บทท ๑ บทนา

องคประกอบของพระพทธศาสนา

คาสอนของพระบรมศาสดาสมมาสมพทธเจาททรงแสดงตลอด ๔๕ พรรษา เรยกวา พระพทธพจน รวบรวมอยในพระไตรปฏก ไดแก พระวนยปฏก พระสตตนตปฏก และพระอภธรรมปฏก ซงอาจสรปยอไดเปน ๒ หมวด คอ ธรรม กบ วนย ธรรม หมายถง พระสตร (พระสตiตนตปฏก) และพระอภธรรมปฏก สวนวนย คอ พระวนยปฏก ๑

พระพทธศาสนา มองคประกอบสาคญ ๔ อยาง คอ ๑. ศาศนธรรม ไดแก หลกธรรมคาสอนในพระพทธศาสนา คอ พระไตรปฎกเปนหลกใหญ และมคมภรอรรถ

๑ ว.อ.๑/๑๗, ท.อ. ๑/๑๖, อภ.อ. ๑/๑๙

กถา ฎกา อนฎกา และคาอธบายของเกจ อาจารยบางทาน ทพอเชอถอได อนเปนหลกศาสนธรรมทมความสาคญตามลาดบกนลงมา ๒. ศาสนวตถ ไดแก ศาสนสถานตาง ๆ คอ วดวา อาราม โบสถ วหาร เจดย ตลอดจนทรพยสมบตของพระพทธศาสนาตาง ๆ ๓. ศาสนพธ ไดแก พธกรรมทพงประพฤตปฏบต ใหถกตองกบกาละ เทสะ และบคคล เพอความเปนระเบยบ และความดงาม นามาซงความเลอมใสศรทธาของบคคลผพบเหน เปนการรกษา และเผยแผ ซงหลกธรรมคาสอนของพระพทธศาสนาอกทางหนงดวย ฉะนน พธกรรมใด ทไมเปนไปเพอการรกษาและเผยแผหลกธรรมคาสอนทางพระพทธศาสนา หรอเปนไปเพอบดเบอนคาสอนทางพระพทธศาสนา พธกรรมนน แมจะอางวา ทาเพอประโยชนแกวด แกศาสนากตาม กถอวา เปนพธกรรมนอกพระพทธศาสนา คอ ไมถกตองตามหลกคาสอนของพระพทธเจา ซงพทธบรษททมความรกษาความศรทธาในพระพทธศาสนาอยางแทจรง ไมควรทา ไมควรประพฤต

๔. ศาสนบคคล ไดแก พทธบรษท ๔ คอ ภกษ ภกษณ อบาสก อบาสกา ซงเปนองคประกอบอนเปนจกรสาคญ ในการขบเคลอนองคกรพระพทธศาสนา อนเปรยบเสมอนนาวาใหญใหแลนไปได หรอหยดนง หรอจมลง กอยทพทธบรษท ซงจะตองเปนผเรยนรและเขาใจลกซงถงเหตผลของหลกธรรมคาสอน และพธกรรมตาง ๆ ตลอดจนเหนคณคาของศาสนวตถสถาน อนเปนสมบตของพระพทธศาสนา จงจะเปนผรกษาสบทอดทดได ถามเชนนนแลว กจะเปนแตเพยงผเฝาดอยเฉย ๆ หรอเปนผบอนทาลาย องคประกอบทง ๓ ขางตนนนเสยเอง

การรกษาสบทอดพระพทธศาสนา ๑. ศาสนธรรม พทธบรษททงหลาย ตองรกษาและสบทอด ดวยการเอาใจใสในการศกษาเลาเรยนหลกธรรมคาสอนทางพระพทธศาสนาใหมความรความเขาใจอยางถกตอง และลกซงถงแกนแทของหลกธรรม และตองศกษาใหมความรอบรทว ทกแงมมของหลกธรรม จงจะเปนผทสามารถรกษาสบทอดหลกธรรมอนเปนองคประกอบสาคญทสดไวได

๒. ศาสนวตถ พทธบรษททงหลาย ตองรกษาและสบทอด ดวยการหมนดแลรกษา บรณะซอมแซม ศาสนสถานทชารดทรดโทรม หรอสงใดทมความจาเปนยงไมม กรวมดวยชวยกนจดตงจดสรางใหมขน เพอเปนสมบต ใชเปนประโยชนในทางพระพทธศาสนาตอไป ๓. ศาสนพธ พทธบรษททงหลาย ตองรกษาสบทอด ดวยการเรยนรใหมความเขาใจและประพฤตปฏบตใหถกตองกบเวลา สถานท บคคล หรอจดประสงคของพธกรรมนน ๆ ๔. ศาสนบคคล พทธบรษททงหลาย ตองชวยกนรกษาสบทอด ดวยการชวยยกยองเชดช สนบสนน และปกปองบคคลทมความรความเขาใจ และเอาใจใสในภาระธระทางพระพทธศาสนา คอ คนถธระ การศกษาเลาเรยนพระพทธพจน และวปสสนาธระ การประพฤตปฏบตตามหลกธรรมคาสอนอยางเครงครด ไมวา จะเปนพระภกษ สามเณร หรอ อบาสก อบาสกา กตาม ไมมวไปหลงยกยองเชดช หรอปกปอง บคคลททาธระนอกพระพทธศาสนา หรอ ใชศาสนาเปนเครองมอในการแสวงหาลาภ ยศ ชอเสยง เกยรตยศ อยางเดยว

เมอพทธศาสนกชนทงหลาย รวมมอกนเอาใจใส ในการบารงรกษาและสบทอดองคประกอบของพระพทธศาสนาทง ๔ อยาง อยางดแลว กไดชอวา เปนการรกษาสบทอดพระพทธศาสนาไวได

ศาสนธรรม ๓ ประการ พระพทธศาสนานน ประกอบดวยหลกศาสนธรรมทสาคญ

๓ ประการคอ ๑.ปรยตศาสนา ไดแก การศกษาเลาเรยนพระบาลพทธ

พจนและอรรถกถาพรอมทงฎกาและอนฎกาใหมความรความเขาใจ อยางแจมแจง และลกซงถงแกนแท ของหลกธรรมเหลานน

๒.ปฏบตศาสนา ไดแก การปฏบตตามหลกธรรม ทไดทาการศกษาเลาเรยนมาอยางดแลวนน คอ การรกษาศล ๕ ศล ๘ ศล ๑๐ หรอศล ๒๒๗ ตามควรแกภาวะของตน และการเจรญสมถกรรมฐาน และวปสสนากรรมฐาน

๓.ปฏเวธศาสนา ไดแก การไดบรรลคณวเศษ คอ มรรค ผล นพพาน ฌานอภญญา อนเกดจากการปฏบตทถกตอง ตามสมควรแกการปฏบตของแตละบคคล

ในบรรดาศาสนาทง ๓ ประการนน ปรยตศาสนา ยอมมความสาคญเปนอนดบแรก เพราะเปรยบเสมอนแผนทสาหรบเดนทาง ถาไมมปรยตศาสนาเสยแลวปฏบตศาสนา และปฏเวธศาสนา ยอมมขนไมได

ฉะนน จงควรใหความสาคญแกปรยตศาสนาใหมาก ในการทจะเปนบนไดไปสการประพฤตปฏบต ใหบรรลถงซงปฏเวธอนเปรยบเสมอนการเดนทางไปสจดหมายใดจดหมายหนง ปรยตศาสนา เปรยบเหมอนการเรยนแผนทปฏบตศาสนาเปรยบเหมอนการเดนทาง และปฏเวธศาสนา เปรยบเหมอนการบรรลถงจดหมายแหงการเดนทางนน

ถาเรยนผด กทาใหปฏบตผด ผลคอ ปฏเวธทแทจรง ยอมไมสามารถเกดขนได (เกดไดแตผลเทยม) เปรยบเหมอนการเรยนหรอการดแผนทผด กทาใหเดนผดทาง ผลกคอ ไมสามารถไปถงจดหมายปลายทางได ฉะนน

อนง ผทดาเนนไปผดจากแผนททางททานกาหนดไว ยอมจะเดนไปประสบอปสรรคอนตรายตางๆมากมาย เชน มขวากหนาม มแมนา มภเขา เปนตน ขวางกน ตองเดนออม ทาให

