ش رو

ف وعری

ی، تالم

اسصاد

اقتعلم

157

*تعریف و روش ،اقتصاد اسالمیعلم **منذر کهف: نویسنده

***سیدحسین میرمعزي: مترجم

چکیدهعلـم اقتصـاد يتعریـف و قلمـرو بخـش اول دربـارة : مقاله از دو بخش تشکیل شده است

وسیلۀ اقتصاددانان شده به هاي ارائه نویسنده در این بخش، به تحلیل و نقد تعریف. اسالمی استصورت عقیدة وي، علم اقتصاد به به. کند پردازد و سرانجام دیدگاه خود را بیان می می میاسال

مطالعۀ رفتار فردي و اجتماعی بشر دربـاره :بخشی از مطالعۀ تمدن و جامعۀ بشر عبارت است از .استفاده از منابع در جهت تأمین اهداف مادي بشر

است و در عین حـال اعتقـاد دارد کـه ایـن وي مخالف افزودن قید اسالمی به علم اقتصادبه ما دسـتور داده در ایـن جهـان یـاد بگیـریم تـا خداوند متعالقسمتی از چیزي است که ،علم

بر این اساس، قلمرو علـم اقتصـاد چنانچـه دوبـاره از دیـدگاه .حکمت عظیم او را درك کنیمو تحـت هـر نــوع از اسـالمی تعریـف شـود، عبـارت اسـت از رفتـار بشـر بـا همـۀ جوانـب آن

.از دو منبع ذیل گرفته شده است مقاله *

http://www.kahf.net/papers.htmi http://www.kahf.net/papers/english/paperofmethdology.pdf

دکتر انس زرقا از مرکز تحقیقات اقتصاد اسالمی دانشگاه ملـک عبـدالعزیز یقی ودصدکتر از نویسنده **، بـه IRTIاحمد، همـه از اولیه یوسف دکتر داله و عضا سمحمودخالد، ردکتر جده و دکتر محمد عثمان،

هـا و ولیت نظریـه ؤتنهـایی مسـ بهو کند میاین مقاله تشکر اولیه سخۀاز ن ارزشمندشان هايانتقاد جهت .گیرد مقاله را به عهده می تباهاتاش .استادیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی ***

ششال

س/ م

یز پای

1385

158

.هاي اجتماعی، سیاسی و قانونی هاي اخالقی و مذهبی و در داخل تمام چارچوب ارزشدهد که آیـا علـم اقتصـاد شناختی است و به این پرسش پاسخ می بخش دوم دربارة روش

هـاي طلبد یا در جایگاه اقتصـاد فراگیـر، چـارچوب کلـی و روش اي را می اسالمی روش ویژه .پذیرد غرب را می علمی اقتصاد

اسـالم از علـم اقتصـاد بحـث را در دو ي نویسنده در این بخش با تفکیـک نظـام اقتصـاد :دهد ادامه می محور

روش استخراج نظام اقتصادي اسالم؛. أ .روش اسالمی علم اقتصاد. ب

فلسـفه یـا عقایـد اسـالمی، : از دیدگاه وي، نظام اقتصادي از سه عنصر تشکیل شده است .هاي اجرایی اصول موضوعه و قانون

دهنده نظام را در قالب کل منسجم و سـازگار اقتصاددانان مسلمان باید تمام اجزاي تشکیلهاي کلی در علـم فقـه اسـت ها و قانون روش کشف نیز شبیه روش کشف نظریه. کشف کنند

اي از آیـات وعهشود و برخی دیگر باید از مجم که برخی در قرآن و سنت به روشنی یافت می .هاي گوناگون وارد شده، استنباط شود و روایات که در زمینه

:دربارة روش اسالمی علم اقتصاد نویسنده معتقد است ،هـاي محققـان ها فراینـدي متـأثر از ارزش قوانین اقتصادي، کشف آن عمومیترغم به. 1

ن اسـالمی بایـد آثـار اقتصـاددانا . اوضاع اجتماعی و مکاتب اخالقی واحدهاي اجتماعی اسـت .دیگر تفکیک کنند دو را از یک هاي اقتصادي را تشخیص داده، این امور ارزشی در قانون

اصول موضوعۀ برگرفتـه از شـریعت در علـم استفاده از وظیفۀ دوم اقتصاددانان اسالمی . 2 .اقتصاد اثباتی است

ها متأثر است و از ارزشها که فرض گفته الزم است بین پیش در اجراي دو وظیفۀ پیش. 3 .پذیرد، تفکیک شود ها تأثیر می ابزارها که کمتر از ارزش

هـاي غیراسـالمی و ادخـال اقتصاددانان مسلمان در تخلیۀ قـوانین علـم اقتصـاد از ارزش . 4دسـت آمـده هسازي علم اقتصاد و با اصول موضوعۀ ب هاي اسالمی در علم اقتصاد و غنی ارزش

اي نظري اقتصاد است؛ ولی عریف مجدد و تصحیح تعدادي از مفاهیم پایهاز وحی، ناگزیر به ت .به نفی روش استقرایی و ابزارهاي تجلیل نظریه اقتصادي احتیاجی ندارند

.تعریف اقتصاد اسالمی، روش اقتصاد اسالمی، نظریه اقتصادي، علم اقتصاد :واژگان کلیدي

ش رو

ف وعری

ی، تالم

اسصاد

اقتعلم

159

مقدمه

و علم اقتصاد اسالم

اصل ، استاقتصادي غیر هاي اقتصادي و حوزه در زندگی جامع امل واسالم راه ککه اینبه چالش کشـیده غیرمسلمان یااز سوي مسلمانان ندرت بهکه امروزه اي است شده پذیرفته

چون ؛ن اسالمی احتیاجی به تأکید بر این مطالب نداشتندامحقق گذشته هاي در قرن .شود می ،در دنیـاي مـدرن اسـالمی کلمـه دو تعریـف ایـن مثل دین و اسالم لمۀک دو ازها آن درك

ریـف حت فرهنگی غـرب در معـرض نفوذاستعمار و وسیلۀ به دو قرن اخیر طول در ویژه به .قرار نگرفته بود

را آغاز میراث یونان و التین انبوه ۀقرن دوم و سوم ترجمدر ن اسالمی ازمانی که محقق قوانین ۀهیچ نیازي به ترجم را ترجمه کردند وک فلسفی، ریاضی و فیزی علومفقط ،دندکر

قوانین رومی را در تضاد کامـل مسلمانان، بود که سبببدان اینو نکردند، احساس رومیـ واژه .پنداشتند می با اصول و مبادي اسالمی د و یـ رد بـا عقا فـ مطابقـت رفتارهـاي ردین ب

،در صورتی که کلمه اسالم )Draz, 1970: p. 91 - 36( ن داللت داردمعی هاي االهیدستور *.)Ibn manzur: p. 293( داللت دارد شریعت فرد در برابربودن رفتار تسلیم بر

چوبردر چا باید انسانکه رفتار اقتصادي دارندیعنی قرآن و سنت تأکید منابع اسالمی ،کننـد مـی رفتـاري کـه قـرآن و سـنت تعریـف لگوهـاي ا هاي اخالقـی و هنجارها، ارزش

از هجرت بـر پیـامبر پیش قرآن که در دوره یدر آیات مک حتی این مطلب. گیرد قرار اصـول عقایـد دوران قانونمندشدن ،که دوران مکه ویژه به ؛مشهود است طور کامل به ،اند نازل شده

،)kahf, 1981: p. 28 - 90( الگوهـاي رایـج رفتـاري بـود دربـاره اسالمی و اظهار نظر منتقدانه ـ مبتنـی بر قرآن و سـنت ش بزرگی از آثار فقهی که خود بخ و رفتـار الگوهـاي بـاره در ،دان

.است روابط تجاري اقتصادي و

دین به معناي جزا، حساب، اطاعـت و اسـالم آمـده . م به یک معنا استهاي لغت، دین و اسال در کتاب *

: در قرآن کریم نیز آمده است. به معناي انقیاد و اطاعت استو اسالم نیز ) ۀ دینکلم لسان العرب،: ك.ر(»المالإس الله ندین عضـوع و قبـول اسالم نسبت به شریعت به معناي اظهـار خ ) 19 ،)3(عمران آل( »إن الد

در قرآن کریم نیـز اسـالم بـدین معنـا ) سلم ۀهمان کلم: ك.ر(شریعت و آنچه پیامبر آورده است دربارهمنوا ولکن قولوا أسلمنا«: کار رفته است به .)14، )49(حجرات ( »قالت الأعراب آمنا قل لم تؤ

ششال

س/ م

یز پای

1385

160

هنجارهـا اي از مجموعه ،دربارة رفتار اقتصادي فردي و اجتماعی انسان اسالم ،تردید بی اکنون .داردادیان نیز صحت دیگرن مطلب در مورد البته ای ؛دداره ویژ هاي اخالقی و ارزش

در حالی کـه ؛داشته باشد اي ویژه شود که چرا اسالم باید علم اقتصاد مطرح می این پرسشکدام ادعـا هیچ ،هی دارندرفتاري االهاي هم دستورها که آن این رغم بهیهودیت مسیحیت و

ییدر روایت اروپا. ساده است به نسبت پرسش این پاسخ .اي دارند علم اقتصاد ویژهندارند هـا تحمیل این محـدودیت .تحمیل شد هایی محدودیتمفهوم دین برمسیحیت و یهودیت

رض وجـود ایـن فبا . است از حوزه مقاله بیرونها آن که بحث از اردمتعدد تاریخی د عللادي و سیاسـی از حـوزه دیـن صـ هـاي اقت هاي اصلی زندگی مثل جنبه حوزه ،ها محدودیت

کدام از مسیحیت و یهودیت امروز ادعا ندارند که راهی کلی براي در نتیجه هیچ ؛شد خارج اعتقـادي آراي هاي اخالقی و ارزش ،شود میمربوط اسالم جایی که بهتا *.هستندزندگی وحـی در طـول وسـیله فقـط بـه کـه وابط بین افراداقتصادي و الگوهاي ر نهادهايآن، در

دیـدگاه از ،بنابراین یافت؛ ظهور می شد، میارائه محمدپیامبر اسالم حضرت زندگانی فلسفی هاي دیدگاهکه بر پایه خاص خود استاقتصادي نظام داراي اسالم ،روابط اقتصادي

هـاي ي یعنـی نظـام بشـر هـاي هـاي رفتار جنبـه دیگر دهی اسالمیبنا شده و با سازمان آنمـردان و زنـان را اقتصاد اسـالمی رفتـار اقتصـادي علم .استسازگار اجتماعی و سیاسی

.کند مطالعه می نهادهاي جمعیاجتماعات و صورت فردي و همچنین به عوامل اقتصادي صورت به

مقالهاهداف

ها آن قلمرو د؛ررسی کناقتصاد اسالمی را بعلم گوناگون هاي مقاله در نظر دارد تعریفنظـر دیـد، بـه میگونه که در مقالـه خـواه همان. بکوشدبراي استخراج روش آن را بیابد و

آن آن، نسبت قلمرو اقتصاد اسالمی، علم رسد بین اقتصاددانان اسالمی در مورد تعریف میهـاي اساسـی آن هاي تحلیـل و حتـی در بعضـی از فـرض ها و شیوه علم اقتصاد، روش با

دربـاره ایـن گونـاگون آرايدر جهـت بازتـاب تالشـی ایـن مقالـه .وجود نـدارد توافقی .است ها برخی از آن اثبات براي يدر حد بضاعت بشر کوششیموضوعات

کلی براي زنـدگی نظام ،امبران پیشینبا پی، خداوند استهی اال گانه هر چند منشأ ادیان سه افزون بر این، *

.)3، )5(مائده (کامل شده است ،اسالم قالبدین خدا فقط در .نکرده است را نازل

ش رو

ف وعری

ی، تالم

اسصاد

اقتعلم

161

ی که داراي اطالعات و نویسندگان وران هاندیش سیلۀو اقتصاد اسالمی در این قرن بهعلم از نوعی گرایش فقهـی و ،قلمرو و روش اقتصاد اسالمی. تولد دوباره یافت ،عمومی بودند

