RIM-» Istorija Starog Rima « N.A.Maškin

Izvori za rimsku istoriju

Prvobitni rimski letopisiU IV vek padaju tek prvi počeci rim. istoriografije, prvi rad se pojavio

zato tek ridesetih g. III veka pne. Najranije izvore koje su docniji pisci koristili bili su spiskovi magistrata, nazivani fastima, uređeni po god. posebno konzulski fasti po kojima su godine nazivane.

Pesnici III veka i stariji analistiPolibije

PosijdonijeMlađi analisti130-120 pne.

Ciceron i CezarSalustije

Terencije Varon i Kornelije NepotTit Livije

Nikola iz Damaska i Pompej TrogGrčki istoričari Avgustovog doba

Rimska istoriografija u prvom veku CarstvaVelej Paterkul i Valerije Maksim

Prozna dela I v.n.eLucije Anej Seneka, Kvintilijan, Kolumela, Plinije Stariji, Petronijev “

Satirikon “Kornelije Tacit

Svetonije TrankvilIstorijske kompilacije i prozna dela II v. Sic !

Grčka istoriografija I-II neJudejski ustanik pa rimski podanik Josif Flavije piše najpre “ Istoriju

judejskog rata “ na grčkom jeziku a zatim “ Judejsku arheologiju “.PlutarhApijan

Dion KasijePočetak hrišćanske istoriografije. Eusebije IV v.

Rimska istoriografija IV v.Amijan Marcelin

Istoriografija V i VI v.Glavne crte antičke istoriografije

Dokumenti kao izvori. Podaci arheologijeNatpisiPapirusiNovac

Istoriografija Starog RimaDorimska Italija i najstariji period istorije Rima

Prirodni uslovi stare ItalijeNajstariji stanovništvo Italije

1

1. Prvobitna arheologija ItalijePaleolit i neolit

Prelaz na bronzu. Kultura teramaraVilanova kultura

2. EtrurciPoreklo

Njihov period u istoriji Italije počinje oko VIII v pne. Pitanje o poreklu jedno od najsloženijih u čitavoj nauci o antičkom svetu. Tri teorije:

1. najraširenija – pomorskim putem došli sa istoka i nastanili se na oblai Tirenskog mora. Herodot tvrdi da su došli iz Lidije još XIII vpne + Strabon, Plinije Stariji i Tacit. Helanik smatra da su pelazgi koji su došli iz Grčke i iskrcali se na ušću reke Po. Novovekovne pristalice ove teorije potvrđuju Herodotov verziju dopunom o napadu naroda s mora na Egipat, među kojima je i narod Turša

2. Došli sa one str. Alpa3. Autohtoni. Dionisije iz HalikarnasaTeško je utvrditi kojoj porodici jezika pripada etrurki jezik. Zna se

značenje nekoliko desetina reči. Kompromisna varijanta je najlogičnija a predstavljala bi mešanje teorija 1. I 3. (tj. tih raznih plemena dovelo je do formiranja Etruraca).

Socijalni poredak Etruraca

Ekonomski i soc. razvitak na visokom stupnju još u najranija vremena. Rano se javljaju gradovi koji se po svom tipu približavaju gradovima antičkog sveta. Obično su na prirodno zaštićenim mestima, ograđeni zidovima, pravilno planirani, većim delom od kamenih građevina. Tokom čitave istorije održavaju se određeni ostaci rodovskih odnosa (moguće da i nazivi nekih gradova vode poreklo od uticajnih rodova – Tarkviniji, npr. dovodi se u vezu sa Tarkvinijevcima, etrurski – Tarhna).Pon svemu sudeći njihov soc. poredaka bio je strogo aristokratski; vojničko – sveštenička aristokratija (Lukumoni) – privilegovan deo društva kome su ostali delovi potčinjeni.Osobenost njihovog soc. poretka ogleda se slobodnom položaju žene, koja je uživala izvesne privilegije. Pretpostavlja se da je rešavanje mnogih pitanja domaćeg života zavisilo od majke, a ne od oca porodice. Ropstvo se rano pojavljuje – dokaz su glad. borbe, priređivane na dvorovima etr. aristokrata. One nastaju još u doba kad su zarobljenici naterivani da se tuku nad grobovima palih vojskovođa, a kasnije su priređivane radi razonode i iz Etrurije su ih preuzeli ital. narodi.Lukumoni, zajedno sa svojim družinama (robovi i zavisni ljudi) napadali su na susedne oblasti i bavili se gusarstvom. Gradopima su u poč. upravljali kraljevi, čija je vlast verovatno bila izborna, a tokom pol. razvitka oslabila ju je aristokratija, zbog čega ih u nekim gradovima smenjuju izborni magistrati. Simboli kraljevske vlasti – snopovi pruća koji oblažu sekire – koje su noslie sluge ispred kralja; toga sa

2

purpurnom ivicom (toga praetexta); kurulno sedište – prešli su u R., kao i pojam najviše vlasti (imperium).Etrurski gradovi bili su samostalni gradovi – države; 12 gradova formiralo je slob. federaciju. Glavnu ekonomsku granu predstavljala je zemljoradnja, bila je moguća samo pri veštačkom isušivanju. Etrurci su bili prvi narod u Ita. koji je u širokim razmerama primenio sistem radova na isušivanju, što je bilo moguće samo pri masovnom korišćenju radne snage i njenoj odgovarajućoj organizaciji. To isto je omogućilo i stvaranje grandioznih građevina sačuvanih do našeg vremena. U tom pogledu Etr. imaju mnogo zajedničkog sa Egip. i Vaviloncima.Etrurija je prva zemlja u Ita. u kojoj je postojao krupni zemljoposed i u kojoj su se razvili zanati i trgovina (i posrednička). U G. su etr. trgovci bili poznati još u VI v. U Etr. se nalazi opticaju jonski novac u ovo vreme, a kasnije gradovi sami kuj pogr. uzorima. Etr. lađe pojavljivale su se u Kartagini i čak i u Fenikiji.Oni su u izvesnom pogledu tehniku obrade metala razvili do savršenstva. U Etr. je vađen bakar, a na susednom ostrv Elbi – gvožđe. Visoko je bila razvijena i keramika.

Kultura Etruraca (str. 63.)

Politička istorija Etruraca

Političko jačanje Etr. pada u dr. polovinu VII i u VI v. U VI v., u doba moći, teritorija im dopire na sev. do Alpa, a na jug obuhvata Lacij i Kampaniju. U R. se u VI v. učvršćava dinastija Tarkvinijaca, dok je centar njihovog uticaja u Kampaniji – Kapua. Etr. grad Adria dao je naziv moru.

Poč. VI v. počinje raspadanje “etrurske države”, što je izazvano kako unutrašnjim tako i spoljašnjim uzrocima. Među gradovima postoji stalno suparništvo, čije je blagostanje počivalo na stalnoj ekspl. nižih slojeva. Odnosi sa Grcima nisu bili mirni i što su Etrurci više nadirali na jug, u Kampaniju, oni su se više zaoštravali. Etrurci stoje u savezima sa Kartaginjanima, večitim suparnicima Grka, ali uporedo sa jačanjem grčke aktivnosti na čitavom Sredozemlju krajem VI i početkom V veka dešava se i borba italskog naroda za oslobođenje od etrurske hegemonije. Na severu moraju da vode tešku borbu sa keltskim plemenima koja počinju da se kreću. Njihova teritorija se smanjuje i unutrašnje veze etrurske federacije slabe, ali su na kulturnom planu i dalje igrali dominantnu ulogu u Italiji sve do početka IV veka kada uustupaju svoje mesto naročito Rimu.

Sredinom I veka p. n.e. etrurske narodnost izgubila je svaki značaj, a ubrzo zatim zaboravljen je i etrurski jezik.

Grčki gradovi u Italiji i na Siciliji

Kolonizacija počinje u VIII veka a završava se u VI veku pne. Posle 480. i bitke kod Himere, 474. u pomorskoj bitci nedaleko od Kume i pobede nad kartaginskim saveznicima Etrurcima – počinje grčka prevlast na jugu. Od 2/2 V veka iz unutrašnjih razloga Grčki gradovi

3

počinju da slabe. Dominiraju aristokratske grupe, još krajem VI veka, Krotonci ruše demokratski Sibaris. Jačaju i lokalna italska plemena: Samniti, Lukanci i Brutijci. 421. Samniti su odneli prevagu nad Grcima i od tada Tarent, Turij i Regij bili su često nemoćni da se suprotstave njihovim upadima. Kasnije na početku III veka pne dolaze u sukob sa Rimom i tada gube i svoju samostalnost. Na Siciliji oni moraju da vode borbu sa Kartaginom, koja je svoje posede na ostrvu proširila na račun grčkih gradova. I u Italiji i na Siciliji, gradovi su poglavito zemljoradnički centri. Od njih su Italici preuzeli gajenje vinograda i maslinjaka. Ovi gradovi igrali su veliku ulogu u istoriji grčke kulture uopšte. Ovde su se razvijali razni filozofski sistemi, retorika je ovde rano ponikla. Svi vidovi socijalnih, političkih, kulturnih, religioznih sistema izvršili ogroman uticaj na Italike. Posebnu ulogu odigrao je grad Kuma u Kampaniji, odatle Etrurci preuzeli alfabet, kao i mnoge grčke običaje i verovanja. Za stanovnike Kampanije grčki uticaj imao je izvanredan značaj. Tu je stvorena posebna kampanska kultura čija specifičnost se zadržala i posle osvajanja Rima.

Italska plemena

U V veku većinu plemena činili su Italici, poseban značaj su stekla sabelska plemena, Umbri, Osci i Latini. Istovremeno na krajnjem severu i jugoistoku održali su se narodi ilirskog, balkanskog i drugog porekla (Veneti, Japigi…).

Plemena su živela izolovanim životom. Italici dugo zadržavaju crte poretka prvobitne zajednice i delila su se na rodove. Za razliku od Etruraca vlada patriarhalni oblik života…

Prenaseljenost je navodila plemena da traže nova staništa. Običaj svetog proleća dugo se zadržao (ver sacrum) – s proleća grupa mladih kretala je da traži sebi mesto za nova naselja. Totemizam – Picene je na nova staništa doveo detlić (picus), Samnite – bik, Hirpine – vuk…

Plemena nisu ulazila u saveze. Spaljivanje leševa još za vreme Vilanova kulture.

Umbri žive na gornjem toku Tibra.Samniti – najbrojniji od sabelske grupe, jedan njihov deo pokorava

Oske iz Kampanije. Mešanjem Oska i Samnita nastaju Kampanci (+grčki uticaj). Većina Samnita se u srednjem delu Apeninskih planina bavila stočarstvom i spadala među najratobornija plemena, sahranjivanje leševa. U istorijsko doba stvara se samnitska federacija – pružiće ogorčen otpor Rimljanima.

Latini – južno od donjeg toka Tibra. Lacij se naseljava relativno pozno u I milenijumu – vilanova kultura koja je pod uticajem ranije teramara. Kao i kod umbrosabelskih plemena sačuvale su se razne crte prvobitne zajednice. Stanovali su u utvrđenim naseljima (oppida). U tradiciji se sačuvala svest o 30 takvih naselja sa Alba Longom na čelu. Relativno rano je stvorena federacija latinskih gradova, koja je imala zajedničke svetinje.

Latini nisu jedini stanovnici Lacija – tu je i sabelsko plema Sabinjana (inhumacija) a u gornjim oblastima Ekvi, Hernici i Volsi (bliski Latinima).

4

Rim u doba kraljeva

O osnivanju Rima se stvaraju legende – Odisejev boravak u Italiji, putovanju u Italiju Trojanca Eneje…

Numitora – jednog od Enejinih potomaka, zbacio je njegov brat Amulije i zatim ubio njegovog sina a ćerku posvetio za vestalku (zavet devičanstva). Ali ova rađa sa bogom Marsom dva blizanca – Romula i Rema. Amulije naređuje da ih bace u Tibar, no oni prežive uz pomoć vučice koja ih othranjuje. Odgajio ih je kraljev pastir do punoletstva, kada doznaju istinu, kažnjavaju Amulija i rehabilituju svoga dedu. Osnivaju Rim, nazvan u čast starijeg brata. U svađi koja nastaje Romul ubija Rema.

Varon smešta osnivanje Rima u 754-753 g.pne. Arheologija: Stari Rim ležao je na levoj obali Tibra (25 km od ušća).

U doba carstva raširen je na 7 okolnih bregova: Kapitol, Aventin, Palatin, Kvirinal, Viminal, Eskvinil i Celij a obuhvatao je i jedan deo brežuljka sa desne obale – Janikul.

Najpodesniji za naseljavanje bio je Palatinski breg sa tri strane okružen strmim stenama. Po načinu sahranjivanja (insineracija) koji u mnogo čemu podseća na albanski način zaključujemo da su se na Palatinu nastanili stanovnici iz Albe. Kasnije Kapitol i Kvirinal zauzimaju drugi stanovnici (inhumacija) – naučnici ih smatraju Sabinjanima. U VIII veku ujedinjenje sela sa 7 bregova – Septimontium (Sedmobrežje).

U VII veku prvi grad – Roma quadrata na Palatinu (mesto koje je tako nazvano i poštovano kao svetinja u istorijsko doba). Naziv Roma prvobitno se odnosio verovatno na taj grad na Palatinu, postepeno se šireći i na druge bregove sa izuzetkom Aventina (prisajedinjen tek u IV veku). Sada se isušuje ranije močvarni Forum i oko grada se dižu zidovi. Gradska granica nosila je naziv pomerium. Sama reč Roma – eterurskog je porekla. Prema tome Rim nastaje sjedinjavanjem latinskih i sabinskih sela + učestvovanje Etruraca najpre na kulturnom a kasnije i političkom planu.

Sedam rimskih kraljeva

Prvi period rimske istorije u izvorima se naziva period kraljeva – legendaran materijal koji samo u pojedinim momentima odražava objektivnu stvarnost.

1. Romul – pripisuje mu se osnivanje prastarih institucija:, kurije, Senat, vojsku i podelio stanovništvo na patricije i plebejce. Posle ujedinjenja sa sabinjanima (uz pomoć pomirenja kćeri - zarobljenica) vlada zajedno sa Titom Tacijem sve do njegove smrti. Vodi uspešne ratove. Smrt: a. živ odnesen na nebo b. ubijen od patricija.

2. Sabinjanin Numa Pompilije – miroljubiv, osniva svešteničke kolegije.

3. Tul Hostilije – priključuje Albu Longu.4. Anko Marcije, pobeđuje Latine, sagradio most preko Tibra,

osnovao Ostiju.

5

5. Tarkvinije Stari (Prisk), iz Etrurije. Sagradio cirkus, udario temelje Kapitolskom hramu. Rat protiv Latina i Etruraca.

6. Servije Tulije – vaspitanik Tarkvinijev, sin jedne robinje – reforma građanstva, pobeda nad Vejom i zidanje Dijaninog hrama.

7. Tarkvinije Oholi zet Servija Tulija, muž njegove ćerke Tulije. Tradicija ga predstavlja kao tiranina, njegov sin obeščastio je ženu svoga rođaka Tarkvinija Kolatina – Lukreciju (samoubistvo). Ustanak – progonstvo Tarkvinijevaca i pad monarhije.

Gotovo sva imena nose etiološki karakter (ono iz čega se može izvoditi zaključak). Sic ! Ali treba istaći da je izvestan broj legendi odraz istorijske stvarnosti.

Priče o otmici Sabinjanki, o Titu Taciju bile su odraz rimsko-sabinskog sinoikizma. Tarkvinijevci odražavaju period etrurske vladavine u Rimu (VI vek). U etrurskom gradu Ceri postojao je u to vreme rod Tarkvinijevaca.

Motivi za formiranje rimske istorijske tradicije su znači: etiološki, grčka istorijska kazivanja i razne političke tendencije II-I veka (aristokratsko-demokratska verzija o Romulovoj smrti).

Društveni poredak perioda kraljeva

Važan zbog ostataka najstarijih ustanova koji su se održali i u naredno doba, sama institucija kraljevske vlasti i dalje je postojala u ličnosti – rex sacrorum – jedan od najviših sveštenika.

Rod i porodica

Doba kraljeva je prelazno doba između rodovskog i klasnog društva. Osnovna društvena jedinica – patrijarhalni rod. Članovi istog roda imaju zajedničko nasleđe, verske praznike, zajedničku riznicu u ranije doba i zajedničku zemlju. Crte rodovskog poretka sačuvane su u gentilnom delu imena Rimljana.

Starešine rodova – principes, bile su izborne.Ukoliko više slabi rodovska veza, utoliko više jača porodica – koja

postaje osnovna društve i privredna jedinica – na čelu pater familias – neograničena mu je vlast nad ličnošću žene i dece. Sva lica pod njegovom vlašću – agnati, sva lica u krvnom srodstvu – kognati. Ćerka se udajući i dalje zadržava kognatske veze ujedno prelazeći u agnate.

Neki članovi roda uzimali bi pod zaštitu pojedina lica (klijenti), koja su se sa svoje strane obavezivala da će biti poslušna i verna (fides). Poreklo joj je starinsko što se vidi iz Zakona dvanaest tablica gde se prekršaj vernosti patrona smatrao za verski prestup.

Kurije i tribe

10 rodova = kurija, 10 kurija – triba (pleme).Tri tribe činile su populus Romanus – Ticiji, Ramni i Luceri. Potpuno

je moguće da je triba Ticija sabinskog porekla i da je onda Tit Tacij istorijska ličnost.

6

Komicije

Rani Rim još zadržava crte vojne demokratije. Narod se radi rešavanja krupnih pitanja skupljao na kurijama – kurijatske komicije. U njima učestvovali svi odrasli muškarci. Na njima su vršeni izbori kraljeva i donošene odluke o objavljivanju rata. Mogle su da sude građanima za teške zločine. Na njima su otvarani testamenti, vršena usinovljenja i primani novi rodovi u sastav zajednice. Na komicije narod se skupljao po kurijama i svaka kurija je imala po jedan glas.

Kraljevska vlast

Spoljašnja obeležja: purpurni ogrtač, zlatna dijadema, skiptar s orlom, sedište od slonove kosti. Ispred kralja išlo je 12 liktora sa svežnjevima pruća u koje su stavljane sekire. Gotovo sve te insignije su preuzete od Etruraca, verovatno kao i pojam najviše vlasti koju je imao samo kralj (imperium). Po svim podacima biran je od strane komicija i vlast mu je bila ograničena.

Senat

Prvobitno se sastojao (po tradiciji) od 100 ljudi, zatim mu je broj članova povećan na 300. U rano doba se verovatno sastojao od starešina rodova (princepsa). Sve odluke komicija morale su dobiti saglasnost Senata (auctoritas patrum) koji je bio čuvar tradicije predaka (mos maiorum) i kraljev savetnik u važnim pitanjima. Članovi su nazivani ocima – patres.

Pred kraj perioda kraljeva pojavljuju se prva službena lica (činovnici) – prefekt grada koji je upravljao Rimom u kraljevom odsustvu.

Patriciji i plebejci

Patricijii – oni koji imaju očeve i u početku samo oni čine populus Romanus. Plebejci su nasuprot njima u većini. Pleo – punim, tj. mnoštvo, masa.

Videti str. 80 – teorije o nastanku podele rimskog stanovništva na plebs i patricije.

Ekonomika

Osnovu je činila poljoprivreda, kojom su se najviše bavili plebejci. Po predanju prilikom osnivanja grada Romul je razdelio zemlju među građanima, takoda svaki dobije po 2 jugera (juger = ¼ hektara) koja prelazi u nasledstvo. Znatan deo zemljišta bio je kolektivno korišćen, činio je ager publikus. Osnovicu moći patricia činilo je stočarstvo – pecus – pecunia). Trgovina i zanatstvo počeli su se razvijati u etrurskom periodu, kada se Rim razvio u znatan trgovački centar. Gvožđe je bilo slabo u upotrebi sve do VI veka. Imovinske razlike još nisu bile znatne,

7

patricijski način života odlikovao se jdnostavnošću i Rim je i dalje imao obeležje seljačkog grada.

Etrursko osvajanje i reforma Servija Tulija

Od VII veka počinje jačanje etrurskih gradova, koji svoj uticaj šire na dolinu reke Poa, Picenum, Lacij i Kampaniju. Serviju Tuliju se pripisuje reforma društvenog poretka. Sigurno je da je jedan od njenih uzroka u borbama između plebsa i patricija.

Brojnost plebsa i sve veći ekonomski uticaj, kao i to da su podjednako kao i patriciji vršili vojnu službu i nabavljali sami svoju opremu, sve to dovelo je do toga da budu uvršćeni u populus Romanus, i da kao i svi ljudi sposobni da nose oružje budu podeljeni na 5 klasa prema visni cenza. Svaka klasa davala je određen broj centurija, imala određeno oružje.

Od prve klase + 18 centurija konjanika zahtevano je teško naoružanje, od ostalih je zahtevano manje sve do građana 5-te klase koji su bili naoružani samo praćkama. Što je ukupno činilo 193 centurija. Pioniri i muzikanti obrazovali su 4 centurije a proleteri (bez cenza) činili samo jednu.

To su u suštini bile ne samo vojne već i političke jedinice, svaka je klasa dobijala onoliko glasova na skupštini koliko je davala centurija, što je automatski prvoj davalo preimućstvo.

Pored ove podele na klase Serviju je pripisana podela Rima na teritorijalne tribe. Posebno su dobila na značenju centurijatske komicije – u njima glavna uloga ne pripada poreklu već imovinskom stanju. Skupštine po kurijama (kurijatske komicije) izgubile su svoj raniji značaj (iako rodovska aristokratija nije potisnuta u potpunosti).

Ovo je bila prava politička revolucija, što završava evoluciju prelaska na državu. Posle nje Rim je sebi obezbedio rukovodeću ulogu u Laciju. U vezi sa jačanjem latinskih elemenata etrurska dinastija je prognana ubrzo iz grada.

Po naučnom rešavanju pitanja Servijeve ref.orme dolazi se do zaključka da je prvobitno ipak postojao zemljišni a ne novčani cenz.

Rana rimska religija

Izvanredna uloga u privatnom i javnom životu. Ona nikad nije predstavljala savršen sistem, pošto su ostaci starinskih verovanja postojali naporedo sa verskim predstavama naroda na višem stupnju kulturnog razvitka.

Ostaci totemizma

Ostaci totemizma su sačuvani kao i u drugim italskim kultovima: vučica koja odgaja osnivače – praznici Luperkalija, svetilište Luperkal, posvećeno Faunu. Mars je imao posvećene životinje kao što su: detlić, vuk i bik, Junona – guske. Međutim u istorijskom periodu nisu se mogle

8

zapaziti crte totemističkih kultova, kao identifikovanje životinje sa praroditeljem roda – taj stadijum italska plemena su već prošla.

Rodovski kultovi i porodična religija

Božanstva, pokrovitelji rodova – opšterimski religijski značaj, personifikacije raznih prirodnih sila.

Svaka porodica kao osnovna društvena jedinica imala je svoje kultove, svoje svetinje, bogove-pokrovitelje. Centar kulta bio je ognjište, pater familijas je izvršavao pred njim sam sve obrede, koji su pratili neki važan događaj.

Penati – dobri duhovi, poštovani kao pokrovitelji kuće. Lari – su se starali o porodice van kuće.Geniji – svaki član porodice imao je svojeg, koji je predstavljao izraz

snage, energije i bio čuvar. Genija oca porodice poštovali su svi ukućani (genijus domus ili genius familias).

Majka porodice – ima genija koji se naziva Junonom, ona je uvodila nevestu u kuću, majci je olakšavala porođaj.

Svaka kuća ima još mnogo bogo-čuvara – poseban značaj stekao je Janus (čuvao ulaz u kuću).

Predstave o ljudskom duhu posle smrti kod Rimljana nisu bile razvijene – on i dalje živi u grobu u kojem je njegov pepeo i na koji donose hranu (daće). Ti preci predstavljali su dobra božanstva – mani. Ako se o njima potomci ne bi starali oni bi postajali zli – lemuri.

Genije (duh) predaka inkarnirao se u ocu porodice čija je vlast time dobijala i religiozno značenje.

Animizam

U osnovi religija je animistička – njena osobenost su apstraktnost i bezličnost. Na ove bezlične sile se može uticati molitvama i prinošenjem žrtava.

Ovoj zemljoradničkoj religiji u kojoj se poštuju prirodne sile, antropomorfizam nije svojstven, tako gledano ona je suprotna grčkoj. Karakteristične su joj predstave o posebnim mističnim silama koje se nalaze u prirodnim pojavama. Upravo te sile predstavljaju božanstva a čoveku mogu činiti korist ili štetu. Klijanje semena ili sazrevanje ploda Rimljani su zamišljali u obliku posebnih božanstava.

Deifikuju se i takvi apstraktni pojmovi kao što su nada, čast, sloga… Rimska božanstva su dakle apstraktna i bezlična. Iz mnoštva bogova ističu se oni koji su značajni za čitavu zajednicu. U svojem stalnom uzajamnom delovanju sa drugim narodima, Rimljani su preuzeli neke verske predstave ali su i sami uticali na religiju svojih suseda.

Rimski panteon

Janus –od božanstva vrata, pretvara se u boga svakog početka, Jupiterovog prethodnika. Predstavljan je sa dva lica i kasnije je vezivan za princip mira.

9

Trojstvo: Jupiter, Mars, Kvirin. Prvi je poštovan kao božanstvo neba, otac bogova kod gotovo svih Italika. Kasnije + epitet pater, a pod uticajem Etrurca – pretvara se u najviše božanstvo. Prete ga i epiteti Optimus i Maximus.

U klasično doba Mars = božanstvo rata ali ranije zemljoradničko božanstvo, Kvirin je bio njegov dvojnik.

Vesta – čuvarka ognjišta – jedna od najpoštovanjih u Rimu.Latinska Dijana – zaštitnica žena, boginja meseca i vegetacije,

obnavljajući se svake godine. Hram Dijane na Aventinu po predanju sagrađen još za vreme Servija Tulija.

Venera je počela da se poštuje relativno kasno – zaštitnica voćnjaka, obilja i procvata prirode.

Veliki događaj u istoriji rimske religije predstavljalo je zidanje hrama (stvorenog po etrurskom obrascu koji tradicija pripisuje Tarkvinijevcima) posvećenog trojstvu: Jupiteru, Junoni i Minervi – od tog vremena likovne predstave bogova.

Junona – pored rečenog prelazi u Etruriju pod imenom Uni. Minervu italsku boginju Rimljani preuzimaju kao zaštitnicu zanata.

Saturn, Vulkan, Dionis – Liber, Kora – Libera. Cerara, Liber i Libera – plebejsko trojstvo. Dok su kapitolsko trojstvo i hram Veste bili patricijski centri.

Rimski panteon nije ostao zatvoren u njega su primani i drugi bogovi, tokom rata oni su se često starali da doznaju kojim se bogovima mole njihovi protivnici da bi privukli ta božanstva na svoju stranu.

Ubrzo posle stvaranja kapitolskog hrama po etrurskom običaju uvode se igre (ludi) – trke kolima i atleta.

Rimski kult

U njemu se odražavaju veoma stari stadiji religijskog razvitka. Prazniku, božanstva šume Silvanu, nisu mogle da prisustvuju žene a prazniku Dobre boginje (Bona dea) muškarci. Prekršaji nekih zabrana na primer zavet devičanstva od devica-vestalki – kažnjavani su smrću.

Veliku ulogu igraju u kultu svakakve magijske radnje i reči, prinošenja biljnih i životinjskih žrtava. Molitva je predstavljala sredstvo za magijsko uticanje na božanstvo. Posle žrtvovanja bog je bio dužan da ispuni molbu. One su se sastojale od mnogo reči – želelo se da se predvide svi slučajevi. One su bile lišene ekstaze – nju su posmatrali kao praznovericu. Pobožnost – pietas se mora izražavati prema porodičnim i bogovima cele zajednice. Bez strogih etičkih normi, glavno u ovoj religiji bilo je pridržavanje svih zabrana i strogo vršenje obreda. Kasnije se smatra da reč religio dolazi iz glagola religare – vezivati.

Postanak svešteničkih organizacija

Kao i u grčkoj ni u Rimu se nije razvijalo jedno profesionalno sveštenstvo, zatvoreno u poseban stalež. Religija nije odvajana od

10

države, sa njom je činila celinu. Sveštenici su službena lica, udruženi u bratstva. Osobiti značaj posle pada kraljeva stekli su pontifici – postepeno preuzimaju funkciju nadzora nad čitavim verskim životom.

Pod etrurskim uticajem razna gatanja su stekla popularnost. Vojskovođe bi se obraćali za savet haruspicima koji su gatali po utrobama žrtvenih životinja i tumačili nebeska znamenja, ali češće savetima augura (posebni znalci koji su odgonetali volju bogova po letu ptica i po tome kako svete kokoške kljucaju zrna…).

Sibiline knjige – pripisuje se proročici Sibili iz Kume, pojavljuju se u vreme Tarkvinija Oholog ili početkom Republike, tu su razna grčka proročanstva, obraćalo im se u izuzetnim slučajevima.

Dies fasti – dani kada je dopušteno sazivati skupštinu, sklapati ugovore… Dies nefasti dani kada sve to nije dopušteno. Takođe dani su deljeni na praznične i radne (bilo je i nesrećnih dana) itd. – tako je nastao specijalni verski kalendar koji je spadao u nadležnost pontifika.

Temelji rimskom pravu udareni su još u periodu kraljeva, pravo je bilo podeljeno na fas (božanski propisi) i ius (propisi vlasti i ujedno sud). U rano doba: međunarodni odnosi, krivični prestupi, sklapanje brakova itd., sve je bilo povezano sa religijom tj. fas(om). Izvor prava bio je običaj a čuvar običaja – kolegij pontifika.

Doba rane Republike

Osnivanje Republike i borba staleža u V veku pne

Osnivanje Republike pada po tradiciji u 509., na čelu su dva izborna konzula koji su menjani svake godine zadržana je narodna skupština (komicije), Senat. Rodovska aristokratija jača i sledeći period je obeležen kao period žestoke borbe između patricija i plebejaca. Osnova borbe je oko zemlje.

Pod pritiskom plebsa donošeni su agrarni zakoni, i oni koji ograničavaju zelenaštvo. Istovremeno vođena je borba za proširenje političkih prava plebejaca, oni su imali skoro sva prava sem da budu birani za konzule ili Senatore.

Prva secesija i osnivanje tribunata

494. jedan od prvih krupnih sukoba. Po Tit Liviju plebejci nezadovoljni odlukama o dugovima odbijaju da krenu u pohod protiv Ekva i povlače se na Sveto brdo. Menenija Agripa koji uživa poštovanje plebejaca menja njihovo raspoloženje pomoću primera disfunkcionisanja organizma bez pojedinih njegovih organa.

Patriciji prinuđeni na ustupke – plebejci biraju svake godine svoje predstavnike – narodne tribune, dužni da brane interes plebsa od samovolje patricijskih magistrata.

486. projekat agrarnog zakona Spurija Kasija, krupnog vojskovođe koji je predlagao da se osvojena zemlja podeli plebejcima, on je optužen za tiraniju i pogubljen.

11

50-tih godina V veka donesen je zakon narodnog tribuna Icilija o podeli zemlje na Aventinu siromašnim građanima i zakon Tarpeja i Aternija, koji ograničavaju pravo konzula na izricanje novčanih kazni.

Zakoni 12 tablica

½ V veka plebejci postižu izvesne uspehe. 451. izabrana je komisija od 10 ljudi sa zadatkom da zapiše zakone – decemviri (sastojali se od uglednih patricija i imali su široka ovlašćenja). Za tu godinu nisu bili izabrani ni konzuli ni tribuni. Posao je trebalo završiti sledeće godine za koju su bili izabrani novi decemviri (5-toro su plebejci). Tradicija ih prikazuje kao uzurpatore što dovodi do drugog povlačenja (secesije) plebejaca iz Rima. Po tradiciji neposredan povod je nezakonito lišavanje slobode ćerke jednog plebejca, Virginije.

Samo intervencija uglednih građana sprečila je izbijanje građanskog rata. 449. – sklopljen je svečani mir. Obnovljene ranije magistrature i potrvrđen zakon o prvokaciji (ius provocationis) po kojem je svaki građanim mogao da apleluje na narodnu skupštinu povodom nepravedne odluke magistrata. Zapisi zakona decemvira su objavljeni – Zakoni 12 tablica. To je zapisano običajno pravo. Po Titu Liviju one predstavljaju osnovni izvor rimskog prava, kako javnog tako i privatnog – utvrđujući obaveznost sudskog postupka.

Tužilac je sam morao da se stara da privede okrivljenog a ne vlasti, koje se pojavljuju u toku parnice u ulozi sudije-pomiritelja. Izvršavanje odluke suda je bilo obavezno. Ovi zakoni svedoče o napretku svetovnog prava, ali istovremeno sudski postupak je ispunjen i nizom formula i rituala.

Mancipacija za koju Zakoni 12 tablica znaju – je specijalan obred primopredaje sudski osvojene stvari, uz obavezno prisustvo dobitnika i ranijeg sopstvenika te iste stvari.

Po zakonima postoje dve kategorije stvari: one koje se otuđuju putem mancipacije (nepokretna imovina – zemlja i zgrade, i poljoprivredne usluge) i one koje se ne smeju tako otuđivati.

Sada se rađa pojam o neograničenoj svojini (kviritskoj) – mogu je imati samo Rimljani i čuvaju je rimski zakoni. Njeno narušavanje je bilo surovo kažnjavano. Napasati stoku recimo na tuđoj njivi bilo je kažnjavano žrtvovanjem podzemnim bogovima. Krađe noću bile su nešto blaže osuđivane nego one danju.

Ovi zakoni priznaju slobodu zaveštanja, ali u slučaju da testamenta nema vraćalo se na nasleđivanje lica koja su pod neposrednom očinskom vlašću. Ako nema ni njih imovina je prelazila na agnate pa na saplemenike (gentiles).

Ager publicus ili kolektivnu državnu zemlju Zakoni 12 ne pominju. Zato posvećuju znatnu pažnju surovom dužničkom pravu, najstariji oblik bio je nexum (ropstvo za dug). Nexum ili dužnik bi potpadao pod vlast poverioca od trenutka kada ne bi bio u stanju da vrati dug. On bi dobijao slobodu čim bi isplaćivao dug.

Zakoni dodiruju i porodične odnose gde pater familias uživa neograničenu vlast, pradaja dece u ropstvo itd.

12

Sistemi kazni za različite krivice su: starinski talion (talio – odmazda) i novčane kazne (u asovima).One su i odraz imovinskog raslojavanja društva: assidui (bogati) i proletarii (siromašni).

Ovaj tekst nam nije sačuvan več je rekonstruisan na osnovu citata kod različitih autora, oni potiču verovatno stvarno iz ranih perioda Republike ali nije isključeno ni da je na rimske pravne odnose uticalo zakonodavstvo razvijenijih južnoitalskih grčkih gradova.

Zakoni odražavaju vreme rimskog prelaza iz rodovske u robovlasničku zajednicu, ali koje još nosi patrijarhalni karakter. Privatna svojina se razvija ali njeno prodiranje u građanski život je usporeno postojanjem kolektivne, gentilne (saplemeničke) svojine.

Kanulejevi zakoni

445. narodni tribun Kanulej podnosi zakon po kome su brakovi između patricija i plebejaca priznavani.

444. iako projekat zakona koji je predviđao biranje konzula iz plebejskih redova ne prolazi umesto ovih birani su vojni tribuni sa konzulskom vlašću (njih mogli vršiti i plebejci). Vojni tribuni u početku nisu birani svakogodišnje, ali su na početku IV veka zamenili konzule za dugo vreme.

Sa ovim zakonima završava se prvi period socijalne borbe u Rimu. Uspesi plebejaca objašnjavaju se: njihovom ulogom u vojsci, porastom njihove ekonomske moći i što među patricijskim redovima nije bilo sloge.Posle Kanulijevog zakona dolazi do konsolidacije patricijata.

Spoljna politika Rima od početka Republike do 60-tih godina III V pne.

1. odnosi Rima prema susednim plemenima i najezda Gala

Borba s Etrurcima

Nasuprot tradiciji Rim posle proterivanja Tarkvinijevaca i Etruraca i uporne borbe sa njima koja je zatim usledila dovela je do jačanja susednih latinskih gradova. Naročito teška borba bila je sa Porsenom kraljem etrurskog grada Kluzija. On je opseo grad porušio bedeme i sklopio mir pod nepovoljnim uslovima za Rim. No Etrurcima nije pošlo za rukom da se ponovo učvrste sa leve obale Tibra jer su naišli na otpor od latina kojima pomoć pružili Grci iz Kume.

Niz rimskih legendi se vezuju za ovaj period – Horacije Kokle, Mucije Scevola koji je zapavši u zarobljeništvo pošto nije uspeo da ubije samog Porsenu stavio pre sam sebi ruku u vatru bez glasa jauka, nego što je pristajao na izdajstvo. To je impresioniranog Porsenu navelo na sklapanje časnog mira. Klelija koja je zajedno sa drugim devojkama bila predana u zarobljeništvo preplivala je sa njima Tibar – Rimljani su joj podigli statuu na konju – te legende imaju etiološki karakter (Scaevola – » levak »…)

13

Rim i latinski gradovi

496. po tradiciji pobeda Rimljana nad latinima kod Regilskog jezera – malo verovatno jer je pobeda mogla biti samo delimična. 493. Konzul Spurije Kasije – sklapa savez sa federacijom latinskih gradova. Tako su se Rimljani borili u vojsci federacije pod komandom latinskih diktatora.

