فصلنامه تخصصى اديان و مذاهبshia.urd.ac.ir/article_43154_e002a65bd1470b8d41a868e3b549a975.… · Shi`a Pajoohi (Shiite Studies) یهوپژهعیش Vol. 2, No

Shi`a Pajoohi (Shiite Studies) ژپوهی‌شیعه

Vol. 2, No. 6, Spring 2016 515ـ521ص، 5931سال دوم، شماره ششم، بهار

ایرانیان در عصر صفوی تشیع و تاریخ اجتماعی

‌*زاد‌طهرانی‌اکبر‌نیک‌علی‌**حسین‌حمزه

چکیدهمذؤرر‌‌هر‌مذههیی‌پیروان‌ملت‌یاهر‌اجتماعی‌‌تاریخ‌یریگ‌شکلی‌گوناگونی‌در‌ها‌مؤلفهجانیه‌تاریخ‌اجتماعی‌هر‌ملتی،‌نیازمند‌توجه‌به‌تمامی‌علل‌و‌عواملی‌‌همه‌بررسی‌است.

لذل‌و‌جملذه‌ایذع‌ع‌از‌دخالذت‌دارد.‌آنهااجتماعی‌‌تاریخ‌گیری‌شکل‌یندآفر‌است‌که‌درتأریرگذهار‌در‌‌های‌بسذیار‌مؤلفذه‌عوامل،‌توجه‌به‌کارکردهای‌دیع‌و‌مههب‌است‌کذه‌از

از‌روش‌‌حاضذر‌نوشذتار‌رود.‌یمذشذمار‌ه‌بذ‌هذا‌ملتهویذت‌جمیذی‌‌تاریخ‌اجتمذاعی‌وشناسانه‌به‌تاریخ،‌برای‌بررسی‌نقذش‌‌با‌نگاه‌و‌گرایش‌جامیه‌نگاری‌مکتب‌آنال،‌و‌تاریخه‌یع‌دستاورد‌و‌یافتذتر‌مهم‌بهره‌جسته‌است.‌صفوی‌مههب‌تشیع‌در‌ایران‌عصر‌دیع‌و

ها،‌نهادها،‌و‌نمادهای‌شذییی‌اسذت‌‌یعیآی‌و‌تحلیل‌برخی‌از‌باورها،‌ایع‌نوشته،‌شناسایداشذته‌نقش‌و‌کارکرد‌مثیتذی‌‌هویت‌جمیی‌ایرانیان‌ایع‌دوره،‌یریگ‌شکلیند‌آکه‌در‌فر

‌رفتذار‌و‌عملکذرد‌کذه‌در‌را‌بررسی‌کردعوامل‌و‌موضوعاتی‌‌رو‌ایع‌نوشتار‌یعاز‌ا‌.استشییی‌در‌جامیه‌ایرانذی،‌‌و‌با‌تقویت‌هویت‌یرانیان‌عصر‌صفوی،‌تأریرگهار‌بوداجتماعی‌ا

ملذت‌یری‌گ‌شکلجوامع‌غیرشییی،‌و‌از‌دیگر‌سو‌مقدمات‌‌ی‌آنان‌اززمینه‌جدای‌یاز‌سوی‌.فراهم‌کرد‌را‌یو‌کشور‌شییی‌مستقل

‌‌،‌نهادها،‌نمادها.باورهایع،‌آی‌دیع،‌تاریخ‌اجتماعی،‌صفویه،‌تشیع،‌:ها کلیدواژه

[email protected] )نویسنده مسئول( دانشجوی دکتری تاریخ تشیع، دانشگاه ادیان و مذاهب قم *

دانشجوی دکتری تاریخ تشیع، دانشگاه ادیان و مذاهب قم ** [54/51/49؛ تاریخ پذیرش: 51/51/49]تاریخ دریافت:

سال دوم، شماره ششمپژوهی، یعه/ ش 621

مقدمهنوو در مااعاوات تواری ی ی، رویکردیتاریخ اجتماعی به عنوان رشته علمی جدید

ایو شویوه کردنود تأکیود بر آن توجه و به آن گذاران مکتب و مجله آنال، است که بنیانتابیده و به نگاری را برن حاکم بر تاریخ« اندیشانه رویکرد سیاسی یا سیاست»نگاری تاریخ

)نو. : در تاریخ اصرار و تأکید ورزیده است« شناسانه گرایش جاماه»اه و نگ رجای آن ب ( 511-595: 5831پور، موسی یبررسو اجتماعی با رویکرد جدید به جای پرداخت به صواحاان قودرت، بوه یختار

یخرتوا اگور در پوردازد یمی مردم ها توده یسا. زندگ و یاخالق و یفکر های یشگرانیز مانند به آنها و صاحاان قدرت نااشد،حاکمان ی هم از توجه به نقش ا چاره یاجتماعسوا. ی و، آیو هوا سونت ، آداب و هاکه دارای باور شود می یستهجاماه نگر افراد دیگر هستند مشترکشانی زندگ

گوزارش شوده، هوا ملوت ها و رفتار اجتماعی ی یآچند در منابع تاری ی برخی از هردر گذشوته ،آنشناسوی ای علمی با رویکورد جاماوه اجتماعی به عنوان رشته یختار وعی

اسوت ای اجتمواعی نگاشته یختارخاعی از گذشتگان، یراث مکتوبم توجه ناوده و حلمو بوا کنویم تاری ی موجود را کنکاش و بررسی یها گزارش یق،نگاه دق باید با رو ای از

یاجتمواع یختوار گردد، یممردم بر زندگی اجتماعی که به ها گزارشگردآوری آن دسته کنیم یلتحلتدوی و را خاص های گذشتگان در دوره

انود و گفتوه کورده رو برخی بر تنوّع و گوناگونی منابع تاریخ اجتمواعی تأکیود از ای ، هووا کتابنوه ی رسومی، اسووناد حقووقی، جرا وود، هووا گوزارش مااعوب متنووّعی همنووون

و دفتور هوا ناموه مکتوبات ش صوی همنوون و سترها، آثار ادبی، ی هنری، پوها موضوع ( 5841)هکت، گیرد یمخاطرات را در بر

ایو ، در عصر جدیود چندانی ندارد نهیپیش و بررسی تاریخ اجتماعی شیایانمااعاه توجوه برخوی از اهول تحقیوق قورار حول باره شیایان مگرایش از مااعاات اجتماعی در

ی هوا حلقوه عصر صوفوی، از جملوه یراندر ا یایانش یاجتماع یختاراما بررسی گرفت آید کوه اهمیوت یممفقوده ای دسته از مااعاات درباره تاریخ اجتماعی شیاه به حساب

ای دارد یاجتمواع زیرا بررسی ای دوره، ضم اینکه حکایت از تحوالت دارد ای یژهومتفکرانوی وعاعموان ید، به تالش ایرانیان انجام« هویت ملی و مذهای»یری گ شکلکه به

621/ یدر عصر صفو انیرانیا یاجتماع خیو تار عیتش

ی رقم زدنود ا گونهه برا در ایران « هویت شیای» یباعندگو رشد زمینه نیز اشاره دارد کهاجتمواعی ایو -ی در تحووالت فرهنگوی ا کننوده پس از پنج قرن، هنوز عامل تایوی که

شود یمسرزمی محسوب عی ایرانیوان عصور خ اجتموا درباره نقوش تشویع در تواری ی ای پژوهشپرسش اصلهوا، نهادهوا و ی یو آی فرعوی آن را، سوهم و کوارکرد باورهوا، ها پرسشو صفوی است؛

دهد یمشیای در ایجاد هماستگی اجتماعی ایرانیان در آن دوره تشکیل ینمادهاکوارگیری هویوژه تأسویس نهادهوای موذهای، بو هب ،فرضیه ای است که مذهب تشیع

شویاه، هوا و نمادهوای موذهای ی یآیای آداب، رسوم، فرهنگی، اجتماعی، اح یها سنت ی است که تاریخ اجتماعی ایرانیان را در ای دوره رقم زده است یها مؤعفهمجموعه

ی شیای در ابااد تاریخ اجتمواعی ها آموزهنقش ی یادشدهها مؤعفهای نوشتار بر پایه یوری گ شوکل ر شوگرفی در عواملی که تأثیر بسیا کند؛ یم را بررسی ایرانیان دوره صفوی

ی ا کننوده گذاشت و تا کنون نیز عامل تایوی جاه هویت ملی و مذهای ایرانیان از خود ب شود یمی فرهنگی و اجتماعی ای ملت محسوب ها حرکتدر

ی تاریخ اجتماعی شیعیان در دوران صفویها مؤلفهبرخی از مذهبی باورهای . دین و1

خ اجتماعی ایرانیوان عصور صوفوی، دیو اسوالم و سازنده تاریمهم و ی ها مؤعفهاز در ایجواد و کوارکرد دیو ، نقوش بوه نیوز شناسان باورهای شیای آنها بوده است جاماه

سووامان بنووای سوون »و « نیرومنوود شوویرازه» کوورده و آن را توجووه اجتموواعی هماسووتگی پیوند دیگرهم به یمشترک عقیدتی نظام و کیش با را جاماه افراد کهاند دانسته «اجتماعی

هماسوتگی تحکویم در دیو کارکردهوای بر نیز دورکیم ( 111: 5838)ن. : کوزر، دهد یم :گوید یم و کند میتأکید اجتماعی

حرکووت بووه را اجتمواع باشوود، اهمیوت کووم قودر هوور دینوی تشووریفات واقوع در آینود یمو هوم گورد هوا جش ای برگزاری برای مردم از ییها گروه آورند؛ یمدر

