SISTEMI DEVIZNIH KURSEVA

Prof. dr. sc. Jusuf Kumali

DEVIZNI KURS I NACIONALNA PRIVREDA

Devizni kursevi odraavaju odnose ponude i potranje deviza, odnosno stanje platnog bilansa. Sistemi deviznih kurseva bave se pitanjem izraavanja kurseva u odreenoj formi varijanti. Sukladno teoriji o sistemu fluktuirajuih deviznih kurseva, on se formira slobodno na osnovu djelovanja ponude i potranje deviza. U sistemu fiksnih kurseva:

kurs takoe predstavlja odraz ponude i potranje deviza, on se formira na unaprijed odreenoj visini.

Ponuda i potranja deviza su promjenljive veliine (dnevne, nedeljne, mjesene, itd.).

2

U sistemu fiksnih kurseva ponuda i potranja deviza pojavljuju se kao manipulisane veliine. Mogu biti aktivne ili pasivne intervencije, koje limitira meusobna odstupanja ovih veliina. Intervencijom se ponuda i potranja deviza stabilizuje na odreenom nivou koji garantuje formiranje fiksne cijene strane valute izraene u domaoj valuti. Postoje razliiti modaliteti sistema deviznih kurseva (fiksnog i fluktuirajueg)

Rukovodno fleksibilni devizni kursevi predstavljaju takav sistem deviznih kurseva u kojem se devizni kurs stabilizira na odreenom nivou intervencijom monetarnih vlasti.

Ovi kursevi se mogu mijenjati, zavisno od toga do kakvih kretanja se dolazi u nacionalnoj ekonomiji.3

Klizajui devizni kursevi predstavljaju sistem deviznih kurseva koji lie na mini devalvaciju: cijena na veliko trokova ivota kretanja deviznih kurseva na inostranom deviznom tritu konkurentne sposobnosti izvoza, i sl.

Viestruki devizni kursevi predstavljaju sisteme deviznih kurseva u kojem pored jednog oficijelnog (baznog) kursa postoje dva ili vie deviznih kurseva sa specifinim funkcijama i oekivanim djelovanjima na ekonomiju. Opredjeljenje za izbor deviznih kurseva je delikatno pitanje. Devizni kurs utie na izvoz i uvoz roba i usluga. Precijenjeni devizni kurs podstie uvoz roba. Stimulativan devizni kurs podstie izvoz roba i usluga.4

REALNI DEVIZNI KURS Realni devizni kurs u odnosu na stanje precijenjene valute djeluje u pravcu kontrakcije (skupljanje) ukupne apsorpcije nacionalne ekonomije i podstie razvoj uvozno-supstitutativnih industrija. On djeluje u pravcu razvoja novih industrija koje nisu imale ekonomsku opravdanost u uslovima precijenjene valute. Kod realnih deviznih kurseva pregled konkurentne sposobnosti se iskazuje objektivno. Dobar je putokaz za racionalnu ekonomsku politiku. Realni devizni kursevi podstie racionalnu alokaciju nacionalnih resursa.

On je osnov za racionalnu aktivnu i pasivnu politiku izvoza i uvoza roba. 5

POTCIJENJENA VALUTA Potcijenjena valuta direktno stimulie izvoz i poveava konkurentnu sposobnost izvoznika na meunarodnom tritu. Potcijenjena valuta stimulativno djeluje na relokaciju resursa u pravcu eksportnih industrija. Ona vodi prelijevanju nacionalnog dohotka u inostranstvo i upuuje zemlju da ivi ispod svojih mogunosti.

Nevidljive stavke platnog bilansa (turizam, transferna plaanja, i sl.) su izloene uticajima deviznog kursa. Devalvacija nacionalne valute pred poetak turistike sezone u namjeri da podstaknu priliv stranih turista. Nerealan devizni kurs vodi ka neekonomskoj alokaciji nacionalnih resursa i neekonomskoj raspodjeli nacionalnog dohotka. Ugroava ciljeve ekonomske politike (meunarodna kretanja 6 kapitala pekulacije, i sl.).

FORMIRANJE DEVIZNIH KURSEVA Devizni kursevi se formiraju na deviznom tritu pod uticajem ponude i potranje deviza. Ponuda i potranja deviza odraavaju stanje platnog bilansa (deficit ili suficit). Transakcije koje involviraju transfer kupovne snage u inostranstvu: uvoz roba i usluga plaanje na ime kamata i dividendi jednostrani transferi davanja izvoz kapitala (formira potranju za devizama)

Nema jedinstvene svjetske valute, nacionalna valuta zakonsko sredstvo plaanja. Potranja za devizama varira inverzno (obrnuto) sa cijenom deviznim kursem. Potranja za devizama je funkcija deviznog kursa slino kao to je potranja za bilo kojom robom funkcija cijene takve robe.

