Embed Size (px)
Citation preview
Tok sredstava
Priručnik za obuku
2.
Uvod
Ovaj priručnik je prippremljen je za trening računovodstva toka sredstava, definiran okvirom
projekta Evropske Unije za podršku fiskalnoj politici Bosne i Hercegovine (Cards EC/BiH/05/015).
Cilj ovog priručnika je da pruži pregled standardnih praksi nacionalnog računovdstva i, posebno,
glavnih principa nefinansijskih i finansijskih nacionalnih računa, računovodstva države i državnih
organa i računa odnosa sa inostranstvom (platnog bilansa i međunardodne investicjske pozicije), te
objasni veze između različitih računa (odnosno, tokove sredstava). Kao takav, ovaj priručnik je
pripremljen na bazi postojećih metodoloških priručnika različitih međunarodnih organizacija
(uglavnom Eurostat-a I Međunarodnog monetarngo fonda), referirajući se na dijelove koji su
najrelevantniji posmatrano kroz prizmu ciljeva samom treninga. Širi cilj priručnika i same obuke
jeste proširenje znanja o nacionalnom računovodstvu među relevantnim državnim službenicima u
BiH kako bi se podigao nivo njihovih sposobnosti da upravljaju javnim finansijama i u skladu sa
time ubrzao proces integracije u Evropsku uniju.
Ovaj priručnik je pripremljen prevashodno za korisnike statističkih podataka, ne one koji ih
prikupljaju. Stoga, on se u što je moguće većoj mjeri fokusira na ekonomsku logiku na kojoj su
bazirana statistička pravila, umjesto na komplicirane načine praktične implementacije samih
pravila. Pored toga, gdje god je to bilo moguće materijal je prezentiran kroz prizmu kreatora
politika. Konačno, kada se radi o situaciji u BiH, priručnik ima jasan EU fokus.
Bosna i Hercegovina, 2008.godina
Geert Langenus
Muamer Halilbašić
3.
Sadržaj
Uvod..............................................................................................................................................5
1. RELEVANTNE RAČUNOVODSTVENE METODOLOGIJE .....................................................6 1.a. Sveobuhvatne statističke metodologije .................................................................................6 1.a.1. Sistem državnih računa 1993.............................................................................................6 1.a.2. Evropski sistem računa (ESR) 1995...................................................................................7 1.b. Statističke metodologije za posebne namjene.......................................................................9 1.b.1. Statistika državnih finansija 2001 .......................................................................................9 1.b.2. Metodologija prekomjernog deficita....................................................................................9 1.b.3. MMF-ov platni bilans........................................................................................................10 1.b.4. Priručnik MMF-a o monetarnim i finansijkim statikama .....................................................10 1.c. Koji statistički okviri bi se trebali koristiti? ............................................................................11
2. GENERALNI PRINCIPI.........................................................................................................12 2.a. definicija instiTUCIONALNIH jedinica .................................................................................12 2.a.1. Nefinansijske korporacije .................................................................................................13 2.a.2. Finansijske korporacije ....................................................................................................13 2.a.3. Opšta vlada .....................................................................................................................17 2.a.4. Domaćinstva....................................................................................................................19 2.a.5. Neprofitne institucije koje služe domaćinstvima................................................................20 2.a.6. Ostatak svijeta.................................................................................................................20 2.a.7. Tačno značenje pojmova .................................................................................................21 2.b. Pravila računovodstva ........................................................................................................23 2.b.1. Procesi evidentiranja .......................................................................................................23 2.b.2. Vrednovanje operacija .....................................................................................................24 2.b.3. Vrijeme evidentiranja .......................................................................................................25 2.b.4. Konsolidacija i uspostavljanje neto odnosa ......................................................................26 2.c. Tokovi i ukupne akumulirane količine..................................................................................26 2.c.1. Transakcije......................................................................................................................27 2.c.2. Nominalni dobici ili gubici po osnovu držanja....................................................................28 2.c.3. Ostale promjene u volumenu ...........................................................................................28 2.d. Balansirajuće stavke...........................................................................................................28
3. NEFINANSIJSKI DRŽAVNI RAČUNI ....................................................................................30 3.a. Račun proizvodnje..............................................................................................................30 3.b. Računi distribucije i korištenja dohotka ...............................................................................31 3.b.1. Računi primarne distribucije dohotka ...............................................................................31 3.b.2. Račun sekundarne raspodjele dohotka ............................................................................32 3.b.3. Račun redistribucije dohotka u naturi ...............................................................................33 3.b.4. Račun upotrebe dohotka..................................................................................................34 3.c. kapitalni računi ...................................................................................................................35 3.c.1. Račun promjene u neto vrijednosti kao rezultat štednje i kapitalnih transfera....................35 3.c.2. Račun nabavke ne-finansijskih sredstava.........................................................................37
4.
4. FINANSIJSKI RAČUNI .........................................................................................................39 4.a. Finansijska sredstva i obaveze ...........................................................................................39 4.a.1. Monetarno zlato i specijalna prava vučenja (SPV)............................................................39 4.a.2. Novčana sredstva i depoziti .............................................................................................40 4.a.3. Vrijednosni papiri koji nisu dionice....................................................................................41 4.a.4. Zajmovi ...........................................................................................................................44 4.a.5. Dionice i ostali vlasnički kapital ........................................................................................44 4.a.6. Tehničke rezerve osiguranja ............................................................................................45 4.a.7. Ostala potraživanja/obaveze............................................................................................47 4.b. Redoslijed finansijskih računa.............................................................................................47 4.b.1. Račun finansijskih transakcija ..........................................................................................48 4.b.2. Račun drugih promjena u obimu ......................................................................................49 4.b.3. Račun revaluacije ............................................................................................................49 4.b.4. Bilans stanja finansijskih sredstava i obaveza ..................................................................49
5. DRŽAVNI RAČUNI ...............................................................................................................51 5.a. Stavke glavnih prihoda .......................................................................................................52 5.b. Glavne stavke rashoda.......................................................................................................54 5.c. Budžetski bilans .................................................................................................................55 5.d. Javni dug............................................................................................................................56
6. VANJSKI RAČUNI................................................................................................................58 6.a. Tekući račun.......................................................................................................................59 6.a.1. Račun dobara i usluga .....................................................................................................59 6.a.2. Račun prihoda .................................................................................................................60 6.a.3. Račun tekućih transfera ...................................................................................................60 6.b. Kapitalni i finansijski račun..................................................................................................60 6.b.1. Kapitalni račun.................................................................................................................60 6.b.2. Finansijski račun..............................................................................................................60 6.c. međunarodna investicijska pozicija.....................................................................................61 6.d. Bilansa plaćanja BiH...........................................................................................................62
TOKOVI SREDSTAVA ................................................................................................................64
7. VJEŽBE/TEME ZA DISKUSIJU............................................................................................70
5.
Uvod
Statistički podaci se mogu čuvati na više načina. Različiti subjekti zaduženi za njiovo prikupljanje, ili
pak subjekti koji koriste ove podatke mogu imati različite ideje o tome koji je od ovih različitih
načina najpraktičniji, najkorisniji i najefikasniji. Pored toga, lokalne okolnosti ili potrebe mogu uticati
na korištenje različitih metodologija. Sve ovo implicira jedno logično pitanje: odkuda onda potreba
da se usvoji standardizovan i harmonizovan set računovodstvenih pravila i procedura koje nisu
uvijek prilagodjene specifičnim potrebama pojedinih zemalja?
Odgovor leži u tri glavne prednosti koje takve harmonizovane metodologije osiguravaju. Prvo,
usvajanje međunarodnih standarda nudi najbolje garancije u pogledu uporedivosti statističkih
podataka, kako kroz različite godine tako i između različitih zemalja. Drugo, harmonizirane
metodologije osiguravaju konzistetnost između različitih dijelova računa, npr. između finansijskih
računa i platnog bilansa ili između potreba neto pozajmljivanja kod računa države i državnih ne-
financijskih računa. Treće, postojeći međunarodni standardi teže ka multifunkcionalnosti: oni
omogućavaju različite vrste ekonomskih analiza i procjena.
Postoji određeni broj međunarodno usklađenih statističkih metodologija od posebnog značaja za
ovaj trening. U prvom poglavlju na koncizan način predstavljen je pregled postojećih međunarodnih
standarda. Poglavlje 2 uvodi određeni broj generalnih principa i računovodstvenih pravila. Slijedeće
poglavlje će se onda fokusirati na osnovne karakteristike ne-finansijskog nacionalnog
računovodstva. Poglavlje 4 se bavi financijskom stranom nacionalnih računa. Peto poglavlje se
fokusira na državne račune. Šesto poglavlje se odnosi na račune odnosa sa inostranstvom (platni
bilans i međunarodnu investicijsku poziciju), dok se sedmo poglavlje fokusira na način na koji se
finansijska dešavanja u jednoj ekonomiji mogu predstaviti na jedan sintetizovan način putem
računa toka sredstava.
6.
1. RELEVANTNE RAČUNOVODSTVENE METODOLOGIJE
Ovo poglavlje ukratko govori o brojnim međunarodno harmoniziranim računovodstvenim
metodologijama. Napravljena je distinkcija između onih koji nude sveobuhvatan pregled ekonomije
i onih koji se posebno fokusiraju na neke njene dijelove. Ovaj drugi set metodologija označavamo
kao metodoligije za posebne namjene. Prva dva dijela ukratko govore o ovim statističkim
metodologijama upučujući čitaoca na relevantne priručnike u kojima su iste detaljno prezentirane.
Treći dio prezentira određena promišljanja o implikacijama razlika između ovih različitih statističkih
okvira, generalno i posebno iz pozicije ovog treninga.
1.a. SVEOBUHVATNE STATISTIČKE METODOLOGIJE
1.a.1. Sistem državnih računa 19931
Sistem državnih računa (u daljem tekstu SDR - prim.prev) je zajednički razvijen od strane UN-a,
Evropske komisiije, Međunarodnog monetarnog fonda (MMF), i Organizacije za ekonomsku
saradnju i razvoj (OECD) i Svjetske banke. Kao takav, osmišljen je sa ciljem da postane glavni
statistički standard za sve tržišne ekonomije u svijetu.
SDR predstavlja integrisanu grupu makroekonomskih računa, bilansa i tabela baziranih na
međunarodno dogovorenim konceptima, definicijama, klasifikacijama i računovodstvenim pravilima
osiguravajući sveobuhvatni računovodstveni okvir unutar kojeg se ekonomski podaci mogu sakupiti
i predstaviti u formatu koji je dizajniran za potrebe ekonomskih analiza, odlučivanja i kreiranja
politika.
Sistemi državnih računa prezentiraju na kondenzovan način ogromnu masu detaljnih informacija,
organizovanih u skladu s ekonomskim principima i percepcijama, u vezi funkcioniranja ekonomije.
Oni obezbjeđuju sveobuhvatno i detaljno bilježenje kompleksnih ekonomskih aktivnosti koje se
dešavaju unutar ekonomije i interakcije između različitih ekonomskih subjekata i grupa subjekata.
U praksi ovi računi se sastavljaju na način koji osigurava vremensko praćenje, obezbjeđujući
kontinuiran protok informacija koji je neophodan za nadgledanje, analizu i procjenu ekonomskih
performansi tokom vremena. SDR osigurava informacije ne samo o ekonomskim aktivnostima već i
o nivou produktivne aktive jedne ekonomije kao i bogatstva njenih stanovnika u određenom
vremensakom trenutku. Konačno, SDR uključuje račune odnosa sa inostranstvom koji prikazuju
veze između domaće ekonomije i ostatka svijeta.
1 Izvor: http://unstats.un.org/unsd/SDR1993/toctop.asp?L1=1. Za detaljnije informacije mozete otići na ovu
web stranicu.
7.
SDR metodologija se revidira s vremena na vrijeme. Sadašnja verzija datira iz 1993. godine, koja
je revidirana verzija one iz 1968. godine. Ipak, između ovih konačnih prerađenih verzija, dešavala
su se ažuriranja manjeg obima u vezi s problemima interpretacije statističkih pravila ili rješavanja
statističkih nesuglasica.
1.a.2. Evropski sistem računa (ESR) 19952
Evropski sistem (državni i regionalni) računa razvijen je od strane EU statističkih institucija
(uključujući Eurostat, Statistički ured Evropske komisije). On je posebno usmjeren na osiguranje
visoko kvalitetnih statističkih instrumenta/sredstava koja obezbjeđuju zajedničkim institucijama,
državama članicama, kao i ekonomskim i društvenim analitičarima set harmoniziranih i pouzdanih
statističkih podataka na kojima oni mogu bazirati njihove odluke u pravcu ispunjavanja ciljeva
ustanovljenih Sporazumom o Evropskoj uniji, a posebno Ekonomskoj i monetarnoj uniji.
Kao i SDR metodologija, ESR predstavlja metodologiju generalne namjene. Okvir ESR se može
koristiti za analizu i procjenjivanje:
a) strukture ekonomije. Tipični primjeri su:
dodatna vrijednosti po industrijama i regionima;
distribucija dohotka po sektorima;
uvoz i izvoz po grupama proizvodima;
izdaci za finalnu potrošnju po grupama proizvoda;
formiranje fiksnog kapitala kao i njegova ukupna količina po industrijima;
struktura ukupne akumulirane količine i tokova finansijskih sredstava po vrstama sredstava
i po sektorima.
b) specifični dijelovi ili aspekti ekonomije. Tipični primjeri su:
bankarstvo i finansije;
uloga vlade;
ekonomija pojedinog regiona (u usporedbi sa državom u cijelini).
c) razvoj ekonomije tokom vremena. Tipični primjeri su:
analiza stope rasta bruto fomaćeg proizvoda (BDP) ;
analiza inflacije;
analiza sezonskih obrazaca potrošnje domaćinstava na osnovu kvartalnih računa;
analiza promjene značaja pojedinih vrsta financijskih instrumenata tokom vremena, npr.
jačanje značaja financijskih derivata;
poređenje industrijskih struktura nacionalne ekonomije kroz duži vremenski period.
d) nacionalna ekonomija u poređenju sa drugim ekonomijama. Tipični primjeri su:
2 Za detaljnije informacije može se pogledati web stranica:
http://forum.europa.eu.int/irc/dsis/nfaccount/info/data/ESR95/en/ESR95en.htm.
8.
uspoređivanje veličine sektora države u članicama Evropske unije;
analiza i međusobna povezanost između ekonomija Evropske unije;
analiza strukture i odredište izvoza u Evropskoj uniji;
usporedba stope rasta BDP-a ili raspoloživog dohotka po glavi stanovnika u Evropskoj
uniji, SAD-u ili Japanu.
Pored toga, za EU i njene zemlje članice, pokazatelji iz ovog okvira imaju značajnu ulogu u
formulisanju i praćenju njihove ekonomske i socijalne politike. Pored toga, postoje neke veoma
značajne specifične primjene:
a) za monitoring i upravljanje evropske monetarne politike: određeni kriteriji konvergencije sa
Evropskoom monetarnom unijom definisani su u skladu sa konceptima nacionalnih računa
(npr. deficit države, ukupan državni dug i BDP);
b) za pružanje monetarne podrške regionima u EU: rashodi za Strukturalne fondove EU koji su
djelimično bazirani na brojkama iz regionalnih državnih računa;
c) za određivanje sredstava koja pripadaju EU. Ovaj posljednji zavisi od pokazatelja nacionalnih
računa na tri načina:
Ukupna sredstva EU su utvrđena kao procenat od Bruto Nacionalnog Dohotka zemalja
članica;
Treći vlastiti izvor EU odnosi se na porez na dodanu vrijednost (PDV). Doprinosi zemalja
članica za ova sredstva uveliko zavise od pokazatelja državnih računa, budući da se
koriste za izračun prosječne stope PDV-a;
Relativne velilčine doprinosa zemalja članica za četvrti vlastiti izvor EU bazirane su na
njihovim bruto nacionalnim dohocima.
Kao i kod ranije pomenutog Sistema državnih računa, ESR metodologija se redovno revidira.
Aktuelna verzija datira iz 1995. godine. U usporedbi s prethodnom verzijom iz 1979. godine,
napredak je napravljen u usklađivanju metodologija i preciziranju koncepata, definicija, klasifikacija
i računovodstvenih pravila koja se primjenjuju a sve u cilju postizanja konzistentnog, pouzdanog i
usporedivog kvantitativnog opisa ekonomija zemalja članica. Glavna inovacija trenutne verzije iz
1995. godine odnosi se na prelazak sa računovodstva baziranog na gotovinskim tokovima na
računovodstvo bazirano na obračunskom metodu. (pogledati poglavlje 2.b.3)
Ipak, treba imati na umu da je elaboracija harmoniziranih i sveobuhvatnih statističkih pravila
kontinuiran proces. Posebne odluke koje su donešene od strane Eurostat-a često dopunjavaju
osnovna pravila (uglavnom ih tumačeći u specifičnim slučajevima ili ih prilagođavaju novom razvoju
situacije). Što se tiče državnog računovodstva, komplementarna pravila su uključena u Priručnik
vladinih dugovanja i potraživanja (npr. odnosi se na tačan opis sektora opšte vlade, odnosa između
vlade i javnih preduzeća, itd.) dok ad hoc odluke Eurostat-a pojašnjavaju primjenu postojećih
9.
pravila na specifične operacije. Tipični primjer je statistička obrada priliva od prodaje UMTS-licenci
za mobilnu telefoniju.
1.b. STATISTIČKE METODOLOGIJE ZA POSEBNE NAMJENE
1.b.1. Statistika državnih finansija 20013
Statistiku državnih finansija (engl. Government Finance Statistics, u daljem tekstu SDF) čine
specifični statistički standardi koji su razvijeni od strane MMF-a i posebno su dizajnirani za podršku
fiskalnim analizama. Posebno, SDF 2001 priručnik osigurava ekonomske i računovodstvene
principe koji se koriste kod prikupljanja fiskalnih statističkih podataka kao i za prezentaciju ove
statistike unutar analitičkog okvira u koji su uključene odgovarajuće balansirajuće stavke.
Aktuelna verzija iz 2001. godine je u stvari revizija prethodne SDF iz 1986. godine. U usporedbi s
prethodnom verzijom, SDF iz 2001. godine uvodi računovodstvo po obračunskoj metodi (slično
ESR iz 1995), bilans stanja i kompletnu pokrivenost ekonomskih i finansijskih aktivnosti države.
Trebalo bi imati na umu da se ovaj standard trenutno koristi kao referenca za statistiku javnih
finansija koju objavljuje Centralna banka Bosne i Hercegovine. CBBiH objavljuje kvartalne i
godišnje Izvještaje o aktivnostima države (jedan od standardnih SDF output formata) za optu vladu
u Bosni i Hercegovini. Ipak, ono što pokriva opšta vlada nije potpuno i čini se da je metodologija
prilagođena dostupnim podacima 4. O ovom pitanju će se više diskutovati u odjeljku 2.a.3.
1.b.2. Metodologija prekomjernog deficita
Pravni okvir EU obuhvata grupu fiskalnih pravila koja su utvrđena:
• Maastricht-skim sporazumom za pristupanje u područije eura;
• Pravilima Pakta za stablnost i rast (revidiran 2005.godine)
Ova pravila se odnose na posebne restrikcije u vezi državnog deficita i duga. U skladu sa tzv.
Procedurom prekomjernog deficita (PPD – u daljem tekstu), sve članice EU moraju dostaviti
određene podatke javnih finansija dva puta godišnje (do 1. aprila i 1. oktobra) Eurostat-u. Ovi
podaci moraju biti u skladu sa specifičnim statističkim smjernicama za PPD izvještaje o javnim
finansijama.
3 Za detaljnije informacije pogledati web stranicu: http://www.imf.org/external/pubs/ft/gfs/manual/pdf/all.pdf. 4 Molimo provjerite sljedeću web stranicu za detaljniji opis metodologija koje koristi Centralna banka Bosne
i Hercegovine: http://www.cbbh.gov.ba/statistika/vladine_financije/vladina_statistika_metodologija_en.pdf.
10.
Ove smjernice su uglavnom u skladu sa opštom ESR metodologijom iz 1995. godine ali postoje
minorne razlike:
• PPD deficit koji se neznatno razlikuje od ESR 1995 neto potreba za pozajmljivanje;
• Dug opšte vlade gdje je fokus na ukupnom konsolidiranom inidikatoru (tzv. ‘Maastricht dug‘).
Poglavlje 5 uključuje detaljnije diskusije odnosa i razlika između ESR metodologije iz 1995. godine
i fiskalnih podataka naznačenih u okviru PPD-a
1.b.3. MMF-ov platni bilans5
MMF-ov Priručnik za platni bilans predstavlja specifični statistički okvir za sastavljanje preciziranog
seta međunarodnih računa koji uključuju odnose sa inostranstvom (platni bilans) i ukupnu
akumuliranu količinu (stanja) eksterne finansijske aktive i obaveza (međunarodna investicijska
pozicija). Sa stanovišta važnih odnosa između domaćih i inostranih ekonomskih kretanja,
pravovremene, pouzdane i sveobuhvatne statistike odnosa sa inostranstvom bazirane na
odgovarajućim i analitički orjentisanim metodologijama se smatraju prijeko potrebnim alatom za
ekonomske analize i kreiranje odgovarajućih politika.
Najnovija verzija Priručnika je njegovo peto izdanje koje datira iz 1993. godine. Najvažnija novina u
usporedbi sa prethodnim izdanjem iz 1977. godine je ta što osigurava eksplicitnu vezu između
trenutne ukupne akumulirane količine inostrane finansijske aktive i obaveza sa korespondirajućim
promjenama u svim finansijskim instrumentima koje su se desile tokom perioda posmatranja.
1.b.4. Priručnik MMF-a o monetarnim i finansijkim statikama6
Priručnik MMF-a o monetarnim i finansijskim statistikama daje detaljan set objašnjenja za
prezentaciju monetarnih i finansijskih statističkih podataka. On nudi poseban set alata za
identificiranje, klasificiranje i evidentiranje akumuliranih količina (stanja) i tokova finansijske aktive i
obaveza. Također, ovaj priručnik opisuje standardne analitički orijentirane okvire u kojima
finansijske i monetarne statistike mogu biti prezentirane i idetificira set analitički korisnih agregata
unutar ovih okvira.
Metodologija je posebno usmjerena na osiguranje podataka unutar odgovarajućeg analitičkog
okvira koji omogućava kreiranje odgovarajuće monetarne politike (i praćenja) kao i procjenjivanje
stabilnosti finansijskog sektora.
5 Za detaljnije informacije posjetiti web stranicu: http://www.imf.org/external/np/sta/bop/BOPman.pdf. 6 Za detaljnije informacije posjetiti web stranicu: http://www.imf.org/external/pubs/ft/mfs/manual/index.htm.
11.
1.c. KOJI STATISTIČKI OKVIRI BI SE TREBALI KORISTITI?
Unatoč različitim ciljevima i osnovama na kojima se temelje gore pomenuti međunarodni statistički
okviri, u širem smislu oni su međusobno konzistentni i/ili komplementarni.