بور کننود، یمو نزدیو. هوم بوه را افوراد کوه اسوت ایو آنهوا اثور تی ن سو پس کننود یمو ایجواد ینشوان ب بیشتری صمیمیت و افزایند یم یکدیگر با یشانها تماس

( 131و 31: 5838)دورکیم، کند یم تغییر رهگذر همی از افراد آگاهی محتوای


از جاماه داشت نگه دور و اجتماعی هماستگی را دی کارکردهای از قرآن نیز، یکی بِکُمْ فَتَفَرَّقَ اعسُّاُلَ تَتَّاِاُو ال وَ فَاتَّاِاُوهُ یماًمستق صِراطِی أنَّ وَ: »فرماید یمو ددان می اختالف

اجتمواعی انسوجام و وحودت اصولی عامل را دی به تمس.نیز ( 518)اناام: «سَایلِهِ عَ ( 518)آل عمران: « تَفَرقُوا ال وَ یااًجم اعلّهِ بِحَاْلِ وَاعْتَصِمُوا» :کند می مارفی

به نووعی از یعمذهب تشباورها و عقاید بر اساس توانستند صفوی ایرانیان در دوره یهوا آرموان » و «طلب مشترک»، «درد مشترک»به هماستگی اجتماعی و به تاایر ماهری

-15: 5831 )نو. : ماهوری، بیافرینند را یکپارچگی ملّی و وحدت و نددست یاز «مشترک یافتوه بوود یممتواز یوت موقا ایرانیوان نزد ویژه در قرون میانی، هب ،از دیرباز یعتش( 88

ایران رخ داده بوود نظور در شیای یها ارزشهای متادد سیاسی بر اساس باورها و قیامکوه پادشواهان به همی نقش و کارکرد باورهای شیای در ایجواد وفواق اجتمواعی بوود

کیود تأخوود تشویع و سویادت چوون مذهای، های هویت بر بودن، رانییا از یشپ یصفوهشت قورن گذشت ازپس آنان توانستند بدی وسیله ادوارد براون،کردند و به گفته یم «دوبواره یملتو » آنهوا از و کننود یوت تقویوران ا موردم در میان را هماستگی نیم، روح و

نویسد: یموی بسازند راملوت یو. یملو یوت اسوت کوه هو و نژاد ،بانز ی ا ،مرسوم های یتمل در در دارد، ملوی احساسوات ایجواد کمتوری در یوت اهم ونقش ،مذهب و سازد میکوه دهود موی صوراحت نشوان هب صفویه، عهد یبررس و یکه مااعاه اجماع یحاع

یو. تحر و یرانیوان ا یوان م هماسوتگی روح تقویوت عامل مؤثرتری و تری قوی ( 11: 5891)ن. : براون، است بوده یعمذهب تش ،نآنا یندهاحساسات فزا

مراسوم، انداختوه بوود سایه ایرانیان زندگی شئون در ای دوره بر تمام تشیع مذهب توأثیر تحوت شودت هشویایان بو اجتمواعی و فوردی رفتارهوای و موذهای و دینی آدابو خاندان )ع( اهل بیت به احترام ها، حسینیه تکایا، ساخت قرار داشت شیای های آموزه

زیوارت ی عوزاداری محورم و عاشوورا، هتمام به تاظیم شاا ر شیای، برپایا ص(،) یامارپ و سادات به احترام عتاات عاعیات، مقابر نازا ر به احترام زادگان، ع( و اماما مه ) قاور زنودگی اجتمواعی ضوم توأثیر مسوتقیم بور کوه مذهب شیاه بود از تأثیرپذیری با همه

شد یمموجب تمایز آنان از پیروان دیگر مذاهب اسالمی نیز ،شیایان


مذهب تشیع و ایجاد هویت ملی و هماسوتگی کارکرددرباره ای ،نیز یوریسراجر :نویسد می مستقل اجتماعی در ای دوره

بوه یعثموان یامپراطوور و یهدوعوت صوفو ی بو یآشکار تمایز[ یع]مذهب تش داد یاسوی س و یارضو یوت هو یصوفو ه دوعوت بو یوب ترت ی به ا و آورد وجودموجوب صوفویه توسو کشور یبه عنوان مذهب رسم عشری ااثن یعتش یبرقراردوعوت ایجواد یوق، طر ی بود و یملو یوت نسوات بوه هو یشوتری ب یآگواه ایجاد

یعموذهب تشو بوه کوه قووام آن ،یرانا یمل یتهو اگر شد تری یقو و متمرکزتر روزگوار کوه یعثموان قدرتمنود کشورتوس نیراا کشور آمد نمی وجودبه بود،

( 14: 5833)سیوری، آمد می در تصرفبه گذراند می رااوج اقتدارش

اجتماعی -ی مذهبی. نهادها2بر آن، تأثیرگذار دوره صفویان و عوامل در شیایان اجتماعی ی تاریخها مؤعفه دیگر از

اسوالمی های فرقه دیگر از را شیایان که ای بود یاجتماع نهادهای و مذهای ساختارهایظهور و باعندگی ای نهادها به نوعی ریشه در باورهوا و مسوا ل تواری ی کرد یم متمایز

شود: یم ادامه بررسی و کارکرد آنها در شیای ی اجتماعینهادها از برخی شیایان داشت

مرجعیت نهاد‌.2‌.1که شیایان در عصر اجتماعی است -نهاد مرجایت از جمله ساختارهای مهم مذهای

بسویار تأثیرگوذار بوود بواور داشتند و در تاریخ اجتماعی آنانتوجه جدّی به آن صفوی اعشورای مور فردی و اجتماعی خویش باید به فقیهی جوامع مذهای شیایان به اینکه در ا

:گوید می یافند عاداهلل یرزام بسیار مهم بودیری نهاد مرجایت گ شکلمراجاه کنند، در عامل و دیوار شوام و عوراق بوه والیوت ایوران کرکی خود از بالد جال یعل یخش

ته و بوه فرمووده آن دو آمده و آخراالمر بوه اشوفاقات شاهنشواهی سورافراز گشو یوران ا یوت وال یشوهرها از یو. هور به جهت پناه، ای پیشوای دی ، پادشاه دی

بوه مناسوب یمکان ره در و نیزقصاه وده هربلکه به ،کرده یی تا مالم و مرشد ،زبان فرسوتاده یترک و یفارس یاعسان یعرب ،طلاه علم ازمردم آن به زبان مالمان

حوالل نمووده، ییراهنما یاهش یی آ و ی به عغت خودشان به د را یهناح هرمردم


رفتوه آن مالموان، اند تا آنکه رفتوه کرده میمردم آموخته به راحرام مذهب حق ومان و مارفوت مسوا ل دیو مؤمنوان را ، مقدمه شیاگی و ایسای و جهد خود به

( 51-51: 5915)افندی، دادند یمهای شیایان ایران در آن زمان در دل

در گسترش تشیع فقیهانوه در برابور االطالق شیاه، محقق کرکی به عنوان مرجع علیو ( 34 :5839)نو. : جافریوان، ی شویای کوشوید ها سنتتشیع صوفیانه و ترویج احکام و

و کورد اعوزام موردم تربیت و آموزش برای را عاعمی ،ایران شهرهای از شهری هر برایدر برخوی منوابع (9/811: 5841)خوانسواری، پرداخوت موردان دوعوت آموزش به نیز خود

طوسوی نصویراعدی نقوش در گسترش تشویع، بوا تاری ی، نقش مرجایت محقق کرکی)ن. : ندا هیاد کرد «اعشّیاه م ترع» از او تحت عنوان و (1/5591: 5813)روملو، مقایسه شدههمنون مقدس یی،علما به همتنهاد مرجایت در دوره صفوی ( 848: 5814کامل اعشیای،

همنوون و مناصوای تحت عنواوی و یی، محقق سازواری، مجلسیبها یخش بیلی،درا ادامه یافت «االسالم یخش»و «صدر»

:نویسد یممرجایت فرده منحصر بکمپفر در ترسیم وضایت دل سواده موردم با مجتهد به اعتقاد در نیز کتاب به عاملی و متأعّهی آنکه شگفت قیوادت و موردم روحوانی پیشوایی خداوند، آیی طاق که پندارند یم و ندا شری.و رعایوا زموام خداوند، که شاه و است، شده گذاشته مجتهد عهده در مسلمی

و نیوت وقوت مجتهود زبوان از بایود اسوت، سپرده او دست به را شکشور اداره ( 14-13: 5811)کمپفر، دریابد را او مشیت

مذهبی ین ملیآی و . آداب3 عید غدیر.‌3‌.1

به شمار آموده ی است که سازنده تاریخ اجتماعی شیایان مذهاهای ی یآعید غدیر از برگوزاری بوه و بزرگان آنان از ابتدا و به رمز و شاار تشیع نیز تادیل شده است شیایان

( 1/41: 5919)صدوق، اند فراوان داشتهتوجه و عنایت « عید اهلل األکار»عید غدیر به عنوان و فرموان ق ه 153یوا (8/911توا: خلودون، بوی )اب ق ه 153برگزاری رسمی آن به سال کثیور، ؛ ابو 3/851: 5913اثیور، ابو ؛ 95: 5814)کامل اعشیای، گردد احمد مازاعدوعه دیلمی برمی


عید غدیر از اعیواد رسومی شویایان و از ارکوان ر دوره صفویهدنیز (55/113-135: 5911 نویسد: می در ای باره شد کمپفر یمهویت جمای آنان شمرده

مصوافحه یکودیگر بوا ( ع) یعل امام و ص() یامارپ که هنگامی ،ایرانیان اعتقاد به بوه و شودند تاودیل روح و جسوم ی. به انگیزی حیرت ماجزه اثر بر کردند، می