7

Izmjena dispariteta izmeu domae i ino cijene dovodi do formiranja nove potranje za devizama. Porastom nacionalnog dohotka dolazi do porasta uvoza koji formira veu potranju za devizama (BiH). Ponuda deviza dolazi od aktivnih stavki platnog bilansa: izvoz roba i usluga primanja na ime kamata i dividendi jednostrani transferi primanja uvoz kapitala

U uslovima perfektnog deviznog trita aktuelni devizni kurs deviznog trita pribliava se teoretskom deviznom kursu. Centralna banka svojim mjerama moe podravati i odravati odreeni nivo deviznog kursa, kao i mjere devizne kontrole.

8

UTICAJ DEVALVACIJE NA DEVIZNI KURS Nacionalna privreda se moe zaduivati u inostranstvu sve dotle dok njen privredni potencijal garantuje uredno otplaivanje duga.

Mora se posegnuti za korektivnim mjerama trajnijeg djelovanja (smanjti potronju).

Devalvacija nacionalne valute: smanjuje potranju djeluje u pravcu podsticanja izvoza formiranja dopunske ponude deviza, itd.

Obim devalvacije nacionalne valute zavisi od elastinosti izvoza i uvoza prema cijenama. Za uspjeh devalvacije relevantne su sljedee elastinosti: elastinost domae tranje uvoza prema cijenama izraenim u domaoj valuti, elastinost strane tranje izvoza prema cijenama izraenim u stranoj valuti, elastinost domae ponude izvoza prema cijenama izraenim u domaoj valuti elastinost strane ponude izvoza prema cijenama izraenim u stranoj valuti.

9

FLUKTUIRAJUI DEVIZNI KURSEVI Uvijek vode uravnoteenju ponude i potranje deviza platnog bilansa. Formira se na takvom nivou da pokrene djelovanje relevantnih elastinosti. Porastom uvoza u sistemu fluktuirajuih deviznih kurseva dolazi do: porasta kursa strane valute depresijacije (pada) nacionalne valute poskupljenja uvoza

Rezidenti mogu finansirati uvoz sve dok im nije ugroena likvidnost. Kada rezident postane nelikvidan: uvoz se smanjuje, a time i potranja za devizama. cijene domae robe izraene u stranoj valuti postaju sve nie, za nerezidente raste potranja za domaom robom izvoz.

Nema intervencije Centralne banke kod sistema fluktuirajuih kurseva. 10

FIKSNI DEVIZNI KURS Fiksni devizni kursevi garantuju odreenu deviznu sigurnost. On je cijena strane valute izraene u domaoj valuti u jednom fiksnom iznosu. Bio je trajan i stabilan u vrijeme zlatnog standarda. Mogunost korekcije fiksnog deviznog kursa samo u uslovima fundamentalne neravnotee platnog bilansa (IMF). Dananja praksa dozvoljava eu izmjenu fiksnog deviznog kursa, a time se pribliavaju fluktuirajuem deviznom kursu. Bitne komponente fiksnih deviznih kurseva su: valutni pariteti i kupovna snaga. Valutni paritet predstavlja odnos nacionalne valute prema konvencionalno izabranom zajednikom imenitelju ($, zlato, SDR, i sl.). Paritet valute predstavlja spoljnu vrijednost valute (inostranstvo), a kupovna 11 snaga predstavlja unutranju vrijednost valute.

Devizni kurs nemora biti ravan paritetu valute, jer se formira pod uticajem ponude i potranje deviza na deviznom tritu. Prema teoriji pariteta kupovne snage devizni kurs e se formirati na nivou koji je odreen kupovnom snagom nacionalne valute. Uz inflaciju u zemlji i stabilne cijene u inostranstvu, uvoz se poveava, a izvoz stagnira. Kupovna snaga nacionalne valute sve se vie udaljava od njenog pariteta. Valuta precijenjena i dolazi do depresijacije vrijednosti nacionalne valute. Oscilacije deviznog kursa oko pariteta prema standardima IMF 1971. do plus ili minus 1 % (Sporazum u Simtsonian institutu 1971. godine) do plus ili minus 2,25 %. Intervencije Centralne banke sa monetarnim rezervama ili mjere devalvacije od strane drave. Stabilizovanje deviznog kursa moe se u principu odvijati pasivnim (zlatni standard) ili aktivnim intervencijama (danas).12

FIKSNI DEVIZNI KURSEVI ZLATNOG STANDARDA Zlatni standard je prvi organizovani meunarodni monetarni sistem. Uslovi za funkcionisanje zlatnog standarda su:

postojanje slobode izvoza i uvoza zlata domaa monetarna jedinica morala je biti definisana u zlatu nacionalna valuta je konvertibilna u zlatu centralna banka se obavezuje da kupuje i prodaje zlato po fiksnoj cijeni morala je biti obezbjeena eksterna konvertibilnost u zlatu po fiksnoj cijeni.