เสยเวลาในการเดนทาง หรอหลงเดนเขาไปปาทบไมสามารถหาทางออกมาได หรอตองเสยเวลานาน หรอหลงเดนเขาไปในสถานทๆมอนตรายตางๆ เชน อนตรายจากโจรผราย อนตรายจากสตวรายตางๆ หรอ เดนไปสะดดกอนหน ตนไม โดดหนามเกยว หกลม เปนตนบาง หรอเดนพลดตกเขา ตกเหว ตกหลม ตกบอ เปนตนบาง ตองประสบความลาบาก ความบาดเจบหรออนตรายถงตาย หรออาการสาหสปางตาย อนเนองมาจากการเดนผดทาง ซงมการเรยนผดหรอดแผนทผดนนเปนเหต ฉนใด คนทเรยนธรรมผด และปฏบตผดธรรม กยอมไดรบโทษ มความตเตยนจากบณฑตบาง ตองทะเลาะเบาะแวงกบผอนบาง เกดความเดอดรอนใจเอง เมอหวนระลกถงบาง หรอถงความวบตทางความคด วบตทางความประพฤต เปนมจฉาทฏฐบาง ตองไดรบความทกขยากลาบากทงทางกายและทางใจ อาจถงตายหรอถงอาการสาหสปางตาย อนเนองมาจากการปฏบตผด ซงมการเรยนผดนนเปนเหต กฉนนน เหมอนกน

ฉะนน พระพทธองค จงทรงจาแนกปรยต คอการศกษาเลาเรยนไวเปน ๓ ประเภท คอ

๑.อลคททปมาปรยต ไดแก การศกษาเลาเรยนธรรม ทเปรยบ เสมอนการจบงพษราย ซงผทจบไมดนน อาจถกงพษแวงกดเอา ทาใหไดรบความเจบปวดแสนสาหส ถงตายหรอถงอาการปางตายได อนมการจบไมดของบคคลนน เปนเหต ฉนใด การทโมฆะบรษบางคนในพระศาสนาน เรยนธรรม เพอหวงอวดโอ หวงลาภสกการะ ยศ ตาแหนง ชอเสยง หรอเรยนเพอไวโตแยง หกลางกบผอน ดวยอานาจมานะ ทฏฐ เปนตน เขายอมไดประสบกบสงทไมด เปนเครองตอบแทน เชน การตาหนตเตยนจากบณฑตทงหลายบาง ความเดอดรอนใจตนเองทตองระลกถงดวยความรงเกยจบาง หรอตองไดรบทกขเวทนาแสนสาหส ถงตายหรอถงอาการปางตายบาง อนมการถอผดปฏบตผดนน เปนเหต กฉนนนเหมอนกน

๒. นสสรณตถปรยต ไดแก การศกษาเลาเรยนธรรมะ เพอเปนแนวทางในการประพฤตปฏบต เพอทจะนาตนเองใหขามพนจากวฏฏะสงสาร อนยาวไกลนใหได ซงเปนการศกษาทดทถกตองอานวยตอการประพฤตปฏบต สาหรบผทเปนปถชนและพระเสขะบคคล เปรยบเหมอนการเรยนรแผนทสาหรบเดนทางท

ถกตองทาใหสามารถเดนไปไดถกทางและบรรลถงจดหมาย โดยความสวสดในทสด เปนการศกษาของเหลาบณฑต ผมปญญา ทศกษาเพอการประพฤตปฏบตพฒนาสตปญญาของตนใหแกกลา และพาตนใหขามพนทางกนดารทงหลาย มทางกนดารคอ ความเกด ความแก ความเจบ และความตาย เปนตน เสยได

๓. ภณฑาคารกปรยต ไดแก การศกษาเลาเรยนธรรม ทเปรยบประดจดงทานผเปนขนคลง คอเรยนรเพอเกบรกษาและสบทอดตอไป แกชนรนหลง ไมใหเลอนหายหรอขาดสายไป ไดแก การศกษาเลาเรยนของทานทสามารถปฏบตพฒนาตนเอง จนสามารถนาตนใหไปสจดสงสด คอ เปนพระอรหนต สามารถกาจดกเลสไดหมดสนโดยไมมเหลออย แมแตนอย มตนเปนผบรสทธหมดจดจากกเลสแลวไมตองปฏบตเพอการละกเลสอกตอไปแลว เรยกวา อยจบพรหมจรรยแลว ทานจงศกษาเลาเรยนพระพทธพจนไวเพอรกษาและสบทอดตอไป

ฉะนน การศกษาเลาเรยนหลกธรรมคาสอนทางพระพทธศาสนา ของเราเหลาพทธศาสนกชน ทยงเปนปถชนอย จงควรเปนแบบ นสสรณตถปรยต คอ การศกษาเพอมงกาจดขด

เกลากเลสใหหมดไปจากจตใจใหมากทสด เพอใหเกดความสะอาด สวางสงบ และเปนบาทดาเนนไปสจดหมายสงสดคอ พระนพพาน ตอไป ทงเปนการชวยสบทอดอายพระพทธศาสนาและหลกธรรมคาสอนใหอยยนยาว ตอไปอกทางหนง

แตถามผศกษาแบบ อลคทปมาปรยต มาก (ดงเชนทกวนน)พระพทธศาสนาของเรา กจะยงเสอมสญเรวมากขน

อนง พระพทธศาสนา คอ ศาสนธรรมทง ๓ ประการนน จะเสอมไปหรอ เจรญรงเรองมากขนนน กดวยเหตปจจยตาง ๆ ไดแก

เหตททาใหพระพทธศาสนาเจรญรงเรองนนม ๕ ประการ คอ

๑.สกกจจง ธมมง สณนต พทธศาสนกชนทงหลาย คอ ภกษสามเณร อบาสกอบาสกา มความใสใจในการสดบรบฟงพระสทธรรมคาสอนทางพระพทธศาสนา โดยความเคารพ อยางจรงจงและจรงใจ

๒.สกกจจง ธมมง ปรยาปณนต คอพทธศาสนกชนทงหลาย มความใสใจในการศกษาเลาเรยนในหลกธรรมคาสอนทางพระพทธศาสนา ทงในพระไตรปฏก บาล อรรถกถา ฎกาและอนฎกา โดยความเคารพ

๓. สกกจจง ธมมง ธาเรนต คอ พทธศาสนกชนทงหลาย มความสนใจและใสใจขวนขวายในการทองจาหลกธรรมคาสอนทางพระพทธศาสนาทสาคญๆในพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา อนฎกา และทรงจาไวไดอยางแมนยา ไมใหเลอนหาย และถายทอดตอๆ กนไป ไมใหขาดสาย

๔. สกกจจง ธาตานง ธมมานง อตถง อปะปะรกขนต คอพทธศาสนกชนทงหลาย มความสนใจในการพจารณาอรรถคอเนอความของหลกธรรมคาสอนทางพระพทธศาสนา ทตนเองไดทรงจาไวแลวนนวามความหมายอยางไรโดยถกตองเพอใหมความเขาใจทลกซงยงๆขนไปเปนลาดบ ๕. สกกจจง ธมมะมญญายะ อตถะมญญายะ ธมมานธมมง ปฏปชชนต คอ พทธศาสนกชนทงหลายมความสนใจในการปฏบตตามหลกธรรมคาสอนทางพระพทธศาสนา ตาม

สมควรแกธรรมนนๆ เชน การใหทาน รกษาศลและการเจรญสมถกรรมฐาน และวปสสนากรรมฐาน เพอใหไดประสบอรรถรส และธรรมรส คอไดบรรลมรรคผล นพพาน ฌาน อภญญา ตอไป เมอพทธศาสนกชนทงหลาย มความสนใจและใสใจในการปฏบตตามหลก ทง ๕ ประการนใหบรบรณแลว พระพทธศาสนา กสามารถทจะเจรญรงเรองและดารงมนอยไดนาน เปนมรดก ตกทอดตอไปโดยไมขาดสาย

แตถาพทธศาสนกชนทงหลาย ไมมความสนใจในการปฏบตตามหลกทง ๕ ประการนน หรอบกพรองไปขอใดขอหนง พระพทธศาสนากไมสามารถจะเจรญรงเรองและดารงมนอยไดมแตจะพลอยเสอมสญเลอนหายไปเปนลาดบ

เหตททาใหพระพทธศาสนาเสอมสญไปนนกม ๕ ประการ

อนตรงกนขามกบเหตแหงความเจรญนน คอ ๑. นะ สกกจจง ธมมง สณนต คอ พทธศาสนกชน

ทงหลาย ไมมความสนใจในการสดบรบฟงหลกธรรม คาสอนทาง

พระพทธศาสนา แตกลบหนไปใหความสนใจแตการสดบรบฟงวชาการทางโลก เพอจะนาไปประกอบอาชพหรอ เพอจะอวดโก โตวาทะกน หรอ