اتحواد ایو کننود موی برگوزار باشکوهی جش روز ای در شیایان دعیل همی هوا تورک ضود بر( شیاهها ) ایرانی برای است خوبی مدرک و دعیل روح و جسم

ی تایو بورای ص() اکرم یامارپ تصمیم از دانند می قاطع ای نشانه را آن و ،(سنی) یوامار پ عالقوه مورد دیگران از بیش( ع) یعل زیرا خود جانشینی برای( ع) یعل ( 538: 5811)کمپفر، بود ص()

یعزادار یها ینیآ یبرگزار.‌3‌.2

عاشورا و محرم ی. عزادار6 .2 .3یوری گ شوکل های مذهای اسوت کوه در ی یآعزاداری دهه محرم و عاشورا از دیگر

، توا بسیار تأثیرگوذار بووده اسوت ،ویژه در ایران عصر صفوی هب ،یخ اجتماعی شیایانرتامند مکتب تشیع تاودیل شوده اسوت ی به یکی از شاا ر ارزشجایی که برگزاری ای آی

ع( ) یوت ب اهول ع( بوه عصور ا موه ) ی اعحسو چند پیشینه تاری ی عزاداری اباعاوداهلل هر با فرمان مازاعدوعه و ( ق ه 811)سال شکل فراگیر و عمومی آن از قرن چهارم گردد، یبرم

آغاز شده است بوروز را خویش حزن گروهی، صورته ب و کردند اجتماع عاشورا روز در مردم

برپوا خیموه بازارهوا در گردیود متوقف فروش و و خرید ،بسته بازارها داده و کوه آوی وت گوردن از سویاه نمد و زدن سینه بر آوی تند پالس آنها بر و کردند

اموام بور و زدند یم خود روی و سر بر زنان گشت متداول ست،ا ها یلمید مرس ( 913و 911: 5811)ن. : فقیهی، کردند یم ندبه یارانش و( ع) ی حس برپوا مواتم داد دسوتور بغوداد اهل به مازاعدوعه ق ه 153 سال عاشورای روز در

طاّاخوان بیاویزند پالس آنها جلو در و بسته راها مغازه کنند گری نوحه و دارند ن سوتی ایو گوینود آمدنود بیورون کنوان مویوه زنان کرد منع طاام پ ت از را

( 193-8/191: 5841)یافای، شد سوگواری کربال شهدای بر که بود روزی


ر کشور، با ظهور دوعت شیای صفوی در ایران، و احیای ای سنت، و فراگیری آن دمالحسوی روضو اعشوهدا خوانی )خوانودن کتواب ضهو ابداع اشکال جدیدی چون رو

ای در هیوژ وفرهنگوی ((، عزاداری محرم جایگاه اجتمواعی و ق ه 039ی اکاشفی )متوفضوم عصور صوفوی، ی خود ازها گزارشنویسان غربی نیز در ایران پیدا کرد سفرنامه

یواد منظوور ایو بورای مسواجد در موردم شورکت از ،آن در اصفهان رگزاریتوصیف ب (851-813: 5819)ن. : فیگو روآ، ند ا هکرد

بوه ایرانیوان »گویود: موی عزاداری در سفرنامه خویش مراسم تشریح ضم فیگو روآ سوینه در ،هوا عرب و ترکان یانی سنیان، از بغضی و کینه( ع) ی حس امام شهادت سابنویسود: یمو اوعئاریوس نیز ضم گزارشوی از عوزاداری مواه محورم ( 813)همان: « دارند

نیوز بازتواب داشوته و ( مذهب سنی)در بی عثمانیان ایران در عزاداری مراسم برگزاری» ( 313: 5818)اوعئاریوس، « گفتند می ناسزا ها ایرانی به ساب ای به

برگوزاری ایو آیوی را ع(،) ی حسشهادت امام چگونگی ضم توصیفنیز کمپفر کند: یمچنی گزارش

ایو واقاوه جانسووز هاول ماه محرم را هر ساعه به تجدید خواطر ایرانیان ده روز بوا احتورام تموام و آینود می عمومی ماابر و ها میدان رانند قال از ظهرها بهذگ یم

را اعشووهدا روضوو کتواب هگانوو دهروزانوه یکووی از فصوول کووه ،موال سوو نان بوه ن بورای افروزنود توا دور آ یمو آتشوی غوروب دهنود یمگوش فرا د،خوان یم

( 535-531: 5811)کمپفر، عزاداری حلقه بزنند

نویسد: یموی در ادامه موردم بوه صوورت شوود در ایو روز یمو روزه به عاشورا خوتم ای عزاداری ده

در باضوی از شوهرها کننود یمو جماوی توابوت اموام مقتوول را حمول دستهارند بر سور خوود کوه کنندگان در ای تشییع جنازه با تیغی که در دست د شرکت

را بوه صوورتی محسووس آور شورم تا ای قتل زنند یمتازه تراشیده شده زخم )همان( مجسم کرده باشند

صفر هشت و بیست و اربعین روز . عزاداری2 .2 .3از ده روز محورم و سووگواری های دوره صفوی ای است که ایوام ینوآوراز دیگر


رو عوزاداری روز ارباوی شود از ای یمنیز تامیم داده عاشورا، به دو ماه محرم و صفر ص( و شوهادت اموام ) یوامار پع(، رحلوت حسو ) ع( و ایام شهادت اموام ) ی حسامام مراسوم عوزاداری ازاش سوفرنامه کمپفور در گیورد یمو توجوه قورار حول ع( نیز م) رضا

اظهوارات ،ر متورجم چنود بوه تاایو کند هر یمیاد (ع) ی حس امام اربای در روز ایرانیان پایووه و اسوواس اسووت یبووو ردبووا شووواهد توواری ی و اعتقوواد عموووم موافقووت نوودا وی

در بیسوت و » نویسود: موی ( عحسو ) امام شهادت روز وی در ادامه درباره ( 535 )همان:یز امام حس ، برادر ارشود اموام حسوی کوه بوه انگ غمسرنوشت ایرانیان بر ،هشتم صفر

اشو. ا نوشیدن ی. جوام زهرآعوود از سور راه برداشوته شود دشمنانش ب هخدعه و حیل )همان( « ریزند یم

(ع) یتباهل اظهار برائت از مخالفان.‌3‌.3 سب و لعن . تجاهر به6 .3 .3

ی ریو گ شوکل کوه در اسوت و سب و عا علنی، از دیگر آداب مذهای اتجاهر به تارّشودت در ادشاهان صفوی بوه پ تاریخ اجتماعی شیایان در دوره صفویه مؤثر بوده است

اسماعیل اول در برابر توصیه برخی مانوی ن به ای سیاست مذهای بودند شاهزد پی دام م پادشواهی و شوهریاری را از بورای » گوید: ی از ترویج تجاهر به تارا میپوش چشمبر

و خواهم یمترویج دی مای و عا دشمنان اهل بیت طیای صلوات اهلل علیهم اجمای ( 514: 5833)ناجی، « ر ای نااشد آن به چه کار م آیداگ

ی یکی از درباریان مانی بور تورک موقوت شیاند مصلحتطهماسب نیز در برابر شاه ، چنوان خشومگی شود کوه هوا یعثمانسب و عا با هدف کاهش تنش میان صفویان و

)قموی، گذشوت گرفت، وعی بنا بور دالیلوی از او در همان عحظه تصمیم به کشت آن فرد مذهای بی ملت ایوران ی و گسست ای سیاست مذهای در گسترش جدای ( 5/118: 5838

و اظهوار برا وت تاودیل »ی داشت پادشاهان صفوی برای سزاینشی ، نقش ب با بالد سنی ی انجام دادند ا ژهیو اتاقدام «عمومی شیایان فرهن تجاهر به عا به

تبرائیان نهاد . تأسیس6 .6 .3 .3« تارّا یوان »ی از صوفیان را بوه عنووان ا عدهکه صفویان کند یمی زیر تأیید ها زارشگ


بود حامی آنها حکومت شدند که میب شی از نظام صفوی محسوب آنهاسازمان دادند کننود طا و عا را ع( ) تیبخلفا و دشمنان اهل ،و مأموریت داشتند در کوی و برزن

و اال نود کرد موی با آنوان همراهوی « بیش باد و کم مااد»لند عموم مردم نیز باید با بان ب شدند یمتنایه و مجازات و عاو ،گشوته یمو بازارها و محوالت وها کوچه در که فرمودند مقرر تارا یان به

قواتالن بور و اموام دوازده حضورات اعودای و سنیان بر و ثالث خلفای بر طا گفتوه، ماواد کوم و بواد بیش ۀکلم بلند بان به مستماان و باشند نموده یم ایشان

ایشوان قتول بوه قورچیوان و تاورداران ورزنود، تغافول و تکاهول مانا از ی. هر (553تا: )طهرانی، بیپردازند

:سدینو یمدرباره نقش تارا یان تکمل االخاارصاحب را انوس شویاطی رسوانیده، اطلس فل. به تارا ۀغلغل م اعفان، رغم علی تارا یان،

رمانیدند سمات سماوات پیرامون از عا و طا رجوم به آذری شونق موراهیواب ربوض کاز شکست سنّی عب تارایی تارزی از

(95-91: 5814)عادی بی.، عاو بور از پوس ند وکرد یم حرکت امیران و علما، پادشاه تارا یان پیشاپیش ماموالً

در شورح اعالما قِصص مؤعف دندکر یمنیز تکرار را «مااد کم و باد بیش» جمله خلفا، :سدینو یم حال محقق کرکی

جوانوان اینکوه مگور ،رفوت ینمو پیواده جوایی ه ب یا و شد ینم سوار شیخ، هرگز هور کردنود یم عا و ؛نمودند یم مت لّفی مجاهَدَ و بودند او رکاب ]تارا یان[ در