یعنی ؛صبرکند 70سط دهه اشد تا او علم اقتصاد اسالمی مجبور *.متأثر شدت شد بهعرفی آغـاز آن ةدربـار هـایی را تحقیـق ،دیـده هنگامی که نسل جدیدي از اقتصـاددانان آمـوزش

نوعی گرایش بین برخی از اقتصاددانان اسالمی رسد که نظر می به ،متعدد عللبه **.ندکرد سـنتی اقتصـاد علـم اقتصـاد اسـالمی و علم هاي موجود میان به غلوکردن در مورد تفاوت

اي رشـته اقتصاد اسـالمی علم تا حدي که برخی از ما دوست داریم باور کنیم . وجود دارد .استاقتصاد سنتی علم مستقل ازطور کامل بهو جدا

بـا راها آن و را بررسیاصول مشترك کوشد میبلکه ؛نداردحاضر چنین موضعی ۀمقال درآورده و هـر اسلوب معینیقالب در ها را و فرض ها تا واقعیت کندتوجیه استدالل عقلی

نشـان کوشـد مـی همچنین این مقاله. کند تصدیق آید دست می هب راهاز این کهرا اي نتیجهرا وارد علـم هـاي ضخـود فـر هاي وقتی برخی از اقتصاددانان اسالمی در تحقیق دهد که

.اند ي دچار تناقض شدهتا حد ،ندنک میاقتصاد اسالمی

اسـالمی و علم اقتصـاد تعریف دربارةبخش اول :تشکیل شده است دو بخشقاله از مبرخی از نویسـندگان پیشـنهاد شـده وسیله بهی را که یها تعریف این بخش .استآن قلمرو .دهد موضوع مورد بحث نشان می ا را بها آن عدم ارتباطی و یکند و نارسا تحلیل می ،است

را شـکالت اصـلی روشـی این بخـش م . شناختی است شروموضوع دربارةبخش دوم متـدولوژي اقتصـاد اسـالمی علـم که آیا استاین پرسش و به دنبال پاسخ کند می تحقیق

هاي علمـی اقتصـاد روش و چارچوب کلی ،فراگیر اقتصاد صورت به طلبد یا را می اي ویژه .پذیرد غرب را می

قطباز آن سـید پسو 1930ودي در اواخر دهه دالمو ابوالعال هاي حسن البنا و نوشته: ك.، ربراي نمونه *

.1940در دهه خود که در کتاب متخصص استدان او یک اقتصاد .نام برده شودالقریشی الزم است از جا این در البته **

.بود گامبه چاپ رسید در این زمینه پیش 1946که در هرو تئوري به اسالم

ششال

س/ م

یز پای

1385

162

آن قلمروو میاقتصاد اسال علم تعریف: بخش اول

؟دهد ارائه می را يچه چیز میاقتصاد اسالعلم

:چنین تعریف شود ممکن است» اقتصاد اسالمیعلم « اصطالحـ بـر مطالعات کـه اي از دهمحدوبررسی اقتصاد اسالمی عبارت است ازعلم ض وجـود رف

وهـا ارزش منظـا وجـود اسالمی در محیط اجتماعی ـ سیاسی ـ قانونی و موضوعۀ اصول .مبتنی است ،کند که رفتار اقتصادي زنان و مردان را در جامعه اسالمی هدایت می اخالقیاتی

اقتصــاد علــم «هماننــد آن اســت کـه » اقتصــاد اسـالمی علــم «نگــرش بـه ســبک ایـن در .اسـت مبتنـی داري سـرمایه بر الگويکه تلقی شود ی اقتصاديیها تحلیل ،»داري سرمایه

محـیط کـه بایـد در شود میاز علم اقتصاد اي شاخه صرفا اقتصاد اسالمی علم ،این نگرش .مورد مطالعه قرار گیرد ها نظام دیگرهمچون هاي اقتصادي نظام

اصـول موضـوعه و ، نیازمند شرح دقیق الگـو اقتصادي شاخه از رشتۀ این که نتیجه اینقتصادي و ا هاي کمیت بر ق آنو نیز تجزیه و تحلیل اثر تحقاقتصاد اسالمی هاي نظام قاعده

هاي شاخه دیگرشود که همانند میآشکار همچنین. است نظامعوامل اقتصادي هاي تصمیمهاي اقتصادي تحلیل برخی از ابزارهاي ،هاي اقتصادي مربوط هستند نظامر دیگکه به مشابه

اصالح بایداین ابزارها . دم اقتصادي متناسب نباشننظااصول موضوعۀ ممکن است با برخی داري و اقتصـاد سـرمایه علـم به استقالل هاییجا که چنین تغییر اما از آن ؛شوند ویضیا تعاز دانـش يدیگـر ۀشاخصورت تواند به اقتصاد اسالمی نیز نمی زند، نمی ضرریستی سمارک، مطـرح انـد نامیده را اقتصاد سنتی ن آناقتصاد که برخی از نویسندگان مسلما علمبرابر در

زمـان ال و حسـن )akram khan, 1404: p. 55 - 61( *خـان اکـرم ممکن اسـت رااین .شود)Hasanuz zaman, 1404: pp. 51 - 53( اقتصـاد علـم هـا آن رسـد نظر مـی زیرا به ؛نپذیرند

اقتصاد اسـالمی را علم ها آن .اند علم اقتصاد سنتی در نظر گرفتهجایگزینی براي را اسالمیـ بی هاي جهان فرض یشبرحسب پ اصـول ،عبـارت دیگـر بـه ،کننـد اسـالمی وصـف مـی ین

رفتـار اسـت کـه اي گونـه بهزمان، ال نزد حسن »شریعت« اصول خان و نزد اکرم »رستگاري«

علم اقتصاد اسالمی به دنبال بررسی رستگاري بشر است کـه بـا سـازماندهی «تعریف او عبارت است از *

.»شود اساس تعاون و مشارکت تحصیل میمنابع زمین بر

ش رو

ف وعری

ی، تالم

اسصاد

اقتعلم

163

تحت روابط اسالمی و براي رسیدن به هدف رضـاي خداونـد تواند می فقط راقتصادي بش ان هـر دو بـه جـاي خان و زم، هاي خود توجیه تعریف براي .شود عمل )سبحانه و تعالی(

اقتصـاد نظـام هـاي علـم اقتصـاد کـه در چـارچوب تعریفی از یکی از زیرشـاخه به دنبال که ایناقتصـاد علـم در قالـب » علم اقتصـاد «از يدیگر هاي بگردند، تعریف ،رود میکار اسالمی به

.اسالمی ارائه دادند

اقتصاد علم « در ردیف را »اقتصاد اسالمیعلم «محمد عریف تمایل دارد ،سوي دیگراز بـه سـه کـه هـر بر ایـن اسـاس کندبندي طبقه »داري اقتصاد سرمایهعلم «و »سوسیالیستی

).Muhammad Arif, 1405: pp. 87 - 103( *گردند باز میهاي اقتصادي نظام

پذیرد کـه بررسـی او همچنین می. الگوي خاص خودشان را دارند ،هر کدام از این سهرسد که عریـف بـا نظر می بهافزون بر آن . استاز علم اقتصاد اي شاخه م خودنظااین سه ی که رفتار یهاي سودگرا فرض پیش هر چند او با ؛علم اقتصاد سر جنگ ندارد سنتیتعریف

). Ibid; pp. 91 - 92( **استمخالف ،دهد شکل می زبشر را در ذهن رابین وسـیله بـه کـه را سیاست اقتصادي نظام ،»اقتصاد اسالمیعلم «الدین در الدین تاج سیف

کشـف کـرده اسـت ،شـود رهبـري مـی در مقابلـه بـا مشـکالت اقتصـادي قرآن و سـنت )Tagel din, 1994: pp. 97 - 100.( اسـت از اقتصـاد اسـالمی عبـارت علم براي او کانون ،ور از این ت یافته است؛ضرور طمع بشر سبب هکه ب» گرایانۀ دستوري داخلههاي م سیاست«

ها آن ه و باست سیاستگذاران کردن ربصیاي براي الدین وسیله اسالمی براي تاج اقتصاد علمبـدیهی يبخش تحلیلی علم اقتصـاد نیـاز ،بنابراین ؛بگیرند صحیح تا تصمیمکند کمک می

»بایـد « بتوانـد را بدانـد تـا »هسـت «زیـرا انسـان بایـد اسـت؛ پیشنهادهاي سیاستیبراي .کند نهادپیش را منطقی

اي هر شاخهها آن زیرا ؛استشریعت صاندیدگاه متخص شبیه زیدان ابوالمکارمدیدگاه بنـدي طبقـه ) قرآن تفسیر مثل علم قانون ارث و علم(علم صورت را به از مطالعات اسالمی

علم اقتصاد اسالمی عبارت است از مطالعۀ رفتار مسلمانی که منابعی را که امانت «: تعریف او چنین است *

.»کند براي رسیدن به رستگاري سازماندهی می ،هستندـ « :گوید جا که می آن کند می لاقتصاد اشکا علم از Robbinsعریف به تعریف ** ه رفتـار بشـر را علمی ک

.»کند مطالعه می هاي گوناگونی دارند که استفاده کمیابهاي بین اهداف و منابع رابط صورت به

ششال

س/ م

یز پای

1385

164

شـامل نـام، گفتـه پـیش معیارهاي . کند پیشنهاد میده معیار ،علم تعییینبراي وي. کنند می ،معیارهـا بستن ایـن کار به اب ).Al makarim, 1974: p. 35( شود ، موضوع و منابع میتعریف

،)Ibid: p. 37( اسـت علم خـاص خـود واقعبه اقتصاد اسالمی علم گیرد که نتیجه می المکارمابواقتصاد اسالمی ممکـن اسـت بـا علم تعریف او از. نامد می» علم عدالت اقتصادي« و آن راهر نوع سـازماندهی و « یعنی ؛ارائه شد سازگار باشد ازرق وسیله بهه بعدها ک» علم«تعریف

).Zarqa: p. 38( »بندي دانش طبقه

تعریف ،اقتصاد اسالمیعلم در مورد گفته پیش هاي تألیف که هایی سؤال ،رسد نظر می به پـس از »اسـالمی « ۀکلم به ذکر نیاز ةباردرعلم و همچنین صورت آن به اعتبار قلمرو و ،آن

.دهد ی باشد که ارائه مییها پاسخبیش از ،آورد پدید می» اقتصاد« ۀکلم

اول شـامل ۀسـت : شـود سالمی به دو دسته تقسـیم مـی اقتصاد اهاي علم تعریف که توضیح مطلب اینکـه اسـت شـریعت بـر اصـول و قواعـد هـا ایـن تعریـف اصلی تأکید .است و المکارم هاي زمان تعریف

بـه آنچـه زرقـا بخـش هـا ایـن تعریـف .دهنـد عوامل اقتصادي را تشـکیل مـی و رفتارچارچوب و قلمربـه ایـن )Ibid: Alsadr, 1968: pp. 290 - 291( اشاره دارند ،نامد اقتصاد اسالمی می دستوري علم

،انـد که از منـابع اصـلی اسـالمی اسـتخراج شـده روابط اسالمی را چنان ،مردم که اگر امعنبه ایـن ممکن است ،الدین ارائه داده تعریفی که تاج .چگونه خواهد بودامور ،رعایت کنند

بـه اقتصادي سیاست کالن برتمرکز واسطه هب زیرا این تعریف ؛شود افزوده ها دسته از تعریفاقتصـادي نظـام در چـارچوب فقـط دسـتوري هـاي تعریفاین . علم اقتصاد دستوري اشاره دارد