Borba s Ekvima i Volscima

Izvori se posebno osvrću na te borbe ali sa malo verovatnog. Legenda o Marciju Korolianu (nadimak zbog juriša na grad Volska – Koriol). Veliki protivnik plebejaca, glad u gradu i Koriolanov predlog da se plebejcima prodaje žito samo pod uslovom da se odreknu funkcije narodnog tribuna – pobuna i Koriolan morao da beži Volscima, koje je poveo protiv svoga grada. Pregovori su pod takvim uslovima na koje Rimljani nisu mogli pristati, a tada su Koriolanu krenule rimske patricijke, žena i majka… onda on naređuje svojoj vojsci da otstupi. U čast matrona zahvalni Rimljani podigli su hram Ženske sreće (fortuna muliebris) – etiološki karakter legende.

Legenda o Luciju Kvinkciju Cincinatu. Zamenivši poginulog konzula on pobeđuje Volske i pomiruje plebejce i patricije, pa se povlači u seosku samoću. Tada usled takvog života i napada Ekva imenuju ga za diktatora što on prihvata i pobeđuje – stroga narav i običaji rimskih predaka.

Borba sa Vejom

Dugo je trajala borba sa Vejom i njenim saveznikom Fidenom. Poslednji rat 406. – 396. završava Marko Furije Kamil koji zauzima Veju na juriš. Tada se Rimljani trajno utvrđuju na desnoj obali Tibra i počinje njihovo nadiranje na teritoriju Etruraca.

Najezda Gala

Ubrzo posle 396. Srednja Italija bila je pod najezdom Gala (Kelta). Poslednjih decenija V veka keltska plemena prešla su Alpe i naselila se dolinom reke Po. 390. ili 387. keltsko pleme Senona prešla su Apenine, upala u Srednju Italiju i opsela etrurski grad Kluzij, stanovnici traže pomoć od Rima. Ovi šalju poslanike koji se nisu ograničili samo na pregovore već se upuštaju i u borbu – povod pohodu Gala protiv Rima. Poraz Rimljana kod Alije, pritoke Tibra, Gali tada zauzimaju i pljačkaju grad Rim, sačuvan je ostao jedino Kapitol (legenda: branioce bude Junonine guske pred neočekivani galski napad). Plaćen je otkup, Kelti se povlače (njihovim naseljima pretila alpiska plemena), ali tradicija to dovodi u vezu sa Kamilom (osvajačem Veje) naimenovanim za diktatora. On ponovo izgrađuje Rim.

Posledice: 1. slabljenje rimskog uticaja u Laciju i privremeni raskid sa

latinskom federacijom, koja u to vreme jača.2. Oko Rima podižu se čvrsti bedemi vidljivi i danas.

14

3. Prinuđeni da vode borbu sa Ekvima, Volscima i Etrurcima (iz koje su izašli kao pobednici).

Opasnost od nove galske najezde učvršuje federaciju (savez) latinskih gradova u kojoj Rim učestvuje sa podjednakim pravima. Sredinom IV veka Rim predstavlja moćan grad u Laciju.

354. sklapa savez sa Samnitima.348. – ugovor sa Kartaginom, te iste godine pobeđuju Gale i 332.

zaključen mirovni ugovor.2. Pokorenje Italije od starne Rima i borba sa Pirom

Prisajedinjenje Kampanije

Savez Rima sa Samnitima nije bio trajan (samnitska federacija imala je veću teritoriju od latinske). Na čelu latinske federacije sada je bio Rim. Ovaj savez je bio centralizovaniji od samnitskog, i napredniji u ekonomskom pogledu. Do sukoba dolazi oko plodne Kampanije, oko koje su pretendovali i jedni i drugi. Po tradiciji Kampanci ugroženi od Samnita stupaju pod vlast Rimljana – to dovodi do I samnitskog rata – 343. – 341. – pobeda Rima.

Latinski rat

340. – ustanak Latina koji su pretendovali na ista prava kao i Rimljani (njima se priključuju Kampanci), 338. se završava pobedom Rimljana – Latinska federacija prestala je da postoji.

Sela oko Rima priključena su gradu postavši njegovi delovi (sinoikizam), stanovnici ostalih latinskih gradova dobili su građanska prava (ius comercii – trgovine i sticanja svojine neki i ius canubii – pravo braka sa rimskim građanima) ali bez prava glasa u narodnoj skupštini. Samo su dva grada: Tibur i Preneste, smatrani za rimske saveznike. Udaren je temelj latinskom građanstvu.

Samnitski ratovi

327. počeo je drugi samnitski rat 327. – 304. Povod je bio rimsko osvajanje Neapolisa. Početak rata uspešan je za Rim. Na njihovu stranu prelaze i Lukanci i Apulci. Ali rat je za Rim bio i težak zbog novih uslova borbe u planinskim predelima sabelskih plemena.

321. rimska vojska zatvorena u Kaudinski klanac, predaje se, a vojnici su prinuđeni da prođu ispod jarma (vrhunac sramote). Posledica ovog poraza bila je da su morali da napuste sve zauzete gradove i da ostave 600 taoca sve do sklapanja mirovnog sporazuma. Preokret tek 316., menjaju taktiku, reorganizuju vojsku: manji, pokretnjiji odredi, sa kratkim kopljima i kratkim mačevima.

Tada niz pobeda dovodi do mira – 304. – Rimljani dobijaju teritorije za osnivanje kolonija, ali samnitska federacija opstaje.

Pred kraj dugog samnitskog rata pod Rimljane podpadaju Hernici i Ekvi.

299. posle dužeg prekida Gali udruženi sa Etrurcima dolaze do same teritorije Rima. Ovo koriste i Samniti koji se ponovo učvršćuju u Lukaniji – povod za Treći samnitski rat 298. – 290.

15

Ratne operacije vođene su po raznim oblastima Italije. Osobita opasnost po Rimljane bila je na severo-istoku u Umbriji gde su trebali da se spoje Gali, Etrurci i Samniti. No Rimljani upadaju u Etruriju i Etrurci napuštaju Gale a drugo dvoje pobeđuju u presudnoj bitki kod Sentina 296. koja je u stvari odlučila sudbinu Italije.

S Etrurijom je sklopljen mir a Samnite je pobedio do kraja Manije Kurije Dentat (homo novus, takođe uzor rimske skromnosti). Samnij prinuđen na sklapanje saveza sa Rimom, tj. Sabelska federacija je toliko oslabila da su Rimljani potpuno pokorili Sabince. Teritorija je prešla u rimske ruke a gradovi su ušli u sastav države ali bez prava glasa (civitates sine suffragio). Predali su se i Piceni sa obale Jadranskog mora gde je osnovana latinska kolonija Adrija. Rimljani su sada gospodari Srednje Italije.

Posle sjajne pobede u bitki kod Vadimonskog jezera iz 288. galska plemena su bila odbačena na sever, a etrurski gradovi prinuđeni da zaključe savez sa Rimom.

Lucije Kornelije Scipion Barbatus istaknuti vojskovođa na početku rata, nadgrobni spomenik nam je sačuvan, to je najraniji rimski natpis koji pominje ime jedne istorijske ličnosti.

Rim i Tarent

Sada posle pobede nad Samnitima i osvajanjem Srednje Italije, Rim je došao u neposredan dodir sa južnoitalskim grčkim gradovima. Najveći od svih na početku III veka pne bio je Tarent. Posle mnogih preokreta na vlasti je bila demokratija, bez vojske koristio se najamničkom.

Na grčke gradove napadali su Lukanci. Turij traži pomoć od Rimljana, koji pošto su uspeli da pobede Lukance ostavljaju svoj garnizon u gradu. Nešto kasnije prekršivši ugovor sa Tarentom preko Jadranske obale stižu u njihov zaliv i tu se ukotvljuju. Tarentinci im jedan deo brodovlja potapaju, vređaju rimske poslanike i to je povod za rat.

Rat s Pirom

Tarent poziva Pira, koji sanja o stvaranju jake zapadne države i koji rado prihvata predlog.

280. on se iskrcava u Italiji sa 22 000 pešaka, 3 000 konjanika i 20 slonova. Blizu Herakleje još te iste godine dolazi do prve bitke i Pir između ostalog zahvaljujući slonovima pobeđuje. Na njegovu stranu prelaze Lukanci i Samniti kao i skoro svi grčki gradovi. Pir prolazi kroz Kampaniju i Samnij i upada u Lacij ali ne nailazeći na podršku od Latina, gde su Rimljani skoncentrisali znatne vojne snage, on je prinuđen da se vrati u Tarent.

279. nova pobeda Pira u Auskulu, ali ga je koštala toliko velikih gubitaka da šalje u Rim poslanike sa ponudom za mir koju Senat odbija. Rim u to vreme sklapa ugovor sa Kartaginom.

Pir se uskoro posvađao sa Tarentincima i napušta Italiju, tražeći sreću na Siciliji, gde u prvo vreme osvaja skoro sve kartaginske posede

16

ali pošto se nosi idejom da na čelu ogromne flote (napravljene po ceni ogromnih napora grčkih gradova) napadne protivnika u samoj Africi – Grci tada stupaju u veze sa Kartaginjanima. Pošto se vojska Kartagine pojavila na Siciliji, Pir se neslavno vraća u Italiju. Čime je naterao u prvom trenuku Rimljane na povlačenje u njihovim tamošnjim promenljivim borbama sa Tarentincima. Ali zatim 285. kod Beneventa pod komandom Manija Kurija Dentata Rimljani odnose odlučnu pobedu nad Pirom i stiču ogroman plen.

272. garnizon koji je Pir ostavio Tarentincima predao se Rimljanima. Ovi su morali da predaju flotu i poruše zidove.

Iste godine potpadaju pod rimsku vlast i Samniti, Lukanci i Brutiji koji su ratovali na strani Pira.

270. zauzet je Regij, 265. Rimljani zauzimaju etrurski grad Volsinij čime je osvajanje Italije (kako je dotad ona shvatana) završeno.

Znači počevši sa osvajanjem Lacija trajalo je preko 200 godina. Borbe su vođene sa narodima na nižem i višem kulturološkom stupnju (ali se vojska sastojala uglavnom od najamnika) od njih. Diplomatija i divide et impera politika igra veliku ulogu u rimskim uspesima. Ovo nije bilo nacionalno ujedinjenje već pokoravanje sa posledicom stvaranja federacije plemena i gradova potčinjenih Rimu.

Demokratizacija političkog poretka rimske Republike u IV i na početku III veka

1. Završetak borbe između patricija i plebejaca

Spoljna politika V-III veka bila je prvo borba za hegemoniju u latinskom savezu, zatim pokorenje Lacija i na kraju borba za političku prevlast na Apeninskom Poluostrvu. U isto vreme to je bila borba za proširenje ager publicus-a rimskih građana. Ubrzo po rušenju Veje na tom mestu se stvaraju 4 seoske tribe,. Kolonije se osnivaju u oblastima koje se ne dodiruju neposredno sa rimskim posedima i najzad onaj deo zemljišta koji je ostajao nepodeljen, rimski su građani mogli okupirati. Posle 445. aristokratija jača jednim delom na račun starih latinskih i kampanskih plemenskih rodova.

439. ubijen je Spurije Melije jer je optužen da teži tiraniji pošto je za vreme gladi neimućnima delio žito, ista sudbina zadesila je 384. Marka Manlija, zbog pomoći dužnicima.

Zakoni Licinija i Sekstija

Značaj plebsa kao glavnog dela vojske rastao je tokom neprekidnih ratova 70-tih i 60-tih godina IV veka.

367. primljeni su zakoni Licinija i Sekstija a po prvom od njih ponovo je uspostavljena konzulska vlast koju su dotle, duže vreme zamenjivali vojni tribuni, a jedan od njih morao je biti iz redova plebejaca, po drugom, svakom građaninu je bilo dopušteno da od državne zemlje okupira najviše 500 jugera, dok je treći bio u interesu dužnika: zaostali deo duga mogao se isplatiti u roku od tri godine.

17

Po izvorima Licinije i Sekstije su uspeli tek posle 10-godišnje borbe da dobiju potvrdu svojih zakonskih predloga.

Sekstije je bio prvi konzul-plebejac, Licinije je ubrzo posle 367. osuđen, jer je navodno prekršio agrarni zakon u svoju korist. Zakon o konzulima ne pobuđuje nikakvu sumnju ali zato su u nauci osporavane ove prve agrarne reforme.

Petelijev zakon

326. – po zakonu dužnik pred poveriocem odgovara svojom imovinom a ne ličnošću, tako je u Rimu ukinuto ropstvo za dug i nexum je izgubio svaki praktičan značaj.

Cenzura Apija Klaudija

Cenzor iz 312. – Apije Klaudije – izgrađuje prvi drum do Kapue (via Appia, od velikog značaja u borbi sa Samnitima), kao i prvi vodovod.

U neprijateljstvu sa Fabijevcima (igraju značajnu političku ulogu u to vreme) i neslaganje sa velikim Manijem Kurijem Dentatom. Po svoj prilici on je štitio interese trgovačko-zelenaških krugova, u Senat uvodi ljude čiji su roditelji bili oslobođenici. Takođe on dopušta siromašnim građanima da se upisuju ne samo u gradske već i u seoske tribe, ne posedujući zemljišta oni su na taj način dobijali mogućnost da utiču na odluke narodnih skupština. Novčani cenz je na osnovu toga faktički izjednačen sa zemljišnim. Moguće je da u ovo vreme pada i redakcija Servijevog ustava.

Ovom velikom čoveku se pripisuje i niz drugih mera: usavršio latinski alfabet, kult Herakla pretvorio iz privatnog u opšterimski. Govorio protiv sklapanja mira sa Pirom – jedan od prvih primera rimskog političkog besedništva.

304. edil Gnej Flavije pod Klaudijevim pokroviteljstvom – je objavio sudski postupak i obnarodovao kalendar. Ova mera je uperena protiv svešteničkog kolegija pontifika koji su smatrani za jedine poznavaoce prava i tumače kalendara sa složenim sistemom radnih i prazničnih dana.

Na početku IV veka plebejcima su bile pristupačne sve dužnosti, a od 300-te po zakonu braće Ogulnija pristup i kolegijumu pontifika i augura.

Hortenzijev zakon

287. politička borba se ponovo zaoštrila. Plebejska secesija na Janikul. Kvint Hortenzije je izabran za diktatora. On sprovodi zakon po kome su odluke plebsa donesene na komicijama imale snagu zakona i nije im bila potrebna saglasnost Senata (auctoritas).

2. Državni poredak Rima na početku III veka

18

I pored uspeha plebejaca u borbi za svoja prava poredak je i dalje bio aristokratski.

Komicije

Tri vrste narodnih skupština:1. kurijatske komicije (gube značaj još na početku Republike).

Formalne nadležnosti: usinovlajvanje, sastavljenje testamenata, obred davanja imperiuma magistratima – obred koji pred kraj Republike preuzimaju 3 augura sa 30 liktora koji verovatno predstavljaju kurije.

2. Centurijatske komicije: sazivaju ih najviši magistrati, skupljaju se po centurijama kako je to utvrđeno još reformom Servija Tulija. U ranije doba vojna organizacija poklapala se sa političkom. Sazivana je van zidina na Marsovom polju, u zoru, građani su naoružani. Svaka centurija imala je jedan glas. Odluka centurijatske komicije bila je ravna zakonu, s tim da je morao da bude odobren od Senata (auctoritas patrum). Posle Hortenzijevog zakona, zakonodavna delatnost postepeno prelazi na tributske komicije i samo su pitanja rata i mira ostajala u dužnosti centurijatskih komicija. Po Servijevom ustavu presudan značaj imali su građani sa visokim imovinskim cenzom.

3. tributske komicije – skupštine po tribama, koje stiču značaj ½ V veka. Prvo su njima učestvovali samo plebejci, koji su se sakupljli po tribama da izaberu svoje magistrate, kasnije su pored plebejskih skupština (concilia plebis) sazivane po tribama skupštine svih građana.

287. posle Hortenzijevog zakona, odluke plebsa, donesene po tribama imaju snagu zakona, tj. izjednačene su sa centurijatskim komicijama. Sastajale su se na raznim mestima: Forum, Kapitol, van grada. Krajem Republike radi izbora magistrata na Marsovom polju. Sazivali su ih i njima predsedavali kurulni magistrati (konzul, diktator, pretor, kurulni edil) – i tada se zvale comitia tributa ili plebejski magistrati (narodni tribun, plebejski edil) – i tada se zvale concilia plebis. Glasalo se po tribama, ako se za predlog izjašnjavala većina triba on bi postajao zakon. Ova odluka je nazivana plebiscitum, kasnije lex plebeive scitum ili prosto lex.

Rimski su građani u stvari bili lišeni političke inicijative, jer su se na narodnim skupštinama rešavala samo ona pitanja koja su postavljana od strane magistrata, tekuća politička pitanja rešavali su magistrati i Senat.

Magistrature

Delile su se na redovne i vanredne. Magister – starešina, stoji iznad naroda. Dokle god vrši dužnost ne može se pozivati na odgovornost ili smenjivati, to nije služba već honor – čast, poštovanje. Sve su bile besplatne birane na godinu dana (sem cenzora), osim diktatora sve su bile kolegijalne. Opšti pojam vlasti – potestas. Najviša pak vojna, građanska vlast kao i određene verske funkcije (pravo auspicija) – imperium.

19

Redovne magistrature

Isprva su dva konzula (zvali su ih i praetores, iudices) bili jedini izborni magistrati, oni su imali svu vlast. Posle pojave drugih izbornih službenih lica konzuli ostaju najviši magistrati – njima pripada imperium maius, tj. najviša građanska vlast a za vreme rata komanduju trupama. 367. posle zakona Licinija i Sekstija jedan od konzula biran je iz redova plebejaca. Kao znak najviše vlasti ispred njih je išlo 12 liktora sa sveženjevima pruća (fasces) u koje su van gradskih zidina stavljane sekire (van grada je konzul imao neograničena prava uključujući i pitanje života i smrti rimskih građana, dok je u gradu bilo ograničenja određenim normama).

366. patriciji postižu da se iz njihovih redova bira po jedan pretor, sa imperium minus koji je bio mlađi kolega konzula, zamenik. Glavna dužnost – custodia urbis, tj. čuvanje reda u gradu iz čega je proisticala i krivična i građanska jurisdikcija, koja će kasnije postati osnovna kompetencija pretora. Postaće pristupačna i plebejcima 337., ispred njih išlo je 6 liktora, a kad vrši suđenje u Rimu pokraj njega stajala su dva liktora.

443. centurijatske komicije birale su po dva cenzora, jednom u pet godina sa vlašću od godinu i po dana. Oni su određivali cenz i delili građane po tribama i centurijama, a po zakonu Ovinija iz 312. počinju da sastavljaju i spiskove Senatora, u vezi sa tim razvija se dužnost nadzora cenzora nad moralom (cura morum). Najzad učestvuju u finansijskoj upravi Republike – određivanje veličine poreza, carina…

Od 351. pristupačna i plebejcima a zakon Publija Filona iz 339. nalagao je da jedan od cenzora mora obavezno biti plebejac. Na njihove odluke narodni tribuni nisu imali pravo žalbe. Oni su imali samo potestas a ne i imperium. Na dužnost su birani istaknuti građani a često su birani oni građani koji su pre toga već vršili konzulsku dužnost. Tokom vremena ova dužnost stekla je osobit značaj u političkom životu Rima.

Tribunat

Narodne tribune birale su plebejske skupštine po tribama. Prvo birana dva (ili po drugoj verziji 4) a docnije deset tribuna. Ličnost tribuna smatrana je neprikosnovenom. Glavna funkcija bila im je zaštita interesa plebsa (ius auxilii), tako da oni imaju pravo mešanja u rad magistrata (ius intercessionis), osim u rad diktatora i cenzora.

Vetom je ukidao odluku magistrata, narodne skupštine i Senata. Čak im je pripadalo i pravo hapšenja magistrata. Stan tribuna bio je utočište za svakog plebejca. Ali vlast tirbuna je prestajala van granica grada. Prvobitno oni nisu mogli da govore u Senatu već samo da stoje ispred vrata, i da ulažu protest na odluke Senata. Kasnije dobijaju i to pravo i čak pravo da sazivaju Senatske sednice. Sredinom IV veka tribuni su već uživali to pravo; oni nisu bili magistrati u strogom smislu te reči.

20

Zajedno sa tribunima uvedena je dužnost plebejskih edila, isprva pomoćnici tribuna i čuvari hrama boginje Cerere. Od 366. pored dva plebejska edila birana su još dva kuralna edila – najpre samo patriciji, ali su ubrzo zajedno sa plebejskim edilima obrazovali jedan kolegij. Glavne dužnosti: cura urbis – nadzor nad redom u gradu; cura annonae – prehranjivanje prestonice i nadzor nad trgovima; cura ludorum – straranje o priređivanju javnih igara. Edile su birale tributske komicije.

Kvestore su prvobitno postavljali konzuli kao njihove pomoćnike. 447. tributske komicije su birale – 4 kvestora. Od 409. pristupačno i plebsu. Upravljali su blagajnom, vodili knjige prihoda i rashoda, čuvari državne arhive, pratili konzule pri pohodima i upravljali vojnom blagajnom, kao i podelom i prodajom ratnog plena.

Diktator

Vanredna magistratura nazivana i magister populi, po svoj prilici ona pripada latinskim magistraturama. Formalno, postavljan je od strane konzula, faktički, birao ga je Senat. Dešavalo se samo u izvanrednim prilikama a vlast mu je bila ograničena samo rokom (6 meseci). Imao je svu vlast – summum imperium. Kao znak njegove izvanredne vlasti ispred njega je išlo 24 liktora sa svežnjevima u kojima su bile sekire. On je obično određivao sebi pomoćnika, komandanta konjice – magister equitum. Isprva su birani iz redova patricija ali 356. pominje se i prvi plebejac – diktator.

Senat

U njega su ulazili uglavnom bivši magistrati, spisak (album, u koji su senatori uvođeni po rangu, najpre su upisivani bivši konzuli (consulares) zatim pretori (pretorii) itd.) je sastavljao najpre konzul a zatim je ta dužnost prešla na cenzora. Senator koji je na čelu naziva se princeps senatus. Svaki od senatora po redu kojim je unesen u spisak, iznosio je svoje mišljenje, posle čega se pristupalo glasanju i donosila odluka (Senatus consultum, dekretum).

Formalno Senat je bio savetodavna ustanova pri magistratima, faktički on se pretvorio u najvišu ustanovu Republike, rešavao je pitanja religije i kulta, državnih finansija, unutrašnje bezbednosti, vodio spoljnu politiku. Narodna skupština samo je formalno rešavala pitanja o ratu i miru. Od samog početka Republike ova ustanova je bila glavni oslonac aristokratije.

Svešteničke dužnosti

Pitanja religije nisu u Rimu bila odvojena od političkog života, magistrati imaju ove ili one verske funkcije. Sveštenički kolegiji bili su magistrature svoje vrste, ali samo verske magistrature. Kolegij potifika – vremenom postaje veoma važan, prvo od tri a zatim 6 ljudi, njegov poglavar – veliki pontifik (pontifex maximus).

Ovaj zadnji je u verskom smislu bio pater familias rimske države. Živeo je u kući koja je po predanju bila dvorac Nume (Regia). Pontifici

21

su postavljani putem kooptacije a veliki pontifik na komicijama. Tesno su povezani sa aristokratijom i zastupaju njene interese. Posle delatnosti Gneja Flavija prava pontifika bila su unekoliko ograničena, a 300. po zakonu Ogulnija, pontifikat otvoren i za plebejce (prvi imenovan tek 252.)

Ostatak kraljevske vlasti održao se u tituli rex sacrorum, to je bio sveštenik Janusa (uvek su birani iz redova patricija).

Sveštenici raznih hramova nosili su naziv flamina. Među njima osobit značaj imali su flamin Jupitera, Marsa i Kvirina.

U spoljnoj politici veliku ulogu igrao je sveštenički kolegi Fecijala (nastao u kraljevsko doba). Veliki ugled uživale su sveštenice boginje Veste. Poseban kolegij sveštenika (prvo dva a od IV veka 10 ljudi), rukovodio je Sibilinim knjigama.

Osim toga postojao i kolegij augura, sveštenika-predskazivača. Oni su vršili i izvestan uticaj na politčki život jer su se Rimljani rukovodili njihovim tumačenjima, tek po zakonu Ogulnija plebejci dobijaju pristup u kolegijum augura.

Rimsko društvo na početku III veka

Pristup plebejaca u sve magistrature nije još značio punu demokratizaciju rimskog poretka. Odsustvo plate za magistarte bilo je jemstvo da te dužnosti nisu interesantne maloimućnim plebejcima, birani su samo bogati plebejci.

Krajem IV veka preostali patricijski rodovi zajedno sa gornjim slojem plebejaca, formirali su privilegovanu socijalnu grupaciju – nobilitet.

Nobilitet

Uticaj patricijata je i dalje počivao na krupnoj zemljišnoj svojini, razvijenim klijentskim vezama, uzajamnoj podršci predstavnika jednog istog roda (nekim od njih je bila svojstvena određena politička linija, npr. Fabijevci su nepomirljive pristalice aristokratske politike, Emilijevci su za kompromis sa plebejcima itd.).

U IV veku sa jačanjem plebsa osobit uticaj čine rodovi Licinija, Livija i Genucija. Slučaj Manija Kurija Dentata – izuzetak.

Rimski nobilitet stajao je u tesnoj vezi sa aristokratskim rodovima latinskih i nekih italskih naroda. Latinski i sabinski rodovi rano su ušli u sastav patricijata (rod Klaudijevaca je, po svoj prilici, poslednji koji je bio udostojen te časti). Sredinom V veka latinski a kasnije i razni italski rodovi uvrštavani su u rimski plebs, a neki ulaze i u nobilitet (Ogulniji i Perperni poreklom iz Etrurije, Fulviji i Mamiliji iz Tuskula, Atiliji – iz Kampanije…), pojedini rodovi bili su vezani za rimski nobilitet srodničkim, poslovnim vezama ili ugovorom »gostoprimstva« (hospitum).

Pitanje o poreklu tribunata većina naučnika dovodi u vezu sa vojnim tribunatom, koji su bili komandanti plebsa.

22

Narodne tribune birale su plebejske skupštine po tribama, ova dužnost bila je pristupačna samo plebsu.

Ekonomika (str. 110)Rimski građani i latini

Italija posle rimskog osvajanjaRimska vojska na početku III veka

Razvitak rimskog prava

Pretvaranje Rima u najjaču državu na Sredozemnom Moru

Punski ratovi

1. Društveni poredak u Kartagini

Posle osvajanja Italije i pobede nad Pirom Rim se pretvorio u jednu od najjačih država u zapadnom delu Sredozemnog mora (273. Ptolomej II Filadelf nije slučajno stupio u diplomatske veze sa Rimom). Taj porast moći i doveo je do sukoba sa Kartaginom – najjačom Sredozemnom državom u to vreme.

Kartagina – kolonija Tira, ležala je na obali današnjeg Tuniskog zaliva. Osnovana je 814. ali njeno uzdizanje počinje u VI veku. Utika je najstarija fenička kolonija u Africi, ona gubi svoj ranji značaj i podpada pod vlast Kartagine. Pred kraj IV i na početku III veka, Kartagina je na vrhunu moći. Osnovu te moći čini posrednička tgovina. Dovozili su u zapadne i istočne luke Sredozemlja cink iz Britanije, zlato i slonovaču iz južnih oblasti Afrike, metale sa Sardinije i iz Španije, ćilibar iz severnih zemalja, robove iz raznih oblasti... veliku ulogu igrala je i poljoprivreda, ležala je na plodnom tlu, urođeničko berbersko stanovnštvo pretvoreno je u zavisne posednike, znatan deo zemljišta obrađivlai su robovi (prvi upootrebljavaju u velikim razmerama robovski rad u poljoprivredi). Kod njih se pojavljuje specijalna literatura posvećena agronomskim pitanjima (popularan je rad Magona, preveden na grčki a zatim i na latinski).

Politički poredak bio je oligarhijski, na čelu sa dva sufeta (birala ih je narodna skupština i po njima su nazivane godine), ali je najviša vlast bila u rukama aristokratskog Veća, koje se sastojalo od 30 ljudi. Naročiti značaj imao je i kontrolni organ – veće 104-rice, koje je podsećalo na spartanske efore.

Narodna skupština koja je birala službena lica nije imala politički značaj (spoljnom i unutrašnjom politikom rukovodila je plutokratija).

2. Prvi punski rat

U Španiji, Kartagini su pripadali Gades, Malaka i Abdera. Ofanzivu na istočni deo Sicilije u IV veku su uspešno odbijali sirakuški tirani, ali krajem 80-tih godina znatan deo Sicilije potpadao je pod uticaj Kartagine. ½ 60-tih godina u Sirakuzi vladao je kralj-tiranin Hijeron II

23

(želi da obnovi grčku moć). U prethodnom periodu, još pre pretvaranja u moćnu italsku državu, Rim stupa u trgovačke veze sa Kartaginom.

Rani ugovori između Rima i Kartagine

Polibije ih stavlja u VI vek, ali verovatno pad u docnije vreme. Drugi ugovor je iz 348., treći – 279. za vreme rata sa Pirom (ovaj je jedini i vojnog karaktera).

Rimsko-krataginske protivrečnosti

Odnosi se oštro menjaju otkako je Rim stao na čelo federacije italskih zemalja i Velike Grčke. Sa padom Tarenta i slabljenjem Sirakuze, Kartagina je neograničeno vladala zapadnim delom, rimski vladajući krugovi to nisu mogli da dopuste i to su bile osnovne protivrečnosti koje su dovele do Prvog punskog rata (264. – 241. pne). Interesi su se sukobili na Siciliji i trajali preko 20 godina.

Mamertinci

Povod: kampanski najamnici (samonazvani: sinovi Marsa ili Mamertinci) zauzimaju 80-tih III veka Mesanu i opljačkali okolinu. Hijeron II kreće protiv njih i opseda Mesanu.

Jedan deo najamnika okreće se Kartagini a drugi (pozivajući se na krvno srodstvo) od Rima. Kartaginjani osvajaju Mesanu, što je predpostavljalo osvajanje Sirakuze, a i protivnike delilo samo uskim moreuzom pa prema tome i čitave Sicilije u ruke Kartaginjana. Senat se kolebao, ali je narodna skupština odlučila da pruži pomoć Mamertincima. Na odluku su uticali predstavnici senatorskih porodica, koje su bile povezane sa sabelskim plemenima, srodnim sa Mamertincima, a tako isto i sa grčkim trgovačkim radovima (Atiliji koji vode poreklo iz Kampanije, i Otaciliji – od sabelskih plemena).

Početak ratnih operacija

Rimske trupe se prebacuju na Siciliju 264. i osvajaju Mesanu, razbijajući prvo Kartaginjane a potom i Sirakužane, koje opsedaju, mnogi grčki gradovi prelaze na njihovu stranu. Hijeron II prinuđen da sklopi mirovni ugovor sa njima (mora da vrati zarobljenike i plati 100 talenata u srebru, plus hrana za legije).

Zauzeće Agrigenta

Posle 6 meseci opsade 262. je zauzeta, 25 000 zarobljenika prodato je u ropstvo, ali ti uspesi na kopnu paralisani su akcijama kartaginske mornarice koja je nesmetano napadala italske obale – tada je izgrađena nova rimska flota koja se sastojala od visokih brodova sa specijalnim mostovima za pristajanje i prelaz legionara gde bi započinjali borbu kao na kopnu.

24

Bitka kod Mila

Prva pomorska bitka kod Liparskih ostrava bila je nepovoljna po Rimlane ali ubrzo blizu tih ostrva u bitci okd Mila, konzul Gaj Duilije pobeđuje – 260. Presudna je bila tehnička novina, Duilije proslavlja triumf i podignut je stub ukrašen kljunovima razbijenih lađa (columna rostrata). Tako pošto je prevaga bila na strani Rimljana oni se odlučuju da napadnu samu Afriku.

Regulova ekspedicija

Velika ekspedicija sa Markom Atilijem Regulom na čelu kreće 256., kod rta Eknoma došlo je do jedne od najvećih pomorskih bitki u antici, u njoj su Kartaginjani razbijeni, posle čega Rimljani vrše desant na obale Afrike. Regul isprva odvaja urođenička plemena od Kartaginjana. Ovi bi poveli pregovore o miru, ali Regul postavlja preteške uslove. Unajmljeni su novi odredi grčkih najamnika na čelu sa Spartancem Ksantipom, koji do nogu tuku Rimljane (bekstvom se spašava samo 2 000 legionara). Sam Regul gine u zarobljeništvu, a mornarica biva uništena na povratku u buri.

Poslednji period rata

Poprište novih ratnih sukoba ponovo je Sicilija. Rimljani gube flotu u nekoliko bura i moraju ponovo da je izgrađuju, ali ni Kartaginjani ne umeju da iskoriste svoja preimućstva na moru. Tada sjajna pešadija Rimljna potiskuje Kartaginjane u s-z deo ostrva i ovima ostaju samo dva pristaništa – Lilibej i Drepanon.

247. Hamilkar Barka mladi energični vojskovođa stiže na Siciliju – reorganizuje vojsku i prelazi čak u ofanzivu. Zauzevši tvrđavu Eriks ne prestaje da Rimljanima pravi probleme. No Rimljani po cenu izvanrednih naprezanja – državnih i privatnih – izgrađuju novu mornaricu. I 242. na čelu sa Gajem Lutacijem Katulom zauzimaju Lilibej i Drepanon a 241. zadaju presudan poraz mornarici Kartaginjana u bitki kod Egatkih ostrva.

Uskoro Hamilkar i Lutacije sklapaju mirovni ugovor, odmah zatim poslata je komisija koja je formulisala konačne uslove mira: Kartagina je u roku od 10 godina imala da plati kontribuciju od 3 200 talenata, napusti Siciliju, ustupi ostrva koja leže između Italije i Sicilije i vrati zarobljenike.

Ustanak u Kartagini

Ogromna sredstva otišla su na rat, blagajna je bila prazna i trupe nisu mogle da se isplate – 241. ustanak najamnika + robovi i podvlašćeni Libijci + fenički gradovi (Utika kojoj je teško padala kartaginska hegemonija). Na čelu sa Libijcem Matonom i robom-Kampancem Spendijem. Tri godine je trebalo Hamilkaru da ga uguši, za to vreme Rim je ostajao neutralan ali posle ustanka iskoristili su slabost Kartagine i zauzeli Sardiniju i Korziku.

25

Organizacija prvih provincija

Prekomorske teritorije organizovane su po drugačijim principima nego italske oblasti u kojima je dosledno bio sproveden princip prinudne federacije. Sicilija, Sardinija i Korzika odsada su nazivane rimskim provincijama. Provincia – prvobitno označava mandat (obično vojni), davan najvišem magistratu ali sada počinje da se upotrebljava i za osvojene teritorije. U prvo vreme nije bila regulisana nikakva posebna organizacija već je osvojenom teritorijom upravljao neograničeno rimski magistrat. Potčinjeni gradovi sa nekim izuzecima morali da plaćaju ogromne poreze. Jedan deo zemlje proglašavan je za državnu – ager publikus. Odnos prema stanovnicima bio je preuzet u mnogome i od Kartaginjana i od Sirakužana (helenistički) – karaktetristična podela osvojene oblasti na privilegovane gradove i na bespravno seosko stanovništvo.

3. Unutrašnja i spoljna politika Rima u periodu između Prvog i Drugog punskog rata (241. – 218.)

Sve do 30-tih godina III veka Rimljani su stajali po strani od neobično složenih spoljnopolitičkih odnosa koji su karakteristični za helenističke države. Prvi dodir interesa između Rima i Grčke pada u 229. za vreme Prvog ilirskog rata.

Ilirski ratovi

Ilirska država u to vreme predstavlja federaciju raznih plemena, moćni su i bave se gusartvom. Od njih stradaju italski trgovci. Senat šalje kraljici Teuti koja vlada federacijom poslanstvo čiji zahtevi su odbijeni a jedan od poslanika je i ubijen – povod.Rimljani dejstvuju u zajednici sa Ahejskim i Etolskim savezom, već 228. odnesena pobeda i zaključen je mir po kome je Teuta izgubila znatan deo teritorije; Ilirima je oduzeto pravo da slobodno plove, moraju da plaćaju danak.

Još 229. Korkira, Epidamnos i drugi gradovi na jadranskoj obali ulaze u savez sa Rimom.

U Korint i Atinu je upućeno poslanstvo kome je ukazano dotle neviđena čast – dopušteno im je da učestvuju na Istamskim igrama i prisustvuju Eleusimskim praznicima –ovim činom Rimljani su priznavani za Helene.219. – Drugi ilirski rat – pobeđuju Demetrija sa Fara, svojeg ranijeg saveznika ali koji se pobunio protiv Rimljana u međuvremenu.

Ovi uspesi zadiru u interese najjače balkanske države – Makedonije – što je neizbežno vodilo sukobu.

Reforma komicija

Paralelno sa jačanjem Rima dolazi do niz promena u unutrašnjem životu. Zabeleženo je izvesno jačanje plebsa, između 241. i 222. reforma centurijatskih komicija, namesto stare Servijeve podele, svaka

26

od 35 triba imala je ubuduće da daje po 2 centurije od svake klase. Na taj način sve klase dobile su podjednak broj centurija tj. jednak broj glasova u narodnoj skupšini. Ukupan broj centurija = 373 (35x10 + 18 cent konjanika + 4 pionira i muzikanata + 1 proletera). Dok je po Servijevom ustavu odluka u komicijama mogla su donositi samo glasovima centurija prve klase i konjanika. Sada je bila potrebna većina u 187 centurija. To je donosilo određeno preimućstvo građanima 2 i 3 klase, 4-ta i dalje bila lišena političkih prava: rimski ustav ostaje aristokratski.