اصوفهان اردو کوه روزی در شویخ : گوینود بوود مت لّفی ۀقیطر بر که را کسی از پووس و گووزارد جماعووت نموواز و رفووت مسووجده بوو روز آن صَووااح شوود، صوحابه؛ مت لّفوی سوبّ بر نمود تجاهُر و آمد منار بر شیخ ۀتالمذ از یکی نماز،

در سوبّ چوون نموود نموی سوبّ بوه تجواهر بوالد، آن در کسی زمان، آن تا و آن کوه دانسوت ای در را مصلحت( ره) یثان محقق شاید پس ناوده، هرگز ایران

)تنکوابنی، شوود عیوان و محسووس آنهوا باوالن موردم بر تا کند رایج و شایع را5838 :915 )


:سدینو یمدر رکابش « تارا یان»محقق کرکی و حضور باره دراهلل جزا ری تسید ناممحقق که رحمت خدا بر او باد، هرگز سوار مرکای نشد و به جایی نرفت، مگور اینکوه »

ششوان یککه تجاهر به عا شی ی و کسوی کوه بور رفتند یمفردی در رکاب وی شاه و ری ضم نقد سویره محقوق کرکوی، جزا ( 58: مقدمه، ص5918جمهور، ابی )اب «دکر یمبود

ردی با اهول سونت دا مواجهه خوب و راباه حسنه شیخ بهایبه راجع تأییدآمیزی موضع :دیگو یم و

ای مسئله آگاهی یافتند، اختالف و جن بوی آنهوا هنگامی که پادشاهان سنی از بر زمی ری ت و اموال به غوارت رفوت در حواعی کوه ها ونبرانگی ته شد و خ

گیوری و با ارباب مذاهب برای پویش گرفت یمرا در نظر مدهایاپشیخ بهایی ای )همان( کرد یممااشرت نیکو ها فتنهشدن از برانگی ته

و کنود موی سیره محقوق کرکوی ی ازتر یجدّنقد اعاحری ؤةعؤعدر کتاب بحرانی نیز :سدینو یمصراحت به

آننه از ترک تقیه و تجاهر به سب شی ی از شیخ مزبوور ]محقوق کرکوی[ نقول شوود اگور یمو شده م اعف آن چیزی است که از اخاار ا مه اخیار ابرار اسوتفاده

شیخ ما سور زده اسوت نقل یادشده درست باشد، ای حرکت غفلتی است که از انود، ای که در مکه شریف ساک یاهشاهلل جزا ری نقل کرد که علمای سید نامت

را سوب هارانشوان شوما در اصوفهان ر »به علمای اهل محوراب و مناور نوشوتند: کنید و ما در حرمی شریفی از ایو عاو و سوب شوما در رنوج و گرفتواری یم

( 9/811 :5841، ؛ خوانساری518: 5841)بحرانی، « هستیم

،عاملی، نووه محقوق کرکوی کرکی مجتهد حسی سید درباره نیز ریاض اعالمامؤعف ناایود کوه داد پیغوام وی بورای شاه» :سدینو یم ،ستهیز یمدوم اسماعیل شاه که مااصر با

را توو قتل اجازه صورت ای غیر در کند، حرکت تو رکاب دناال تارا ی که بدهی اجازه ( 8/38: 5915)افندی، «نشد کار ای ترک به حاضر او اام داد خواهد

ینی به فرهن تجاهر به تاورا توا جوای ی شیایان ایراصفویان در تادیل فرهن توالیاسماعیل دوم، مانی بر ممنوعیت طا و عاو خلفوا و موفق شدند که به دعیل فرمان شاه


« بورد ه سور موی نوحه و زاری ب اکثر ایران در عااس سوگواری و قری »با تارا یان، مقابلهپوس از سوقوص صوفویان، نادرشواه نیوز آن را ممنووع، و حتوی بوا ( 183: 5833)جنابدی، )مرعشوی صوفوی، یی چون سوگواری عاشورا و عید غدیر م اعفت کورد ها ییآبرگزاری

وعی ایرانیان هرگز از سب و عا علنی و اظهار برا ت دست برنداشتند ( 39: 5811

ها نییآلعن به شعار ملی در تمام مراسم و شدن . تبدیل2 .6 .3 .3، ضوم اسوتفاده از سوازمان و نهواد اگسوترش عاو و اظهوار تاور با هدفصفویان

، از دراویوش و صووفیان، خااوا و ه حکوموت داشوت که وابستگی ساختاری بو تارا یان توواریخ مؤعووف طهرانووی، ابوووبکر مووال نیووز اسووتفاده کردنوود مناوور، مؤذنووان و اهوول :سدینو یم ،آرا جهان

چنی قرار دادند که تمامی خااای مماع. خااه ا موه اثناعشور علویهم صولوات اذان، اتموام از باود اعمل. االکار ب وانند و مؤذنان مسواجد را مقورر شود کوه

)طهرانوی، «نماینود او آل بور تووال و محمودی دیو اعودای بر طا و عا و تارا ( 553-553 تا: بی

افراطوی صوفویان را چنوی هوای برخی از رفتار ،مورخان از یکی ،روملو بی. حس فرمان همایون شرفِ نفاذ یافت که در اسواق، زبوان بوه طاو و عاو » :کند یمتوصیف

)روملوو، «کس خالف کند، سرش را از ت بیندازند ابابکر و عمر و عثمان بگشایند و هر5813 :1/39 )

اند: نگاشتهبرخی نیز دیوار آن خلوق عاموه گردیود تاریوز داراعسولانه متوجه اسماعیل اول[ شاه ]وقتی ت وت بور تاریوز در حضرت آن و گرفتند دوش بر اطاعت غاشیه کرده، استقاال اهلل اال اعوه ال سوکه و شود خوانوده او نامی نام به عشرااثن خااه نشسته، سلانت مالحظوه بوی و شود؛ نقوش دنوانیر و دراهوم بر اهلل وعی علی اهلل رسول محمد بوه غایت تا که مردان شاه مااندان طا به زبان منابر در خااا که فرمودند حکم حوق مذهب شاار و شایندگ بود، نشنیده گوشی هیچ و بود، نگذشته احدی زبان (81: 5839)شاملو، نشد چرا و چون مجال را احدی گشته، شایع


ی سیاسوی میوان هوا تنشو تشدید یساز نهیزمی افراطی بر ها شیگراای سیاست و و سالطی عثمانی مدعی خالفت نیز بور پایوه تصفویان و عثمانیان تأثیر خود را گذاش

سوپس جنو بوا وتکفیر شویایان در عاعمان اهل سنت یهمی بهانه، زمینه صدور فتوا ( 45: 5834)اسپناقنی پاشازاده، کردندفراهم را آنها

ی سیاسوی و موذهای را هوا تونش اهم شد تا آتوش همی فرصت برای ازبکان نیز فرص( را دستاویز ) اماریپو عایشه همسر گانه سهنیز سب و عا خلفای آنهاند کنروش که (841-1/841: 5831)اسکندربی. ترکمان، دادند یمی خود به قلمرو ایران قرار انداز دست

یی کوه هوا جنو ؛کرد تجلی ی و متاددی میان صفویان و ازبکانی پیاپها جن در قاعب ی هر دو دوعت رخاسته از استیالگری و اقتدارگرایی مذهای، بها بهانهرغم شاارها و علی

( 1/811: 5831)راوندی، خیز خراسان بود صفوی و ازب. به مناقه حاصلی و شاهان صوفوی بی دو دوعت عثمانی و ازب. از سویرقابت سیاسی و مناقشات

بوه هوا رقابوت ل سیاسی بی آنان داشت وعی در عمل ای دیگر، ریشه در مسا یاز سوجوان، موال و آبوروی مسولمانان، و ت مذهای در بوی مسولمانان انجامیود تشدید منازعا

گرفت یمرغم حرمت آنها، هزینه اقتدار و شوکت سالطی قرار علی

. تألیف کتب و رساله3 .6 .3 .3ر موضوع مااع و سب برخی از خلفا عاعمان شیاه نیز در ای دوره، داز سوی دیگر،

ی تند ها واکنشنگاشتند که موجب خشم و برانگی تگی علمای اهل سنت و هایی کتاب ای مااع به طور مامول، به صورت شرحی بور دعوای (5/31: 5834)جافریان، آنان شد

صدور و ها کتابعاعمان ای دوره توانستند با تأعیف ای شد یمنگاشته « صنمی اعقریش»ع( یا وجوب آن، و بیان اجر و ثواب بورای ) تیبجواز سب و عا خلفا و دشمنان اهل

ای رفتار، اظهار برا ت و سب علنی را به فرهن عمومی تادیل کنند که ضم تجاهر بوه سوب و عاو محقق کرکی اوعی عاعم شیای در ای دوره است

حجوه مشوهد در ذی درنیوز را وتات واعاواغ عا اعج ینفحات اعالهوت فخلفا، کتاب اعدوعو اعقواهرة اعاواهرة »ی چوون با عنواوین وی در ای کتاب تأعیف کرد ق ه 453سال

سوی ، امودها اهلل تاواعی باعنصور اعشریف اعمنیف اعااعی اعسامی اعالی اعشاهی اعصفوی اعموگفتوار )پویش ا ستوده دوعت صفویه ر« االنس واعج اجمای واعتمکی و ایدها باعمال ک و


هدف خویش از نگارش آن را تقورب بوه خودا، و و (31: 5839مؤعف، به نقل از: جافریان، )محقق ردشم یمبرای پرچمدار ای دوعت قاهره بر ع( و خدمتیماصوم )رسول و امامان

( 54: 5914کرکی، نودی، در سال نهصد و ادر ذم اعمااندی اعحق واعتاری منهمام کتاب دیگری هم با ن