Razlike između alternativnih okvira su većinom minorne i odnose se na pitanja prezentacije. Tipični
slučaj je razlika između stavke za balansiranje računa države u ESR i SDF metodologije. ESR
statistički okvir se fokusira na neto pozajmljivanja dok SDF metodologija također razmatra bruto
balans državnih operacija u kojem je potrošnja fiksnog kapitala uključena u potrošnju države.
Slično, razlika između ESR zahtjeva za posuđivanje od strane države i PPD deficita države odnosi
se samo na minornu razliku u definiciji kamatnih plaćanja.
Kao što je gore naznačeno, ovaj priručnik i obuka se primarno fokusiraju na glavne principe
državnog računovodstva. Ovo implicira da je akcenat na zajedničkim generalnim karakteristikama
međunarodnih statističkih standarda dok su minorne razlike između njih praktično irelevantne za
svrhu ovog kursa. Gdje god je to moguće, a u skladu sa gore pomenutim „Evropskim fokusom” na
ovog treninga, primarna referenca će biti na metoologiji ESR 1995.
12.
2. GENERALNI PRINCIPI
Ovaj dio priručnika posvećen je određenom broju značajnih generalnih principa koji se susreću u
metodologiji nacionalnog računovodstva:
definisanje institucionalnih jedinica ;
pravila računovodstva;
značenje i odnosi između tokova i ukupnih akumuliranih iznosa (stanja);
značenje balansirajućih stavki.
2.a. DEFINICIJA INSTITUCIONALNIH JEDINICA
Koncept institucionalnih jedinca se odnosi na grupisanje ekonomskih entiteta/jedinica koji imaju
ovlaštenja da donose odluke (npr. imaju mogućnost da posjeduju dobra i sredstva, stvaraju
obaveze i mogu biti dijelom ekonomskih aktivnosti i transakcija sa drugim stranama) i imaju
mogućnost da vode kompletan set računa. Ovi entiteti se grupišu u različite sektore na osnovu
svojih osnovnih funkcija, ponašanja ili aktivnosti
Domaća ekonomija se sastoji od pet različitih statističkih sektora koji se međusobno isključuju i
mogu imati različite pod-sektore:
Nefinansijske korporacije;
Finansijske korporacije;
Opšta vlada (država i državni organi);
Domaćinstva;
Neprofitne organizacije u službi domaćinstava.
Sve nerezidentne jedinice’7 – su sumirane u sektor koji se naziva “ostatak svijeta”. Pet domaćih
sektora i sektor ostatka svijeta su ukratko opisane u narednih šest dijelova8. Odjeljak 2.a.7, se na
kraju fokusira na tačno značenje dva koncepta – proizvođač na tržištu i prethodno spomenuti
koncept rezidenta – a koji igraju veoma važnu ulogu u klasifikaciji entiteta u odgovarajuće sektore.
7 Preciznije značenje koncepta „rezident” u kontekstu metodologije nacionalih računa je detaljno objašnjeno u
odjeljku 2.a.7 8 Detaljnije objašnjenje pojedinačnih podsektora se može naći u pravilniku Sistema evropskih računa iz 1995
a koji je raspoloživ na web stranici: (http://forum.europa.eu.int/irc/dsis/nfaccount/info/data/esa95/en/esa95en.htm), stavovi 2.12 to 2.92.
13.
2.a.1. Nefinansijske korporacije
Nefinansijske korporacije su institucionalne jedinice:
Čije distributivne i finansijske transakcije su različite od transakcija njihovih vlasnika;
Koje su ‘tržišni proizvođači ’9;
I čija je glavna aktivnost proizvodnja dobara i pružanje nefinansijskih usluga (što ih očigledno
razdvaja od finansijskih korporacija).
Logično je da ovaj sektor dominantno sačinjavaju “uobičajene” privatne korporacije. Dalje, tu su i
neke javne korporacije (ako se smatraju tržišnih proizvođačima), te samostalni preduzetnici sa
nezavisnih pravnim statusom koji se bave proizvodnjom dobara ili pružanjem nefinansijskih usluga.
Jedinice iz ovog sektora bi trebale imati status korporacije ili bi trebale “ličiti” na korporacije, u kom
bi ih slučaju označili ‘kvazi-korporacijama’10.
Sektor ne-finansijskih korporacija se još može podijeliti na:
Javne nefinansijske korporacije, npr, sve nefinansijske korporacije i kvazi korporacije koje su
predmetom kontrole državnih organa;
Domaće privatne nefinansijske korporacije, npr. sve nefinansijske korporacije i kvazi-
korporacije koje ne kontroliše država ili nerezidentne institucionalne jedinice;
Strane nefinansijske korporacije, npr. sve nefinansijske korporacije i kvazi-korporacije koje su
pod kontrolom nerezidentnih institucionalnih jedinica. One između ostalog uključuju:
a) sve podružnice nerezidentih korporacija, i b) sve korporacije koje kontrolišu nerezidentne
institucionalne jedinice, koje same nisu korporacije (npr, korporacija koju kontroliše strana država;
ili korporacija koju kontroliše grupa nerezidentih jednica koje čine koncern).
2.a.2. Finansijske korporacije
Sektor finansijskih korporacija sadrži sve (kvazi-)korporacije koje se primarno bave finansijskih
posredovanjem i/ili pružanjem finansijskih usluga. Finansijsko posredovanje se odnosi na
ekonomsku aktivnost pribavljanja finansijske aktive i, u isto vrijeme, stvaranje finansijskih obaveza
učestvovanjem u finansijskim transakcijama. Pružanje usluga je blisko povezano s ovom
ekomomskom aktivnošću, ali se ne smatra finansijskim posredovanjem.
9 Tačno značenje koncepta ”tržišni proizvođač” u konceptu metodologije nacionalih računa se moze naći u
odjeljku 2.a.7 10 Kvazi korporacije vode kopletan set računa i nemaju nezavisan pravni status. Međutim, njihovo
ekonomsko i finansijsko djelovanje je drugačije nego djelovanje njihovih vlasnika i s toga više liče na korporacije. Upravo zato smatra se da imaju autonomiju kod donošenja odluka, te ih smatramo zasebnim nstitucionalnim jedinicama.
14.
Sektor finansijskih korporacija se može podijeliti na pet podsektora :
Centralna banka;
Ostale monetarne finansijske institucije;
Ostali finansijski posrednici, osim osiguravajućih kuća i penzionih fondova;
Institucije pružaoci finansijskih usluga;
Osiguravajuće kuće i penzioni fondovi
Centralna banka
Centralna banka je pod-sektor koji se sastoji od svih finansijskih korporacija i kvazi korporacija čiji
je osnovni zadatak emisija novca, održavanje unutrašnje i vanjske vrijednosti valute i čuvanje svih
ili dijela unutrašnjih rezervi države11. U Bosni i Hercegovini je samo Centralna banka Bosne i
Hercegovine uključena u ovaj podsektor.
Druge monetarno financijeske institucije
Druge monetarno financijeske institucije uključuju sve financijeske korporacije i kvazi korporacije,
osim onih svrstanih u pod-sektor centralne banke, čije su primarne aktivnosti financijsko
posredovanje i koje su ovlaštene da primaju depozite i/ili bliske supstitute depozita od
institucionalnih jedinica koje nisu monetarne finansijske institucije i da, za svoj račun, odobravaju
zajmove i/ili da investiraju u vrijednosne papire.
Ovaj podsektor, u osnovi, pokriva one finansijske posrednike kroz koje se efekti monetarne politike
centralne banke prenose na druge entitete i ekonomiju. Stoga, oni zajedno sa centralnom bankom
čine monetarno-financijske institucije (MFI), u skladu sa definicijom Evropske Centralne Banke.
Druge monetarno financijske institucije ne mogu biti opisane jednostavno kao 'banke', jer one
mogu uključivati i neke financijske korporacije koje sebe možda ne zovu bankama, i neke kojima to
u nekim državama nije dozvoljeno, dok neke druge finansijske korporacije koje sebe nazivaju
bankama možda ne mogu biti uključene u MFI. Generalno, sljedeći financijski posrednici su
klasifikovani u ovom pod-sektoru:
a) komercijalne banke, 'univerzalne' banke i 'opštenamjenske' banke; b) štedne banke (uključujući štedne banke i kreditne asocijacije); c) poštanske žiralne institucije, poštanske banke, žiralne banke; d) ruralne kreditne banke, poljoprivredne kreditne banke;
11 Ovo ne uključuje odvojene agencije i tijela, a da nisu centralna banka, koje regulišu ili nadgledaju
financijske odbore i financijska tržišta. Oni su klasifikovani u pomoćnom financijskom podsektoru. Tipičan primjer je Bankovna agencija Federacije Bosne i Hercegovine.
15.
e) kooperativne kreditne banke, kreditne unije; f) specijalizirane banke (npr. trgovačke banke, privatne banke);
Drugi finansijski posrednici osim osiguravajućih društava i penzionih fondova
Ovaj podsektor se sastoji od svih financijskih korporacija i kvazi korporacija koje su uključene u
financijsko posredovanje osiguravajući sredstva kroz obaveze koje nisu valute, depoziti i/ili bliski
supstituti depozita od institucionalnih jedinica koje nisu monetarne finansijske institucije, ili
osiguranje tehničkih rezervi.
To uključuje različite tipove financijskih posrednika, posebno one koji su prevashodno uključeni u
dugoročna finansiranja. U većini slučajeva ovo pretežno dugoročno dospjeće čini osnovu
razgraničavanja ovog podsektora u odnosu na podsektor monetarno financijskih institucija. Na bazi
nepostojanju obaveza u formi osiguravanja tehničkih rezervi, lako se mogu razgraničiti sa
podsektorom osiguravajućih korporacijama i penizionih fondova.
Sljedeće finanskijske korporacije i kvazi korporacije su klasifikovane u ovaj podsektor, ukoliko se
ne smatraju monetarno financijskim instiitucijama.
a) korporacije uključene u finansijski lizing; b) korporacije uključene u pružanje usluga ličnog ili komercijalnog finansiranja;
c) korporacije uključene u faktoring;
d) dileri vrijednosnim papirima i derivatima (posjeduju vlastiti račun);
e) specijalizovane financijske korporacije kao što su „venture“ i razvojne kompanije;
uvozno/izvozne financijske kompanije;
f) financijski posrednici koji primaju depozite i/ili njihove bliske supstitute samo od monetarnih finansijskih institucija.
Pomoćne finansijske institucije
Ovaj se podsektor sastoji od svih financijskih korporacija i kvazi korporacija koji su u osnovi
uključeni u pomoćne financijske aktivnosti. Ono naročito uključuje sljedeće finansijske korporacije i
kvazi korporacije: a) posrednike iz oblasti osiguranja, konsultante iz domena osiguranja i penzionih fondova, itd; b) posrednike za zajmove, posrednike za hartije od vrijednosti, investicijske savjetnike, itd.;
c) korporacije koje upravljaju hartijama od vrijednosti;
d) korporacije čija je osnovna funkcija da garantuju, žiro-račune ili slične instrumente;
16.
e) korporacije koje se bave savjetovanjima u domenu hedžinga i derivata, kao sto su swap aranžmani, opcije i fjučersi (ne i njihovom emisijom); f) korporacije koje osiguravaju infrastrukturu za finansijska tržišta;
g) institucije za nadzor finansijskih posrednika i finansijskih tržišta, kada se radi o odvojenim institucionalnim jedinicama; h) korporacije koje upravljaju penzionim fondovima i uzajamnim fondovima; itd; i) korporacije koje obezbjeđuju kupoprodaju vrijednosnih papira i osiguranja;
j) ne-profitne institucije priznate kao nezavisni pravni entiteti koji služe financijskim
korporacijama, ali nisu uključene u financijsko posredovanje ili pomoćne financijske aktivnosti.
Osiguravajuće korporacije i penzioni fondovi
Ovaj podsektor se sastoji od svih financijskih korporacija i kvazi korporacija koje su uglavnom
uključene u financijsko posredovanje kao posljedica „objedinjavanja“ (engl. pooling) rizika. Glavne
obaveze ovih institucija su obezbjeđivanje tehničkih rezervi. Kontrastavke rezervi su investicije
osiguravajućih kompanija i penzionih fondova, koje, stoga, djeluju kao financijski posrednici.
Ugovori o osiguranju mogu se odnositi na pojedince i/ili grupe bez obzira da li je ugovor o
osiguranju propisan od strane države ili je on na dobrovljnoj osnovi. Međutim, ovaj podsektor ne
uključuje fondove socijalnog osiguranja (opisane dolje u dijelu 2.a.3). Podsektor osiguravajucih
korporacija i penzionih fondova može biti podjeljen na
:
a) osiguravajuće korporacije;
b) (autonomne) penzione fondove
Autonomni penzioni fondovi su penzioni fondovi koji imaju autonomiju u donošenju odluka i koji
imaju kompletan zaseban set računa. Zbog toga su oni institucionalne jedinice. Penzioni fondovi
koji nemaju autonomiju nisu zasebne institucionalne jedinice i stoga ostaju kao dio institucionalnih
jedinica koje ih stvaraju.
Penzioni fondovi mogu biti opisani kao institucije koje osiguravaju grupe rizika koje se odnose na
socijalne rizike i potrebe osiguranih osoba. Tipični klijenti ovih institucija uključuju zaposlenike
pojedinih preduzeća ili grupa preduzeća, zaposlenike po pojedinim industrijskim granama i
djelatnostima, te osobe sa istom profesijom. Beneficije uključene u ugovore o osiguranju mogu
sačinjavati beneficije koje se isplaćuju nakon smrti osigurane(og) prema udovici/udovcu i djeci
(uglavnom smrt na poslu), beneficije koje se isplaćuju po penzionisanju i beneficije koje se plaćaju
nakon sticanja invalidnog statusa osiguranika.
U nekim zemljama sve ove vrste rizika mogu biti osigurane jednako i od strane fondova životnog
osiguranja kao i penzionih fondova. U drugim zemljama neki od ovih tipova rizika moraju biti
17.
osigurani putem fondova životnog osiguranja. Za razliku od kompanija životnog osiguranja,
penzioni fondovi su ograničeni (zakonom) na specifične grupe zaposlenika i samozaposlenika.
2.a.3. Opšta vlada
Ovaj sektor se sastoji od svih institucionalnih jedinica koje ne smatramo tržišnim proizvođačima, čiji
je output namjenjen individualnoj i kolektivnoj upotrebi, i koji su uglavnom financirani kroz
obavezna plaćanja od strane jedinica koje pripadaju drugim sektorima (porezima), i/ili svih
institucionalnih jedinica uključenih u preraspodjelu nacionalnog dohotka i bogatstva. Sektor opšte
vlade je obično podjeljen na osnovu geografskih ograničenja nadležnosti, dok se subjekti zaduženi
za osiguranje socijalne sigurnost tretiraju odvojeno (nezavisno od geografskih limita njihovih
nadležonsti). Sektor opšte vlade je, obično, podjeljen na četiri podsektora opisana ispod. Nakon
toga fokusirali smo se na situaciju u Bosni i Hercegovini.
Centralna vlada
Ovaj podsektor uključuje sve administrativne odjele centralne vlade i drugih centralnih institucija
čija se nadležnost odnosi na ukupni ekonomski teritorij zemlje, osim u dijelu upravljanja fondovima
socijalne sigurnosti. On također uključuje i one neprofitne institucije koje kontroliše i uglavnom
finansira centralni nivo vlasti i čije se nadležnosti odnose na ukupno ekonomsko područje zemlje.
Državna vlada12
Ovaj sektor se sastoji od državnih (tj. regionalnih) vlada koje su odvojene institucionalne jedinice
koje obavljaju neke funkcije vlasti na nivou ispod centralne vlade a iznad državnih institucionalnih
jedinica na lokalnom nivou, osim za upravljanje fondovima socijalnog osiguranja. On također
uključuje one neprofitne institucije koje uglavnom kontrolišu i financiraju regionalne vlade i čije
nadležnosti su ograničene na ekonomske teritorije država (čitati, pojedinih regija).
Tipično, ovaj nivo vlasti predstavlja najviše geografske jedinice u koje se država kao cjelina može
podjeliti za političke i administrativne svrhe.
Lokalna vlada
Podsektor lokalna vlada uključuje one tipove javne administracije čija se nadležnost proteže samo
na lokalni nive ekonomske teritorije, izuzev lokalnih agencija fondova socijalnog osiguranja. On
12 Ovo je službeno ime u relevantnim računovodstvenim priručnicima. Ali, da bi se izbjegle zabune sa
centralnim nivoom vlasti, ovaj podsektor se ponekada označava kao 'regionalna vlada'. .
18.
također uključuje i one neprofitne institucije koje takve javne lokalne administracije kontrolišu i
financiraju i čija nadležnost je ograničena na ekonomske teritorij kojim upravlja lokalni nivo vlasti.
Tipično, lokalnni nivoi vlasti su manje geografske jedinice u odnosu na regionalni nivo vlasti.
Fondovi socijalnog origuranja
Podsektor fondovi socijalnog osiguranja uključuju sve centralne, državne i lokalne institucionalne
jedinice čija je osnovna aktivnost da obezbjedi socijane beneficije i koje ispunjavaju svaki od
sljedecih kriterija:
a) prema zakonu ili pravilima određene grupe stanovništva su obavezne da učestvuju u šemama
ili da plaćaju doprinose;
b) država je odgovorna za upravljanje institucijom u pogledu uspostavljanja ili odobravanja
doprinosa i beneficija nezavisno od njene (moguće) uloge kao nadzornog organa ili
poslodavca.
Obično nema direktne veze između iznosa doprinosa plaćenog od strane pojedinca i rizika kome je
taj pojedinac izložen.
Situacija u Bosni i Hercegovini?
Dejtonski sporazum iz 1995. godine rezultirao je vrlo komlikovani državnim uređenjem u Bosni i
Hercegovini. Funkcije vlasti se provode na mnogo različitih nivoa:
Nivo centralne vlade Bosne i Hercegovine ;
Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske;
Autonomnog Brčko Distrikta;
Kantona u Federaciji Bosne i Hercegovine;
Opština.
Pored ovih subjekata, postoje takoder i brojni vanbudžetski fondovi. Federalni Zavod za penziono i
invalidsko osiguranje (PIO/MIO), na primjer, je zadužen za vodjenje PAYG penzione šeme na
nivou Federacije.
Kako je ranije navedeno, Centralna banka Bosne i Hercegovine redovno objavljuje državne
finansijske podatke u skladu sa SDF metodologijom. Za sada u ovim publikacijama nije prisutan
opštinski nivo vlasti zbog problema dostupnosti podataka. Banka naglašava da centralni nivo vlasti
u BiH ima vrlo ograničena ovlaštenja u poređenju sa drugim zemljama dok su vlade na entitetskim
nivoima (Federacije BiH i Republike Srpske) i Brčko Distrikta ovlaštene za većinu aktivnosti države
u okvirima ovih geografskih teritorija. Nadalje, kantoni imaju snagu koja je dosta slična regionalnom
nivou vlasti (“državne vlasti”) u SDF klasifikaciji. Stoga, Centralna Banka BiH zagovara da se iz
19.
razloga međunarodne uporedivosti čini pogodnim da se centralni nivo vlasti u BiH, zajedno sa
vlastima na nivou entiteta (Federacije BiH, Republike Srpske i autonomnog Brčko Distrikta) kao i
kantonima u Federaciji BiH, svi uvrste (klasifikuju) u centralnu vladu. Banka ne razmaatra
eksplicitno podsektor socijalne sigurnosti, iako gore pomenuti Zavod može biti svrstan u taj
podsektor u skladu sa smjernicama za državno računovodstvo.
2.a.4. Domaćinstva
Sektor domaćinstava obuhvata pojedince ili grupe pojedinaca kao potrošače i također kao moguće
poduzetnike koji proizvode tržišna dobra i pružaju nefinansijske i finansijske usluge (tržišni
proizvodjači) uz uslov da se u drugom slučaju odgovarajuće aktivnosti ne odnose na zasebne
entitete tretirane kao kvazi - korporacije. On također uključuje pojedince ili grupe pojedinaca kao
što su proizvođači dobara i nefinansijskih usluga za isključivo vlastitu finalnu upotrebu (tj. netržišnu
upotrebu).
Domaćinstva kao potrošači se mogu definisati kao male grupe lica koja dijele isti životni prostor,
koji udružuju neki, ili sav njihov prihod i imetak i koji zajednički konzumiraju određene tipove dobara
ili usluga, uglavnom stanovanje i ishranu. Ovome se može dodati kriterij postojanja porodičnih ili
emotivnih veza.
Glavni resursi ovih jedinica se izvode iz nadoknada zaposlenima, prihoda od imovine, (neto)
transfera iz ostalih sektora ili od primanja nastalih raspolaganjem tržišnim proizvodima ili od
uračunatih primitaka od outputa proivoda za vlastitu finalnu potrošnju.
Sektor domaćinstava uključuje:
a) pojedince ili grupe pojedinaca čija je glavna funkcija potrošnja;
b) lica koja stalno žive u institucijama koje imaju malo ili nimalo autonomije u pogledu aktivnosti ili
odlučivanja po ekonomskim pitanjima (npr. čanovi religioznih redova koji žive u manastirima,
dugogodišnji pacijenti u bolnicama, zatvorenici koji služe dugogodišnje kazne, starija lica koja
stalno žive u domovima za penzionere). Takva lica se zajednički tretiraju kao, pojedinačna
institucionalna jedinica, odnosno pojedinačno institucionalno "domaćinstvo";
c) pojedinci ili grupe pojedinaca čija je glavna funkcija potrošnja i proizvodnja dobara i
nefinansijskih usluga isključivo za vlastite potrebe;
d) individualno vlasništvo i partnerstvo bez nezavisnog pravnog statusa - za razliku od onih
tretiranih kao kvazi - korporacije koje su tržišni proizvođači;
e) neprofitne institucije koje služe domaćinstvima, koje nemaju nezavisan pravni status ili oni koji
ih imaju, ali su od minornog značaja.
Ako je ovo prihvatljivo i korisno za ekonomske analize, sektor domaćinstava se može dalje podijeliti
na različite podsektore na osnovu kriterija dominantnog prihoda (poslodavci, zaposlenici, korisnici
20.
prihoda od imovine, korisnici penzija, korisnici različitih transfernih plaćanja). Kada isto
domaćinstvo u datoj kategoriji ima više od jednog prihoda (npr. kad oboje, i suprug i supruga
primaju penziju), očigledno je da klasifikacija mora biti bazirana na ukupnom prihodu u okviru
svake kategorije.
2.a.5. Neprofitne institucije koje služe domaćinstvima
Sektor neprofitnih institucija koje služe domaćinstvima (NPISD) sastoji se od neprofitnih institucija
koje su zasebni pravni entiteti, koji služe domaćinstvima i koji su privatni netržišni proizvođači.
Njihovi glavni resursi, osim onih dobivenih od povremenih prodaja, se uglavnom ostvaruju iz
dobrovoljnih doprinosa u gotovom novcu ili u naturi od domaćinstava, od uplata od strane vlada ili
iz prihoda na imovinu.
