներ:

ՀՀ-ից արտահանվող բուսական ծագման արտադրանքի բուսասանիտարական վերահսկողությունը.

1. Բույսերի, բուսական արտադրանքի և կարգավորվող առարկաների արտահանումն իրականացվում է ներկրող երկրի բուսասանիտարական պահանջներին համապատասխան և թույլատրվում է արտահանման բուսասանիտարական հավաստագրի առկայության դեպքում, որը տրվում է յուրաքանչյուր տեսակի բեռի համար տեսուչի կողմից:

2. Արտահանման բուսասանիտարական հավաստագիր ստանալու համար բեռնատերը դրա մասին հայտ է ներկայացնում տեսչություն, որը հայտը ստանալուց հետո` եռօրյա ժամկետում, կատարում է բեռի ստուգում և տալիս արտահանման բուսասանիտարական

189

հավաստագիր, իսկ բուսասանիտարական անձնագիր ներկայացնելու դեպքում բուսասանիտարական հավաստագիրը տրվում է անմիջապես:

3. Արտահանվող բեռների բուսասանիտարական հսկողությունն իրականացվում է սկզբնական բեռնման տեղերում կամ ՀՀ մաքսային սահմանի անցումային կետերում:

4. Արտահանման բուսասանիտարական հավաստագիրը կազմվում է 3 օրինակից, որոնցից առաջին օրինակը տրվում է առաքողին, իսկ մյուսները մնում են սահմանի մաքսային մարմնում և պետական տեսչությունում:

5. Բուսական ծագման ապրանքների արտահանման բուսասանիտարական հավաստագիրը տրվում է, եթե դրանք համապատասխանում են ներկրող երկրի բուսասանիտարական պահանջներին:

6. Բուսական ծագման ապրանքների արտահանման բուսասանիտարական հավաստագիրը համարվում է անվավեր, եթե դրանում առկա են չվավերացված փոփոխություններ և ուղղումներ:

7. Բուսական ծագման ապրանքների արտահանման բուսասանիտարական հավաստագիրն ուժի մեջ է 14 օր՝ տրված օրվանից մինչև երկրի սահմաններից դուրս բերելը:

8. Տեսուչն արտահանվող բուսասանիտարական ստուգում անցած բեռներն ուղեկցող փաստաթղթերի վրա դնում է համապատասխան դրոշմակնիք.

9. Բեռն արտահանողը պարտավոր է պահպանել բեռի բուսասանիտարական վիճակը՝ բուսասանիտարական հավաստագիր ստանալու պահից մինչև բեռի նշանակման վայր հասցնելը:

10. Եթե ներմուծող երկրի բուսասանիտարական կանոններով և նորմերով հատուկ պահանջներ են սահմանված տվյալ բեռի համար, ապա բուսասանիտարական հավաստագիրը տրվում է միայն դրանք բավարարելու դեպքում:

190

ՀԱՎԵԼՎԱԾ 1: ՋՋերմոցային տնտեսությունների գործունեության ընթացքում առաջացող խնդիրներն` ըստ մարզերի

Ջերմոցային տնտեսությունների կողմից տրված պատասխանների թիվը հավասար չէ տնտեսությունների քանակին, քանի որ մեկ տնտեսություն մեկից ավելի պատասխան է նշել:

Արարատ

Խնդիր Ջերմոցային

տտնտեսությունների քքանակը Խնդիր չկա 3 Վառելիքի բբարձր գգին 99 Վառելիքի արդյունավետ տեսակների անհասանելիություն 13 Սերմերի որակի հետ կապված 20 Սերմերի գների հետ կապված 30 Պարարտանյութերի ոորակի հհետ կկապված 53 Պարարտանյութերի գգների հհետ կկապված 56 Աշխատուժի բացակայություն 4 Որակյալ մասնագետների բացակայություն 7 Իրացման փոքր ծավալներ 22 Ցածր վաճառքի գները 24 Թունաքիմիկատների որակի հետ կապված 10 Թունաքիմիկատների գնի հետ կապված 3 Կլիմայական պայմանները 2 Շուկայի խնդիր 4 Ներդրումների պակասը 1 Տեխնոլոգիայի հետ կապված խնդիրներ 1