(98-51/91: 5918)تهرانی، نگاشته شد نفحات اعالهوتبه شیوه اوایل دوره صفویه،

. برگزاری جشن نهم ربیع2 .3 .3کوه بوا حمایوت و « اعودی عیود بابوا شوجاع »یا « عید نهم ربیع»آیی جش و شادی

شد، از دیگر عواملی است کوه تواریخ اجتمواعی و یمپشتیاانی حکومت صفوی برگزار اسوت اعاتوه قورار داده هویت جمای شیایان عصر صفوی را در تقابول بوا اهول سونت

: 5833)نو. : جافریوان، هشتم در شهر کاشان رایج بوده اسوت ی از قرن برگزاری ای آیاعودی در روز نهوم طهماسب، عید بابا شوجاع اسماعیل اول و شاه ر زمان شاهوعی د (511

(:5834؛ به نقل از: افندی، 181)همان: کرکی تثایت شدق و بررسی محقق ربیع باد از تحقیهوای غاعیانوه و برگوزاری یشگورا یی کوه بوه بهانوه هموی هوا شوورش از جمله

بوه هموراه سوب و عاو ، در قلمورو « ی اعود شوجاع عید بابوا »هایی همنون یی آاش بوود وی یلوه قاصفویان به وقوع پیوست، شوورش میورویس افغوان و افوراد

ایت عمومی اهل سنت از شورش خویش سوای کورد از علموای برای جلب حماهل سنت در بالد م تلف، فتوای جهاد و ماارزه با صفویان را بگیرد در سوفری که به مکه و مدینه داشت، از عاعمان و فقیهان سنی ای شهرها درباره خوروج بور

بوه ما در نهایت شرقی ایوران متصول »حکومت صفویه استفتا کرده و گفته بود: اعتقوادیم جماوی کثیور سک داریم و در اصل سنی سنوی پاکمل. هندوستان م

از اقوام و عشایر به موا متالوق اسوت مودتی اسوت کوه از شواهان عجوم کوه از یوم، ا شوده باشند، بر ما مسل شده و ما رعیت ایشان یمروافض و دشم صحابه

را از گانوه سوه کننود در پویش چشوم موا صوحابه یمو حسابی بوه موا تادّی و بیکسانی که( گرجوی ) یزندهند یمنمایند و دشنام آشکارا یمچهاریار عا و سب

ما گماشته، ما را بوه انوواع بوال و مصوا ب داشوته و آنهوا را محواف و کافرند برشووند و یمو اند، به ما تایی کرده، به چندی امور خوالف شورع مرتکوب یدهنام


گونوه تورحم یچهو ناموس ما دراز دارند، کنند و دست به عرض یمجور و جفا دارند و اوالد ما را به طریق غصب و سرقت از موا ربووده، بوه ینمو فتوت بر ما

فروشند و زنان موا را روافوض جاوراً و قهوراً، یمفرستند و در آنجا یمگرجستان شرعاً جایز است که موا ر ما عاجزان را غیرت دی دست دهدکنند اگ یمتزویج با صف بسوته بوا ر به روی آنها بکشیم و هر جا که آنها را باینیم، بکشیم وشمشی

یم و اگر مقابله کنیم اطالق عف مانی جهاد بر موا وارد اسوت و ایشان مقابله نمایگاه غلاوه از موا باشود، آیا مقتول ما در راه خدا شهید است و در ای صورت هر

اگور بفروشویم، بور موا حوالل مال روافض و عرض و خون ایشان و اسیر ایشاناست؟ و چون مملکت ما به هندوستان اتصال دارد، اگر موا مملکوت خوود را بوه پادشاه هند بدهیم و از جنس خود به سنی سنوی پناه باریم، جایز اسوت و موورد

«قوالم حقوایق ارتسوام قلموی فرماییود بحث شورعی نیسوتیم؟ فتووای آن را بوه ا ( 81-81: 5818، سفرنامه کروسینسکی)

عاعمان و فقیهان سنی نیز به استفتای او پاسخ مثات و فتوای شرعی داده بودند و او با اعظاهر او علی(81)همان: کرد یمسازی ینهزمای دستاویز و پشتوانه مذهای برای شورش

ی آور جمعرا هم ماورا اعنهرعالوه بر استفتا از علمای حجاز، فتاوای علمای سنی هند و ینداری د با ای توجیه مذهای بود که پس از شورش، اقدامش را ناشی از غیرت کرده بود

دل و مضی ما مضی حاال باید ی.»گفت: یمدانست و به یاران خود یمو اجاار و اضارار (91)همان: « جهت باشیم و جان و مال و عرض خود را در راه دی محمدی بگذاریم ی.

ست تادی به زنان و عیال ما دراز کرده، صحابه پیغمار را د»او با ای استدالل که صفویان داد و یمشمرد سپس فتاوا را به آنها نشان یماعقتل را واجب آنها« روی ما دشنام دادند روبه

)همان( کرد یمعواطف مذهای آنها را با خویش همراه گزاران کوار بوه دسوت األول در روز نهم ربیوع « اعدی عید بابا شجاع»برگزاری جش

صفوی در قندهار، موجب برانگی ت عواطف مذهای میرویس و حامیوانش شود او بوا شده و پشتیاانی موذهای عاعموان و فقیهوان سونی و اقاوال سونیان یری از فتوای یادگ بهره

اعقوابش منجور بوه برانودازی به دستقندهار، سرانجام توانست حرکتی را آغاز کند که شدها یصفوحکومت


اصووالً نوشته شد که درباره برخی از خلفا و نسب آنها ره آثار دیگری نیزدر ای دو: 5918)تهرانوی، اثر سوید حسو مجتهود کرکوی مقتل عمر: جمله بنیان علمی نداشت؛ از

بی اعفوتح محمود بو محمود ای است که ا صفحه ی دها رساعهکه یوم وفات عمر(؛ 11/89 اثور اع فی قاتل اعثانی و تایی ش صوه رس(؛ 11/818)همان: جافر حسنی حا ری نگاشت

د خوادم وعلوی بو داو یخشو اثور انساب اعنواصب (؛53/8)همان: قاضی نوراهلل شوشتری که به زبان فارسوی در پنجواه بواب در طاو و عاو و رد ( ق ه 5133)متوفای یاسترآباد

میورزا ر اثو تحفه فیروزیوه و کتاب ( 1/833)همان: نواصب و نسب خلفا تأعیف شده است (111: 5833)ن. : جافریان، یافندعاداهلل

ی شیعینمادها. استفاده از 4گوروه و هور ی است که سازنده تاریخ اجتمواعی یها مؤعفهجمله از ها نشانهنمادها و یری نشانه و نمادها تابع نوعی قرارداد اجتمواعی و پوذیرش عموومی گ شکلملتی است

د کوه شوو یمو سوت و توداوم آن نیوز زموانی تضومی است و به تصمیم آدمیان نیازمند او نمادهوای ها نشانهاز کوشیدند کاربردی همگانی پیدا کند شیایان در عصر صفوی نیز

یوت ملوی و م تلفی بهره بگیرند از ویژگی مشترک ای نمادها ای بود که هموه بور هو دنود در کر یمو از طریق آنها بر هویت شیای خویش تأکید مذهای ایشان دالعت داشت

( 518-583: 5841)ن. : فیاضی و جااری، شود میها بررسی دتری ای نما ای قسمت مهم

غیرزبانی یرسانه و نمادها.‌4‌.1 لباس، پرچم و رنگ سیاه .4‌.1‌.1

یوا اسوتفاده ، استفاده از پرچم و پارچه سیاه،ع() ی حسشدن عزاداران امام پوش سیاهپیشینه ی شیای است که ها نشانهو عاشورا، از نمادها و دیگر از رن سیاه در ایام محرم

ه بو عاشوورا روز در داد موردم فرموان ق ه 153 مازاعدوعه دیلمی در سالدتاری ی دار نمود گوردن آوی وت و بر شد، بسته بازارها روز ای در عزاداری کنند گروهی صورت

حواعی در زنوان نیوز اند گفته نمورخا برخی گشت متداول ست،ا ها یلمید رسم که سیاه بوه ( ع) ی حسو اموام بورای و افتادنود یمو راه به بودند، کرده سیاه را خود یها چهره که

( 913و 911: 5811)فقیهی، زدند یم سیلی خویش صورت


در عصر صفوی نیز نماد عااس سیاه پوشیدن و استفاده از پارچه سیاه برای تزیی در صفوی عصر از عزاداری اش سفرنامهکه در ،ت پیترو دالواعهبی عزاداران رایج بوده اس

نویسد: یم ،گزارش کرده و تشوریفات کننود یمو عزاداری مداوم طوره ب را( محرم) مدت ای تمام ایرانیان و رسوند یمو نظور بوه مغموم و غمگی همه که است قرار ای به عزاداری مراسم سوتر تیوره یهوا پارچوه بوا کوه یا دهعو پوشند یم سیاه رن به عزاداری عااس

وانود زده رنو بوراق و سویاه جووهری بوا را خوود پای تا سر ،اند کرده عورت و غوم و سووگواری مراتب دادن نشان برای تظاهرات ای تمام و کنند یم حرکت عالموت و اسوت سوادات از کوه ملّوایی اسوت حسوی عوزای در آنوان انودوه

هموی خوانود یمو روضوه منار فراز بر مردم یبرا است، ساز عمامه اش یزهمم بوا کوه هوا خانه برخی و عمومی یها مکان درها شب و مساجد در روزها مراسم تکورار ،اند شده مش ص سیاه یها پرچم و عزاداری عالمات و فراوان یها چراغ

اصوفهان محوالت از رسوید، فورا محورم مواه دهوم روز اینکوه از پس شود یم روی بور و کنود یمو حمول خود با عَلَم و بیرق و افتد می راه به زرگیب یها دسته شوتر چنودی دارد قورار متاودد یهوا عمامه و م تلف یها سالح آنان یها اسب یو. هر درون که شود یم حمل ییها جااه آنها روی بر که هستندها دسته همراه

،ایو بور وهعوال دارنود قورار ( ع) ی حس اسیر فرزندان عالمت به چهاربنه سه م مول آنهوا دور توا دور کوه پردازنود یمو ییها تابوت حمل به کدام هرها دسته نیوز و اسوت سواز رن به که عمامه ی. آنها روی در و شده پوشیده رنگی سیاه شوده چیوده گونواگونی یهوا سالح تابوت دور تا دور واند داده جای شیشه ی.