Ustav se reformiše i tako što se od 242. bira drugi pretor – rukovodi sudskim parnicama koje se vode između stranaca, ili Rimljana i inostranaca. Od 227. biraju se još dva pretora, radi uprave nad provincijama: jedan za Siciliju, drugi za Sardiniju i Korziku.

Gaj Flaminije

Demokratski pokret ovoga perioda vezan je za njegovo ime. Narodni tirbun iz 232. Flaminije sprovodi zakon o podeli galske zemlje (ager Gallicus) među građanima, osvojene 285. Energična borba sa udruženom opozicijom Senatora na čijoj strani čak i njegov otac, koji je pretio da će nad sinom primeniti očinsku vlast. Podela zemlje izaziva rat sa Galima (225. – 222.) koji je počeo njihovim upadom u Etrujriju. Na početku pobeđuju ali 224. rimska pobeda. 223. Flaminije kao konzul razbija Gale, a sledeće posle niza pobeda i to je kraj rata. Novonastale kolonije Placentia, Cremona udaraju temelj romanizaciji reke Po, čuvene po svojoj plodnosti.

220. Flaminije izabran za cenzora, uz njegovu podršku donesen je zakon narodnog tribuna Klaudija, po kojem je senatorskim porodicama zabranjeno da imaju brodove u koje može da stane preko 300 amfora, tako se nobilitet odvaja od pomorske trgovine koja prelazi u ruke vitezova (onih 18 konjaničkih centurija – eques). Oni su najčešće najbogatiji plebejci koji još nisu prošli kroz magistrature i nisu bili uneseni u senatorski spisak.

Od vremena Flaminija i Klaudija u ruke vitezova prelaze postepeno trgovačko-zelenaški poslovi, dok ekonomsku podlogu nobiliteta nastavlja da čini krupni zemljišni posed.

4. Drugi punski rat

Hamilkar i njegovi naslednici u Španiji

Ubrzo posle ugušenja ustanka Hamilkar prenosi svoju aktivnost u Španiju; računajući da će eksploatacijom resursa tog bogatog poluostrva (plemeniti metali i plodnost tla) ojačati moć države i vojske za budući rat sa Rimom. Glavni deo stanovništva čine iberska plemena, u severne oblasti prodrli su Kelti, koji se jednim delom mešaju sa Ibercima. Specifična iberska kultura pogotovu na jugu, sva se plemena odlikuju borbenošću. Feničke kolonije pojavljuju se prilično rano ali Kartagina im ne posvećuje pažnju sve do gubitka Sicilije. 229. posle

27

uspešno započetih operacija Hamilkar gine i na čelu vojske ga nasleđuje zet Hazdrubal. On osniva Novu Kartaginu, velika tvrđava i trgovačka luka.

Rimljani su bili uznemireni ovim prodiranjem Kartaginjana na sever Španije, 226. oni tamo šalju poslanstvo koje zaključuje ugovor sa Hazdrubalom po kojem su se Kartaginjani obavezali da neće prelaziti reku Ibar (Ebro) u vojne svrhe (nesumljivo je povoljniji po Kartaginu). Unutrašnji događaji kao i rat sa Galima, nisu Rimljanima davali mogućnost da pruže ozbiljniji otpor učvršćivanju kartaginske moći u Španiji.

221. Hazdrubal je ubijen, na njegovo mesto izabran je Hanibal (Hamilkarov sin) koji tada ima 25 godina. Već je bio zreo vojskovođa vaspitan u mržnji prema Rimu. Čim je preuzeo komandu smatrao je da je vojska spremna za borbu sa Rimom (koji se takođe spremao za rat, na rat su ih podsticali i Masalijci, davnašnji suparnici Kartaginjana koji su se sada umešali u sferu njihovog trgovačkog uticaja).

Povod za rat

Južno od Ebra od pomorskih gradova samo se Sagunt (helenizovani iberski grad) nije pokoravao Kartaginjanima, već je stupio u savez sa Rimom. Hanibal ga opseda pod izgovorom da je Sagunt napao jedno od plemena potčinjenih Kartagini, čitavih osam meseci oni su se odupirali. No kada je zauzet 219. Rimljani šalju poslanstvo u Kartaginu sa zahtevom da im se preda Hanibal – odbijeno i to je povod za rat.

Hanibal u Italiji

Strategija Rimljana bila je da se rat vodi na protivničkoj teritoriji, u tu svhu jedna vojska je imala da se iskrca u Africi, a druga u Španiji. Hanibal ih je pretekao. On stupa u vezu sa Galima koje je Rim nedavno pokorio a s druge strane računao je na odpadništvo rimskih saveznika posle prvih svojih uspeha. Samo trebalo je preći Pireneje i Alpe suvozemnim putem što dotle nije nikome uspelo sa tolikom neprijateljskom vojskom.

Polazi iz Nove Kartagine u proleće 218., prelazi Pireneje i maršira duž obale, sa nekim urođeničkim keltskim plemenima mu polazi sa rukom da se dogovori dok je sa drugima morao da vodi rat. Ali galska plemena nisu uspela da ga spreče da pređe Ronu. Prelaz preko Alpa koji je sada ostao je bio posebno težak (surova klima i ponovni napadi Kelta), ali po cenu velikih gubitak genijalni vojskovođa je i to uspeo. S druge strane Alpa Hanibala je očekivala ranije obećana pomoć Kelta nezadovoljnih rimskom vladavinom, to mu je omogućilo da odmori trupe, od ranije velike vojske ostalo mu je svega 20 000 pešaka i 6 000 konjanika. Ali ovaj prelaz predstavljao je za Rimljane potpuno iznenađenje.

Bitke kod Ticina i kod Trebije

Publije Kornelije Scipion (Stariji) – konzul iz 218. već se kretao u pravcu Španije, radi borbe sa Hanibalom, ali je morao da se zadrži u

28

svernoj Italiji zbog pobune Gala, vest o Hanibalovom kretanju zatekla ga je u Masaliji, te je on (ali suviše kasno) krenuo ka Roni. Otpravivši svoga brata Gneja u Španiju on se vraća u Italiju, da bi pretekao Hanibala kod alpiskih prolaza.

Drugi konzul – Tiberije Sempronije Long, bio je opozvan sa Sicilije – Rim odustaje od afričke ekspedicije.

U bitki kod reke Ticina, Hanibal je razbio Scipionove trupe. Tada su se konzulske vojske sjedinile, i napale Hanibala blizu Trebije, ali i tu ostale poražene.

Ovo izaziva u Rimu borbu raznih političkih grupacija, prevagu donekle odnose demokratske grupe na čelu sa popularnim Gajem Flaminijem – izbaranim za konzula 217.

Bitka kod Trazimenskog Jezera

Posle poslednje bitke počeo je opšti ustanak Kelta u severnoj Italiji, ustanici povećavaju za više od dva puta Hanibalovu vojsku. Tako on u proleće 217. napušta zimski logor da bi nastavio ofanzivu na Italiju.

U Ariminu i Areciji su bile skoncentrisane rimske trupe, sa zadatkom da spreče Hanibalov prelazak Apeninskih planina, ali ovaj prolazi kroz močvarnu niziju reke Arno. Kartaginska vojska marširala je 4 dana i 3 noći do pojasa i grudi u vodi. Propalo je mnogo vojnika, palo mnogo konja, ostao svega jedan slon, sam Hanibal izgubio je oko, ali zaobišli su utvrđene položaje Rimljana.

Sada kreće dalje na jug pustošeći sve oko sebe. Flaminije onda rešava da krene za njim ne čekajući svoga kolegu, koji mu je krenuo u pomoć. No njegove akcije su bile dobro poznate Hanibalu koji je imao dobro organizovanu izvidnicu. Flaminijev put vodio je kroz usku dolinu, koja je ležala između planina i Trazimenskog Jezera.

Hanibal preko noći prelazi dolinu, zauzima visove, raspoređuje trupe iza bregova. Idućeg, tmurnog jutra, kada je rimska vojska izbila ništa ne sluteći, iznenada je bila napadnuta sa svih strana. Flaminije je ubijen na samom početku borbe. Jedan deo Rimljana je bio pobijen a drugi deo je konjica bacila u jezero. Samo jedan odred od 6 000 ljudi zauzeo je breg ali opkoljen, predao se pod uslovom slobodne odstupnice. Ukupan broj mrtvih Rimljana 15 000.

Hanibal zadržava Rimljane u zarobljeništvu a saveznike pušta kućama. Sada kreće ka Jadranskom Moru da bi sebi obezbedio prekinutu vezu sa Kartaginom, opustošivši u prolazu Umbriju i Picenum, ali u Apuliji se zadržao pustivši trupe da se odmore, i reorganizovao trupe po rimskom uzoru.

Fabije Maksim i njegova taktika

Senat je nekoliko dana većao o situaciji. Flaminijev poraz doprinosi jačanju aristokratske partije. Kvint Fabije Maksim poznati konzervativac, je imenovan za diktatora.

Novi ratni plan, sračunat na iscrpljivanje protivnika, jer je predviđao neizbežan poraz u presudnoj bitki. Njegova preimućstva nalazila su se u neiscrpnosti rezervi i u brojnosti vojske. Izbegavao je presudne bitke i

29

zadovoljavao se sitnim čarkama, napadajući prevashodno kartaginsku komoru. To nije nailazilo na simpatije u demokratskim redovima (ojađeni zbog gubitka nizije reke Po, koja je posle flaminijeve reforme i poslednjeg galskog rata bila kolonizovana + seljaštvo nezadovloljno jer je Hanibal pustošio njihova naselja) zbog čega je i proglašen Oklevalom (Kunktator). Čak je i njegov najbliži saradnik Marko Minucije bio protiv ove taktike, tako da je za vreme jednog Fabijevog odsustva uspeo čak da zada poraz Kartaginjanima. To je toliki utisak ostavilo na Rimljane da je on uprkos svim običajima bio proglašen za drugog diktatora. Ali Hanibal ga je ubrzo razbio i samo ga je Fabijeva pomoć spasla totalne propasti – dokaz ispravnosti partizanske taktike. Fabijeva zasluga je još i to što je zadržao saveznike da ne pređu na stranu Kartaginjana.

Zalihe jedan od najvažnijih zadataka Hanibala, iz Apulije on prelazi u Samnij a odatle u Kampaniju i tu sakupilo zalihe a zatim se vratio u Apuliju gde je prezimio 217. – 216. Konzuli iz 216. Lucije Emilije Paul (Fabijev pristalica) i Gaj Terencije Varon, demokrata i pristalica odlučnih akcija, ova taktika i dovela je do jedne od najpresudnijih bitki u istoriji antike.

Bitka kod Kane

U Apuliji u leto 216. na reci Aufidu kod Kane rimska se vojska sukobila sa Hanibalom. Rimljana je bilo više ali je Hanibal imao jaku konjicu i centralizovao komandu za razliku od Rimljana koji su imali dvoje vojskovođa suparnika.

Hanibal je rasporedio svoje trupe u obliku polumeseca, u centru Kelti, a na bokovima odabrana kartaginska pešadija i konjica. Još na samom početku oni razbijaju malobrojnu rimsku konjicu, Kelti su ustuknuli unazad, ali tada ih Hanibal zatvara, tj. opkoljava pešadijom. Rimljani pokušavaju da se brane obrazovavši krug, ali ne izdržavaju i razbijaju redove – opšte istrebljenje. Po nekim izvorima od vojske koja je brojala preko 50 000 ljudi spaslo se samo 14 000. Mnogo Senatora i vojnih tribuna je ostalo na bojištu, među njima i Lucije Emilije Paul, samo neznatan deo trupa spasao se bekstvom, među njima i Terencije Varon. Ove ostatke rimskih trupa zaustavio je i doveo u red mladi vojni tribun Publije Kornelije Scipion Mlađi.

Učinjeno je sve da se osposobe odredi za odbranu Rima, pozvani su svi građani koji imaju preko 17 godina. Senat se rešio na krajnje sredstvo: dve legije osnovane su od robova.

Hanibal je takođe bio oslabljen gubicima i on pokušava da iskoristi poraz Rimljana u prvom redu u diplomatske svrhe. Ali pošto je Senat odbio čak i pregovore sa njim, postigao je konačno ono zbog čega je došao: mnoga plemena i gradovi srednje i južne Italije prešla su na njegovu stranu ili se kolebala. Svuda su odnosila prevagu antirimske grupe.

U Kampaniji prilazi mu Kapua ali Kuma, Napulj i Nola ostaju verne Rimu.

Neko vreme 209. čak je i 12 latinskih kolonija odbijalo da daje vojsku .

30

Ubrzo posle pobede Hanibal zaključuje sporazum sa Filipom V, na Silciliji protiv Rima ustaje mladi Hijeronim.

Prvi makedonski rat

Osvajanje Sicilije od strane Rima

Tamo je poslat Marko Klaudije Marcel, 213. opseda Sirakuzu, grad teško osvaja (pošto je imao sve potrebštine i u podizanju utvređenja učestvovao i čuveni fizičar i matematičar antike Arhimed) u jesen 211. Opljačkan je grad i odvučen ogroman ratni plen. Posle pada Agrigenta, Rimljani su ovladali čitavim ostrvom.

Borba u Španiji

Još od 218. ratne operacije nisu prekidane ni u Španiji, Rimljani su tamo poslali Gnej Kornelije Scipion a zatim 217. ovome je stigao s pojačanjima njegov brat Publije (konzul koga je 218. razbio Hanibal). Rimljani u prvo vreme imaju uspeha, zauzimaju Sagunt, ali 211. oba Scipiona su poražena od Hanibalove braće i poginula. Rimljani su tvrdoglavo nastavili sa borbom u Španiji smatrajući to glavnim izvorom moći tj. srebra i regruta Kartagine.

210. nova ekspedicija na čelu sa Publijem Kornelijom Scipionom (Mlađim), sinom konzula iz 218., istakao se i pored svojih godina u bitkama kod Ticina i Kane i uživao veliki autoritet. Specijalnom odlukom narodne skupštine dodeljen mu je imperium i data prava prokonzula. Ovo je prvi slučaj u rimskoj istoriji da se imperium dodeljuje privatnom licu a ne magistru. 209. on osvaja Novu Kartaginu iskoristivši oseku i prodirući sa jedine pristupačne strane – morske. Ne uspeva da spreči Hazdrubala da povede vojsku Hanibalu, ali zato 206. ovladava i južnim delom Pirenejskog poluostrva.

Hanibal ante portas

Postepeni preokret, Rimljani oduzimaju pojedine gradove Hanibal, 212. opsedaju Kapuu, u proleće pred gradom se pojavljuje Hanibal ali Rimljani ne skidaju opsadu, zato da bi im odvratio pažnju Hanibal se uputio ka Rimu – ovo izaziva legendarnu paniku. Ali on se zadovoljio time što je opustošio okolna polja, a potom neko vreme pošto je ostao pod gradom povlači se u kampaniju i kreće ka jugu. Kapua je uskoro kapitulirala i surovo je kažnjena. Ovo je pokolebalo Hanibalov autoritet među njegovim italskim saveznicima, 209. 80-dišnji Fabije Maksim zauzima Tarent. Hanibal plan sastojao se u tome da se sjedini sa bratovljevom vojskom, ali ovaj je pretrpeo poraz 207. kod reke Metaura i bio ubijen. Od tog momenta položaj Hanibal koji nije dobio potrebnu pomoć od kartaginske oligarhije postaje osobito težak.

Bitka kod Zame

31

Scipion je izabran za konzula 205., 204. se iskrcao u Africi, nedaleko od Utike sa vojskom od 30 000 ljudi, sa oko 7 000 dobrovoljaca-veterana. Kartaginski senat opziva Hanibala iz Italije. Poslednja bitka 202. kod Zame, Masinisa numidski kralj velika pomoć Rimljanima, dao im je izvrsnu konjicu i Hanibal je doživeo svoj prvi i poslednji poraz. Kartagina nije više mogla da pruža otpor.

Zaključenje mira

201. zaključen je mir, Kartagina zadržala samo svoje posede u Africi, gde je smela da ratuje samo po dopuštenju Rima, u toku od 50 godina morala da isplati kontribuciju od 10 000 talenata, gube čitavu mornaricu (sem 10 stražarskih brodova) i predaju Rimu taoce. Masinisa ojačao na račun numidskih plemena – slobodnih i donedavno zavisnih od Kartagine.

Posledice Drugog punskog rata

Pod Hanibalovim uticajem posle zaključenja mira sprovedene su demokratske reforme, kontrola finasija omogućila je isplaćivanje kontribucije, a da se građani ne opterećuju preteranim porezima – nezadovoljstvo oligrahijske partije i podozrivost Rimljana. 195. on mora da beži iz Kartagine.

Sudbina sukoba rešena još u Italiji: 1. Uprkos uspesima Kartaginjani nisu mogli da slome otpor

Rimljana koji su branili svoju teritoriju 2. Rimska vojska se sastojala od slobodnih građana3. Saveznici otpadali od Rima samo dotle dok je Hanibal imao

uspeha4. Najzad oligarhija nije Hanibalu pružila potrebnu pomoćU svojoj drugoj fazi ovaj rat nije bio defanzivan već osvajački (južna

Španija i čitava Sicilija posle 210. mu pripadaju). Rimski ustav pokazao se nepodesnim za izvanredne ratne prilike. U Senatu je još uvek igrala veliku ulogu konzervativna grupa Fabija Maksima Kunktaktora, princepsa senata, koji je priznat za spasioca otadžbine. Ali posle njegove smrti nobilitet je morao da prizna autoritet Scipiona koji je zbog svojih pobeda prozvan Afrikanskim.

Ovo je dakle početak niza osvajačkih ratova koje su Rimljani docnije vodili. On je doveo ne samo do spoljašnjih već i do niza unutrašnjih promena. Od ovog vremena pojačava se kontrola Senata nad saveznicima (pogotovo u vojsci). Rimljani počinju na njih da gledaju kao na svoje podanike, pojedine takve mere nailaze na podršku municipalne aristokratije. Ove promene u rimskoj ekonomici i socijalnom poretku osobito su se jasno ispoljile sredinom II veka.

Rim i helenističke države u prvoj ½ II veka pne

1. Rim i Istok na kraju III i početku II veka pne

32

Odnosi između Rima i helenističkih zemalja čine glavnu sadržinu rimske spoljnopolitičke istorije u vreme posle pobede nad Hanibalom.

Na kraju III veka opšta situacija u helenističkim zemljama karakteriše se obično kao ravnoteža sila. Glavne su: država Lagida, Sirijska kraljevina Seleukida i Makedonska kraljevina Antigonida na čelu sa potomcima Atigona Gonata (sina Demetrija Poliorketa).

Egipatska kraljevinaKraljevina Seleukida

Makedonska kraljevina i GrčkaSavez Filipa V sa Antiohom III

Rimska diplomatija na početku III veka

Sitne istočne države Pergam, Rodos, Atina ali i Egipat (koji slabi na vojnom planu) obraćaju se Rimu za pomoć, kojem nije išlo na ruku narušavanje tradicionalnog sistema ravnoteže.

Spoljnom politikom rukovodi Senat, narodnoj skupštini su podnošene gotove odluke.

Diplomatija koja je već odigrala veliku ulogu u doba borbe Rima za hegemoniju u Italiji i za vreme punskih ratova sada u dodiru sa svetom od kojeg su toliko toga na tom planu već uzeli (parola borbe za slobodu gradova, sistem protektorata, podela sfera uticaja) dovodi se do vrhunca. Delegacije imaju veliku ilogu, isprva poslaničku funkciju vrše sveštenici fecijali, ali vremenom njima ostaje samo vršenje tradicionalnih verskih obreda koji prate razne spoljnopolitičke akte, dok se pregovori i druge diplomatske misije poveravaju posebnim poslanstvima (legationes), imenovani i rukovođeni od Senata i sastavljeni od njegovih članova. Ličnost poslanika smatrana je svetom, njihovo ubistvo ili uvreda često su bili povod za rat. U to vreme se formiraju običaji u vezi sa prijemom poslanika u Rimu.

2. Drugi makedonski rat (200. – 197.)

Ovo istupanje Rima protiv Makedonije predstavlja početak rimske agresije na Istoku. Mešanje Senata u istočne stvari naišlo je isprva na opoziciju u narodnoj skupštini. Vojnim operacijama prethodili su složeni diplomatski pregovori. U Rim dolaze razne delegacije helenističkih država, rimski poslanici imali su za zadatak da odrede pozicije određenih država u predstojećem ratu.

Filipu je postavljen ultimatum u kome mu je naređivano da vrati teritorije osvojene od Egipta, prekine ratne operacije protiv Grka i da sporna pitanja sa Pergamom i Rodosom iznese pred arbitražni sud. Odbijeno – povod za rat.

Antimakedonska koalicija

Značajna koalicija protiv Filipa – posebno važnu ulogu imali su Pergam (Atal I nastoji da ojača svoju poziciu u Maloj Aziji) i Rodos

33

(nastoji da očuva svoj dominantni trgovački značaj u basenu Egejskog Mora). Etolski i Ahajski savez prešli su na stranu Rima u toku rata. Veliki diplomatski uspeh predstavljao je sporazum sa Antiohom III (Rim nije osporavao Antiohova osvajanja siriskih poseda egipatskog kralja dok se A III obavezao da neće pomagati Filipa V).

Bitka kod Kinoskefala

199. Rimljani počinju ofanzivu preko Ilirije. U početku bez nekih rezultata, sem savezničke mornarice koja je napadala obale Makedonije. 197. posle pristupa Etolaca i Ahajaca koaliciji i jačanja rimskih pozicija u bitki kod Kinoskefala u Tesaliji savezničke trupe pod komandom Tita Kvinkcija Flaminina zadaju Filipu presudan poraz.

Etolci insistiraju na tome da se rat nastavi do potpunog uništenja Makedonije. Ali Flaminin najpre zaključuje s Filipom primirje, pod uslovima da se on odrekne svih osvojenih teritorija a Rim ne dobije nikakve nove oblasti. Filip mora da plati 1 000 talenata ratnih troškova, preda svoju mornaricu (sem 6 lađa) i smanji svoju suvozemnu vojsku na 5 000 ljudi; i kao najvažnija tačka u uslovima – prizna slobodu grčkih gradova.

Rimska politika u Grčkoj

196. na Istamskim igrama Flaminin je proglasio slobodu grčkih gradova (helenistička politika – da bi time oslabili suparnike). Edikt je morao dva puta da bude pročitan i posle toga kaže Polibije: » nastala je takva bura aplauza, da to današnji čitalac teško može sebi predstaviti ».

Rat je doveo do opustošenja mnogih grčkih naselja, no i pored toga Flamininova polpularnost je bila bezgranična, u jednom od gradova je čak bio i deifikovan (prvi Rimljanin kome su ukazane božanske počasti). U unutrašnjoj politici Grčke Flaminin je potpomagao aristokratske grupacije.

U ime svih Grka objavljen je rat spartanskom tiraninu Nabisu, čija je demokratska delatnost predstavljala opasnost po aristokratske krugove. 195. Nabis je bio potučen i morao je da se povinuje Flamininovim zahtevima. 194. rimske trupe napuštaju Grčku.

3. Siriski rat

Diplomatski sukobi Antioha III sa Rimljanima

Dok se na Balkanskom poluostrvu vodio Drugi makedonski rat, on je osvojio posede Ptolomejevaca prvo u Siriji a zatim u Maloj Aziji posle čega je čak prešao Helespont i počeo da zauzima gradove koje je Filip V morao da oslobodi – prvi diplomatski sukob između Rimljana i Antioha III.

34

Oktobra 196. rimski poslanici sastali su se u Lisimahiji sa Antiohom III. Sastanak ima najpre prijateljski karakter ali u toku pregovora odnosi su se zaoštrili. Rimljani su sada zahtevali oslobođenje sirijskih, maloazijskih i evrposkih poseda i gradova. Antioh III im je osporavao pravo da se mešaju u grčke stvari i odbio da odgovara na prigovore predstavnika azijskih gradova. Senat odbija Antiohov predlog za sklapanje ugovora – sukob neizbežan. Antioh III je još pružio utočište 195. Hanibalu, koji mu je predložio širok plan za stvaranje antirimske koalicije (i Kartagina) i upad savezničkih trupa u Italiju. Ali Antioh III je nalazio za celishodnije da otpočne vojne operacije u Grčkoj, gde je u to vreme sve više hvatalo maha razočarenje u oslobodilačku politiku Rima (pogotovu nezadovoljni Etolci). Ovi pozivaju Antioha kao zaštitnika helenske slobode i on se 192. prebacuje u Grčku. Prilaze mu samo gradovi od drugostepene važnosti, ali Ahajci ostaju uz Rimljane koji što je najvažnije obećanjima postiže da Filip V ostane lojalan ranijim ugovorima i čak pomogne Rimljanima + Rodos i Pergam. Pod pritiskom rimskih trupa Antioh uskoro mora da napusti Grčku, uskoro i grčka mornarica kao saveznik Rima odnosi pobedu na moru, rat je prenešen u Malu Aziju.

190. Lucije Kornelije Scipion kao legat i njegov brat Publije Afrikanski kao njegov pratilac postaju glavni rukovodioci vojnih i diplomatski operacija.

Bitka kod Magnezije i mir

U njoj je Antioh III bio potučen do nogu, maloazijski gradovi otpadaju od njega i on je prinuđen da moli za mir. Uslove je odredio Publije Scipion i poslao ih u Rim na potvrdu senata, mir je konačno zaključen u Apameji 188.

Antioh III je imao da se povuče iza Taurusa i da u roku od 12 godina isplati 15 000 talenata, da će imati 10 lađa i da neće držati ratne slonove. Rimljani nisu stekli nikakve teritorije ali zato je pergamski kralj Eumen II znatno proširio svoju teritoriju, a Rodos dobio zemljišta u Maloj Aziji., neki maloaziski gradovi proglašeni su za slobodne. Galati, Kapadokijci koji su sarađivali sa Antiohom III bili su zato uniženi i oslabljeni. Galatija je još pre zaključenja mira bila opljačkana. Antioh je morao da preda Hanibala, koji je pobegao u Bitiniju i živeo tamo još nekoliko godina a onda kad je saznao da je izdan izvršio samoubistvo 183. ispivši otrov koji je stalno nosio sa sobom. Iste godine umro je i njegov pobednik Scipion Afrikanski.

Posledice Siriskog rata

Seleukida gubi svoj raniji značaj, antihelenistička reakcija, gubitak Jermenije i drugih oblasti koje se pretvaraju u samostalne kraljevine. Antioh III pokušava da obnovi svoju vlast u Iranu ali umire pljačkajući hram Belov. Taj proces više nije mogao da se zaustavi, za vlade Mitridata I (160. – 138.) pravog osnivača parćanske moći, počinje ofanziva na istočne seleukidske oblasti. Nezavisno jedni od drugih Rim i Partija zadavali su jedan po jedan udarac Seleukidima.

35

Još jedan od izraza antihelenističkog pokreta bio je rat u Judeji (166. – 164.) pod rukovodstvom Maakabeja, koji se završava pobedom ustanika i obnovom samostalne Judejske kraljevine. Njenu samostalnost priznao je i Rim koji je posebnom poslanicom istočnim dinastima, potvrdio da se judejski vladari nalaze u prijateljstvu sa Rimom. Bez rimskog mešanja nije više mogao proći nijedan značajniji događaj u helenističkim zemljama.

5. Treći makedonski rat

Persej i njegovi saveznici

Filip V je umeo da izigra uslove mirovnog ugovora na brojnost makedonske vojske. Svake godine on bi obučio po 4 000 vojnika koje bi zatim puštao kućama i mobilisao nove. Rimljani su sa svoje strane podržavali Filipovog sina Demetrija, koji im je bio naklonjen, ali je Persej uspeo da ga ukloni i posle Filipove smrti nasledio presto.

Flamininovo pokroviteljstvo nad Helenima, pretvorilo se u strogo mešanje Rima u unutrašnje stvari grčkih gradova. Demokrati koje su Rimljani odbacivali su rado pružali podršku Perseju. Tako je stvorena ozbiljna koalicija koja je predstavljala opasnost ne samo za Rim, već i za njegove saveznike – npr. Pergam. Persej je bio optužen da napada rimske saveznike.

Diplomatska priprema rata protiv Perseja

Rimljani nisu bili odmah spremni za vojne akcije i pre svega su težili da odlože početak rata diplomatskim putem. Poslantvo je uspelo da nagovori Perseja da otpočne nove pregovore sa senatom a u isto vreme delegacija se trudila da razbije federaciju beotskih gradova (Persejevi saveznici). Persejeve ponude za mir bile su odbačene i tad je otpočeo Treći makedonski rat (171-167). Početak je bio povoljan po Perseja jer u rimskoj vojsci nije bilo discipline, a persejevi apeli i molbe raznim gradovima nailazili su na simpatije. Tada Rim šalje pojačanja pod komandom Lucija Emilija Paula, sina konzula iz 216., koji je poginuo kod Kane.

Bitka kod Pidne i zavođenje rimskog protektorata nad Makedonijom

168. Persejeve trupe su poražene kod Pidne, on sam najpre uspeva da pobegne ali je uskoro morao da se preda. Uslovi mira nisu samo lišavali Makedoniju samostalnosti , već su i surovo kažnjavali i one koji su joj pomagali ili čak samo simpatisali.

Makedonija je podeljena na 4 okruga, svaki je bio proglašen za samostalan, imao je svoj novac i nije smeo stupati u odnose sa drugim okruzima. Makedonija je faktički postala vazalna država koja je morala da plaća Rimu danak.

Persejevi saveznici – epirski gradovi bili su uništeni i 150 000 ljudi od njihovog stanovništva prodano je u ropstvo.

1 000 najistaknutijih građana Ahajske lige odvedeno je u Rim i Italiju kao taoci.

36

Rodos je zbog toga što je otvoreno izražavao nezadovoljstvo ratom, izgubio svoje posede na kontinentu, a ostrvo Delos je proglašeno za slobodnu luku (porto franco) – nenadoknadiv udarac Rodosu.

Eumen za koga se sumnjalo da je stajao u tajnim vezama sa Persejem izgubio je pređašnji uticaj.

Rimska diplomatija posle Trećeg makedonskog rata

Spoljna politika grčkih i istočnih zemalja sada je dospela u potpunu zavisnost od rimskog Senata. Rim je postao jedina moćna država na Sredozemlju.

U ovo vreme jasno se ispoljio duboki jaz između zvaničnih parola i pravih ciljeva rimske diplomatije. Na ideološko uobličenje zvaničnog spoljnopolitičkog rimskog programa veliki uticaj imala je stoička filozofija, koja je u II veku bila u modi. Libertas, humanitas, iustitia i fides su principi po kojima se vodi rimska diplomatija. Ovo je bila politika rcimo egoizma u kojoj se vodilo računa samo o rimskim interesima. Oslanjajući se na romanofilske partije – tj. aristokratiju i oligarhiju Rim organizuje ustanke i podržava separatističke tendencije po inostranim državama, uzimajući učešća i u dinastičkim borbama, starajući se da na vlast dovode one koji ih podržavaju.

Ukoliko rimski uticaj više jača, utoliko rimske diplomate odlučnije razgovaraju s kraljevima koji su po pravu bili nezavisni. 169. Antioh IV Epifan napada na Egipat, čiji kralj se obraća Rimu. Poznata je anegdota o: rimskom poslantvu koje je poslano na čelu sa Poplijem, koji je umesto odgovora na kraljev pozdrav, predaje ovom poslednjem zahtev senata. A pošto kralj traži vremena za razmišljanje, Popilije crta krug oko kralja rekavši mu da neće izaći odatle pre nego što odgovori.

Zajedno sa rimskim trupama i političarima, na Istok prodiru i rimski i italski poslovni ljudi, a njihov zelenaški kapital počinje da igra vidnu ulogu u životu istočnih država. Ovo nalazi odraza u rimskoj politici. Sada Rim počinje da se sprema za aneksiranje slabih država.

Spoljna politika rima na zapadu u prvoj ½ II veka pne

Osvajanje Makedonije i Grčke

Konačno osvajanje severne Italije i ostrva Sardinije i Korzike

Rimske naseobine u području reke Po veoma su nastradala za vreme Drugog punskog rata. Ratovi u severnoj Italiji obnovljeni su 201. kada je zaključen mir sa Kartaginom. Ali je došlo do novog ustanka kome su se pridružili čak i Liguri, koji je surovo ugušen 191. Keltski okruzi ostali su samo na severu od reke Po, koji su imali funkciju bedema protiv transalpiskih Kelta, ali se i ovde brzo širila romanizacija. Već 160-tih godina kada je Polibije posetio ove krajeve on piše da je ostao samo mali broj sela koja su zadržala isključivo keltki karakter. U dolini reke Po osnivaju se kolonije: Bononija, Parma i Mutina.

Ratovi u Liguriji, na Korzici i Sardiniji obeleženi su izvanrednom surovošću. Tiberije Sempronije Grah delom je pobio a delom prodao u

37

ropstvo 80 000 Sardinjana po jako niskoj ceni – odatle izreka » jevtin kao Sardinac ».

Ratovi u Španiji

U Španiji su se Rimljani učvrstili još 206., ali uglavnom u primorskoj zoni. Uporišta su bili gradovi Tarakon, Nova Kartagina i Sagunt. 197. od rimskih poseda obrzovane su 2 provincije, a za upravu su birana 2 pretora (ukupan broj sada je 6).

U borbi sa odlučnim braniocima svoje teritorije Rimljani su morali da osvajaju okrug po okrug, s-z deo poluostrva pokoren je tek na početku Carstva. 197. otpočinje ustanak, a 195. poslana je vojska pod komandom konzula Marka Porcija Katona, koji se surovo obračunava sa ustanicima. Katon reguliše sistem provincijske uprave.

Od 194. do 189. vođen je rat protiv Luzitanaca, a 186. ustanak Keltiberaca koji je 179. konačno ugušio Tiberije Sempronije Grah (odlikovao se diplomatskim talentom). Ali 154. otpočinje nov ustanak Luzitanaca zajedno sa Keltibercima i dr. plemenima. Zbog nesposobnosti rimskih vojskovođa ovaj rat je doveo u pitanje vladavinu Rimljana u tim oblastima. 150. Pretor Servije Sulpicije Galba prodire u zemlju Luzitanaca i zaključuje sa njima mir, ali ih izdajnički, pošto su položili oružje , pobija ili prodaje u ropstvo.

Tada Luzitanci ponovo dižu ustanak sa Virijatom na čelu (bivši pastir) koji je čitavih 10 godina ostao nepobeđen. 141. prokonzul Fabije Maksim Servilijan primoran je da Virijata prizna za kralja. Samo je izdajništvo oslobodilo Rimljane ovog opasnog protivnika, ubijen je u šatoru na spavanju 139.

Ovi ratovi su posledica ne samo otpora lokalnih plemena, nego i unutrašnjeg stanja u rimskoj državi pre svega u vojsci. Način popunjavanja vojske i dalje je bio stari. Legije su se sastojale od seljaka, najtalentovanije vojskovođe i političari često su umesto uticajnih ljudi bez talenta potiskivani u zadnji plan.

Posle ugušivanja ustanka Virijata centar otpora postaje grad Numancija. 137. Rimljani koji su je opseli bili su opkoljeni i konzul Mancin prinuđen da kapitulira šalje u Numanciju kvestora Tiberija (budućeg tribuna) radi pregovora. Grah uspeva da rimskoj vojsci zagarantuje slobodnu odstupnicu, s tim da logorska imovina pripadne Numantincima. Senat nije priznao taj ugovor; on je po starim običajima odlučio da konzula Mancina preda neprijatelju, ali Numantinci nisu hteli da ga prime. U Španiju dolazi čuveni Publije Kornelije Scipion Emilijan koji 133. pokorava Numanciju.

Uzroci trećeg punskog rata

U političkom pogledu Kartagina se pretvorila u državu drugog reda, ali u ekonomskom je bilo teško savladati njenu moć (izvozi u velikoj količini – vinovu lozu, maslinu…).

Numidska kraljevina, jača za vlade Masinise, kada rastu strari i niču novi gradovi.

38

Između Kartagine i Numidije stalni sukobi u kojima Rim stalno na strani numidskog kralja.

Umereni spoljnopolitički program Scipiona, koji je za stvaranje sistema zavisnih i poluzavisnih država, nailazi na sve manju podršku. Izraz tih nastrojenja bio je Marko Porcije Katon (stariji) koji je proveo neko vreme u Kartagini i uverio se u njeno bogatstvo.

Jedan od, inače stalnih, Masinisinih napada Kartaginjani su dočekali pružanjem otpora. Rimljani su u tome videli prekršaj uslova mira iz 201., i mada su Kartaginjani pretrpeli poraz, Rimljani su im ipak objavili rat. Iako se u Kartagini u to vreme na vlasti nalazila partija koja se zalagala za mir, kada su rimski konzuli, koji su stigli u Utiku, naredili Kartaginjanima da napuste grad i nastane se na mestu najmanje 15 km udaljenom od mora, ovi su odlučili da svoj grad brane do kraja.

Opsada Kartagine

Svi pokušaji Rimljana da zauzmu grad na juriš ostali su bez rezultata. Pokazalo se da je Kartagina nepristupačna tvrđava.

Tako je to trajalo do 147. i dolaska Publija Kornelija Scipiona Emilijana (adoptiranog unuka Scipiona Afrikanskog i sina Emilija Paula, pobednika nad Persejem kod Pidne). On je najpre učvrstio disciplinu u trupama i odsekao Kartaginu od spoljašnjeg sveta. Kartaginska vojska van grada bila je potučena. Hazdrubal koji je rukovodio odbranom počeo je da moli za mir. Scipion nije prihvatio i 146. počeo je juriš na grad.

Pad Kartagine

Borba na ulicama trajala je 6 dana, tek sedmog Rimljani su uspeli da zauzmu Birsu – akropolj Kartagine. Hazdrubal se sa porodicom sklonio u Eskulapov hram, spremajući se da se zapali.U odlučujućem trenutku istrčao je iz hrama i na kolenima počeo da moli Scipiona za život. Hazdrubalova žena, ugledavši to bacila se zajedno sa decom u vatru.