و ایمـان ،اعتقـاد راهاز آن در زمـین پدیدآوردنبه ه اسالمک چیزي استاسالمی که بخشی از .رود کار می هب ،است خواندهفرا هاي بشري تالش

محـور . انـد شود که خان و عریف ارائه داده می هایی شامل تعریف ،ها دسته دوم تعریفهم م اقتصاد اسالمی فرانظاواسطه هاین تعریف عبارت است از رفتار بشر در چارچوبی که ب

اقتصـاد اسـالمی را پوشـش نظـام کامـل مطالعـۀ طور به ها که این تعریف نظر به این .شدهآنچه را . گیرند جاي ها ممکن است در این دسته از تعریفنیز رقا زو ند، تعریف صدرا هداد اقتصـاد اسـالمی علم به »اي مکتبی وظیفه«و » علمی اي وظیفه«تحت عنوان صدر شهید کهه اسـت کـ وضـعی کشـف ،اقتصـاد اسـالمی از یـک سـو ۀ علموظیف ،رو ز اینا؛ گذارد یم وا

، و از کننـد پیـدا مـی ،کند م اقتصاد اسالمی را اجرا مینظااي که جامعه درمتغیرهاي زندگی واقعی، ).Al Sadr, 1968( اقتصاد اسالمی است منظا دیگر پرده برداشتن از ماهیت خود سوي

ش رو

ف وعری

ی، تالم

اسصاد

اقتعلم

165

:است هاز دو بخش تشکیل شد قتصاد اسالمیا علمکند مینیز گمان قازر

بررسـی نظـام رفتار مسلمانان را در این دومو بخش ،اقتصادي اسالم نظام اول بخش * .)31ـ 39ص : تا زرقا، بی(کند می

اقتصاد علم یک تعریف اسالمی از

،ادکه اقتصانکار کنند اندکی ممکن است این حقیقت را ةدانان اسالمی، عددمیان اقتصا Laissez«یـا » آزادي مطلـق «بـازاري با دکتریندر غرب جدیدي است که به نسبترشتۀ

Faire« آن و در در آن جایگـاهی اساسـی دارد بـازار آزاد دکترینی کـه ؛بارور و تولد یافت ,Kristal( کنند معامله میدیگر مادي دارند با یک منافع عوامل فردي، یعنی تمام کسانی که

1981: pp. 204 - 206.( هرچند نویسندگان . بعد از آدام اسمیت اتفاق افتاد ویژه به امر اینو ) قمريخر قرن دوم اوا از(هاي اسالمی در سرزمین از ثروت ملل ها پیش تمد ،اقتصادي

خـود ایـن حقیقـت بـه قـوت ،وجود داشتند) از زمان ارسطو(هاي غیراسالمی در سرزمینتعریـف و درك صـورتی مسـتدل بهکه را مشخص اي رشته ،اناست که این نویسندگ باقی

.شود ارائه ندادند

ۀ کلم پسوند صورت به» اسالمی« ۀکلمکه این حکمت از ،در تعلیقۀ اخیر خود عبدالجبار او ممکـن ،اسـت ش پیـدا گونه که از اسـتدالل همان. پرسد می ،قرار داده شده» اقتصاد علم «

نظریـه توسـعۀ سال 200 ه چنین پسوندي نیازمند تکرارنگران باشد کاست از این مطلب ).Al Jabir, 1986: p. 23 - 28( اقتصادي استشـدن نزدیـک در )حتی دانشمندان( با توجه به حساسیتی که بسیاري از مسلمانان این نگرانی

.تواند درست باشد تا حدودي می ،توسعه یافته است دارندی که در غرب یها نظریه به

،اسـالمی سـازگار باشـد اصول اقتصاد که با علم تعریفی براي وجوي جست یندادر فرتواند در تاریخ علمی خودمان می مشابه اي تجربه جو براي یافتنو بررسی میراثمان و جست

علوم رفتاري است که در سـرزمین عرصۀدر اي رشته ،داریمنیاز آنچه ما به آن. مفید باشد

است یا علمبخش خود یک دو که آیا اقتصاد اسالمی در رقا و صدر در این مسألهزکه باید توجه داشت *

.اختالف نظر دارند ،نه

ششال

س/ م

یز پای

1385

166

که حساسیتی دانشمندانی ؛آمده پدیداجتماعی مسلمان علومدست دانشمندان مسلمانان و به، نامزد) ترین نزدیک یا(واپسین است که روشن . اند بسیاري از ما داریم نداشتهامروزه را که

.استخلدون العمران ابن علم

سابقه را اختراع کرد کـه آن را علـم تمـدن بشـر و بی جدید و علم رفتاري، خلدون ابن ۀعلـم مطالعـ صـورت این علم را بهوي ).Khaldam, 1978: p. 38( نامید می ینانسا جامعه

بـراي جوامـع بشـري کـه اوضـاع و احـوالی تبیـین « منظـر از یانسـان جامعه تمدن بشر وبیـان جهـت خلـدون در ابـن ). Ibid( *کند تعریف می ،»افتد اتفاق میها ذات آن مقتضاي به

تأکید کـرده اسـت کـه علـم بارها ،اي فهم تاریخآن بر اهداف علم جدید خود و ضرورتهدف قرار کار رود، به اي تمام بشراي که بر گونه بهرا يبشر اجتماعجدید او کشف الگوي

درسـت کـه معنـایش این را براي اجتماع بشري »ماهیت«او کلمات ،باره در این. است دادهعبارت به). Ibid: p. 35 - 38(ست هشت بار در طول سه صفحه تکرار کرده ا ،فهمیده شود

مسـلمانان جوامـع اسـالمی یـا بـه ایـن علـم کردن منحصر هیچ نیازي به خلدون دیگر ابنتوضـیح بـراي آن یقدرت تحلیل واو علم جدیدکلیت ، چون این مطلب ازاحساس نکرد

.ستکا می بشررفتار تمام افراد

توانـد کـه مـی قوانینی ؛است آوردن قوانین جهانی دست هب خلدون هدف علم جدید ابنمورد اسـتفاده شهاي دروغ داستان از هاي راست آن کردن داستان جدا آزمون تاریخ و براي

هرگـز ،يبه دلیل داشتن چنـین نگـرش فراگیـر ،خلدون ابن بدیهی است ).Ibid( قرار گیرداصر خود نویسندگان مع تر از بسیاري از یبلکه شاید او اسالم ؛شود شمرده نمیاسالمی غیر

او دربـارة و علـم جدیـد ،کننـد تکرار میهاي فراوانی جملهرا در » اسالمی«باشد که کلمه .سنتی نظام نه ،بود نظام اسالمی لعمرانا علم، مدنیت بشر

سـروکار لجهانشـمو اي که با پدیدهاي از علم رفتاري هستیم داراي پیشینهبنابراین، ما

کلمـۀ .آشکار نکندرا ، ممکن است معناي دقیق عبارت عربی او خلدون این ترجمه از نام علم جدید ابن *او کسی است که شما را از خاك آفرید و به شما دستور داد تا «. »عمران از آیات قرآنی گرفته شده است«

ها انجـام داده تري از آنچه آن تر بودند و زمین را در مقیاس بزرگ ها قوي ها از آن آن. »کنیدزمین را آباد کردن زمین ، اشباعکامیابییعنی پیشرفت، » عمران«. د، زراعت کردند و آن را داراي جمعیت ساختندبودن

.کردن زمین و غیره ها، ساختن زمین، داراي جمعیت با فعالیت

ش رو

ف وعری

ی، تالم

اسصاد

اقتعلم

167

. کننداسالمی محدود نظامدر جامعه مسلمان یا را ودند آنناچار نبمسلمانان که علمی ؛داردمفهوم جهانی از علم اقتصـاد نیـز بیندیشـیم؟ در باره در توانیماسالمی ن چرا ما اقتصاددانان

. دهد شاخه فرعی پوشش می صورت علم اقتصاد را بهي تا حد خلدون العمران ابن علمواقع :گوید می ،است تراعی اوخدر قلمرو دانش ا ر کهکردن بش اجتماعی از يموارد ذکراو در

حاصـل کـار و ،و غیـره دارنـد ]و صنایع[ها مهارت ،علوم ،معاش ،آنچه مردم از درآمد... ).Ibid: p. 35( استها آن تالش

:دبشر باید چنین تعریف شو جامعۀتمدن و ۀ بخشی از مطالع در جایگاهعلم اقتصاد .بشرمنابع در جهت تأمین اهداف مادي از استفاده بارهدربشر عیرفتار فردي و اجتما ۀمطالع

را» به مقتضاي ذات«بودیم، عبارت میخلدون اگر ما درصدد استفاده از اصطالحات ابن عبـارتی زیـرا ؛است کافی »رفتار بشر«کنم می گماناما من افزودیم؛ می» رفتار« ۀبعد از کلمهاي اجتماعی، سیاسی، مذهبی قطع نظر از وابستگی با شردر مورد همه افراد ب که کلی است

رفتـار مـردان و ،خلـدون از دید اسالمی ابنعلم اقتصاد ،بنابراین ؛رود کار می همانند آن ب وهـا انگیزه هاي این رفتار، صورت فردي و اجتماعی، در جهت فهم الگوها و روش زنان را به

بـه کردنهاي آن، با محـدود العمل ها و عکس شهاي آن، اهداف و مقاصد آن، واکن شوقمو هاي اخالقی یا چارچوب قانونی، سیاسی، سري ارزش هنجارهاي خاص و یک ها و موقعیت

در نتیجـه، قـوانین ؛ دهد مورد مطالعه قرارمی ،ییها و بدون چنین محدودیت مذهبی و غیرهبایـد در ،شـود ه کشف مـی این مطالعوسیله بهاي که رفتار و روابط اجتماعی به هم پیوسته

که حاصل هایی اختالف ؛موقعیتی قابل تطبیق باشد هاي مردان و زنان با اختالف مورد تمام .دنساز می رفتار را ظرفکه سازمانی و مانند آن است محیط معنوي، روانی، جو یا

به یاظاهر نشده تعریف آن در نام و» اسالمی« ۀکلمبه این دلیل که تواند نمی رشتهاین اي غیراسـالمی رشـته ،ش نیازمنـد اسـت براي اسالمی کردن ی سنجیدهتالش بهکه این سبب

که خدا به ما دستور داده در این جهان یاد استچیزي آن قسمتی از رشتهاین . وصف شود سازد می توانااي ما را چنین مطالعه ،افزون بر این. درك کنیم بگیریم تا حکمت عظیم او را

و جهت کشف کنیم ،آموزد می را که به ما این بخش از زندگی انسان را لجهانشموتا قوانین .دهیمتغییر ـ سبحانه و تعالیـ خدا به سوي بندگی ،الزم باشد را هر جا که آن

اقتصـاد اسـالمی از بخشـی صـورت را بـه سـنتی اقتصـاد وصـفی هاي فرض وقتی پیش ،زرقا

ششال

س/ م

یز پای

1385

168

، خــودش کــرد کــه اســالماظهــار او همچنــین . بــه ایــن مطلــب بســیار نزدیــک شــد ،پــذیرفت .تعیـین کـرده اسـت ،نیسـتند ارزشـی داوري گونه هیچ حاوي کهرا خاصی وصفی هاي فرض پیش

).Zarqa, op.cit: pp. 18 - 19( فراخور بشرند ،با طبیعتی که دارند ،وصفیهاي قضیه چنـین نظر از دین، فرهنگ، سطح جهانشمول با قطع با روشی توانند رفتار بشر را میها قضیهاین

*.توسعه، نژاد و غیره توضیح دهند

طور کامل از گرایش جاري میان اقتصاددانان اسالمی، جدا زرقا نتوانسته است خود را بهاقتصادي اسالمی رشتۀ که فشرد ي میاین مطلب پا که برجا آن )Zarqa, op.cit: p. 30(کند بـا اخـالق اسـالمی سـازگاري ندارنـد مثـل کـه الگوهاي رفتاري را توضیحی یتوانا ،شده