بوه کوه دارد قورار یا عوده سور بور متادد یها طاق روی اشیا ای تمامی و است و میودان در چرخنود یمو خوود دور و کنند یم خیز و جست نای و سنج آهن یهوا دسوته نگذارنود که ،اند آماده سواران از زیادی تاداد تقاطع، اصلی یها محل

( 511-518: 5831)دالواعه، شوند درگیر عزادار

ها نشانهو دیگر ها عالمت. 2 .6 .1کتول، شود که بیرق، عَلم، یمیترو دالواعه در پاراگراف پیشی روش از ای گزارش پ


یا استفاده از ابزار موسیقی سنج و نوای، کجواوه و ت وت تابوت پوشیده با م مل سیاه، نمادهایی است که از طرف شیایان دیگر از بستند نیز، یمروان که بر روی اسب یا شتر

شده است یم گرفته کاره ب در عصر صفوی عاشورا سوگواری ی آی در

زبانی رسانه و نمادهای.‌4‌.2 و ،سوکه ی و کاشو روی هوای نوشته مانند مکتوب، یها نشانهاعم از زبانی، نمادهای

کوه ،شاارها ها و اعمثل ضرب مانند شود، یم جاری زبان بر فق که غیرمکتوبی نمادهای است دیگران به انتقال برای متنی پیام دربردارنده

. سکه6 .2 .1شاارهای شویای بور روی یوا یکی از نمادهای زبانی شیای در دوره صفویه، ضرب

متوجوه » اسوماعیل اول یای آنها تأکید داشت وقتی شاهپشت سکه است که بر هویت ش ال ل اال الهه ال سکه و شود خوانده او نامی نام به عشرااثن خااه گردید تاریز داراعسلانه

( 81: 5839)شاملو، «شد نقش دنانیر و دراهم بر... ال ل ولی علی ال ل رسول محمدضورب خوورده ق ه 414 توا 413 اسماعیل صفوی که از سال شاهی عصر شاه سکه

عیلااسوم شواه عمظفراابو اعواعی اعهادی اعاادل اعسلاان»: بود، در روی آن نوشته شده بود عمظفراابوو اعوواعی اعهوادی اعکامول اعاادل اعسلاان» یا «سلانته و ملکه خلداهلل خان بهادر

شواار ،سوکه و در پشوت ؛«ملکوه خلداهلل اعحسینی اعصفوی خان بهادر عیلااسم سلاان شوود یمو دیده هم امام دوازده نام و «اهلل وعی علی اهلل رسول محمد اهلل اال اعه ال» شیای

اسووت شووده ضوورب امووام دوازده نووام و ضوورب مکووان فقوو هووا سووکه از باضووی در ( www.sekeha.com )ن. :

زر سوکه بود تومان آن واحد و برنز و سیم و زر از صفویه زمان در رایج یها سکه روی شود در یمو نامیوده عااسوی و شواهی محمودی، بیستی، نقره سکه و اشرفی نام به

نوام اهلل، وعوی علوی شوهادتی ، شیای جملوه صفوی عمدتاً متضم شاارهای یها سکهدر و شوود یمو آیات قرآنی و دعای نواد علوی دیوده ها نمونهاز باضی در و امام دوازده: بنده شاه والیت، کلب علی، همنون جمالتی همراه با شاهان اعقاب و نام ها سکهپشت

، (ع)غالم شاه دی ، بنده شاه دی ، کلب آستان امیراعمؤمنی ، غالم علی ابو ابوی طاعوب


بوه را آنهوا وابسوتگی و ارادت که و آبا ه، کلب آستان علی رضا (ع)غالم امام مهدی ( 15: 5831)ن. : همان؛ اسماعیلی، رساند یم شیاه امامان و اطهار ا مه

جستند اشااری چون: یماز اشااری با هویت شیای بهره ها دورهدر برخی از سووکه مهوور علووی را تووا زدم بوور نقوود جووان

گشت از فضل خودا محکووم فرموانم جهوان

انی بور زر کامول عیوار سکه زد طهماسوب ثو

الفتووووی اال علووووی السوووویف اال ذواعفقووووار دارد ز شووواه موووردان فرموووان حکمرانوووی

فرزنود شواه طهماسووب سولاان حسوی ثووانی

ز شوورق تووا بووه مغوورب گوور امووام اسووت

علوووووی و آل او موووووا را تموووووام اسوووووت از خراسووان سووکه بووه زر شوود بووه توفیووق خوودا

ضووانصورت و اموداد شوواه دیو علووی موسوی اعر

بگیتووی آنکووه اکنووون سووکه زد صوواحاقرانی

ز توفیووق خوودا کلووب علووی عاوواس ثووانی اعمشورقی گشت صواحب سوکه از توفیوق رب

در جهان کلب درگاه امیراعمؤمنی سلاان حسوی

گشووووت رایووووج بحکووووم عووووم یزعووووی

سوووووکه سووووولانت بوووووه نوووووام علوووووی بنوده شواه والیوت سوام بو سولاان حسووی

ون طلوووع نیووری سووکه زد بوور زر بگیتووی چوو

(18-98، 11)ن. : همان:

. اذان شیعی2 .2 .1ی شیاه و رمز تشیع است کوه در ها شاخصهاذان شیای، یکی از نمادهای زبانی و از

شد یمکار گرفته ه ب ها مأذنه امی بالد و جوامع شیای، در مساجد وعصر صفوی، در تمهوای یوزه مم وهوا شاخصه از «اعامل خیر علی حی»و « اشهد أنّ علیاً وعی اهلل»دو جمله

شویایان تاودیل شوده اسوت بوا ایو پرچم و شاار که در ای دوره به اذان شیای استدر «اعامول خیور علوی حوی » جمله ماتقدند صورت اجماعیه فقهای شیاه ب تفاوت که )ن. : سید مرتضی،شد می تکرار بار وجود داشته و دو نیز، (ص) یامارپ زمان اذان ن ستی

اعاته ( 81/813: 5839؛ مجلسی، 151: 5951)طاری، کرد آن را منع وعی خلیفه دوم( 583: 5951ع( مؤذنش را بابت گفت ای ) یعلخواندند یمبزرگان شیاه در اذان خود ای جمله را

اذان در جمله ای گفت به زنی (عسجاد ) امام (5/133: 5919)صدوق، کرد میذکر تشویق ( 1/811: 5911؛ حلای، 5/911تا: )بیهقی، بی «هُوَ األذانُ األوّل: »فرمود یمت و داش اعتزام

جز اذان نیسوت « شهادت ثاعثه»یا « اشهد أن علیا وعی اهلل» ماتقدندوعی فقهای شیاه انشو عانتمفوضه خودا »نویسد: یمصدوق درباره ای سنت شیخ ( 5/138: 5914)طااطاایی،


مُحَمَّوداً أَنَّ أَشْوهَدُ » از پوس یاتشوان روا از باضوی در و دندرا جال کر یخارهای کند،1( 5/533: 5919)صدوق، کردند: اضافه را «اعلَّهِ وَعِیُّ عَلِیّاً أَنَّ أشْهَدُ» بار دو «اعلَّهِ رَسُولُ

و رموز تشویع شوده، موذهب شاار ای شهادت تادیل به به دعیل اینکه فقها از برخی 2وعی نه به قصود جز یوت آن اند شده اذان در ثاعثه شهادت وجوب هبه رجحان بلک قا ل

نویسد: یمی نیز سید ابواعقاسم خوی (1/199: 5951)حکیم، زیورا نوداریم نوص ورود بوه نیوازی ( اهلل وعی علیا ان اشهد) جمله گفت برای ما ایو در خصووص هبو ی در رجحان شهادت ثاعثوه نیسوت ا شاههنفسه هیچ فی

و از شواایر موذهب تشویع رمز بارزتری و شاار تری از روش جمله ی ا عصر ( 1/133: 5811)خویی، فرقه ناجیه است

حف ایو رموز و عذا شهادت ثاعثه در اذان به شاار تشیع تادیل شده است ،ای بنابر یابد یمشاار فرقه ناجیه رجحان دن اذان شویای در ایو شو ن صفوی نیز تأثیری جدی در فراگیراعاته سیاست پادشاها

جلووس اوایول در» اسوماعیل ان ایران از حاعت تقیه داشت شاهشدن شیای دوره و خارج طغورل سلاان آمدن از که «اعامل خیر عل حی» و «اهلل وعی علیاً أن اشهد» که کرد امر

تووا سوونه یختووارو فوورار نمووودن بساسوویری کوه از آن بوو میکا یوول بوو سولجوق بیو. هشت سال است از بوالد اسوالم برطورف شوده بوود بوا اذان د و بیست وپانص مذکوره

علی دوانوی نیوز ( 433-1/431: 5813)روملو، « کرده بگویند و فرمان همایون نفاذ یافت ضمّ و جماوه نمواز اقاموه وقت در دقت و اعهی واجاات دادن رواج در محقق»نویسد: یم