๒. นะ สกกจจง ธมมง ปรยาปณนต คอ พทธศาสนกชนทงหลาย ถงจะมความสนใจในการสดบรบฟงหลกธรรมคาสอนในทางพระพทธศาสนากจรง แตไมมความสนใจในการศกษาเลาเรยนหลกธรรมคาสอนทางพระพทธศาสนาในพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา อนฎกา อยางจรงจง เพอใหมความรความเขาใจอยางลกซงยงขนไป มแตความสนใจในการศกษาเลาเรยนวชาการทางโลก เพอนาไปประกอบอาชพ หรอ เพอนาใบปรญญามาประดบตน เพอเทยบยศ เทยบตาแหนง หรอเพออวดโอใหผอนเกรงขาม เปนตน หรอ

๓.นะสกกจจง ธมมง ธาเรนต คอ พทธศาสนกชนทงหลาย แมจะมความสนใจในการสดบรบฟง หลกธรรมคาสอนทางพระพทธศาสนาเปนอยางด ทงมความใสใจในการศกษาเลาเรยนโดยเคารพกจรง แตไมมความสนใจในการทจะทรงจาหลกธรรมทสาคญๆไว มแตสนใจในการทรงจาหลกวชาการทาง

โลกในการทจะนาไปประกอบอาชพ หรอ อวดโอ โตตอบกน เปนตน หรอ ๔. นะ สกกจจง ธาตานง ธมมานง อตถง อปะปะรกขนต คอ พทธศาสนกชนทงหลาย ถงแมจะมความสนใจในการสดบรบฟงและศกษาเลาเรยนในหลกธรรมคาสอนทางพระพทธศาสนาเปนอยางด ทงมความสนใจในการทรงจาหลกธรรมทสาคญๆไวไดอยางแมนยา แตไมมความใสใจในการพจารณาใครครวญอรรถคอ เนอความอนลกซงของหลกธรรมนนๆทตนทรงจาไวไดวา มความหมายอยางไร เปนตน เพอใหมความเขาใจทลกซงยงขนไปอก มแตการสนใจในการพจารณาเนอความของหลกวชาการทางโลก เพอจะนาไปประกอบอาชพ หรออวดโอ โตตอบกน เปนตน หรอ

๕. นะ สกกจจง ธมมะมญญายะ อตถะมญญายะ ธมมานธมมง ปฏปชชนต คอ พทธศาสนกชนทงหลาย แมจะมความสนใจในการสดบรบฟงและศกษาเลาเรยนในหลกธรรมคาสอนทางพระพทธศาสนาเปนอยางด ทงมความสนใจในการทรงจาหลกธรรมทสาคญ ๆ ไวได และมความสนใจในการพจารณา

เนอความของหวขอธรรมนนๆเปนอยางด แตไมมความสนใจในการลงมอปฏบต เพอใหไดประสบธรรมรสและอรรถรส ชอบแตสอนใหผอนปฏบต สวนตนเองนน ชอบแตปฏบตตามหลกวชาการทางโลก เพอหาประสบการณ นาไปประกอบอาชพ หรออวดโอ โตตอบกน เปนตน ใหผอนยกยองสรรเสรญ หรอ เพอลาภสกการะ

ดวยเหตดงกลาวมาทง ๕ ประการน ถามขอใดขอหนง กยอมจะบนทอนความเจรญรงเรองมนคงของพระพทธศาสนา ถามหมดทกขอ พระพทธศาสนา กยอมถงความเสอมสญลง หรอ เลอนหายไปโดยลาดบ ฉะนน พทธศาสนกชน ผหวงความเจรญรงเรองแหงพระพทธศาสนาจงควรใหความสนใจ ในการประพฤตปฏบตตามเหตแหงความเจรญ ของพระพทธศาสนาใหมาก และควรหลกเวน เหตแหงความเสอมนน เสยใหหางไกล เพอใหพระพทธศาสนาของเรา ไดเจรญรงเรองมนคงสบไป

อนง บคคลทงหลายในโลกน ยอมจะมทงผทรและไมรในเหตแหงความเจรญและความเสอมแหงพระพทธศาสนาทง ๕

ประการนน ในบรรดาผทรและไมรนน แบงออกเปนฝายละ ๔ พวก คอ

ผไมร ๔ จาพวกคอ ๑. บางคนมกาลงกายและกาลงทรพยด พอทจะปฏบต

ตามธรรมอนเปนเหตแหงความเจรญ ๕ ประการนนได แตกไมมศรทธาและเมอมผมาแนะนาใหกไมสนใจจะรบฟง

๒.บางคนมความเลอมใสในธรรมอนเปนเหตแหงความเจรญทง ๕ ประการนนเปนอยางด แตกาลงกาย และกาลงทรพยไมดพอ ทจะทาการปฏบตตามได

๓.บางคนมกาลงกายด กาลงทรพยด พอทจะทาการปฏบตตามธรรมอนเปนเหตแหงความเจรญทง ๕ประการนนได แตขาดผทจะแนะนาสงสอนให

๔. บางคนมกาลงกายด มกาลงทรพยด พอทจะทาการปฏบตตามเหตแหงความเจรญทง ๕ ประการนนได และทงมผทแนะนาสงสอนให จงทาการปฏบตตามธรรมทง ๕ ประการนนไดเปนอยางด

เพราะฉะนน ทานทกาลงทาการแนะนาสงสอน ในหลกธรรมคาสอนทางพระพทธศาสนาอยนน กควรทจะใหการเหลยวแลดบคคลจาพวกท ๓ และใหการสงเสรมบคคลจาพวกท ๔ ใหไดมโอกาสปฏบตตามธรรมอนเปนเหตแหงความเจรญของพระพทธศาสนาทง ๕ ประการนน ใหครบบรบรณ เพอความเจรญรงเรองแหงพระสทธรรมในพระพทธศาสนาตอไป

ผร ๔ จาพวก ๑. บางคนมกาลงกายด มกาลงทรพยด พอทจะทาการ

ปฏบตตามธรรมอนเปนเหตแหงความเจรญของพระพทธศาสนาทง ๕ ประการนนได แตไมมความเลอมใสในการทจะทาการปฏบตตาม

๒. บางคนมความเลอมใสในธรรมทง๕ ประการนน เปนอยางด แตกาลงกายและ กาลงทรพยไมด พอทจะทาการปฏบตตามได

๓. บางคนมกาลงกายด มกาลงทรพยด แตตนเองไมมการปฏบต ชอบแตทจะแนะนาใหผอนปฏบตตามธรรมอนเปน

เหตแหงความเจรญแหงพระพทธศาสนาทง ๕ ประการ นน เทานน

๔. บางคนมกาลงกายด มกาลงทรพยดทงตนเองกมการปฏบตอยแลวทงไดชวยแนะนาใหผอนปฏบตในธรรมอนเปนเหตแหงความเจรญแหงพระพทธศาสนาทง ๕ ประการนนดวย ดงนน ทานทมหนาทรกษาพระพทธศาสนาทงหลาย จงชวยกนสงเสรมบคคลจาพวกท ๔ น ใหดและใหมมากขน และจงชวยกนสงเคราะหบคคลจาพวกท ๒ นนใหไดปฏบตตามเหตแหงความเจรญแหงพระพทธศาสนาเพอความเจรญรงเรองและมนคงแหงพระสทธรรมในพระพทธศาสนาตอไป

ฉะนน จงอาจกลาวไดวา พระพทธศาสนา อนประกอบดวยหลกสาคญ ๓ ประการคอปรยต ปฏบต ปฏเวธ ของพระสมมาสมพทธเจานน จะเจรญรงเรองและตงมนคงอยไดนน กเพราะพทธศาสนกชน คอ ภกษ สามเณร อบาสก อบาสกาทงหลาย ไดชวยกนศกษา และปฏบต สบทอดกนมาโดยไมขาดสาย ซงเปนการทาธระทสาคญในพระพทธศาสนา ๒ ประการ คอ

๑. คนถะธระ คอ การศกษาเลาเรยนในหลกธรรมคาสอนทางพระพทธศาสนา อนไดแก พระพทธพจน คอพระไตรปฏก และอรรถกถา พรอมทงฎกาและอนฎกา อยางถกตองบรบรณ เปนประโยชนแกการปฏบตธรรมตามสมควรแกธรรมนนๆ และการปฏบตสมถะและวปสสนาตอไป

๒. วปสสนาธระ คอ การปฏบตตามหลกธรรมคาสอน ทไดทาการศกษาเลาเรยน จนมความรความเขาใจมาอยางถกตองดแลวนน ไดแก การใหทานรกษาศล การปฏบตสมถกรรมฐานวปสสนากรรมฐาน เพอใหไดบรรล มรรค ผล นพพาน ฌาน อภญญา ตอไป ตามสมควรแกการปฏบต