Na zahtev Senata Kartagina je morala da bude sravnjena i spaljena do temelja. Na njenu teritoriju bačena je anatema. Stanovnici su prodani u ropstvo, znatan deo kartaginskih poseda pretvoren je u rimsku provinciju Afriku, veliki deo proglašen je državnim zemljištem. Samo su Utika, Hadrumetum i dr. koji su pružali pomoć Rimu zajedno sa numidskom kraljevinom (kojom su vladali sinovi Masinise koji je umro tokom terećeg punskog rata) dobili deo kartaginskog zemljišta.

Pokoravanje Makedonije i Grčke Prisajedinjenje Pergamske kraljevineRimske provincije (str. 147 – 150)

Rimsko društvo sredinom II veka pre n. e.1. Nobilitet i vitezovi

Polibije o rimskom političkom poredku

39

Sam Polibije naginje tome da uzdizanje Rima tumači savršenstvom njegovog političkog uređenja. On nalazi da su u rimskom državnom poredku spojena sva 3 oblika uprave: monarhija, aristokratija i demokratija – karakteristična vladavina nobiliteta.

Rimska aristokratija na početku II veka

Narodna skupština i dalje je ostala najviša ustanova u državi. Najviši magistrati stvarno su imali zvanično gotovo neograničenu vlast. Samo što je rok trajanja te vlasti bio neograničen, a izbor zavisio od senatske većine. Gaj Flaminije bio je jedan od poslednjih krupnih političara izašlih iz redova plebejaca. Ali je usled Hanibalove najezde uloga Senata porasla, u sledeće doba njegov se uticaj još više pojačao. To je bio glavni oslonac nobiliteta. Dominantan položaj među njima i dalje zauzimaju najstariji patricijski rodovi: Emiliji, Korneliji, Klaudiji, Valeriji. Pojedini plebejski rodovi takođe se ističu: Liviji, Ceciliji, Meteli, Semproniji i dr.

Od kraja III veka pristup novim članovima Senata bio je otežan.

Predstavnici nobiliteta dele se na »partije« koje se ponekad razilaze u pitanjima spoljne politike, ali najčešće konkurišu u vezi sa dobijanjem najviših magistratura, važnih svešteničkih dužnosti… Pojedine porodice i rodovi sklapali su koalicije, dinastičke brakove, pružali podršku pred sudovima…

Pređašnja jednostavnost ustupila je mesto raskoši. Postojanosti porodičnih tradicija doprinosilo je pravo držanja voštanih likova predaka (ius imaginum). Senatorske kuće bile su prepune klijenata koji su svuda pratili svoga patrona. Svi oslobođenici postajali su klijenti. Oni su na izborima glasali za svoga patrona, a ovaj se za njih zalagao na sudu.

Ekonomsku osnovicu moći nobiliteta činio je krupni zemljišni posed. Ogromne prihode donosila je uprava provincijama koja se nalazila u rukama senatora.

Klaudijev zakon iz 220. koji je ograničio trgovačke operacije nobiliteta doprineo je tome da ovaj prihode od ratova i pljačke provincija ulaže u zemlju.

Scipion Stariji i Katon

Borba u samom nobilitetu karakeristična za prvu polovinu II veka. Kvint Fabije Maksim Kunktator, kao princeps senata vršio je snažan uticaj na nobilitet. Od 199. do 184. pod Publijem Kornelijem Scipionom Mlađim Afrikanskim kao princepsom senata, vođena je spoljna i unutrašnja politika.

U spoljnoj politici on je protivnik stvaranja novih provincija i zagovornik stvaranja sistema vazalnih država. U unutrašnjoj politici on je pristalica senatskog sistema uprave sa istovremenim ostvarivanjem cilja olakšane vojne službe i smanjenjem neposrednih poreza. On vodi jasnu dinastičku politiku, Kornelijevci često zauzimaju u to vreme

40

najviše položaje. Fabijevci, sa druge strane, su prema njima bili neprijateljski raspoloženi kao i Tiberije S. Grah, otac budućih tribuna.

198. izabran je za konzula, protiv želje Scipiona – Tit Kvinkcije Flaminid.

Tokom Sirijskog rata Publije Scipion učestvuje kao legat u štabu svoga brata Lucija; posle ovog rata njegov značaj počinje da opada.

187. od Lucija Scipiona zatraženo je da položi račune o upotrebi sirijskog plena. Publije je taj zahtev smatrao ponižavajućim i demonstrativno poništio račune, ali 184. komicije su Lucija osudile na veliku globu i pošto je on odbio da je plati, trebalo je da bude uhapšen. Publije se umešao podržan od strane narodnog tribuna Tiberija Graha (iako u neprijateljstvu sa Scipionima, smatrao je da je odluka komicija nepravedna) koji je uložio veto na odluku o Lucijevom hapšenju. Ovaj proces Stipiona odražava njihov gubitak političkog uticaja.

Jedan od najdoslednijih njihovih protivnika bio je Marko Porcije Katon Stariji. Po poreklu iz Tuskula, (sabelskog porekla) on nije pripadao aristokratiji, ali kada je postigao senatorski položaj pokazao se kao najvatreniji pobornik starine. Istovremeno istupao je protiv pojedinih predstavnika nobiliteta, ukazujući na njihove poroke. Njegov konzervativizam nije mu smetao da zastupa interese robovlasničke privrede i zelenaškog kapitala.

U Španiji sprovodi politiku suprotnu Scipionovoj – umirene ustaničke oblasti priključene su provinciji. Za razliku od Scipiona koji su želeli Rim da priključe helenističkoj kulturi, on je bio zaštitnik starih rimskih običaja (revoltiran kada 155. u Rim dolazi atinska delegacija sastavljena od triju filozofskih škola, sa akademičarem Karneadom na čelu, povodom sukoba između Atine i Oropa) – strah od toga da će nova učenja uticati na čistotu rimske naravi.

Katonova cenzura iz 184. stiče osobit značaj. On zavodi porez na luksuz; neki senatori nisu bili uneseni u nove spiskove. Smanjen je i broj vitezova. Strogost Katonove cenzure ušla je u poslovicu.

Zakon Vilija

Jačanje Senatorske oligarhije odražave se u zakonodavstvu prve polovine II veka. Zakon Vilija (180.) utvrđuje red u dobijanju magistrature. Najviše – konzulat, preturu mogu zauzimati samo ona lica koja su prethodno prošla kroz niže izborne dužnosti – kvestura i edilitet (pretendent za ove nije mogao biti malđi od 28 god.). Ovome je morala prethoditi vojna služba. Pretorom se nije moglo postati pre 40., konzulom – pre 43 godine života. Ovo je imalo za cilj da pomogne oligarhiji u borbi protiv ljudi popularnih među plebsom. Na najviše dužnosti po pravilu, dospevali su predstavnici aristokratije osrednjih sposobnosti (T. S. Grah – izuzetak).

Uloga vitezova

Ovo je dovodilo do jačanja nearistokratskog gornjeg sloja plemstva – vitezova. U njihovim rukama nalazio se zakup provincijskih poreza. Pored raznih zloupotreba kod ubiranja tih poreza, oni su pribegavali zelenaštvu: zahtevali su trenutnu isplatu poreza u protivnom vitezovi

41

su obveznicima tražene sume davali na zajam uz visoke kamate i po isteku roka naplaćivali novac najsvirepijim sredstvima.

U Rimu u njihove ruke prelazi i spoljna trgovina, tako da se oni postepeno izdvajaju od osnovne plebejske mase formirajući poseban stalež, koji kao i nobilitet pripada najvišem sloju robovlasničkog društva. Nobili su uglavnom bili zemljišna aristokratija, a vitezovi novčana.

No, između senatorskog staleža i vitezova postojalo je mnogo protivrečnosti i to ih je teralo da učestvuju u antisenatorskim koalicijama. Tako, jača klasna borba u drugoj polovini II veka.

2. Italska poljoprivreda sredinom II veka – i dalje glavna grana italske ekonomike, uprkos osvajanju i razvitku trgovačko zelenaškog

kapitala.Katonova rasprava »O poljoprivredi« (154./156.)

Širenje intenzivnih oblika poljoprivrede (156./158.)3. Rimsko zanatstvo i trgovina

Trgovački centri na IstokuRazvitak zelenaštva

4. Rimsko robovlasništvo sredinom II vekaIzvori ropstva

Prvani polžaj robaOsobenosti robovlasničkog načina proizvodnje

Propadanje seljaštva5. rimska država na početku druge ½ II veka i partija Scipiona

Emilijana koja se zalagala za reformeRimska kultura sredinom II veka str 164-179

Doba građanski ratova

Klasna borba u Rimu 30-tih i 20-tih godina II veka pne

1. Prvi ustanak robova na Siciliji

30-tih godina II veka zaoštrenost unutrašnje situacije u Rimu kulminira, što se ispoljava ustancima robova i građanskim ratovima, a u krajnjoj liniji dovodi do propasti Republike i zavođenja monarhije.

Ustanci robova u Italiji na početku II veka

Oni nisu bili nepoznati ni u ranijem periodu Rima ali sada su prvi put zahtevali oružane intervencije uprave.

199. u Ostiji, blizu Rima, kartaginski taoci stupaju u vezu sa robovima, ali izdajnici ih odaju i pretor hapsi inicijatore sprečavajući mogućnost ustanka.

Ubrzo dolazi do ustanka robova u Prenesti, koji je ugušen u krvi 500 robova.

42

196. robovi se dižu u Etruriji, ali ustanici su opet potučeni a organizatori razapeti na krst..

U južnim italskim oblastima i na Siciliji gde su preovlađivali krupni posedi na kojima je radilo mnoštvo robova situacija je bila posebno napeta. 80-tih godina ustanak dižu robovi-pastiri u Apuliji. Na smrt je osuđeno je oko 7 000 ljudi.

Položaj robova na Siciliji

Prvi veliki i osobito dugotrajan ustanak izbija na Siciliji. Rimska administracija plašila se sicilijskih robovlasnika i ništa nije mogla da preduzme protiv robovlasnika, dok su robovi bili prinuđeni da se bave pljačkom.

Ogorčenje se ipoljilo u ustanku koji je otpočeo 138. Inicijatori su bili robovi bogatog Damofila (posebno surov robovlasnika).

Početak ustanka robova na Siciliji

Damofil je bio ubijen a žena mu je spaljena – signal za širenje pokreta kome je doprinelo što su većina robova bili siriske narodnosti. Vođa je bio Eunus, sa slavom velikog proroka (siriske boginje Agartagis). Proglašen je za kralja i uzima ime Antioh.

Centar ustanka je grad Hena, istovremeno na j-z ustaju robovi pod komandom Kilikijca Kleona (Diodor kaže da je bio pastir i razbojnik). On ujedinjuje svoje snage sa Eunusovim (koji postaje glavni rukovodilac pokreta). Uništavaju nekoliko rimskih odreda i zauzimaju niz važnih gradova, drugi centar ustanka postaje Tauromenij, pretvoren u tvrđavu. Neki slojevi slobodnog sitnog seljaštva im se pridružuju

Nova siriska kraljevina i njena organizacija

Prvi pokušaj robova-ustanika da stvore svoju državu. Podanici kralja Antioha nazivani su Sirijcima postojalo je i veće, u koje su birani ljudi »istaknuti umom« (isticao se Ahej, koji je posedovao izvanrednu energiju). No ropstvo nije bilo ukinuto, sem onih koji su se priključili pokretu.

Rimljani su morali sada da pošalju konzulske vojske, i tek 132. posle dugotrajne opsade, konzul Rupilije uspeo je da osvoji prvo Tauromenij a zatim Henu. Ustanici su bili više pobeđeni glađu nego borbom, Kleon je poginuo u jednom ispadu iz tvrđave a Eunus je umro u tamnici.

Značaj ustanka

Signal za mnoge oblasti Sredozemlja (u Italiji, na Delosu i Hiosu i u Lauriskim rudnicima u Atici). Oni su ubrzavali krizu robovlasničkog društva i ubrzavali proces njegovog raspadanja.

2. Tribunat Tiberija Graha

Vladavina nobiliteta je izazvala nezadovoljstvo i širih demokratskih krugova. Još 145. narodni tribuni počeli su da se obraćaju narodu, a

43

139. po zakonu Gabinija, uvedeno je tajno glasanje po komicijama. No kao početak snažnog demokratskog pokreta treba smatrati izbor za narodnog tribuna, 134-te Tiberija Sempronija Graha, inicijatora i odlučnog pristalicu agrarnih reformi.

Tiberije Grah i njegova kraijera do 134.

Otac im je bio poznat vojskovođa, diplomata i političar, majka Kornelija, ćerka Scipiona Starijeg, obrazovana, posle muževljeve smrti posvetila se vaspitanju dece.

Bliski krugovima Scipiona Emilijana (helenistička filozofija), sjajno obrazovani. Tiberijevi učitelji – retor Diofan iz Mitilene i filozof-epikurejac Blosije iz Kume. Kao mladić borio se zajedno sa Scipionom pod zidinama Kartagine. Kao kvestor bio je zajedno sa Mancinom pod Numancijom. Stanovnici tog grada su samo zbog Tiberijevog oca, kojeg su se sećali, pristali na uslove povoljne po Rimljane. Ali Senat na nagovor Scipiona Emilijana raskida ugovor –raskid sa Scipionima.

Izbor za tribuna i agitacija za agrarni zakon

Decembra 134. izabran za tribunat 133. – politička situcija u Rimu zategnuta. Masa je izražavala svoju želju za zemljom. Tiberije agituje za agrarnu reformu, čiji je cilj bio obnavljanje slobodnog seljaštva, što je trebalo da uzdigne borbenu sposobnost vojske i spreči ustanke robova, na koje je po Apijanu, Tiberije gledao sa nepoverenjem.

Zakonski projekat T. Graha

Oslanjajući se na zakon Licinija i Skstija, ovaj predlaže da se ograniče razmere okupirane državne zemlje. Glava porodice može imati najviše 500 jugera i po 250 na odrasle sinove, a da nijedna porodica nema više od 1000 jugera, višak će se oduzimati uz posebnu naknadu a zatim deliti slobodnim seljacima. U cilju sprovođenja ovog zakona imala je da se bira svake godine komisija od 3 lica.

Tok reforme

Prema tome Tiberije je najpre istupio kao reformator koji se oslanjao na stari zakon.

Neposredni tvorci zakonskog projekta, po Ciceronu, su Publije Mucije Scevola i njegov brat Licinije Mucijan. Reformama je bio naklonjen i princeps senata Apije Klaudije, Tiberijev tast – prema tome, i sadržina zakonskog projekta i krug lica koji mu je naklonjen svedoče o umerenim Tiberijevim planovima na početku njegovog tribunata. Pored toga, Tiberijev predlog naišao je na oštar otpor od strane senata i istovremeno punu podršku među seljacima.

Borba za agrarnu reformu pretvarala se u masovni pokret. Tiberije je morao da pribegne opstrukciji, primoran reakcijom senata. Zatvorio je Saturnov hram stavivši veto na sve senatske naredbe.

44

Tokom razmatranja zakonskog projekta u tributskim komicijama, narodni tribun Marko Oktavije (krupni posednik) stavlja svoj veto na projekat zakona, na šta je Tiberije odgovorio merom bez presedana, iznevši na glasanje pitanje: može li biti narodni tribun onaj koji ide protiv interesa naroda ?! Većina triba glasa za Tiberija, Oktavije je razrešen dužnosti – revolucionarni akt (narodni tribun, koji ima pravo da zadržava naredbe magistrata i odluke narodnih skupština, lišen svojih ovlašćenja). Svojim apelom Tiberije suverenitet narodne skupštine stavlja iznad ustavnih tradicija. Njegov zakon je primljen i izabrana je komisija od 3 lica za dodeljivanje zemljišta, sa najširim ovlašćenjima (Tiberije, njegov brat Gaj i Aplije Klaudije).

Teškoće u radu komisije: ponekad gotovo nemoguće utvrditi granice državne zemlje, utvrditi prava vlasništva i moralo se dirati u prava saveznika.

U to vreme 133. umire Atal III zaveštavši Pergamsku kraljevinu Rimu. Tiberijev predlog bio je da kraljevom blagajnom raspolaže ne senat, već narodna skupština, a novac zaveštan Rimu podeljen seljacima koji su nedavno dobili zemlju. Ovo je nov udarac za senat – dotle rešavao sva pitanja finansija i državne privrede bez ikakve kontrole.

Trijumf reakcije. Pobeda Tiberija Graha

Rad komisije se otegao, Tiberije se kandiduje za iduću godinu za tribunat. Tiberije sada uključuje u svoj program niz demokratskih reforemi (sudsku, skraćenje vojnog roka…) Nesigurnost njegovog položaja: ponovan izbor za narodnog tribuna protivan je rimskom ustavu, izbori su održavani u julu za vreme poljskih radova – glavne Tiberijeve pristalice nisu mogle prisustvovati izborima. I pored toga, prve tribe glasaju za Graha, ali Tiberijevi protivnici raspuštaju skupštinu do sutradan. Po Apijanu, on se, uoči drugog odlučnog dana izbora, pojavljuje na forumu u odelu za žalost preporučujući pojedincima svoga sina ne nadajući se da će ostati u životu.

Dolazi do oružanog sukoba. Grah je u senatu optužen da teži tiraniji i monarhiji. Grupa senatora insistira da konzul preduzme odlučne mere i kada ovaj to odbija, oni sa velikim pontifikom Scipionom Nazikom na čelu ubijaju Tiberija i 300 njegovih pristalica. Leševi poginulih bačeni su u Tibar.

Dodeljivanje zemljišta bila je životno potrebna mera tako da je ono nastavljeno. Čak ni najaktivniji proivnici nisu mogli da zadrže sprovođenje Tiberijevog zakona. Tiberijeva pogibija ne objašnjava se utopičnošću njegovog projekta, već time što je sam metod sprovođenja zakona podrivao moć senata – ovo je narušavalo sve tradicije stvorene u konzervativnim aristokratskim krugovima Rima. Pored toga, snage demokratskog pokreta nisu bile dovoljno ujedinjene. Oslonac Grahov bilo je seljaštvo dok gradski plebs (u klijentskim vezama sa nobilitetom) nije pružio dovoljnu podršku. Što se tiče vitezova, oni podržavaju potvrđivanje zakonskog projekta želeći time da podriju moć senata, ali ih je sprovođenje zakona u život povuklo iz pokreta.

45

3. Politička borba posle smrti Tiberija Graha

Optimati i populari

Formiraju se 2 osnovne rimske političke grupacije: optimates – najbolji i populares – narodni.

Vođe populara po pravilu vodile su poreklo iz nobiliteta. U centru borbe između ove 2 partije nalazilo se agrarno pitanje i demokratizacija rimske države. Rad agrarne komisije nije obustavljen, članovi su sada Marko Fulvije i Gaj Papirije Karbon (populari). Komisija i dalje nailazi na nesavladive teškoće, postupala je odlučno, konfiskujući zemljišta u širokim razmerama.

Nezadovoljnici (prevashodno Italici) sebi nalaze zaštitnika u liku Scipiona Emilijana.

Scipion Emilijan i pokret Tiberija Graha

133. Scipion zauzima Numanciju, doznavši za pogibiju svoga šuraka, citira stih iz Odiseje: » I drugi pogini tako, ko učini takvo štogod«.

129. na Scipionov predlog pravo sudskog pretresanja u vezi sa razgraničenjem zemlje oduzeto agrarnoj komisiji i predato cenzorima i konzulima. U plebsu kruže glasovi da se on sprema da sasvim anulira Grahov zakon. Jedno jutro 129. bez vidljivih rana na telu Scipion je nađen mrtav.

Ustanak Aristonika

132. otpočinje ustanak robova na čelu sa Aristonikom, nezakonitim sinom Eumena II. Pristalice pokreta nazvane su heliopolitima (verovatno naziv uzet iz Jambulovog utopijskog romana o državi na »Ostrvima Sunca«). Tokom 2 godine (132. – 130.) Rimljani ne mogu da izađu na kraj sa ustankom i pored pomoći bitinskog, paflagonijskog i kapadokijskog kralja koji su se bojali proširenja ustanka

130. Aristonik je ogorčeno se braneći čak potukao konzula Publija Licinija Krasa dok je ovaj opsedao grad Leuku. Ali Aristonikove snage bile su iscrpene i potučene kod Stratonikeje 129. Aristonik, zarobljen, zadavljen, u tamnici u Rimu.

Tek po ugušenju ovog ustanka Rimljani mogu da organizuju novu provinciju koja dobija ime – Azija.

Reforme 131. –125. godine, ustanak u Askulu i Fregeli

131. Gaj Papirije Karbon sprovodi zakon po kome u zakonodavnim komicijama uvedeno tajno glasanje. Uskoro je bio dopušten ponovni izbor za položaj tribuna.

Konzuli 125. Fulvije Flak planira da podnese zakonski projekat o dodeljivanju prava građanstva italskim saveznicima – pre nego što je uspeo da svoj zakon podnese na potvrdu senat ga šalje u Galiju. Ovo izaziva pobunu Italika u Askulu i Fregeli (Rimljani grad ruše).

46

4. reforme Gaja Graha

Karakteristika Gaja Graha

Upoređujući ga sa njegovim bratom Tiberijem, Plutarh ističe da je ovaj bio odlučan i vatren čovek. I jedan i drugi su bili široko obrazovani i prvenstveno istaknuti besednici. Posle bratove smrti Gaj je i dalje bio trijumvir za dodeljivanje zemlje, zatim kvestor na Sardiniji. Pozvan na odgovornost, kao uzročnik pobune u Fregeli, ali opravdan pošto je plebs bio na njegovoj strani. 124. Gaj se kandiduje za narodnog tribuna za 123. Izabran je i za 122., iako nije postavio svoju kandidaturu.

Početak zakonodavne delatnosti Gaja Graha

On se pokazuje kao nastavljač bratovljevog dela i politički osvetnik njegove pogibije. U tom stavu stapali su se jednako lični i opštepolitički motivi. Prvi zakon – pozivanje na sudsku odgovornost svakoga ko bez suđenja progna rimskog građanina (upereno protiv Popilija Lenata koji je prognao pristalice Tiberija a sada bio prinuđren da napusti Italiju).

Proširivanje prava provokacije

Ovaj zakon štiti rimskog građanina od samovolje magistrata – logički razvitak starinskog prava apelacije na narodnu skupštinu sada je počeo da se primenjuje i u vojsci, gde ranije nije bilo mesta žalbama. S tim u vezi Grah i sprovodi i druge vojne zakone: vojna služba ne pre 17 godine, obustava odbitaka od vojničke plate za opremu i dr.

Odmah iza ovih mera koje učvršćuju njegov politički položaj Grah razvija svestranu socijalnu delatnost sa ciljem da ujedini sve slobodne elemente, neprijateljske prema senatorskom staležu: seoske i gradske plebejce, a takođe i vitezove.

Žitni zakon

Prodaja žita po jeftinim cenama čini ozakonjenje starog rimskog običaja. Helenistička praksa nesumnjivo je uticala na Graha, materijalna pomoć građanima slabog imovnog stanja priznata je sada za obavezu države.

OBNOVLJEN JE U PUNOM OBIMU agrarni zakon T. Graha.

Lex de provincia Asia

Ovaj Grahov zakon uvodi desetak u oblasti bivše Pergamske kraljevine (radi udovoljavanja zahteva vitezova).

Porez ubiru otkupne kompanije, dobijanje prava zakupa vršilo se putem licitacije – koje organizuju cenzori u Rimu (samim tim otpadala je mogućnost konkurencije lokalnih finansijera). Vitezovi tako dobijaju neograničena prava za ekonomsku eksploataciju bogate istočne

47

provincije (od ovog vremena raste uloga rimskih zelenaša u istočnim oblastima).

Sudski zakon

Sada u stalnim sudskim komisijama za pretresanje slučajeva zloupotreba po provincijama zasedaju vitezovi – težak udarac nobilitetu. Ovako vitezovi pretresaju slučajeve senatora – bivših namesnika provincija, tuženih sudu, a takvi slučajevi su bili obična pojava.

Građenje puteva

Osnivanje kolonija

Gaj Grah je nameravao da osnuje kolonije, u prvom redu na mestu Kapue i Tarenta. Specijalnim zakonom narodnog tribuna Rubrije odlučeno je osnivanje kolonije Junonije na mestu stare Kartagine (time je prenebregnuto religijsko prokletstvo). Po svoj prilici ovim se imalo u vidu stvaranje i jačanje sloja srednjih zemljoposednika.

Nove kolonije koje su osnovane na mestu starih trgovačkih centara nisu ličile na ranija vojno-zemljoradnička naselja. Njihovo osnivanje trebalo je da privuče pažnju i trgovaca, zanatlija itd.

Grah je uživao izvanredan autoritet u demokratskim i poslovnim krugovima rimskog stanovništva. U svojoj delatnosti on je prelazio okvire koji su bili postavljeni narodnim tribunima: rukovodi delatnošću agrarne komisije, spoljnom politikom, nadzorom nad gradnjom puteva i osnivanjem kolonija. Senat je prihvatao sve njegove predloge. I pored starih običaja da narodni tribun ne sme da napušta Rim Gaj putuje u Afriku da lično rukovodi osnivanjem Junonije. Istovremeno raste opozicija.

Zakonski projekat o saveznicima

Oštru opoziciju izaziva projekat dodeljivanja rimskog prava saveznicima (koji i dalje plaćaju neposredni vojni porez), kojima nije bilo podeljeno zemljište i nisu imali pravo provokacije (dok je samovolja rimskih magistrata prelazila ponekad sveku meru). Dodeljivanje prava građanstva uvećalo bi za mnogo puta broj punopravnih rimskih građana tj. samim tim ojačalo pozicije rimske demokratije. Nažalost, ovaj put Grah nailazi na opoziciju ne samo od strane senatora, nego i plebsa koji je ljubomorno branio svoje preuimućstvo u odnosu na saveznike.

Akcija Livija Druza Starijeg

122. protivnik Gaja Graha narodni tribun Marko Livije Druz iznosi projekat novog agrarnog zakona, na izgled radikalnijeg. On predlaže osnivanje 12 novih kolonija u granicama Italije u koje bi se preselili

48

najsiromašniji građanim oslobođeni svih dadžbina na zemlju. Zakon je nosio očito demagoški karakter.

Ugušenje Grahovog pokreta i njegova smrt

Projekat Livija Druza bio je primljen dok je Grahov o saveznicima odbačen. Neprijateljska agitacija počela je smelije da deluje protiv Graha i 121. ovaj nije bio izabran za narodnog tribuna. Konzul Lucije Opimije (jedan od glavnih Grahovih protivnika) sazvao je narodnu skupštinu, da ukine Rubirijev zakon o koloniji Junoniji.

Stanje u Rimu zategnuto, obe strane grozničavo se spremaju za predstojeće komicije. Kao mesto za narodnu skupštinu određen je Kapitol. Opimijev liktor Antilije uvredio je populare i bio ubijen. Opimiju to daje povod da sazove senat da bi sproveo senatsku odluku da je država u opasnosti i da bi dobio vanredna ovlašćenja tzv. senatus konsultum ultimum. To je bio prvi slučaj primene ovakve izvanredne odluke senata.

Senator i jedan deo vitezova javljaju sev po Opimijevom naređenju na Kapitol naoružani kao i jedan odred grčkih najamnika. Gaj Grah i Fulvije Flak zaposedaju sa svojim privrženicima Aventin. U poslednjem momentu obećavaju robovima slobodu, ali suviše kasno. Opimije šalje protiv njih najamničke kritske strelce. 3 000 mrtvih, leševi u Tibru, imovina konfiskovana, zabranjena odela za žalost, Flak ubijen u radionici svog klijenta. Grahu polazi za rukom da pobegne na drugu stranu Tibra, no u šumarku Furina nađen je njegov leš i njemu odanog roba.

Ovo je bio odlučni sukob sa rimskom demokratijom u kojoj optimati odnose pobedu. Opimije je izvršio svečano očišćenje grada i podigao hram sloge tzv. Konkord.

Rezultati zakonodavne delatnosti braće Grah

Od vremena braće Graha počinje period intenzivne političke borbe u Rimu, ali ne zarad demokratskih promena već zarad postizanja vlasti, period koji će trajati preko 100 godina. Njihova delatnost jeste jedan od krupnih, ali i poslednjih, uspeha rimske demokratije. Izmenio se položaj pojedinih socijalnih grupacija, od kojih su najviše koristi izvukli vitezovi koji postaju poseban stalež (ordo eqester). Radikalne socijalne reforme koje su protivrečile interesima vitezova, u odlučnom momentu izgubile su njihovu podršku.

Kao posledice reforme braće Grah, treba istaći i da se broj sitnih seljačkih gazdinstava povećao: od 136. do 125. od 300 000 – 400 000. Dok se u prethodnom periodu njihov broj smanjivao.

No Grasi nisu odstranili uzroke koji vode obezemljivanju, više je bilo nemoguće obnoviti nekadašnju seljačku vojsku.

Agrarno zakonodavstvo posle smrti G. Graha. Zakon iz 111.

49

Zakoni doneseni posle 121. postepeno su ukidali ono što su Grasi bili zaveli. Poslednji među njima je iz 111. (zakon Spurija Torija). Po njemu razne kategorije okupiranog zemljišta prelazile su u privatnu svojinu. Vlasnici su bili oslobođeni svih dažbina, mogli da prodaju zgrade sa parcela, a i same parcele.

U zakonu se govori takođe i o provincijskim državnim zemljištima posebno afričkim. U toj provinciji postojale su 3 osnovne kategorije zemljišta: zemljišta krupnih veleposednika Rimljana, posedi lokalne aristiokratije i specijalni zemljišni fond koji su rimski cenzori davali pod zakup Latinima i peregrinima. Ovaj zakon zadržava demokratsku frazeologiju, priznaje Sempronijev zakon za važeći, ali stvara mogućnost za mobilizaciju zemljišta kako u Italiji tako i u provincijama.

Seljački zemljoposed najčvršće se držao u severnoj i nekim delovima srednje Italije gde robovlasništvo nije igralo onu presudnu ulogu kao na latifundijama južne Italije.

Spoljna politika Rima na zapadu krajem I veka pre . n. e.

Jugurtin rat 111. – 105.

U vreme unutrašnje borbe u Rimu ( 20-tih i sledećih god. II veka) gotovo na svim granicama rimske države vođeni su ratovi (u većini slučajeva neznatni sukobi).

Glavni zadatak na severu – obezbeđenje suvozemne i pomorske veze sa Španijom (trgovački interes, ali i obezbeđenje zemljišta radi obezbeđenja kolonija …)

Na s-i staranje samo oko zaštite granica od upada ili održavanja prestiža rimske države. Rat na severu Italije:

154. Masalijci traže pomoć Rima pod pretnjom opasnosti od Ligura (pobeda posle uporne borbe).

125. opet na poziv Masalije Rimljani kreću u pohod protiv Kelta. Fulvije Flak konzul te godine bio je prvi Rimljanin koji prelazi Alpe. U snažnoj koaliciji keltskih plemena dominantan značaj su imali Arverni (vlast od Pirineja do Rajne). Rimljani sklapaju savez sa njihovim neprijateljima Eduima.

122. osnovana je tvrđava Aque Sextie, a 118. stari keltski grad Narbon pretvoren je u koloniju – između Alpa i Pirineja osnovana je provincija Narbonska Galija.

Osvajanje Balearskih ostrva, uporište gusara, obezbeđuje pomorske komunikacije sa Španijom.

Međutim, ratovi u istočnim Alpima, u Iliriji i na Dunavu nisu uvek bili uspešni po Rimljane.

Stanje u Numidiji

Masinisin unuk Jugurta (darovit vojskovođa i diplomata, ali vlastoljubiv, sposoban da se upusti u svaki zločin; popularan među lokalnim plemenima, dobro poznaje Rimljane pošto se borio pod komandom Scipiona Emilijana kod Numancije) oduzima posede svoje braće od strica (Hijempsal je bio ubijen, a Adherbal je uspeo da

50

pobegne u Rim gde traži pomoć). Jugurta je stekao ubeđenje da se putem mita u Rimu može sve postići.

Rimski senat i Numidske prilike

Posle Adhrebalovog odlaska Jugurta ne žali zlata na podmićivanje senatora. Senat upućuje specijalnu komisiju u Afriku, ali Jugurta potkupljuje legate i stvar je rešena u njegovu korist: njemu je pripao zapadni, plodni deo Numidije, a Adherbalu istočna slabo naseljena oblast sa glavnim gladom Cirta.

Rat sa Jugurtom

No, ubrzo Jugurta opseda Cirtu i osvaja je. Ali umesto da Rim pruži realnu pomoć Adherbalu upućivana su mu poslanstva koja su se vraćala u Rim bez ikakvih rezultata. Cirta prinuđena da se preda, Jugurta pored svojih obećanja ubija Adherbala i sve muškarce u gradu (među njima je bilo i trgovaca Rimljana i Italika). Ovo izaziva u Rimu revolt, naročito vitezova. Tako je pored otpora nekih senatora Jugurti objavljen rat 111. Ali je Jugurta opet uspeo da potkupi rimske komandante i ovi pristaju na mir sraman po Rim. Sada energični Gaj Memije insistira da se Jugurta pozove u Rim, a pošto se ovaj pojavljuje pred narodnom skupštinom drugi narodni tribun, koga je Jugurta već uspeo da potkupi zabranio mu je da odgovara na Memijeva pitanja. On čak potajno šalje ubice kod jednog pretendenta na numidsku kraljevinu koji se u to vreme nalazio u Rimu i tek ovakvo otvoreno prenebregavanje svakog prava nateralo je senat da odbaci mirovni ugovor i otera Jugurtu iz Rima (rekao je: »o grade na prodaju, koji ćeš brzo propasti, samo da ti se nađe kupac !«)

110. novi rat sa Jugurtom, ali on napada na Rimski logor i tera Rimljane na kapitulaciju. Potkupljeni rimski komandant zaključuje ugovor kojim je Jugurta priznat za saveznika rimskog naroda. Ovo je povećalo broj Jugurtinih plemenskih saveznika. U Rimu otpočinju sudski procesi protiv istaknutih senatora (i Opimije je prognat iz Rima).

Kvint Cecilije Metel

109. počinju odlučne operacije. Iskusni vojskovođa strog i nepotkupljiv K. C. Metel najodlučnijim merama uzdiže disciplinu u demoralisanoj vojsci. Shvativši neizbežnost poraza Jugurta moli za mir, ali Metel kreće za njim u bitki na reci Mutulu (109.) zadaje neprijatelju odlučujući poraz, ali Jugurta vodi gerilski rat i Metel smatra za nužno da ga uhvati, a zato se rat otegao.

Gaj Marije (157. – 86. = 71 godina)

Istovremeno, i neočekivano za Metela, komanda je prenesena na tek izabranog konzula Gaja Marija koji je dotle učestvovao kao Metelov legat.

Marije je bio homo novus, poreklom iz latinske porodice (blizu grada Arpina). Neobrazovan, od rane mladosti u vojsci, hrabar, dokazuje se za

51

vreme numantinskog rata kada je na njega obratio pažnju Scipion Emilijan.

119. izabran za narodnog tribuna sprovodi zakone u korist plebsa ali je ženeći se Julijom (stari patricijski rod Julijevaca) stupio u vezu sa aristokratijom. Ubrzo dobija kurulnu magistraturu, pa je izabran za pretora i upravlja Španijom. Za Metela je bio vezan davnašnjim klijentskim vezama. Veliki autoritet među vojnicima, bio im je blizak i po umu i karakteru. 108. protiv Metelove volje kandiduje se za konzulat. Za njega glasaju vitezovi, publikani i plebejci.

Završetak rata i Marijev trijumf

On Jugurti zadaje niz poraza. Mavretanski kralj Bokh, Jugurtin tast prelazi na stranu Rimljana.

Kvestor Lucije Kornelije Sula, koji se nalazio u Marijevoj vojsci, zajedno sa Bokhom hvata Jugurtu u numidskom logoru 105.

1. januara 104. Marije proslavlja trijumf u čijoj procesiji je išao Jugurta u lancima i kraljevskom odelu. Zatim je po Marijevoj zapovesti pogubljen. Jedan deo numidske kraljevine pripao je Bokhu, a preostali slaboumnom Jugurtinom rođaku.

Marijeva vojna reforma

Stari sistem mobilisanja vojske postao je sve teži. Za kasnije događaje ne samo spoljnopolitičke već i unutrašnje, novina koju je uveo Gaj Marije bila je od prvenstvene važnosti – prvi je počeo da prima u vojsku proletere – građane bez cenza. Ovo je bio početak zamene građanske mobilizacije dobrovoljno sakupljenom vojskom najamnika. Vojnici dobijaju određenu platu i punu opremu a služba je utvrđena na 16 godina. Zatim bi dobijali otpust i mahom zemlju.

Sad se legija delila na 10 kohorti (500 ili 600 ljudi) koje su se delile na 2 manipule, a one na 2 centurije. Ovim je postignuta veća koncentrisanost komande (više nema 30 već samo 10 taktičkih jedinica). Raniji raspored u 3 linije na lako naoružane hastate, principe i trijarije ostaje i kod Marija, ali se sada u svakoj kohorti nalazila manipula trijarija, principa i hastata. Oružje i mesto u stroju određivali su komandanti, cenz nije imao više nikakve važnosti. Uvedene su nove zastave; svaka legija dobila je svog srebrnog orla.

Znatno je učvršćena disciplina: stalno se vrši obuka, radi u logoru, grade putevi, podižu utvrđenja itd.