«اذان» دادن رواج و دانشومندان و علما از دعجویی و روزه و نماز احکام بیان و جماعت)دوانوی، «آورد عمول بوه را شودیدی نظوارت و فراوان یها کوشش ایران شهرهای در

5833 :9/991 ) «اعاَمَل خَیرِ عَلَی حی»و « اشهدُ أنَّ علیاً وعی اهلل»ای اذان شیای، همراه جمالت بنابر

پرچم شیایان تادیل شد نماد و شاخصه اصلی جاماه شیای و شاار و به

. نماز شیعی3. 2. 1د وعی هر ی. از ای شو یمچند نماز از مشترکات همه مذاهب اسالمی محسوب هر


که به نماد همان مذهب تاودیل شوده اند کردهی را برای نماز تاریف های یژگیومذاهب، ه نمواد است در نماز دو دسته ویژگی و نشانه وجود دارد که به نماد موذاهب، از جملو

سنت ماموالً نماز را به زبانی است اهل ل شده است دسته اول نمادهای غیرتادی ،تشیعنماز بوا دسوتان »رو از ای و شیایان با دستان بازخوانند میبسته )تکتف( صورت دست

به نماد و شاار شیاه تادیل شوده « نماز با دستان باز»به نماد و شاار اهل سنت و « بستهسجده بر مهر یا تربت حسینی از دیگر نمادهای نماز شویای برشومرده ، است همننی

و (831و 9/811: 5841)نو. : خوانسواری، یافوت رواج شود که به پیشنهاد محقق کرکی یم)طهرانوی، در ایو موضووع نگاشوته اسوت « عمشوی ا اعترب علی اعسجود» نامه ی با رساعه5918: 51/593 ) کنود یمو است که نماز شیای را از نماز غیرشویای جودا دسته دوم نمادهای زبانی بسوم اهلل »خوانودن ؛ یانوی بلند اسوت « جهر به بسم اهلل»ی نماد زبانی نماز شیای تر مهم

ی که در رکات اول و دوم نماز خوانده ا سورهدر حی خواندن حمد و « اعرّحم اعرّحیمجهوارُ أن الا»فرمایود: یمو و اخفات ع( در تاریف و بیان اندازه اجهارباقر )شود امام یم

)حر عاملی، « خفات أن التسمع م ما.َ إال یسیراًالترفعَ صوتَ.َ تسماه م باد عن.َ، وا از را «اعورّحیم اعورّحم اهلل بسم به جهر( »ع) یعسکر حس امام (3-1، ح88: باب 5959 ( 1/11: 5811)طوسی، است دانسته مؤم و شیاه مهم عالمت پنج جمله

ی کوه بوه حتوی در نمازهوای «اهلل بسوم به جهر» بر خالف اهل سنت،شیاه، بر فقهایو برخی آن را از شاا ر شیاه برشومرده و تقیوه در دارند؛ شود، تأکید یماخفات خوانده از حکایت( ع) یتب اهل برخی روایات (4/831: 5813)نجفوی، 3اند ندانستهآن را نیز جایز

دارد و اقرار بوه نماز های سوره آغاز در بلند صدای با اهلل بسم تالوت بر تأکید یا وجوب ( 834)همان: 4آن را از دی امامیه و نشانه آن دانسته است

ع() یتباهل یبراخوانی هر و مدیحشع. 1 .2 .1، استفاده از زبان شار بوده صفوی دوره از نمادهای زبانی تاریخ اجتماعی شیایان در

صفویان و فضای مناسای کوه بورای از سوی شدن مذهب تشیع میتوجه به رساست با بواره مفواهیم و ند و دروجود آمده بود، شارای بزرگی پا به عرصه وجود گذاشته شیاه ب اشاار نغزی سرودند ،ع() یتبل اهل ویژه فضای هب ،ی شیایها آموزه


سورودن ابو که ای دوره است تری ماروف از ،( ق ه 441 متوفای) کاشانی محتشم :االفکوار نتوایج بوه گفتوه صواحب شار شیای را بوه اوج رسواند خود، بند دوازده مرثیه

ایو فاموا پرداختنود ([ ع) ی حس امام] حضرت آن مرثیه فکر به طااان عاعی اکثر اگرچه»ماتقود تاریوزی مودرس ( 1/349: 5835)صفا، «دارد باالتر مقاوعیتی و شرف و شأنی مرثیه

:که فرمود سروده استرؤیا عاعم ع( در) یعلبه هدایت حتشممند را ب است ای ترکیب ( 113-1/111: 5839)مدرس، « است عاعم خلق در که است شورش چه ای باز بگو»

ع() یتب. اظهار برائت از دشمنان اهل 1. 2. 1ع(، از ) یوت بن ا موه اهول اتجاهر به سب و عا و اظهار برا ت از دشمنان و م اعفو

از شاهان صوفوی نیوز که ای دوره بود در شیایان اجتماعی تاریخ زبانی دهاینما دیگرو با گذر زمان، به فرهن عمومی و اجتمواعی )ن. : مااحث پیشی ( کردند میحمایت آن

ی که بوه دعیول م اعفوت برخوی از پادشواهان باودی ، تا جایشیایان در ایران تادیل شدانیان هرگز از سب و عا علنی و اظهار برا وت ایر ،اسماعیل دوم و نادرشاه همنون شاه

دست برنداشتند

نتیجهی از تاریخ اجتماعی شیایان ، زوایایها مؤعفهبر مانای برخی از کوشیدیم در ای مقاعه

عال وم ها، ی یآآداب، از باورها، نهادها، هایی نمونه کنیم؛تایی را در ایران عصر صفوی در شوان یمذها باور و دینی های آموزه حکایت از ی. نمادهایی را ذکر کردیم که هر و

،شوکل داد دعیل هویت ملی و مذهای که بورای شویایان ه ب و در نهایت آن عصر داشتبررسی تاریخ شیایان در عصر صفوی کرد جدا مذاهب و باورها سایر پیروان از را آنان

است که: آنمای مهوم حووادث یرمسوتقیم غ و مستقیم تأثیر تحت شدت رفتار شیایان ای دوره به3 است داده رخ ،ویژه در عصر حضور هب ،تشیع تاریخ در ای است که ی یتار

هوای یعوزادار های شیای، همنون جشو عیود غودیر و ی یآبرگزاری مراسم و 3یایان عصور شو یاجتمواع ی زنودگ دررن پر یها مؤعفه از ومهم ابااد محرم و صفر، از

است بودهصفوی


های شیای در گسوتره شوهرها و روسوتاهای ایوران عصور ی یآراگیری برگزاری ف 1فردی در گسترش و تحکیم هویت مذهای ایرانیان در ای ه صفوی، اثر و نقش منحصر ب

دوره داشته است در عصور « نهواد مرجایوت »ای تحقیق تأکید بر نقش سازنده و اهمیت مهم از نتایج

بوا مودیریت فکوری و اجتمواعی شویایان و است ه صفوی است و اینکه چگونه توانستو تنظیم راباه آنان با عاعمان دینی به گسترش و تامیق مذهب در ای دوره دست یابود

کندحف و تقویت راهویت شیای در ایران نقش مذهب در فراوانبندی بحث ای است که ای بررسی حکایت از اهمیت جمع

در ایران عصر صفوی داشته و اینکه شیایان آن دوره تمامی ابااد تاریخ اجتماعی شیایاندر جهت حفو یش،خو یرسوم مذها و چگونه با تکیه بر باورها، نهادها، نمادها، آداب

و تحکیم هویت ملی و مذهای خویش کوشیدند

ها نوشت پی فِی وَ مَرَّتَیْ ِ اعْاَرِیَّ ِ خَیْرُ مُحَمَّدٍ آلُ وَ مُحَمَّدٌ اعْأَذَانِ فِی زَادُوا وَ خْاَاراًأَ وَضَاُوا قَدْ اعلَّهُ عَاَنَهُمُ وَاعْمُفَوِّضَ ُ »1

بَودَلَ رَوَی مَو ْ مِنْهُمْ وَ مَرَّتَیْ ِ اعلَّهِ وَعِیُّ عَلِیّاً أَنَّ أَشْهَدُ اعلَّهِ رَسُولُ مُحَمَّداً أَنَّ أَشْهَدُ بَاْدَ رِوَایَاتِهِمْ بَاْضِ وَ حَقّاً اعْمُؤْمِنِی َ أَمِیرُ أَنَّهُ وَ اعلَّهِ وَعِیُّ عَلِیّاً أَنَّ فِی شَ.َّ عَا وَ مَرَّتَیْ ِ حَقّاً اعْمُؤْمِنِی َ أَمِیرُ عَلِیّاً أَنَّ أَشْهَدُ عِ.َذَ « اعْأَذَان أَصْلِ فِی ذَعِ.َ عَیْسَ عَکِ ْ وَ اعْاَرِیَّ ِ خَیْرُ عَلَیْهِمْ اعلَّهِ صَلَوَاتُ آعَهُ وَ مُحَمَّداً أَنَّ

بل ذع. فی هذه األعصار مادود م شاا ر االیمان و رمز إعی اعتشیع، فیکون م هذه اعجه راجاا »2 « بل قد یکون واجاا، عک ال بانوان اعجز ی م األذان شرعاً

علوی ( اعسوورة و أول اعحمد أول فی االخفات مواضع فی باعاسمل اعجهر اعقسم هذا فی واعمسنون) 3 إعوی نساته اعتذکرة فی بل إجماعا تکون کادت عظیم شهرة و تحصیال نقال األصحاب بی اعمشهور االجماع اع الف و ع اعارفان کنز فی بل اعماتار، ع کاعمحکی علیه االجماع بدعوی مشارا علما نا