ธระทง ๒ ประการน เปนธระหลก หรอ ธระทสาคญในพระพทธศาสนา ทสมเดจพระผมพระภาคเจาตรสสรรเสรญไว ซงผทเปนพทธศาสนกชนทงหลายควรตระหนก และคานง ใสใจอยเสมอ

ถาพทธศาสนกชนทงหลาย พากนหนมาสนใจในการทาธระทสาคญทง ๒ อยางน อยางจรงจงและจรงใจ ใหบรสทธ

บรบรณอยตราบใดแลว กเปนอนหวงไดวา พระพทธศาสนา จะมทางเจรญรงเรอง ไมเสอมสญ ไมเลอนหายไป ตราบนน

แตพทธศาสนกชนโดยมาก ในปจจบนน โดยเฉพาะผทเปนพระภกษสามเณร ซงถอวา เปนหลกเปนแนวหนาในการศกษาปฏบต เพอสบทอดหลกธรรมคาสอนทางพระพทธศาสนา กพากนหางเหน หนหลงใหกบการศกษาและประพฤตปฏบตธรรม อยางจรงจง กลบหนไปใหความสาคญและมงมนในการศกษาทางโลก และปฏบตกจกรรมทางโลก แขงขนกบฆราวาส กลายเปนผหลงทาง เวยนไปเพอความคลกคลและหมกมน อยในลาภ ยศ สข สรรเสรญ เสยเอง เปนไปในทานองถอยหลงลงคลอง หรอบางทบางครง กไรประสทธภาพ กลบเปนผใหฆราวาส ซงถอวาเปนแนวหลงนน เปนผชกนา คอยเตอน คอยปลก ชทางให แตกกลบหลบไหลไปอยางเดม ดวยอานาจกเลส คอตณหา มานะ ทฏฐ เปนตน ซงเปนเครองหมายบงบอกถงความเสอมถอยไรสมถภาพแหงภาวะความเปนแนวหนาเสย เปนผตกไปจากภาวะความเปนพทธสาวกทแทจรง เหลออยกเพยงแตสญลกษณเปลอกนอกเทานน (หรอบางรปบางทาน โดย

พฤตกรรมแลว กกลายเปนนกบวชนอกพระพทธศาสนามหนาทเพยงรบจางประกอบพธกรรม และจาหนายเครองลางของขลงเทานน) เปนสถานการณ ทบงบอกใหเหลาบณฑต ผมความรชอบ ประพฤตชอบ ตามกรอบแหงพระธรรมวนย เปนสมมาทฏฐ ไดรวา ถงจดเสอมถอยลงเรอย แหงพระสทธรรมในพระพทธศาสนา โดยยากทจะกสถานการณใหกลบคนได ซงกคาดการณไมไดวา จะมพระเอกขมาขาวมาชวยกคนให เหมอนสมยทผานมา ทมพระเถระทเปนนกปราชญ มบญญาธการมาก มาชวยกอบกพระพทธศาสนาในคราวทเกดภาวะวกฤตการณ ชวยชาระสะสาง ขยะและเสยนหนามแหงพระพทธศาสนา รวบรวมพระสงฆผมความรดปฏบตชอบตามพระธรรมวนยของพระพทธเจา เปนพระอรยสาวก รวมกนชาระพระธรรมวนย ใหบรสทธ สงคายนาเรยบเรยง รอยกรอง ตงไวเปนแบบแผน เปนแนวแหงการศกษา และการประพฤตปฏบตสบตอมาเปนคราว ๆ จนถงปจจบนน หรอไม กไมทราบได จงเปนสถานการณทนาเปนหวงอยอยางมาก

กลาวโดยเฉพาะอยางยง การศกษาพระอภธรรมในประเทศไทยเรานน เรมมความจดจางลงอยางมากทงในดานปรมาณและคณภาพ พทธศาสนกชน โดยเฉพาะพระภกษ ซงถอวาเปนทพแนวหนาไมคอยเหนคณคา และความสาคญของพระอภธรรม เพราะไปเนนในเรองการศกษา ทเปนไปตามกระแสโลก ในยคโลกานวฒน ทวา การเรยนแบบไหน ทโลกยอมรบ รฐบาลสนบสนน คณะสงฆสวนใหญมความเหนดเหนงามดวย เรยนแลวเทยบโอนวฒการศกษาทางโลกได กจะมงเรยนเฉพาะแบบนน ทาใหความรความเขาใจถงสภาวธรรม ทมอยในเนอหาของพระอภธรรมนน ถกมองขามไปอยางนาเสยดาย เพราะพระอภธรรมนน พระพทธองคทรงแสดงไวโดยปรมตถเทศนา คอ ทรงเทศนาโดยอรรถาธบายถงสภาวะธรรมอนเปนปรมตถธรรมแท มเหตมผล มสภาวะรองรบ มอรรถอยางลกซงพสดาร

HHHHHHHHH

บทท ๒ ประวตความเปนมาของพระ

อภธรรม

คมภรพระไตรปฏก เปนคมภรทบรรจหลกธรรมคาสอนของพระพทธศาสนาทง ๓ ประเภท คอ พระวนย พระสตร และพระอภธรรม จงรวมเรยกวา พระไตรปฏก แปลวา หลกพทธธรรม ๓ คมภร ซงเปนทรจกกนโดยมากของพทธศาสนกชนชาวไทย แตโดยมากกรจกกนแตเพยงชอเทานน ทรจกลกซงดพอ กมเฉพาะผททาการศกษาเทานน แตในบรรดาผททาการศกษาในประเทศไทยนน กศกษากนเฉพาะบางสวน หรอหลายทานไมไดศกษาถงพระไตรปฏก ศกษาเฉพาะชนอรรถกถา ฎกา อนฎกา ตามกาหนดกฎกตกาของคณะสงฆ หรอทมหาเถรสมาคมกาหนดเทานน ทงน เพราะปจจยหลายอยาง เชน ทางดานคานยม, แรงจงใจใน

การศกษา,ความเชอความศรทธา, และขอกฎกตกาของสานก เปนตน ทาใหการศกษาพระไตรปฏกของพทธบรษทไทย ไมทวถงเทาทควร โดยเฉพาะพระอภธรรมปฏก ซงเปนคมภรทบรรจเนอหาของหลกธรรม ทเปนสภาวธรรมละเอยดลกซง ทเรยกวา ปรมตถสจจะ ซงเมอสรปแลว กไดแก เนอความแหงธรรม ๔ อยาง คอ จต เจตสก รป นพพาน ทเรยกวา ปรมตถธรรม ๔ พระพทธองคทรงแสดงโดยธรรมาธษฐาน ยกเอาธรรมขนแสดงลวน ๆ ไมเกยวกบบญญต สตว บคคล เรยกวา ปรมตถเทศนา

ความหมายของ “อภธรรม” คาวา “อภธรรม” มความหมายตามศพทวา ธรรมอนยงใหญ ธรรมอนพเศษ๑ ซงแปลไดวา พระอภธรรมเปนธรรมอนยงใหญและพเศษกวาพระสตร กลาวคอ พระอภธรรมกลาวถงหลกธรรมทละเอยดพสดารกวาพระสตร ดวยเหตทพระสตรเปนธรรมทพระพทธองคทรงแสดงตามฐานะของผฟง จงไมทรงแสดง

๑ อภ.อ. ๑/๓

โดยความเปนขนธ อายตนะ ธาต สจจะ เปนตน ไวอยางครบถวนในพระสตรทกสตร แตจะทรงแสดงเพยงสวนทเหมาะแกอปนสยของผฟง ในแตละบคคล แตละโอกาส แตละสถานท หรอแตละเหตการณ จะเหนไดวา พระสตรบางสตรมคาถา ๑ บทบาง ๒ บทบาง ๓ บทบาง เปนตน ตามสมควร ในทนขอนาขนธ ๕ ทมตรสไวในพระสตรมาแสดงเปนตวอยาง คอ

“ดกรภกษทงหลาย ขนธ ๕ คอ อะไร รปอยางใดอยางหนง คอ รปอดต รปอนาคต รปปจจบน รปภายใน รปภายนอก รปหยาบ รปละเอยด รปทราม รปประณต รปไกล รปใกล นเรยกวา รปขนธ เวทนาอยางใดอยางหนง … สญญา

อยางใดอยางหนง …สงขารอยางใดอยางหนง … วญญาณ อยางใดอยางหนง คอ วญญาณทเปนอดต วญญาณทเปน อนาคต วญญาณทเปนปจจบน วญญาณภายใน วญญาณ ภายนอก วญญาณหยาบ วญญาณละเอยด วญญาณทราม วญญาณประณต วญญาณไกล วญญาณใกล นเรยกวา