Posledice Marijeve reforme

Borbena sposobnost porasla, ranije vojnici težili da što pre završe rat da bi se vratili u zavičaj gde ih je čekalo sopstveno gazdinstvo. Sada postaju vojnici profesionalci koji teže za novim pohodima koji su im obećavali plen i bogatstvo; menjaju se odnosi između vojskovođe i vojnika, vojnici su bili verni uspešnim vojskovođama spremni da im služe ne samo u spoljnim ratovima – političke posledice.

Ovo je prilično doprinelo pojavi građanskih ratova i poprilično uticalo na unutrašnje rešavanje raspada republike.

52

3. Rat sa Kimbrima i Tevtoncima

Istovremeno sa Jugurtinim ratom vođen je rat na severu protiv keltskih i germanskih plemena.

113. blizu Akvileje poraz Rimljana u bici sa Kimbrima kojima su prišla neka keltska plemena, iz transalpijskih oblasti. 105. – vrlo velike gubitke Rimljani su pretrpeli u bitci kod Arauzona – poginulo oko 80 000 vojnika. Od potpunog poraza Galiju i Italiju spašava to što Kimbri udaraju na Španiju.

104. borba je poverena Mariju koji je uprkos običaja izabran za konzula u odsutnosti. Rezultati vojne reforme ubrzao se pokazuju, 104. i 103. prolaze u pripremanju vojske.

102. pošto su gomile varvarskih plemena krenule na Italiju, Marije im se suprotstavlja u odlučnoj bitki.

Bitke kod Akva Sekstija i Vercele

102. kod Akva Sekstija Marije razbija Tevtonce, a 102. Kimbre, u severnoj Italiji kod Vercele; bitka se završava gotovo potpunim uništenjem Kimbra.

I pored postojećih zakona Marije je 5 puta bez prekida (107. i 104. – 101.) biran za konzula vršivši izvranredan uticaj u državi.

Demokratske grupacije, koje su pred spoljnom opasnošću dopustile da se vojska organizuje na principima do tad Rimu tuđim – prekršile su ustav. To je bio jedan od prvih koraka na putu ka zavođenju vojne diktature !

Marije proslavlja trijumf i 100. šesti put biva izabran za konzula – ovo je sada rezultat Marijevog saveza sa vođama populara.

Socijalna borba pred kraj II i na početku I veka

1. Drugi ustanak robova na Siciliji

104. izbija ustanak robova u blizini Kapue, kojim je rukovodio propali rimski vitez Municije, naoružavši 3 500 robova – neuspeo pokušaj. Znatno opasniji bio je drugi ustanak robova na Siciliji koji je počeo iste godine.

Povod za ustanak

Senat za vreme ratova sa Kimbrima Mariju daje pravo da se obraća za pomoć saveznim kraljevima. Na ovakav Marijev zahtev, kralj Bitinije mu odgovara da su mu većinu podanika odveli rimski publikani u ropstvo. Senat odlučuje da se podanici nezakonito lišeni slobode odmah oslobode.

Pretor Publije Licinije Nerva, upravnik Sicilije za kratko vreme oslobađa 800 robova. Mitom i pretnjama nateran je da obustavi svoju akciju – ovo je poslužilo kao povod za ustanak. Rimski pretor uspeo je

53

da izađe na kraj sa jednom grupom ustanika, ali je drugi deo napao i pobio rimski odred naoružavši se njegovim oružjem. Ovo je doprinelo širenju ustanka.

Vođe ustanka

Kao i uvreme prvog ustanka izabrani su kralj (sirac Salvije, iskusni gatar, koji uzima ime Trifon) i njegovo veće. Kraljevska rezidencija postaje grad Triokala. Sa znatnom vojskom Trifon opseda Morgantinu i obećava robovima slobodu ako pređu na njegovu stranu, ali ovi su pre izabrali da dobiju slobodu od svojih gospodara nego od ustalih robova. Trifon razbija rimski odred koji je krenuo u pomoć opseđenima ali grad se uz pomoć robova odbranjuje. Međutim pretor je obećanje o oslobođenju robova proglasio nevažećim kao iznuđeno i nezakonito.

Istovremeno na zapadu dejstvuje druga vojska, na čelu sa Kilikijcem Atenionom (uživa slavu predskazivača po zvezdama). I on se proglašava za kralja, opseda Lilibeju – neuspeh.

U Triokali izvršeno ujedinjenje obe ustaničke vojske. Atenion se u svemu potčinio Trifonu. Jako utvrđeni grad Triokala izabran je za prestonicu druge sicilijske države robova. U gradu se nalazio kraljevski dvorac pred kojim se sastjala narodna skupština – rešavala pitanja prethodno razmatrana u veću. Trifon, a zatim i Atenion pojavljuju se pred narodom sa dijademom na glavi, u širokom hitonu, u purpurnoj togi; ispred njih išli su liktori – spoj helenističkih i rimskih znakova vlasti.

Nemiri izazvani i od strane slobodne sirotinje koja je plenila stada i imovinu bogatih.

Ugušenje ustanka

103. i 102. Rimljani doživljavaju neuspeh. Tek 101. konzul Manije Akvilije, Marijev prijatelj, uspeva da uguši ustanak. U to vreme Trifon je bio umro, a zamenio ga je Atenion, koga je Akvilije, po Diodoru, ubio u herojskom dvoboju. Uskoro je osvojeno poslednje uporište robova čime je slomljen ustanak robova. Ubuduće je robovima bilo zabranjeno da nose oružje.

Kao i prvi ustanak i ovaj je naišao na odjek na Delosu i Atici.

2. Akcija Apuleja Saturnina

Politička borba se sada ponovo zaoštrava u Rimu ponovnim jačanjem partije populara – čemu doprinose Marijevi uspesi. Energični rukovodioci ovih grupa bili su Lucije Apulej Saturnin i Gaj Servilije Glaucije.

Saturnin i Glaucije

103. Saturnin je prvi put biran za narodnog tribuna. Stiče popularnost otvorenim govorima na forumu o potkupljivanju

54

aristokratije i podnošenjem agrarnog zakona po kome su Marijevi veterani dobijali zemlju. Njegov odlučan protivnik Metel Numidik (konzul iz 109.) 102. kao cenzor, želi da isključi Saturnina iz senata.

101. popilari postižu odlučujuće uspehe na izborima: Marije je po šesti put izabran za konzula za 100., i pored otpora senata, Saturnin za tribuna, a Glaucija za pretora.

Saturninovi zakoni

100. – podnosi zakone u kojima su Marijevi veterani dobijali zemlju u Africi (100 jugera svakom), imala je da se podeli galska zemlja ostala od Kimbra (te oblasti pripadale saveznicima rimskog naroda); predviđeno osnivanje kolonija u raznim provincijama; cena jednog modija žita snižavana je na 5/6 asa.

Ogorčena borba – optimati ne prezaju ni pred tim da silom rasteraju narodnu skupštinu. Ali njen rad je priveden kraju uz učešće Marijevih vojnika. Saturninovi predlozi (osim projekta sniženja cena žita) dobili su snagu zakona. Senatori moraju das polože zakletvu na vernost novim zakonima. Jedino je Metel Numidik odbio da je položi i bio prinuđen da napusti Numidiju.

Ustanak Saturnina i Glaucija. Njihova pogibija

Tokom izbora za magistrate za sledeću godinu Apulije uspeva da bude ponovo izabran za narodnog tribuna; Glaucija se bori za konzulat – konkurent mu je Gaj Memije (raniji popular prelazi na stranu optimata). Populari ubijaju Memija. Senat iskorišćava ovu situaciju i objavljuje da je država u opasnosti. Ugušenje nemira povereno je Mariju, koji se najpre koleba, zatim prilazi optimatima i iskorišćava poverena mu prava. On opseda Kapitol koji su zauzeli Saturnin i Glaucije. Kapitol je zauzet a ovi zatvoreni u kuriju. Po izvorima Marije je hteo da im sačuva život, ali optimati ih ubijaju skinuvši krov i bacajući crepove. Razlika u interesima između gradskog i seoskog plebsa jače se ispoljava nego ranije. Gradski plebs stoji u jakim klijentskim vezama sa istaknutim optiimatima i nije bio zainteresovan za rešavanje agrarnog pitanja – u odlučnom momentu istupaju protiv vođa populara. Posledica promena koje su se desile u strukturi vojske u prvom redu obeležena je novom etapom u agrarnom zakonodavstvu: oni imaju u prvom redu dodeljivanje zemlje veteranima (ne slabo imućnim seljacima niti bezemljašima). Marijeva kolebljivost svedoči o odsustvu političkih principa ne kod njega lično, već kod čitave grupe koja ga je uvek isticala – vitezovi. Njihovim interesima je protivrečila ponovna podela provincijskih zemljišta.

Raniji ustavni metodi borbe pokazali su se neodrživim: sada se pribegava rasterivanju skupštine i ubistvima kandidata koji nisu po volji, a 100. građanskom ratu. Te godine vojni vođa Marije ugušivao je oružanom silom demokratski pokret – jedan od prvih simptoma pada Republike, zavođenje vojne diktature u obliku monarhije.

Marije je sada kompromitovan u očima populara dok optimati i dalje gledaju na njega kao na skorojevića. Uviđajući neodrživost svoga

55

položaja Marije odlazi na Istok, pod izgovorom ispunjavanja zaveta tj. da se pokloni Majci bogova.

99. vratio se Metel, a Apulijevi zakoni su ukinuti. Protiv njegovih pristalica pokrenuti su sudski procesi.

3. Livije Druz Mlađi i Saveznički rat

Nobilitet i vitezovi kratko ostaju u slozi. Neograničena vlast viteških sudova u provincijama izaziva oštar protest optimata. Samovolja dolazi dotle da je u provinciji Aziji osuđen Publije Rutilije Ruf poznat po svom nepotkupljivom poštenju, koji se zatim povlači u provinciju u kojoj je bio legat, dočekan sa počastima.

Zakonski projekti Livija Druza

Tribun iz 99. Marko Livije Druz, sin protivnika Gaja Graha, po karakteru blizak Grasima iako po principima blizak optimatima. Odlučan je i ispravan čovek. U prvi plan za razliku od svojih savremenika stavlja interese države. U dobrim je odnosima sa senatorima kao što su besednik Kras i princeps senata Emilije Skaut. Njegovi zakoni žele da privuku i plebejce koji su se zalagali za obnovu države. On je protivnik oligarhije i vitezova koji bi neograničeno komandovali sudskim komisijama. U prvom redu predlaže reformu sudova – vitezovi zamenjeni sa oratorima (i sam senat ima da se podvrgne reformi: 300 novih članova iz redova istaknutih i dostojnih vitezova povećavajući ukupan broj na 600. Onda proširenje jeftine prodaje žita i osnivanje kolonija u Kampaniji i na Siciliji. Druz je hteo da kolonijama dodeli nepodeljeni deo italskog zemljišnog fonda. Time je oduzimana mogućnost budućim reformatorima – demagozima za podelu italskog zemljišta.

Savezničko pitanje

Zatim je Druz želeo da donese zakon o dodeljivanju prava građanstva rimskim saveznicima (pitanje pokretali još Fulvije Flak i Gaj Grah). Saveznici su služili kao i ranije u vojsci, ali je broj mobilisanih stalno rastao; nisu imali pravo provokacije tj. bili su bespravni (čak i oficiri su bili osuđivani na smrt).

Ovo pitanje stajalo je u vezi sa ekonomskim zakonima: ono je bilo izraz borbe između krupnih i sitniih zemljoposednika. Iako učestvuju u pohodima, njih ne obuhvataju podele zemljišta, osim toga porast velikih latifundija dovodi do toga da su okupirane teritorije koje su odvajkada koristile italska plemena. Za prava građanstva interesovali su se i italski građani koji su bili povezani sa rimskim provincijama i gde su morali da konkurišu rimskim vitezovima.

Uz učešće Livija Druza stvorena je tajna organizacija sa ciljem zaštite prava saveznika i po Druzovom mišljenju učvršćivanju položaja rimske države. Sednica narodne skupštine na kojoj su ti zakoni pretresani – veoma posećena i burna – konzul Lucije Marcije Filip istupa protiv projekata zatim ga Druz svojim pravom tribuna hapsi i baca u

56

tamnicu. Zakoni prolaze kroz narodnu skupštinu i isprva nailaze na odobravanje senata, ali otkriće tajne Druzove organizacije pomaže Marciju Filipu da ih ukine. Druz je ubrzo ubijen nožem jedne večeri pošto se opraštao sa gomilom koja ga je pratila.

Početak rata

Ovo odvodi do ustanka saveznika – savezničkog rata (90. – 88.)Tajna organizacija saveznika pojačava svoju delatnost posle

Druzove smrti. razmenu taoca između pojedinih gradova primetio je rimski pretor iz Askule i posle pretećeg govora bio ubijen kao i svi Rimljani koji su se nalazili u Askuli, a njihova imovina opljačkana – signal za ustanak. Najaktiviji učesnici bili su Marsi (Marsiski rat !). Njima se pridružuju sabelska plemena i Samniti kao i ostala plemena srednje i južne Italije. Rimljanima verni Etrurci i Umbri (među njima veliku ulogu igraju krupni zemljoposednici), kao i gradovi Nola i Nucerija u Kampaniji. Glavni oslonac Rima činile su kolonije.

Kvint i Pompedije Silon iz plemena Marsa i Samnit Gaj Papilije Mutil – glavne vođe. Predlog ustanika da polože oružje ako se Italicima daju prava građanstva, odbacuju sve grupacije rimskog društva, koje se ujedinilo.

90. na čelo rimske vojske konzuli Lucije Julije Cezar i Publije Rutilije Lupus, ali su kao legati komandovali stare vojskovođe – Gaj Marije (vratio se sa istoka) i Lucije Kornelije Sula.

Državna organizacija saveznika

Ona u sebi spaja principe rimskog ustava, grčkih federativnih organizacija i starinskih italskih ustava. Prestonica je grad Korfinij – dobija naziv Italija. U njemu zaseda senat od 500 članova, poslovima upravljaju 2 konzula i 12 pretora. U opticaju je specijalan novac npr. sa predstavom italskog bika kako gazi rimsku vučicu.

Prva godina rata

Vođen je sa nečuvenom ogorčenošću i na raznim mestima tako da su Rimljani morali da rascepkaju svoje vojske. Na jugu Rimljani su oslanjajući se na verne gradove težili da zadrže Kampaniju i krenu u ofanzivu. Ali uspeha su imali samo u pojedinim bitkama dok je prevaga bila na strani saveznika, tako da je Lucije Julije Cezar morao da se povuče. Gotovo cela Kampanija prelazi u njihove ruke kao i gard Nola koji u ovoj oblasti postaje njihov glavni oslonac. Na severu u borbi protiv Marsa gine Mutilije Rufus, tek Marije koji sada preuzima komandu postiže izvesne uspehe.

Pobede saveznika dovele su do kolebanja i Umbre i Etrurce. Teški gubici i opasnost od odmetanja novih plemena naterali su Rimljane na nove ustupke.

Julijev zakon i zakon Plaucija – Papilija

57

90. – lex Julia – saveznici koji su ostali verni Rimu dobijaju prava rimskog građanstva.

89. po zakonu n. tribuna Marka Plaucija Silvana i Gaja Papilija Karbona pravo rimskog građanstva dobijaju svi koji u toku 2 meseca polože oružje. Ovo je izazvalo rascep u logoru ustanika. Građanstvo dobijaju stanovnici – Cisalpijske Galije, Umbri i Etrurci ostaju verni Rimu, ostala plemena i opštine počela da prelaze na stranu Rima. Borba i dalje traje sa ranijim ogorčenim karakterom i posebno uporno borili su se Marsi.

Završetak savezničkog rata

88. posle niza poraza saveznici traže pomoć od pontijskog kralja Mitridata – koji im je uskraćuje. Iste godine gine najtalentovaniji vođa saveznika – Mars, Pompedije Silon. Grad Nola je jedan od poslednjih koji i dalje pruža beznadežni otpor, a onda u samom Rimu počinje građanski rat. Ipak Rim je u to vreme postigao svoj najvažniji cilj – raspadanje italske federacije. Ali zato, čitavo slobodno stanovništvo Italije dobilo je prava rimskog građanstva, Rimljani ih nisu uvrstili u svih 35 triba, već samo u 8, ali njihova građanska prava nisu od toga trpela.- italski gradovi zadržavaju lokalnu samoupravu. Sad se sa druge

strane smatralo da u njima žive rimski građani.- od toga najviše koristi dobijaju predstavnici najvišeg gradskog

staleža- posle savezničkog rata počinje porast mnogih italskih gradova koji je

uprkos svim burnim događajima trajao sve do sredine I veka n. e.- romanizacija postiže velike uspehe (samo neke planinske oblasti

čuvaju svoj prvobitni karakter)

Borba između Marija i Sule

1. prvi rat sa Mitridatom i Sulin prevrat

Mitridat VI Eupator (120. – 63.)

Vodio je poreklo po ocu od Ahemenida, a po majci od Seleukida. Energičan i sposoban, ogromne fizičke snage, ne dobija sistematsko obrazovanje, ali i pored toga zna 22 jezika, poznaje najbolje predstavnike helenističke kulture i napisao dela iz istorije prirode itd., no i pored toga tipičan azijski despot, čiju karakterističnu crtu čine sujeverje, podmuklost i surovost. Mitridat osvajanjima stvara veliku državu, nasledivši od oca malu kneževinu. Osvaja i pretvara u pontijsku satrapiju – Kolhidu (na istočnoj obali Crnog mora).

Sredinom II veka na Krimu je stvorena jaka skitska kraljevina. Hersones se u borbi sa njima obraća Mitridatu kao i bosforski kralj, poslednji predstavnik dinastije Spartokida, koji se odrekao vlasti u korist Mitridata. Ovaj odbacuje Skite od Hersonesa i guši ustanak robova pod rukovodstvom Saumata. Mitridat stupa u savez sa Skitima,

58

Bastarnima i Tračanima. Grčki gradovi i Bosforska kraljevina davali su žito i novčana sredstva, a s-i varvari daju vojsku.

Mitridat stupa u savez i sa jermenskim kraljem Tigranom kome pomaže u borbi protiv Kapadokije i Sirije. Međutim njegovo širenje na centralne i zapadne maloazijske oblasti nailazi na otpor Rimljana. Sula koji 92. upravlja Kilikijom, povratio je samostalnost Kapadokijske kraljevine. To je po njegovom odlasku Mitridat promenio postavljajući na mesta kapadokijskog i bitinijskog kralja svoje štićenike.

Tada konzul Manije Akvilije (koji je ranije ugušio ustanak robova na Siciliji) uspostavlja ranije stanje u ovim kraljevinama čemu se Mitridat nije suprotstavljao ne želeći da u tom momentu ratuje sa Rimom. No Akvilije čini korak dalje, i na njegovu inicijativu bitinski kralj otpočinje rat sa Mitridatom.

Početak ratnih operacija

Mitridatov otpor – povod za rimsku intervenciju – prvi rat protiv Mitridata 89. – 84. Bitinijske trupe odmah su potučene kao i rimski odredi i Mitridat ulazi u provinciju Aziju. Stanovnici Lezbosa su predali Mitridatu Akvilija, koji je pokušao pobeći.

Mitridat u Aziji i Grčkoj

Za pola veka vladavine u Pergamskoj kraljevini Rimljani su na sebe uspeli da navuku mržnju lokalnog stanovništva. Mitridat je zato primljen kao oslobodilac. U grčkim gradovima dočekuju ga sa likovanjem. U Efes je stigla delegacija koja ga pozdravlja kao novog Dionisa, oca i spasitelja Azije. Odavde je on naložio da se određenog dana pobiju svi Rimljani i Italici koji su se nalazili u maloazijskim gradovima, bez obzira na starost i pol – 80 000 mrtvih.

Osvojenu teritoriju Mitridat deli na satrapije. Grčki gradovi su bili priznati za slobodne i za 5 godina bili oslobođeni svih poreza.

Odavde Mitridat kreće sa vojskom u Grčku. U Atini uz njegovu podršku na vlast dolazi filozof epikurejac Aristion – radikalan demokratski program, većina bogatih napušta grad. Tako 88. Rimljani istovremeno sa izvesnim uspehom u borbi sa Italicima gube vlast nad važnim istočnim oblastima.

Zaoštravanje socijalne borbe u Rimu

Senat je naimenovao Sulu za borbu sa Mitridatom što nailazi na ogorčen otpor demokratskih slojeva. Veću aktuelnost dobija dužničko pitanje. Pretor Azelio (na strani dužnika) – ubijen od poverilaca – vitezova.

88. populari i vitezovi (kojima smeta da u bogatoj provinciji komanduju optimati) su ponovo udruženi. Koristeći se ovim raspoloženjem Marije postavlja svoje pretenzije na položaj komandanta i sklapa sporazum sa narodnim tribunom Publijem Sulficijem Rufom.

Zakoni Sulficija Rufa

59

Sulpicije Ruf je predlažio zakone: - da se svi prognani u vezi sa slučajem Apuleja Saturnina iz 100. vrate - da se iz senata isključe svi sa preko 2 000 denara duga (to

predstavlja priličan broj senatora) - po trećem zakonu su Italici imali da se uvrste ne u 8 već u svih 35

triba. Uprkos većinskom otporu senata, zakoni su bili primljeni. Posebna

odluka komicija davala je Mariju prokonzulsku vlast i naimenovala ga za komandanta u ratu protiv Mitridata.

Sulin pohod na Rim

Dva narodna tribuna upućena su pod Nolu da saopše Suli odluku narodne skupštine – kojoj se on ne pokorava. Vojnici kojima on saopštava ovu odluku zahtevaju da ih vodi na Rim. Pošto se narodni tribuni pojavljuju u logoru, bivaju rasrgnuti. Viši oficiri odbijaju građanski rat, ali Sula ipak kreće na Rim koji je on, po sopstvenim rečima, hteo da spase tiranije – ovo je njegova zbanična parola. Marije i Sulpicije u poslednjem trenutku pozivaju u borbu i robove, ali uzalud, Sula postaje neograničen gospodar grada. Sulpicije je ubijen Marije beži u Afriku.

Sulino zakonodavstvo

Ukidaju se Sulpicijevi zakoni, - proglašava se vraćanje zakona Servija Tulija; - centurijatske komicije ojačane su na račun tributskih (uspostavljen

ponovo Servijev način glasanja po centurijama); - vlast senata proširena (broj članova se povećava za 300 ljudi), a

vlast n. tribuna smanjena; - osnivane su nove kolonije u interesu veterana.

2. Vladavina Marijevaca (87. – 82.)

87. konzuli Lucije Kornelije Cina, marijevac i Gnej Oktavije (Sulin pristalica, optimat) Suli polažu zakletvu na vernost, a ovaj zatim kreće na Istok.

Cinina akcija

Ubrzo Cina podnosi narodnoj skupštini zakone o podeli saveznika na sve tribe i povratku svih prognanih posle Sulinog prevrata. Skupština se pretvara u pravu bitku u kojoj pobeđuju Suline pristalice, a Cina i dr. moraju da beže iz Rima.

Marijev povratak i trijumf marijevaca

60

Na Cininu stranu prelazi vojska koja se nalazila kod Nole, kao i većina Italika. Cina kreće na Rim na čelu velike vojske, šalje Mariju poziv da se vrati koji se uskoro iskrcava u Etruriji. Marijevci opkoljavaju Rim u kojem je zavladala glad, a zatim i kuga. Robovima je proglašena sloboda koji masovno prebegavaju marijevcima. Kao i vojnici koji su služili u trupama optimata – senat je prinuđen da se potčini Cini i Rim se predaje. Čitavih 5 dana traje ubijanje političkih protivnika. Među prvima ubijeni su konzul Oktavije, a gine i Marko Antonije, jedan od istaknutih besednika i pravnika. Posebna Marijeva surovost izaziva protest čak i njegovih pristalica. 86. izabrani su za konzule Marije i Cina, ali samo nekoliko dana kasnije – 13. januara Marije je umro. Sertorije po Cininom pristanku sakuplja robove kojima je obećana sloboda i naređuje da se pobiju.

Sula je smenjen sa komandantskog položaja a za borbu na istoku postavljen je novoizabrani konzul Lucije Valerije Flak. Sulini zakoni su ukinuti, novi građani podeljeni na svih 35 triba, delimična kasacija dugova, osniva se kolonija u Kapui, zamenjena je iskvarena moneta punovrednom – na dobitku su u prvom redu vitezovi publikani (glavni oslonac marijevaca).

Među senatorima ima i dalje mnogo pristalica Sule tako da su počeli pregovori o Sulinom povratku. Cina ne vodi o tome računa, kreće ka vojsci da bi je ukrcao na brodove i uputio protiv Sule. Ali u Ankoni pada kao žrtva vojničkih pobuna, dok pregovori nisu ni do čega doveli.

3. Borba Sule sa Mitridatom

Sula u Grčkoj. Zauzeće Atine.

87. iskrcava se u Epiru, brzim maršem udara na Beotiju i tamo zadaje poraz Mitridatovom vojskovođi Arhelaju, zatim pristupa višemesečnoj opsadi Atine. Likej i Akademija su sasečeni, pošto je Suli bio potreban materijal za opsadne mašine. 1. marta 86. grad je zauzet na juriš. Sula izdaje zapovest da se prekine sa ubistvima i pljačkom sledećim rečima: » Žive volim, zbog mrtvih«. Aristion je ubijen, a Arhelaj koji se učvrstio u Pireju (Sula naređuje da se poruše starinske građevine u njemu) prinuđen je da ga napusti.

Bitke kod Heroneje i Orhomena

Sula nema ni flote ni sredstava, a u Grčkoj se očekivala pojava Galerija Flaka. Mitridatove trupe osvajaju Makedoniju i ponovo ulaze u Grčku, a u Beotiji se ponovo spajaju sa ostacima Arhilajeve vojske. Pored saveta Arhilaja pontijske trupe napadaju Rimljane kod Heroneje 86. ali Sula pobeđuje kao i kod Orhomena.

Mitridatov poraz i Dardanski mir

Mitridatov položaj je nesiguran, čak i među maloazijskim grčkim gradovima gde je među aristokratijom i zelenaškim krugovima bilo

61

puno pristalica Rimljana, a mobilizacija za vođenje rata u Grčkoj izazivala nezadovoljstvo.

86. ustanak u Efesu i Mitridat pristupa krajnjim merama: - gradovima je data sloboda, - kasacija dugova, - robovi pušteni na slobodu, a meteci dobili pravo građanstva –

korišćenje demokratskih parola starih mnogo vekova.68. u Grčkoj se iskrcava Galerije Flak čiji vojnici prebegavaju Suli.

Flak kreće u Makedoniju da bi prodro u Aziju, u trupama izbija pobuna – Flak beži ali je stignut i ubijen. Na čelu vojske sada je Gaj Flavije Fimbrija koji pobeđuje Mitridatove trupe na Propontidi, a onda kreće na jug i primorava Mitridata da napusti Pergam.

Sulin kvestor Lucije Licinije Lukul organizjue flotu i čisti ostrva Egeje koja prelaze na stranu Rimljana.

Mitridat je prinuđen na pregovore; mir je zaključen u Dardanu, lični sastanak Sule i Mitridata (jesen 85.). Sula dobija kontribuciju od 3 000 talenata i jedan deo flote pontijskog kralja – nesumnjivo da je za Rim ovo bio kompromis jer nema garancija da će Mitridat obustaviti svoje agresivne namere, ali se Sula žurio da stupi u borbu sa svojim političkim protivnicima.

Posle ovog ugovora Sula kreće protiv Fimbrije čije trupe odbijaju da se bore, a ovaj završava samoubistvom. Kraj 85. i deo 84. Sula provodi u Aziji. Protivnici Rimljana i učesnici u istrebljivanju Italika 88. surovo su kažnjeni. Ukida se oslobađanje robova i kasacija dugova a kantoniranje trupa i kontribucija od 20 000 talenata podrivaju blagostanje Azije. Mali broj gradova koji su ostali verni Rimu dobija niz privilegija. Drugu polovinu 84. Sula provodi u Grčkoj u kojoj su mnogi gradovi opustošeni, a riznice hramova opljačkane, Sula svuda uspostavlja stare odnose, a pošto završava pripreme za pohod protiv marijevaca Sula otplovljava u Italiju.

4. Sulina diktatura

Rat u Italiji

Proleće 83. sa 40 000 vojnika Sula se iskrcava u Brundiziju. Prilazi mu mladi Gnej Pompej, sin Pompeja Strabona (učesnika u savezničkom ratu) dovevši mu 2 legije; Sula objavljuje da stanovnicima Italije garantuje sva stečena prava. Uprkos tome Samniti mu pružaju uporan otpor do kraja rata kao i Etrurci.

Marijevci iako nemaju veliku vojsku nemaju jedinstven plan za borbu. Sula i vojskovođe optimati pobeđuju više vojski neprijatelja, au poslednjoj bitki u kojoj su protvnici pokušali da pređu u ofanzivu Sula ih razbija pred samim ulazom u Rim, kod Kolinskih vrata, a posle toga mu se predaje poslednje uporište marijevaca – grad Prenesta. Samo mali broj marijevaca uspeva da pobegne, a Marijev sin, konzul za 82. – Gaj Marije, završava samoubistvom. Na Siciliji i u Africi marijevci se drže sve do 89.

62

Sledilo je surovo razračunavanje: na Marsovom polju pobojeno je nekoliko hiljada zarobljenih Samnita – na krike ubijanih Sula u hramu Belone (u kom zaseda senat) hladnokrvno izjavljuje da » to po njegovoj zapovesti kažnjavaju nekoliko zlikovaca, i zamolio je senatore da sačuvaju spokojstvo«

U Samnij i Etruriju poslate su kaznene ekspedicije, posle koje se Samnij više nije mogao potpuno oporaviti.

Proskripcije

Sastavljeni su specijalni spiskovi, proskripcije, u koje ulaze sva Suli sumnjiva lica. Ona su stavljena van zakona; njihova imovina je konfiskovana, robovi oslobođeni, a svako ko ih ubije ili preda dobijao je nagradu. Njihove glave izlagane su na forumu. Veliki broj nekažnjenih ubistava iz ličnih računa. Pobijeno je 90 senatora i 2 600 vitezova, imovina prodavana na licitacijama, a Suline pristalice (među kojima ima i oslobođenika i veterana) stiču ogromnu imovinu.

Sulina diktatura

Sula ističe da je potrebno da mu se dodele izvanredna opunomoćenja kako bi zaveo red u državi – ovo je pokušaj pronalaženja pravne forme za njegov položaj.

Po starom običaju u Rimu je na vlasti tada privremeni upravljač – interrex, jer nije bilo konzula. Krajem 82. interrex Lucije Valerije Flak Stariji sprovodi u komicijama zakon o vrhovnoj Sulinoj vlasti i njegovom naimenovanju za diktatora na neodređeno vreme. Sula dobija diktaturu radi izdavanja zakona i uređenja države, uz najneograničenija ovlašćenja – u svim oblastima po ličnom nahođenju raspolaže životom i imovinom građana, može da deli vrhovnu vlast (imperium), osniva kolonije, vodi spoljnu politiku i izdaje zakone u vezi sa bilo kojim pitanjem.

Sulina diktatura ličila je na starinsku samo po imenu. Ona je ranije bila uspostavljana radi strogo određenog cilja i bila vremenski ograničena (najviše 6 meseci).

Sve Suline novine prožete su konzervativnim duhom, uperene protiv demokratije, težeći da uspostave poredak koji je u Rimu postojao pre Graha, ili čak pre Hortenzijevog zakona.

Sulin ustav

Senat faktički postaje najviši državni organ, obnovljenog sastava i brojem od 300 na 600. Novi članovi uglavnom su islužene Suline vojskovođe. Usled novih principa kod sastavljanja spiskova senatorsko zvanje postalo je faktički doživotno. Broj stalnih sudskih komisija povećava se, za porotnike se biraju kao i pre Graha, senatori, a predsedavaju im pretori. Od sada je umesto 6 birano 8 pretora, umesto 8 kvestora 20. Imperium konzula protezao se samo na Rim i Italiju. Po isteku godine konzuli i pretori dobijali su dužnosti i u provincijama.

63

Kvestor sada nije mogao biti mlađi od 30 godina, pretor od 39, a konzul od 42 godine. Ponovni izbor za svaku dužnost mogao se vršiti tek posle 10 godina.

Cenzura je faktički bila ukinuta, narodni tribuni postali su advokati pojedinih plebejaca kao u vreme rane republike, a narodnoj skupštini mogli su da podnesu samo one zakonske projekte koje je prethodno odobrio senat. Pravo intercesije u znatnoj meri je ograničeno. Bivši tribuni nisu mogli da se kandiduju za druge magistrature – time je oduzeta mogućnost mladim nobilima da karijeru otpočnu u tribunatu. Jačanjem senata ograničena su prava komicija koje su morale bez pogovora da primaju mnogobrojne Kornelijeve zakone. Obustavljeno je deljenje žita plebsu.

Socijalna osnovica Suline reakcije

Neposredni oslonac Suline vlasti bila je vojska radi koje je sprovedena konfiskacija zemljišta italskih gradova i osnovane su kolonije veterana (oko 100 000 naseljenih) u Etruriji kao i u Laciju i Kampaniji – Sula ovim ispunjava svoje obećanje a osim toga obnavlja srednji i sitni zemljoposed i najzad uvek ima na raspoloženju čitavu armiju..

U Rimu on se oslanja na 10 000 kornelijevaca (robovi proskribovanih koji su dobili slobodu i prava građanstva – preko njih je vršio pritisak na narodnu skupštinu).

Iznenada 79. on kao neograničeni vladar vraća ovlašćenja diktatora, i iako i dalje utiče na politički život nastavlja da živi na svom imanju kao privatni čovek – 78. umire. Telo je prenešeno iz Kume u Rim uz ogromnu procesiju – veterana, oslobođenika, deputata italskih gradova, svih sveštenika, magistrata, senatora, aristokratske omladine i vitezova; nošeno je 2 000 zlatnih venaca. Telo je spaljeno na Marsovom polju i sahranjeno pored grobnica rimskih kraljeva. Uticaj Sulinih pristalica bio je toliki da nije bilo protesta protiv procesije, kakvu Rim dotle nije video. Apijan: “Sula je bio strašan čak i posle svoje smrti”.

Sulina karakteristika

Antički istoričari navode niz protivrečnosti – sposoban i autoritativan vojskovođa, ali i egoističan i hladan čovek. Tendencija za restauracijom kombinuje se sa prenebregavanjem rimskih običaja (u Grčkoj se pojavčljivao u grčkom odelu što je bilo strano magistratima do tada. Konfiskovanu imovinu smatra za svoj plen i istovremeno je rasipnik, neizmernu surovost kombinuje sa hladnom ironijom. Bio je epikurejac i skeptičar, ironično se izražavao o tradicionalnoj religiji. Pljačkajući hramove govorio je da bogovi pune njihovu riznicu, ali je Sula u isto vreme bio sujeveran čovek (uz svoje ime je dodao nadimak Felix). Veneru smatra svojom zaštitnicom pod imenom starinske boginje Belone poštuje kapadokijsku boginju Ma čiji se kult odlikuje naročitim fanatizmom. Njegovo odricanje od vlasti bilo je neshvatljivo antičkim istoričarima.

64

Značaj Suline diktature

U stvari Sulin režim nije bio čvrst – opozicija raste i među nobilitetom – odricanje od diktature jedini je izlaz.

Oružani sukobi raznih političkih grupa od vremena Graha postaju obična pojava. Ne mareći za stare rimske običaje, Marije i Sula teže da vojskom zadobiju političku vlast. Sula dosledniji od svojih protivnika u tome uspeva i teži da zadovolji osnovne političke zahteve grupe koja ga je istakla. Zvanično njegove reforme ciljaju da obnove stari poredak, ali karakter njegove vlasti predstavlja novu etapu u političkim odnosima. Republikanski ustav predpostavlja vrhovnu vlast narodne skupštine, autoritet senata, ovlašćenja magistrata zasnovana na zakonu i običaju. Sula je samo formalno obnavljao takav politički poredak iz vremena braće Graha ili još i ranije. Zaista, on ima neograničenu monarhijsku vlast. Njegov ustav obezbeđuje vladavinu oligarhije – ne čitavog nobiliteta već izvesne njegove grupe.

Ovo je prvi pokušaj vojnog osvajanja političke vlasti; primer, za kojim će ubuduće poći dr. rimske vojskovođe i političari.

Presedane Sulinoj diktaturi ne treba tražiti u starinskoj rimskoj diktaturi iz vremena samnitskih ratova i borbi patricija sa plebejcima, već u izvanrednim ovlašćenjima koja su uvođena od vremena borbe senata protiv Gaja Graha. Sula je zadobio vlast oslanjajući se u prvom redu na najamničku vojsku koju je stvorio Marije.

Rimska država posle Suline smrti i Spartakov ustanak

1. Italska poljoprivreda polovinom I veka pre n. e. (217. – 225. str.)

5. Lepidov ustanak. Sertorijev rat

Opozicija prema Sulinom režimu

Ubrzo posle Suline smrti opozicija diže glavu. Gradski plebs je nezadovoljan ukidanjem žitnih distribucija i želi da vrati vlast narodnim tribunima; vitezovi žele da dobiju sudove; rođaci proskribovanih žele povratak zemlje i građanskih prava; priličan broj nobila traži uspostavljanje starog ustava koji bi omogućavao mnogima, a ne šačici optimata učestvovanje u političkom životu.

Lepidov ustanak

Marko Emilije Lepid, konzul iz 78., prvi ustaje protiv Sulinog ustava. Lepid je prvo bio Sulin pristalica, stekao na prokripcijama veliku imovinu, ali zatim prelazi na stranu opozicije. Njemu polazi za rukom da se u izvesnoj meri obnovi jeftina prodaja žita. Projekat vraćanja ranijih ovlašćenja narodnim tribunima, odbačen je. Istovremeno u Etruriji otpočinje ustanak protiv Sulinih veterana. Tamo su poslata oba

65

konzula. Ali, Lepid svoj boravak tamo iskorišćava za pripremu novog ustanka. Oslanja se na: upropašćene zemljoposednike, Marijeve veterane i na nezadovoljno stanovništvo posle podele zemlje Sulinim veteranima.