فوی و زاد بسمل ، عکونها باعاسمل اعجهر اعشیا شاا ر م أن و غیرها اعذکری فی بل یحاً،صر علیه (باعاسمل اعجهر فی تقی ال أن األخاار تواترت عقیل أبی اب قال حتی) اعمدارک

افتتاح و عند اعفاتح افتتاح عند باعاسمل اعجهر یجب بأنه االقرار االمامی دی م أنه األماعی ع کما4 بادها اعسورة


منابع قرآن کریم

: مجتای عراقی، قم :تحقیق ،عدینی عواعی اعلئاعی اعازیزی فی األحادیث ا ( 5918/5438) جمهور یاباب اعشهدا مؤسسه سید

دار اعکتب اعالمی :، بیروتاعکامل فی اعتاریخ ( 3091) اعدی ابی اعحس اب أثیر، عز جمال علاااع واعنشرمؤسس :، بیروتتاریخ اب خلدون تا( )بی عاد اعرحم ب محمد اب خلدون،

اعکتب اعالمی دار ، بیروت:اعادای واعنهای (5911) اب کثیر، ابی اعفدا اعحاف رسوول :کوشوش ه بو ،واعاووام اع واص بی االِسالم انقالب ( 5834) عارف محمد پاشازاده، اسپناقنی

دعیل :قم جافریان،

امیرکایرتهران: افشار، ایرج :تصحیح ،عااسی آرای تاریخ عاعم ( 5831) ترکمان اسکندربی. میراث فرهنگی :، تهرانو مهرهای دوره صفوی ها سکهپژوهشی در ( 5831) اسماعیلی، صغری

، مقاالت تواری ی ( 5834)رسول ،جافریاندر: ، «تحفه فیروزه شجاعیه» ( 5834) افندی، میرزا عاداهلل دعیل ما :دفتر هفتم، قم

امیاع مااا :قم ،اعفضال حیاض و اعالما ریاض ( 5915) عاداهلل میرزا افندی،

و فرهنگی ابتکار انتشاراتیتهران: سازمان بهپور،احمد :ترجمه ،سفرنامه ( 3131) آدام ئاریوس،اوع

،هوا خانوه کتواب سوازمان : مشهد ،اعای عقرة االجازة فی اعاحری عوعوة ( 3109) یوسف شیخ بحرانی، رضوی قدس آستان اسناد مرکز وها موزه

:رشوید یاسومی، تهوران :ترجمه ،حاضر عصر تا صفویه از ایران ادبیات تاریخ ( 3105) ادوارد ،براون سینا خانه اب کتاب

اعفکر دار :بیروت ،اعکاری سن تا( )بی اعحسی ب احمد بیهقی، فرهنگی و علمی انتشارات :تهران ،اعالما قِصص ( 5838) محمّد میرزا تنکابنی، اسماعیلیان :م، قاعذریا اعی تصانیف اعشیا ( 5918) آقابزرگ ،تهرانی

، تهران: نشر علم سیاست و فرهن روزگار صفوی( 5833جافریان، رسول ) دانشگاه و حوزه پژوهشکده :قم سیاست، دی ، فرهن و عرصه در صفویه ( 3110) جافریان، رسول

ادیان نشر :قم ،صفوی روزگار باب در تازه هایی کاوش( 3130رسول ) جافریان،بنیواد موقوفوات :ی، تهوران یرضا طااطاا غالم :، به کوششاعصفوی روض ( 5833) بی میرزا جنابدی،

دکتر محمود افشار اعتراث الحیا اعسالم علیهم اعایت آل سسؤم :قم اعشیا ، وسا ل ( 5959) حس ب محمد عاملی، حر

مؤسس دار اعتفسیر :قم ،مستمس. اعاروة اعوثقی ( 5951) حکیم، سید محس اعمارف دار :بیروت ،اعحلای اعسیرة ( 3099) اعدی برهان ب علی حلای،

اسماعیلیانقم: ، اعسادات اعالما احوال فی اعجنات روضات ( 3109) باقر محمد میرزا خوانساری، نشر عافی قم: مرتضی خو ی، :مقرر اعاروة، مستند ( 3135) ابواعقاسم خو ی، سید


فرهنگی و علمی انتشارات :تهران شفا، اعدی شااع :ترجمه ،سفرنامه ( 3119) پیترو ،دالواعه اسناد انقالب اسالمی انتشارات مرکزتهران: ،اسالم مفاخر ( 5833) دوانی، علی

: نشر مرکزباقر پرهام، تهران :، ترجمهدینی حیات بنیانی صورت ( 3131) امیل ،دورکیم

انتشارات نگاه :، تهرانتاریخ اجتماعی ایران ( 5831) راوندی، مرتضی : باب.تهران نوایی، عاداعحسی :تصحیح ،اعتواریخ احس ( 5813) حس روملو،

www.sekeha.comبه آدرس: ،ی ایرانها سکهسایت راهنمای :ترجموه ( 5818( )5311-5313) های کشیش عهستانی عصور صوفوی سفرنامه کروسینسکی: یادداشت

انتشارات توس :احمدی، تهرانمیر مریم :عاداعرزاق دنالی )مفتون(، تصحیحانتشارات اسالمی وابسته به جاماوه مدرسوی حووزه :، قماالنتصار ( 5951( )اعهدی علم) مرتضیسید

علمیه قم : نشر مرکزتهران عزیزی، کامایزترجمه: ،صفوی عصر ایران ( 3113) راجر ،سیوری

تهوران: ناصوری، سوادات حسوی سوید تصحیح و پاورقی: ،اع اقانی قصص ( 5839) قلی شاملو، وعی اسالمی ارشاد و فرهن وزارت

جاماه مدرسی انتشارات اسالمی وابسته به :، قمم الیحضره اعفقیه ( 3090) صدوق، محمد ب علی حوزه علمیه قم

انتشارات فردوس :تهران ،ایران ادبیات تاریخ( 5835) اهلل صفا، ذبیح

سس األعلموی علمااوعوات، ؤمبیروت: )اعمحشی(، عروة اعوثقی ( 3090) کاظم طااطاایی، سید محمد اعااا اعثانی

شیخ :تحقیق ،(عطاعب ) أبی ب علی اعمؤمنی أمیر إمام فی اعمسترشد ( 5951) جریر ب طاری، محمد فارسی سلمان خانه چاپ :قم محمودی، أحمد 9ج ، سالمیالا اعکتب دار تهران:، تهذیب األحکام( 5811محمد ب حس )طوسی، خانوه ابکتو و اسناد سازمانتهران: دیجیتاعی، خای نس ه ،آرا جهان تاریخ تا( )بی ابوبکر مال طهرانی، ملی

نووایی، عاداعحسوی :تصحیح ، ق ه 013 تا آغاز از صفویه تاریخ األخاار: تکمل ( 5814) بی. عادی نینشر :تهران

انتشارات صاا :تهران ،شیاه قدرتمند سلسله ن ستی هبوی آل ( 5811) اصغر فقیهی، علینمادهوای : نمادهای اجتماعی شیاه در عصر حضوور » ( 3109) رضاد، محمجااری ؛فیاضی، محمدانور

330-311، ص30، ش3، ستاریخ در آینه پژوهشدر: ،«زبانی : نشر نونتهرا سایدی، رضا غالم :ترجمه ،سفرنامه ( 3130) دسیلوا گارسیا دن فیگو روآ،

دانشگاه تهران انتشارات :احسان اشراقی، تهران :حیصحت اعتواریخ، خالص ( 5838) احمد قاضی قمی، : امیرکایرتهران قراگزعو،رضا ذکاوتی علی: برگردان ،تصوف و تشیع ( 5814) اعشیای، مصافی کامل

خوارزمی :تهران جهانداری، کیکاووس :ترجمه ،کمپفر سفرنامه ( 3139) انگلیارت ،کمپفر


انتشارات :محس ثالثی، تهران ه:ترجم، شناسی جاماه بزرگان زندگی و اندیشه ( 3111) عو یس ر،زکو علمی االسالمی اعمکتا :، تهرانبحار االنوار ( 5839) باقر محمد مجلسی،

خانه مرعشی کتاب :محمد حسون، قم :، تحقیقمجموعه رسا ل ( 3090) اعکرکی، علی محقق

انتشارات خیام :تهران االدب، ریحان ( 5839) محمدعلی تاریزی، درسمخانوه کتواب :عااس اقاال، تهران :، تصحیحاعتواریخ مجمع ( 5811) خلیل محمد میزا صفوی، مرعشی خانه طهور ی، کتابسنای

صدرا :، تهران30، جمجموعه آثار :، درایران و اسالم متقابل خدمات ( 3133) ماهری، مرتضیتاریخ و تمدن در: ، «تاری ی مااعاات به نوی رویکردی: اجتماعی تاریخ» ( 5831) ، ابراهیمپور یموس

353-303ص، 3، شاسالمیخانه کتاب :افریان، تهران: رسول جکوششه ب ،صفوی پادشاهی در رساعه ( 5833) یوسف محمد ناجی،

موزه االسوالمی ، اعکتب دار :تهران قوچانی، ااسع شیخ :تحقیق، جواهر اعکالم ( 5813) حس نجفی، محمد

چاپ چهارم، 03-05ش ،اسوالم تواریخ در: حسو زندیوه، ه:ترجم ،«تاریخ اجتماعی» ( 3109هکت، جی جی )

333-333ص

علمی علمااوعات اال مؤسس :، بیروتاعجنان مرآة ( 3109) عاداهلل ب اساد یمنی، یافای

Documents

فصلنامه تخصصى اديان و مذاهبshia.urd.ac.ir/article_43154_e002a65bd1470b8d41a868e3b549a975.… · Shi`a Pajoohi (Shiite Studies) یهوپژهعیش Vol. 2, No