**.ندارد )مواد الکلی مثل( بدیا تولید کاالهاي ) نرخ بهره آثارمثل (ادالنه عمعامالت نا

ایـن ،رفتـار بشـر اسـت ،تأکید بر این مطلب که موضوع اصلی علـم اقتصـاد افزون بر خلـدون در کتـاب ابـن نگرشطبق . کالن رفتار تأکید دارد خرد و هاي جنبه نیز بر تعریف

شـدن و یک جنبه دیگر دارد که نتیجه اجتماعی دي،فرعمران خویش، رفتار بشر یک جنبه .کنـد جوامـع را مـنعکس مـی ها یا که رفتار گروه کلی استجنبه کالن یا ،جنبۀ دوم .است

فقـط آشـکار اسـت کـه . ر نیامده است، تعریف پیشنهادي در دام کمیابی گرفتاافزون بر آنو مطلوبیـت امـا ؛ اند هاي بشري تخصیص داده شده تالش واسطه هابع کمیاب هستند که بمنداشـته گـه علم اقتصاد بیـرون ن ۀ از عرصطور کامل بهمصرف منابع غیرکمیاب نباید ویژه به

ــرا ؛شــوند ــین مصــرفی زی ــر چن ــاه بشــب ــرایشو ر رف ــا گ ــان يه ــوي آن ــی و معن اخالقروایت شده است کـه نیز اکرم پیامبره از ک چنان؛ ذاردگ تأثیر می )خداوند اريزشکرگ(

اقتصاددانان غربی وسیلۀ بهکه قضایاي وصفی از ،آیند دست می بهکه از وحی قضایاي وصفیگاهی اوقات *

افـق زمـان قیـاس منطقـی «مراجعه شود به ،براي مثال ،کارآمدترنددر توضیح رفتار بشر ،اند مطرح شدها مراجعه ی) Kahf, 1978: P.19:ك.ر(کننده مصرف مطلوبیتسازي یشینهبرکهف در مورد نذمبلندمدت

The Economicصـدیقی در وسیله بهکننده که سازي تولید یشینهبدر » کننده تولید چندبعدي تابع« شود به

Enterprise in Islam, Islamic Publications Ltd, Lahore, Pakistan, 1927, pp. 11-34. ،زرقا، همان عشق عداوت،مثل رابطه بین ثروت و ؛کند منطقی متعدد دیگري اشاره می هاي ، به قیاس15 و 14ص و

.شود و مانند آن یترجیح داده م ثروت کمتر برثروت بیشتر ،عبارت دیگر به ثروت، و به **»good «)ۀاسم از کلم صورت به) کاال »good «داوري از ایـن کلمـه .ت مشتق شده استصف صورت به

اجناسی کـه از نظـر « معناي وقتی دومی به مترادف است» خیر« ۀکلم با ه،این کلم پس ؛استپر ارزشی ).Kahf, 1978: pp. 23 - 22 :ك.ر(د واستعمال ش ،»هستندد تأیید راخالقی مو

ش رو

ف وعری

ی، تالم

اسصاد

اقتعلم

169

*.وابسته است تالش و دانش بشري به کمیابی افزون بر آن،. »آیا بنده شاکر خدا نباشم؟«

غربی هاي ها و نیازها که در تعریف همچنین به جاي آرزوها، خواسته ديتعریف پیشنها مهماسالمی هاي که در تعریف» هیه االوظیف يادا«و » فالح«جاي و به ،ندعلم اقتصاد رایج

طـرف و بـی ااي خنث واژه» اهداف بشر«. پرداخته است به اهداف مادي بشر ،شوند یافت میافزون بر . رود کار می هن بامنکرو ناشکاک طور مساوي در مورد بشر خدا ترس، است که به

اهـداف دیگر تعالی معنوي و هاي بشري را که با تالش قرار داده شده تا» مادي«صفت ،آن .از تعریف خارج کند دارد،غیرمادي بشر ارتباط

ست ا عبارت ،ودتعریف ش اسالمیدیدگاه دوبارهچنانچه » علم اقتصاد« قلمروسرانجام، مذهبی و داخل تمام ،هاي اخالقی ارزش از آن و تحت هر نوعهمۀ جوانب با از رفتار بشر

ـ هاي اقتصادي نظریه .قانونی اجتماعی، سیاسی و هاي چارچوب ن و اباید بتوانند رفتار مؤمنباید قابلیـت درك ها نظریهاین . دناهداف مادي توضیح ده پیگیري جهتن را در اغیرمؤمنـ گـذاري ، قیمـت تأمین مالی براساس ربا هاي انگیزه تـأمین مـالی و مرابحـه بیـع رمبتنـی ب

.اشته باشندرا داساس مشارکت در سود و زیان رمشارکتی ب

ة همۀ آنچه اقتصاددانان اسالمی نیاز دارند دربار هآن است ک پیشینث حیک نتیجه مهم بعلـم از دیگـري ۀواقع مجبوریم شـاخ بهآیا که این ةکند و دربار آن بحث می از اقتصاد علم

تـر آیـا مجبـوریم ادهسـ عبـارت قالب علم اقتصاد اسالمی درست کنیم یا بـه در را اقتصادتـر طـور مشـخص بـه . کنندتجدیدنظر ،داشته باشیم اي مشابه رشتهاسالمی از ندازي ا چشم

:دارد داللت لیذمطالب ربحث گذشته ب

صـورت طـور معمـول بـه بـه نیاز است کـه موضـوعاتی را کـه **اي علمی به رشته .1

در بهترین اسـتفاده از تمـام منـابعی کـه در بتواند تا بعد) 31، )2( قرآن(آموخت علم ند به آدمخداو*

.کندبر آن علم تکیه است، اطراف او که انسـان با وجود این. دیگر است علوم اجتماعی ها بر آن تأثیر مشابه ،رشتهاین برها تأثیر ارزشمیزان **

هـاي ارزشـی داوري وصفی ایـن رشـتۀ علمـی تمام قواعد «که را رد کند راطیفا ۀنظری این تمایل دارد،هـاي فـرض پـیش مصـون از رشتۀ علمـی ایندفاع کرد که توان از این ادعا ، به سختی می»محض است

نقـش از هـی کنـد کـه وحـی اال بخـش دوم بیـان مـی .)Bloug, 1980: p. 134 - 135: ك.ر(ارزشی است .هدکا در فهم رفتار بشر میارزشی هاي فرض پیش

ششال

س/ م

یز پای

1385

170

*.کندبررسی ،شود موضوعات اصلی علم اقتصاد جهانشمول وصف می ،العمران را اختـراع کـرد علم خلدون وقتی که نبواسطه ا ي است که بهاین نیاز شبیه نیاز

روزگـار مـا وجـود نداشـت، در علم اقتصـاد عبارت دیگر، حتی اگر به .بوداحساس شده .کردند میاحساس را ساختن آن ةدانان اسالمی باید انگیز اقتصادفـزودن این ا دین ما ،تیسن رشتۀ علمی به چنین» اسالمی«قید افزودنبه نیازي هیچ .2

،از جهت فرهنگی و غیرفرهنگی پیشتاز بودنـد هم که و محققان مسلمان ،استرا نخواسته ممکن است به ایـن زیرا ؛انداز است غلط همچنین این قیدافزودن .بیفزودندچنین قیدي را

مشکالت جاري (» ها االسالمیو حل هالمعاصر هالعام هالمشکالت االقتصادی« مقالۀ خود در سلطان ابوعلی*

المللـی مرکـز بـین وسـیله گو است و بهو گفت ۀیک مقال که )ها هاي اسالمی آن حل اقتصادي جهان و راهاقتصاد باید مسأله اصلی رشتۀ علمبحث کرده که منتشر شده، ) 19ص ( 1981اقتصاد اسالمی، تحقیقات

ۀموضوعی براي مطالع مسأله اخیرمتأسفانه .هاي بشر تغییر جهت دهد خواسته وياز تخصیص منابع به سیا اخالقیـونی ! هایی را ابداع کنند روش هاي معاش بشر کاهش نیازد براي که قادرن است شناسانی زیست

هر به . بیشتر ترجیح دهند خدمات مادي کمتر را بر وها کاال که مردان و زنان را متقاعد کننددرند تا اکه قبـراي مطالعـۀ »منـابع کمیـاب «مسـأله تخصـیص و اخالقـی تی هاي زیس حال، در هر سطح از پیشرفت

افزون بـر .یابد می زیرا کمیابی همواره با در نظرگرفتن موارد استفادة منابع معنا ؛ماند اقتصاددانان باقی می ، ورعایتافراد وسیلۀ به از درون »دم اسرافع« ،اصل اخالقی هاسالمی ک طور کامل ۀ بهامعجحتی در ،آن

بـه د اسـت از منـابع موجـو یشهاي بشر ب ها و آرزو خواسته شود، قانون اعمال می وسیله بهاز خارج هم بحث اگر ما این ویژه به. نامحدود تلقی شوند ،حلیلیتوانند براي تمام اهداف ت ها می حدي که این خواسته

آن است کـه بشـر ،دست آمده بهکه از وحی هاي اثباتی فرض پیشیکی از « :گویدمی که بیفزاییمزرقا را )Zarqa, op.cit: p. 15: ك.ر( »دهد می کمتر ترجیحبر بیشتر را

هـا هایی که ابـوعلی بـه آن ها و اتالف رافسام ا، با تممرفه ۀهاي مصرف در جامع الگوکه گفت توان نمی باعـث آورد و مـی نبـازار بـه بـار سـازوکار راهتخصیص منـابع از مشکل جدي براي ،انتقاد کرده است

بازار، بـه جـاي نظامبه جهت مخالفت با اثر طبیعی این .شود مین عتوزی ۀناخواسته در زمین هاي انحرافدهنـدة تخصیصصورت به نارضایی از سازوکار بازار به ،را ارائه کندتصاد تعریفی جدید از علم اق که این

وقتی اقتصاددانان ،از طرف دیگر. کند دعوت می کنندة منحصر به فرد درآمد رد منابع و توزیعفمنحصر به منحصرکردن ؛کنند همان تخصیص معرفی اقتصادي را مشکل ) اعم از اقتصاددانان اسالمی و غیراسالمی(

منظورشان ایـن ها همواره آن .ندنکتۀ علمی خود در این مطلب، گسترة این علم را به خوبی تعیین میرشوجـو جسـت ها دیگر وضعیترض ثبات فبا رشتۀ علمیاین راهاز تواند میحل این مشکل که راه است رو، از این ؛است يا هموضوع چند رشتبشر باسروکار داشتن داند که ، میییا غیرمسلمانهر مسلمان . شود

ل ئدار حـل مسـا هـاي غیراقتصـادي همیشـه عهـده موارد و در همه جوامع، ابـزار طور تقریبی در همۀ به، ها تغییر داده شـوند چارچوب دیگرتکنولوژیکی، قانونی و ،هاي اخالقی اگر چارچوب .اند اقتصادي شده .دنشو می ي مواجهمشکل تخصیص جدید اقتصاددانان با

ش رو

ف وعری

ی، تالم

اسصاد

اقتعلم

171

عام يربش جوامعو تمام بشردرباره »اسالمی علم اقتصاد«اقتصادي »قوانین«معنا باشد که *.نیست و جهانشمولقلمرو این رشتۀ وقتی ویژه به **؛تواند محدودکننده باشد می» اسالمی«پسوند ،در ضمن

***.دکنمحدود اسالمی هاي ارزشی فرض پیشچارچوب به را علمی

بشـر در چنـد قـرن اخیـر یـا جنـب تمـدن بار که مسلمان در سـایه رویداد تاریخی تأسف. 3 Judo - Roman العمـران تحـت فرهنـگ علـم تصاد اجـازه داد تـا بـرخالف ، به علم اقسقوط کرد

از را آنبـر علـم اقتصـاد زد کـه اي فرهنگـی محدودکننـده امـر، مهـر ایـن .یابـد توسعه