Lepid kreće na Rim po završetku svog konzulata, ali je potučen na Marsovom polju. Sulin pristalica Pompej u severnoj Italiji pobeđuje Lepidovog saveznika Marka Junija Bruta. Brut gine, a Lepid beži na Sardiniju gde uskoro umire.

Ostatke Lepidovih trupa odvodi jedan od istaknutih Marijevaca – Marko Perperna u Španiju da bi se sjedinio sa vojskom Kvinta Sertorija, koja se tamo borila protiv Suline oligarhije.

Kvint Sertorije

Ovo je bio jedan od najvećih vođa marijevske opozicije, poreklom iz bogate sabinjanske porodice, u mladosti učestvovao u ratu sa Kimbrima, zatim u savezničkom ratu – hrabar i talentovan komandant. Za vreme građanskog rata aktivni marijevac, iako čuva nezavisnost prema Mariju. 83. od marijevske vlade dobija Španiju, kojom upravlja do 81. kada je pod priotiskom Sulinih trupa primoran da pobegne u Afriku. Otpočinju godine lutanja, pune opasnosti i avantura. Nekoliko godina kasnije na poziv stanovništva on se vraća u Španiju gde otpočinje uspešnu borbu protiv Sulinih pristalica. Španija postaje centar marijevske emigracije. Sertorije uživa veliki autoritet i među Ibercima koji ga smatraju oslobodiocem Rima i pripisuju mu božansku snagu. Po njima Sertorija prati košuta prenoseći mu volju bogova. I njegov stav prema iberijskom stanovmništvu drugačiji je od rimskih namesnika – on romanizuje iberijsku aristokratiju. U Oski je osnovana škola u koj se vaspitavaju aristokratska deca učeći latinski i grčki. Iberci služe i u njegovoj vojsci, s tim da su komandanti i dalje Rimljani. Od emigranata je obrazovan senat od 300 ljudi koji po rimskim uziorima upravlja oblastima koje je Sertorije zauzeo.

Posle spajanja sa ostaciam Lepidovih odreda koje je Perperna doveo u Španiju Sertorije je nekoloko godina bio u bezbednosti, stupivši čak i u veze sa Mitridatom i Kilikijskim gusarima.

Borba Pompeja protiv Sertorija

Sulanski senat odlučuje se za vanredne mere i šalje u Španiju Gneja Pompeja, koji još nije bio biran za magistrata – ovo protivreči tradicijama, ali situacija je bezizlazna i Pompeju senat bez potvrde narodne skupštine daje prokonzulska prava i vrhovnu komandu u Španiji.

U početku Pompej trpi poraze od Sertorija čiji položaj postepeno postaje sve teži, jer iziskuje sve veće žrtve od svojih iberijskih saveznika dok u logoru rimskih emigranata počinju nesuglasice. Na čelu Sertorijeve opozicije staje Perperna. Sertorije je ubijen tokom jedne gozbe 72. što prouzrokuje raspadanje njegove vojske, pošto Perperna nije uživao takav autoritet u redovima ustanika. Ubrzo je potučen od Pompeja, zarobljen i pogubljen. 72. Španija je bila ponovo umirena.

66

Sertorije nesumnjivo predstavlja istaknutog rimskog državnika, hrabrog i talentovanog vojskovođu koji je prvi od rimskih upravnika pokazao da ako Rimljani hoće da vladaju provincijama moraju da se oslanjaju na lokalnu aristokratiju i u tu svrhu se staraju o širenju romanizacije.

6. Spartakov ustanak

Najveći ustanak robova u antici počinje istovremeno sa ogorčenom klasnom borbom u samom Rimu, ratom sa Sertorijem i Mitridatom, a isto tako i bezuspešnom borbom sa gusarima.

Gladijatori (str. 227)

Zavera u kapuanskoj gladijatorskoj školi

U školi Lentula Batijata u Kapui 74. sklopljena je zavera robova uz učešće oko 200 ljudi. Zavera je otkrivena, ali 70 robova uspeva da se sakrije na Vezuv.

Spartak i dr. rukovodioci ustanka

Na čelo ustanika staje Spartak. Po Plutarhu poreklom Tračanin, najamnik u rimskim trupama, beži, zatim zarobljen i predan među gladijatore. Kasnije zbog fizičke snage i hrabrosti oslobođen i u školi Lentula Batijata postaje učitelj mačevanja. Po Plutarhu on više liči na obrazovang Helena nego na varvarina. Dr. vođe ustanka: Kriks, Enomaj itd.

Prvi Spartakovi uspesi

Ubrzo raste broj ustanika na Vezuvu – njima pritiču robovi sa susednih poseda, kao i slobodni ljudi, po Apijanu.

Protiv Spartaka poslati su samo lokalni odredi koje su ovi potukli i zaplenili oružje.

Gaj Klaudije Glaber sa odredom od 3 000 ljudi zauzima jedini put koji vodi sa Vezuva, ali Spartak naređuje da se od grana divlje vinove loze opletu merdevine niz koje su se opseđeni spustili i zašli Rimljanima za leđa. Ovo je druga Spartakova pobeda posle čega snage ustanika počinju brzo da rastu.

U Kampaniju je poslat pretor Publije Varinije. Spartak najpre pobeđuje njegove legate, a zatim i samog pretora i ustanak se prenosi na susedne oblasti.

Nesuglasice među rukovodiocima ustanka

Spartak je nameravao da povede robove na sever Italije, pređe Alpe i odvede ih u domovinu – Trakiju i Galiju. Kriks je želeo da ih vodi na Rim. Uzroci nesuglasica su nejasni, ali može se zaključiti po Salustiju da je u Kriksovoj vojsci bilo Gala i Germana, dok je, po Plutarhu, u

67

Spartakovoj bilo samo Tračana. Sa dr. strane slobodni seljaci koji pristupaju pokretu nisu bili zainteresovani da se napusti Italija. Rezultat je podela vojske.

Porazi rimskih vojski

72. senat protiv robova šalje 2 konzula. Jedan od njih u Apuliji, kod planine Gargana, tuče Kriksov odred – Kriks je ubijen.

Spartak međutim zadaje nekoliko udaraca rimskim trupama, maršira na sever Italije i kod Mutine odnosi pobedu nad namesnikom Cisalpijske Galije. Put ka Alpima je otvoren, ali Spartak se izneneda okreće unatrag. Moguće je da u dolini reke Po i po prialpijskim mestima gde je srednji zemljišni posed postojao još za vreme Vergilija Spartak nije mogao da računa na podršku. On kreće u srednju Italiju, i u Picenumu pobeđuje vojske oba konzula. Sada se pod njegovom komandom nalazi ogromna armija – po Eutropiju 60 000 ljudi, a po Apijanu 120 000.

Spartak preduzima sve mere da bi povećao disciplinu; ne prima prebeglice, zabranjuje prodaju zlatnih i srebrnih stvari, nabavljani su samo bakar i gvožđe za izradu oružja.

Sa ovakvom vojskom Spartak je nameravao da krene na sam Rim.

Naimenovanje Krasa

U Rimu je sličan strah kao za vreme Hanibala. Senat dodeljuje izvanredna ovlašćenja pretoru Marku Liciju Krasu (svojevremeno se borio pod Sulinom komandom).

Sprovodi decimaciju u vojsci koja davno nije primenjivana – u čitavoj jednoj kohorti izvršeno je pogubljivanje svakog 10 vojnika što je vršeno pred očima čitave vojske i bilo praćeno mračnim obredima. I pored toga u početku je njegova borba bezuspešna i on je čak molio senat da se pozovu Pompej iz Španije i Marko Licinije Lukul iz Trakije.

Spartak na jugu Italije

Spartak odustaje od pohoda na Rim, nastavlja ka jugu računajući da se prebaci na Siciliju i tamo nađe podršku mnogobrojnih robova. Imao je dogovor sa kilikijskim gusarima da prebace njegove trupe preko Mesinskog moreuza, ali ovi nisu ispunili obećanje.

Prebacivanje na splavovima nije uspelo, a propretor Ver učvršćava sicilijsku obalu. Usled ovoga Spartak je zatvoren u Brutiji i Kras je naredio da se iskopa dubok rov preko prevlake, od jednog mora do drugog. Jedne burne zimske noći Spartak naređuje da se mali deo rova zatrpa zemljom i suvim granjem, preko čega prevodi svoju vojsku. I pored Krasovog straha da ne krene na Rim Spartak i ovog puta odustaje, upućuje se u Brundizij – odakle bi se prevezao u Grčku. Ganik i Kast odbijaju da se pokore ovoj odluci i odvajaju se od Spartaka. Kras ovo iskorištva, napada otcepljani odred i u krvavoj bici ga sasvim uništava – poginulo je preko 12 000 robova. Kras želeći da završi sa

68

ustankom pre povratka Pompeja i Lukula odmah kreće u napad na Spartakovu vojsku.

Spartakova pogibija

71. dolazi do presudne bitke u Apuliji. Spartak pred borbu ubija svoga konja jer u slučaju pobede će biti mnogo dobrih konja, a u slučaju poraza mu neće trebati ni njegov sopstveni. U toku borbe je pobio mnogo protivnika (i 2 centuriona), ali je pokušavajući da se probije do samog Krasa pao na bojnom polju. Sada se njegova vojska raspala.

Iz Španije je stigao Pompej koji zajedno sa Krasom između Kapue i Rima razapinje na krst oko 6 000 ljudi. Pojedini odredi ustanika držali su se u Italiji čitavu deceniju.

Analiza Spartakovog ustanka

U Spartakovim akcijama ne zapaža se ono što je karakteristično za dr. krupne ustanke robova, za sicilijske – težnja ka organizovanju monarhije. Ali Spartak sebi nije stavio u cilj potpuno uništenje robovlasništva – on je hteo da ih odvede u otadžbinu i vrati im slobodu. Brzina kojom se kratao svedoči o tome da ga je potpomagalo stanovništvo Italije: njegove maršrute prolaze kroz mesta nastanjena plemenima koja su se uporno borila u savezničkom ratu. Pa ipak na početku pokreta robovi jaki usled svojeg broja nisu slušali Spartaka, već su se kretali po Italiji i pustošili je. I pored toga on uspeva da povrati disciplinu i trudi se da uspostavi narušeno jedinstvo: recimo priređuje svečanu sahranu Kriksa.

No, glavni uzrok poraza nije predstavljalo nejedinstvo ustanika već to što nisu postojali preduslovi za pobedu revolucije – robovlasnički sistem bio je još isuviše jak.

Istorijski značaj Spartakovog ustanka

Značajne posledice za rimsku istoriju: pretpostavka je nekih naučnika da su usled istrebljivanja robova, kao i usled opasnosti od novog ustanka u pojedinim slučajevima krupna imanja deljena na sitne parcele i davana pod zakup kolonima U spomenicima iz ovog doba prvi put nailazimo na upotrebu reči colonus upravo u tom značenju (zakupci).

Ustanak je doveo do izvesne konsolidacije između nobiliteta i vitezova. Pompej i Kras, inače takmaci, nisu slučajno izabrani za konzule za 70. i iako su oboje bili pristalice Sule bili su prisiljeni da sprovedu niz mera za uspostavljanje ustava iz vremena pre Sule.

Rimska država 60-tih god. I veka pre n. e. (unutrašnja i spoljna situacija)

69

1. Uspostavljanje ustava iz vremena pre Sule

Kras i Pompej

Kras je pripadao senatorskoj aristokratiji vodeći poreklo od senatorskog roda – naravno Licinija. Za vreme proskripcija kupovinom imanja stiče ogromno bogatstvo, koje je uvećavao pomoću svakovrsne špekulacije – posle požara bi kupovao u bescenje zapaljene kuće, a zatim bi izdavao u zakup ili prodavao po visokoj ceni. Posedovao je rudnike srebra zemlju i veliki broj robova, smatrao je bogatim samo onog čoveka koji može sopstvenim sredstvima da izdržava celu vojsku.Posedovao je ogroman broj klijenata – ipak posle Suline smrti, za vreme vladavine Suline oligarhije, on nije uživao neki naročiti politički uticaj. Kras za svoju pobedu nad Spartakom dobija ovaciju i lovorov venac.

Krasov takmac Pompej stiče vojnu slavu. Poverena mu je borba sa marijevcima na Siciliji i u Africi i pri tome su ga vojnici proglasili imperatorom, a Sula nagradio trijumfom. I jedno i dr. su dotle dobijala samo lica koja su prethodno zauzimala neku magistraturu. Njegov položaj je učvršćen pobedama nad: Junijim Brutom (Lepidovim pristalicom, Sertorijem, kao i nad ostacima Spartakovih trupa). Ali on je bio i jedan od krupnih magnata, poseduje zemlju u Picenumu i u provincijama (u prvom redu u Španiji), imao je razvijenu klijentelu i najzad uživao je popularnost među svojim vojnicima.

Kao i pre Graha, senatorska oligarhija sprečava uzdizanje pojedinih svojih članova. Zato Pompeju po povratku iz Španije nije dozvoljeno dodeljivanje zemlje njegovim vojnicima, nije proslavio trijumf i nije dobio konzulat. Ove okolnosti naterale su ga da se približi vođama populara. Zbližavanje vojskovođa sa vođama demokratije simptomatično je za sledeći period. Prvi traže oslonca u narodnoj skupštini da bi dobili svoja naimenovanja, a dr. u vojsci, radi borbe sa senatom u pitanjima spoljne i unutrašnje politike. Nesumnjivo je ovakvoj konsolidaciji raznih grupa tj. dogovoru Pompeja i Krasa sa vođama populara i popustljivosti senata (na kraju ipak pristaju na trijumf i konzulat Pompeja) doprineo ustanak robova. Kras priređuje gozbu na 10 000 stolova i razdaje narodu žita za 3 meseca, ali period sporazuma sa njegovim kolegom po konzulatu Pompejem nije bio čvrst. Ni jedan ni dr. nisu raspuštali svoje vojske sem pred kraj njihovog konzulovanja kad je došlo do njihovog izmirenja.

Zakoni iz 70.

Za konzulata Krasa i Pompeja 70. u potpunosti je uspostavljena vlast narodnih tribuna i dužnost cenzora, a po zakonu Aurelija reformisani su sudovi; sudske komisije od sada se satoje od predstavnika triju grupa: senatora, vitezova i erarnih tribuna (ranije plebejske starešine, u I veku, sloj koji zauzima prvo mesto iza vitezova).

70

Verov proces Gaj Ver (bivši namesnik Sicilije) bio je čuven po svojim

iznuđivanjima i zloubotrebama na Siciliji. Njegova samovolja je došla dotle, da je naredio da se podvrgne mučenju jedan rimski građanin a zatim razapne na krst, jer je samo želeo da se požali na njega. Nesrećnik je pred smrt ponavljao: “Ja sam rimski građanin”, a Ver je rekao: “Neka pogleda … na otadžbimu. Neka umire gledajući zakone i slobodu.”

Sudska reforma otpočinje istovremeno sa suđenjem Veru. Tužbu podiže Marko Tulije Ciceron (106. – 43.).

Među prvim njegovim odbranama – proces Rosciju – iako se time indirektno zamerao Sulinim pristalicama. 75. on je kvestor na Siciliji – popularan. Tamo vodi proces Veru, u sudskoj komisiji sede Suline pristalice; ali su posle izdavanja Aurelijevog zakona šanse bile očigledno na Ciceronovoj strani. Uviđajući ovo Ver dobrovoljno odlazi u izgnanstvo.

2. Borba Pompeja sa gusarima

Porast gusarstva

Oslonac piratima bili su primorski gradovi, Kilikija i ostrvo Krit. Kod njih su se nalazila utočišta odbeglih robova. Gusarstvo se posebno raširilo od vremena Mitridatova rata na Sredozemnom moru.

Gabinijevi zakoni

Više ekspedicija upućenih protiv gusara propadaju. Za njih se posebno zalažu populari. 67. narodni tribun Aul Gabinije podnosi zakon sa predlogom mera protiv gusara. Pompej na osnovu toga dobija izvanredna ovlašćenja, tj. kao prokonzul dobija imperium od Herkulovih stubova kroz ceo Mediteran na 50 milja od morske obale. Može da postavlja legate sa pretorskim ovlašćenjima i 2 kvestora. Raspolaže državnom blagajnom, prihodima provincija i vazalnih država. Pod njegovom komandom je velika armija i flota od 500 ratnih lađa.

Pompejeva borba protiv gusara

More je podeljeno na 30 okruga sa posebnim komandantom na čelu svakog, koji su osvajali gusarske brodove i gonili ih u zasede. Posle očišćenja zapadnog Sredozemlja Pompej odlazi u Kilikiju gde ruši nepristupačne tvrđave. Čitava operacija završena je za 3 meseca.

3. Situacija na Istoku i Manilev zakon

Mitridat VI. Tigran Veliki

Posle rata sa Sulom pod Mitridatom je ostao znatan deo crnomorske obale, on je težio da potčini oblasti između pontijske i bosforske

71

kraljevine. Učvršćava i reorganizuje vojsku po rimskom uzoru i teži da sebi obezbedi podršku moćnog jermenskog kralja Tigrana II Velikog (koji koristeći se nemirima u Partiji širi svoje granice u dubinu Azije, Medija Atropatena – Azerbejdžijan– od parćanske vazalne kraljevine pretvara se u Jermensku).

Tigran osvaja Mesopotamiju, Kapadokiju i Kilikiju i veći deo Sirije (na poziv grčkih gradova nezadovoljnih poslednjim Seleukidima). Tigranokerta – nova prestonica između Jermenije i Mesopotamije. Tigran sebe smatra naslednikom Darija i Kserksa koje podržava u običajima i politici. Rimljani se nisu mešali u porast njegove moći, dok je Mitridat stupio u brak sa Tigranovom kćerkom.

II Mitridatov rat

Do sukoba između Mitridata i Rima dolazi ubrzo posle Sulinog odlaska. U želji da opljačka oslabljenog suseda, Pontijsku kraljevinu napada Lucije Licinije Murena pod izgovorom da Mitridat ne izvršava uslove Dardanskog mira ali doživljava poraz 83. – 82. što se naziva II Mitridatovim ratom. Mitridat se obratio Suli i i intervencijom ovog, Dardanski ugovor je u potpunosti obnovljen.

Početak III Mitridatovog rata

Traje od 74. – 64., povod su prilike u Bitiniji, koju pred svoju smrt Nikomed III Filopator zaveštava Rimu. Mitridat nastupa kao zastupnik interesa Nikomedovog sina i objavljuje Rimu rat. Sa Sertorijem zaključuje ugovor. Uživa podršku gusara sa čijom je pomoći stvorio znatnu flotu. Vojska mu je podeljena na nekoliko armija koje kreću u raznim pravcima. Senat rat poverava konzulima iz 74. – Luciju Liciniju Lukulu i Marku Aureliju Koti.

Lukul na istoku

Mitridat pobeđuje Kotinu vojsku u Bitiniji, zauzima gotovo čitavu obalu Helesponta, ali ga uskoro Lukul istiskuje iz svih osvojenih oblasti pa čak i iz same Pontijske kraljevine. Mitridat je prinuđen da pobegne Tigranu 71. koji je odbio da izda svog zeta – povod za Lukulov pohod u Jermeniju. I pored prvih uspeha Lukulov položaj je bio težak – nezadovoljstvo rimskih poslovnih ljudi u provinciji Aziji i u vojsci gde je zaveo strogu disciplinu. U Rimu su mu prebacivali da odugovlači rat – ovo je sve pomoglo Mitridatu da se učvrsti u Pontijskoj kraljevini.

Mamilijev zakon

66. Gaj Mamilije, narodni tribun, podnosi komicijama predlog o prenošenju vrhovne komande u ratu sa Mitridatom na Pompeja u čiju odbranu ustaje Ciceron koji je tada bio pretor (govor vidi na str. 237). Zakon prolazi bez teškoća i Pompej dobija izvanrena ovlašćenja i to čak dok je još u odsustvu.

72

4. Pompejevi pohodi

Mitridatov poraz

Kada je Pompej preuzeo komandu Lukul je već bio završio najveći deo posla. Od Parta Pompej dobija obećanje da će napasti na Tigrana. Njegova flota zauzima obalu od Fenikije do tračkog Bosfora. Leta 66. oni ponovo ulaze u Pontijsku kraljevinu. Mitridat računa na partizanski odbrambeni rat, ali Pompej stiže njegovu vojsku i pobeđuje je na Eufratu. Tigran iz straha odbija da primi Mitridata , koji beži u Kalhidu, a odatele u svoje Bosforske posede, Tigran se predaje Pompeju koji mu vraća kraljevinu – Jermenija više nije mogla da vodi samostalnu politiku.

Pompej u Zakavkazju

65. Pompej je u Zakavkazju, dolazi do Fazisa, ali lokalna plemena mu zadaju velike gubitke, iako ih Pompej pobeđuje u nekoliko sukoba i on odustaje da preko kavkaske obale stigne u Bosforsku kraljevinu. Zadovoljava se zvaničnim priznanjem zavisnosti od Rima – Albanaca, Iberaca – čista formalnost po Momzenu. Kavkaz je još jednom pokazao svoj svetsko–istorijski značaj, kao i persijska i grčka osvajanja i rimska najezda naišla je tu na svoju krajnju granicu.

Stvaranje novih provincija

Pompej se vraća u Jermeniju, pa odatle kreće ponovo na Pont i završava njegovo osvajanje. Znatan deo je prisajedinjen provinciji Bitiniji a čitava oblast je pretvorena u provinciju Bitiniju i Pont.

64. on kreće u Siriju, gde rasprave između poslednjih predstavnika Seleukida, raznih sitnih kneževina i grčkih gradova prelaze u građanske ratove (po oslobođenju od jermenskog kralja). Gladajući na Siriju kao na posed Rima on odstranjuje niz sitnih dinasta i reguliše prilike po grčkim gradovima. U Judeji on se na molbu partije Fariseja, meša u dinastički spor dva brata. 63. kreće na Jerusalim koji predaju sveštenici, ali je hram osvojen tek posle opsade. Štićenik sveštenika – Hirkan, koga on podržava, priznat je za prvosveštenika i etnarha (ali ne kralja). Judeja gubi teritorije koje je osvojila pred kraj II i na početku I veka, pre svega grčke gradove i smatra se sastavnim delom nove provincije Sirije.

Mitridatova smrt

Posle neuspeha na Pontu i u Jermeniji, on nalazi utočište u svojim Bosforskim posedima i sprema se za upad u Italiju. Rimska blokada gradova, na krimskoj obali nepovoljno utiče na grčke gradove koji su uz to nezadovoljni Mitridatovim savezom sa skitskim dinastima. U Fanagoriji izbija ustanak koji nailazi na odjek i na Hersonesu, u Teodosiji i Nimfeju. Nezadovoljstvo je vladalo i u vojsci. Situaciju koristi Mitridatov sin Farnak i ustaje protiv oca, koji napušten od svih pokušava da se otruje, neuspevši naređuje robu da ga ubije. Za vreme opsade Jerusalima Pomeju stiže vest o smrti Mitridata VI Eupatora.

73

Farnak objavljuje bezuslovnu kapitulaciju; ostavljeni su mu Bosforski posedi; priznat je za priljatelja Rima; Fanagorija je proglašena slobodnom.

Rezultat Pompejevih pohoda je stvaranje novih provincija i stupanje u komplikovane odnose sa raznim azijskim dinastijama. Na Istoku rimska teritorija se sada neposredno graniči sa Parćanskom (osvojili čitavu Mesopotamiju). Na početku Pomejevog pohoda – Parti su u savezu sa Rimljanima protiv Tigrana, ali priznavanje jermenskog kralja za prijatelja, menja stanje. Iako su Rimljani često štetili interesima Parta u korist ostalih vazalnih kraljeva i saveznika ovi nisu istupali protiv njih zbog blizine ogromne Pomejeve vojske. 62. on je smatrao da mu je misija završena, i vraća se u Rim.

Nov stadijum rimske provincijske politike

Pompejeva osvajanja predstavljaju dalji razvoj rimske provincijske politike, koji je počeo od vremena Marija i Sule. Osvajanja uvećavaju prihode rimske državne blagajne (godišnji prihodi od tributa povećani za 70 %, otvoren put rimskom zelenaškom kapitalu). Na dobitku su vitezovi koji su ranije isticali Pomeja protiv Lukula. Skoro sve grandiozne špekulacije koje pominje Ciceron u svojim govorima vezuju se za Pomejeve pohode.

On podržava sistem vazalnih kneževina, ali podvlači svoje pokroviteljstvo nad Grčkim gradovima. Osniva niz gradova – doprinos prodiranju helenističke kulture na Istoku. Od vremena Pompeja, Rimljani se pojavljuju kao naslednici helenističkih osvajača – dijadoha i epigona.

5. Politički život na početku 60-ih g. I veka pne

Izbori magistrata

Reforme iz 70-ih i sledećih godina zadaju udarac Sulinoj oligarhiji, a odluke narodne skupštine ponovo stiču veliki značaj (npr. dva zakona o izvanrednim ovlašćenjima Pompeja). Posle 12-godišnje vladavine oligarhije demokratija ponovo jača.

Veliku ulogu u političkom životu imaju izbori magistrata – zavise od najviših senatorskih krugova i centurijatskih komicija. Kandidati teže da svim sredstvima privuku birače jer im je izborom za magistrate omogućeno da dobiju magistrature u provinciji (uveo Sula i uglavnom se i dalje primenjuje) – izvor bogaćenja. – str. 240

Uloga gradskog plebsa

74

Osnovna masa birača je gradski plebs, koji u državnim i privatnim distribucijama vidi jedno od svojih osnovnih prava. Zato i imaju politički uspeh istaknuti maganati koji su raspolagali ogromnim sredstvima i oslanjali se na široku klijentelu. Principalna politička pitanja u toku predizborne agitacije stavljaju se na drugo mesto.

Vojni uspesi igraju veliku ulogu tokom izbora. Povećava se značaj veterana i isluženih vojnika među biračima.

Raznovrsni su metodi borbe. Veliku ulogu imaju “invektive” – lični napadi na protivnika koji često dolaze do klevete što nije osuđivano. Drže se demokratski govori, vode se odgovarajući sudski procesi i narodu daju obećanja – tako postupa do 64. Ciceron a još doslednije i Cezar.

Gaj Julije Cezar

Iz patricijskog roda Julijevaca vode poreklo mnogi magistrati. Mati mu je pripadala plebejskom rodu Aurelijevaca. Marije – oženjen njegovom tetkom, izdejstvovao mu je izbor za Jupiterovog sveštenika (Flamen dijalis), stupio je tada sa Kornelijom, Cininom ćerkom, sa kojom nije hteo da se razvede na Sulin zahtev. Nekoliko godina provodi u Aziji i vraća se u Rim posle Suline smrti. Nije učestvovao u politici za vreme Sertorijevog rata mada simpatiše populare. Troši ogromna sredstva na sticanje popularnosti. 68. je kvestor. U posmrtnim govorima tetki Juliji i ženi Korneliji veliča Julijevce. Istovremeno je veličao i vođe populara Marija i Cinu. 67. i 66. brani zakon Gabinija i Manilija, tih godina je pristalica zbliženja Pomeja sa popularima ali za vreme njegovih pohoda na Istok, približava se Krasu. 65. Kras je cenzor a Cezar edil. Vraća likove Marija na Kapitol uprkos negodovanju Sulinih pristalica. Pokazuje se kao obnavljač partije populara.

Kao cenzor, Kras predlaže dodelu građanskih prava stanovništvu Transpadanske Galije i priključenje Egipatske kraljevine Rimu kao provincije sa ciljem slabljenja Pomejevog uticaja na Istoku. Senat odbija predloge. Kras je stalno nailazio na otpor svoga kolege po cenzuri tako da su cenzori vratili svoja ovlašćenja, ne izvršivši cenz i ne revidiravši čak ni spisak senatora za 65.

Prva Katalinina zavera

66. – prvi pokušaj dobijanja najviših položaja putem zavere, sklopljene u tajnom udruženju ljudi povezanih zakletvom vernosti – coniuratio. Jedan od glavnih inicijatora zavere je Lucije Sergije Katilina (108. – 62.) – iz propalog patricijskog roda Sergijevaca; pristalica Sule i učesnik u proskripcijama; 68. pretor (pomoću Sulinih pristalica); potom upravlja provincijom Afrikom; 66. povratak u Rim i borba za konzulat, ali je od afričke delegacije optužen za iznuđivanje i kanditatura je odbačena – povod za zaveru.

Glavni učesnici su propali nobili, a pristalice aristokratska omladina italskih kolonija i municipija. Neki izvori kao učesnike pominju Krasa i Cezara. Okolnosti zavere nisu dovoljno poznate. Ona nije uspela, ali nije bilo posledica jer su u nju umešani istaknuti senatori (samo je Kalpurnije Pizon upućen kao kvestor u Španiju). Kako 64. nije uspeo da

75

postavi svoju kanditaturu (proces sa afrikancima se otegao) uzima aktivno učešće u izbornoj borbi za konzula. Zato sklapa drugu zaveru u koju ponovo uvlači uglavnom mlade osiromašene nobile. Glavni suparnik Ciceron doznaje za ovu zaveru i koristi je u izbornoj borbi. Bojeći se agitacije Katilininih pristalica među plebsom, senat raspušta kvartalne kolegije koje su se sastojale od dem. elemenata. Na izborima za Cicerona sada pored vitezova i populara glasaju i neki senatori, u strahu od nereda u slučaju pobede Katilininih ljudi. Ciceron prolazi kao prvi konzul, a gaj Antonije (Katilinin pristalica) kao drugi. Ciceron ga odmah privlači na svoju str. odrekavši se unosne provincije makedonije u njegovu korist. Katilina je bio treći – opet nije izabran za konzula.

Projekat agrarnog zakona Servilija Rula

64. narodni tribun – Publije Sulpicije Rul sprovodi projekat zakona o dodeljivanju zemlje sirotinji. Predviđeno je osnivanje novih kolonija isključivo u granicama Italije. Namera je da se podeli u prvom redu još nedirnuta državna zemlja ager publicus u Kampaniji. Kako je ona bila nedovoljna, zamišljena je organizacija kupovine privatnih italskih zemljišta u širokim razmerama – ona su trebala da se otuđuju uz saglasnost vlasnika koji su za njih dobijali punu vrednost. Sredstva za sprovođenje reforme dobila bi se od prodaje državnih zemljišta u granicama svih provincija. Projekat obuhvata prodaju privatnim licima prava na korišćenje raznih prihoda u provincijama. Po njemu je trebao da se široko iskoristi i ratni plen Pomeja. Zemlju su trebali da dobiju slabo imućni građani, pre svega seoskih a zatim i gradskih triba. Reforme je trebala da sprovede komisija od 10 lica sa najširim ovlašćenjima u čijem sastavu je trebalo da bude i S. Rul. On je nesumnjivo imao u vidu oslobođenje Rima od izvesnog dela proleterskih elemenata.

Ciceron (još nije konzul) ustaje protiv Rulovog zakona u senatu a i 63. kao konzul još 2 puta. On je nastojao da gradski plebs, koji je bio malo zainteresovan za dobijanje zemlje, odvoji od seoskog.

Rulov zakonski projekat nije iznesen na glasanje; Rul ga je povukao.Njegov poraz svedoči o opadanju rimske demokratije. Usled

propadanja seljaštva seoski plebs izgubio je politički uticaj. Znatan deo bivših italskih saveznika koji su dobili prava građanstva posle savezničkog rata, faktički nije mogao da učestvuje u političkom životu.

6. Katilinina zavera

Ciceron je obećao narodu da će za vreme njegovog konzulata u državi vladati dokolica, a kasnije je često zamarao time kako je država njemu dugovala za spasenje od prevrata.

63. – vanredna napetost političkog života. Za to vreme pojačao se uticaj Cezara. 64. i 63. on je nesumnjivo umešan u Katilininu zaveru i istovremeno nastavlja borbu protiv ostataka Sulinog režima i vladavine optimata.

76

Procesi iz 64. i 63.

64. Cezar poziva na sud dvojcu Sulinih pristalica za ubistvo proskribovanih građana; samim tim kao da se ukidala od Sule proklamovana nekažnjivost za takva zlodela. Procesi iz 64. i 63. upereni su protiv izvanrednih zakona koji su ograničavali suverenitet n. skupštine; nose nesumnjivo agitacioni karakter; svedoče o radikalnim nastrojenjima rim. plebsa.

Dužničko pitanje

Tokom 60-ih g. dobija posebnu aktuelnost, jer proletarizacija rim. slobodnog stanovništva nije prestajala (zbog konkurencije robovskog rada). Za zakonsko mešanje u odnose dužnika i poverilaca zainteresovani su razni soc. krugovi.

Katilinin program

Odlučio se da postavi svoju kanditaturu za konzula u 62., istakavši kao glavnu političku parolu – tabulae novae tj. kasaciju dugova. U prošlosti pristalica Sule i optimata, Katilina se 63. pojavljuje kao branilac sirotinje.

Njegova agitacija je imala izvesnog uspeha, podržavaju ga propali nobili, aristokratija u dugovima, željna najviših položaja kako u Rimu tako i u municipijima. Sprovodi agitaciju među propalim Sulinim veteranima. U Etruriji centurion Manlije od njih formira oružane odrede, koje je u slučaju potrebe mogao da upotrebi za ratne akcije. Cicerona su nameravali da uklone nasilnim putem.

Njegov politički program bio je neodređen. Svodi se na osvajanje konzulske vlasti putem izbora ili nasilja a za kasnije predviđa ograničavanje vlasti senata. Ciceron je pažljivo pratio rad zaverenika.

Ciceronova taktika

Na konzulskim izborima koje je sprovodio on se pojavljuje u oklopu ispod toge praćen stražom mladih vitezova sa ciljem da demonstrira mirnim građanima da su konzuli i država u opasnosti. Ipak zbog mnogo uglednih zaštitnika nije bilo moguće preduzeti odlučne mere protiv Katiline. Tek 21 oktobra na obaveštenje o konspirativnom sastanku na kome je utvrđen rok za prevrat, Ciceron uspeva da postigne donošenje senatske odluke o donošenju izvanrednih ovlašćenja konzulima.

Ciceronova demonstracija i potkupljivanje birača odigrali su svoju ulogu: vladajući krugovi robovlasnika plaše se ustanka i Katilina ponovo propada na izborima. U Rimu se šire vesti o nemirima po mnogim mestima pre svega o ustanku Manlija u Etruriji. Katilina je i dalje ostajao u Rimu, gde ima veliki broj pristalica u senatu. Bez direktnih dokaza njegovi protivnici nisu mogli da deluju protiv njega.

Kada je u noći između 6 i 7 novembra na tajnom sastanku Katlininih ljudi doneta odluka da se iskoriste Manlijeve trupe, povede ofanziva na Rim, osvoji grad i svirepo razračuna sa protivnicima (pre svih Cicerona),

77

Ciceron odlučuje da odlučno dejstvuje ( novembra sastaje se senat i Ciceron u govoru otvoreno optužuje Katilinu za spremanje oružanog ustanka. Senatori otvoreno izražavaju svoju solidarnost sa konzulom.

Katilinin odlazak iz Rima

Još iste noći Katalina beži iz Rima u Etruriju, Manliju. Ciceron pokušava da unese spokojstvo novim govorom, sutradan. Katilinu na čelu zaverenika zamenjuje Publije Kornelije Lentul, konzul iz 71., jednovremeno isključen iz senata zbog nedoličnog života – slabe inicijative. Zaverenici sastavljaju nov plan za prevrat – izvršenje na dan praznika Saturnalija (17. dec.). U pregovorima su sa poslanicima galskog plemena Alobrožana (u to vreme u Rimu) kojima obećavaju u slučaju uspeha bogate nagrade, ako im pomognu.

Hapšenje zaverenika u RimuAlobrožani izdaju zaverenike Ciceronu – razlog za hapšenje glavnih

učesnika. Ciceron dobija vanredna ovlašćenja i u senatu je predmet zaverenika pretresan 3. dec. U svom govoru Ciceron optužuje uhapšenike da su hteli da pokrenu robovski ustanak u Italiji, zapale grad i gotovo sasvim istrebe stanovništvo. Ciceron još u prvom svom govoru protiv Katiline pokazuje da je pristalica optimata i opravdava obračunavanje sa Grasima i Saturninom. U govoru iz 3. dec. on opravdava Sulu i smatra za pobunjenike Marija, Sulpicija Rufa… Po Salustiju plebs koji je isprva željen prevrata sada menja mišljenje, na šta je najviše uticala opasnost od požara.

Pogubljenje Katilininih pristalica

5. dec. pretresano je pitanje kažnjavanja uhapšenika. Prvo su izrečena mišljenja za pogubljenje, ali Cezar i Kras koji su bili umešani u zaveru predlažu razašiljanje po municipijima, jer pogubljenje protivreči rimskim zakonima koji su na snazi. Neki senatori prilaze ovom mišljenju, ali Ciceron prekida glasanje i održava govor u kome dokazuje nužnost stroge kazne za koju se izjašnjava i Marko Porcije Katon Mlađi koji je u ovo vreme tek počinjao svoju političku karijeru. Iste večeri sva 5-orica su bili zadavljenji u Mamertinskoj tamnici. Na prvoj senatskoj sednici Ciceron je prozvan ocem otadžbine.