วญญาณขนธ” ๑ สวนในพระอภธรรม พระพทธองคทรงแสดงเนนสภาพธรรมเทาทมไดทงหมด โดยไมเกยวดวยบคคลหรอเหตการณ จงไมนยมกลาวถงบคคล บรษ สตร สตว สงของ เปนตน เหมอนในพระวนยและพระสตร แตจะใชคาวา ระบถงสภาพธรรมลวน ๆ เชน จต เจตสก รป นพพาน ผสสะ เวทนา เปนตน คาทปรากฏในพระวนยและพระสตร เปรยบเหมอนคาทใชสอสารกนทวไป เชน คาวา “นา” สวนคาในพระอภธรรมเปนคาเฉพาะ ดงนน ในพระอภธรรม พระพทธองคจงทรงจาแนกโดยความเปนขนธ อายตนะ ธาต เปนตน ทงหมดเปน ๓ นย คอ ๑. สตตนตภาชนยนย นยแหงการจาแนกตามพระสตร ดงมขอความวา

“ขนธ ๕ คอ รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ และวญญาณขนธ

๑ ส.ข. ๑๗/๔๘/๓๙

ในขนธ ๕ นน รปขนธคออะไร รปอยางใดอยางหนง มรปอดต รปอนาคต รปปจจบน รปภายใน รปภายนอก รปหยาบ รปละเอยด รปทราม รปประณต รปไกล รปใกล นเรยกวา รปขนธ

ในรปขนธนน รปอดต คออะไร รปใด ลวงไปแลว ดบไปแลว ปราศไปแลว แปรไปแลว ถงความดบแลว ถงความดบสนแลว ทเกดขนแลว ปราศไปแลว ทเปนอดต จดเขาในสวนอดต ไดแก มหาภตรป ๔ และอปาทายรปทอาศยมหาภตรป ๔ นเรยกวา รปอดต”๑

๒. อภธมมภาชนยนย นยแหงการจาแนกตามพระอภธรรม ดงขอความทกลาววา “ในขนธ ๕ นน รปขนธคออะไร รปขนธหมวดละ ๑ … รปขนธหมวดละ ๒ … รปขนธหมวดละ ๓ …”๒

๑ อภ.ว. ๓๕/๑๓/๑ ๒ อภ.ว. ๓๕/๑๓/๑๔๑–๑๔๕

๓. ปญหาปจฉกนย เปนนยแหงการถามปญหา ดงมขอความวา “ในขนธ ๕ นน ขนธไหนเปนกศล ขนธไหนเปนอกศล ขนธไหน เปนอพยากต …๓

หลกธรรมอาจเปรยบไดกบโอสถทปรงขนตางกน เปนพระสตรและพระอภธรรม พระสตรเปรยบเหมอนตารบยาท มสรรพคณรกษาโรคเฉพาะโรค ตามอาการของผปวยทมาพบแพทย สวนพระอภธรรมเหมอนโอสถขนานพเศษ มตวยาสาคญครบถวน ประกอบดวยตวยาสารพดทปรงขนเพอรกษาไดทกโรคทกคนและทกโอกาส การศกษาพระอภธรรมจงเออประโยชนใหเขาใจพระสตรไดชดเจนตรงตามสภาวธรรม ดงนน การศกษาพระอภธรรม จงเออประโยชนใหเขาใจพระสตรและพระวนยตามสภาวธรรมอยางแทจรงได

พระอภธรรมปฏกกลาวถงสภาพธรรมทละเอยดลกซง แมจะอธบายสภาพธรรมอนไดแก กศลธรรม อกศลธรรม และอพยากตธรรม เปนตน ดวยนยจากคมภรธมมสงคณอยางเดยว ก

๓ อภ.ว.๓๕/๑๕๑/๖๘

ยงไมบรบรณ พงอธบายดวยนยจากคมภรวภงค ธาตกถา ปคคลบญญต กถาวตถ ยมก และปฏฐาน อก จงจะบรบรณ ซงตองใชเวลานาน แตมนษยทวไปไมอาจนงฟงธรรมทแสดงตดตอกนอยางตอเนองตลอด ๓ เดอนได ทงแตละคนไดสงสมอธยาศยมาตางกน บางคนอาจเคยศกษาพระอภธรรมมาแตภพกอน และบางคนไมเคยศกษามากอนเลย ดงนน พระพทธองคจงไมทรงแสดงพระอภธรรม (อยางเปนหลกเปนฐาน) ในมนษยโลก๑

ความเปนมาของพระอภธรรมปฏกโดยสงเขปตอไปน ในพรรษาท ๗ เมอวนขน ๑ คาเดอน ๘ เมอพระพทธองค

ทรงแสดงยมกปาฏหารยทรมานนครนนาฏบตรอยนน ทรงพจารณาวา พระพทธเจาทงหลายทผานมานน เมอทรงแสดงยมกปาฏหารยเสรจแลว เสดจจาพรรษาทไหน กทรงทราบดวยพระพทธญาณวา เปนพทธประเพณของพระพทธเจาทกพระองค เมอทรงแสดงยมกปาฏหารยเสรจแลว กจะเสดจไปสสวรรคชน

๑ สงคห.นวฎ. ๑๕

ดาวดงส ประทบนงเหนอบณฑกมพลสลาอาสนของทาวสกกเทวราช ผจอมแหงเทพดาวดงสจดถวาย เสดจจาพรรษา ณ สธรรมสภาในดาวดงสนน เพอแสดงธรรมโปรดพทธมารดา พรอมดวยเทวดาและพรหมทงหลายจากหมนจกรวาล ทมาประชมกน ณ ทนน

ในขณะนน พระนางสรมหามายาทเปนพทธมารดานน หลงจากเจาชายสทธตถะ ประสตไดเพยง ๗ วน เสดจสวรรคตจตจากมนษยโลก ไปบงเกดเปนเทพบตร ชอ สนตสตเทพบตร ณ สวรรคชนดสต ซงเปนสวรรคชนท ๔ ในบรรดาสวรรค ๖ ชน ซงเปนสวรรคสาหรบเปนทอยของผบาเพญบารมเปนพระสมมาสมโพธญาณ พระปจเจกโพธญาณ อครสาวกโพธญาณ มหาสาวกโพธญาณ ปกตสาวกโพธญาณ และ พทธบดาพทธมารดา เรยกวา “ เปนสวรรคชนปญญาชน “ แตการทพระพทธองค ทรงเสดจไปแคสวรรคชนดาวดงสซงเปนสวรรคชนท ๒ นน พระอรรถกถาจารยสนนษฐานวา “เพอทรงตองการทจะใหเทวดาทงหลาย และเทพบตรผเคยเปนพระพทธมารดานน เกดความอตสาหะในการลงมาฟงธรรม และจะได

ตงใจฟงธรรมโดยเคารพ สมกบความลาบากทตองลงมา และเพอจะทรงอนเคราะหเทวดาทอยชนตากวาดวย เทวดาและพรหมชนทอยสงกวา ยอมสามารถลงมาสภพภมชนทตากวาได ดวยอานาจแหงบญฤทธ สวนเทวดาหรอพรหมทอยชนตากวา ยอมไมสามารถขนไปสภพภมทสงกวาได ดวยความจากดแหงขอบเขตแหงบญฤทธเชนกน จงทรงเสดจไปแคสวรรคชนดาวดงสเทานน โดยทรงยางพระบาทขางหนงเหยยบบนยอดภเขายคนธร และยางพระบาทอกขางหนง เหยยบบนยอดภเขาสเนร และยางพระบาทกาวท ๓ ถงภพดาวดงส เมอทาวสกกเทวราช หรอ พระอนทร ผเปนเจาแหงสวรรคชนดาวดงส ทรงทราบวา พระพทธเจาเสดจมา กเสดจเขาไปเฝาถวายบงคมทล ตอนรบ เมอทรงทราบวา พระพทธองคทรงเสดจมาจาพรรษา ณ ภพภมของพระองค กทรงพจารณาวา จะทลอญเชญพระพทธเจาใหทรงจาพรรษา ณ ทไหนจงจะสมควร ก ทรงเหนวา ปณฑกมพลสลาอาสน ทประทบของพระองคเองนน เปนสงสงคา และสมควรกวาทอน จงทรงปอาสนะถวาย และทลเชญพระพทธองคใหทรงจาพรรษา ณ ปณฑกมพลสลาอาสนนน แลวใหโฆษกเทพบตรไปเทยวปาวประกาศให