Ibid: p. 15 - 16زرقـا . کـرد تـوان از قـرآن و سـنت اسـتخراج میرا ي از قوانین جهانشمول رفتار بشرربسیا *

:عبارتند از ها مورد از آن ندچ که زند میي دهاي متعد مثالاي . ..«روایت و یک 27، )42(شوري از مستفاد( بین ثروت و سوءاستفاده از قدرت مثبت ۀـ رابط

ی کـه باعـث شـود ییا غنـا دارد ی وامیفراموش را به فقري که انسان.. . اام ؛کردید کاش صبر می .)»سوءاستفاده کند انی دیگریانسان از دارا

از مسـتفاد (دهنـد مقدار کمتر ترجیح میبر را ) مادي اشیا و ثروتاز (ـ مردان و زنان مقدار بیشتر ،دسـت آورد به قدرچ هر آدم بنیبه این مضمون که روایتیاز و) 15و 14، )2(عمران آل(قرآن

.)خواهد باز هم بیشتر میو یک روایت 267، )2( بقرهاز مستفاد (ربا عملیاتاقتصادي و رواج کالتبین مش مثبت ـ رابطه

.)»شود می رشانیگدامناقتصادي مشکالت ، رواج یابدربا میان آنانکه مردمی« :به این مضمون ).96، )7(و 124، )20(مستفاد از قرآن (ایمان رابطۀ مثبت بین مشکالت و فقدان ـ :گویـد یـک روایـت کـه مـی مسـتفاد از ( کننـد میرفتار ی بلندمدتطبق افق زمان مردان و زنان -

تـر از عمـر خـط فـرا نـد و ایـن کردترسـیم يهاي فـرد آرزو شانۀخطی را به ن اکرم پیغمبر .)داشتادامه بشر ).از یک خبر موثق( است براي او عزیزتر ،برد میهاي فرد از آنچه به ارث ییـ دارا

اقتصاد اسالمی را فقط مطالعۀ کاربرد علم اقتصـاد بـراي ،رسد بسیاري از اقتصاددانان اسالمی نظر می به** آن و خواه در شکل واقعی آن که امروزه آرمانیطور کامل خواه در شکل به ؛کنند جوامع اسالمی تلقی می

ویژه علل دوم، پنجم و ، بهM. A. Mannan, 1982 :ك.، ربراي نمونه .وجود دارد هاي مسلمان در کشور Hasanuz Zaman, Op.cit) :ك.رهمچنین . ششم او را ببینید

: اسـت سـاخته محـدود گسـتره را بـه سـه قلمرو این رشـتۀ علمـی نه که زرقا عمل کرده و گو همان*** اقتصـاددانان وسـیله بهکه اصول اثباتی ،از وحی وذهاي اثباتی مأخ فرض، هاي ارزشی اسالمی فرض پیش

ایـن افزون بـر ). Zarqa, op.cit: p. 19:ك.ر(استنتاج شده است شانهای و تحلیل ها ه مشاهداز اسالمی تناقض دارد آن را بخوبی بیان کرد، زرقا که وحی مبتنی بر هاي اثباتی فرض جهانشمولیتحدید با اساس

اقتصـادي موارد خاص قـوانین صورت ارزشی را بههاي توانست فرض او می ،در مقابل .)18ـ 14 ص( .جهانی در نظر بگیرد

ششال

س/ م

یز پای

1385

172

از رشـتۀ علمـی خـود بـه پاکسـازي نیـاز درسـتی زرقـا بـه . دارد شدن کامل باز می جهانیو شـده وارد در آن Judo_Roman وارثاقتصـاددانان وسـیله بـه که هاي ارزشی فرض پیش

ـ هـا فـرض این پـیش آثاراز آنپاکسازي نیاز به گفتـه هـاي اثبـاتی رشـتۀ پـیش ر فرضـیه ب ).Zarqa, op.cit, pp. 19 - 22( است کردهخاطرنشان

ردیگ جایگاهعلم اقتصاد همانند رشتۀخود را در جایگاهاسالمی باید ياقتصاد نظام .4 ياقتصـاد ۀ نظـام مطالعـ ،هـاي اقتصـادي ر نظامدیگ همچونو . کند پیدااقتصادي هاي نظام

بر متغیرها و روابط» هاباید« آثارشود الزم است را شامل می» بایدها«که گونه هماناسالمی فطرت بارهاقتصادي در نظریهباید در پرتو آثار این . شود شامل نیز درون اقتصاد اسالمی را

.شوندتحلیل ،شده استفرضی آزاد پیشبشري و جهانی که از هر

سـت از ا اقتصاد اسـالمی کـه عبـارت علم الدین از تعریف پیشنهادي تاج ،در این بابو آنچه باید انجام شود رآن بتمرکز سبب به ،»جامعه اسالمی هاي کالن در سیاستۀ مطالع«جانـب عام از صمیم تبا چگونه و به سوي چه اهدافی عینرفتاري م هاي موقعیتکه این رب

.اي مناسب باشد تواند تا اندازه ، میدار باید تغییر کند صالحیت هاي مقام

اي زیرشـاخه صورت به کلیطور به تواند یم» اقتصاد اسالمیعلم « اصطالح سرانجام .5اقتصـادي هـاي تصـمیم اقتصاد اسالمی و تأثیر آن بـر متغیرهـا و نظاماز علم اقتصاد که با

اقتصـادي نظریـه ،شود اقتصادي مربوط می نظریهجا که به تا آن. جویز شودت ،اردسروکار دنظام چارچوبدر امردان و زنان ر ياقتصاد اکنشدهد و می اي است که به ما اجازه وسیله

یـا بـراي » بایـد «بـه » هست« براي تبدیل هاي مناسب اقتصاد اسالمی درك کنیم و سیاست *.پیشنهاد کنیم ها را در حوزه زندگی مسلمان، »باید«کردن چگونه ترسیم

و ابزارها هاروش: دوم بخشاقتصاد اسالمی علم اگرکه این اول :مهم به پایان رسید ۀدو نکتگیري نتیجهاول با بخش

کـار رود، ایـن چیـزي بـیش از از علـم اقتصـاد بـه یقسـمت صـورت بتواند بـه کلی طور بهعلم اقتصاد ،صورت این در .اسالمی نیست اقتصادينظام مورد اقتصاد در نظریهکردن اعمال

از تعریف علم اقتصاد روشن یرا بخشهاي سیاستی گونه توصیه این» pp. 179-183 ,1982«دیقی در ص *

.دهد قرار می اسالمی

ش رو

ف وعری

ی، تالم

اسصاد

اقتعلم

173

دوم .کنـد مـی نفی علم اقتصاد را میشود و نه ماهیت عل اسالمی نه علم مستقل قلمداد میهـا و فـرض را بـا تـاریخی کـه آن علـل سـبب ، بـه )یـا غربـی (اقتصاد سـنتی نظریهکه آن

ویـژه بـه ؛ماهیت بشر ناتوان آمده استکرده، از توضیح گرانبار Roman-Judo هاي گرایشرا که قضایایی ،خود ةو داخل محدود است دانش حاصل از وحی فاقد اقتصاد غربی نظریه

باعـث امر این. کشد اند به دوش می اي قرار گرفته منطقه ارزشی عقایدو ها نظامتحت تأثیر مثـل جهـان اسـالم کـه جهـانی ۀجامع هاي برخی زیرمجموعه نتواند در نظریهاین تا شده

آمده است که با ترکیبی که در زادگاه علم پدیدو الگوهاي رفتاري ها ارزش از یجا ترکیب آن .معتبر باشد ،مطابق نیستوجود آمده اقتصاد غربی به

:کند اقتصاددانان اسالمی را مشخص می ۀدو جانب ۀوظیف ،نتیجهدو این

کنایهصورت هب .سنتی اقتصاد نظریهبازنگري ،ماقتصاد اسالمی و دو نظاماستخراج ،اول در) سـنتی (میـان اقتصـاددانان اسـالمی و دیگـر اقتصـاددانان اوت کمـی که تفـ گفتباید نظریـه ازپیشین ۀآگاهانه یا ناخودآگاهان پیروي به مقدار این تفاوت .شان وجود دارد حرفه

ازعلـم اقتصـاد از جمله که علوم اجتماعیاین مطلب مشخص است .بستگی دارد ارزشیردي و اجتماعی از سوي دیگر از همـدیگر غیرقابـل ف يها ها و ارزش بینی جهان یک سو و

*.را پنهان کنند این مطلبدارند گاهی تمایل اقتصاددانان برخی هر چند ؛تفکیکند از طـور معمـول بـه ،عقیـدتی هوشـیاري سـبب بـه دانان اسالمی است که اقتصاد بدیهی

که » عقیدتی« پیروي رتأکید ب .تر هستند صریح عقیدتیهاي خود در مورد وابستگی همتایانهـا آن اي از حساسـیت شاید فقط جلوه ،شودیافت می دانان اسالمی از اقتصادبسیاري میان

حـد نفـی تأکیدي را تـا چنینها آن رسد برخی از نظر می گرچه به ؛باشد بودن براي صریح **.اند پیش برده ،شوند ه در علم اقتصاد سنتی استفاده میک ابزارهاي تحلیلیچـه روشایـن کـه ایـن مطالعـۀ و اسالمی علم اقتصاد روش ۀمطالعبراي در تالش ما

کنـیم هرگونـه تعمـیم اگـر باعـث دارد، احسـاس مـی بغـر دانان اقتصـاد روشتفاوتی با نگرش کیفیت دارد ترضرو ، بنابراین ؛تواند کمک کوچکی بکند می فقط ،سردرگمی نشود

.کنیمتحلیل به آن اشاره شد تر پیشکه را اقتصاددانان اسالمی ۀوظیف دواز یکهر هب

* See for example Warrent J. Samuels, ١٩٧٧: pp. ٤٧٥ - ٤٧٣.

** See for example, Akram Khan, ١٩٨٥: pp. ٢٢ - ٢٠.

ششال

س/ م

یز پای

1385

174

اسالمی ياقتصاد نظام استخراج روش .أ

:ه عنصر تشکیل شده استساقتصادي از نظام ؛اساسی عقایده یا فلسف. 1 ؛ندشو أخذ می عقایدکه از ها و قواعد کلی فرض ،اصول موضوعه .2 باعـث ،اجـرا شـوند معـین و انسـانی منـابع مـادي بـاره که وقتی در ییقوانین اجرا .3ي اقتصـاد کامیـابی ۀتوزیع و مصرف و نیـز درجـ ،بندي روابط تولید مندکردن و قالب قاعده ؛اقتصادي نباید تماس با زنـدگی واقعـی را از دسـت بدهـد نظامبنابراین .شوند می جامعهی خـود یهستی نیاز دارد قابلیت اجرا ۀماندن در عرص باقی براي قوقیح نظامکه گونه همان

.شود می بخش تشکیل ز دواقتصاد اسالمی ا نظام ۀ استخراجوظیف ،بنابراین؛ را حفظ کند

بررسـی .2 ؛سـازگاري درونـی آن و نظـام ةدهند تشکیل يمام اجزانظري تاکتشاف .1نظـام یرها و رفتارها در چـارچوب متغوشی که شامل ر ،نظام يو قابلیت اجرا اعتبار درباره

.شوند میتحت تأثیر واقع

هاي خود از منابع اصلی اسالم یعنی قـرآن و سـنت اسالمی زندگی در تمام جنبه ةشیود و نـ ده مـی ارائه اقتصاد اسالمی را نظام لیهاي ک خطمنابع فقط این .استخراج شده است

حتی با توجه *.متفکران مسلمان انجام شوند سیلۀ و تا به گذارند وامیاز جزئیات را يبسیاراي بـراي گسترده اشاره شده است، باز هم مجالها آن به تبه موضوعاتی که در قرآن و سن

و یخداوند متعالوسیله بهاقتصادي اصولی که هاي مضمونها در جهت کشف عمال تالشإ .ردوجود دا ،رسول او نازل شده است