Paritet valuta bio je definisan u zlatu, a time je bio definisan i osnovni odnos razmjene meu valutama. On je izraavao sadraj zlata u pojedinoj valuti (valuta zemlje A 1 gram zlata, a valuta zemlja B 1/5 grama zlata, kovniki paritet meu njima bio je 5 jedinica valute zemlje B za jednu jedinicu valute zemlje A).13

PREDNOSTI I NEDOSTATCI FLUKTUIRAJUIH I FIKSNIH DEVIZNIH KURSEVA Pravilan izbor deviznog kursa mora imati povoljne uticaje na privredne tokove jedne zemlje. Izbor deviznog kursa vjeita dilema meunarodnih finansija. Fiksni devizni kursevi imaju znaajne prednosti u odnosu na fluktuirajue, zbog izvjesne sigurnost (poslovne odluke). Fluktuirajui devizni kursevi su primjenjeni u razliitim periodima: I. Period od 1918. do 1925. godine II. Period od 1931. do 1939. godine za grupe valuta koje su bile vezane za funtu () III. Period od 1936. do 1939. godine za iru grupu valuta IV. Period od 1970. do 1980. godine za iru grupu valuta Prvi period plivanja deviznih kurseva bio je u kontekstu ideja restauracije zlatnog standarda. Sljedea tri perioda bila su odraz otre kunkurencije na meunarodnim tritima.

14

Fiksni devizni kurs povezuje nacionalnu privredu sa meunarodnim okruenjem. On vezuje ekonomsku politiku zemlje sa inostranstvom tim vie ukoliko je zemlja otvorenija.

U vrijeme zlatnog standarda automatizam odravanja fiksnih deviznih kurseva podrazumjevao je prilagoavanje nacionalne privrede uslovima svjetskog trita variranjem cijena ili dohotka. Fiksni devizni kursevi bili su konstanta, a cijena i dohodak promjenljive veliine. Cilj je bila spoljnotrgovinska ravnotea, pa i po cijenu pada proizvodnje i zaposlenosti.

Nakon recesije, praksa protekcionizma, a potom intervencionizma prebacila je teite ekonomske politike na privredni rast i zaposlenost. Privreda koja eli odravati fiksni devizni kurs svoje valute mora se prilagoavati meunarodnom okruenju promjenama cijena ili promjenama dohotka, tako da ne izlae privredu riziku rastueg deficita platnog bilansa i time limitira razvoj. 15

Danas se moe govoriti o fleksibilnosti cijena na due (konkurencija).

Ostaje kao mogunost prilagoavanja u sluaju varijacija dohotka.

Smanjivanje dohotka ide paralelno sa deficitom platnog bilansa i nezaposlenosti.

Devizna kontrola je inkompatibilna sa kovertibilnou valute.

Fluktuirajui devizni kursevi vode ka uravnoteenju platnog bilansa.

Drugu prednost fluktuirajueg deviznog kursa istiu privredni rast (toleriu domau inflaciju radi zaposlenosti) SAD i VB. Njemaka se otro protivi inflaciji.16

Fluktuirajui devizni kursevi poveavaju efikasnost monetarnokreditne politike u realizaciji domae ekonomske stabilnosti. Vea monetarna ponuda nia kamatna stopa. Antinflatorna monetarno-kreditna politika stimulie priliv kapitala u zemlju, te vodi apresijaciji (porastu) domae valute. Apresijacija nacionalne valute stimulie uvoz roba i usluga. Vea ponuda roba i usluga na domaem tritu djeluju u smislu zadravanja porasta cijena na domaem tritu. To je najvei argument u prilog fluktuirajuih deviznih kurseva.

17

ZEMLJE U RAZVOJU I PLIVAJUI DEVIZNI KURSEVI H.G. GRUBELA: Argumenti koji govore u prilog fluktuirajuih deviznih kurseva su jednostavni i znae isto toliko koliko su snani argumenti u prilog slobodne trine ekonomije. Oboje doprinose efikasnoj alokaciji resursa uz najmanje trokove. Navedeno vai u uslovima perfektne konkurencije na svim tritima. Efikasnost ekonomije umanjena je postojanjem monopola, monopolske konkurencije, rigidnou cijena, a slobodna trina distribucija dohotka moe biti drutveno nepoeljna. Koncept meunarodnih ekonomskih odnosa, zasnovan je u osnovi na teoriji komparativnih prednosti: slobodna meunarodna trgovina maksimalni svjetski dohodak optimalna distribucija meunarodne podjele rada i meunarodne razmjene (zlatni standard).