เทพบตร เทพธดาทงหลาย บอกตอ ๆ กนไปวา พระพทธองคเสดจมาจาพรรษา ณ ปณฑกมพลสลาอาสน ของทาวสกกเทวราช ณ ภพดาวดงส เพอแสดงธรรมโปรดพระพทธมารดา และเทวดา พรหมทงหลาย ถาเทวดาและพรหมตนใด ตองการฟงธรรม กขอเชญ มาประชมพรอมกน ณทน เหลาเทวดา มาร พรหมทงหลายกปาวประกาศตอ ๆ กนไปใหรทวกน ในหมนโลกธาต ผทตองการฟงธรรม ตางกละวมานของตน พากนมาสพทธสานก ในขณะนน พระพทธองคทรงพจารณาวาธรรมอะไรหนอ จงสมควรแกอปนสยของเทวดาและพรหมเหลาน และคควรแกคานานมของพระพทธมารดาได กทรงเหนวา พระอภธรรม เปนธรรมะทมเนอความลกซง เปนปรมตถสจจะ เปนธรรมาธษฐาน เหมาะสมแกอปนสยของเหลาเทวดาและพรหม และคควรแกคานานมของพระพทธมารดา จงไดทรงแสดงพระอภธรรมโปรดพทธมารดาและเหลาเทวดา พรหมทงหลายในสมาคมนน ตลอดไตรมาส แตทรงแสดงเพยงโดยพสดาร เรยกวา วตถารนย ใหเหมาะแกอปนสยของเหลาเทวดาและพรหมเหลานน เปนเวลาตดตอกน ๓ เดอน ไมมการขาดตอน

โดยปกตแลว กาลเวลาในสวรรคนน ยาวนานกวาในมนษยโลกมาก ซงเปรยบเทยบ หนงวนหนงคนในเทวโลกนน เทากบ ๑๐๐ ปในมนษยโลก ฉะนน กาลเวลาเพยง ไตรมาส หรอ ๓ เดอน กไมถงวนหนงคนหนงของในเทวโลก แตในฐานะทพระองคทรงเปนมนษย และเปนพระพทธเจาผเปนแบบอยางทดของพระสาวก และเหลาเทวดา มาร พรหม และมนษยทงหลาย พระองคจงทรงกระทาพทธกจ ในชวตประจาวนตามปกต คอ เมอถงเวลาตอนเชาในมนษยโลก พระองคกจะทรงเสดจไปบณฑบาต ณ อตตรกรทวป แตเพอมใหการแสดงธรรมตองขาดตอนไป จงแสดงเนรมตพระพทธนมต ใหทรงแสดงธรรมแทนพระองค โดยกอนหนานนทรงพจารณาหาผทจะทรงแสดงธรรมแทนพระองคใหทดเทยมกบพระองคนน กไมทรงเหนใครมความสามารถเทา แมแตพระสารบตรผมปญญารองจากพระพทธองค กไมสามารถกระทากจนนได จงทรงเนรมตพทธนมตดงกลาวแลว โดยพระพทธนมตนน สามารถทจะแสดงธรรมและตอบปญหาทพระองคถามไดอยางอศจรรย ดวยอานาจพทธฤทธ พระสารบตร ผเปนพระอครสาวกเบองขวา กไดขนไปอปฏฐากพระพทธองคทกวน

โดยคอยปอาสนะ ตกนาฉนนาใชมาถวาย มไดบกพรอง พระพทธองคทรงตรสถามความเปนไปในมนษยโลกแลว ทรงแสดงพระอภธรรมทพระองคทรงแสดงแกเหลาเทวดาและพรหมนน แตทรงแสดงโดยยอ ทเรยกวา สงเขปนย เพอใหเหมาะสมแกปญญาของพระสารบตร ผเปนยอดแหงคนมปญญา สามารถทจะรแจงนยตาง ๆ ทพระพทธองคทรงแสดงโดยยอนน อยางลกซง และกวางขวาง เปนรอยเปนพนนยได ดวยปญญาของตนเอง

หลงจากนน พระสารบตร กไดแสดงอภธรรมเหลาน แกลกศษยของทาน ๕๐๐ รป ซงลกศษยของทานเหลาน เมอสมยพระพทธเจาองคกอน เคยเกดเปนคางคาว อาศยอยในถาแหงหนง ซงเปนทอยของพระภกษผบาเพญสมณธรรม ภกษผอยในถานน เปนผศกษาเลาเรยนพระอภธรรม และทองบนสาธยายอภธรรมอยเสมอ ในคาวนหนง พระภกษเหลานน ตางกเดนจงกรมและสาธยายพจารณาพระอภธรรมไปดวย พวกคางคาวไดยนเสยงพระภกษสาธยายพระอภธรรม กเกดความเลอมใสศรทธาในเสยง แตไมสามารถจบใจ ความทเปนเนอหาของธรรมะนนได เพราะขอบเขตจากดของการเปนสตวเดรจฉานทวไปจงยดเอา

เสยงเปนอารมณเกดความเคลบเคลมปตปราโมทย ดวยความศรทธาในเสยง จนลมยดเกาะฝาถา พากนตกลงมาตายทงหมด และดวยอานาจแหงบญนน จงไปเกดเปนเทพบตรในสวรรคชนดสต และทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย จนถงสมยพระพทธเจาของเรา จงไดมาบงเกดเปนกลบตรในเมองสาวตถ และเกดความเลอมใสในพระอภธรรมทพระสารบตรแสดง จงพากนออกบวชเปนภกษทง ๕๐๐ คน และไดบรรลพระอรหตผล ไดทรงจาพระอภธรรมไวเปนรนแรก และสบทอดรนหลงตอมา โดยพระอภธรรมทพระพทธองคและพระสาวกแสดงตอมาภายหลงนน แสดงแบบกงยอกงพสดาร ทเรยกวา นาตวตถารนาตสงเขปนย และพระอานนททรงจานาสบมา จนถงสงคายนาครงท ๑ ไดยกสปฐมสงคต สาธยายแกพระอรหนตปฏสมภทา ๕๐๐ รป ทประชมทาปฐมสงคายนา และนาสบกนมาจนถงปจจบนน

ฉะนนการแสดงพระอภธรรมทผานมา จาแนกไดเปน ๓ ประเภทใหญ ๆ คอ

๑. สงเขปนย เปนนยทพระพทธเจาทรงแสดงแกพระสารบตร เมอครงขนไปเฝาและอปฏฐาก ณ ปาหมพานต ใกลสระอโนดาด

๒.วตถารนย เปนนยทพระพทธเจาทรงแสดงแกเทวดาและพรหม ทมาประชมกน ณ เทวะสมาคม ในภพดาวดงส เมอครงเสดจไปแสดงธรรมโปรดพทธมารดา

๓. นาตวตถารนาตสงเขปนย เปนนยทพระพทธองคแสดงแกพระสาวกในภายหลง และพระสาวกแสดงสบตอ ๆ กนมา

สรปความแลว บรรดาพระสาวกทงหลาย ทมโอกาสไดเรยนไดฟงพระอภธรรมในมชฌมประเทศเปนครงแรกนน กไดแก พระภกษ ๕๐๐ รป ทไดเรยนจากพระสารบตรนเอง ดงมสาธกพระบาลทมาในสาลนอรรถกถากลาววา ๑. อโนตตตทเห กตวา อปฏฐาน มเหสโน ตจ สตวาน โส เถโร อาหรตวา มหตล ภกขน ปยรทาหาส อต ภกขห ธารโต ฯ ๒. สารปตตตเถโร สตถารา เทสต ธมม อาหรตวา อตตโน

สทธวหารกาน ปจนน ภกขสตาน เทเสส ฯลฯ แปลความวา

๑.พระสารบตรเถระไดกระทาการอปฏฐากแดพระสมมาสมพทธเจาผแสวงหาคณอนยงใหญ ณ ปาไมจนทนใกลสระอโนตาด และไดสดบพระอภธรรมนนแลว ไดนาไปสอนในมชฌมประเทศ ใหภกษ ๕๐๐ รป ผเปนสทธวหารกของตน ภกษทง ๕๐๐ รปนน ไดเลาเรยนและทรงจาพระอภธรรมไวโดยลาดบดวยประการฉะน ๒. ฝายพระสารบตรเถระ กนาเอาพระธรรมทพระศาสดาทรงแสดงแลว มาแสดงแกพระภกษ ๕๐๐ รป ผเปนสทธวหารกของตนตอไป

จากขอความทกลาวมาขางตนนน แสดงใหเหนวา พระอภธรรมปรากฏขนในเทวโลกเปนอนดบแรก ซงอาจจะมปญหาสอดถามขนมาวา ทาไมพระอภธรรมจงไปปรากฏขนทเทวโลกกอนทอน พระสมมาสมพทธเจาจะทรงแสดงในมนษยโลกไมไดหรอ? ปญหานมขอทจะวสชชนาดงน