اسالمی ياقتصاد نظام کشف

و قوانین کلـی در ها نظریهروش کشف اسالمی شبیه ياقتصاد نظام روش کشف اساسان قـرآن و سـنت تتمـام مـ بایـد انهـ یفق ،و قـوانین کلـی ها قضیه تنظیمدر .علم فقه است

.کنند بررسی را

براساس . محرومند مامانها از روایات نورانی ا زیرا آن ؛این مطلب براساس فقه اهل تسنن صحیح است *

و آیـات و روایـات پیـامبر اکـرم . نص خاص یا عام بیـان شـده اسـت احکم هر عملی ب ،فقه شیعهیات آن را نیز در بسـیاري ئبلکه جز ،اندشیوه اسالمی زندگی را ترسیم کردهتنها خطوط کلی نه امامان

در مقـام ،زنـدگی اسـالمی اسـت ةکه یکی از منابع استنباط شـیو افزون بر این ،عقل. اندداشتهموارد بیان ).م.ح(تطبیق این شیوه در زمان و مکان خاص نیز کاربرد دارد

ش رو

ف وعری

ی، تالم

اسصاد

اقتعلم

175

،مثـال طـور بـه ؛تون اصلی یافت شوندمممکن است در ها هبرخی از این قوانین و قضی، »ضرر وجود داشته باشـد تبادل گونه ضرر یا نباید هیچ«ي ابه معن» الضرر والضرار«قاعده

.)ماجـه و الـدراغوتی لـک، ابـن ام وسیله به( شده است نقل امبرحدیثی از پی صورت بهایـن .اسـت »در مقابل هزینـه درآمد« ،که معناي آن» الخراج بالضمان«همچنین است قانون

قوانین از از دیگربرخی .)ییبه نقل از ترمذي، ابوداوود و نسا( است یتارومتن قانون هم یا دربارة یک زمینه فقط ها آن آیند که هر کدام از دست می صوص بهنشدن تعدادي از جمع

گرایش یا قانون کلی را ،گیرند دیگر قرار می کنار یکها آن اما وقتی تمام است؛مورد خاصت، باعـث تسـهیل مشـق *»سـیر یتجلـب الت هالمشـق «قـانون مثال، طور به ؛سازند می آشکار

**.شده است خذا تصوص متعددي از قرآن و سنن، از شود میاز جملـه ( بشـر عقالنیـت و یادراك عمـوم رنی بتبرخی قوانین دیگر مب ،در عین حال

صـورتی در «سـت کـه ا ه معنایش آنک »مورد النص فی اجتهاد ال« مثل هستند) ییگو همانپیرو « ،یعنی» التابع تابع«یا اجتهاد کرد، نباید ،به نص صریح به ما رسیده باشد شریعت نظر

.»شودتلقی باید پیرو

شـابهی اسـتنتاج م ةشـیو بـا اسالمی يصادتاق نظامهاي فرض عمدة پیشبه همین نحو، 275، )2(بقره ( )ربا(بهره عدممثل ؛شوند در قرآن و سنت یافت میها آن برخی از. اند شده

مثل ؛شوند می باطصوص متعدد استننبا بررسی ها آن برخی از ***.تجود زکاو و ،)278و ۀبـراي همـ ضمین معـاش دولت در ت ۀیا وظیف ****درآمد و ثروتاولویت توزیع عادالنۀ

بشر و عقالنیت شعور عمومی راهاز ها فرض پیشاز می نوع سو ،ین حالدر ع *****.افراد کلـی هـدف صـورت اقتصادي مردم به مدنظر قراردادن بهبود امور مثل ؛ستنتاج شده استا

.دولت طبق آن هاي ها و تصمیم احی سیاستاسالمی، و طر ياقتصاد نظام

).م.ح(در فقه شیعه است » یح المحظوراتالضرورات تب«این قاعده شبیه قاعده *

.نقل کرده است راجزئی صوص نجا که تعدادي از این آن، AL zarqa, 958: p. 977 - 978 :ك.ر** .قرآن آمده است جاي 28در زکات ***

مراعات و آیات ارث، و روایاتی که در موضوعات برادري و تآیات زکا، 59، )7( :ك.ر ،براي مثال**** .اند فقیر و نیازمند و غیره وارد شده افراد

، فـا فـرد متو افـراد تحـت تکفـل دیـون و تضمین متعددي که در مورد روایات :ك.ر ،براي نمونه *****هاي مادي شهروندان غیرمسلمان نیاز بندي غذا در سفر در صورت کمبود غذاها، تأمین و جیرهآوري جمع

.اند و غیره وارد شده

ششال

س/ م

یز پای

1385

176

.وابسـته اسـت به منطق ریاضی شدت هباصول روشکه داشتباید توجه افزون بر آن ،ریاضـی از قبیـل تسـاوي، اصـل تعـدي قواعـد کلـی چیزي جز کاربردقواعد کلی قیاس

یکـی :از دو چیز تشکیل شده اسـت با تمام انواع آن قیاس . مانند آن نیستو پذیري جمع دیگـر حکم شرعی مشخص دارنـد و که موضوعاتیبین ) هاي و تفاوت(ها کشف مشابهت

استنباط حکـم و دوم ،معلوم نیست و باید مشخص شودها آن که حکم شرعی موضوعاتینظـام نباط ابزار ضـرور بـراي اسـت ، قیاس). ها و تفاوت( ها دومی از اولی طبق این مشابهت

*.استاسالمی ياقتصاد

کنـد، اند کـار مـی دست آمده هصوصی که از منابع اسالمی بنکه عالم اصولی با حالیدر با متـون بر این افزون اسالمی ياقتصادنظام اقتصاددان اسالمی در تالش خود براي کشف

اسـالمی دانش براي اقتصـاددانان رمنبع ضرو ،هفق ،عبارت دیگر به **.کند میکار فقهی همعمیـق از یمطـابق بـا شـریعت، درکـ یمـال تـأمین ابزارهـاي ۀتوسع جهتمثال، در طور به ؛است

***.ت داردبیع، قرض و ربا ضرور شرکت، قرارداد ،مواضع فقهی در مورد مضاربه روش اقتصـاد اسـالمی از منـابع اصـلی اسـالم بـه نظـام اسـتخراج روش کلی، طور به

. بسیار شباهت دارد ،شوند بسط داده می و قوانین کلی فقهی ها نظریه آن راهاز ی کهاستنباطنظـام ارکـان اصـلی حداکثر استفاده از متون قرآن و سنت در جهت ترسیم قالب کلـی یـا

اسـت کـه در وقتی ارزشمند ،عات فردي درون آن ارکاناقتصاد اسالمی و گنجاندن موضو .کار بریم هبمفید در جهت فهم این متون اي هوسیل با را فقهیمیراث ،همان زمان

و ،نظام اقتصادي اسـالمی حی دقیق اطرطور که بین اجتهادي که در همان ،افزون بر اینهمچنـین بـین ،ت وجـود دارد شباه ،است فقه اسالمی نیاز نظاماستنتاج براي اجتهادي که

زندگی واقعی در کاربرد. هم مشابهت وجود دارد نظام دو آن قابلیت اجرايآزمون ابزارهاي ،دهند نشان می ،اقتصادي اسالمی نظام اعتبار براي را درست زمونآ ۀتجربی زمین هاي دادهو

ها به نیـازي قیـاس و قواعد کلی مستنبط از آن بیت به جهت وجود روایات فراوان اهل در فقه شیعه *

تواند در استنباط نظام اقتصـادي بـه نیست و قیاس براي استنباط حکم شرعی معتبر نیست؛ بنابراین نمی ).م.ح(کار رود نظر نویسنده است، به مفهومی که مورد

طور مستقیم به نصوص و دیگر منابع شد، در کشف نظام اقتصادي بهاگر اقتصاددان اسالمی خود فقیه با ** ).م.ح(استنباط مراجعه خواهد کرد و به رجوع به فتواهاي فقیهان نیازي ندارد

.همان زرقا، :ك.راقتصادي اسالمی، نظامفقهی مبناي درباره بیشتر ۀمطالعبراي ***

ش رو

ف وعری

ی، تالم

اسصاد

اقتعلم

177

)با اسـتاندارد ها آن مقایسه اخذ اطالعات و( بازخورد اطالعات براي روند ضرور ییمبنا وزکات بر مبناي دکترین عدالت ،براي مثال ؛آورند فراهم می منظا کاربرديقوانین در آزمون

از متـون تقواعـد کلـی زکـا *.است دستیابی به عدالت توزیعی دربازار نظامکفایتی بیو . شود می آنن امستحقو تزکا تمتعلقااین قواعد کلی شامل . اند دست آمده هب تقرآن و سن

گردآوري ، ها ییداراو پنهان آشکارتمییز بین انواع مثل تزکا ییقوانین اجرا بیشتر سرانجام یشترب ،غیره ، توزیع وگردآوريدخالت دولت در روند ةحوز ،یا پول نقد صورت جنسی به

؛اند عمال زکات در زندگی واقعی استنتاج شدهإ راهمسلمان از وسیله محققان بهاین قوانین ـ قـوانین اجرا بـازنگري و بازخورد اطالعـات مستمریند افر که طوري به ي اقتصـاد نظـام ی ی

، براي دانشـمندان و منابع مادي جامعۀ مسلمان و احوال بشروضعیت تغییر بارهدراسالمی .پیوندد به وقوع می علوم اجتماعی

ـ ،دفتر ثبـت تجربـۀ بشـر صورت به تاریخ ـ هبـراي دانشـمندان علـوم اجتمـاعی ب ۀمنزلاقتصـادي اسـالم در ترسـیم بسـیاري از نظـام ۀتوسـع .استها براي فیزیکدان آزمایشگاه

نباید اجـازه داده شـود کـه ،در عین حال. برد سود می ها از تاریخ اسالمی و درس ها ونآزمهاي نظر از ترکیب قطعباید با نظامساختار چون ؛شود حاکم نظامساختار تاریخی بر ۀتجرب

هـاي ترکیـب گونـاگون هـاي متفاوت و سطحوضعیت با ،ی اقتصادي جوامع پیشیناجتماعـ ،افزون بر این .اجتماعی ـ اقتصادي متناسب باشد ـ راهتـاریخی از ۀتجرب واسـطه هدیگـر ب

طراحی دقیـق اسالم بر ياقتصاد نظامهاي فرض پیشاصول موضوعه و کردن به فهم کمکـ روابط اقتصـادي دار درباره متعددي ن، سخناقرآن و سنت. گذارد آن اثر می د کـه تجربـه ن

در قـرآن و ،براي مثـال ؛باشد تواند عظیم می یکمک ها آن فهم براي تاریخی گذشته و حال. اسـت اطالعات معین تاریخی یا آماري نیازمندها آن وجود دارد که فهم هایی تعبار سنت

ــرآن مــی ــد در ق ــابو«: فرمایــد خداون ــا را ن ــد رب ــاد مــی هــا هد و صــدقخداون ــد را زی »کن »دهـد مـی آن مال را دوبـاره بـه شـما خداوند کنید، هرچه در راه خدا خرج«و ، )276 ،)2( بقره(

شود از آنچه خداوند ها گفته می و هنگامی که به آن«ت قرآن بیان شده اس 47 ۀ آی 36سورة مطلب در این *

آیـا بـه کسـی کـه اگـر :دهند می پاسخبه اهل ایمان ،فاق کنید، کافراننبه شما روزي داده است چیزي ا .»اطعام کنیم ،داد خواست به او هم روزي می خداوند می

ششال

س/ م

یز پای

1385

178

دادن کـم صـدقه سـبب بـه هـیچ ثروتـی « :فرمایـد همچنین مـی پیامبر .)39 ،)34(سبا (ـ رگـز ه) پرداخـت نشـده که االدا واجب(زکات «و )به نقل از ترمذي( »شود نمی ا ثروتـی ب