Samo su značajni NPISD analizirani ovdje. Tamo gdje ove institucije nisu od velikog značaja, nisu
ni uključene u ovaj sektor, njihove transakcije su objedinjene zajedno sa onima iz sektora
domaćinstava.
NPISD sektor uključuje slijedeće glavne vrste neprofitnih institucija koje obezbjeđuju netržišna
dobra i usluge domaćinstvima:
a) sindikate, profesionalna ili obrazovna udruženja, udruženja potrošača, političke partije, crkve ili
religiozna udruženja (uključujući ona finansirana, ali ne i kontrolisana od strane država) i
društvene, kulturna udruženja, udruženja za rekreaciju i sportske klubove;
b) dobrotvorne ustanove, ustanove za socijalno staranje i humanitarne organizacije finansirane
kroz dobrovoljne doprinose u gotovom novcu ili od drugih institucionalnih jedinica .
NPISD sektor uključuje dobrotvorne ustanove, ustanove za socijalno staranje ili humanitarne
organizacije koje služe nerezidentnim jedinicama.
2.a.6. Ostatak svijeta
"Ostatak svijeta" predstavlja jednostavno grupisanje svih "nerezidentnih jedinica" jer su one
uključene u ekonomske transakcijama ili imaju druge ekonomske veze sa "rezidentnim"
jedinicama. Nema razlike između različitih entiteta (stranih domaćinstava, vlade, korporacija, itd.) U
tom smislu to i nije zapravo "sektor" već je samo račun koji obezbjeđuje kompletan pregled
ekonomskih odnosa izmedju nacionalne ekonomije i ostatka svijeta.
21.
2.a.7. Tačno značenje pojmova
Rezdentnost
Kao što je naznačeno u prethodnom poglavlju, pojam "rezidentnost" razlikuje domaće sektore od
ostatka svijeta. On je zasnovan na lokaciji "centra ekonomskog interesa". Ovo se odnosi na mjesto
odakle određeni entitet provodi ekonomske transakcije bilo neograničeno ili na duži vremenski
period (obično duže od jedne godine). Državljanstvo kao takvo ne igra posebnu ulogu.
Utvrdjivanje rezidentnosti može biti najkomplikovanije za domaćinstva. U tom slučaju jednogodišnji
kriterij je od presudnog značaja, npr.:
Strani studenti, poslovni ljudi, turisti koji posjećuju Sarajevo se mogu označiti kao sektor
"ostatka svijeta" ;
Gradjani Bosne koji rade na sezonskim poslovima u Njemačkoj i strani dužnosnici EU, OSCE
smješteni u Sarajevu mogu se označiti kao sektor "domaćinstava" pošto se oba smatraju
domaćim rezidentima;
Bosansko-Hercegovačka porodica stalno nastanjena u Briselu može se klasifikovati kao
sektor "ostatka svijeta".
Tržišni proizvodjači
Pojam "tržišni proizvođač" je od presudne važnosti za označavanje opšte vlade (koja uključuje
samo netržišne proizvođače). Generalno, tržišni output je output koji se prodaje po ekonomski
relevantnoj cijeni. Prema ESR 1995 metodologiji, cijene su ekonomski relevantne - a entitet se
smatra tržišnim proizvodjačem – samo onda kada se prodajom pokriva više od 50% troškova
proizvodnje.
I "troškovi proizvodnje" i "prodaja" su jasno definisani u ESR 1995. metodologiji, te su povezani sa
posebnim knjiženjima u nefinansijskim nacionalnim računima. Potrebno je naglasiti da stavka
"prodaja" ne uključuje državne subvencije za finansiranje, npr. državnih kompanija.
Gore pomenuti ESR 1995 kriterij od 50 posto mora se utvrditi pregledom tokom niza godina;
klasifikacija se ne može utvrditi za specifičnu situaciju u samo jednoj godini.
U praksi, trebao bi se slijediti postepeni pristup kako bi se odlučilo o klasifikaciji određenog entiteta.
Kao prvo, trebalo bi se utvrditi da li je entitet privatni ili državni proizvođač. Centralno pitanje s tim u
vezi je da li država može provoditi kontrolu entiteta sa posebnim naglaskom na kontrolu koja se
odnosi na mogućnost utvrđivanja politike entiteta i postavljanja direktora ili menadžera. Činjenica
22.
da državne institucije posjeduju više od polovine dionica je dovoljan ali ne i neophodan uslov za
kontrolu. Također korporacije u kojima je država manjinski dioničar, mogu biti pod kontrolom
države ako je ona u mogućnosti da određuje politiku kompanije. Ukoliko nema kontrole od strane
države, entitet se može smatrati privatnim proizvođačem.
Drugi korak se sastoji od procjenjivanja statusa korporacije i verifikovanja pridržavanja kriterija ESR
1995 od 50%.
Ukoliko privatni proizvođač nema status preduzeća i ne smatra se kvazi - korporacijom, tada se
ima svrstati u sektor domaćinstava. U suprotnom, korporaciji ili kvazi - korporaciji, gore pomenuti
kriterij od 50% određuje klasifikaciju. Korporacije koje su u skladu sa ovim kriterijem smatraju
tržišnim proizvođačima moraju se klasifikovati kao finansijske ili nefinansijske korporacije (zavisno
od oblasti privrede u kojoj se nalaze). Korporacije koje ne zadovoljavaju kriterij od 50%, moraju se
klasifikovati kao neprofitne institucije koje služe domaćinstvima.
Javni proizvođači koji proizvode dobra i nefinansijske usluge i koji su identifikovani kao zasebne
jedinice se automatski ubrajaju u kvazi-korporacije, ako nemaju status korporacije. U tom slučaju,
važno je da samo zadovoljavaju kriterij 50%. Ako javni proizvođač zadovoljava ove kriterije, spada
Privatni proizvođač = korporacija ili
kvazi-korporacija?
Sektor domaćinstava 50 % kriterij zadovoljen?
Ne-profitne institucije u službi domaćinstava
Korporacije (finansijske ili ne-finansijske)
DA NE
NE DA
23.
u sektor ne-finansijskih korporacija. U suprotnom, svrstan je zajedno sa opštom vladom (čak i ako
ovaj proizvođač ima poseban korporativni status).
2.b. PRAVILA RAČUNOVODSTVA
Državni računi su sačinjeni na osnovu serije konvencija, pravila i procedura. Ovdje se ukratko
opisuje određeni broj ključnih računovodstvenih pravila kojih bi se, u principu, trebali pridržavati svi
dijelovi državnog računovodstva. Oni se odnose na:
Način na koji su operacije evidentirane;
Vrednovanje operacija;
Vrijeme evidentiranja;
Konsolidacija i uspostavljanje neto odnosa.
2.b.1. Procesi evidentiranja
Za svaki (pod)- sektor i za ekonomiju u cjelini priprema se serija specifičnih računa13. Svaki se
račun sastoji od dvije 'strane':
‘izvori’ koja se odnosi na operacije koje povećavaju sumu ekonomske vrijednosti
13 Standardne sekvence ovih obračuna su detaljno objašnjene u dijelu 3 (nefinancijski državni računi) i u
poglavlju 4 (financijski računi).
Javni ne-finansijski proizvođači: 50 % kriterij zadovoljen?
Opšta vlada
Ne-finansijske korporacije
NE DA
24.
(pod-)sektora;
‘upotreba’ koja se odnosi na operacije koje smanjuju ekonomsku vrijdenost (pod-) sektora:
Državno računovodstvo je zasnovano na principu dvojnog ulaza: svaka transakcija je zabilježena i
kao 'upotreba' i kao 'izvor'. Odatle, po definiciji, sveukupne upotrebe bi uvijek trebale biti jednake
sveukupnim izvorima za svaki (pod-)sektor. Međutim, ovo nije slučaj sa svakim individualnim
računom (pod-)sektorom jer stavke 'upotreba' i 'izvori' mogu (i obično je to slučaj) uticati na
različite individualne račune. Odatle pojedinačni računi mogu biti neizbalansirani. Ovo su važni
parametri u ekonomskim analizama (cf. section 2.d).
2.b.2. Vrednovanje operacija
Sa izuzetkom nekih stavki koje se odnose na populaciju i rad, sve varijable u državnim računima su
izražene u monetarnim terminima. Preciznije, vrijednovanje se vrši na temelju sadašnjih tržišnih
cijena. Ove cijene su obično lako dostupne kroz standardne izvore podataka. Međutim, ako nisu -
npr.u slučaju trgovine zamjenom robe za robu - one moraju biti procjenjene. Kada tržišne cijene za
slične proizvode nisu dostupne, npr. u slučaju netržišnih usluga koje osigurava vlada, vrednovanje
bi trebalo biti obavljeno na osnovu troškova proizvodnje.
Akumulirane količine (stanja) bi trebale biti vrednovane po aktuelnim cijenama u trenutku na koji se
odnosi bilans stanja, ne u momentu proizvodnje ili nabavke dobara ili sredstava od kojih su ove
akumulirane količine sastavljene. Ponekad je neophodno vrednovati ove akumulirane količine na
bazi njihove procjenjene vrijednosti u datom trenutku ili na bazi troškova proizvodnje.
Za potrebe ekonomskih analiza, često se posmatraju statistički podaci vrednovani na osnovu
konstantnih cijena. Ovo znači vrijednovanje toka i ukupnih akumuliranih količina u jednom
obračunskom periodu na bazi cijena iz prethodnog perioda. Svrha vrednovanja na osnovu
konstantnih cijena je da se rasčlane promjene tokom vremena i to na promjene u cijeni i promjene
u volumenu.
Mnogi tokovi i akumulirane količine, npr. dohodak, nemaju eksplicitnu vlastitu cijenu ili kvantitativnu
dimenziju. Međutim, kupovna snaga ovih varijabli može se dobiti prilagođavanjem trenutnih
vrijednosti odgovarajućim indeksima cijena, npr. index potrošačkh cijena. Za ovako prilagođene
tokove ili akumulirane količine kažemo da su izraženi u 'realnim terminima'. Primjer je raalni
raspoloživi dohodak.
Vrednovanje je jedno područje gdje se metodologije državnih računa razlikuju od PPD procedure: u
slučaju PPD procedure podatak o javnom dugu treba se izraziti u nominalnij vrijednosti umjesto na
bazi tržišnih cijena.
25.
2.b.3. Vrijeme evidentiranja
U principu sadašnje metodologije zahtjevaju da sva kretanja budu zabilježena na obračunskim
osnovama tj. kada je ekonomska vrijednost formirana, transformisana ili ugašena, ili kada zahtjevi i
obaveze nastaju, trannsformirane su ili opozvane. Ovo je jedna od većih novina u poređenju sa
nekim ranijim verzijama metodologija državnih računa koje su uglavnom bile zasnovane na
gotovinskim tokovima.
Međutim, u nekim slučajevima može biti zahtjevan određeni stepen fleksibilnosti kada se radi o
vremenu evidentiranja. Ovo se naročito odnosi na poreze i ostale tokove kada je u pitanju opšta
vlada koji se obično evidentiraju na osnovama gotovinskih tokova vezanih za račune države.
Ponekad je teško sprovesti preciznu transformaciju ovih tokova sa gotovinskih na obračunske
osnove. U ovakvim slučajevima ponekad je neophodno koristiti i procjene.
U vezi s ovim na Evropskom nivou usaglašeno je nekoliko konvencija kako prebaciti novčane
primitake u podatke državnih računa obzirom na uobičajena kašnjenja sa plaćanjem različitih
poreskih kategorija. Ovo generalno implicira da, ukoliko stvarni obračunski podaci nisu raspoloživi,
mjesečni novčani primici se obično pomijeraju unazad za jedan ili više mjeseci.
Pored fleksibilnosti kada se radi o vremenu evidentiranja, iz praktičnih razloga bilo je neophodno
ovo povezati sa PPD-om kako bi se odredilo evidentiranje poreza i obaveza po osnovu socijalnih
doprinosa, tako da neto pozajmljivanja generalne valade (i drugih povezanih sektora) ne uljučuju
procjenjene iznose poreza i socijalnih doprinosa koji vjerovatno neće biti prikupljeni.
Bilo koji tok bi trebao biti evidentiran u isto vrijeme, za sve uključene institucionalne jedinice i na
svim računima za koje je vezan. Ovaj princip može izgledati jednostavno, ali njegovo sprovođenje
nije. Institucionalne jedinice ne primjenjuju uvijek ista obračunska pravila. Čak i ako to čine, razlike
u stvarnom evidentiranju mogu se pojaviti iz praktičnih razloga kao što je na primjer zakašnjela
komunikacija. Kao posljedica toga uključene strane mogu evidentirati različito vrijeme transakcija.
Treba naglasiti, da zbog principa evidentiranja po obračunskom metodu, tokovi zabilježeni u
državnim računima mogu značajno odstupati od stvarnih novčanih tokova. Ovo možemo ilustrirati
jednostavnim primjerom. Pretpodstavimo da država izdaje trogodišnje obveznice 01. jula 2007.god.
na ukupan iznos od 100 miliona KM i sa godišnjom kamatnom stopom od 6%. Kamatne
obračunate u nacionalnim računima će se razlikovati od plaćanja kamata imaocima ovih obveznica
(Vidjeti tabelu ispod).
Kamate (million KM) 2007 2008 2009 2010
26.
Gotovinske osnova 0 6 6 6
Obračunate osnova 3 6 6 3
2.b.4. Konsolidacija i uspostavljanje neto odnosa
Termin “konsolidacija” se odnosi na eliminaciju operacija ili pozicija između jedinica u slučajevima
kada se one grupisane. U principu, podaci o nacionalnim računima nisu konsolidovani, tj. oni
pokazuju operacije ili pozicije između sektora. Međutim, nekada konsolidacija može biti korisna za
analize.
Treba naglasiti da je ovo samo pitanje prezentiranja. Pretpostavimo da je, prema primjeru u
odjeljku 2.b.3, centralna vlada izdala 100 miliona KM javnog duga i da su fundovi socijalnog
osiguranja koji su imali finansijske rezerve kupili 10 miliona KM ovih obveznica. U tom slučaju,
izdano je ukupno 100 miliona KM javnog duga: na strani obaveza (pasive) se evidentira
nekonsolidovana cifra i za centralnu i za opštu vladu. Međutim, da bi se procjenila finansijska
održivost opšte vlade, bolje bi bilo prezentovati konsolidirane podatke. U ovom primjeru bi
konsolidovani dug vlade iznosio 90 miliona KM.
Treba naglasiti, ako se primjenjuju budžetska pravila EU vezano za javni dug, podaci o bruto
konsolidovanom dugu (po “sporazumu iz Maastrichta”) se koristi kao glavna referenca (cf. odjeljak
5.d.).
‘Uspostavljanje neto iznosa’ je povezano ali nešto drugačije pitanje. (Grupe) jedinice ili sektori
mogu imati iste transakcije za upotrebe i resurse ili iste finansijske instrumente na strani aktive i
pasive. U tom slučaju, metodologije nacionalnih računa obično sugeriraju iskazivanje bruto
podataka, a ne neto razlike između obje strane.
Razmotrite sledeći primjer. Banka dobije 100 miliona KM na ime kamate na hipotekarne i
potrošačke kredite, ali plaća 60 miliona KM kamate na zajam koji je dobila od Centralne banka BiH.
Neto prihod od kamata koje je banka ostvarila je 40 miliona KM, ali u nacionalnim računima oba
toka će biti prikazana: 100 miliona KM na strani resursa na računima banke i 40 miliona KM kao
upotreba sredstva na istim računima.
2.c. TOKOVI I UKUPNE AKUMULIRANE KOLIČINE
Oznaka “stock – ukupne akumulirane količine” odnosi se na iznose (na primjer, finansijske) aktive i
obaveza u određenom vremenskom trenutku. Najjednostavnije se može uporediti sa slikom koja
bilježi situaciju u tačno određenom trenutku na početku i na kraju svakog obračunskog perioda
perioda (godine, kvartala itd).
27.
Oznaka “flows - tokovi” više je usporediva sa filmom koiji bilježi što se događa tokom određeng
perioda. Odnosi se na promjene vrijednosti ovih sredstava i obaveza u toku obračunskog perioda.
Prema definiciji, akumulirane količine na kraju godine bi trebale biti jednake sumi akumuliranih
količina s početka godine i tokova u toku cijele godine za svako sredstvo ili obavezu u pitanju:
Akumulirani iznost – akumulirani iznost-1 = tokovit
Postojeća vrijednost akumuliranih sredstava odnosno obaveza može se promjeniti iz više razloga.
Standardne metodologije nacionalnog računovodstva razmatraju tri tipične vrste tokova:
transakcije;
kapitali dobici ili gubici;
ostale izmjene u vrijednosti.
2.c.1. Transakcije
Transakcija je ekonomski tok koji se odnosi na interakcije između institucionalnih jedinica – obično
na osnovu zajedničkog sporazuma – ili aktivnost unutar institucionalne jedinice koje se tretira kao
transakcija, obično zbog toga što jedinica operira u dva različita kapaciteta. Iz ovog razloga od
značaja je transakcije podijeliti u četiri glavne grupe :
a) Transakcije u proizvodima koje opisuju porijeklo (domaći output ili uvoz) i korištenje
(međufazna potrošnja, krajnja potrošnju, formiranje kapitala ili izvoz) proizvoda;
b) distributivne transakcije koje opisuju kako se dodana vrijednost nastala u proizvodnji
distribuira na rad, kapital i državu, i redistribuciju dohotka i bogatstva (porezi na dohodak i
imovinu i drugi transferi) ;
c) finansijske transakcije koje opisuju pribavljanje finansijskih sredstava ili stvaranje obaveza
za svaku vrstu finansijskih instrumenata. Ovakve transakcije se često dešavaju zajedno sa
nefinansijskim transakcijama, ali isto tako mogu nastati i kao transakcije koje sadrže samo
finansijske instrumente;
d) četvrta grupa se sastoji od potrošnje fiksnog kapitala i akvizicija umanjenih za odlive
neproizvodnih nefinansijskih sredstava.
Ove transakcije su detaljno opisane kao standardne sekvence nefinansijskih i finansijskih računa
(poglavlja 3 i 4).
28.
2.c.2. Nominalni dobici ili gubici po osnovu držanja
Nominalni dobici ili gubici predstavlaju promjene u vrijednosti sredstava i obaveza koje se dešavaju
kao rezultat promjene u cijeni ovih sredstava i obaveza. Promjene mogu biti pozitivne ili negativne.
U ovom drugom sljučaju koristi se izraz ‘nominalni gubici’. Nominalni dobici i gubici nastaju čisto
kao rezultat dražanja sredstava i obaveza tokom vremena, bez da ih se transformira na bilo koji
način.
Ako su sredstva ili obaveze denominirane u stranim valutama, promjene u cijeni mogu nastati kao
rezultat promjena u deviznom kursu.
Nominalni dobici mogu se raščlaniti na neutralne i realne obitke (s time da prvi jednostavno
odražavaju promjene opšteg nivoa cijena).
2.c.3. Ostale promjene u volumenu
Pored transakcija i nominalnih dobitaka i gubitaka, ostale promjene u volumenu također utiču na
vrijednost sredstava I obaveza. Ove ostale promjene u volumenu konkretno uključuju:
normalno (ne)pojavljivanje sredstava (npr. otkrivanje podzemnih prirodnih bogatstava ,
prirodnog rasta nekultivisanih bioloških izvora);
promjene koje se dešavaju kao rezultat neuobičajenih događaja (npr. jednostrano otkazivanje
dugova od strane dužnika ili otpisivanje loših zajmova od strane kreditora14, promjene - obično
gubici – u sredstvima kao rezultat prirodnih nepogoda);
promjene koje su nastale iz ponovnog razvrstavanja ili reorganizacije institucionalnih jedinica.
2.d. BALANSIRAJUĆE STAVKE
Kao što je gore naglašeno, pojedinačni-individualni računi za specifične pod-sektore ili za
ekonomiju ne moraju biti uravnoteženi. Ovo implicira da se iz svakog računa balansirajuća stavka
može dobiti pokazujući razliku između upotrebe i izvora (tokovi) ili aktive i pasive (stanja).
Ove balansirajuće stavke sadrže važne informacije za ekonomske analize bazirane na nacionalnim
računima, npr:
Dodatna vrijednost;
Raspoloživi dohodak;
Štednja.
Za potrebe ovog treninga jedna od ključnih bilansirajućih stavki će biti neto pozajmljivanje pojedinih
(pod)sektora. Ovo je u isto vrijeme bilansirajuća stavka za kapitalni račun (pogledati poglavlje 3.c) I
14 Ipak, oproštaj duga kao jednostran čin u ime kreditora se smatra kao transakcija.
29.
za finansijske račune (poglavlje 4). Teoretski ove dvije balansirajuće stavke trebale bi biti identične.
U praksi, često postoje statisltičke protivrječnosti među njima.
30.
3. NEFINANSIJSKI DRŽAVNI RAČUNI
U ovom poglavlju će biti predstavljen normalan slijed nefinansijskih državnih računa. Ovaj slijed je
dizajniran kako bi dao sveobuhvatan pregled svih relevantnih tokova u ekonomiji. On započinje od
procesa proizvodnje (izvor ekonomske vrijednosti) i prolazi kroz distribuciju i upotrebu dohotka za
štednju i akumulaciju kapitala.
Ovi procesi su opisani u sljedećim serijama računa o kojima će se detaljnije govoriti u ovom
poglavlju:
račun proizvodnje;
računi distribucije i korištenja dohotka;
kapitalni računi.
Finansijski računi – koji zatvaraju sekvencu državnih računa – će se se posebno razmatrati u
slijedećem poglavlju.
Svaki individualni račun obično pokazuje „upotrebe” i „izvore” za svaki (pod)sektor u ekonomiji.
Standardni format je dvostrana tabela sa „upotrebama” na lijevoj strani i „izvorima” na desnoj
strani. Na obje strane (pod)sektori su organizovani u kolonama sa stvarnim ulazima računa npr.
operacije i balansirajuće stavke, u redovima.
3.a. RAČUN PROIZVODNJE
Račun proizvodnje pokazuje sve transakcije koje se odnose na proizvodne procese u ekonomiji.
Na strani „izvora” bilježe se output i indirektni porezi (npr. porezi na proizvodnju i uvoz) minus
subvencije. Strana „upotrebe” računa proizvodnje uključuje intermedijalnu potrošnju i potrošnju
fiksnog kapitala.
Balansirajuće stavke proizvodnog računa su ukupna dodana vrijednost. Ako je potrošnja stalnog
(fiksnog) kapitala također oduzeta od outputa, dodatna vrijednost je izražena u neto terminima. Ako
je potrošnja stalnog kapitala isključena iz „upotreba”, dodatna vrijednost je izražena u bruto
terminima.
Dodatna vrijednost je krucijalno važna balansirajuća stavka budući da je suma bruto dodane
vrijednosti za sve domaće sektore bruto domaći proizvod ekonomije15 (mjerena proizvodnim
pristupom), osnovnog standarda za mjerenje ekonomske aktivnosti.
15 Očigledno je suma svih neto dodanih vrijednosti neto domaći proizvod.
31.