No, poslednjeg dana svog konzulovanja kada je Ciceron želeo da održi govor n. tribun Metil Nepot stavlja svoj veto uz odobravanje prisutnih, a zatim je Ciceron prilikom predaje punomoćja dodao da je spasao Rim. Po Dionu Kasiju ovo je izazvalo razdraženje i nimalo nije doprinelo njegovoj popularnosti. Zato je porasla Cezarova. Cezarove i Krasove veze sa senatom nisu Ciceron dozvolile da ih nazove Katilininim pristalicama. Cezarova demokratska agitacija 63. mu donosi preturu za 62., a iste 63. izabran je za velikog pontifika.

Bitka kod Pistorije i Katilinina smrt

78

Početkom sledeće godine Katilina je na čelu vojske veterana potučen u Etruriji blizu grada Pistorije. Pošto je video svoju vojsku razbijenu, on jurne u najgušću gomilu neprijatelja i boreći se padne proboden. I pored toga što je Katilinin program nosio masovni karakter, on nije ličio na ranije akcije demokratije. U programima braće Graha, Saturnina, Livija Druza i čak Sulpicija Rufa, centralno mesto zauzimao je određeni zakonski projekt. Kod Katiline je u prvom planu stajalo osvajanje vlasti i on je ne obazirući se na izborne parole išao Sulinim putem. Ni prelaz na monarhiju nije u širim slojevima rimskog društva nailazio na potrebnu podršku. Za Republiku su se zalagali mnogi – kako optimati, tako i populari. Ciceron je umeo time da se koristi. Najzad organizacija je nosila konspirativan, zaverenički karakter. I pored mržnje prema optimatima masa nije bila za nasilje. Ipak plebejci su čuvali Katilininu uspomenu. 5 god. kasnije Ciceron je prognat iz Rima zbog nezakonitog ubistva Katilininih pristalica. Odredi Katiline posle smrti svojeg vođe, borili su se zajedno sa ostacima Spartakove vojske.

Prvi trijumvirat i pokorenje Galije

1. Pompejev povratak

Partija optimata posle Katilinine zavere

U borbi protiv Katiline dolazi do novog ujedinjenja nobiliteta i vitezova. Senat je povratio svoj raniji značaj i u sledećem periodu se pokazuje kao čuvar temelja aristokratske Republike, tradicionalne rimske libertas (slobode) – ideolog je Ciceron. On raskida sa popularima, ali se u pol. pitanjima nikad nije odlikovao postojanošću. Kod optimata veliki značaj stiče Marko Porcije Katon Mlađi. On je pristalica republike, starine, stoičke filozofije; ideal mu je Katon Stariji. Još kao kvestor reformiše upravu erarijem (državna blagajna). Katonovo poštenje i beskompromisnost ulaze u poslovicu.

63. njegov energični govor, kada je podržao Ciceronovo mišljenje, odlučuje sudbinu Katilininih pristalica. 62. kao n. tribun istupa protiv kolege Kvinta Metela Nepota, koji se kao Pompejev pristalica zalagao da se ovome dodele vanredna ovlašćenja po povratku sa istoka. Kras se privremeno povlači iz politike posle Katilininog poraza dok Cezar, pak, deluje u korist Pompeja. Dolazi do uličnih nereda, senat proglašava vanredno stanje, ali uglavnom zahvaljujući Katonovoj intervenciji, planovi Nepota i Cezara nisu se ostvarili.

U Rimu je povraćen mir, no mnogi su se bojali Pompejevog povratka plašeći se da bi on kao Sula, mogao da osvoji vlast oslonivši se na svoju vojsku. Po završetku preture Cezar dobija dužnost u Španiji. Ali, njegovi mnogobrojni poverioci nisu hteli da ga puste iz Rima sve dok ne isplati ogromne dugove – uspeva da ode samo uz pomoć novčane pomoći i jemstva Krasa.

Pompejev položaj posle njegovog povratka u Italiju

79

62. njegova flota stiže u Brundizij. Uprkos svakom očekivanju Pompej je raspustio trupe. Ne ulazeći u grad on je očekivao svoj trijumf – očigledno je očekivao da mu ratna slava obezbedi prevlast u državi. Sa dr. str. imao je u vidu da osvajanjem vlasti neće naići na simpatije optimata koji se još sećaju Katiline. Udruživanje, pak, sa popularima i istupanje protiv postojećeg poretka moglo mu je izgledati kao rizik koji dovodi u opasnost rezultate njegove dotadašnje aktivnosti. U senatu gde veliki uticaj vrši Lukul prema Pompeju se odnose neprijateljski, isto kao i u redovima populara. Dec. 61. (tačno godinu dana pošto se vraća) Pompej proslavlja sjajan trijumf, ali u pol. pogledu ostaje izolovan. Senat odbija njegovu kandidaturu za konzulat, kao i njegov zahtev za bezuslovnim potvrđivanjem svih njegovih mera na Istoku. Lukul je insistirao da budu priznate njegove sopstvene naredbe u istočnim oblastima – senat pristaje samo na pretresanje svih promena koje je Pompej izvršio u istočnim zemljama – ali to nije ni malo zadovoljavalo Pompeja. Nije prošao ni agrarni zakon n. tribuna Flavija kojim se predlagalo da se Pompejevim veteranima podeli zemlja.

2. Prvi trijumvirat

Cezarov povratak iz Španije

Cezar se vraća 60. Za kratko vreme svog upravljanja uspeo je da pobedi Luzitance, obnovi ruiniranu privredu provincije i svoje finansije – on se vraća kao bogat čovek. I on se zaustavlja pred Rimom očekujući trijumf i boreći se za odobrenje da u odsustvu postavi svoju kandidaturu za konzulat. Ovo izaziva reakciju senata. Onda, odrekavši se trijumfa, dolazi u Rim lično učestvuje u izborima za konzula i pobeđuje za 59. Njegovi protivnici uspevaju da sprovedu izbor Marka Kalpurnija Vibula – ekstremnog optimata, pasivnog čoveka – za Cezarovog kolegu.

Tajni sporazum između Cezara, Pompeja i Krasa

Ogroman uticaj imalo je to što je Cezar umeo da iskoristi pol. situaciju i izmiri Pompeja sa Krasom, koji su obojica bili bez podrške senata i istovremeno u međusobnoj zavadi. 3 moćna čoveka u Rimu (Pompej, Cezar i Kras) sklapaju sada nezvaničan (privatni) savez uz obavezu da će jedan dr. pomagati – udruživanje u istoriji poznato kao Prvi trijumvirat. Najuticajniji trijumvir bio je Pompej: ratna slava i vojnici koje je raspustio kućama, kao i uticaj na provincije. Jedan od glavnih ciljeva saveza bilo je ostvarenje Pompejevih zahteva koje senat nije ispunio. Cezar popularan među plebsom, on za sobom ima slavu obnavljača Marijeve partije. Krasovo bogatstvo ušlo je u poslovicu.

Svaki ima prijatelja među nobilima i razvijenu klijentelu (u klijentskim odnosima sa njima čitavi gradovi – i u Italiji i po provincijama). Trijumvirat je učvršćen dinastičkim brakovima –

80

Pompej se oženio Cezarevom kćerkom Julijom, a Cezar Kalpurnijom, kćerkom jednog istaknutog pristalice trijumvira.

Partija optimata i trijumviri

Ovaj sporazum senatori dočekuju neprijateljski. Pristalica senatora Marko Terencije Varon izdaje satire pod naslovom “Troglavo čudovište”. Posebno energično se protiv njih bori Marko Porcije Katon. Za vreme Cezarove borbe da u odsustvu bude izabran za konzula i kad su neki senatori počeli da naginju na njegovu stranu Katon govori u senatu čitav dan bez prekida čime sprečava donošenje odluke, jer su senatske sednice mogle trajati samo do zalaska sunca.

Cezarov konzulat

Senat je ipak nemoćan pred trijumvirima. 59. kao konzul Cezar sprovodi 2 agrarna zakona – isti principi kao kod projekta agrarnog zakona Servija Rula, iako su razmere tih zakona skromnije. Pod deobu potpadaju još nepodeljena italska zemljišta. Zemljišne parcele dobija 20 000 ljudi, prevashodno Pompejevi veterani, siromašni građani sa najmanje 3 dece. U senatu oštra opozicija, ali senat ih iznosi pred n. skupštinu. Pompejevi vojnici javljaju se na forum sa oružjem ispod toga. Katon i Bibul su nasilno udaljeni. Na intercesiju (protest, prigovor) tribuna Cezar nije ni obratio pažnju. U cilju sprovođenja zakona izabrana je komisija od 20 lica (20 senatora među kojima i Ciceron). Pod pretnjom, senatore teraju da se zakunu na vernost zakonu. Samo su Katon i još 1 senator uporno odbijali, ali su je na kraju i oni položili.

Posebnim zakonom potvrđene su Pompejeve mere na Istoku. Takođe je snižena otkupna suma poreza u Aziji – zbog Krasa i njegovih prijatelja vitezova, sproveden je Julijev zakon o iznuđivanju kojim je povećana kazna za iznuđivanje u provincijama i kompetencija provincijskih namesnika učinjena određenijom …

Po zakonu n. tribuna Publija Vatinija, Cezar dobija na upravu Cisalpijsku Galiju i Iliriju, sa rokom od 5 godina, vanredno širokim ovlašćenjima i pravom da mobiliše vojsku od 2 legije. I rok i ovlašćenja su neuobičajena – jedini presedan bio je Manlijev zakon o Pompejevom komandovanju na Istoku. Po smrti namesnika Transalpijske Galije senat i tu oblast daje Cezaru. Ova provincijska uprava Cezaru će pribaviti vojnu slavu, bogatstvao i odanu vojsku.

Klodijev tribunat

Za 58. su izabrani konzuli – pristalice trijumvira, a među n. tribunima Publije Klodije. Pošto patriciji nisu mogli biti izabrani za n. tribune, Klodije je prešao u plebejce. Klodije je služio u Lukulovoj vojsci, pokušavao je čak da digne ustanak protiv njega; polit. karijeru prvo počinje optužbom Katiline za iznuđivanje, a zatim je i sam možda među njegovim pristalicama. 62. u vreme praznika u čast Dobre boginje, kome su smele prisustvovati samo žene,

81

obučen u žensko provlači se u kuću vrhovnog pontifika Julija Cezara, na sastanak sa njegovom ženom Pompejom. Cezar odustaje od tužbe za skrnavljenje svetinje, ograničivši se na razvod. Ciceron je sa dr. str. tražio osudu, što dovodi od međusobne mržnje između Klodija i Cicerona.

Po stupanju na dužnost Klodije preduzima sve mere da učvrsti Cezarov uticaj među siromašnim plebsom. Početkom 58. sprovodi 4 zakona. 1. ukinuto je plaćanje žita koje je mesečno deljeno neimućnom

plebsu2. obnovljeni kvartovski kolegiji, politički klubovi koje je senat 64.

zatvorio u vreme borbe protiv Katiline3. ograničena vlast cenzora pri sastavljanju senatskih spiskova,

čime Klodije sebi privlači one senatore kojima je pretilo isključenje

4. zabranjeno je višim magistratima da za vreme komicija posmatraju nebeska znamenja, jer su se optimati ovim izgovarali pokušavajući ponekad da donesene zakone proglašavaju nevažećimKlodije se okružio odredima sastavljenim od robova i proletera.

Komicije poslušno primaju sve njegove predloge. Klodije je u svojoj demagoškoj politici išao mnogo dalje od svog zaštitnika Cezara. Pošto je spadao u sloj aristokratije koja je smatrala sva sredstva za dopuštena.

Ciceronovo progonstvo

Klodije podnosi zakonski projekat po kome je progonstvu podlegao svako ko bez suda pogubi rim. građanina. Zakon je bio uperen protiv Cicerona (koji istupa protiv trijumvira). Senatska odluka o pogubljenju Katilininih pristalica priznata je za nezakonitu. Ciceron je uzaludno molio Pompeja da ga ostavi u Rimu, ali ništa nije pomoglo i morao je dobrovoljno da ode iz Rima. Posle nekog vremena specijalnom odlukom bio je osuđen na progonstvo. Njegova kuća na Palatinu bila je srušena, gde je Klodije posvetio novi hram Boginje slobode. Priličan deo Ciceronove konfiskovane imovine pripao je samom Klodiju. Katon Mlađi je poslat na Kipar koji je po možda falsifikovanom zaveštanju egipatskog Aleksandra II trebao da pripadne Rimu. Tek tada Cezar je rešio da krene iz Italije u svoju provinciju.

3. Cezarovi ratovi u Galiji 58. – 56.

Početkom 50-ih I v. p. n. e. Rimljani poseduju čitavu Cisalpijsku Galiju i učvršćuju se u primorskom pojasu Transalpijske Galije, ali je veći deo ove poslednje ostao slobodan i obuhvatao je veći deo današnje Francuske itd. i prostirao na se na istok do Rajne. Taj deo Rimljani su nazivali “Kosmatom Galijom” (Gallia Comata) za razliku od romanizovane Galije (narbonske Galije ?) odevene u togu (Gallia Togata).

82

Keltska plemena

Glavno stanovništvo slobodne Galije činila su keltska plemena – nosioci tzv. latenske kulture, koja je zamenila kulturu ranog gvožđa. Na jugu stanovništvo se mešalo sa Ibercima i Ligurima, a na severu germanska plemena.

3 glavne grupe keltskih plemena: Belgi na severu, Kelti u užem smislu (Rimljani zovu Galima) od Sene do Garone i Akvitanci od Garone do Pirineja.

Ekonomski život (str. 254. – 256.)

Socijalni odnosi

Keltska plemena nalazila su se na raznim stadijima razvitka. Neka su još čuvala crte prvobitne zajednice, druga su bila u stadijumu raspadanja rodovskog poretka i formiranja države. Na čelu plemena – rodovska aristokratija (Cezar je naziva vitezovima). Vođe (principes) se od ostalih izdvajaju uticajem i bogatstvom.

Veliki uticaj uživa sveštenička kasta – druidi: zatvorena sredina koja se starala o verskim pitanjima, čuvala starinska predanja, predskazivala budućnost i tumačila običajna prava. Čuvali su obrede i svoje učenje u tajnosti od neposvećenih. Samo druidi koriste pismo sastavljeno na osnovu grčke grafike, ali i znatno različito od alfabeta. Verske predstave imaju mračan karakter – verovanje u odmazdu posle smrti i seljenje duše, što je podsticalo vojnike na hrabrost i neustrašivost. Nisu znali za hramove. Kultni sastanci održavani su u gustim šumama i praktikovali su ljudske žrtve. Bili su oslobođeni svih obaveza i vojne službe. Oni drže sudstvo, medicinu, vaspitavaju mlade plemiće.

Mase Kelta nalazile su se po Cezarovim rečima u punoj zavisnosti od aristokratije – blisko ropstvu.

Odnosi među keltskim plemenima

Stalni ratovi – prepreka za ujedinjenje Gala i stvaranje jedinstvene države. Poseban značaj za dalju istoriju Galije imala je migracija plemena Helveta. Krajem 70-ih I v. pre n. e. napuštaju teritoriju između Majne i gornjeg toka Rajne i nastanjuju se u zapadnom delu današnje Švajcarske. Kao posledica germanski Svevi emigriraju u oblast gornje Rajne.

U samoj Galiji Eduima su bili protivnici Sekvanci, oni su imali pristalice i protivnike gotovo u svakoj grupi plemena. Sekvanci zovu u pomoć vođu Sveva – Arijovista i posle duge borbe pobeđuju Edue (oko 60.). Edui smatrani za prijatelje rimskog naroda traže podršku senata, zahvaljujući čijoj intervenciji Arijovist prekida ratne operacije i biva čak priznat za prijatelja rimskog naroda. Ali Germani su sada u oblasti Sekvanaca (današnji Alzas) i predstavljaju opasnost za susedna galska plemena.

Nova migracija Helvećana na zapad – opasnost sada za Rimljane.

83

Cezarove borbe protiv Helveta i Sveva

Marta 58. Cezar stiže u provinciju. Preduzima sve mere zaštite rimske oblasti od Helveta, a pošto ovi biraju put preko zemlje Sekvanaca i Edua, Cezar prelazi granice svoje provincije i počinje da ih goni na poziv Edua. Dolazi do bitke kod grada Bibratke, gde Helveti trpe poraz i pored brojne nadmoćnosti – prinuđeni na mir i savez sa Rimom i na vraćanje na svoje staro mesto.

Cezar je sada nastupio kao pokrovitelj Edua i njihov branilac od Arijovista, napada Germane još pre nego što su ovima mogla stići pojačanja sa istočne strane Rajne. Opet i pored brojne nadmoćnosti Sveva i vešte taktike Arijovista Cezar ih kod današnjeg Strazbura pobeđuje. Ova pobeda bila je od ogromnog značaja, sprečavajući upad novih germanskih masa sa istoka i učvrstivši Cezarov uticaj u srednjoj Galiji – preduslovi za dalja pokoravanja. Kraj 58. i početak 57. Cezar provodi u Cisalpijskoj Galiji sa dužnošću prokonzula.

Pokorenje severnih galskih plemena

57. počinje borba sa Belgima čije su snage znatno veće od Cezarovih, ali su se ubrzo raspale. No napad jednog od plemena (Nervi) završio se gotovo porazom rimske vojske. Cezara je spasla veština da se brzo orijentiše pod najtežim okolnostima.

Sva belgijska plemena su pokorena. Pod izgovorom kazne za verolomni napad prodano je u ropstvo 53 000 ljudi iz plemena Aduatuka.

Cezar odlazi u Iliriju, a njegovi legati nastavljaju pokoravanje Galije. Posebno se ističe Publije Kras – sin trijumvira, potčinivši akvitanska plemena.

Severo-zapadna plemena izgrađuju jaku flotu uz pomoć Britanaca koju sam Cezar pobeđuje u bici kod Loare. 56. Galija je pokorena – ogroman plen i stotine hiljada robova. Cezarovi uspesi izazivaju oduševljenje u Rimu. Po odluci senata priređeni su praznici, koji su trajali 15 dana.

4. Sporazum u Luki

Situacija u Rimu

Posle burne 58. ponovo jača senatorska partija. Kao protivteža Klodiju 57. za n. tribuna izabran je Tit Anije Milon (isti metodi kao i Klodije , ali na str. senata). Optimati 57. uspevaju da izdejstvuju Cicernov povratak. U italskim municipijima i samom Rimu priređen mu je svečani doček – odraz nezadovoljstva trijumvirima. Pompej se

84

posvađao sa Krasom i opet približio senatu i dobio vanredna ovlašćenja oko snabdevanja Rima. U gradu vladaju nemiri -–ulični sukobi pristalica Klodija i Milona postaju obična pojava. U senatu učestali napadi na trijumvire i Cezar preduzima sve mere da obnovi i učvrsti trijumvirat.

Sastanak u Luki

Održan je u proleće 56. i odlikovao se izvanrednom svečanošću. Trijumvire prate magistrati i promagistrati, pretorskog i konzulskog ranga. Politički savez učvršćen, a prava trijumvira proširena: Cezaru produžen rok upravljanja Galijom još za 5 god.; za 55. Pompej i Kras izabrani su za konzula, posle čega Pompej treba da dobije na upravu Španiju sa rokom od 5 god., a Kras za isto vreme Siriju – privlačila ga je svojim bogatstvom i željom za ratnom slavom u borbi sa Partima.

Pompej i Kras su uprkos izvesnom otporu optimata uspeli da ostvare plan iz Luke. Kras je krenuo u Siriju još pre završetka konzulata dok Pompej ostaje u Italiji, upravljajući Španijom preko legata.

5. Partija i Rim sredinom I v. pre n. e.

Politički poredak Partije (str. 260.)

Rim i Partija u prvoj polovini I v.

Naslednik Mitridata II, Frat III, tražio je savez sa Lukulom, zahtevajući da Rimljani priznaju njegove pretenzije na oblasti ist. od Eufrata. Pošto je dobio usmeni pristanak Lukula i njegovog naslednika Pompeja, Frat kao rim. saveznik napada Jermenskog Tigrana Velikog. No pošto je Pompej Tigrana priznao za prijatelja rim. naroda, on uprkos svih ranijih obećanja nalaže Fratu III da napusti zauzetu teritoriju. Parćani nikad nisu zaboravili ovu dvoličnost. Frata III 57. ubijaju sinovi Orod i Mitridat, koji uskoro zaraćuju. Mitridat beži u Siriju i traži podršku Aula Gabinija (upravnika provincije i poznatog Pompejevog pristalice); no, kralj Partije je postao Orod II. Gabinije se energično sprema za pohod, ali ne ostvaruje svoj plan, već mu pretpostavlja laku i unosnu ekspediciju na Egipat, uprkos volji senata. On vraća na egipatski presto Ptolomeja Auleta, prognanog od lokalnog življa. Vrativši se u Rim s bogatim plenom, Gabinije je pozvan na sud; potkupljuje sudije, što izaziva nezadovoljstvo opozicije i stvar prelazi u komicije, gde je Gabinije osuđen.

Krasova ekspedicija

54. Kras upada u Mesopotamiju i osvaja niz gradova. U zimu se vraća u Siriju. 53. kreće u nov pohod. Rimljani nenaviknuti na prirodne uslove u Mesopotamiji; njihovi vodiči nepouzdani. Najzad u blizini Kare, Kras je naišao na parćansku vojsku, sastavljenu od izvrsne konjice, koja ih je zasula kišom strela. Krasov sin gine, pobijen je i zarobljen veliki broj Rimljana. Parti osvajaju rim. insignije (srebrni orlovi), a Kras je

85

izdajnički ubijen, pošto je prihvatio parćanski predlog da stupi sa njima u pregovore. Krasov kvestor, Gaj Kvasije Longin uspeva da odvede u Siriju ostatke rim. vojske. 51. Parti prelaze Eufrat uprkos velikom otporu Rimljana i ostaju na teritoriji Sirije. Tek ih unutrašnji nemiri 50. prinuđuju da vrate svoje trupe istočno od Eufrata. Sredinom I veka sve značajne države helenističkog istoka gube samostalnost.

Od vremena Krasovog pohoda Parćansko pitanje igra glavnu ulogu u spoljnoj politici Rima na istoku.

6. Cezarove borba u Galiji u periodu 55. –50.

Zime između 55. i 56. Cezar ratuje sa germanskim plemenima koja su prešla Rajnu i želela da se učvrste u Galiji. Stupivši u pregovore sa njima Cezar ih iznenada napada. Većinu je uništio ali samo konjica uspeva da pređe preko Rajne. Goneći ih Cezar je prvi vojskovođa koji prelazi Rajnu provodeći 18 dana na njenoj desnoj obali – cilj: demonstracija rimske moći.

Cezarov pohod u Britaniju 55.

Ostrvo je naseljeno Keltima koji su sa kontinentalnim saplemenicima bili vezani zajedničkom religijom, običajima i jezikom i često im pomagali u borbi protiv Rimljana. Cezar se iskrcava sa 2 legije i pobeđuje plemena koja su mu krenula u susret, ali usled nepovoljnih vremenskih uslova prinuđen je na vraćanje i sklapanje mira. Sledeće 54. prelazi ponovo u Britaniju, posle energičnih priprema (pojačan galskom konjicom) – prodire u dubinu ostrva i prelazi Temzu. Njegovi uspesi u krajnjoj liniji bili su od malog značaja, ali ekspedicija u zemlju o kojoj su postojale najfantastičnije predstave, načinila je u Rimu dubok utisak.

Antirimski pokret u Galiji

Za vreme britanskog pohoda jača antirimski pokret Galiji – galski odredi moraju da se bore na str. Rima, neophodno je izdržavanje rim. vojske, mešanje u unutrašnje poslove galskih plemena (izdizanje jednog pl. na račun dr.) – nezadovoljstvo i težnja da proteraju tuđine ujedinjuju sve slojeve galskog drštva. Pokret je počeo među Belgima. Jedan rim. garnizon je u potpunosti pobijen, a rim. logor u kome je legat bio Ciceronov brat Kvint držan je pod opsadom sve dok mu u pomoć nije priskočio Cezar.

Vercingetoriksov ustanak

Sve je ovo predigra za veliki ustanak iz 52. U ovo vreme Cezar je u Cisalpijskoj Galiji, prateći na burne događaje u Rimu, što nije apstrahovalo njegovu pažnju od galskih vođa. Na čelu je mladi, talentovani vođa Arverna – Vercingetoriks. Ustanicima se pridružuju čak i pl. koja su ranije bila na str. Rima. Vercingetoriksov. plan da odvoji Cezara od njegovih severnih trupa delimično uspeva. Ali Cezar deluje

86

veoma odlučno, obračunavajući se sa ustanicima sa izvanrednom surovošću. Posle dugotrajne opsade Avarika pobijeno je preko 40 000 ljudi (i žena i dece). Ali napad na Gergoviju završava se potpunim Cezarovim neuspehom – ustanak postaje sveopšti. Od njih otpadaju čak i Edui i Rimljanima preti opasnost da budu otsečeni od Cisalpijske Galije u koju su ustanici takođe mogli upasti. Cezar spaja svoje trupa sa trupama svoga legata Labijena iz sev. Galije i kreće na jug, usput morajući da izdrži napade Vercingetorikasa, koje uspeva da odbije zahvaljujući germanskoj konjici. Vercingetioriks sada mora da se tvrdi u Aleziji gde ga Cezar otseca od ostatka galske vojske i glađu tera na predaju. On je u lancima odveden u Rim, sve do Cezarovog trijumfa držan je u tamnici a zatim ubijen.

Jedinstvena organizacija ustanika se raspala, ali mnoga plemena su ipak nastavila borbu sa Rimom i poslednje borbe traju sve do 51. Za razliku od prve god. ustanka Cezar je pokazao svoju blagost (clementia), pl. koja su prelazila na str. Rima dobijala su oproštaj.

Galija pod rimskom vlašću

Kosmata Galija sve do Rajne postaje rimski posed, ali nije proglašena za provinciju. Gali su formalno smatrani za rimske saveznike i bili su pod nadzorom upravnika Narbonske Galije (koja je provincija). Dužna su da plaćaju danak od 40 000 000 sestercija godišnje koji za razliku od drugih rimskih oblasti ne prikupljaju publikani već predstavnici pojedinih plemena. Bitna Cezarova novina koja je Galiju spasavala preterane eksploatacije rim. zakupaca, koju su upropašćavali čitave provincije i često davali povoda nemirima.

Galski rat predstavlja jedan od najvažnijih događaja rim. istorije, koji je ubrzao raspadanje Republike i formiranje carstva, koji je otvorio Cezaru nove perspektive i doprineo radikalnim promenama pol. situacije u Rimu.

Cezaru je pao u Ruke ogroman plen, kao i mnogim njegovim prijateljima i saborcima, što mu je omogućio da razvije široku demagošku politiku u Rimu – predstave, praznici, distribucije, pokloni i mita.

Ubrzo su osnovane rim. kolonije, zemljišta su počela intenzivno da se obrađuju, široko se razvila razmena između ital. i gal. oblasti i počela je da se razvija proizvodnja poljoprivrednih i zanatskih izrađevina (koji su posle nekoliko decenija uspešno konkurisali italskoj robi). I pored docnijeg čestog nezadovoljstva rim. vlašću romanizacija postiže brze uspehe.

Specifična galo-rimska kultura koja se razvijala u romanizovanim galskim naseljima odlikovala se specifičnošću i odigrala je veliku ulogu u postanku zapadno-evropske civilizacije.

Borba između Cezara i Pompeja

Cezarova diktatura

1. Politički život u Rimu krajem 50-ih god. I veka

87

U borbi optimata i trijumvirata dolazi do političkih procesa koji uglavnom tretiraju zloupotrebe rimskih administrativnih i poslovnih ljudi u provincijama. Potkupljene sudije oslobađale su sve optužene, a za vreme predizbornih zborova nastaju pravi oružani sukobi na ulicama Rima.

Ubistvo Klodija

53. konzuli nisu bili izabrani jer su oko njihovih mesta vođene prave bitke između odreda Klodija (proleteri i robovi) i sl. odreda Milona. 52. sreću se slučajno blizu Rima, na Apijevom drumu. Dolazi do svađe, tuče, u kojoj su Milonovi ljudi ubili Klodija.

Gomila podstaknuta govorima tribuna svečano prenosi Klodijev leš na forum, u Hostilijevu kuriju (gde senat zaseda) – načinjena je pogrebna lomača; izbija požar u kome je izgorela kurija. Narod zahteva osvetu Klodijeve smrti, a u prestonici nastaje situacija opasna po vladajuću klasu.

Pompejeva izvanredna ovlašćenja

Senat mu ih dodeljuje da bi povratio red u Rimu. Mimo običaja izabran je za konzula u 52. bez kolege i od tog trenutka Pompejevo zbližavanje sa optimatima dobija određen oblik, što ubrazo dovodi do raskida sa Cezarom. Pompej koncentriše u svojim rukama konzulat, prokonzulat u Španiji, vanredna ovlašćenja za snabdevanje Rima namirnicama, što je predstavljalo neuobičajeno spajanje dužnosti u ranijim periodima i presedan za buduće događaje. Pompej sprovodi stroge zakone protiv krivaca za nasilje i potkupljivanje, revidirani su i spiskovi sudija. Optimati moraju da žrtvuju Milona. Ciceronov odbrambeni govor nije imao uspeha i Milon je morao da ode u izgnanstvo.

Novi zakoni koji su utvrđivali nov sistem podele provincija otežali su produženje Cezarovih ovlašćenja i izbor za konzula u odsustvu za 48. Cezar nije bio siguran da dođe u Rim kao privatno lice i izbori se sam za konzulat jer je mogao biti pozvan na odgovornost za zloupotrebu u njegovoj provinciji. Na insistiranje Cezarovih pristalica Pompej je načinio ogradu da se lično učešće na izborima ne tiče Cezara, ali komicije nisu potvrdile tu odluku. Glavni Cezarovi protivnici: optimati – najrevnosniji Katon Mlađi. Ideolog pravca je Ciceron 51. u rasparavi “O državi” slično Polibiju on smatra izvrsnim ravnotežu vlasti između n. skupštine, senata i magistrata. Najzanimljivija misao je o idealnom državniku, “gotovo božanskom čoveku”, koji se u presudnom momentu pojavljuje kao upravljač i umirivač države. Raspolažući specijalnim ovlašćenjima on upravlja u sporazumu sa najboljim ljudima u državi tj. sa optimatima. Potpuno je moguće da je idealizovao Pompeja, ali istovremeno nije zaboravio ni sebe, čineće aluzije na svoje zasluge za vreme borbe sa Katilinom.

Za konzula 51. – 49. birani su krajnji Cezarovi neprijatelji.

2. Građanski rat između Pompeja i Cezara

88

Trijumvirat se ustvari raspada Krasovom pogibijom; hlađenjem ličnih odnosa između Cezara i Pompeja čemu je doprinela smrt Cezarove kćerke Julije, kratko vreme pred Krasovu pogibiju.

Krajnji oiptimati protiv Cezara

Konzul iz 51. Marko Klaudije Marcel demonstrativno istupa protiv Cezarovog širokog deljenja rim. građanstva stanovnicima Cisalpijske Galije. Jednom od novih građana koje je Marcel osudio rekao je da može da se žali samom Cezaru. Na kraju krajeva Pompej staje na str. optimamata iako je u prvo vreme krio svoj pravi odnos prema Cezaru koji ima i puno privrženika. Među njima se ističe Gaj Skribonije Kurion – n. tribuna iz 50. i ranijeg pristalice optimata, ali kojeg je Cezar potkupio da bi prikrio svoj prelaz na Cezarovu str. Kurion istupa i protiv Pompeja i protiv Cezara predlažući da istovremeno predaju svoja ovlašćenja što bi koristilo pre Cezaru jer je raspolagao ogromnim galskim plenom i imao široke veze među rimskim plebejcima. Neočekivano ovaj predlog prolazi u senatu sa ogromnom većinom, ali konzul zatvara sednicu rečima: “Pobeđujte da biste dobili u Cezaru despota” (Apijan). Odluka senata nije dobila formu. Usled lažnih glasova da Cezar ide na Italiju konzul Gaj Marije poverava Pompeju komandu nad vojskom.

Cezarove trupe su bile koncentrisane u Transalpijskoj Galiji, a on se nalazio sa 1 legijom u Cisalpijskoj Galiji, starajući se svim silama da pokaže kako je protiv građanskog rata. Najpre predlaže senatu da mu ostave 2 legije i Cisalpijsku provinciju sa Ilirikom, a zatim pošto je ovo odbačeno pristaje da raspusti svoju vojsku, pod uslovom da to isto učini Pompej. Na sednici senata januara 49. Ciceron koji se upravo vratio iz Kilikije gde je bio prokonzul pokušavao je da nađe puteve za izmirenje. Ali pobeđuju krajnji optimati i senatska odluka je da Cezar vrati ovlašćenja. N. tribuni Marko Antonije i Kvint Kasije stavljaju svoj veto na odluku senata, ali su uskoro primorani da pobegnu Cezaru.

Cezarov prelaz preko Rubikona

10. Januara 49. Cezar sa 1 legijom prelazi Rubikon koja je galske provincije delila od Italije. Ovim aktom otpočinje građanski rat – pojava prokonzula sa vojskom u Italiji bila je protivzakonita. Cezar svoju akciju motiviše osvetom za gaženje prava n. tribna, pokušavajući da prebaci odgovornost za rat na svoje naprijatelje.

Cezarovo pojavljivanje u Italiji bilo je potpuno neočekivano za njegove protivnike. Glavne Pompejeve vojne snage ostale su u Španiji, on zajedno sa velikim delom senatora beži iz Rima i otplovljava iz Brundizija u Grčku, što Cezar nije uspeo da spreči, ali je sada čitava Italija bila njegova. Pompejeve trupe koje su ostale u Italiji prelaze na Cezarovu str., koji kreće u Rim gde vlasti nisu dejstvovale. Zato su n. tribuni sakupili senatore koji su ostali u Italiji, sa kojima je Cezar kao i sa dr. zarobljenim protivnicima postupio blago, što je bilo neobično u doba Marija i Sule. On u svoje ruke uzima drž. blagajnu, uprkos protesta jednog od n. tribuna

89

Bitka kod Ilerde

Cezar ostaje u Rimu kratko. Neočekivanim napadom na Pompejeve španske legije želeo je da osujeti njihovu ofanzivu na Italiju. U početku nema uspeha ali kada mu stižu pojačanja iz Galije, on tuče Pompejeve trupe kod Ilerde 49. Na svom povratku Cezar je osvojio grčki grad Masaliju. Kao kazna za uporan otpor ona gubi nezavisnost i znatan deo svoje teritorije. Po povratku iz Španije Cezar je proglašen za diktatora, ali na toj dužnosti ostaje samo 11 dana. Vraća prava svima koje je Sula proskribovao, sprovodi izbore za konzule i vraća diktatorska ovlašćenja. Krajem 49. kreće u Grčku i iskrcava se u Epir.

Bitka kod Farsale i njen značaj

Preimućstvo je na str. Pompeja koji ima veći broj dobro naoružanih i hranom snabdevenih vojnika kao i jaku flotu. Cezarova vojska sa dr. str. je dobro disciplinovana, ali Pompejeva flota je sprečavala da se odjednom čitava prebaci; osim toga ona se rđavo snabdevala. Prvi sukobi su kod Dirahiona u Epiru, za vreme kojih Cezar trpi znatne gubitke, zato se povlači u Tesaliju, raspoređujući svoje trupe blizu grada Farsale. Optimati koji su se nalazili zajednio sa Pompejem već su se prepirali oko toga ko će biti izabran za Cezarovog naslednika na dužnosti velikog pontifika – njihova samouverenost prelazi na Pompeja koji se odlučuje na otvorenu bitku.

Njegov plan bio je da protivničku konjicu razbije izvrsnim snagama svoje konjice i da zada udarac protivničkom desnom krilu.

Cezar ovo predviđa i koncentriše na desnom krilu 2 000 svojih najboljih legionara. Pompejevi konjanici potiskuju Cezarove i počinju da potiskuju njegove trupe na desnom krilu, ali uzmiču ne izdržavši protivnapade odabranog odreda i time otkrivaju bok Pompejeve vojske. Tada Cezar uvodi u borbu svoje rezerve, koje prelaze u kontranapad na demoralisanog protivnika i osvajaju njegov logor.

6. juna 48. u bici kod Farsale Pompej je pobegao sa bojišta. Ostaci njegove vojske predali su se Cezaru. Pompej beži prvo na ostrvo Lezbos, a odatle u Egipat gde se nadao pomoći mladog kralja Ptolomeja kome je ranije pružao zaštitu. Ali, je po Ptolomejevom naređenju bio izdajnički ubijen dok se iskrcavao na obalu.

Ova bitka omogućava da se uporede vojni talenti dvojice protivnika – str. 270.

3. Aleksandrijski rat i Cezarova pobeda nad Farnakom

Cezar stiže u Aleksandriju 3 dana posle Pomejeve smrti, u vreme dinastičke borbe između Ptolomeja Dionisa i Kleopatre koji su po testamentu Ptolomeja Auleta imali da vladaju zajedno. Izbio je otvoreni rat i Kleopatra je prognata iz Aleksandrije. Stigavši u Egipat Cezar traži ogromnu svotu koju mu je dugovao Ptolomej Aulet i arbitražu oko nasledstva prestola. Pošto je tajno prodrla do njega, Cezar se oduševljava Kleopatrom koja je posedovala i um i obrazovanje –

90

Kleopatri je bio potreban oslonac na Cezarovu vojsku, a ovom pak ogromna sredstva za ostvarenje njegovih političkih planova.