این .)به نقل از البزار و البیهقی و دیگران( »سازد فاسد میرا که آن نآ مگر ،شود مخلوط نمیبـدین تفسـیر شـوند هتوانند با نظر به ماوراءالطبیع می این قبیلنصوص و بسیاري دیگر از

کـم ح یـا طبـق کردهبه آخرت بازگشت ،کنند می بیاناي که این احادیث هر رابطهمعنا که مطلب این که ، چنانرندترین ربطی به این جهان دا اگر این احادیث کوچک .است خداوند

بـه توانـد می ، فهم چنین روابطی فقطشود تأیید میاحادیث وسیلۀ بسیاري از تعابیر این به .ه باشدبستگی داشت عملی مردم و جوامع ۀتجرب

،)کار برد هصورت آزاد ب ح را بهاین اصطال بتوانداگر کسی (تجربه اصالت این درجه ازبلکـه در مـورد ؛رود کـار نمـی بـه ،شداین نصوص ذکر روابطی که در در مورد چنین فقط

برخـی ،لبـراي مثـا .رود کـار مـی اسـالمی هـم بـه ي اقتصادنظام عناصر اخالقی و نهادي عذاب یا ،شتبه در تنعمو ابدیت ایمان به روز قیامتکه کنند ادعا می اقتصاددانان اسالمی

دگـذار تأثیر مـی ها آن یزمان افق ۀتوسع ۀواسط ه، بر عقالنیت اقتصادي مسلمانان بدر جهنم)Kahf, 1981: pp. 19 - 20.(

تخصـیص از راه تواننـد مـی ،شوند می مربوط اقتصادي واملاین ادعاها که به اخالق باطنی ع *.شوند صورت تجربی آزمون به ،مرگزندگی پس از بهایمان نیرويهاي کمی به ارزش

اسالمی علم اقتصادروش .ب

بـراي تشـخیص و دوم اقتصاددانان اسالمی عبارت است از بازبینی علم اقتصـاد ۀوظیف

بهشت و هاي لذتدر مورد ت بسیاري اوقا روشاین .استقرآنی روش، ییفتعیین کمیت خصوصیات ک *

یافت 66 و 65 ۀآی 8سورة دررا این جهان رةدربا جذاباما یک مثال ؛رود میکار هبهاي جهنم تامجازمیـان بر دویست نفر غلبه خواهند کرد و اگر ، باشندصابر و ثابت قدم بیست نفر میان شما اگر« :شود می

گروهـی هسـتند کـه کـافران زیـرا ؛خواهنـد کـرد غلبه انفراز کبر هزار نفر ا ،صد نفر صابر باشندشما پـس ؛ضعفی استنقطه دانست که در شما زیرا ؛سبک کرد را شما تکلیفهم اکنون خداوند .فهمند نمیبه ،و ثابت قدم باشند، بر دویست نفر غلبه خواهند کرد، و اگر هزار نفر باشند صد نفر صابر میان شما اگر

.زیرا خداوند با بردباران است ؛هزار نفر غلبه خواهند کرد اذن خداوند بر دو

ش رو

ف وعری

ی، تالم

اسصاد

اقتعلم

179

،عقیـدتی آراي در بردارنـدة ی کـه یهـا فـرض پیشیعنی مند، هاي جهت فرض پیشتفکیک *.است آنان محیطن و امتخصص و یا اخالقی مکتبی

و عقایـد وسیله بهیندي است که افر ن، کشف این قوانیيعمومیت قوانین اقتصاد رغم بهاخالقـی مکاتـب اوضـاع اجتمـاعی و اسـتیالي ۀواسـط ین بـه نـ همچ و محققانهاي ارزش

تحت تأثیر شود مطالعه می این رشته انصمتخصوسیله ها به آن واحدهاي اجتماعی که رفتارتنها در علم اقتصاد نه ،امور ارزشیاین آثاریص و تفکیک تشخکه افزود باید . گیرد قرار می

هاي پدیدهطبیعت و دلیل آن ابدا کار آسانی نیست, هاي علوم اجتماعی در تمام رشتهبلکه هـاي فـرض در پـیش .اسـت هاي فیزیکـی پدیده در مقایسه باها آن هاي اجتماعی و ویژگی

فراوانی تعداد شوند که حدي آمیخته می بهی نیع هاي هبا مشاهدعقاید و ها ارزش ،اقتصاديبـه ،بـراي مثـال ؛ انـد دسـتوري و اثبـاتی هاي عبارتاز رشته مخلوطی این دستاوردهاي از

متعـددي را اقـالم آمـد ملـی در .کننـد توجه مطلوبیت گیري درآمد ملی و تابع هدف اندازهمثـل ؛گذارند تماعی ملت تأثیر میبر رفاه فردي و اج اقالم ایندر حالی که ؛شود نمی شامل

ارزش ،هاي عبـادي مکان دیگرن در مساجد و اروحانیمحصول کار دار، هاي خانه کار خانمافراد و لبخندها در روابط وفور نعمت شده است، اندوختهآموزان دانش وسیلۀ به که دانشی

بـر رفـاه تـأثیر کـه ایـن چنین عناصر ارزشـمندي از درآمـد ملـی، بـا ياستثنا **.مانند آنتابع . از این عناصر است یکدر مورد هر دار ی جهتارزشفرض آشکار ۀ گذارند، نتیج می

امـا ؛شـود می را شاملکننده مصرفوسیله بهشده مصرف خدماتمقدار کاالها و ،مطلوبیتشـامل اجنـاس و خـدماتی کـه ،کننـده مصرف نظریهارزش که این فرض مبتنی برفقط با

تواند اثبات کنـد سختی می هانسان ب .شود نمی ،شوند مصرف می ،هاي یک فرد بچه یلهوس به

کـه ) انسان اقتصادي( منحصر به فرد اقتصادي ةانگیز ازهایی عبارت است فرض ثال روشن چنین پیشم *

مثـال . شـود مـی علم اقتصـاد ۀاقتصادي بشر از حیط هاي تصمیم به نسبت فراوانی ازمقدار باعث خروج فرض باید این پیش. داده شده است» بهره«اي که در تخصیص منابع به عمده دیگر عبارت است از نقش

عبارت است از ،مثال دیگر. منتظر بماندتحول را آغاز کند، ادبیات مدرن در بانکداري اسالمی وقتی کهتا ایـن به . در آمدکنندة توزیعمنابع و دهندة تخصیص صورت یگانه به نظریه کالسیکدر اساسی بازار نقش .اند کردهاعتراض بسیاري از اقتصاددانان غربیاز پیش فرض پیش

ـ «: است فرموده شده که پیامبر اسالمنقل ** ، شـوید رو مـی هلبخند شما هنگامی که با بـرادر خـود روب .»استصدقه نوعی

ششال

س/ م

یز پای

1385

180

ۀدر جامعـ . یابـد بهبـود نمـی او هـاي همصرف بچوسیلۀ افزایش در بهکننده که رفاه مصرفپدر و مادر و همسـایگان وسیله بهکننده که رفاه مصرفتوان با قوت اثبات کرد می اسالمی

تصـریح یـامبر اکـرم پ در بسیاري از احادیـث که چنان ؛گیرد یر قرار میتحت تأث او نیز ۀپیچیـدگی وظیفـ ،به هر حـال *.شود مشاهده می ن معاصراناسلمشده است و در جوامع م

ن و امحققـ هاي د، باورها و ارزشیارزشی که ناشی از عقا هاي داوريعلم اقتصاد از ۀتصفیهـا آن که به زدودن همۀ به جاي آن تارا وادارد ما ممکن است ،شود میها آن محیط اطراف .دست بکشیم هاییسازي چنین تصور از قبول شفاف ،امیدوار شویم

در علم ادخال اصول موضوعۀ برگرفته از شریعت اقتصاددانان اسالمی یعنی ۀ دیگروظیف .نیستتر از وظیفه اول آسانتر و سادهاي ، وظیفهاثباتی اقتصاد

ایمـان دارنـد، و ،استترین ترین و رحیم حکیمگانش براي بند یی کهبه خدا مسلمانانایـن مطلـب یکـی از . اسـت بهترین براي نوع بشر ،هی نازل کنداال هرچه او در قالب پیام

در علـم اقتصـاد راغیرمسـلمان مشترك بـا ۀعرص اما ؛استاسالمی عقیدةمفاهیم اساسی باید کنیم، اسالم و کاربرد آن صحبت نمی ياقتصاد نظامرد در مو وقتی .دهد ارائه نمی اثباتی

ماهیت این نظریات فقط زیرا ؛شریعت بگیریم ازهستند را اعقیده خنث درباره کهرا نظریاتی **.استشرط الزم علم اقتصاد ها ی که وجود آنقوانین ،دارند را اقتصادي جهانشمولقوانین

همانا «مثل ؛دارد انسانددي در مورد رفتار اقتصادي متعاثباتی هاي لهجم ،قرآن و سنتیا [و وقتی خیري شود ناراحت رسد شده است؛ وقتی شري به او بشر بسیار ناشکیبا آفریده

»غلبـه دارد نفوس بشربخل در «، )21ـ 19 ،)70( معارج( »بخل ورزد ،رسد به او ]کامیابیدر « .)72، )33(احـزاب ( »باشـد مـی م و جاهـل همانا ظال ]انسان[= او « .)128 ،)4(نساء (

.. . آوري شده از طال و نقـره هاي جمع چشمان مردم عشق شهوت به زنان، فرزندان و گنجنی تمشابه مب اثباتیهاي لهو جم ها لهجم این. و هکذا ،)14 ،)3( عمران آل( »زینت شده است

.) (Zarqa, 1958:ك.ر ،هاي بیشتر مثال براي *

بلکـه در تمـام علـوم ،تنهـا در علـم اقتصـاد جهانشمول نه ادعا کرده که شریعت به وجود قوانین زرقا ** هدایت که وجود چنین قوانین جهانشمولی، منطق اصلی نزول دین براي افزاید میاو .اجتماعی اشاره دارد

.)زرقا، همان :ك.ر(نمایاند و جوامع تا روز قیامت را میها انسان همۀ

ش رو

ف وعری

ی، تالم

اسصاد

اقتعلم

181

و هـا توضـیح ، هـا هایـد بـا مشـاهد ب ،را تنظیم کنـد قوانین علم اقتصادکه براي آن، بر وحی .در هم آمیزدعقلی بشر هاي توجیه

تفکیـک ، )مطالب صحیحافزودن (لیه حو ت) ها در آوردن غلط(ف تخلیه یدر اجراي وظاابزارهـاي در اهمیـت اقتصـاددانان اسـالمی . ت داردو ابزارها ضـرور ها فرض پیش روشن منطـق ریاضـی و مطالـب اساسـی .ارنـد نظر اندکی با علم اقتصاد سـنتی د اختالف ،تحلیلچه اقتصـاددانان اسـالمی و چـه است؛اقتصاددانان ابزارهایی رایج براي تمام ،گرایی تجربه در هـایی تغییر مسـتلزم ،ایـن رشـته تصـحیح ینـد اداشتن این مطلب که فر با در نظر .غربیگونـه ایـن بود، خواهد هاي معین پرسشتفاوت تنظیم مو برخی اوقات هم مستلزم هاتأکیدروش يادعـا و استاقتصاد علمبراي و مستمرطبیعی يیندافر ،در ابزارهاي تحلیلتغییر

.کند نمی وجیهمجزا و متفاوت را ت

دهند مطالب خود برخی اقتصاددانان اسالمی که ترجیح می براي این مطلب ممکن است، جهـت در این . خوشایند نباشد ،علم اقتصاد سنتی ارائه دهند عدم وابستگی صریح به را با

بسیاري از تمایل به رد ،از علم اقتصاد سنتیتمایز گرایش به علت به ،گفته پیش اقتصادداناناز تـا حـدودي کم دست ،ممکن است امر این. گسترش دادند تحلیل اقتصادي راابزارهاي