Pored domaće proizvodnje, račun proizvodnje također pokazuje i neto izvoz robe i usluga, npr. dio
domaće proizvodnje koji se izvozi u inostranstvo minus robe i usluge koje se proizvode u
inostranstvu ali su dio finalne potrošnje domaćih sektora. Ova informacija je potrebna da bi se
dobila kompletna slika o domaćoj potrošnji i njenim sekvencama u ne-finansijskim
nacionalnim/državnim računima.
3.b. RAČUNI DISTRIBUCIJE I KORIŠTENJA DOHOTKA
Kroz procese proizvodnje generira se dohodak za faktore proizvodnje: ovaj dohodak je u stvari
ekonomska nagrada za učestvovanje u procesu proizvodnje. Distribucija i korištenje ovako
generiranog dohotka statistički se analizira u četiri odvojena (seta) računa:
Računi primarne distribucije dohotka;
Računi sekundarne distribucije dohotka;
Računi redistribucije dohotka u naturi;
I, konačno, račun korištenja dohotka.
3.b.1. Računi primarne distribucije dohotka
Ova faza u sekvenci računa opisuje generiranje dohotka kao direktni rezultat proizvodnog procesa
kao i njegovu distribuciju – i vlasništvo – između različitih faktora proivodnje (rad, kapital) i države
(kroz indirektne poreze umanjene za subvencije).
Analitički, ovo se dešava na dva različita računa:
Račun generiranja dohotka;
Račun primarne raspodjele dohotka.
Račun generiranja dohotka
Ovaj račun počinje s dodanom vrijednosti (bruto ili neto) utvrđenom na proizvodnom računu. On
pokazuje u kojoj mjeri ova dodana vrijednost (koja je evidentirana na strani izvora) pokriva nadnice
radnika i naplaćene indirektne poreze (umanjene za subvencije) od strane države (obje
evidentirane na strani upotrebe u ovom slučaju).
Balansirajuća stavka mjeri dohodak od proizvodnje prije nego se obračuna porez na dobit, kamata,
renta ili drugi finansijski dohoci ili nadoknade. Označava se ako (bruto ili neto)16 operativni višak.
16 Sve sledeće balansirajuće stavke navedene u bruto ili neto iznosima, zaviseći od toga da li je korištenje
fiksnog kapitala uključeno u dodanu vrijednost.
32.
Ovaj operativni višak se može utvrditi i za cijelu domaću ekonomiju i za svaki pod-sektor. Međutim,
za neinkorporirana preduzeća koja su uključena u sektor domaćinstava, obično je nemoguće
razdvojiti prihod od rada od prihoda od kapitala. Stoga, balansirajuća stavka za domaćinstva ne
odražava samo preduzetničke zarade nego i prihod od rada. Da bi se naglasila ova razlika,
nazivamo ga različitim imenom: “mješani dohodak” (bruto ili neto).
Račun alokacije primarnog dohotka
Nakon računa generiranja dohotka u sekvenci nacionalnih računa slijedi analiza načina na koji je
primarni dohodak iz proizvodnog procesa alociran na različite faktore proizvodnje. Ovo se radi u
računu alokacije primarnog dohotka.
Na strani izvora ovog računa prikazuje se kako se prisvaja dohodak koji je nastao kao rezultat
proizvodnog procesa od strane različitih (pod) sektora:
Kompenzacija zaposlenih (domaćinstva);
Mješani dohodak (domaćinstva);
Operativni višak (svi domaći sektori);
Indirektni porezi umanjeni za subvencije (opšta vlada).
Pored prikazivanja alokacije dohotka iz proizvodnog procesa, ovaj račun isto tako daje pregled šta
različiti (pod)sektori primaju ili plaćaju kao dohodak na imovinu. Dohodak od imovine se sastoji od
kamata, dividenti, renti i sl., primljenih (izvori) ili plaćenih (upotrebe) u vezi sa korištenjem
finansijske ili druge aktive, na primjer, kamate primljene na ime zajmova, rente plaćene na zgrade, i
sl.
Račun alokacije primarnog dohotka može se razdijeliti na račun “preduzetničkog dohotka”
(operativni suficit, mješani prihod i prihod na imovinu vezan za preduzeća) i “račun ostalih
primarnih prihoda” (sve ostalo).
3.b.2. Račun sekundarne raspodjele dohotka
Računi objašnjeni u prethodnom dijelu prikazuju raspodjelu primarnog dohotka u ekonomiji. Ovo je
raspodjela dohotka koja je rezultat tržišnih snaga. Međutim, u većini razvijenih tržišnih ekonomija
ovaj dohodak se naknadno redistribuira, prvenstveno kroz intervenciju države. Ovo se desava kroz
oporezivanje primarnih dohodaka (ili kroz poreze na prihode ili kroz doprinose za socijalno
osiguranje) i kroz novčane socijalne beneficije (penzije, porodicne dodatke, dodatke za
nezaposlenost, itd).
33.
Računi sekundarne raspodjele dohotka uglavnom pokazuju kako se na raspodjelu primarnog
dohotka odražava redistributivna intervencija države.
Ovaj račun obično prikazuje:
poreze na dohodak na strani izvora za državu i na strani upotreba za domaćinstava,
korporacije i, moguće, ostatak svijeta ( porezi za prekogranične radnike);
socijalne doprinose na strani upotrebe samo za domaćinstva i na strani izvora svih institucija
koje upravljaju šemama socijalnog osiguranja (uglavnom pod-sektor socijalnog osiguranja
opšte vlade);
novčane socijalne beneficije na strani izvora za domaćinstva i na strani upotreba za institucije
koje upravljaju shemama socijalnog osiguranja
Evidentiranje socijalnih doprinosa zaslužuje posebn objašnjenje. U većini razvijenih tržišnih
ekonomija i poslodavci i zaposlenici plaćaju doprinose sistemu socijalnog osiguranja. Međutim,
doprinosi poslodavca su uključeni u naknade zaposlenicima koje, stoga, odražavaju troškove rada
a ne bruto nadnice. Ovo je razlog zašto ovi doprinosi poslodavaca nisu evidentirani na strani
upotreba npr. finansijskih ili ne-finansijskih korporacija ali su svi socijalni doprinosi evidentirani na
strani upotreba za domaćinstava.
Račun sekundarne alokacije dohotka također uključuje ulazne stavke za „druge tekuće transfere“
kao sto su (ne-životne) premije osiguranja i potraživanja i međunarodna saradnja. Treba zapamtiti,
da osim države, i drugi (pod)-sektori mogu biti uključeni u ovu vrstu redistribucije: npr. domaćinstva
mogu donirati određene novčane iznose dobrotvornim organizacijama (tj.drugi tekući transferi od
domaćinstava ka neprofitnim institucija koja služe domaćinstvima) koja opet mogu koristiti ovaj
novac kao razvojnu pomoć za zemlje trećeg svijeta (tj. drugi tekući transfer od neprofitnih institucija
koje služe domaćinstvima prema ostatku svijeta).
Balansirajuća stavka u računu sekundarne distribicije dohotka je raspoloživi dohodak (bruto ili
neto). Treba naglasiti da ovaj indikator prikazuje samo tekuće transakcije (npr. nisu sadržani porezi
na kapital, kapitalni dobici ili druge promjene u volumenu).
3.b.3. Račun redistribucije dohotka u naturi
Pored neto novčanih transfera (porezi, socijalni doprinosi i socijalne beneficije), država, također,
koristi i ne-novčane transfere kao način redistribucije bogatstva. Svrha ovih transfera jeste osigurati
zdravstvenu zaštitu uz niske troškove (cijena niža od tržišne cijene) ili čak i besplatnu.
Namjenska redistribucija dohotka nudi širu sliku redistribucije bogatstva također uključujući i ne-
novčane transfere. Ovakvi transferi su evidentirani na strani izvora za domaćinstava na ovom
računu i strani upotreba države i, moguće, neprofitnih institucija koja služe domaćinstvima koja
također mogu davati ovakve transfere: npr. dobrotvorne organizacije mogu davati besplatne obroke
34.
za siromašne familije (tj. ne-novčani transfer od neprofitnih institucija koja služe domaćinstva ka
domaćinstvima).
Balansirajuća stavka računa redistribucije dohotka u naturi predstvlja alternativnu mjeru
raspoloživog dohotka, koja također uključuje redistribuciju u vidu ne-novčanih transfera, i obično se
označava kao ‘prilagođeni’ raspoloživi dohodak (bruto ili neto).
3.b.4. Račun upotrebe dohotka
Prethodni računi omogučavaju određivanje raspolozivog dohotka, za svaki (pod-) sektor i cijelu
ekonomiju. Račun upotrebe dohotka prikazuje šta je urađeno sa raspoloživim dohotkom. Ovi računi
u osnovi prikazuju koliko je raspoloživog dohotka potrošeno za finalnu potrošnju (iznos koji je
evidentiran na strani upotreba ovog računa).
Podatak o iznosu finalne potrošnje odnosi se na svu potrošnju od strane rezidentnih institucionalnih
jedinica na dobra ili usluge koje su korištene za direktno zadovoljavanje individualnih potreba ili
želja ili kolektivnih potreba članova zajednice. Izdaci za finalnu potrošnju mogu nastati i na domacoj
teritoriji ili u inostranstvu.
U skladu sa metodološkim pravilima nacionalnih računa samo tri sektora mogu ostvariti finalnu
potrošnju dobara i usluga. Osim domaćinstava ovi sektori su još i opšta vlada i neprofitne institucije
koje služe domaćinstvima. Finalna potrošnja ova dva posljednja sektora posebno uključuje:
a) Vrijednost dobara i usluga proizvedenih od strane samog sektora – opšta vlada ili ne-profitne
institucije u službi domaćinstava – osim sopstvenog računa kapitala i prodaja;
b) I, moguće (vidi ispod), kupovina od strane sektora - opšta vlada ili ne-profitnie institucije u
službi domaćinstva – dobara i usluga koji su proizvedeni od strane tržišnih proizvođača kojima
se poslije snabdijevaju domaćinstva, bez ikakave transformacije, kao što su ne-novčani
socijalni transferi. Ovo u biti znači da opšta vlada jednostavno plaća dobra i usluge koje
proizvođači osiguravaju domaćinstvima. Tipičan primjer je državna intervenicija u pogledu
cijena usluga zdravstvenog osiguranja.
Postoje dvije verzije računa upotrebe dohotka. Jedna je verzija navedena u naslovu – račun
korišćenja dohotka – i ona počinje od mjere prilagođenog raspoloživog dohotka određenoj u računu
redistribucije dohotka u naturi. Međutim, alternativna verzija – račun korišćenja raspoloživog
dohotka - ignoriše namjenske transfere i počinje od neprilagođenog raspoloživog dohotka
određenog u računu sekundarne distribucije dohotka. U poređenju sa prvom verzijom ovo znači
drugačije evidentiranje dobara i usluga osiguranih kroz ne-novčane transfere (tj. u biti stavka b u
gore pomenutom opisu potrošnje opšte vlade i neprofitnih institucija koje služe domacinstvima) i,
stoga, drugačiju distribuciju izdataka za potrošnju: u osnovi ovo znači da će dobra i usluge
35.
osigurana kroz ove namjenske transfere biti tretirana kao potrošnja onih entiteta koji ih ’kupuju’
(opšta vlada i neprofitne institucije koje služe domaćinstvima), a ne kao izdaci za potrošnju
domaćinstava koja su, po bilo kojoj osnovi, stvarni finalni potrošači ovih dobara i usluga. Tako će, u
alternativnoj verziji, potrošnja domaćinstava biti niža dok će potrošnja vlade i neprofitnih institucija
koje služe domaćinstvima biti viša nego pri upotrebi računa prilagođenih raspoloživih dohodaka.
Treba, međutim, naglasiti da je ovo naprosto drugačiji presjek izdataka za potrošnju (i raspoloživog
dohotka): ukupna potrošnja u ekonomiji je ista u obje verzije. Pored toga, različita distribucija
potrošnje u obje verzije se izjednačava različitom početnom pozicijom – raspoloživog dohotka ili
prilagođenog raspoloživog dohotka - na strani izvora za svaki sektor. Ovo implicira da će
balansirajuća stavka, za čitavu domaću ekonomiju kao i za individualne (pod-)sektore, biti identična
u obje verzije: ona mjeri ukupnu (bruto ili neto) štednju u ekonomiji budući da odražava učešće
raspoloživog dohotka koji nije iskorišten u svrhu finalne potrošnje.
Konačno, treba naglasiti da korištenje računa dohotka uključuje minorno tehničko prilagođavanje
stavke za domaćinstva i penzione fondove (’prilagođavanje za promjene u neto kapitalu
domaćinstava u penzionim fondovima’). Ova stavka se odnosi na način na koji su u sistemu
evidentirane transakcije između domaćinstava i penzionih fondova17.
3.c. KAPITALNI RAČUNI
Do ove tačke sekvenca nacionalnih računa dala nam je pregled ušteđenih raspoloživih dohodaka
od strane različitih sektora i ekonomije kao cjeline. Kapitalni račun ima dva glavna cilja:
On pokazuje kako na neto vrijednosti utiče ova štednja i druge kapitalne transakcije. Značenje
neto vrijednosti se definira kao vrijednost ne-finansijskih i finansijskih sredstava umanjenih za
finansijke obaveze;
On pokazuje kako je promjena u neto vrijednosti korištena za investicijske svrhe samog
sektora.
Analitički posmatrano, kapitalni račun se sastoji od dva pod-računa o kojime će nešto više riječi biti
u daljem tekstu.
3.c.1. Račun promjene u neto vrijednosti kao rezultat štednje i kapitalnih transfera
Prvi pod-račun odnosi se na promjenu neto vrijednosti kao rezultat štednje i kapitalnih transfera.
On započinje sa nivoom štednje identificiranom u računu upotrebe dohotka koji je ovdje prikazan
17 Detaljno objašnjenje ovog minornog prilagođavanja je izvan obuhvata priručnika za ovaj kurs. Svi
zainteresirani mogu pogledati ESR 1995 priručnik (http://forum.europa.eu.int/irc/dsis/nfaccount/info/data/ESR95/en/ESR95en.htm), paragrafi 4.141 to 4.144.
36.
na strani „izvora“. Ovaj podračun onda za svaki (pod-)sektor dodaje primljene i oduzima upućene
kapitalne transfere.
Kao i tekući transferi, kapitalni transferi mogu biti i u novcu i u naturi. Oba ova tipa kapitalnih
transfera su jednako tretirani u promjeni neto vrijednosti kao rezultat štednje i i kapitalnih transfera.
Ne-novčani transfer kapitala se sastoji od transfera vlasništva nad sredstavima (a da nisu inventar i
gotovina) ili oslobađanja od obaveza od strane kreditora, bez primanja bilo kakve naknade u
suprotnom pravcu.
Novčani kapitalni transferi sastoje se od transfera novca koji je prva strana ostvarila raspolažući
sredstvom, ili sredstvima (a da nisu inventar), ili za koji se očekuje, ili zahtijeva od strane druge
strane da bude iskorišten za pribavljanje sredstva, ili sredstava (a da nisu inventar). Druga strana,
primalac, je često obavezan koristiti novac da bi pribavila sredstvo, ili sredstva, kao uslov za
realizaciju transfera.
Kapitalni transferi uključuju:
Kapitalne poreze koji se sastoje od oslobađanja od poreza na neregularnoj osnovi i vrlo rijetko
na vrijednosti sredstava ili neto vrijednosti koje su u posjedu institucionalnih jedinica ili na
vrijednosti sredstava transferiranih između institucionalnih jedinica kao rezultat nasljedstva,
poklona inter vivos ili drugih transfera (npr. porezi na nasljedstvo, izuzetna oslobađanja na
sredstva ili neto vrijednost) ;
investicione grantove koji se sastoje od kapitalnih transfera u novcu ili naturi od strane
„države“ ili „ostatka svijeta“ ka ostalim rezidentnim ili ne-rezidentnim institucionalnim
jedinicama kako bi se finansirali svi ili dio troškova nabavke fiksnih sredstava;
druge kapitalne transfere koji se sastoje od transfera koji nisu transferi invesiticionih grantova
i kapitalnih poreza koji ne redistribuiraju dohodak ali redistribuiraju štednju ili bogatstvo među
različitim sektorima ili podsektorima ekonomije ili „ostatka svijeta“ (npr. plaćanje opšte vlade ili
„ostatka svijeta“ vlasnicima kapitalnih dobara uništenih ili oštećenih ratom, politickim
događajima ili prirodnim katastrofama kao što su poplave, zemljotresi, itd.).
Balansirajuća stavka promjene neto vrijednosti na osnovu štednje i računa kapitalnih transfera je
promjena neto vrijednosti.
37.
3.c.2. Račun nabavke ne-finansijskih sredstava
Drugi podračun se fokusira na neto nabavke (tj. nabavke umanjene za prodaju) nefinansijskih
sredstava. On za svaki (pod-)sektor mjeri u kojoj su mjeri štednja i neto transferi kapitala dovoljni
da finansiraju investicije koje su evidentirane na strani „upotreba“.
Balansirajuća stavka je neto pozajmljivanje, jedan od najvažnijih indikatora u nacionalnim
računima. Neto pozajmljivanje može ukazati na višak štednje (predznak +) koji se moze upotrijebiti
za zadovoljenje potreba pozajmljivanja drugih (pod-)sektora ili pak manjak štednje (predznak -) koji
drugi (pod-) sektori trebaju finansirati.
Ovi indikatori će biti presudne varijable u analizama toka sredstava (poglavlje 7) koji u osnovi
prikazuje kako se uskladjuju potrebe i kapaciteti pozajmljivanja.
Box 1 – Tri pristupa određivanja BDP-a
Bruto Domaći Proizvod (BDP) je standardna mjera ekonomske aktivnosti jedne ekonomije.
Može se računati na tri različita nacina na osnovu definisanih koncepata u ne-finansijskim
nacionalnim računima. Tri su pristupa za iračunavanje BDP-a su:
Pristup proizvodnje (ili dodatne vrijednosti): kao što je naznačeno u ranijem tekstu,
najočigledniji način određivanja BDP-a je jednostavno sumiranje svih proizvodnih aktivnosti
u ekonomiji. Proizvodnja je jednaka ukupnom outputu domaćih sektora umanjenim za za
njihovu intermedijalnu potrošnju. Da bi se dobio BDP po tržišnim cijenama, treba uključiti
indirektne poreze umanjene za subvencije. Stoga, BDP je jednostavno zbir balansirajućih
stavki za domaće sektore u proizvodnom računu. (cf. odjeljak 3.a).
Pristup finalne potrošnje: BDP se također može dobiti fokusiranjem na ukupnu potrošnju. U
ovom slučaju, mora se zbrojiti sva domaća finalna potrošnja (od strane privatnog sektora i
države) i korigirati za domaću proizvodnju koja povaćava potrošnju u inostranstvu i dobra
koja su dio domaće potrošnje a koji se proizvode u inostranstvu. Finalna potrošnja svih
domaćih sektora sastoji se od finalne potrošnje (evidentirane u računu upotreba dohotka,
cf. Odjeljak 3.b.4) i bruto akumulacije kapitala ili investiranja (što je evidentirano nu računu
nabavke nefinansijskih sredstava (cf. odjeljak 3.c.2). Gore pomenute korekcije za potrošnju
proizvedenu u inostranstvu, u biti neto izvoz, su prikazane u računima proizvodnje (cf.
odjeljak 3.a.) ali koji se također mogu dobiti iz balansirajuće stavke računa roba i usluga u
platnom bilansu (cf, odjeljak 6.a.1)
Pristup dohotka: Konačno, BDP se može dobiti i zbrajanjem svih različitih prihoda koji su
generirani kroz domaće proizvodne procese. Tu se misli na prihode od rada, kapitala i
prihode vdržave. Svi ovi prihodi su prikazani u računima primarne distribucije dohotka.
Prihod od rada su jednostavno kompenzacije zaposlenima, prihod od kapitala korespondira
bruto operativnom višku dok su indirektni porezi minus subvencije doprinosi države
nacionalnom dohotku. Primjetite da
38.
Flow-of-Funds Training Manual
je direktni prihod države (porez na dohodak i socijalni doprinosi) već uključen u prihod od rada i
kapitala budući da je posljednji prikazan u bruto terminima. Pored toga, mješoviti prihodi se
trebaju dodati u operativni višak i kompenzacije zaposlenih pošto predstavljaju dohodak od rada
i kapitala. Konačno, neophodna je korekcija za prekogranične dohotke: bilans dohodaka
ostvarenih vani i plaćenih nerezidentima treba biti oduzet u cilju dobivanja ukupnog dohotka
generiranog kroz domaće proizvodne aktivnosti. Ova posljednja ispravka se može naći u
odgovarajućim dijelovima ne-finansijskih računa za ostatak svijeta ali također odgovara i
balansirajućoj stavci na finansijskom računu u bilansu plaćanja (cf. Odjeljak 6.a.2)
U principu, ova tri pristupa trebala bi polučiti isti rezultat. Ipak, u praksi, kao rezultat različitih
statističkih nedosljednosti ova tri pristupa moraju se “uskladiti” ispravljanjem nekih stavki u
nacionalnim/državnim računima.
39.
4. FINANSIJSKI RAČUNI
Set finansijskih računa čini posljednju fazu u sveobuhvatnom statističkom opisu ekonomskih
kretanja u zemlji i posebno analizira finansijsku dimenziju ovih kretanja. Finansijski računi pokazuju
stanja i promjene u finansijskim sredstvima i obavezama za različite (pod)sektore.
Finansijska sredstva su sredstva plaćanja, finansijskih potraživanja i ekonomska sredstva koja su
po svojoj prirodi bliža finansijskim potraživanjima. Takvo finansijsko sredstvo, kada je u posjedu
jedne institucionalne jedinice, u principu, predstavlja potraživanje u odnosu prema drugoj
instucionalnoj jedinici. Otuda svako finansijsko sredstvo ima svoju odgovarajuću obavezu18: zajam,
na primjer, je sredstvo za kreditora dok je isti zajam obaveza za dužnika.
Set finansijskih računa u suštini govori o tome kako su različiti neto zahtjevi u pogledu zaduživanja
i neto kapaciteti za pozajmljivanje različitih (pod)sektora u ekonomiji, a koji dolaze iz transakcija
evidentiranih u nefinansijskim računima (poglavlje 3), usklađeni i kako ovi i drugi ekonomski tokovi
utieču na ukupnu vrijednost finansijskih sredstava i obaveza, kao i neto vrijednost svakog od
(pod)sektora.
Ovo poglavlje je organizovano na sljedeći način. Prvi dio nudi koncizan opis različitih kategorija
finansijskih sredstava i obaveza. Drugi dio predstavlja standardnu sekvencu finansijskih računa.
4.a. FINANSIJSKA SREDSTVA I OBAVEZE
Finansijska sredstva i obaveze su obično podjeljene na sedam različitih kategorija (ili „finansijskih
instrumenata“).
4.a.1. Monetarno zlato i specijalna prava vučenja (SPV)
Kategorija monetarnog zlata i specijalnih prava vučenja obično uključuje određene međunarodne
rezerve u posjedu centralnih banaka. Suprotno ostalim kategorijama finansijskih sredstava, za ova
sredstva se smatra da nemaju odgovarajuću obavezu.