Cezar proglašava i Ptolemeja i Kleopatru za egipatske kraljeve, ali je Ptolemejska partija, podržna od Aleksandrinaca, nezadovoljna njegovom politikom. U Aleksandriji je buknuo ustanak koji dovodi u opasnost čak i Cezarov život. On naređuje da se spali flota koja se nalazila u luci, bojeći se da ne pređe u str. ustanika – izgoreo i deo Aleksandrijske biblioteke. Cezara spašavaju na vreme pristigla pojačanja iz Sirije. Rimljani pobeđuju u bici kod Nila. Ptolomej Dionis gine. Cezar se vraća u Aleksadriju kao pobednik i vraća na vlast Kleopatru.

Za ovo vreme Cezarovi neprijatelji prikupljaju snage. Farnak – sin Mitridata VI Eupatora zauzima kraljevine saveznice Rima i čak i Bitiniju koja je pripadala Rimu. Neverovatnom brzinom Cezar stiže iz Egipta u Aziju, bez naročite muke pobeđuje Farnaka i lakonski javalja u Rim svoju pobedu – veni, vidi, vici.

Ova pobeda predstavlja početak rim. mešanja u prilike Bosforske kraljevine. Farnak beži u Pantikapej gde je ubijen od str. Asandra, koji je u njegovom odsustvu upravljao Bosforskom kraljevinom. Ipak Cezarov pokušaj da na Bosforu učvrsti svog kandidata završava se time što je novi pretendent poginuo u borbi sa Asandrom.

Posle uređivanja azijskih poslova Cezar se vraća u Rim.

4. Socijalni pokret u Rimu 48. –47.

Dužničko pitanje 49. - 48.

Za vreme građanskog rata ekonomsko stanje Rima se pogoršalo. Vrednost novcu je opala, život je poskupeo i posledica je bilo zaoštravanje dužničkog pitanja. Parola “brisanja dugova” ponovo postaje aktuelna. 49. pod uticajem gradskog plebsa Cezar sprovodi sledeće mere: kamata je bila uračunavana u dug, cena imovine koja je služila kao pokriće za zajmove vraćena je na nivo od pre građanskog rata. Utvrđeno je da niko ne sme imati gotovog novca u vrednosti preko 60 000 sestercija.

Akcija Celija Rufa

Ovakva rešenja nisu zadovoljavala ni dužnike ni poverioce i 48. dok je Cezar na Istoku pretor Marko Celije Ruf podnosi predlog da se otplaćivanje dugova odloži na 6 god., a pošto nailazi na otpor podnosi n. skupštini predlog zakona kojim bi se anulirali svi dugovi. Cezarovski senat ga smenjuje sa dužnosti i on putuje na jug Italije gde zajedno sa Milonom, koji se vratio iz progonstva, od pompejevaca, gladijatora i robova formira odrede za ustanak; ali je zajedno sa Milonom i svojim ustaničkim odredima potučen i ubijen.

Pokret Dolabele

91

47. n. tribun Publije Kornelije Dolabela obnavlja zakonski projekat o brisanju svih dugova, zatim diže ustanak uz učešće plebejaca i oslobođenika. Tribun iz 49. Marko Antonije koga je Cezar ostavio u Italiji, ugušio je ustanak.

Cezarove socijalne reforme

Po Cezarovom povratku u Rim, pompejci jačaju u Africi, tj. nobilitetu i delu vitezova u Rimu ponovo oživljavaju nade u Cezarov poraz.

Cezar je zato primoran da potraži oslonca među plebsom. On zato ne prekida svoje odnose sa Dolabelom, iako ne prihvata njegov program sprovodi brisanje dužničke kirije (za zakupce stanova za vreme od god. dana) za one koji u Rimu plaćaju 2 000 , a van Rima 500 sestercija. utvrđeno je i da se kamata računa u dug.

Radi poboljšanja italske poljoprivrede, Cezar sprovodi obavezni zajam i prodaje na licitaciji imovinu svojih protivnika. Istovremeno sa teškom mukom uspeva da uguši nemire u legijama, nezadovoljnim što im se ne isplaćuje obećana nagrada..

Red u Rimu bio je uspostavljen, izabrani su konzuli, senat je popunjen novim članovima među kojima je bio priličan broj Cezarovih centuriona.

5. Poslednja etapa Cezarove borbe sa pompejevcima

Bitka kod Tapsa

Pompejevci su ponovo koncentrisali svoje snage u Africi (dok je Cezar bio na Istoku i sređivao prilike u Rimu). Prikupljena je velika vojska koju je snabdevao numidski kralja Juba. 47. Cezar kreće u Afriku. Njegova vojska zaostaje po broju za protivničkom i pored toga aprila 46. u krvavoj bici kod Tapsa pompejevcima je zadat presudan poraz.

Katon Mlađi kome je poverena odbrana grada Utike, shvatajući da je pružanje otpora Cezaru beznadežno završava život samoubistvom. (Katon – str. 273.)

Poginuo je i numidski kralj Juba, a Numidija pretvorena u provinciju pod imenon Afrika Nova.

Bitka kod Munde

Po povratku u Rim Cezar slavi 4 trijumfa za svoje pobede u Galiji, Egiptu, Aziji i Africi. No Pompejevi sinovi Gnej i Sekst učvršćuju se u Španiji i prikupljaju veliku vojsku. Potučeni su 45. kod Munde. Stariji Gnej bio je ubijen, dok Sekstu polazi za rukom da se skloni u severnu Španiju.

Cezar je postao apsolutni vladar Rima.

6. Borba za vojnu diktaturu

92

Prelaz na vojnu diktaturu predstavljao je za Rim neminovnu nužnost. Posle Spartakovog ustanka nije više bilo otvorenih akcija robova, ali je ustanak C. Rufa pokazivao da robovi u Rimu, kao i u poznoj Grčkoj, mogu da pruže podršku pokretu slobodne sirotinje, koji je proticao pod parolom brisanja dugova, preteći time zelenaškom kapitalu.

Osnovni principi rim. ustava ostajali su isti kao i u vreme kad je Rim bio relativno mali grad-država, dok nova teritorijalna sitacija nije naišla na potreban odraz u rimskom političkom sistemu: na provincije se ne gleda kao na delove jedinstvene celine, već kao na posede rim. naroda (praedia populi Romani), oblasti na koje se prostire njegova vlast (imperium).

Ustanci izazvani nemilosrdnom eksploatacijom provincija dovodili su u pitanje vladavinu Rima nad njima. Zakonodavstvo koje jeste predviđalo stroge kazne za zloupotrebe po provincijama nije imalo u vidu interese rimske podanika, već je kroz sudske procese bilo sredstvo za borbu između pojedinih vladajućih grupa.

Prelaz na političko uređenje koje će izmeniti metode i oblike eksploatacije provincija predstavljalo je objektivnu nužnost. - Nobilitet se pokazao nemoćnim da izvrši ove izmene. - Sa dr. str. vitezovi ½ I v. p. n. e. ne igraju samostalnu pol. ulogu,

jedan njihov deo pruža podršku senatorima, dok dr. teži da sačuva svoju neutralnost.

- Zajedno sa propadanjem seljaštva i raspadanjem demokratije nestalo je preduslova za dalju demokratizaciju rimskog političkog uređenja – tradicije partije populara su još žive, ali dem. parole gube svaku realnu sadržinu.Tokom borbe raznih robovlasničkih grupa (pr. Marija, Sule, Katiline,

Cezara) njihovi predstavnici obraćali su se slobodnoj sirotinji, čak i robovima, što je donekle predstavljalo prepreku za ugušenje pokreta donjih slojeva stanovništva. Ovo iskusto klasne borbe u periodu posle Sule govorilo je o neizbežnosti prelaska na vojnu diktaturu u čemu je Cezar bio dosledniji od Pompeja, koji je težio apsolutnoj vlasti, a da istovremeno sačuva vladavinu nobiliteta (koji brani starorepublikanske principe).

Cezar i rim. dem. krugovi

Cezar se na pol. pozornici pojavljuje kao vođa dem. partije – partije populara. Parole populara čuvaju svoj značaj i u sledećim periodima njegove aktivnosti (recimo prelaz preko Rubikona pravda nužnošću da se osveti za uvredu n. tribuna). Kod njega se zapažaju odjeci i ideje stoičke filozofije koja je učila o prvobitnoj opštoj jednakosti ljudi. U De Belum Gallorum on idealizje germanski agrarni sistem (kod Germana zemljišta su se raspoređivala svake god., što je Cezar video kao sredstvo da se spreči imovinska nejednakost i strast za novcem).

Cezaru bliski istoričar Salustije mu u svojim pismima predlaže da ukine novac, izvrši reformu običaja (na koju ga je pozivao i Ciceron),

93

ukine besplatne distribucije žita – kao o merama koje bi mogle da vaskrsnu starinsku rim. jednostavnost.

Cezar smanjuje besplatne distribucije žita, ali i pored toga dokraja života ostaje popularan među plebsom koji je uzalud očekivao od njega radikalne reforme. Ali podrška plebsa nije Cezaru mogla biti dovoljna pošto su njegovi protivnici imali među plebejcima mnogobrojne prijatelje. Zato je on imao pristalica i među stanovništvom italskih municipija, čija je većina stajala na njegovoj str. za vreme građanskog rata. Ova podrška Cezaru se bazirala na klijentskim vezama sa municipalnim preduzetnicima, ali koje su takođe imale i Cezaru neprijateljski nastrojene grupe.

Cezar je težio da sebi privuče i vladajuće grupe provincijskog stanovništva, zato je darežljivo delio prava rimskog građanstva, ne samo pojedincima već i gradovima. Opštine Cisalpijske Galije dobile su od njega pravo rim. građanstva, a ubrzo posle njegove smrti ona je prestala da se smatra provincijom već integralnim delom Italije.

Rimska građanstva dodeljena su nekim španskim gradovima, kao i pojedincima novoosvojenih oblasti Galije. Latinsko pravo tkđ. se širi, dato je raznim gradovima Narbonske Galije, mnogim španskim oblastima, sicilijskim gradovima i nekim afričkim gradovima. Osnivaju se kolonije po raznim provincijama (i u Istočnim). Sve ove mere povećale su broj Cezarovih pristalica po provincijama (ali oni su bili malo uticajni u pol. pogledu).

Cezar i nobilitet

I među nobilitetom je bilo Cezarovih pristalica, a rim. aristokratija je bila i dalje vladajuća grupa u državi. Za vreme građanskog rata u Cezarovom logoru se nalazio priličan br. mladih nobila, dok su se njihovi stariji rođaci borili na str. Pompeja. Mnogi od Cezarovih protivnika dobili su amnestiju, konfiskovana je imovina samo Pompeja i njegovih najdoslednijih pristalica. Posle konačne pobede Cezar odlučno kreće putem izmirenja sa starom aristokratijom, koju obasipa milostima.

Za Cezarovu soc. politiku karakteristična je težnja da se nađe oslonca kod raznih soc. grupa.

Cezarovo zakonodavstvo

Distribucije su smanjene, kolegiji koje je Klodije nedavno obnovio su ponovo smanjeni zakonom. Cezar je iselio u kolonije 80 000 gradskih proletera.

Julijev zakon o municipijima – verovatno sproveden 44. tek posle Cezarove smrti, gradovima je davao autonomiju rešavanja lokalnih pitanja, utvrđivao pravila izbora gradskih magistrata, ograničavao pravo udruživanja… Vidi dalje str. 276.

Cezarova vlast

Zadobijena je oslanjajući se na vojsku, ali to nije otklanjalo opasnost od vojničkih ustanaka, u ugušivanju kojih je Cezar pokazivao

94

podjednaku inventivnost kao i za vreme ratnih pohoda. Njegova inače apsolutna vlast izražavana je u inače tradicionalnim republikanskim oblicima – titulom diktatora. Prvi put je naimenovan za diktatora 49. po povratku iz Španije radi sazivanja izbornih komicija. Pošto je izabran za konzula on vraća diktatorska ovlašćenja. Posle bitke kod Farsale naimenovan je za diktatora na neodređeno vreme, a posle bitke kod Tapsa dobija diktaturu na 10 god. Najzad 44. senat mu je dao titulu doživotnog “večitog” diktatora (diktator inperpetuum). Druga Cezar ovlašćenja: kao i njegovi prethodnici (Marije , Sula, Pompej) Cezar koncentriše u svojim rukama dužnosti nespojive sa gledišta uobičajenih rim. pravnih normi: 48. dobija doživotnu tribunsku vlast (tribunicia potestas), 46. prefektura morala (praefectura morum) – faktički je bilo jednako ovlašćenjima cenzora. Još 63. bio je izabran za velikog pontifika. Dobio je titulu oca otadžbine (parens patriae); titula imperatora ulazi u sastav njegog imena ukazujući na njegovu ličnu vezu sa vojskom. Imao je vrhovno pravo rata i mira, pravo da određuje kandidate za magistrate, raspolaže drž. blagajnom … Sva ova ovlašćenja zajedno Cezaru su davala doživotnu monarhijsku vlast.

Cezar reorganizuje senat (br. povećan na 900), pravo preporučivanja (ius commendationis) zamenilo je izbore postavljanjem.

Pretora sad ima 16, edila 6, a kvestora 40. Slično helenističkim dinastima Cezar se nije ograničio da svojoj

vlasti potčini samo najviše drž. ustanove već je težio da joj nađe i versko opravdanje. Kao veliki pontifik stajao je na čelu rimske religije, njegova statua postavlja se u hram zajedno sa statuama bogova i naziva se božanstvom na nekim, doduše još privatnim, natpisima. Svuda se pojavljuje u purpurnom odelu koje su nosili trijumfatori (tradicija ga vezuje za kraljeve). Proglašenje Cezara za kralja trebalo je da završi njegove polit. mere. On je razrađivao plan za novi pohod protiv Parćana. U Sibilinim knjigama pronađeno je proročanstvo po kojem je pobedu mogao odneti samo čovek koji je imao kraljevsku vlast.

Na praznik Luperkalija početkom 44. Marko Antonije pokušava da Cezaru stavi na glavu kraljevsku dijademu u sred prepunog pozorišta, ali je Cezar demonstrativno sklanja – što izaziva buru aplauza.

Martovske ide 44.

Glavni zaverenici protiv Cezara su pored 60 senatora: Gaj Kasije Longin, Marko Junije Brut i Decim Junije Brut (vidi dalje str. 278). Atentat je bio detaljno razrađen, a računalo se i da će odmah po Cezarovom ubistvu doći do obnove starog poretka tj. povratka vladavine senatorske aristokratije. Izabran je dan martovskih ida (15. mart), a za mesto izvršenja Pompejeva kurija gde je za taj dan bila zakazana senatska sednica. U blizini je bio smešten odred naoržanih gladijatora i robova za svaki slučaj. Cezar nije raspečatio pismo u kome mu je skrenuta pažnja na zaveru. Jedan od zaverenika koji su ga opkolili mu se obraća sa molbom da amnestira njegovog brata, a kad je bio odbijen, Cezaru je zadato mnogo rana mačevima i kamama od kojih je pao mrtav ispred Pompejeve statue.

95

7. Cezarova karakteristika (str. 279)

Građanski ratovi posle Cezarove smrti

1. Rim u prvim danima posle Cezarovog ubistva

Zavernicima je bila jasna samo prva tačka njihovog plana – ubistvo Cezara. Njihova parola bila je borba protiv tiranije i uspostavljanje pradedovskog načina upravljanja. Događaj je međutim izazvao najraznovrsnije glasove, a u gradu izvanredno napetu situaciju. Zajedno sa gladijatorima i robovima kojima su obećali slobodu, zaverenici se učvršćuju na Kapitolu.

Antonije i Lepid (idi str. 281.)

Prvih dana po Cezarovom ubistvu položaj Antonija i Lepida nije bio čvrst: raspoloženje plebsa bilo je neodređeno. Veterani i vojnici tek su se prikupljali u Rimu. Među pristalicama Cezara vladala je pocepanost. Antonije je tako primoran na kompromis.

Izmirenje između cezarovaca i zaverenika

Dva dana po Cezarovom ubistvu, u hramu boginje zemlje (Telus) održana je sednica senata, koju je sazvao Antonije. Na njoj ne učestvuju zaverenici, ali ima mnogo njihovih pristalica. Podnesen je predlog proglašenja Cezara za tiranina i izjavljivanja zahvalnosti njegovim ubicama. Pristaje se na Ciceronov kompromisni predlog. Sva Cezarova akta i naredbe priznaju se za važeće dok su ubice ostale nekažnjene. Odlučeno je da se Cezar sahrani o drž. trošku i da se objavi njegov testament.

Jedan od njegovih ubica – Decim Brut pominje se među njegovim naslednicima. Rimski plebs trebao je da dobije po 300 sestercija na čoveka i državi su stavljeni na raspolaganje veliki Cezarovi vrtovi sa one str. Tibra.

Cezar je sahranjen nekoliko dana posle odluke o amnestiji. Antonije je održao kratak govor, spomenuvši Cezarove zasluge. U gomili se nalazio priličan br. Cezarovih pristalica. Diktator je spaljen na forumu, a zatim je razjarena gomila krenula da poruši kuće zaverenika, što je teškom mukom sprečeno.

Lažni Marije

Na mestu pogrebne lomače podignut je žrtvenik posvećen Cezaru. Neki Herofil, poreklom Grk, proziva se Marijevim unukom i poziva na osvetu Cezarove smrti – tako je ponikao kult Cezara, koga je rimska

96

gomila deifikovala. Usled prodora helenističkih verovanja u Rimu je deifikovanje vladara i istaknutih vojskođa bila obična pojava. Marko Brut i Kasije Longin napuštaju Rim i nakon leta u Italiji prelaze na Istok. Iz Rima je otputovao i Ciceron.

Ali u početku pokret lažnog Marija naterao je Antonija i njegove pristalice da se privremeno pridruže senatorskoj partiji. Marije je uhapšen i bez suda pogubljen. Pokret je definitivno ugušio Antonijev kolega Publije Kornelije Dolabela, koji je primio konzulske dužnosti ubrzo posle Cezarove smrti i svirepo se razračunao sa onima na čijem je čelu do pre nekoliko godina stajao, istupajući protiv zelenaša i stanodavaca.

2. Početak Oktavijanove pol. delatnosti

Cezarov naslednik

Glavni Cezarov naslednik je njegov usinovljeni rođak Gaj Oktavije (njegov otac iz italske municipalne aristiokratije dospeo je do preture stupivši u brak sa Cezarovom nećakom). U momentu Cezarove smrti Oktavijan je zajedno sa Cezarovim trupama namenjenim za parćanski pohod bio u Apoloniji. Pošto je doznao za svoje usinovljenje on kreće za Brundizij gde stiže u aprilu, uz oduševljen doček vojske. Sa izvanrednom taktičnošću i opreznošću – on prima pozdrave veterana, ali istovremeno vodi pregovore i sa predstavnicima nobiliteta. U Rimu izjavljuje želju za preuzimanje Cezar nasleđa, počinje da se naziva Gajem Cezarom Julijem Oktavijanom i istupa pred plebsom sa izjavama o tome da je potrebno da ispuni očevu volju i isplati svotu koju je ovaj zaveštao narodu. Antonije se sa mladim Oktavijanom odnosi sa visine, zato Oktavijan sprovodi agitaciju optužujući ga za izmirenje sa Cezarovim ubicama i podsećajući plebs na njegovo razračunavanje iz 48., što je sve podrivalo Antonijev autoritet.

Antonijevo zakonodavstvo

Antonije pokazuje veliku energiju oko očuvanja svojeg uticaja među raznim grupama stanovništva. Kao ustupak senatorima sprovodi zakon koji je za večita vremena likvidirao diktaturu. Po njegovom predlogu senat odlučuje da se Sekstu Pompeju garantuje bezbednost i vrati konfiskovana imovina. Ali, pošto su nobili težili potpunom oslobođenju države od cezarovaca Antonije je pokušao da učvrsti svoj položaj oslanjajući se na Cezarove trupe i veterane. Poseban značaj ima agrarni zakon (dodeljivanje zemlje veteranima) koji je predložio brat Marka Antonija, n. tribun Lucije.

97

Posle zakona o “zameni provincija” po kome je Antoniju trebala da se poveri Galija i u kojoj je tada namesnik bio Decim Brut, odnosi sa senatom su posebno zategnuti.

Senat i Oktavijan protiv Antonija

Na čelu opozicije u senatu stajao je Ciceron koji se vratio u Rim. On krajem 44. i početkom 43. drži 14 govora koje sam naziva Filipikama (Demosten) (vidi 284.)

Ciceron dejstvuje izvanredno energično pripadajući onoj grupi senatora koja se zalaže za raskid sa cezarovcima i građanski rat. U tajnom savezu sa njim dejstvuje Oktavijan koji obećava veteranima i vojnicima da će osvetiti Cezarovu smrt i obilno nagraditi svakog ko pređe na njegov str. Krajem 44. dolazi do otvorene borbe. Decim Brut ne napušta Galiju, već se učvršćava u gardu Mutini. Antonije upućuje tamo svoje trupe i opseda grad.

Mutinski rat

Pokušaj izmirenja senata i Antonija su bezuspešni. Protiv njega su poslate trupe pod komandom konzula Hircija i Panse kao i legije Oktavijana, koji dobija titulu propretora i imperium. Posebnom senatskom odlukom proglašeno je vanredno stanje.

Bitka kod Mutine

Aprila 43. dolazi do odlučne bitke kod Mutine u kojoj je Antonije poražen i primoran da digne opsadu grada i da se sa ostacima trupa povuče na s-z. Na Ciceronov predlog Antonije je proglašen za neprijatelja otadžbine.

Senat i Oktavijan posle Mutinske bitke

Posle ovih događaja nobili smatrajući da je cezarovska partija uništena ne ispunjavaju obećanja data 19-ogodišnjem Oktavijanu. Oktavijan odustaje tako da goni Antonija i ne spaja svoje legije sa legijama Decija Bruta. Sada se odnosi između Oktavijana i senata zaoštravaju. Senat ne nagrađuje vojnike koji su se borili kod Mutine i predlog da se Oktavijan izabere za konzula dočekan je sa negodovanjem.

Antonije je dobio na ovaj način vremena da se krenuvši na spoji sa Lepidom u Narbonskoj Galiji kojom je ovaj upravljao još od 44.

Senat je bio nesposoban da se bori protiv ove koalicije pogotovo što je sa Oktavijanom došlo do potpunog raskida. Posle odbijanja senata da Oktavijan bude izabran za konzula, Cezarov naslednik pokreće svoje legije na Rim i bez ikakve borbe ovladava prestonicom. Sada sprovodi svoj izbor za konzula i poseban zakon o kažnjavanju Cezarovih ubica.

98

4. Drugi trijmvirat i proskripcije

Cezarovi vojnici i veterani koji su služili i u trupama Antonija i Lepida, i u Oktavijanovim legijama bili su za uspostavljanje sloge među njegovim naslednicima. Nestrpljivo očekjući konačni obračun sa Cezarovim ubicama i zemljišne parcele koje im je još Cezar obećao.

Tresviri reipublicae constituendae

Vodeći računa o raspoloženju vojske Oktavijan ukida senatske odluke o proglašenju Antonija i Lepida za neprijatelje otadžbine. Pregovori sa njima završeni su novembra 43. nedaleko od grada Bononije – sporazum u istoriji poznat kao Drugi trijumvirat.

Trebalo je skupiti snagu za borbu protiv republikanaca i zadovoljiti zahteve vojnika i veterana. Zato trijmviri vrše podelu zapadnih provincija među sobom i rešavaju da pribegnu sistemu proskripcija. Vest o tome dočekana je u Rimu sa užasom. Krajem novembra trijumviri dolaze u Rim i sprovode odluku kroz n. skupštine o priznavanju njihove vlasti. Ant., Okt. i Lepid dobijaju izvanredna ovlašćenja kao trijumviri za uređenje države (Tresviri reipublicae constituendae ).

Proskripcije

Objavljivanje spiska proskribovanih bila je jedna od prvih mera trijumvira. One su po br. žrtava svireposti i bezobzirnosti sprovođenja ostavile daleko iza sebe proskripcije iz vremena Sule. Nisu se protezale samo na senatore od kojih je većina napustila Rim u to vreme, već i na lica poznata po svom bogatstvu. Poginulo je oko 300 senatora (i Ciceron koji je u spiskove unesen na insistiranje Antonija – str. 286.) i 3 000 vitezova. Obećavana je velika nagrada za izdaju proskribovanih (doprinelo velikoj količini žrtava i nečuvenoj surovosti).

5. Bitka kod Filipa i Peruzinski rat

Tokom obračnavanja trijumvira sa svojim stvarnim i tobožnjim neprijateljima republikanci su se energično spremali za rat. Na Siciliji se učvrstio Sekst Pompej – Sirija, Azija, Grčka i Makedonija prelaze u ruke Bruta i Kasija koji prekomernim porezima na gradove stvaraju jaku vojsku, svirepo lomivši svaki otpor. Vazalne kraljevine morale su da daju ogromna sredstva i da šalju pomoćne trupe.

Poraz republikanaca. Smrt Kasija i Bruta

Blizu Filipa stvoren je utvrđeni logor B. i K. Tamo trijumviri upućuju svoje vojske na čelu sa Ant. i Okta. Njihove trupe nisu zaostale po brojnosti ali su se mnogo lošije snabdevale. Brut i Kasije zato biraju da

99

trijmvire savladaju zamaranjem. Pošto ne uspevaju da ostvare ovaj plan u jesen 42. upuštaju se u 2 bitke kod Filipa gde je republikanska vojska potučena, a njene vođe izvršile samoubistvo. Ali pobeda trijumvira još nije značila okončanje rata, iako je značila kraj republ. partije.

Dolazi do nove podele provincija među trijumvirima. Ant. kreće u ist. provincije. Okt. se vraća u Ita. da reši agrarno pitanje i dodeli zemlju veteranima.

Ali čitav zemljišni fond granicama Apeninskog poluostrva već je bio iscrpljen.

Podela italskog zemljišta Trijumviri su rešili da veterane nasele po kolonijama 16 italskih

gradova, koji su predstavljali najznačajnije gradove prevashodno sev. i sred. Ita. (Ankona, Arimin, Kapua…). Zemljišta stan. tih gradova konfiskovana su, a ovi proterani. Pri ovim konfiskacijama veterani su se ponašali kao divlji osvajači.

Nemiri u ItalijiNezadovoljstom ital. stan. koristio se Ant. brat Lucije (41. konzul) i

Ant. žena Fulvija. Lucije, Antonije i Fulvija poveli su tako agirtaciju protiv Okt., bacajući odgovornost za nasilja u vezi sa naseljavanjem veterana na O. pleća. Agitacija je vođena i među vojnicima. Nemiri su se dešavali gotovo svuda, ali Marko Vipsanije Agripa koji faktički komanduje O. trupama uspeva da lokalizuje borbu sa ustanicima u etrurskom gradu Peruziji.

Peruzinski rat počinje krajem 41., završava se u proleće 40. pobedom O. Glad je ustanike naterala na predaju. Fulvija beži i uskoro umire u G. , Lucije je amnestiran. Njegove trupe primljene su u službu O., ali su stan. Peruzije, senatori i vitezovi koji su držali str. ustanika svirepo kažnjeni.

Ant. na istoku.Na istoku je Ant. nameravao da prikupi sredstva za isplatu vojnika i

reguliše odnose u ist. provincijama. Kažnjavao je gradove koji su pužali podršku B. i K. , a nagrađivao one koji su im pružali otpor i vršio dinastičke promene u zavisnim kraljevinama ubirajući pri tome ogromne poreze. U Tarsos mu dolazi Kleo. da bi skinula sa sebe optužbu za podržavanje Kasija. Ant. odlazi sa njom u Aleksandriju, gde provodi zimu 41./40. kao K. gost (za to vreme u Ita. je građ. rat, a na ist. provincije počinju da napadaju Parti). Proleća 40. on napušta Egipat i kreće u Italiju gde sklapa sporazum sa S. Pompejem. Na jugu Ita. čak dolazi do sukoba njihovih trupa sa O.-ovim, ali ubrzo dolazi do opšteg izmirenja (uz to je umrla i Ant. žena Fulvija koja se zalagala za borbu sa Okt.).

Sporazum u BrundizijuOvxde je izvršena nova podela provincija: Okt. dobija zap. provincije

sa Ilirijom, A. istok, aL. zadržava Afriku. I A. i O. dobili su pravo da

100

mobilišu vojnike u Ita.: prvi za rat sa Partima, a dr. sa S. Pompejem. Sporazm učvrššćenb dinastičkim brakom: A. se ženi Oktavijom, Okt. sestrom.

Ita. je nastradala još za vreme mutinskog rata, a podela zemljišta je upropastila još veliki br. naprednih gradova. Flota S. Pom. ometala je dovoz namirnica iz provincijskih oblasti. Izmučeno stan. nadalo se posle sporazuma u Brundiziju miru za dugo god. (vidi 270.)

Sporazum u PuteoliProskribovani aristokrati bežali su na Siciliju, S. Pompej kao i odbegli

robovi koje je on primio u službu u mornarici i vojsci. Nezadovoljstvo zbog neredovnog dovoza namirnica doprinosi tome da trijumviri 39. sklapaju sa S. P. sporazum u Puteoli, dodeljene su mu Sicilija i Sardinija, dobija na upravu Peloponez i obećana mu je naknada za konfiskovanu imovinu njegovog oca. Amnestirani su proskribovani koji su mu dobegli, dok su robovi koji su služili njegovoj vojsci priznati za slobodne.

Ant. ubrzo ponovo kreće na ist., nadajući se da će ostvariti Cezar planove i osvetiti se Partima za poraze koje je pretrpeo Kras. Pored toga ovi ratovi su za njega mogli imati isti značaj kao galski za Cezar i učvrste njegov položaj u R. i Ita.

42. Parti obećavaju podršku Brutu i Kasiju, a 40. upadaju u Siriju i niz maloazijskih oblasti iz kojih su Rim. prinuđeni da se povuku. Tek 39. Ventidije Bas, Ant. vojskovođa, tuče Parte i vraća osvojene oblasti, asledeće god. odbijen je pokušaj Parta da započnu novu ofanzivu.

6. Okt. borba sa S. Pompejem

Politika S. P. Sporazum trijmvira sa S. P. pokazao se kratkotrajnim jer je njegova

flota otežavala i dalje kretanje brodova u pravcu Ita., a Pompej nastavio da prima sebi odbegle robove (što je uzelo veoma opasne razmere). P. vodi istu autokratsku polit. kao trijumviri, postupajući sa senatorima samovlasno, čija se većina posle sporazuma u Puteoli vratila u Ita. Vladajući krugovi Ita. počeli su sada da se prema njemu ponašaju kao iratu, što iskorišćava O. nastojeći da rad sa S. P. prikaže kao opšte italsku stvar. On stupa u boirbu sa S. P. nezavisno od Antonija.

Sporazum u TarentuAli je početak rata bio neodređen – tako da je O. primoran da sklopi

novi sporazum sa A. koji je i zaključen 37. u Tarentu. O. zamenjuje nekoliko legija za lađe sa A.

O. pobeda nad S. P. O. flota popunjena je velikim br. novosagrađenih lađa po

pooslednjim uzorima helen. tehnike. Na čelu je Marko Vipsanije Agripa. 36. prvo u bici kod Mila, a porom u bici kod Nauloha S. P. je pretrpeo odlučan poraz i pobegao u Aziju gde je sledeće god. ubijen od pristalica M. Antonija. L. je dugo god. stajao po str. Stupio je u borbu sa S. P. a pošto je ovaj pobeđen pokušao je da ostvari vlast nad čitavonm

101

Sicilijom. O. uspeva da privuče na svoju str. L. trupe i posle toga nije više vršio nikakav pol. uticaj.

Trupe S. P. upućene su u razne provincije čiji su upravnici dobili naređenje da odbegle robove razoružaju i upute u Ita. Pored sporazuma u Puteoli 30 000 robova vraćeno je ranijim gospodarima, a nekoliko hiljada po O. zapovesti ubijeno. Tako je borba sa S. P. prikazana kao borba sa piratima i odbeglim robovima. O. je napisao podroban popis svojih dela u Res Gestae divi Augusti.

7. Poslednja etapa građanskog rata. Borba između O. i A.

Pobeda nad S. uzdigla je O. prestiž u Ita., ali oslonac na najamničkoj vojsci bio je nedovoljan i on je morao da traži podrške među vladajućim klasama starajući se da naglasi svoju miroljubivost i poštovanje trad. ustava. Posle lišavanja L. vlasti O. faktički postaje apsolutni gospodar zapada, dok na istoku i dalje vlada A., čiji se odnosi sa O. svake god,. sve više pogoršavaju.

A. istočna politikaPosle sporazuma u Tarentu (37.), A. kreće Aziju, gde se ponovo

sastaje sa Kleo. i uprkos svim rimskim običajima proslavlja brak sa njom ne razvodeći se prethodno sa Oktavijom. 36. on kreće u pohod protiv Parta.

U to vreme u Partiji je buknula dinastička borba stupanjem na presto Fraata IV. A. računa na podršku kraljeva zavisnih od Partije. Setivši se Krasove ekspedicije, on bira put preko jermenskih pl. umesto preko Mesopotamije. Stiže do prestonice Medije, Atropatene Fraaspe, da je opsedne, ali je pomoćni odred zajedno sa opsadnim mašinama bio uništen. Gradski stan. bili su pripremljeni za opsadu, istovremeno parć. trupe uznemiravale su A. vojsku sa leđa. A. je zato morao da se vrati, izgubivši pri povlačenju mnogo vojnika. 34. on kreće u nov pohod, ali ograničen na operacije u Jermeniji gde Rim. nisu nailazili ni na kakav otpor. Zarobio je i ubio jerm. kralja, optuživši ga za izdaju. Odmah nakon toga Kleo. je proglašena za kraljicu nad kraljicama, a njenoj deci je A.. dao u posed oblasti koje su smatrane za samostalne kraljevine ili čak za rim. oblasti. A. je računao na neiscrpna sredstva egip. kraljeva u organizovanju

pohoda protiv Parta, a K. je maštala da uz podršku rim. vojske vaskrsne kraljevinu Egida u granicama sa poč. IIIv.A. ponašanje osuđivali su ital. špeklanti, zatim privrženici trad. i

starinskih rim. običaja, što O. sjajno iskorišćava. 32. dolazi do raskida izmeđ njega i A., čijim je pristalicama bilo dopušteno da napuste Rim, što je učinilo oko 300 senatora, među kojima oba konzula.

O. otvara A.. testament (čuvan u hramu Veste) u kojem stoji da A. želi da bude sahranjen u E. zajedno sa K., priznaje za pravog Cezar sina Cezariona (sin Kleo. i Julija Cezar) i dodeljuje svojoj deci sa K. darove koji po veličini premašuju svaku meru.

Bitka kod Akcija

102

Ovaj testament još više potkopava A. autoritet. K. je objavljen rat, istovremeno O. je zatražio zakletvu stan. Ita. i zap. provincija koji su mu poverili komandu za rat protiv A. Cela 32. i prva ½ 31. god. prošle su u pripremama, O. je morao da angažuje imućne slojeve u cilju izgradnje flote.

A. prikuplja znatna sredstva od helenističkih gradova i vladara zavisnih od Rima.

2. sept. 31. blizu obala zap. Grčke kod rta Akcija dolazi do bitke na početku koje K. napušta bojište, a za njom kreće i A.. Neko vreme A. vojska bori se bez vojskovođe, a zatim prelazi na str. O. , koji odmah posle pobede mora nazad u Ita. da bi ugušio pobunu veterana. Ponovo mora da deli zemlju vete. ali ovog puta ne konfiskovanu, beć kupljenu od ita. gradova. Zatim kreće na istok, posećuje grčke i maloaz. gradove, prebacuje se u Siriju koja prelazi na njegovu str., i tako obezbedivši pozadinu 30. god. pre n. e. kreće u ofanzivu na E.

Osvajanje E.Otpor A. i K. ugušen je bez naročitih teškoća. A. izvršava

samoubistvo, a K. pokušava da pređe na O. str., ali pošto se uverila da se ovaj sprema da je uputi u R., da bi je vukao u trijumfu, ona je tkđ. oduzela sebi život (po legendi umire od ujeda zmija koje su joj tajno donesene). Cezarion i niz A. pristalica bili su pobijeni. E. je konačno izgubio svoju samostalnost i priključen Rimu.U O. ruke dospeo je ogroman plen. On je dobio mogućnost da darežljivo nagradi svoje vojnike i pokrije sve dugove. Postao je vrhovni posednik čitave e. zemlje, a od tog vremena eg. žito počinje da igra veliku ulogu u snabdevanju stanovništva prestonice.

29. god. O. je proslavio 3 veličanstvena trijumfa i postao neograničeni gospodar čitave rim. države.

Posledice građ. ratovaOni predstavljaju završnu etapu istorije rim. republike. Prelaz na

monarhiju bio je rezultat klasne borbe i spoljašnje ekspanzije R. Republika proživljava jasnu krizu još od početka I v. pre n.e. Tokom građ. reatova se gubi onaj sloj nobiliteta koji je uporno branio rep. poredak povezan sa neograničenom vladavinom rimske oligarhije. Građ. ratovi praćeni su proskripcijama, konfiskacijama, prekomernim porezima, prinudnim mobilizacijama, bekstvima robova i odsustvom lične bezbednosti. Naročito je stradalo stan. Ita. Težnja vladajućih gr. za mirom i redom doprinela je nesumnjivo učvršćivanju monarhije. O. bliski ljudi postali su vlasnici ogromnih latifundija, a istovremeno stiču veći značaj nego ranije vlasnici sred. zemljišnih poseda – Cezar veterani koji su za sve što imaju dugovali Cezar nasledniku. Žeđ za mirom, težnja ka povratku starinskih običaja, odricanje od aktivne pol. borbe – sve je to doprinelo ideološkom i teorijskom opravdanju pri osnivanju rim. monarhije. Ali otvoreni prelaz na apsolutnu monarhiju, kao Cezarov, bio je za R. neprihvatljiv – zato je formiran specifičan pol. oblik – principat.

103

104

105

106