๑.เปนพทธประเพณของพระพทธเจาทงหลายจะตองแสดงกตญกตเวทตอพระมารดาโดยการเสดจขนไปเทศนาพระอภธรรมโปรดทก ๆ พระองคไป เรยกวา พทธนยาม

๒. ในกาลนน บรรดาสตวทงหลายในมนษยโลก ยงไมมจตศรทธาในพระพทธศาสนาเปนสวนมาก เพราะพระพทธศาสนาพงจะเรมอบตขนในมนษยโลกไมนาน เปนเวลาเพยง ๖ ปเศษเทานน ซงนบวา ยงไมเปนทแพรหลาย ตอการทจะยงความเลอมใสศรทธาของหมชนใหมขนไดโดยเตมทและทวถงกนได

๓.พระอภธรรมเปนธรรมทละเอยดลกซง สขมคมภรภาพมาก ซงเนอความในพระอภธรรมนน เกยวดวยสภาวะทงหมดไมมสงสนกสนานเจอปน บคคลทสามารถจะรองรบรสของพระอภธรรมไดนน ตองเปนบคคลทประกอบดวยศรทธาอนมนคง มโลภะ โทสะโมหะ ในสนดานนอยและเคยไดสรางบารมอนเกยวกบปญญาทรในสภาวะมาแลวแตกาลกอน ฉะนน พระพทธองคทรงเหนวา ชนในสมยนนยงประกอบดวยโลภะโทสะ โมหะมากในสนดานยงหนาแนนไปดวยกเลสตณหา หมายความวา คนบางพวกกมจตใจมงอยกบความสนกสนาน ยงหมกมนอยในกามคณ

อารมณโดยมาก บางพวกกเปนคนขโกรธชอบทะเลาะววาท และมจตใจพยาบาทมาดรายซงกนและกนบางพวกกยงเปนคนโงเขลาเบาปญญา มองไมเหนประโยชนอนควรทจะไดรบจากการประพฤตปฏบตธรรม สวนผทมกเลสเบาบาง มปญญาแกทจะตรสตามนนกมนอย เมอเทยบกบในเทวโลก เพราะฉะนน ความศรทธาของชนในสมยนน จงยงไมเพยงพอทจะเชอมนในพระอภธรรมได พระองคจงไมทรงแสดงพระอภธรรมในมนษยโลกกอน เพราะถาทรงแสดงไปแลว ความสงสยไมเขาใจยอมเกดขนแกชนเหลานน เมอมความสงสยลงเลใจแลว อาจจะเปนเครองกอใหเกดการดหมน ดแคลนตอพระพระอภธรรมนนได ซงจะเปนเครองกดกนไมใหบรรลผลด ทจะไดรบจากการเลอมใสศรทธาและประพฤตปฏบตตาม กลบจะทาใหเกดผลรายตามมามากกวา ซงพระพทธองคทรงใคร ครวญพจารณาอยางดแลว จงไมทรงแสดงพระอภธรรมในมนษยกอน

๔. การแสดงพระอภธรรม จาเปนตองใชเวลาในการแสดงนานมาก เพราะตองแสดงโดยพสดารไมมขอความใดขาดตกบกพรอง และการแสดง กตองแสดงตดตอกนเปนลาดบไปโดยไม

ตองหยดพกในระหวางเลย (ซงไดกลาวแตตนแลววา พระองคทรงใชเวลาแสดงตดตอกนตลอด ๓ เดอนไมมขาดตอน ในเวลาจะทากจวตรประจาวน หรอภาระกจสวนพระองค กทรงเนรมตพทธนมตใหแสดงตอ เมอพระองคทรงทากจเสรจเรยบรอยแลว กทรงแสดงตอจากทพทธนมตแสดงมาถง)นเปนกฎของการแสดงพระอภธรรมครงแรก ของพระพทธเจาทงหลาย ถาหากวาพระองคทรงแสดงใหมสวนเหลออยแลวกจะไมมบคคลอนทจะสามารถแสดงตอไปได ทงนเนองดวยพระอภธรรมนนไมใชเปนวสยของคนเหลาอน เปนพทธวสยโดยแท เมอจาเปนตองใชเวลาในการแสดงนานเชนน จงไมเหมาะในการทจะแสดงในมนษยโลก เพราะคนในมนษยโลกยอมตองมภารกจเครองกงวลแวดลอมอยมาก ไมสามารถทจะนงฟงอยไดเปนเวลานาน ๆ อกประการหนงเวลาในเทวโลกกบเวลาในมนษยโลก กตางกนมากกบเวลาในเทวโลกชนดาวดงสนกบเวลาในมนษยโลกแลว ๑๐๐ ปในมนษยโลก เทากบวนหนงคนหนงของดาวดงสเทวโลก เมอเปนเชนนยอมเปนโอกาสเหมาะสาหรบเทวโลกมากกวา ยงกวานน บรรดาเทวดาพรหมทงหลาย เปนผทไมตองวตกกงวลในเรองธระใด ๆ ทงสน เพราะ

ทานเหลาน ลวนแตเสวยผลแหงบญกศลของทานดวยกนทงนน ประกอบทงรายกายกแขงแรงปราศ จากโรคาพาธทงปวง ทงปญญากหลกแหลมมากกวามนษย สามารถทจะเขาใจไดดกวาพวกมนษยอนง พระพทธองคทรงใชเวลาบนสวรรคชนดาวดงสกเปนเวลาไมถงครงชวโมงฉะนนการฟงพระอภธรรมของทานเหลานนกไมเปนการขดของดวยประการใด ๆ ตามเหตผลเหลานแหละ พระพทธองคจงทรงเสดจไปเทศนาในเทวโลกกอน ๑

เนอหาพระอภธรรม คมภรพระอภธรรมม ๗ คมภร คอ

๑. สงคณ หรอธมมสงคณ ๒. วภงค ๓. ธาตกถา ๔. ปคคลบญญต ๕. กถาวตถ ๖. ยมก ๗. ปฏฐาน

เรยกชอยอวา สง ว ธา ป กะ ยะ ปะ

๑ หนงสออาจารยพระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ ผปรารถนาพระปญญาธกสมมาสมพทธเจา ผวางรากฐานหลกสตรการเรยนการสอนพระอภธรรมในประเทศไทย อมภา พชตการคา รวบรวม พมพทโรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วดมหาธาต ฯ ทาพระจนทร กรงเทพฯ , มนาคม ๒๕๓๗

คมภรท ๑ ธมมสงคณ วาดวยธรรมะทรวมเปนหมวดหม แลวแยกแสดงเปนกลม เชน ธรรมทเปนกศล,ธรรมทเปนอกศล, และธรรมทเปนอพยากตะ เปนตน

คมภรท ๒ วภงค วาดวยธรรมะทแยกเปนขอ ๆ เชน ขนธ ๕ แยกเปน รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ และวญญาณขนธ เปนตน

คมภรท ๓ ธาตกถา วาดวยธรรมะจดระเบยบความสมพนธโดยถอธาตเปนหลก เชน ธรรมทสงเคราะหเปนหมวดหมกนไดและไมได เปนตน

คมภรท ๔ ปคคลบญญตวาดวยบญญต ๖ ชนด และแสดงรายละเอยดเฉพาะบญญตอนเกยวกบบคคล

คมภรท ๕ กถาวตถ วาดวยคาถามคาตอบในหลกธรรมประมาณ ๒๑๙ หวขอ เพอถอเปนหลกในการตดสนพระธรรม

คมภรท ๖ ยมก วาดวยธรรมะทรวบรวมแสดงเปนค ๆ เชน ธรรมเหลาใดเปนกศล ธรรมเหลานน มเหตเปนอนเดยวกนกบกศลใชไหม ? เปนตน

คมภรท ๗ ปฏฐาน วาดวยปจจย คอ สงทเกอกลสนบสนนใหธรรมอนเกดขน ๒๔ ประการ๑

แตละคมภรมเนอหาและวธการจดรปแบบ ดงน๒

๑. ธมมสงคณ คมภรธมมสงคณ แบงเนอหาเปน ๕ ตอน คอ มาตกา จต

ตปปาทกณฑ รปกณฑ นกเขปกณฑ และอตถทธารกณฑ มาตกา เปนสวนทรวมหวขอธรรมะหลกโดยแบงหวขอธรรมะเปน ๒ ประเภท คอ อภธรรมมาตกา ไดแก หวขอธรรมตามแบบอภธรรม มทงหมด ๑๒๒ ขอ

สตตนตมาตกา ไดแก หวขอธรรมตามแบบพระสตร มทงหมด ๔๒ ขอ การทมการแบงหวขอธรรมเปนแบบอภธรรมและ