Pod-kategorija monetarnog zlata se sastoji od ukupnog zlata koje monetarne vlasti drže kao
komponentu međunarodnih rezervi (u većini slučajeva centralna banka, vrlo rijetko vladin sektor)19.
18 U skladu sa standardnim metodološkim konvencijama koje se koriste pri sastavljanju državnih računa,
postoji jedna iznimka u ovom opštem pravilu o kojoj će biti riječi u dijelu 4.a.1. 19 U vrlo rijetkim slučajevima, zlato u posjedu drugih institucija (npr. finansijskih korporacija koje nisu
centralna banka) može biti smatrano monetarnim zlatom, ako monetarne vlasti imaju efektivnu kontrolu
40.
Svo preostalo zlato, npr. ne-monetarno zlato, koje je u posjedu nekih drugih jedinica koje nisu
monetarna vlast, smatra se nefinansijskim sredstvom i nije prikazano u finansijskim računima.
U principu, monetarno zlato se može pojaviti na strani sredstava u finansijskoj bilansi stanja
centralne banke i vrlo rijetko - npr ukoliko ne postoji nezavisna centralna banka koja vodi
monetarnu politiku – sektora dražve.
Pod-kategorija specijalnih prava vučenja (SPV) se sastoji od međunarodnih sredstava rezervi
koje je kreirao Međunarodni monetarni fond (MMF) i alocirao svojim članicama kako bi dopunile
postojeća sredstva rezervi. SPV predstavljaju osigurano i bezuvjetno pravo svakog njihovog
imaoca da pribavi druga sredstva rezervi, posebno inostrane valute.
SPV su eksluzivno u posjedu zvaničnih institucija, tako da će se obično pojaviti kao sredstva
centralnih banaka. Ne smatraju se obevezama MMF-a i članice MMF-a kojima su SPV alocirana
nemaju stvarnu (bezuslovnu) obavezu da otplate nihove SPV alokacije.
4.a.2. Novčana sredstva i depoziti
Kategorija novčanih sredstava i depozita se sastoji od tri pod-kategorije.
Pod-kategorija novčanih sredstava se odnosi na novac – npr. sve novčanice i kovanice koje se
trenutno koriste za plaćanje – u opticaju. Ova pod-kategorija uključuje kako domaća novčana
sredstva, koje je izdala domaća monetarna vlast, tako i novčana sredstva koja su izdala inostrane
monetrane vlasti. Novčanice i kovanice koje se obično ne koriste za plaćanja, npr. određene
komemorativne kovanice, ne smatraju se novčanim sredstvima i zbog toga se ne prikazuju u
finansijskim računima.
Svi sektori mogu držati novčana sredstva kao finansijska sredstva sve dok se smatraju obavezom
institucije koja ih je izdala. Stoga, normalno, samo centralna banka i ostatak svijeta (inostrane
centralne banke) će imati novčana sredstva na strani obaveza u svojim finansijskim bilansima
stanja.
Pod-kategorija prenosivi depoziti se odnosi na depozite (u domaćoj ili inostranoj valuti) koja su
neposredno konvertibilna u novčana sredstva ili koja su prenosiva čekom, bankarskim nalogom,
zaduženjem ili sl., bez bilo kakvog značajnijeg ograničenja ili „kazne“. Ova pod-kategorija uključuje
prenosive depozite u rezidentnim i nerezidentnim monetarnim finansijskim institucijama. Oni
pokrivaju prenosive depozite između monetarnih finansijskih institucija, kao što su depoziti koje
nad njim. Samo u tim slučajevima, monetarno zlato bi se moglo nalaziti na strani sredstava u finansijskom bilansu stanja drugih sektora koji nisu centralna banka i sektor države.
41.
druge monetarne finansijske institucije drže u centralnoj banci kako bi zadovoljile potrebu za
obaveznim rezervama, sve dok takvi depoziti ostaju prenosivi, ili radnim bilansima i depozitima u
inostranim valutama pod swap aranžmanima ili između drugih monetarnih finansijskih institucija.
Svi sektori mogu posjedovati prenosive depozite. Oni su uglavnom obaveza monetarnih
finansijskih institucija i ostatka svijeta, a nekad opšte vlade (npr. ako se ne-autonomne vladine
agencije angažuju u ne-tržišnim bankarskim aktivnostima).
Pod-kategorija drugi depoziti se odnosi na depozite (u domaćoj ili inostranoj valuti) koji nisu
prenosivi depoziti. Drugi depoziti se ne mogu koristiti u svrhu plaćanja u bilo koje vrijeme i ne mogu
biti konvertibilni u novčana sredstva ili prenosive depozite bez neke vrste značajnog ograničenja ili
„kazne“20. Ova pod-kategorija između ostalog uključuje:
vremenske depozite, npr. depozite koji nisu neposredno dostupni zbog toga što su podložni
fiksnom roku ili periodu prethodnog obavještenja prije povlačenja. Oni uključuju, na primjer,
depozite u centralnoj banci kao oblik obavezne rezerve u smislu da ih depozitori ne mogu
realizovati bez obavještenja ili restrikcije;
štedni depoziti, certifikati o štednji ili certifikati o depozitu, koji nisu negocijabilni ili kod kojih je
negocijabilnosti, gdje je teoretski moguća, vrlo ograničena;
depoziti kao rezultat štednih šema ili ugovora. Ovi depozite često uključuju obavezu od strane
depozitora da prave redovne uplate tokom određenog perioda, gdje uplaćeni kapital i
zarađena kamata ne postaju dostupni do završetka fiksnog roka. Ovi depoziti se nekada
kombinuju sa izdavanjem, na kraju perioda uštede, pozajmica koje su proprocionalne
akumuliranoj uštedi, u svrhu kupovine ili izgradnje prebivališta;
finansijska potraživanja od MMF-a koja su komponente međunarodnih rezervi i koja nisu
evidentirana u pozajmicama. Ona su sačinjena od tranše koja je vezana za rezervnu poziciju
članica kod MMF-a koja dolazi od plaćanja članarine zemlje članice u sredstvima rezervi i neto
korištenja novčanih sredstava članica od strane Fonda;
obaveze prema MMF-u koje nisu evidentirane pozajmljivanjem. One se sastoje od korištenja
kredita MMF-a u okviru MMF-ovog Računa opštih rezervi; na ovaj način se mjeri iznos
novčanih sredstava članice u MMF-u, a koji je članica obavezna otkupiti.
Svi sektori mogu posjedovati druge depozite. Oni su obaveze uglavnom monetarnih finansijskih
institucija i ponekad drugih sektorra, npr. države.
4.a.3. Vrijednosni papiri koji nisu dionice
Kategorija vrijednosnih papira koji nisu dionice se sastoji od svih finansijskih sredstava koja su
čekovni instrumenti, obično su negocijabilni i njima se trguje na sekundarnim tržištima ili na tržištu
20 U svakodnevnoj praksi, tačna razlika između prenosivih i drugih depozita nije posve jasna za određene
finansijske proizvode, te je ponekad njihova diferencijacija stvar procjene.
42.
mogu biti nadoknađena i imaocu ne daju vlasnička prava u institucionalnoj jedinici koja ih izdaje.
Uključuju finansijska sredstva koja su tipično predstavljena dokumentima sa namjenom cirkulacije i
čija je nominalna vrijednost određena prilikom emisije. Uključuju banknote, obveznice, certifikate o
depozitu, komercijalne papire, priznanice, finansijske derivate i slične instrumente kojima se obično
trguje na finansijskim tržištima.
Svi sektori mogu posjedovati vrijednosne papire koji nisu dionice kao finansijsko sredstvo. Oni su
obično obaveza finansijskih i nefinansijskih korporacija, različitih nivoa vlasti, kao i ostatka svijeta.
Ova kategorija može biti podjeljena na tri pod-kategorije.
Pod-kategorija finansijskih derivata se sastoji od svih finansijskih sredstava koja su bazirana ili
izvedena iz različitih vidova vezanih instrumenata. Vezani instrument je obično neko drugo
finansijsko sredstvo, ali može biti i roba ili index vrijednosnih papira. Finansijski derivati se također
nazivaju sekundarnim instrumentima i s obzirom da je izbjegavanje rizika često motiv njihovog
stvaranja, također se nazivaju instrumentom ograde (engl. hedging). Samo oni sekundarni
instrumenti koji imaju tržišnu vrijednost zbog svoje razmjenjivosti, smatraju se finansijskim
sredstvima. Ova pod-kategorija uključuje:
opcije, npr. uslovna sredstva koja imaocu daju pravo, ali ne i obavezu, da kupuju od (u slučaju
call opcije) ili da prodaju (u slučaju put opcije) izdavaču opcije (engl. writer) finansijska ili
nefinansijska sredstva (vezani instrument) po prethodno utvrđenoj cijeni (izvršna cijena) u
određenom vremenskom roku (američke opcije) ili na određeni datum (evropske opcije).
Kupac opcije plaća premiju (cijena opcije) da bi obavezao izdavača opcije da proda ili kupi
određeni iznos vezanog sredstva ili da obezbjedi, na zahtjev kupca, odgovarajuću naknadu.
Prema konvenciji, ovakvo obavezivanje se tretira kao obaveza izdavača opcije zbog toga što
cijena opcije predstavlja trenutni trošak za izdavača opcije za isplatu uslovne obaveze;
waranti: oblik razmjenjive opcije, koja daje njegovom imaocu pravo da od izdavača waranta
(obično je to korporacija) kupi odeđeni broj dionica ili obveznica pod određenim uslovima u
dogovorenom vremenskom periodu. Postoje također i valutni waranti, čija je vrijednost
bazirana na iznosu jedne valute potrebnom da bi se kupila druga valuta na ili prije datuma
isteka waranta i među-valutni waranti vezani za neku treću valutu. Prema konvenciji, smatra
se da je izdavalac waranta kreirao obavezu koja se očituje u trenutnom trošku otkupa njegove
uslovne obaveze;
futures, ali samo ako imaju tržišnu vrijednost zbog toga što su razmjenjivi ili mogu biti
kompenzirani. Futures predstavljaju obaveze isporuke ili preuzimanja isporuke određene
količine robe standardne kvalitete, stranih valuta, ili vrijednosnih papira po fiksnoj cijeni i za
određeni period ili datum isporuke. Futures također mogu biti bazirani na indexima
vrijednosnih papira umjesto na specifičnom finansijskom ili nefinansijskom sredstvu;
swap aranžmani, ali samo ako imaju tržišnu vrijednost zbog toga što su razmjenjivi ili mogu biti
kompenzirani. Swap su ugovoreni aranžmani između dvije stranke koje su se dogovorile da
43.
će, tokom vremena i prema prethodno utvrđenim pravilima, otplatiti isti iznos zaduženja.
Najčešće vrste swap aranžmana odnose se na swap kamatne stope, devizni swap i valutni
swap. Swap kamatne stope uključuje razmjenu kamatnih uplata različitog karaktera, kao što je
fiksna stopa za fluktuirajuću stopu, dvije različite fluktuirajuće stope, fiksna stopa u jednoj
valuti i fluktuirajuća stopa u drugoj itd. Devizni swap (uključujući sve forward ugovore) su
transakcije u inostranim valutama prema unaprijed utvrđenoj stopi. Valutni swap uključuje
razmjenu određenih iznosa dvije različite valute sa pratećim otplatama koje uključuju kamatne
i tokove otplate, tokom vremena prema prethodno utvrđenim pravilima. Nijedno od
rezultirajućih plaćanja se ne smatra prihodom na imovinu u sistemu i svi obračuni moraju biti
evidentirani u finansijskom računu;
forward rate sporazumi (FRAs), ali samo ako imaju tržišnu vrijednost zbog toga što su
razmjenjivi ili mogu biti kompenzirani. FRAs su ugovorni sporazumi, u kojima dvije stranke, u
svrhu zaštite od promjene kamatnih stopa, dogovaraju kamatu koja će biti isplaćena na datum
obračuna, bazirano na zamišljenom iznosu glavnice koja nikad nije razmjenjena. Plaćanja se
odnose na razliku između dogovorene stope i preovaladavajuće tržišne stope u momentu
obračuna. Ova plaćanja se ne smatraju prihodom na imovinu u sistemu ali se evidentiraju pod
stavkom finansijski derivati.
Treba istaći da pod-kategorija finansijski derivati ne uključuje vezani instrument na kome je
finansijski derivat baziran (osim ako i ovo nije finansijski derivat).
Preostale dvije pod-kategorije uključuju sve druge vrijednosne papire koji nisu dionice.
Prva, kratkoročni vrijednosni papiri koji nisu dionice isključujući finansijske derivate, sastoji
se od vrijednosnih papira sa kratkim rokom dospijeća, npr. najviše do jedne godine (ili dvije godine
u iznimnim slučajevima). Ova kategorija između ostalog uključuje:
blagajničke zapise ili druge kratkoročne vrijednosne papire koje izdaje država, uključujući one
koje su preuzele druge monetarne finansijske institucije kako bi zadovoljile zahtjev u pogledu
obaveznih rezervi;
prenosive kratkoročne vrijednosne papire koje su izdale finansijske i nefinansijske korporacije.
Različiti termini se koriste za označavanje ovih vrijednosnih pira kao što su: komercijalni
papiri, mjenice, ili certifikati o depozitu.
Ova kategorija ne uključuje vrijednosne papire čija prenosivost, iako teoretski moguća, je vrlo
ograničena i koji su zbog toga klasifikovani u pod-kategorije drugi depoziti ili kratkoročni zajmovi
(pogledati ispod).
Druga pod-kategorija, dugoročni vrijednosni papiri koji nisu dionice, isključujući finansijske
dervate, sastoji se od svih onih vrijednosnih papira sa dugoročnim dospjećem, npr. u principu duže
44.
od godinu dana (ili dvije godine u iznimnim slučajevima). Ovi dugoročni vijednosni papiri se obično
izdaju s kuponima. Ova pod-kategorija između ostalog uključuje:
noseće obveznice;
podređene obveznice, često se nazivaju podređeni dug;
obveznice sa opcionim vremenom dospijeća, pri čemu je najkasniji od njih duži od godinu
dana;
obveznice bez roka dospjeća ili trajne obveznice;
zapisi sa promjenjivom stopom (FRNs);
indeksno-povezani vrijednosni papiri, gdje je vrijednost glavnice povezana s indeksom cijena,
cijenom robe ili sa indeksom deviznog kursa;
značajno-diskontovane obveznice i nula-kupon obveznice;
vrijednosni papiri koji nastaju kao rezultat konverzije zajmova. Konverzija uključuje dvije
finansijske transakcije: likvidaciju duga i stvaranje novih vrijednosnih papira;
finansijska sredstva koja su izdata kao dio osiguranja zajmova, hipoteke, dugovanja po
kreditnoj kartici, potraživanja ili drugih sredstava. Ponekad se izdaje novi vrijednosni papir kao
zamijena za izvorno sredstvo, koje je efektivno likvidirano. Alternativno, izvorno sredstvo je
prebačeno drugoj institucionalnoj jedinici i novi vrijednosni papiri zamjenjuju izvorno sredstvo
na izvornoj bilansi stanja institucionalne jedinice. U ovom slučaju izvorno sredstvo bi trebalo
biti evidentirano na bilansi stanja nove institucionalne jedince koja ga posjeduje.
4.a.4. Zajmovi
Kategorija zajmova se sastoji od svih finansijskih sredstava krairanih u situaciji kada kreditor
odobrava sredstva debitoru, direktno ili preko brokera, koja su ili evidentirana na neprenosivim
dokumentima ili nisu evidentirana u dokumentima. Generalno zajmove karakterišu sljedeća
obilježja:
a) uslovi koji se odnose na zajmove su ili određeni od strane finansijske korporacije koja
odobrava zajam ili o njima pregovaraju zajmodavac i zajmoprimac direktno ili preko brokera;
b) incijativu vezanu za zajam obično pokreće zajmoprimac;
c) zajam je bezuslovan dug prema kreditoru koji mora biti otplaćen po dospijeću i koji obično nosi
kamatu.
Ova kategorija se sastoji od kratkoročnih zajmova i dugoročnih zajmova koji se odnose na
zajmove sa dospijećem od jedne ili više od godinu (u iznimnim slučajevima dvije godine).
4.a.5. Dionice i ostali vlasnički kapital
Kategorija dionice i ostali vlasnički kapital se sastoji od finansijskih sredstava koja se smatraju
vlasničkim pravima na korporacije ili kvazi-korporacije. Ova finansijska sredstva općenito daju
njihovim imaocima pravo na udio u profitu korporacija ili kvazi-korporacija i udio u njihovim
45.
sredstvima u slučaju likvidacije. Dionice i ostali vlasnički kapital su nadoknađeni kada su otkupljani
od korporacije koja ih je izdala ili kada su razmjenjeni za neto sredstva korporacije u slučaju
likvidacije.
Ova kategorija može biti podjeljena u četiri pod-kategorije.
Prva pod-kategorija, dionice uzajamnih fondova, se sastoji od svih dionica koje je izdala
određena finansijska korporacija, a čija je isključiva namjena da se sakupljeni fondovi investiraju na
tržištu novca, tržištu kapitala i/ili u nekretnine. Ove finansijske korporacije se, zavisno od zemlje,
nazivaju uzajamnim fondovima, zakladnim jedinicama, investicijskim zakladama i ostalim šemama
kolektivnog investiranja.
Dvije preostale pod-kategorije pokrivaju sve druge dionice, npr. one koje nije izdao uzajamni fond.
Pravi se razlika između kotiranih dionica isključujući dionice uzajamnih fondova i nekotiranih
dionica isključujući dionice uzajamnih fondova zavisno od toga da li su dionice regularno
kotirane na berzi (npr. da li je tržišna cijena dostupna).
Konačno, četvrta pod-kategorija se sastoji od ostalog vlasničkog kapitala. Između ostalog
vlasnički kapital uključuje:
a) sve vidove vlasničkog kapitala u korporacijama koji ne spada u dionice, npr.:
vlasnički kapital u inkorporiranim parterstvima u kojem učestvuju neograničeni partneri;
vlsnički kapital u kompanijama sa ograničenom odgovornošću čiji su vlasnici partneri ali
nisu dioničari;
kapital investiran u partnerstvo koje se smatra nezavisnim pravnim subjektom;
kapital investiran u ko-operativna društva koja se smatraju nezavisnim pravnim subjektima.
b) investicije opšte vlade u kapital u javnim preduzećima, čiji kapital nije podjeljen na dionice, a
koji po dejstvu posebne legislative se smatraju nezavisnim pravnim subjektima (npr. vrlo često
kapital u centralnoj banci);
c) vladine investicije u kapital međunarodnih i supranacionalnih organizacija, sa izuzetkom MMF-
a, čak iako su ove pravno ustrojene kao kompanije sa dioničarskim kapitalom (npr. Evropska
investicijska banka);
4.a.6. Tehničke rezerve osiguranja
Kategorija tehničkih rezervi osiguranja se sastoji od svih tehničkih provizija osiguravajućih
kompanija i (autonomnih i ne-autonomnih) penzionih fondova naspram vlasnika polise ili
korisnika21. Ova kategorija može biti podjeljena u tri pod-kategorije.
21 U kontekstu EU, relevantni zahtjevi su postavljeni u Direktivi Vijeća 91/674/EEC od 19. decembra 1991
vezanoj za godišnje račune i konsolidovane račune osiguravajućih preduzeća.
46.
Pod-kategorija neto vlasničkog kapitala domaćinstava u rezervama životnog osiguranja
pokriva tehničke provizije izdvojene naspram aktuelnih rizika u policama životnog osiguranja
(uključujući tehničke provizije za osiguranja sa-profitom koji se pridodaje na vrijednost po dospijeću
sa-profitom zavještavanja ili sličnih polica)
Pod-kategorija neto vlasničkog kapitala domaćinstava u rezervama penzijskih fondova pokriva
tehničke provizije izdvojene od strane penzijskih fondova, a ustanovljene od strane poslodavaca i/ili
zaposlenika ili grupe samo-zaposlenika kako bi obezbjedili penzije za zaposlenike ili samo-
zaposlenike.
Pod-kategorija pretplata na premije osiguranja i rezerve za nenaplaćena potraživanja se
sastoji od tehničkih provizija ustanovljenih od strane osiguravajućih korporacija i penzijskih fondova
za:
a) iznos koji predstavlja onaj dio bruto ispisanih premija koji će biti raspodjeljen u sljedećem
obračunskom periodu (pretplata premija osiguranja)22;
b) ukupan očekivani trošak obračunavanja svih potraživanja koja dolaze od događaja koji su se
desili do kraja obračunskog perioda, bilo da su prijavljeni ili ne, umanjen za iznos koji je već
plaćen na osnovu tih potraživanja (provizija na nenaplaćena potraživanja)23.
Tehničke rezerve osiguranja su finansijska sredstva:
a) za imaoca polise – s obzirom na neto vlasnički kapital domaćinstava u rezervama životnog
osiguranja i u rezervama penzionih fondova, kao i pretplate na premije osiguranja.;
b) za korisnike – s obzirom na rezerve za nenaplaćena potraživanja.
Tehničke rezerve osiguranja su obaveze:
a) za korporacije životnih i ne-životnih osiguranja i autonomne penzijske fondove uključene u pod-
sektor osiguravajuće korporacije i penzioni fondovi
b) za ne-autonomne penzijske fondove uključene u sektore institucionalnih jedinica koje su ih
ustanovile.
22 Pretplate na premije osiguranja su rezultat činjenice da se premije osiguranja, općenito, trebaju platiti na
početku perioda koji pokriva osiguranje i ovaj period se nužno ne podudara sa samim računovodstvenim periodom. Zbog toga, na kraju računovodstvenog perioda, kada se sastavljaju bilansi stanja, dijelovi premija osiguranja koje su plaćene tokom računovodstvenog perioda se koriste kako bi se pokrili rizici u narednom periodu. Pretplate premija osiguranja su određene na bazi proporcija rizika koji je sadržan u vremenskom periodu koje je potrebno da prođe da bi ugovor istekao.
23 Ovo također pokriva polise životnog osiguranja, ali je različito od tehničkih rezervi koje su pokrivene u pod-kategoriji neto vlasnički kapital domaćinstava u rezervama životnog osiguranja zbog toga što ove zadnje uglavnom uključuju trenutno očekivanu vrijednost obaveza osiguravajućeg društva uključujući već objavljene bonuse i nakon oduzimanja trenutne vrijednostih budućih premija (koje su različite od rizika koji su se već materijalizirali prije nego je bilans stanja sastavljen).
47.
4.a.7. Ostala potraživanja/obaveze
Kategorija ostalih potraživanja/obaveza se sastoji od svih finansijskih potraživanja koja su stvorena
kao pandan finansijskim ili ne-finansijskim transakcijama u slučajevima kada postoji vremenska
razlika između ove transakcije i odgovarajućeg plaćanja (razlika između gotovinskog i
obračunoskog evidentiranja). Ovo se odnosi na finansijska potraživanja koja dolaze od unaprednog
ili naknadnog plaćanja za dobra i usluge, distributivnih transakcija ili sekundarne trgovine
finansijskim sredstvima. Dugovi koji nastaju iz obračuna dohotka tokom vremena i ostataka,
također su klasifikovani pod ovom kategorijom.