18

WTO i IMF, imali su funkciju da eventualne poremeaje kratkoronog karaktera kanaliu u pravcu stabilnosti i time omogue trajni liberalizam kao optimalni, prirodni i vjeiti ekonomski poredak.

Meunarodni ekonomski odnosi obiluju nizom deformacija u odnosu na osnovnu koncepciju i strategiju ekonomskog reda kako je zamiljena nakon II svjetskog rata.

Polarizacija u razvoju izmeu razvijenih i zemlja u razvoju.

Druga deformacija koja podstie prvu je ve hronina kriza meunarodnog monetarnog sistema.

Samo od devalvacije dolara 1971. godine prema podacima UNCTAD, gubici 56 zemalja u razvoju iznosili su 1,6 milijardi $. Neophodna reforma meunarodnog monetarnog sistema.19

RJEAVANJE KRIZE MEUNARODNOG MONETARNOG SISTEMA Lima akcionim programom (III zasjedanje UNCTAD1972) predvieno je: nephodno je restaurirati stabilnost i povjerenje u svjetski monetarni sistem i takvu strukturu deviznih kurseva koja bi mogla oscilirati u okviru uskih margina. jasno je da svaki sistem u kojem bi devizni kursevi oscilirali u irokim rasponima oko pariteta imao nepovoljan uticaj na zemlje u razvoju. stvaranje veze izmeu specijalnih prava vuenja i dodatnih resursa za finansiranje razvoja treba da bude integralni dio novog meunarodnog sistema.

Argumenti zemalja u razvoju protiv plivajuih, a u prilog stabilnih deviznih kurseva su evidentni i jasni.

Nema mogunosti voenja selektivne politike cijena kod plivajuih kurseva, visoki trokovi platnobilansnog prilagoavanja i iskljuuju potrebu za 20 meunarodnom likvidnou.

FLEKSIBILNI I KLIZAJUI DEVIZNI KURS Prilagoavanje nacionalne privrede uslovima na meunarodnim tritima u osnovi se moe postii na dva naina: promjenama domaeg nivoa cijena i varijacijama deviznih kurseva nacionalne valute

IMF je tolerisao oscilacije deviznog kursa oko pariteta plus i minus 1 % do plus i minus 2,25 %. Sistem Wider band tolerie oscilacije kurseva oko pariteta za cca 5 %. Fleksibilni devizni kursevi predstavljaju neku vrstu kompromisa izmeu fiksnih i fluktuirajuih kurseva. U uslovima Wider banda relativno je skromnija promjena cijena i dohotka, te variranjem deviznih kurseva u okviru limita. 21

ARGUMENTI ZA FLEKSIBILNI DEVIZNI KURS

iri rasponi oscilacija kursa oko pariteta omoguavaju uspostavljanje kursa ravnotee i ograniavaju destimulirajuu pekulaciju. Nacionalna privreda uiva veu slobodu u primjeni mjera nacionalne finansijske politike. Smanjuje se potreba za akumuliranjem monetarnih rezervi u odnosu na sistem fiksnih deviznih kurseva. Prilagoavanje pariteta nacionalne valute su bezbolnije. Nedostatak sistema fleksibilnih deviznih kurseva sastoji se u tome to u uslovima ozbiljnije i trajnije platnobilansne neravnotee ovi kursevi poprimaju svojstva fiksnih deviznih kurseva, jer se kurs konstantno nalazi u gornjoj intervencionoj taci. U uslovima fleksibilnih deviznih kurseva metod prilagoavanja fundamentalne neravnotee je politika skretanja izdataka (devalvacija).22

ARGUMENTI ZA KLIZAJUI DEVIZNI KURS Godinje promjene pariteta mogu biti cca 2 3 %. Argumenti za klizajui devizni kurs, za koji se zalae IMF: kontinuirane promjene pariteta su manje destimulativne za nacionalni i meunarodni prosperitet od velikih i iznenadnih devalvacija u sistemu fiksnih deviznih kurseva, smanjuje se podsticaj za valutne pekulacije, prilagoavanje platnog bilansa variranjem kursa domae valute je vie oportuno, posebno politiki, budui da izaziva manje ekonomske potrese u zemlji, smanjuju se potrebe nacionalne privrede za akumuliranjem monetarnih rezervi.

Osnovni argument protiv klizajuih kurseva sa aspekta razvijenih ekonomija sastoji se u oivljavanju kontinuiranih valutnih nadmetanja za poboljanje konkurentnih pozicija na meunarodnom tritu. 23

HVALA NA PANJI !

24