سـازوکار مثـال، بـراي ؛بـه جـاي روش ناشـی شـده باشـد موضـوعه اصـول گرفتن اشتباهشـخص .رسـد بـه حـداکثر مـی مستقل از تابعی است که ،یک ابزار ریاضی زيحداکثرسا

منـافع مـادي خـویش را بـه فقطاخالقیات و معنویات ا عدم توجه بهگراي محض ب ماديشـود، او وارد اگر چنین فردي به رعایت اخالق اجتماعی خاصی *.خواهد رساند حداکثر

مـورد هـاي اخالقـی ارزش معلولقیودي که دربارهرا ) ادي خویشم منافع(همان موضوع .به حداکثر خواهد رساند ،هستند قبول او

ـ را هـی در روز قیامـت و ثـواب و عقـاب اال حسابرسـی مسلمانی که ایمان بـه هکـه ب داده اسـت و مسـلمانی کـه در نفوذدر باطن خود ،شود می مرتبط اقتصادي او هاي تصمیمـ کند ت مییاجتماعی اسالمی فعال انونی ونهادهاي قمحیط از ایـن نـوع از ی کـه ، تابع مرکب

مطلوبیـت یـا کسانی کـه صورت کنند این مشکل است که مردم را به بسیاري از اقتصاددانان امروزه بحث میگرچه *

انصاف و آداب و رسوم افزون بر مطلوبیت، کنند که و همچنین بحث می کنیموصف ،رسانند به حداکثر می منفعت را ).Camerer and H. Thaler Nomalies, 1995: pp. 209-219 :ك.ر(گذارند می بر رفتار بشر تأثیر نیز

ششال

س/ م

یز پای

1385

182

از عوامل اقتصادي هنـوز هاین سه گرو همۀ .خواهد رساندد استنتاج شده را به حداکثریعقایـا تعـدیل رد ،بنـابراین ؛کننـد یکسـانی اسـتفاده سـازي از ابزار ریاضی حداکثر توانند می

کـه او رساند، مجوز نارضایی ما از ابزار تحلیلـی می به حداکثر گرا يهدفی که فرد ماد تابع .یستبرد ن کار می به

جـا از آن .بزنیممثالی اجازه دهید از قرآن ،تر کنیمکه عمومیت ابزارها را روشن براي آن ياسـتنباط مواضـع و آرا عـد قوا ینۀکسانی که در زم( نااصولی ، که قرآن به عربی نازل شده

در زبان عربـی ها آن قرآنی باید مطابق با معانی کلمات :گویند می) ،کنند ق میشریعت تحقیباید طبق )83 ،)26(مؤمنون ( »المتنافسون« و» افسیتن«قرآنی ۀدو کلم نايمع. شوند فهمیده

. اسـت » قیبـان ر«و » کـردن رقابـت « اينـ مع ترتیب به به هدو کلم این. فهمیده شودزبان عربی کـه اسـت همان مفهوم عربی کار رفته، آخرتی بههاي لذت دربارهدر قرآن مفهوم رقابت که

ی اییند موضوعات دیگردیگر مستمرا در معامله و اعراب وقتی با یک وسیله بهقرن پیش 14از هـدفی کـه مـردم بـا ) مفهـوم رقابـت (یعنـی ابـزار ؛شد کار برده می به ،کردند رقابت می

ی که ، غیر از ابزارهایابزارها ۀبقی .است مستقل ،کردند ت میآن هدف رقاب سبب دیگر به یکتواند می IS-LMبراي مثال مدل ؛اندهمین گونه ،اثبات شده استبا اسالم ها آن سازگارينا

ایـن کـه این اسالمی مورد استفاده قرار گیرد با ۀدر یک جامع تبراي تحلیل آثار معین زکا .مسلمان اختراع شده استرقتصاددانان غیا وسیلۀ بهابزاري است که ،ابزار

بـا بـار ارزشـی هـاي نظریـه تطهیر علم اقتصـاد از براي در تالشاقتصاددانان مسلمان سازي علم اقتصاد بـا اند و در جهت غنی کرده واردها را آنکه اقتصاددانان غربی جانبدارانه

ناشی شده؛ ممکن *شرمنبع اصلی دانش ب صورت غیرارزشی که از وحی به اصول موضوعۀ امـا ؛باشـند اقتصاد نظرياي مفاهیم پایهاز تعدادي و تصحیح مجددبه تعریف ناچار است

مبـانی از ییمبنـا هـیچ اقتصـادي در نظريی و ابزارهاي تحلیل یاستقرا روش نفیبه ها آن .ندارند نیازي عقیدتی

اقتصاد هنوز به پایان نظریهدر روشیکه مباحث توجه داشته باشیم ، مهم است رانجامسرد اهـاي انسـان اقتصـادي ر مـدل بـه حـق بنابراین، اقتصاددانان اسالمی که ؛نرسیده است

تري را از رفتار تعریف بهتر و جامع است، از همه بصیرتر ي است کهوحی از جانب خداوند جا که از آن *

.دهد میدست هاي غیرارزشی اقتصاددانان به فرض پیش در مقایسه بابشر

ش رو

ف وعری

ی، تالم

اسصاد

اقتعلم

183

هـاي پیش از این مدل ،بسیاري از اقتصاددانان سنتی زیرا ؛نیستند فقطدر این باب ،اند کردها است که صـالبت معندین این ب .)myrdal, 1976: pp. 82 - 89( اند مزبور را تضعیف کرده

ایـن . شده نیسـت نیز چندان پذیرفته وکالسیک میان خود اقتصاددانان سنتیئپردازان ن نظریهتوانـد از علم اجتماعی نـه مـی صورت شده که علم اقتصاد به اثباتاقتصاد رشتۀمطلب در

*؛متخصصـان آن هاي و ارزشعقاید هاي مطالعات اجتماعی جدا شود و نه از دیگر شاخه وسـیلۀ بـه توانـد میکه عقیدتی تأثیر از اي شود که همواره باید درجه مییادآوري ،نابراینب

ایـن مطلـب همچنـین . وجود داشته باشد ،تحمل شودفهمیده و پردازها نظریهها و خوانندهدعـوت . کند مشاهده تواند را می منظره قسمتی از فقطبعدي تک نگرششده که هر اثبات

آن بارهاقتصاددانان اسالمی صحبت درکه خیلی پیش از آن ،اقتصاد ر در علمنگ یکل روشبه نگر کلی روشادعاي اقتصاددانان اسالمی در مورد .آمده است غرب ۀناحیکنند، از را آغاز

ـ .کردیم میگمان پیش از ایناي که ما در علم اقتصاد به آن اندازه رسـد نظـر نمـی هبـدیع ب)Akramkhan, op.cit(.**

.)Lawrence, 1982, and several othersفصل پنجم، و ویژه به ,Blaug, Op.cit:ك.ر( *

ـ ، J.S.Millحتـی ، Mirdal, Gunar, op.cit ارائـه شـده اسـت ها ردال سالمی وسیله به حرف همین ** ه بها و اهـداف از انگیزه که قابل انفکاك اي انسان اقتصادي هرگز در مورد انسان اقتصادي رعتخاصطالح م

.)Persky, 1995 :ك.ر(غیراقتصادي باشد فکر نکرده بود

ششال

س/ م

یز پای

1385

184

مآخذ و منابع1. Akram Khan, "Islamic Economics, Nature and Need", Journal for

Research in Islamic Economics, Vol. 1, No.2, 1404, the Center for

Research in Islamic Economics, King Abdulaziz University, Jeddah. 2. Akram Khan, Challenges of Islamic Economics, All Pakistan Islamic

Education Congress, Lahore, Pakistan, 1985.

3. Al Jabir, Taysir Abd, "Comments on the paper of Khurshid Ahmad on

Problems of Research in Islamic Economics" presented at the Amman

Seminar on Problems of Research in Islamic Economics, April 23-28,

1986.

4. Al Makarim, Zaidan Abu, Ilm al 'Adl al Iqtisadi,, Dar al Turath, Cairo,

1974.

5. Al Sadr, Muhammad Baqir, Iqtisaduna, 2nd edition, Dar al Fikr, Beirut,

1968.

6. Al Tamimi, Shaikh ‘Izzeddin K. Comments on Anas Zarqa’s Theoretical

Problems in Islamic Economic Research_ presented at the Seminar on

Problems of Research in Islamic Economics, held in Amman, Jordan,

April 23-26, 1986 and organized jointly by the Islamic Research and

Training Institute of the Islamic Development Bank, Jeddah, and the Royal

ش رو

ف وعری

ی، تالم

اسصاد

اقتعلم

185

Academy for Research in Islamic Culture of Jordan the Seminar

Proceedings, in Arabic.

7. Al Zarqa, Shaikh Mustafa, al Madkhal al Fiqhi al, Amm, 1st part, 2nd

Vol., Syrian University Press, 1958. 8. Arif Muhammad, "Toward a Definition of Islamic Economics", JRIE,

Vol. 2, No.2, 1405.

9. Blaug, Mark, The Methodology of Economics, Cambridge University

Press, New York/London, 1980.

10. Camerer, Colin and Thaler, Richard H. nomalies; Altimatums, Dictators

and Manners, Journal of Economic Perspectives, V.9, No.2, Spring

1995.

11. Donald, Lawrence A. The Foundations of Economic Methods, George

Allen and Unwin, London, 1982.

12. Draz, Muhammad Abdallah, Al Din [The Religion], Dar al Qalam,

Kuwait, 2nd edition, 1970.

13. Ibn Manzur, Lisan al ‘Arab, Dar Sader, Beirut, no date, v. 12.

14. Kahf, Monzer, Al Iqtisad al Islami [The Islamic Economy], Dar al Qalam,

Kuwait, 2nd edition, 1981.

15. Khaldun, Ibn, "al Muqaddimah", Dar al Qalam, Beirut, 1978.

16. Kristol, Irving, "Rationalism in Economics", the Crises in Economic Theory,

Daniel Bell and Iriving Kristol, ed., Basic Books, Inc., New York, 1981.

17. M.N.Siddiqi in, The Economic Enterprise in Islam, Islamic Publications

Ltd., Lahore, Pakistan, 1972.

18. Mannan, M. A., "Why is Islamic Economics Important?" Mimeograph of

the International Center for Research in Islamic Economics, 1982.

19. Myrdal, Gunnar, the Meaning and Validity of Institutional Economics_ in

Economics in the Future, Westview Press, Boulder, Colorado, 1976.

20. Persky, Joseph, the Ethology of Homo economicus_ JEP, V.9, No.2, Spring

ششال

س/ م

یز پای

1385

186

1995.

21. Quraishi, A.I. "Islam and the Theory of Interest". 22. Samuels, Warrent J. Ideology in Economics, Sidney Weintraub, ed.,

Modern Economic Thought, Basil Blackwell Publishers, Oxford, 1977.

23. Siddiqi, M.N., in "An Islamic Approach to Economics", knowledge for

What?, the Institute of Education, International Islamic University,

Islamabad, 1982.

24. Sultan, Abu Ali, in his "al Mushkilat al Iqtisadiyyah al 'Alamiyyah al

Mu'asirah wa Halluha al Islami" (World Contemporary Economic

Problems and their Islamic solution), a discussion paper by the

International Center for Research in Islamic Economics, 1981.

25. Tag el Din, Seif el Din, " what is Islamic Economics" Review of Islamic

economics, Vol.3, No.2, 1994.

26. Zaman Hasanuz, "Definition of Islamic Economics", JRIE, Vol. 1, No.2,

1404.

27. Zarqa, Muhammad Anas, "Tahqiq Islamiyyat 'Ilm al Iqtisad",

mimeograph. 28. Zarqa, Muhammad Anas, ethodology fIslamic Economics_ in Monzer

Kahf, ed., Lessons in Islamic Economics, forthcoming, IRTI, Jeddah. 1st

part, 2nd Vol., Syrian University Press, 1958.