Ostala potraživanja/obaveze mogu biti finansijska sredstva ili obaveze svih sektora. Ova kategorija
može biti podjeljena u dvije pod-kategorije.
Pod-kategorija trgovinski krediti i avansi se sastoje od finansijskih potraživanja koje dolaze od
direktnog odobravanja kredita od strane dobavljača roba i usluga i avansnog plaćanja za rad koji je
u toku ili će biti obavljen. Ova pod-kategorija pojedinačno uključuje:
a) finansijska potraživanja koja se odnose na isporuku roba i usluga koje još nisu plaćene;
b) trgovinski kredit prihvaćen od strane faktoring kompanija osim ako se tretira kao pozajmica;
c) zakup zgrade koji se obračunava tokom vremena;
d) naknadno plaćanje roba i usluga kada se ovo ne evidentira kao pozajmica.
Pod-kategroija ostali potraživanja/obaveze koji nisu trgovinski krediti i avansi uključuju,
posebno, finansijska potraživanja koja nastaju kao rezultat vremenske razlike između obračunatih
transakcija i izvršenih plaćanja koja se odnose na na poreze, socijalne doprinose24, plaće radnika,
zakupe zemljišta, dividende, kamate i transakcije finansijskim sredstvima na sekundarnim tržištima.
Ova pod-kategorija može također uključivati kamate obračunate na finansijska sredstva iako one
također mogu biti evidentirane kao reinvesticija u to isto finansijsko sredstvo.
4.b. REDOSLIJED FINANSIJSKIH RAČUNA
Normalan redoslijed finansijskih računa čini račun finansijskih transakcija, račun drugih promjena u
obimu, račun revaluacije i bilans stanja. Ovi računi pokazuju (promjene u) finansijska sredstva i
obaveze za svaki (pod)sektor u ekonomiji. Standardni format za pojedinačne tabele je tabela s
dvostrukim unosom sa sredstvima na lijevoj strani i obavezama na desnoj strani. Na obe strane
različiti (pod)sektori su prikazani u kolonama dok su različite kategorije finansijskih sredstava i
obaveza o kojima je bilo riječi u prethodnim poglavljima, prikazane u redovima25.
24 Iznosi pooreza i socijalnih doprinosa koji trebaju biti plaćeni vlastima pod ovom pod-kategorijom ne bi
trebali uključivati dio poreza i socijalnih doprinosa za koje je malo vjerovatno da će biti prikupljeni i koji zbog toga predstavljaju vladino potraživanje koje nema stvarnu vrijednost.
25 Za konkretno sastavljanje finansijskih računa, detaljnije objašnjenje može biti korisno: finansijska sredstva i obaveze mogu biti prikazane, za svaki sektor i ekonomiju uopšte, kao odvojene matrice s kategorijama finansijska sredstva i obaveze prikazane u kolonama (ili redovima) i odgovarajućim (pod)sektorom, npr.
48.
4.b.1. Račun finansijskih transakcija26
Račun finansijskih transakcija pokazuje izmjene u nivou finansijskih sredstava i obaveza za svaki
(pod)sektor, a koje su rezultat transakcija. Kako, generalno, svako finansijsko sredstvo predstavlja
također i obavezu, finansijske transakcije u principu uključuju kompenzirajuće promjene u
finansijskim sredstvima i/ili obavezama različitih pod-sektora. Nadalje, one se također mogu
odnositi na transakcije na ne-finansijskim računima.
Razmotrite sljedeći primjer. Industrijska kompanija u Sarajevu isplaćuje plaću domećem
zaposleniku od 1000 KM preko bankovnog transfera. Na ne-finansijskim računima ova transakcija
će se prikazati kao kompenzacija zaposlenicima na strani upotrebe računa stvaranja prihoda za
ne-finansijske korporacije i na strani izvora računa raspodjele primarnog dohotka za domaćinstva.
Na računima finansijskih transakcija, finansijska sredstva koja se drže kao tekući depozit u ne-
finansijskim korporacijama će se smanjiti za 1000 KM dok će se za domaćinstva povećati za isti taj
iznos. U isto vrijeme, finansijske obaveze drugih monetarnih finansijskih institucija u odnosu prema
ne-finansijskim korporacijama će se smanjiti, dok će se finansijske obaveze drugih monetarnih
finansijskih institucija u odnosu prema domaćinstavima povećati za isti iznos. Sve u svemu, ova
transakcija uvećava neto finansijska sredstva u sektoru domaćinstava, smanjuje neto finansijska
sredstva ne-finansijskih korporacija dok ona monetarnih finansijskih institucija (koje djeluju kao
posrednici u ovim transakcijama) ostaju nepromjenjena.
Ostale transakcije nemaju odgovarajuću kontrastavku na ne-finansijskim računima budući da one
uključuju samo izmjene među različitim finansijskim sredstvima i obavezama, npr. plaćanje
preostalog trgovinskog kredita bankovnim transferom ili kupovina državne obveznice gotovinom.
Kako je već ranije navedeno, monetarno zlato i SPV koji se drže kao sredstva nemaju
odgovarajuću obavezu. Transakcije u tim finansijskim instrumentima se evidentiraju kao uvećanja
(smanjenja) u finansijskim sredstvima domaćih sektora koja ih imaju u posjedu – obično centralna
banka – i odgovarajućih smanjenja (uvećanja) u finansijskim sredstvima koje drži ostatak svijeta.
Tipičan primjer je kupovina monetarnog zlata domaće centralne banke od inostrane centralne
banke.
Balansirajuća stavka računa finansijskih transakcija odražava neto nabavku finansijskih sredstava
umanjenu za neto kreirane finansijske obaveze. Za sve sektore posmatrano zajedno (uključujuči
ostatak svijeta), ova balansirajuća stavka bi trebala biti jednaka nuli u skladu sa principom dvojnog
(pod)sektor za koji navedena sredstva predstavljaju obaveze i obratno, prikazane u redovima (ili kolonama).
26 Ovaj račun je također jednostavno nazvan „finansijski račun“ (npr. u Priručniku ESA 1995). Ipak, u ovom priručniku, pojam finansijskih računa se uvijek odnosi na sve račune koji opisuju stanja i tokove finansijskih sredstava.
49.
računovodstva – na isti način kao što neto zaduživanje ili neto pozajmljivanje različitih sektora na
kapitalnom računu, ili, preciznije, račun pribavljanja ne-finansijskih sredstava, treba u konačnom
zbiru dati nula. Ipak, svaki pojedinačni (pod)sektor je možda izmjenio svoja neto finansijska
sredstva tokom obračunoskog perioda tako da blansirajuće stavke za pojedinačne (pod)sektore
mogu biti (i obično jesu) različite od nule.
Gore navedeni primjer prikazuje vezu između ne-finansijskih i finansijskih računa. Generalno,
deficit štednje koji je rezultat ne-finansijskih računa, dovodi do smanjenja u neto finansijskim
sredstvima, dok viškovi štednje koji su rezultat ne-finansijskih računa dovode do povećanja u neto
finansijskim sredstvima. Otuda, u principu, balansirajuće stavke za pojedinačne (pod)sektore na
računima finansijskih transakcija su identične onima u računima nabavke ne-finansijskih sredstava.
Otuda, se ove također označavaju kao neto pozajmljivanje (uvećanje neto finansijskih sredstava) ili
neto zaduživanje (smanjenje neto finansijskih sredstava).
4.b.2. Račun drugih promjena u obimu
Ovaj račun jednostavno prikazuje sve druge promjene u obimu finansijskih sredstava i obaveza,
npr. one promjene za koje se ne može utvrditi da su povezane sa transakcijama ili nominalnim
dobicima ili gubicima, koji su se dogodili tokom obračunskog perioda.
Primjeri uključuju:
otkazivanje izdatih obveznica ili zajmovi dati korporaciji koja je bankrotirala;
demonetizacija zlata od strane centralne banke, npr. ako je prodat dio zaliha zlata kupcima
koji nisu centralna banka ili ako se koristi za izradu komemorativnih zlatnika;
nova alokacija ili ukidanje SPV-a.
Kako su druge promjene u obimu po definiciji vanredni događaji, ovaj račun obično nema mnogo
unosa.
4.b.3. Račun revaluacije
Ovaj račun pokazuje sve nominalne dobitke i gubitke koji su imali utjecaja na vrijednost finansijskih
sredstava i obaveza tokom obračunskog perioda.
Primjeri uključuju:
promjene u tržišnim cijenama kotiranih dionica;
promjene u tržišnim cijenama vladinih obveznica;
promjene u deviznom kursu koje utiču na vrijednost domaće valute ili depozita, zajmova itd. u
inostranoj valuti.
4.b.4. Bilans stanja finansijskih sredstava i obaveza
50.
Konačno, redoslijed finansijskih računa se završava bilansima stanja finansijskih sredstava i
obaveza u različitim (pod)sektorima na kraju obračunskog perioda. Poređenje sa bilansima stanja
na kraju prethodnog obračunskog perioda pokazuje kako se vrijednost finansijskih sredstava i
obaveza promjenila po osnovu transakcija, nominalnih dobitaka ili dobitaka i drugih promjena u
obimu.
51.
5. DRŽAVNI RAČUNI
Kao što je navedeno u poglavljima 2 i 3, sektor države (uključujući njegove pod-sektore) je jedan
od institucionalnih sektora razmatranih u računovodstvenim sistemima opšte namjene kao što su
SNA 1993 i ESA 1995. Otuda, njegove aktivnosti mogu biti analizirane koristeći standarni
redoslijed računa opisan u poglavljima 3 i 4. Ovo je uobičajen način na koji se državni računi
sastavljaju u statističkim institutima. Ipak, za fiskalnu analizu može biti prikladniji sistematičniji
prikaz različitih prihoda i rashoda (npr. kako bi se olakšalo poređenje između različitih godina).
Ovo se inače svodi na rearanžiranje glavnih izvora (prihod) i upotreba (rashod) u ne-finansijskim
računima sektora države.
Jedan takav sintetički prikaz je GFS Izvještaj o vladinim aktivnostima o kojem je bilo riječi u dijelu 1.
b.1. i koji Centralna banka Bosne i Hercegovine koristi za kvartalno i godišnje izvještavnje o javnim
finansijama. U ovom Izvjestaju, transakcije koje imaju uticaja na neto imovinu države su podjeljene
na određeni broj stavki za prihode (porez, socijalni doprinosi, grantovi i drugi prihodi) i rashode
(naknade zaposlenima, korištenje roba i usluga, utrošak fiksnog kapitala, kamate, subvencije,
grantovi, socijalne beneficije i drugi rashodi) Izvještaj zatim, od razlike između prihoda i rashoda,
odbija nabavku ne-finansijskih sredstava kako bi došao do neto ili bruto potrebe za zaduživanjem
(zavisno od toga da li je utrošak fiksnog kapitala uvršten u rashode ili ne). Konačno, prikazano je
kako se potonja finansira, npr. izmirena neto transakcijama u finansijskim sredstavima i
obavezama.
U ovom poglavlju nešto detaljniji prikaz državnih ne-finansijskih aktivnosti će biti predstavljen na
osnovu uzorka iz tabele 5.1. U dijelu 5.a će ukratko biti riječi o stavkama glavnih prihoda dok će u
sljedećem dijelu biti ponovljeno isto ali za stavke glavnih rashoda u ovoj prezentaciji. Treći dio će
se fokusirati na koncepte državnih bilansi. Četvrti dio će se preusmjeriti na državne finansijske
račune, javni dug i povezanost između duga i deficita.
52.
Tabela 5.1: Sintetički prikaz državnih ne-finansijskih transakcija (brojke se odnose na belgijski državni račun, procenat BDP-a)
2000 2001 2002 2003 2004 2005
A. Prihod 49.1 49.6 49.8 51.1 49.2 50.0 1. Porezi i socijalni doprinosi 44.4 44.4 44.7 44.2 44.4 44.8 1.1. Tekući porezi na dohodak, imovinu itd. 17.1 17.3 17.1 16.7 16.7 17.1 Od čega:domaćinstva 13.6 14.0 13.9 13.6 13.3 13.4 kompanije 3.3 3.2 3.2 3.0 3.3 3.6 drugi sektori 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 1.2. Porezi na proizvode i uvoz 12.9 12.5 12.7 12.7 13.0 13.2 1.3. Socijalni doprinosi 13.9 14.2 14.4 14.3 14.0 13.9 1.4. Porezi na kapital 0.5 0.5 0.5 0.5 0.8 0.6 2. Drugi prihodi 4.7 5.2 5.1 6.9 4.8 5.1 2.1. Prodaja 1.3 1.4 1.6 1.6 1.6 1.7 2.2. Prihod od imovine 1.0 1.2 0.9 0.8 0.6 0.6 2.3. Ostalo 2.4 2.6 2.6 4.5 2.6 2.8 B. Primarna potrošnja 42.4 42.6 44.1 45.8 44.5 48.0 1. Kompenzacije zaposlenicima 11.5 11.7 12.2 12.3 12.0 12.1 2. Intermedijalna potrošnja 3.2 3.3 3.8 3.7 3.7 3.6 3. Tekući transferi domaćinstvima 21.3 21.8 22.3 23.0 23.0 23.1 Od čega: penzije 8.3 8.4 8.6 8.7 8.6 8.6 zdravstvena njega 5.6 5.8 5.7 6.1 6.3 6.3 Beneficije za nezaposlene 1.7 1.8 2.0 2.1 2.1 2.1 Porodični dodaci 1.7 1.7 1.7 1.7 1.6 1.6 Ostalo 3.4 3.5 3.7 3.8 3.8 3.9 4. Subvenicje 1.3 1.3 1.2 1.4 1.2 1.7 5. Tekući transferi prema ostatku svijeta 0.8 0.8 0.9 1.0 1.1 1.1 6. Ostali tekući transferi 1.1 1.2 1.2 1.2 1.2 1.3 7. Ukupna tekuća primarna potrošnja 39.3 40.2 41.6 42.7 42.2 42.8 8. Bruto formiranje fiksnog kapitala 2.0 1.7 1.7 1.7 1.6 1.8
9. Ostala kapitalna potrošnja 1.1 0.7 0.8 1.5 0.7 3.4 10. Ukupna kapitalna potrošnja 3.1 2.4 2.5 3.1 2.3 5.1 C. Primarni bilans 6.7 7.0 5.7 5.4 4.7 2.0 D. Kamate 6.6 6.5 5.7 5.3 4.7 4.3 E. Neto kapacitet finansiranja (+) / potreba (-) 0.1 0.6 0.0 0.0 0.0 -2.3
5.a. STAVKE GLAVNIH PRIHODA
U razvijenim tržišnim ekonomijama prihodovna strana državnog budžeta se obično sastoji od
poreza i socijalnih doprinosa i, u manjoj mjeri, stavki drugih prihoda.
53.
Tekući porezi na dohodak, imovinu i sl. su jedan od glavnih kanala kroz koji država redistribuira
dohodak i bogatstvo. Oni pokrivaju sve obavezne, nepovratne uplate, u gotovini ili naturi, koje se
periodično ubiru na dohodak (uključujući profite i kapitalne dobitke) i imovinu institucionalnih
jedinica, i neke periodične poreze koji nisu vezani za dohodak odnosno imovinu. Na državnim
računima, možemo ih nači na strani izvora i upotrebe u računu sekundarne distribucije dohotka.
Uglavnom se ubiru od domaćinstava ili firmi (iako i ne-profitne institucije koje pružaju usluge
domaćisntvima mogu također plaćati takve poreze). Dva najvažnija elementa ovih poreza su
obično poreski sistem na lični dohodak i korporativni poreski sistem.
Porezi na proizvodnju i uvoz sastoje se od obaveznih, nepovratnih uplata, u gotovini ili naturi
propisan od strane opšte vlade, a na osnovu proizvodnje i uvoza roba i usluga, zapošljavanja
radne snage, posjeda ili korištenja zemljišta, zgrada ili drugih sredstava za proizvodnju. Ovi porezi
se ne odnose na profit i moraju biti plaćeni bez obzira da li je profit uopšte ostvaren. Na državnim
računima ovi porezi se mogu naći na strani izvora za sektor države, na računu raspodjele
primarnog prihoda (i na strani upotrebe za različite sektore u računu generiranja dohotka). Oni
obično uključuju poreze na dodanu vrijednost, uvozne dažbine, druge poreze na potrošnju (npr.
akcize na određene proizvode kao što su ulja, duhan i alkohol) i druge poreze na proizvodnju (npr.
različite poreze na zagađivanje okoliša, poreze na ukupnu zaposlenost, korištenje mašina,
zemljišta itd.).
Socijalni doprinosi su drugi glavni instrument redistributivne politike države. Obično ih plaćaju
radnici – uključujući nezavisne radnike – kako bi se finansirale šeme socijalnog osiguranja koje
imaju za cilj davanje određenih socijalnih beneficija grupama ljudi ili domaćinstvima. Socijalni
doprinosi uglavnom su obavezne uplate (određene zakonom ili kolektvinim ugovorom u nekim
industrijama), ali također mogu sadržavati i dobrovoljne uplate, npr. u kontekstu dodatnih penzijskih
šema koje mogu biti korištene na dobrovoljnoj osnovi. Kao i tekući porezi na dohodak, imovinu itd.,
socijalni doprinosi se mogu naći u računu sekundarne distribucije dohotka. Za „zavisne“ radnike ovi
doprinosi se obično sastoje od doprinosa koje plaćaju poslodavci i doprinosa koje plaćaju
zaposlenici iako, u većini slučajeva, poslodavci ove posljednje zadržavaju i sami transferiraju
prema fondovima socijalnog osiguranja. Kao što je navedeno u dijelovima 3.b.2., doprinosi
poslodavaca i zaposlenika su evidentirani na strani upotrebe za domaćinstva u računu sekundarne
distribucije dohotka, budući da su oba uračunata u naknadu zaposlenicima.
Kapitalni porezi se sastoje od poreza koji se ne ubiru u redovnim intervalima i određuju se u
odnosu na vrijednost sredstava koja se prenose između institucionalnih jedinica putem nasljedstva,
poklona ili drugih transfera. Mogu se identificirati u računu promjene neto vrijednosti na osnovu
štednje i kapitalnih transfera (kao izvori za opštu vladu i kao upotreba za domaćinstva). Tipični
primjeri uključuju poreze na nasljedstvo i poreze na poklone.
54.
Kada je riječ o drugim prihodima, glavne stavke mogu biti prodaja, dohodak na imovinu ili drugi
tekući i kapitalni transferi koje prima država.
Kategorija prodaje se odnosi na – obično vrlo ograničene – prihode koje država prima od prodaje
tržišnih proizvoda (npr. po ekonomski značajnim cijenama). Tipičan ulaz za ovu kategoriju u
zemljama članicama EU je naknada koju primaju zemlje za pokrivanje troškova naplate uvoznih
dažbina i poljoprivrednih nameta, a koji se onda prebacuju u budžet EU. Prodaja u suštini odražava
trržišnu proizvodnju od strane države uključenu na stranu izvora u računu proizvodnje.
Prihod na imovinu uključuje sav prihod koji država ostvari na osnovu posjeda sredstava: npr.
prihod od rente, dividende od javnih korporacija, kamate na depozite ili zajmove itd. Prihod na
imovinu se može naći i u računu raspodjele primarnog dohotka.
Ostali transferi, konačno, uključuju sve druge tekuće ili kapitalne transfere koje vlada prima od
drugih institucionalnih sektora. Oni se mogu sastojati od npr. grantova u kontekstu međunarodne
kooperacije (tekući transferi) ili u opraštanju duga državi od strane kreditora (kapitalni transferi).
Ostali tekući transferi se mogu nalaziti na računu sekundarne distribucije dohotka dok se kapitalni
transferi evidentiraju u promjeni neto vrijednosti na računu štednje i kapitalnih transfera.
5.b. GLAVNE STAVKE RASHODA
Naknada državnim zaposlenicima je tipično vrlo važna stavka u rashodima državnog budžeta. Ovo
odgovara kategoriji kompenzacije zaposlenih koja se nalazi na strani upotrebe u računu stvaranja
dohotka. Kao što je ranije navedeno, ona uključuje bruto plaće i socijalne doprinose poslodavaca.
Intermedijalna (međufazna) potrošnja se općenito odnosi na vrijednost dobara i usluga koje se
koriste kao imputi u procesu proizvodnje (isključujući fiksna sredstva čije je korištenje evidentirano
kao korištenje fiksnog kapiala). Robe i usluge se mogu ili preoblikovati ili koristiti u proizvodnom
procesu. Ova kategorija se nalazi na strani upotrebe računa proizvodnje. Državna intermedijalna
potrošnja uključuje sva tekuća dobra i usluge koje su neophodne da bi se izvršili državni zadaci,
npr. uredski materijal za državne zaposlenike, ugovori osiguranja, usluge održavanja zgrada
državne administracije, konsultantske usluge itd.
Jedna od najvažnijih kategorija rashoda u državnim budžetima razvijenih ekonomija se tipično
odnosi na tekuće transfere domaćinstvima. Oni uključuju sve vrste socijalnih benficija koje su
date domaćinstvima: penzije, porodične naknade, pomoć invalidima i pomoć nezaposlenima itd.
Ovo obično također uključuje slične transfere domaćinstvima, kao što je zdravstvena zaštita.
Tekući transferi domaćinstvima se evidentiraju u računu sekundarne distribucije dohotka
(gotovinski transferi), i u računu namjenske redistribucije dohotka (namjenski transferi) kao
upotreba za državu i kao izvori za domaćinstva.
55.
Subvencije se odnose na nepovratne isplate koje državne institucije isplaćuju proizvođačima, s
ciljem vršenja utjecaja na njihov nivo proizvodnje, cijene ili davanja naknade faktorima proizvodnje.
Mogu biti povezani s proizvodima (npr. isplate po proizvedenoj jedinici) ili, uopštenije, s
proizvodnjom (npr. plaćanja vezana za ukupne naplaćene iznose, oslobađanje od plaćanja kamata
itd.). Na državnim računima one se tehnički pojavljuju kao negativan unos na strani izvora u računu
primarne alokacije dohotka za državu i kao negativan unos na strani upotrebe u računu generacije
dohotka za sektore koji ih primaju.
Tekući transferi ostatku svijeta tipično uključuju razvojnu pomoć ili, za države članice EU, isplate
povezane sa četvrtim izvorom budžeta EU. Oni se evidentirani u računu sekunarne distribucije
dohotka.
Ostali tekući transferi su obično manja dosta raznolika kategorija koja uključuje, na primjer,
transfere ne-profitnim institucijama koje vrše usluge domaćinstvima. Oni se također mogu naći u
računu sekundarne distribucije dohotka.
Kamate se odnose na kamate koje država treba platiti na osnovu javnog duga. Na državnim
računima, kamate se evidentiraju u računu primarne raspodjele dohotka kao dohodak od
vlasništva.
Zbir gore spomenutih šest kategorija je ukupan tekući rashod koji se obično smatra najvećim
dijelom ukupnih vladinih rashoda.