Արմավիր

Խնդիր Ջերմոցային

տտնտեսությունների քքանակը Խնդիր չկա 7 Ջրի բարձր սակագին 9 Վառելիքի բբարձր գգին 103 Վառելիքի արդյունավետ տեսակների անհասանելիություն 84 ՍՍերմերի ոորակի հհետ կկապված 136 ՍՍերմերի գգների հհետ կկապված 147 Պարարտանյութերի ոորակի հհետ կկապված 111 Պարարտանյութերի գգների հհետ կկապված 163 Որակյալ մասնագետների բացակայություն 11 Իրացման փոքր ծավալներ 21 Ցածր վաճառքի գները 72 Թունաքիմիկատների որակի հետ կապված 8 Վարկերի բարձր տոկոսադրույքները 7 Պահանջարկ չկա 4 ֆինանսական խնդիրներ 1 Օդափոխման համակարգի բացակայությունը 4 Կլիմայական պայմանները 4 Խորքային ջրերը պակասում են 8

191

Արագածոտն

ԽԽնդիր ՋՋերմոցային

տտնտեսությունների քքանակը Խնդիր չկա 2 ՎՎառելիքի բբարձր գգինը 5 Պարարտանյութերի որակի հետ կապված 3 Պարարտանյութերի գների հետ կապված 2 Իրացման փոքր ծավալները 1 Վարկերի բարձր տոկոսադրույքները 1

Կոտայք

Խնդիր Ջերմոցային

տտնտեսությունների քքանակը Խնդիր չկա 2 Ջրի բարձր սակագին 1 Ջրի սակավություն/անհասանելություն 1 Վառելիքի բբարձր գգին 5 Վառելիքի արդյունավետ տեսակների անհասանելիություն 1 Պարարտանյութերի որակի հետ կապված 3 Պարարտանյութերի գների հետ կապված 2 Որակյալ մասնագետների բացակայություն 2 Իրացման փոքր ծավալներ 1 Ցածր վաճառքի գները 2 Թունաքիմիկատների որակի հետ կապված 2 Բազայի բացակայություն, որպեսզի հանձնեն և չփչանա 1

Գեղարքունիք

Խնդիր Ջերմոցային

տտնտեսությունների քքանակը Վառելիքի բբարձր գգին 2 Պարարտանյութերի որակի հետ կապված 1 Կլիմայական պայմաններ 1

Շիրակ

Խնդիր Ջերմոցային

տտնտեսությունների քքանակը Ջրի սակավությունը/անհասանելություն 1 Վառելիքի բբարձր գգին 3 Սերմերի որակի հետ կապված 2 Պարարտանյութերի որակի հետ կապված 1 Պարարտանյութերի գների հետ կապված 1 Որակյալ մասնագետների բացակայություն 1 Ցածր վաճառքի գները 1

192

Լոռի

ԽԽնդիր ՋՋերմոցային

տտնտեսությունների քքանակը Ջրի սակավություն/անհասանելություն 1 Վառելիքի բարձր գին 4 Վառելիքի արդյունավետ տեսակների անհասանելիություն 1 Սերմերի որակի հետ կապված 1 Սերմերի գների հետ կապված 2 Պարարտանյութերի գների հետ կապված 1 Որակյալ մասնագետների բացակայություն 1 Իրացման փոքր ծավալներ 1 Ցածր վաճառքի գները 1

Տավուշ

Խնդիր Ջերմոցային

տտնտեսությունների քքանակը Վառելիքի բարձր գին 1 Վառելիքի արդյունավետ տեսակների անհասանելիություն 1 Սերմերի որակի հետ կապված 1 Սերմերի գների հետ կապված 1 Աշխատուժի բացակայություն 2

Վայոց Ձոր

Խնդիր Ջերմոցային

տտնտեսությունների քքանակը Վառելիքի բարձր գին 2 Սերմերի գների հետ կապված 2 Պարարտանյութերի որակի հետ կապված 3 Պարարտանյութերի գների հետ կապված 1 Ցածր վաճառքի գները 1

Սյունիք

Խնդիր Ջերմոցային

տտնտեսությունների քքանակը Ջրի բարձր սակագին 1 Վառելիքի բարձր գին 7 Սերմերի որակի հետ կապված 4 Սերմերի գների հետ կապված 1 Պարարտանյութերի որակի հետ կապված 5 Պարարտանյութերի գների հետ կապված 3 Ցածր վաճառքի գները 1