Kapitalni rashodi se mogu podjeliti na bruto formaciju fiksnog kapitala i ostale kapitalne rashode..
Bruto formacija fiksnog kapitala se odnosi nabavke, umanjene za raspolaganje fiksnim
sredstvima, npr. opipljiva ili neopipljiva sredstva, proizvedena kroz procese proizvodnje koji se
ponavljano ili kontinuirano koriste u procesima proizvodnje duže od godinu dana (mašine, oprema,
zgrade itd.). Evidentirana je na računu neto nabavke ne-finansijskih sredstava.
Konačno, ostali kapitalni rashodi uključuju promjene u inventaru – obično je to stavka od manje
važnosti za račun države – i investicijske grantove i druge kapitalne transfere. Promjene u
inventaru se također evidentiraju na računu neto nabavki ne-finansijskih sredstava dok se
investicijski grantovi i ostali kapitalni transferi koje plaća država pojavljuju u promjeni neto
vrijednosti na računu štednje i kapitalnih transfera. Investicijski grantovi se mogu odnositi na
transfere javnim korporacijama kako bi se finansirale njihove investicije dok ostali kapitalni transferi
uključuju, na primjer, preuzimanje dugovanja drugih institucija od strane države (obično javnih
korporacija).
5.c. BUDŽETSKI BILANS
56.
Razlika između ukupnih prihoda i ukupnih rashoda predstavlja ukupan bilans opšte vlade. Ukoliko
su kategorije prihoda i rashoda definisane u skladu sa metodologijaom državnih računa, onda
ukupan bilans odgovara stavki neto zaduživanja/neto pozajmljivanja na računu neto nabavki ne-
finansijskih sredstava.
U kontekstu EDP izvještavanja (o njoj je bilo riječi u dijelu 1.b.2) ukupan bilans države se neznatno
razlikuje od ESA 1995 neto zaduživanja/neto pozajmljivanja. ESA 1995 metodologija je adaptirana
2001. godine kako bi se iz kalkulacija kamata izostavile i, na taj način, iz sveukupnog bilansa, neto
dobit od određenih finansijskih transakcija kao što su swap aranžmani i forward ugovori.
Metodološki vodiči na kojima su bazirana EDP izvještavanja još uvijek nisu modifikovani i uključuju
„staru“ definiciju kamata. Stoga, u ESA 1995 ukupan bilans države može se blago razlikovati od
onog koji je prijavljen u kontekstu EDP izvještavanja.
Pored sveukupnog bilansa, može biti korisno razmotriti bilans države koji u obzir ne uzima troškove
kamate jer su one određene nivoom javnog duga i kamatnim stopama i direktno ne odražavaju
tekuću fiskalnu politku. Ovaj alternativni bilans se naziva primarni bilans.
Vladin ukupan i primarni bilans su obično prvi indikatori, uz nivo javnog duga (u dijelu 5.d) koji se
koriste za procjenu javnih finansija i fiskalne politke. Međutim, ova procjena se tipično bazira na
komplementarnim indikatorima koji se dobijaju iz podataka državnih računa. Ovo se obično odnosi
na ciklično prilagođene budžetske bilanse (koji koriguju ukupne ili primarne bilanse u skladu sa
kretanjem poslovnog ciklusa) i strukturalne budžetske bilanse (koji također koriguju ciklično
prilagođene bilanse u skladu sa uticajem privremenih mjera i drugih iznenadnih faktora). Posljednja
dva indikatora igraju značajnu ulogu u procjeni fiskalne održivosti.
5.d. JAVNI DUG
Kao i za druge sektore, neto zaduživanje/pozajmljivanje države je povezano s promjenama u
bilansi stanja finansijskih sredstava i obaveza. S tim u vezi, nivo i evolucija javnog duga su
krucijalno važni za fiskalni nadzor. U procedurama nadzora EU, relevantan javni dug je tačno
definisan i povezan sa vladinim finansijskim računima.
Vladin dug može biti definisan kao bruto ili neto dug, ovisno o tome da li je iznos finansijskih
sredstava oduzet ili ne. Oba koncepta se mogu naći na bilansima stanja državnih finansija.
Koncept neto javnog duga, npr. vladine finansijske obaveze umanjene za finansijska sredstva,
ekonomski ima više smisla od bruto duga27. Međutim podatak o javnom dugu koji ima ključnu ulogu
u EU procedurama fiskalnog nadzora i o kojem se mora izvještavati kroz EDP proceduru, tzv.
27 U pogledu fiskalne „osjetljivosti“, situacija u kojoj je vlada izadala obveznice u ukupnoj vrijednosti od 1000
KM i ima bankovne depozite od 100 KM, čini se jednakom situaciji u kojoj je vlada izdala obveznice u vrijednosti od 900 KM i ne posjeduje finansijska sredstva. Neto javni dug će biti identičan u obe situacije, bruto javni dug se razlikuje.
57.
Mastrihtski javni dug, ustvari je bruto konsolidiran koncept. Samo finansijske obaveze koje je izdala
država i koje država istovremeno drži kao sredstva (npr. obveznice centralne vlasti koje su u
posjedu sistema socijalnog osiguranja) su konsolidovane i oduzete od bruto javnog duga.
Sredstva koja su u posjedu institucionalnih jedinica izvan države (depoziti u privatnim bankama,
dionice u javnim korporacijama itd.) se ne oduzimaju prema Mastrihtskom konceptu javnog duga.28.
Nadalje, Mastrihtski javni dug je ograničen na određene kategorije finansijskih obaveza: samo
novac i depoziti (obično manje važnosti), vrijednosni papiri koji nisu dionice - ne računajući
derivate, i zajmovi se uzimaju u obzir. Ovo implicira da, na primjer, druge obaveze (npr. neplaćen
račun kompaniji koja je isporučila određena dobra i usluge državi) nisu uključeni u zvanične
podatke o dugu zemalja članica EU.
Evolucija javnog duga ne ovisi samo o neto zaduženju države nego također i o brojnim drugim
faktorima. Ovi drugi faktori se općenito nazivaju deficit-dug prilagodbe i dokumentovani su u EDP
izvještavanjima. Očigledno, deficit-dug prilagodbe uključuju nominalnu dobit i gubitke (npr.
promjene u deviznom kursu koje utiču na vrijednost u domaćoj valuti obaveza denominiranih u
nekoj inostranoj valuti) i druge promjene u obimu. Međutim, postoji i određeni broj drugih elementa
koji se odnose na specifičnu definiciju javnog duga i računovodstvena pravila:
promjene u finansijskim sredstvima koja se drže u jedinicama izvan sektora države: npr. deficit
ne mora biti finansiran stvaranjem dugova kao što su zajmovi ili obveznice nego i
smanjivanjem sredstava (npr. depoziti u bankama). Privatizacija javnih korporacija se sastoji
od prodaje finansijskih sredstava, npr. dionica i drugog vlasničkog kapitala, i stoga se smatra
finansijskom transakcijom i deficit-dug prilagodbom. U skladu sa standardnom metodologijom
državnog računovodstva, ovo se ne evidentira se kao prihod države. Na isti način,
pozajmljivanje prema kao i investiranje u vlasnički kapital javnih korporacija se ne smatra
javnim rashodom;
promjene u finansijskim obavezama koje nisu uvrštene u Mastrihtsku definiciju javnog duga
(npr. ostale obaveze);
izdavanje ili otkup premija kada su iznosi javnog duga izdati ili otkupljeni iznad ili ispod
nominalne vrijednosti (budući da je Mastrihtski javni dug izražen u nominalnoj vrijednosti);
razlike koje su rezultat obračunskog računovodstvenog principa u ne-finansijskim računima:
npr. razlika između plaćenih kamata i obračunatih kamata, stavka koja se mora eksplicitno
evidentirati u EDP izvještavanju.
Pored ovih „objašnjivih“ razlika, deficit-dug prilagodbe također obuhvataju razne statističke
nausklađenosti, npr. one koje su rezultat različitih izvora podataka koji se koriste za prikupljanje
finansijskih i ne-finansijskih statističkih podataka za sektor države.
28 Izbor ovog bruto konsolidovanog indikatora kao referentne tačke za EU nadzor javnog duga može biti
povezan sa sumnjama o likvidnosti i tačnom vrednovanju nekih od ovih finansijskih sredstava (npr. vlasnički kapital u javnim korporacijama).
58.
6. VANJSKI RAČUNI
Za državu, sektor ostatka svijeta je samo jedan od institucionalnih sektora koji se razmatra u
statističkim sistemima opštee namjene kao što su SNA 1993 i ESA 1995. Stoga, njene ekonomske
veze sa domaćom ekonomijom i njenim različitim (pod) sektorima, mogu u principu biti analizirane
preko normalnog redoslijeda računa. Međutim, u pogledu ekonomske važnosti vanjske pozicije i
vanjske neravnoteže, sintetičnija prezentacija je potrebna da bi se prikazali ili analizirali glavni
odnosi između domaće ekonomije i ostatka svijeta. Ovo se tipično radi preko seta vanjskih računa,
koji mogu biti popunjeni u skladu sa Priručnikom MMF-a o platnom bilansu o kojem je bilo riječi u
dijelu 1.b.4.
Pravila i procedure evidentiranja na ovim računima odnosa sa inostranstvom, posebno definicija
„rezidentnosti“ i princip dvojnog knjigovodstva, su u skladu općim principima o kojima je bilo riječi u
poglavlju 2. Vanjski računi se obično sastoje od:
računa koji opisuje ekonomske (finansijske i ne-finansijske) transakcije između domaće
ekonomije i ostatka svijeta, a naziva se platni bilans;
računa koji opisuje stanje domaćih ekonomskih finansijskih sredstva i obaveza o odnosu
prema inostranstvu, a naziva se međunarodna investicijska pozicija.
Kao i obično, razlika između finansijskih transakcija i promjene stanja finansijskih sredstava i
obaveza tokom obračunskog perioda se računa na osnovu nominalnih dobitaka i gubitaka i drugih
promjena u obimu koji mogu biti evidentirani na odvojenim računima.
Transakcije u platnom bilansu se općenito odnose na razmjenu ekonomske vrijednosti između
rezidenata i ne-rezidenata. Od značaja je napraviti distinkciju između četiri tipa razmjene
ekonomske vrijendosti:
razmjena dobara i usluga za finansijska sredstva;
plaćanje za, ili račun prihoda na, faktore proizvodnje (npr. rad i kapital);
trampa (razmjena dobara i usluga za druga dobra i usluge);
razmjena finansijskih sredstava za druga finansijska sredstva, npr. obveznice prodate za
novac ili komercijalni dug plaćen novcem.
Međutim, osim ovih razmjena ekonomske vrijednosti, platni bilans također evidentira unilateralne
transakcije (npr. transakcije bez kontra stavke). U skladu sa standardnom metodologijom državnog
računovodstva, označava ih se transferima (između rezidenata i ne-rezidenata).
Platni bilans se sastoji od dvije komponente: na tekućem računu se općenito evidentiraju sve ne-
finansijske transakcije, dok se na kapitalnom i finansijskom računu evidentiraju sve promjene u
59.
finansijskim i ne-proizvodenim ne-finansijskim sredstvima i obavezama do kojih je došlo kao
rezultat transakcija.
U skladu sa principom dvojnog knjigovodstva, svaka transakcija podrazumijeva pozitivnu ili
kreditnu i negativniu ili debitnu stavku. Kreditne stavke se obično odnose na izvoz stvarnih resursa
ili smanjenja ekonomskih neto vanjskih finansijskih sredstava (smanjenja u sredstvima ili povećanja
u obavezama) dok se debitne stavke odnose na uvoze stvarnih resursa ili povećanja u
ekonomskim neto vanjskim finansijskim sredstvima. Treba istaći da, po definiciji, balansirajuća
stavka na tekućem računu treba biti jednaka suprotnoj balansirajućoj stavki na kapitalnim i
finansijskim računima. Međutim, u stvarnoj praksi, ovo se rijetko događa (zbog greški ili statističkih
razlika u procedurama evidentiranja) i apsolutna vrijednost balansirajuće stavke na tekućem
računu se razlikuje od one na kapitalnom ili finansijskom računu. Stoga, potrebna je posebna
stavka („greške i propusti“), koja je jednaka toj razlici kako bi se postigao balans računa.
U slijedeća dva dijela detaljnije ćemo opisati strukturu platnog bilansa. U trećem dijelu se kratko
govori o međunarodnoj investicijskoj poziciji dok se četvrti dio fokusira na platni bilans Bosne i
Hercegovine koji objavljuje Centralna Banka Bosne i Hercegovine.
6.a. TEKUĆI RAČUN
Tekući račun, u principu, pokriva sve transakcije – koje nisu u finansijskim stavkama – a koje
uključuju (ili razmjenu ili unilateralne transfere) ekonomske vrijednosti i događaju se između
rezidenata i nerezidenta. Obično su podjeljeni na račune dobara i usluga, račune prihoda i račune
transfera.
6.a.1. Račun dobara i usluga
Ovaj račun očito može dalje biti podjeljen na transakcije u (fizičkim) dobrima i one u uslugama.
U odnosu na prethodnu kategoriju, transakcije koje su ovdje evidentirane općenito se odnose na
promjenu u vlasništvu dobara o kojima se radi, od rezidenata ne-rezidentima (izvoz) ili obratno
(uvoz). Jedna bitna iznimka se odnosi na dobra koja su izvezena (uvezena) za obradu i onda
ponovo uvezena (ponovo izvezena): ovi tokovi, koji se općenito ne odnose na promjenu u
vlasništvu, su evidentirani na bruto bazi i nisu netovani kroz bilansu plaćanja.
Transakcije u uslugama mogu biti dalje raščlanjene na određene vrste usluga:
transport (prevoz putnika i terete koristeći sve vidove transporta);
putovanja, uključujući rashode koji se odnose na potrošnju turista;
komunikacije (uključujući poštanske i telekomunikacijske usluge);
60.
građevinske usluge: npr. veći građevinski projekti koje implementira ne-rezidentna
građevinska kompanija;
osiguranje;
ostale finansijske usluge kao što su naknade koje ne-rezidentne banke naplaćuju rezidentima;
kompjuterske i IT usluge.
6.a.2. Račun prihoda
Račun prihoda pokriva sve prihode koje su rezidenti zaradili u inostranstvu (kreditni unos) ili koji su
isplaćeni ne-rezidentima za njihovo učestvovanje i domaćem proizvodnom procesu (debitni unos).
Uključuju oboje kompenzacije zaposlenicima (povrat na uloženi rad) i prihod od investicija (povrat
na uloženi kapital). Posljednje se sastoji od dividendi i prihoda od kamata.
6.a.3. Račun tekućih transfera
Ovim računom se evidentiraju svi transferi koji se ne smatraju kapitalnim transakcijama u skladu sa
standardnom metodologijom za državne račune. Novčane pošiljke koji radnici šalju iz inostranstva
su dobar primjer. Transferi prebačeni ne-rezidentima se evidentiraju kao debitni unosi dok se
transferi primljeni od ne-rezidenata evidentiraju kao kreditni unosi.
6.b. KAPITALNI I FINANSIJSKI RAČUN
Kapitalni i finansijski račun se može podjeliti na kapitalni račun i finansijski račun. Oba računa imaju
manje više istu ulogu u vanjskim računima kao opći državni računi (dio 3.c i poglavlje 4) iako je
obim ovdje razmatranog kapitalnog računa manje širok nego u standardnim državnim računima.
6.b.1. Kapitalni račun
Na kapitalnom računu su evidentirani kapitalni transferi i promjene u ne-proizvedenim, ne-
finansijskim sredstvima (patenti, autorska prava itd.). U suprotnosti sa standardnom sekvencom
ne-finansijskih državnih računa opisanom u poglavlju 3, kapitalni račun u okviru vanjskih računa ne
sadrži izvoz i uvoz proizvedenih ne-finansijskih sredstava ili investicijskih dobara. Potonje se
evidentira kao izvoz i uvoz dobara na tekućem računu. Na ovaj način, tekući račun obezbjeđuje
razumljiv pregled ukupnih transfera (unilateralnih ili razmjene) stvarnih resursa, uključujući
investicijska dobra, između rezidenata i ne-rezidenata.
6.b.2. Finansijski račun
Finansijski račun općenito pokazuje kako se finansiraju transakcije u stvarnim resursima između
rezidenata i ne-rezidenata. Obično, finansijske transakcije se klasificiraju prema funkcionalnoj vrsti
investicije (koji je pozadinski razlog za određenu vanjsku investiciju?) na bilansi plaćanja. Daljnje
raspodjele se međutim primjenjuju na osnovu vrste finansijskog sredstva i obaveze, pravca
investicije i (inicijalnog) dospijeća investicije (kratkoročne ili dugoročne).
61.
U odnosu na funkcionalnu raspodjelu, finansijski račun se dalje djeli na račune koji pokrivaju29:
Direktne investicije: ova kategorija međunarodnih investicija se tipično odnosi na ciljeve
rezidenata (ne-rezidenata) da se dobije trajni utjecaj u preduzeću ne-rezidenata (rezidenata).
Ovaj trajni utjecaj se očituje kroz dugoročni odnos između direktnog investitora i preduzeća i
značajnim stepenom kontrole koju direktni investitor ima nad menadžmentom tog preduzeća.
Na ovom računu se ne evidentiraju samo inicijalne transakcije kojima se ustanovljuje trajni
utjecaj nego također i sve kasnije transakcije (npr. uvećanje ili smanjenje kapitalnog udjela
direktnih investitora). Za kategoriju direktne investicije, bilansa plaćanja obično pravi razliku
između investicija (od ne-rezidenata) u domaću ekonomiju i investicija (od rezidenata) u
inostranstvo;
portfolio investicija: ova kategorija uključuje određeni broj specifičnih finansijskih instrumenata
– uglavnom vlasnički kapital i vrijednosne papire koji nisu dionice (uključujući finansijske
derivate) – jer ne predstavljaju direktne investicije ili rezervna sredstva;
rezervna sredstva: ovu kategoriju sačinjavaju sva rezervna sredstva; koja su u posjedu ili ih
kontrolišu monetarne vlasti (npr. monetarno zlato i PPM-ove ili stranu valutu koje centralne
banke drže kao rezervno sredstvo).
ostale investicije: ovo je preostala kategorija koja uključuje sva vanjska finansijska sredstva ili
obaveze koje nisu pokrivene u tri gore spomenute kategorije. Tipičan primjer su zajmovi koje
je rezident dao ne-rezidentu – ili obratno – i strana valuta u posjedu rezidenata.
6.c. MEĐUNARODNA INVESTICIJSKA POZICIJA
U skladu sa standardnom sekvencom državnih računa, preostale zalihe finansijskih sredstava i
obaveza na kraju perioda izvještavanja, mogu biti prikazane na bilansama stanja. Za vanjske
račune, ovo se čini preko međunarodne investicijske pozicije. Ovaj račun je konceptualno
istovjetan bilansima stanja finansijskih sredstava i obaveza na općim državnim računima (o tome je
bilo riječi u dijelu 4.b.4) osim činjenice da:
očigledno uključuje ona finansijska sredstva i obaveze koja zajedno drže rezidenti i ne-
rezidenti;
prezentacija različitih finansijskih sredstava i obaveza je obično u skladu sa gore spomenutom
podjelom finansijskog računa o kojoj će biti riječi u dijelu 6.b.2, gdje će se pokazati, na primjer
ukupan nivo direktnih investicija u i iz zemlje koja sačinjava izvještaj (te se stoga, razlikuje od
općenitije „liste“ finansijskih instrumenta o kojoj je bilo riječi u dijelu 4.a).
Međunarodna investicijska pozicija stoga omogućuje detaljan pregled neto finansijske imovine koju
zemlja koja sačinjava izvještaj drži u posjedu u inostranstvu.
29 Za detaljniju i više tehničku diskusiju, čitaocu preporučujemo Priručnik MMF-a o Bilansi plaćanja,
poglavlja XVIII do XXI (dostupno na http://www.imf.org/external/np/sta/bop/BOPman.pdf).
62.
6.d. BILANSA PLAĆANJA BIH
Tabela 6.d.1: Bilansa plaćanja Bosne i Hercegovine
(u millionima KM)
2002 2003 2004 2005
I. TEKUĆI RAČUN (1+2+3+4) -2,450.2 -2,814.0 -2,898.0 -3,423.3
1. ROBE -6,891.6 -7,180.0 -7,192.6 -7,834.2
Trgovina općenito: izvoz 2,285.5 2,548.4 3,279.9 4,082.4
Izvoz robe u trgovinskoj statistici 2,089.2 2,322.8 2,818.8 3,783.3
Prilagodbe (pokriće, valuacija, itd.) 196.3 225.6 461.1 299.1
Trgovina općenito: uvoz -9,177.1 -9,728.4 -10,472.5 -11,916.6
Uvoz robe u trgovinskoj statistici -8,047.6 -8,318.9 -9,305.9 -11,178.5
Prilagodbe (pokriće, valuacija, itd.) -1,129.5 -1,409.5 -1,166.6 -738.1
2. USLUGE 453.3 580.9 735.5 871.5
Kredit 1,079.6 1,244.4 1,418.6 1,598.7
Debit -626.3 -663.5 -683.1 -727.2
2.1. Usluge transporta, kredit 66.7 76.7 81.0 110.6
2.2. Usluge transporta, debit -276.4 -291.0 -307.8 -316.6
2.3. Putovanja, kredit 592.0 651.2 817.5 891.1
2.4. Putovanja, debit -173.0 -184.1 -186.7 -194.5
2.5. Ostale usluge, credit 420.9 516.5 520.1 597.0
2.6. Ostale usluge, debit -176.9 -188.4 -188.6 -216.1
3. PRIHOD 1,055.2 925.0 646.8 633.8
Kredit 1,255.8 1,132.7 902.4 982.7
Debit -200.6 -207.7 -255.6 -348.9
3.1. Kompenzacije zaposlenicima, credit 1,120.5 1,029.9 799.2 806.4
3.2. Kompenzacije zaposlenicima, debit -15.3 -18.2 -21.0 -19.3
3.3. Investicijski prihod, kredit 135.3 102.8 103.2 176.3
3.4. Investicijski prihod, debit -185.3 -189.5 -234.6 -329.6
4. TEKUĆI TRANSFERI 2,932.9 2,860.1 2,912.3 2,905.6
Kredit 3,143.2 3,072.8 3,242.0 3,220.0
Vlada 678.8 582.9 540.2 451.3
Ostali sektori 2,464.4 2,489.9 2,701.8 2,768.7
Debit -210.3 -212.7 -329.7 -314.4
Vlada 0.0 0.0 0.0 0.0
Ostali sektori -210.3 -212.7 -329.7 -314.4
II. KAPITALNI I FINANSIJSKI RAČUN (1+2) 2,228.2 2,290.3 2,218.5 2,749.0
1. KAPITALNI RAČUN 848.6 804.5 784.3 718.1
63.
Kredit 848.6 804.5 784.3 718.1
Debit 0.0 0.0 0.0 0.0
2. FINANSIJSKI RAČUN 1,379.6 1,485.8 1,434.2 2,030.9
2.1. DIREKTNE INVESTICIJE 551.1 660.3 1,042.0 820.7
U inostranstvu 0.0 0.0 -2.4 -1.9
U Bosni i Hercegovini 551.1 660.3 1,044.4 822.6
2.2. PORTFOLIO INVESTICIJE 0.0 0.0 0.0 0.0
2.3. OSTALE INVESTICIJE 583.4 1,141.5 1,066.5 1,946.7
Sredstva (znak "minus" znači uvećanje) -283.0 173.4 520.6 570.7
Komercijalne banke -121.5 -93.3 -344.1 -184.2
Ostali sectori (uklj. Trgovinske kredite) -161.5 266.7 864.7 754.9
Obaveze 866.4 968.1 545.9 1,376.0
Trgovinski krediti 101.9 121.1 151.1 388.9
Privlačenje novih zajmova 889.6 773.3 466.3 662.6
Otplata rate -398.8 -305.9 -483.3 -226.6
Druge obaveze 273.7 379.6 411.8 551.1
2.4. REZERVNA SREDSTVA (znak "minus" znači
uvećanje)
245.1 -316.0 -676.7 -738.4
Monetarno zlato 0.0 0.0 0.0 0.0
Posebna prava na mjenice 7.1 0.8 4.8 0.2
Rezervna pozicija u MMF-u 0.0 0.0 0.0 0.0
Vanjskotrgovinska razmjena 238.0 -316.8 -681.5 -738.6
Druga potraživanja 0.0 0.0 0.0 0.0
III – NETO GREŠKE I PROPUSTI 222.0 523.7 679.5 674.3
Izvor: Centralna banka Bosne i Hercegovine (2006)
Centralna banka Bosne i Hercegovine redovno objavljuje državni bilans plaćanja kao i djelomične
informacije o međunarodnoj investicijskoj poziciji (npr. podaci o nivoima direktnih investicija u Bosni
i Hercegovini podjeljeno na zemlje koje investiraju). Najrecentnija verzija bilanse plaćanja je ovdje
evidentirana kao primjer u tabeli 6.d.1.
Bosna i Hercegovina ima stalan i značajan deficit tekućeg računa na osnovu činjenice da je uvoz
roba mnogo važniji nego izvoz. Ovaj deficit u robnim transakcijama se samo djelomično
kompenzira suficitom u trgovini uslugama, računom prihoda i, posebno, računom transfera.
Prema podacima iz Centralne banke Bosne i Hercegovine deficit na tekućem računu se finansira
kapitalnim transakcijama, direktnim investicijama i ostalim investicijama.
64.
TOKOVI SREDSTAVA
Računi toka sredstava mogu se generalno definirati kao računi koji prikazuju finansijske transakcije
između različitih (pod)sektora u ekonomiji i, moguće, povezuju ih sa nefinansijskim podacima o
štednji i formiranju kapitala. Ovi računi su prvobitno bili razvijeni kao zasebni statistički sistemi sa
osvrtom na analizu, posebno, uloge finansijskih korporacija i poboljšanja projekcija i prognoza
finansijskih varijabli. Međutim, danas su ovi računi u potpunosti integrirani sa statističkim sistemima
kao što je ESA 1995 ili SNA 1993. Računi toka sredstava ili matrice se danas občno koriste kao
analitički alati kako bi se prikazale šire međusobne ralacije između različitih sektora (uključujući
ostatak svijeta) na sistematičan i koherantan način u cilju omogućavanja makroekonomskih analiza
ili simulacija efekata politika ili procjene različitih opcija politika.
Računi toka sredstava mogu se prezentirati na mnogo načina u zavisnosti od vrste analize kao i
toga koliko je detaljna sama analiza. Račun finansijskih transakcija koji pokazuje promjene u
finansijskoj aktivi i obavezama različitih (pod)sektora koje su nastale kao rezultat transakcija a koji
je bio analiziran u poglavlju 4.b.1. predstavlja jedan od primjera moguće prezentacije. Drugi vid
prezentacije toka sredstava dodaje podatke o štednji, kapitalnim transferima i neto prisvajanju
nefinansijskih sredstava računu finansijskih transakcija i, stoga, daje pregled akumulacija
finansijskih i nefinansijskih sredstava koje su rezultat štednje i kapitalnih transfera. Konačno,
detaljnija prezentacija toka sredstava je nešto slično modelu opisanom u fusnosti 28 i također
prikazuje odgovarajuće sektore.
Za sveobuhvatnu analizu izvora slobodnih sredstva kao i potražnje za ovim sredstvima i načina
njihovog prezentiranja u jednoj ekonomiji, od značaja može biti sintetička prezentacija standardnih
makroekonomskih identiteta:
GDP = C + I + (X-M) (1)
GNI = C + S + Tr (2)
GDP = GNI – Yf (3)
CAB = X-M + Yf - Tr (4)
gdje je:
GDP = bruto domaći proizvod
C = finalna potrošnja (privatna I javna)
I = ukupno bruto formiranje kapitala (privanto i državno)
X = izvoz dobara I usluga
M = uvoz dobara I usluga
GNI = bruto nacionalni dohodak
65.
Tr = neto transferi prema inostranstvu (suprotno u odnosu na balansirajuću stavku u računu
transfera sredstava u plantom bilansu)
Yf = razlika između dohotka koji su ostvarili domaći sektori u inostranstvu i dohotka koji su
ostvarili nerezidenti u domaćoj ekonomiji (balansirajuća stavka u računu dohotka u platnom
bilansu)
CAB = bilans tekućeg računa
Kombinirajui jednačine od (1) do (4) navedene iznad I rearanžirajući ih dobivamo:
S-I = X – M + Yf – Tr = CAB (5)
Jednačina (5) predstavlja bazičnu finansijsku relaciju domaće ekonomije i ostatka svijeta: viškovi
domaće štednje su jednaki višku na takućem računu i, stoga, zbog identiteta između bilansa
tekućeg računa i promjena u neto sredstvima koje drže nerezidentne jedinice kao rezultat
transakcija, porast neto sredstava investiranih u inostranstvu kao rezultat transakcija. U odsustvu
nepovoljnih nominalnih dobitaka ili drugih promjena u volumenu ovih sredstava, ovo također
odražava i poboljšanje međunarodne investicijske pozicije. Suprotno, deficit domaće štednje će se
odraziti na deficit tekućeg računa i smanjenje neto finansijskih sredstava koja se drže kod
nerezidenata.
Matrice toka sredstava mogi biti oblikovane na način koji naglašava ove tokove između različitih
domaćih sektora i ostatka svijeta. Tabela 7.1. pokazuju primjer prilično pojednostavljene verzije
tabele toka sredstava. Kada se radi o domaćim sektorima, tabela pravi distinkciju između sektora
države, centralne banka, druge monetarne finansijske institucije i drugi domaći sektori. Ona
pokazuje kapacitet za pozajmljivanje odnosno potrebe za zajmovima, koje su rezultat razlika
između njihove štednje i investicija, i kako ovo vodi promjenama u njihovim finansijskim sredstvima
(strane upotrebe) i obavezama (strana izvora). Ona posebno pokazuje kako su potrebe za
sredstvima finansirane i kako su viškovi štednje investirani. Prema definiciji, ukupne upotrebe su
jednake ukupnim izvorima za svaki sektor (ili, alternativno, neto kapacitet pozajmljivanja je jednak
promjeni u neto finansijskim sredstvima), kao što je to prikazano u posljednjem redu tabele 7.1.
pored toga, za sve sektore posmatrano zajedno, ukupne upotrebe su jednake ukupnim izvorima za
svaki finansijski instrument, kao što je prikazano u posljednjoj koloni tabele 7.1. Posljednja
karakteristika također implicira da, za svaki finansijski instrument, promjena u neto sredstvima sa
ostatkom svijeta je jednaka suprotnoj poziciji kombinirano za sve domaće sektore.
Dakle, čak i najjednostavniji format kao u slučaju tabele 7.1 omogućava relativno detaljnu analizu
finansijskih relacija između domaće ekonomije kao cjeline i ostatka svijeta. (Fiktivni) podaci iz
tabele 7.1, na primjer, indiciraju da domaća ekonomija ima sificit štednje u iznosu od 38 miliona KM
– sa deficitom države koji je više nego pokriven suficitom „bankarskog” sektora i drugih domaćih
sektora – koji, prema definiciji, korespondira suficitu na tekućem računu. Ovaj suficit štednje je
66.
investiran u ostatku svijeta, primarno kroz povećanje neto držanja vrijednosnih papira koji nisu
dionice emitovanih od strane nerezidenata i neto povećanje zajmova odobrenih ostatku svijeta: u
oba slučaja tabela 7.1 pokazuje da je povećanje izvora značajno više u odnosu na upotrebe za
ostatak svijeta (50 vs. 26 i 37 vs. 10 miliona KM, respektivno). Međutim, tabela također pokazuje
da su neto sredstva domaće ekonomije u inostranstvu koja se drže u formi stranih valuta i depozita
u nerezidentim finansijski institucijama neznatno opala (-2 miliona KM) dok je iznos domaće valute
i depozita u domaćim finansijskim institucijama koji drže nerezidenti povećan na 10 miliona.
Slična analiza može se sačiniti na osnovu sintetičke prezantacije toka sredstava prikazane u tabeli
7.1. za državni sector. Ovdje tabela ukazuje putem kojih finansijskih instrumenata je finansiran
državni deficit.
Matrice toka sredstava su prilično fleksibilan instrument. Prezentacija se može prilagoditi u skladu
sa potrebama različitih analiza. Očigledno, različiti domaći sektori mogu se prezentirati u
deteljnijem obliku: tabela može napraviti distinkcuju između domaćinstava i nefinansijsih
korporacija, također eksplicitno prikazati nemoneterne finansijske institucije, razdijeliti sektor
države na različite podsektore ili – teoretski – čak prezentirati podatke za pojedine entitete iz okrilja
državnog sektora (npr. centralni nivo vlasti u Bosni i Hercegovini, Federacija BiH i Republika
Srpska). Pored toga, podjela finansijskih instrumenata može se također uskladiti sa specifičnostima
analize. Može biti korisno, na primjer, pratiti standardnu metodologiju platnog bilansa (poglavlje
6.b.2) i eksplicitno prikazati direktne investicije i portfolio investicije.
Što je od još većeg značaja, glavni nedostatak “konciznog” izvještaja toka sredstava kao što je onaj
prezentiran u tabeli 7.1., je taj što se analizira samo tok sredstava između jednog specifičnog
sektora (npr. ostatak svijeta, država ili „bankraski sektor”) a svi ostali sektori su tretirani kao cjelina.
On ne pokazuje finansijske tokove između dva specifična sektora: npr. između sektora države i
ostatka svijeta ili između sektora domaćinstava i „bankarskog” sektora.
Alternativni format toka sredstava mogao bi zamijeniti listu finansijskih instrumenata u redovima
tabele 7.1. sa listom odgovarajućih sektora. Tabla 7.2., na primejr, prikazuje iste podatke kao u
tabeli 7.1., s time da su finansijska sredstva i obaveze koje drže određeni sektori sada sada
razdjeljeni na odgovarajuće sektore umjesto preme tipu finansijskog instrumenta30. Ovaj format
ima dvije specifične svrhe:
Tipično je simetričan u smislu da su stavke ispod glavne dijagonale finansijskog dijela tabele
identične korespondirajućim stavkama iznad dijagonale. Ovo je jednostavo rezultat činjenice
da su finansijska sredstva sektora A koje drži sektor B po definiciji identična finansijskim
obavezama sektora B u odnosu na sektor A;
30 Please note that for the compilation of table 7.2 it was assumed that the data reported in table 7.1 were
presented in a consolidated form. Hence, diagonal entries in table 7.2 (i.e. intra-sector holdings of financial assets) were set to zero.
67.
I, posljednje divje kolone (“upotreba” i “izvori” za sve sektore posmatrano zajedno) prema
konvenciji pokazuju vezu između viškova štednje ili deficita i promjene u ukupnim finansijskim
sredstvima i obavezama: za svaki sektor razlika između izvora i upotrebe je, prema definiciji,
jednaka kapacitetu neto-pozajmljivanja.
Format, kao što je onaj prezentiran u tabeli 7.2. može se koristiti naročito za analizu u kojoj mjeri su
deficiti štednje određenih sektora finansirani od strane ostatka svijeta, domaćeg bankarskog
sistema, drugih domaćih sektora. Podaci prezentirani u tablei 7.2. pokazuju, na primjer, da je deficit
države uglavnom finansiran od drugih domaćih sektora (npr. domaćinstva, nefinansijske
korporacije, nemonetarne finansijske korporacije kao što su penzioni fondovi, i sl.) i, u mnogo
manojoj mjeri od strane bankarskog sektora i ostatka svijeta. Međutim, očigledan nedostatak
ovakvog jednog formata je taj što ne sadrži informacije koje se odnose na finansijske instrumente
koji su korišteni za tokove sredstava. Ovakva informacija može biti važna u smislu procjene
finansijskih konekcija različitih sektora: u pogledu finansijskih veza domaće ekonomije i ostatak
svijeta, na primjer, zajmovi, direktne investicije i portfolio investicije imaju različite ekonomske
implikacije.
Sveobuhvatniji izvještaj toka sredstava kombinira prednosti tabela 7.1. i 7.2. On pakazuje ne samo
koji drugi sektori finansiraju deficit određenog sektora nego i koju su finansijski instrumenti
korišteni. Tehnički, takva jedna tabela ima trodimenzionalnu formu. Ona se može konstruisati, na
primjer, tako što:
Dalje razdijelimo svaki finansijski instrument prikazan u redovima u tebeli 7.1. na
(najvažnije) korespondirajuće sektore;
Ili, tako što dalje rezdijelimo svaki korespondirajući sektor prikazan u redovima u tabeli 7.2.
na (najvažnije) finansijske instrumente.
Jasno je da bi jedna takva tabela sadržava valiku masu podataka31. Stoga, ekonomski analitičar
mora naći odgovarajući kompromis između sveobuhvatnosti i čitljivosti i može se željeti fokusirati
na „šumu umjesto na pojedinaćno drveće” studirajući sistematičnije formate tokova sredstava.
31 Zbog nedostatka prostora, primjer ovakvog jednog formata nije uključen u priručnik.
Zainteresirani primjer detaljnog toka sredstava mogu naći na stranici u Priručniku MMF-a za monetarnu i finansijsku statistiku, tabela 8.9 u poglavlju 8 (raspoloživo na: http://www.imf.org/external/pubs/ft/mfs/manual/pdf/mmfsch8.pdf)
Tabela 7.1: Bazična tabela toka sredstava – prezentacija sa finansijskim instrumentima (milioni KM, iznosi su određeni samo za svrhu ilustracije)
Centralna bankak Druge MFI Opšta vlada Drugi domaći sektori Ostatak svijeta UKupno
U R U R U R U R U R U R
Štednja I kapitalni transferi 4 -38 264 -38 192
Akumulacija kapitala -1 12 181 192
Neto pozajmljivanje (+) ili (-) 5 -50 83 -38 0 0
Monetarno zlato I SDR -1 1 0 0
Gotov novac I depoziti 35 15 95 5 97 11 -2 128 128
Vrijednosni papiri osim dionica 53 53 10 52 114 48 26 50 203 203
Zajmovi 36 95 3 30 68 145 10 37 212 212
Dionice I drugi vlasnički kapital 3 11 11 5 7 1 2 20 20
Drugo 2 3 1 1 1 4 4
Ukupno 35 35 165 165 44 44 465 465 50 50 759 759
69.
Tabela 7.2: Bazična tabela toka sredstava II – prezentacija sa odgovarajučim s sektorima (milioni KM, iznosi su određeni samo za svrhu ilustracije)
Centralna banka Druge MFI Opšta vlada Drugi domaći sektori Ostatak svijeta UKupno
U R U R U R U R U R U R
Štednja I kapitalni transferi 4 -38 264 -38 192
Akumulacija kapitala -1 12 181 192
Neto pozajmljivanje (+) ili (-) 5 -50 83 -38 0 0
Centralna banka 10 34 1 19 5 1 35 35
Druge MFI 34 10 4 12 116 144 7 161 166
Opšta vlada 1 12 4 62 27 8 82 32
Drugi domaći sektori 19 144 116 27 62 30 87 201 284
Ostatak svijeta 1 5 7 8 87 30 88 50
Ukupno 35 35 165 165 44 44 465 465 50 50 759 759
(sektori koji posjeduju finansijska sredstva ili obaveze su dati u kolonama a odgovarajući sektori u redovima)
7. VJEŽBE/TEME ZA DISKUSIJU
1. Zamislite jednostavnu ekonomije bez vladinog sektora. Kućanstva nisu uključena u
proizvodnju. Ekonomija se sastoji od tri različite industrije. Domaće firme plaćaju 800 milliona
KM u platama. Ulaz-izlaz matrica ekonomije je data:
ulazi U
millionima
KM
izlazi
industrija A industrija B industrija C uvoz
industrija A 350 - 0 50 50
industrija B 1000 50 - 50 100
industrija C 1250 200 100 - 400
Izračunajte BNP. Koja industrija ima najveću dodatnu vrijednost? Koliki je mješoviti prihod?
Koliki je operativni suficit?
2. BNP jedne zemlje iznosi 1000. Ukupne (privatne i vladine) investicije su 200. Vladina
potrošnje je 50. Tekući račun pokazuje suficit od 200. Izračunajte privatnu potrošnju i ukupne
uštede u ekonomiji ako znate da nije bilo transfera iz inostranstva ili prekograničnih prihoda.
3. Tekući račun pokazuje deficit od 200 dok račun domaćeg privatnog sektora ukazuje na neto
pozajmljivanje od 500? Koliko je bilans vladinog budžeta?
4. Razmotrite sljedeće transakcije/operacije i procjenite kako bi se mogle odraziti na vladine
prihode i rashode i, osim za a i c, vladine finansijske račune i Mastrihtski javni dug.
a) poreska uprava naplaćuje 200 milliona KM PDV-a. 60 posto od ovog iznosa je naplaćeno u
Federaciji, 38 posto u RS-u i 2 posto u Distriktu Brčko. Od ukupnog iznosa, 5 miliona su
uplatile vladine institucije (npr. nabavka roba i usluga za općine), 2 miliona su uplatile javne
korporacije koje prodaju svoje proizvode po tržišnim cijenama i 1 milion su platile javne
korporacije koje su skoro u potpunosti finansirane budžetskim transferima.
b) potonja javna korporacija dobija 20 miliona KM preko budžetskih transfera i 5 miliona KM
od naknada naplaćenih za usluge. Njihovi troškovi iznose 27 miliona KM i deficit finansiraju
pozajmicom od banke u Banja Luci.
c) račun za bruto plate državnih službenika iznosi 40 milliona KM. Porez na osobne prihode
od 10 miliona KM je zadržan na izvoru tako da vlada državnim službenicima isplaćuje 30
miliona u neto plaćama.
71.
d) bosanska vlada privatizira javnu korporaciju. Njemačka industrijska korporacija isplaćuje
500 miliona KM za sve dionice. Vlada ovaj novac koristi da bi otplatila zajam od 300
miliona EUR od strane banke, a ostatak stavlja na štedni račun.
e) 1 jula 2007. bosanska vlada isplaćuje – bankovnim transferom - prvu godišnju otplatu na
dug od 100 miliona KM koji je vlada uzela godinu dana ranije. Od ovog iznosa, 60 milliona
KM su kapitalne uplate, a 40 miliona je godišnja kamata.
f) račun od 1 million KM za robe i usluge kojima su domaće firme snabdjele vladu u
decembru 2006. se može platiti 2. januara 2007. Uzajamnim sporazumom bosanska vlada
plaća pola od toga bankovnim transferom na ovaj datum dok je druga polovica pretvorena
u kamatom opterećen zajam.
g) bosanska centralna Vlada izdaje obveznice u vrijednosti od 100 KM. 20 milliona KM je
kupila Federacija, a 80 milliona KM bosanska domaćinstva. Centralna Vlada koristi ovaj
novac da bi otplatila zajam od Svjetske banke u vrijednosti od 100 miliona.
h) zbog slabljenja USD u odnosu na EUR, vrijednost preostalog zajma datog bosanskoj vladi
naznačenog u USD se smanjila za 500 000 KM.
5. Nacionalna Banka Belgije smanjuje zalihe zlata za 2 milliona EUR. Pola od ovog iznosa je
prodato drugoj centralnoj banci, a pola je iskorišteno za komemorativne kovanice. U skladu sa
zakonom, prihodi od prodaje su prebačeni Vladi. Kako ova transakcija utječe na državne
finansijske račune i vladine prihode i rashode?
6. Razmotrite sljedeće transakcije/operacije i procjenite kako bi se mogle odraziti na bilans
plaćanja i/ili finansijske račune:
a) bosanska firma uvozi robu iz Grčke. Koristi kompaniju za transport iz Sarajeva. Ukupan
trošak transakcije je 500 000 KM od čega je 10 000 za troškove transporta. Račun mora
biti plaćen u jednom mjesecu.
b) penzijski fond iz Velike Britanije kupuje dionice u vrijednosti od 1 milion KM u javnoj
korporaciji koja treba biti privatizirana sa sjedištem u Sarajevu..
c) francuski turist jw potrošio ukupno 2000 EUR na sedmično putovanje u Bosnu koje je
organizovala lokalna kompanija.
d) u kontekstu ljetnog transfera u italijanski klub Juventus, bosanski fudbaler Hasan
Salihamidžić kupuje dionice svog novog kluba izlistane na tržištu dionica u ukupnoj
vrijednosti od 200 000 EUR.
e) Coca-Cola podružnica u Sarajevu isplaćuje dividende od 100 000 KM HBC Coca-Cola
kompaniji u SAD.
f) Gosp. Dragan Čović je opljačkan dok se nalazio na kratkom odmoru u svom stanu u
Londonu. Lokalna banda mu je ukrala sat (10 000 KM), auto (120 000 KM) i 2000 KM u
gotovini.
72.
g) 31. decembra 2006. firma iz Banja Luke je uvezla robu iz Londona u vrijednosti od 50 000
GBP. Firma odmah isplaćuje 1000 EUR italijanskoj firmi koja dostavila robu, ali je račun za
robu naplativ samo nakon mjesec dana. Na dan transakcije kurs iznosi 3 KM za 1 GBP. 31.
januara 2007. račun je plaćen bankovnim transferom. Međutim, u međuvremenu vrijednost
GBP se smanjila na 2.5 KM.
h) zamovi u vrijednosti od 1 milion KM koje su inostrane vlade htjele dati bosanskoj vladi su
otkazani. U isto vrijeme, zajam u vrijednosti od 100 000 KM koji je Vlada BiH dala Vladi
Kameruna ova nije vratila i objavila je da ga ne može otplatiti.
7. Uzimajući format tabele 7.1 kao referentnu tačku, koje modifikacije biste smatrali korisnim za
analizu ekonomske situacije u Bosni i Hercegovini?
8. Na osnovu poznavanja ekonomije Bosne i Hercegovine, šta mislite kako bi se prave iznosi
toka fondova mogli razlikovati od onih evidentiranih u tabelama 7.1 i 7.2?