193

Երևան

ԽԽնդիր ՋՋերմոցային

տտնտեսությունների քքանակը Ջրի բարձր սակագին 3 Ջրի սակավություն/անհասանելություն 1 Վառելիքի բարձր գին 7 Վառելիքի արդյունավետ տեսակների անհասանելիություն 2 Սերմերի որակի հետ կապված 2 Սերմերի գների հետ կապված 1 Պարարտանյութերի որակի հետ կապված 1 Պարարտանյութերի գների հետ կապված 3 Թունաքիմիկատների որակի հետ կապված 3 Ջեռուցման բացակայություն 1

ՀԱՎԵԼՎԱԾ 2: Վաճառքի մեծածախ գները ընտրված ապրանքների տեսակների համար, ըստ սեզոնների

Լոլիկ Մարզ ՁՁմեռ Գարուն Ամառ Աշուն Միջին Առավել. Միջին Առավել. Միջին Առավել. Միջին Առավել. Արարատ 500 800 320 1300 130 400 190 800 Արմավիր 690 1500 216 800 70 400 181 1000 Արագածոտն 450 1200 350 1000 60 400 175 800 Կոտայք 550 1200 420 630 50 100 100 400 Գեղարքունիք 570 900 250 600 590 1000 Շիրակ 800 1000 Լոռի 800 1300 650 1000 60 200 150 600 Տավուշ 600 800 200 800 Վայոց Ձոր 800 1500 617 1000 40 100 75 200 Սյունիք 690 1500 350 900 170 500 620 1500 Երևան 570 1200 250 1200 160 400 375 800

Վարունգ

Ձմեռ Գարուն Ամառ Աշուն Մարզ Միջին Առավել. Միջին Առավել. Միջին Առավել. Միջին Առավել. Արարատ 400 800 165 600 85 210 265 2250 Արմավիր 469 900 122 800 43 350 206 1100 Արագածոտն 200 900 600 1000 40 50 400 800 Կոտայք 417 1200 600 1000 Գեղարքունիք 600 800 200 600 600 900 Շիրակ 100 800 0 0 150 300 250 350 Լոռի 400 500 550 1000 50 150 400 500 Տավուշ 400 1000 Վայոց Ձոր 1000 1500 675 1000 40 50 290 600 Սյունիք 550 1500 358 1200 163 500 675 1500 Երևան 575 1075 238 925 120 200 225 925

194

ՎՎարդ ՁՁմեռ Գարուն Ամառ Աշուն Մարզ Միջին Առավել. Միջին Առավել. Միջին Առավել. Միջին Առավել. Արարատ 200 1000 100 600 20 50 66 800 Արմավիր 350 1000 200 1000 93 250 150 250 Արագածոտն 168 600 100 600 35 100 67 350 Կոտայք 108 800 118 500 45 150 63 500 Գեղարքունիք 500 1000 50 100 50 100 50 500 Շիրակ 125 800 35 200 35 200 100 600 Լոռի 260 700 70 400 45 300 95 400 Տավուշ 60 60 Վայոց Ձոր 200 500 100 200 20 80 70 150 Սյունիք 50 500 50 500 47 500 Երևան 50 250 50 250 200 500 50 150 Գերբերա

ՁՁմեռ Գարուն Ամառ Աշուն Մարզ Միջին Առավել. Միջին Առավել. Միջին Առավել. Միջին Առավել. Արարատ 153 300 43 250 27 200 94 250 Արմավիր 229 400 203 400 121 300 114 500 Արագածոտն 100 250 100 250 30 100 100 130 Աստրոմերիա

ՁՁմեռ Գարուն Ամառ Աշուն Մարզ Միջին Առավել. Միջին Առավել. Միջին Առավել. Միջին Առավել.

Արարատ 113 200 91 200 17 50 62 200 Արմավիր 185 300 80 250 57 250 112 250

Արագածոտն 50 100 30 50 30 30 30 50 Մեխակ

ՁՁմեռ Գարուն Ամառ Աշուն Մարզ Միջին Առավել. Միջին Առավել. Միջին Առավել. Միջին Առավել. Արարատ 70 250 65 220 43 50 57 180 Արմավիր 80 200 80 150 Լոռի 20 100 20 100 10 20 20 100