๑ พระไตรปฏก ฉบบสาหรบประชาชน รวมเลมเดยวจบ ของอาจารยสชพ ปญญานภาพ

พมพจาหนายโดย มหามกฏราชวทยาลย ในพระบรมราชปถมภ ๒ หนงสอพระอภธรรมปฏก หลกสตรปรญญาตร มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราช

วทยาลย

สตตนตะ อาจเปนเพราะผรวบรวมตองการใหเหนเสยแตในตอนตนถงความตางกนในการพจารณาธรรมะระหวางแนวอภธรรมและแนวพระสตรกลาวคอ นกอภธรรมบรรยายอธบายธรรมะดวยวธทสอลกษณะ คณสมบต ความเปนไปของสภาวะธรรมตรงตามความเปนจรงมากทสด ฉะนน เมอเหนวา สภาวะทแทจรงของธรรมทงหลายนน ไมมตวตน ไมมบคคล เปนแตเพยงองคประกอบของจต เจตสก รปเทานน และสวนทไมใชสงเหลานน คอ นพพาน (ซงเปนอารมณภายนอกจากสตวบคคล) ดงนนนกอภธรรมกมงไปทการวเคราะหเรอง จต เจตสก รป และนพพาน เทานนโดยตรงอยางละเอยด ทงนไดเลอกสรรภาษาทตรงกบสภาวะธรรมดวย จงไมปรากฏการใชคาเรยกชอ คน สตว หรอสงอน ๆ อยางทใชกนทวไปในชวตประจาวน เพราะเหนวาเปนทางทจะทาใหเกดการเขาใจผดถอเอาสงนนเปนตวตนได ดงเชนแทนทจะบอกวา จะพดเรองของตน นกอภธรรมจะไมพดเชนนน เพราะถอวา โดยความเปนจรงแลวนน คนหรอสตวไมม มแตจต เจตสก รปเทานน การศกษาวเคราะหแบบนเปรยบเทยบไดกบการศกษาของวทยาศาสตรซง

พยายามแจกแจงลกษณะสสารพลงงานตามลกษณะทเปนจรงดงเชนแจกแจงเปน อณ เปนอะตอม เปนตน สวนวธการเขาถงธรรมและการเสนอธรรมตามแนวพระสตรนนเปนการศกษาและการสอนธรรมดวยภาษาและลลาของการอธบายตามสานวนภาษาอยางทคนทวไปใชในชวตประจาวน ทจรงแลว ทงอภธรรมและพระสตตนตะ กพดถงสภาพความเปนไปของธรรมชาตเหมอนกน จะตางกนกตรงรายละเอยดของวธการใชภาษาและการวเคราะห บางอยางบางประการเทานน ตวอยางเชน ในคมภรธมมสงคณน อภธรรมมาตกา แบงหวขอธรรมออกเปนกลม ๆ ละ ๓ อยาง เชน กลมกสลตกะ ประกอบดวยธรรม ๓ อยาง คอ กสล ธมมา ธรรมทเปนกศล อกสลา ธมมา ธรรมทเปนอกศล อพยากตา ธมมา ธรรมทเปนอพยากฤต กลมสนทสสนตกะ ประกอบดวย สนทสสนสปปฏฆา ธมมา ธรรมทเหนไดและกระทบได

อนทสสนสปปฏฆา ธมมา ธรรมทเหนไมไดแตกระทบได อนทสสนาปปฏฆา ธมมา ธรรมทเหนไมไดและกระทบไมได เปนตน

สตตนตมาตกา กจดธรรมเปนค เชน ธรรมอนอปมาดวยสายฟาแลบ - ธรรมอนอปมาดงเพชร ธรรมดา - ธรรมขาว ธรรม คอ ภาษาพด - ธรรม คอ ทางแหงภาษาพด เปนตน นอกจากมาตกาแลว สวนทเหลออก ๔ ตอน เปนการอธบายหวขอธรรมในทานองคลายกบอรรถกถา กลาวคอ จตตปปาทกณฑ อธบายเรองการเกดของจตอยางละเอยด รปกณฑ อธบายเรองรปอยางละเอยด นกเขปกณฑ อธบายหวขอธรรมในมาตกาดวยคาอธบายขนาดยาวปานกลาง อตถธารกณฑ อธบายหวขอธรรมในมาตกาอยางยอ เปนทานองคลายกบบทสรปของคมภรนทงหมด

การอธบายในธมมสงคณ เปนแบบการแจกแจงรายละเอยด ตวอยางเชน ในจตตปปาทกณฑ อธบายเรองลกษณะของปญญา วา “ ปญญนทรย มในสมยนน เปนไฉน ปญญา กรยาทรชด ความวจย การเลอกสรร การวจยธรรม ความกาหนดหมาย ความเขาไปกาหนด ความเขาไปกาหนดเฉพาะ ภาวะทร ภาวะทฉลาด ภาวะทรละเอยด ความรแจมแจง ความคนคด ความใครครวญ ………..ในสมยนน นชอวา ปญญนทรย มในสมยนน “

๒. วภงค คาวา วภงค แปลวา การวเคราะห การแยกแยะ การ

แจกแจง คมภรวภงค จงเปนหนงสอทวเคราะหธรรมอยางละเอยด ๑๘ เรอง คอ ๑. ขนธวภงค วเคราะหเรองขนธ ๕ ๒. ธาตวภงค วเคราะหเรองธาต ๖ และธาต ๑๘ ๓. อายตนวภงค วเคราะหเรองอายตนะ ๑๒ ๔. สจจวภงค วเคราะหเรองอรยสจจะ ๔

๕. อนทรยวภงค วเคราะหเรองอนทรย ๒๒ ๖. ปจจยาการวภงค วเคราะหเรองปจจยาการ ๑๒ หรอเรองความสมพนธอนเนองดวยเหตปจจย กลาวอกนยหนงคอการวเคราะหเรองปฏจจสมปบาท ๗. สตปฏฐานวภงค วเคราะหเรองสตปฏฐาน ๔ ๘. สมมปปธานวภงค วเคราะหเรองสมมปปธาน ๔ ๙. อทธปาทวภงค วเคราะหเรองอทธบาท ๔

๑๐. โพชฌงควภงค วเคราะหเรองโพชฌงค ๗ ๑๑. มคควภงค วเคราะหเรองมรรคมองค ๘ ๑๒. ฌานวภงค วเคราะหเรองรปฌานและอรปฌาน ๑๓. อปปมญญาวภงค วเคราะหเรองอปปมญญา ๔

หรอ พรหมวหาร ๔ ๑๔. สกขาปทวภงค วเคราะหเรองสกขาบท หรอ ศล ๕ ๑๕. ปฏสมภทาวภงค วเคราะหเรองปฏสมภทา ๔

๑๖.ญาณวภงค วเคราะหเรองญาณ–ความร๒๐หมวด ๑๗. ขททกวตถวภงค วเคราะหเรองทแยกตางจากหวขอ

ธรรมขางตนมเรองทฏฐ ๖๒ เปนตน

๑๘. ธมมหทยวภงค วเคราะหเรองหวใจแหงธรรมแตละขอ ลกษณะการวเคราะหในคมภรวภงคคอ ม ๑๒ วภงคทในแตละวภงค ทาการวเคราะหเนอหาเดยว เปน ๓ แบบ คอ แบบสตตนตภาชนยะ แบบอภธรรมภาชนยะ และแบบปญหาปจฉกะ สวนอก ๒ วภงคคอ อนทรยวภงค สกขาปทวภงค วเคราะหเฉพาะแบบสตตนตภาชนยะและแบบอภธรรมภาชนยะ และอก ๔ วภงค คอปจจยาการวภงค ญาณวภงค ขททกวตถวภงค ธมมหทยวภงค วเคราะหตามแนวองคตตรนกายคอจดเรยงลาดบเนอหาตามจานวนเลยของหวขอยอย

การวเคราะหแบบสตตนตะภาชนยะ เปนการวเคราะหตามแบบการวเคราะหหลกธรรมในพระสตตนตปฏก สวนใหญแลวนาขอความการอธบายมาจากพระสตตนตปฏกทงหมด จะตางกนกตรงทวาในการเลอกคาอธบายจากพระสตรนน คมภรวภงคพยายามเลอกเฉพาะสวนทเปนการอธบายธรรมะแท ๆ แลวตดสวนทเปนบทอปมาอปมย และเรองตวอยางออก ตวอยางเชน คาอธบายแบบสตตนตภาชนยะ เรอง

อรยสจจ ๔ ในสจจวภงค มขอความเปนอยางเดยวกนกบการอธบายเรองเดยวกนน ในมหาสตปฏฐานสตรในทฆนกาย และคลายคลงกนสจจวภงคสตรในมชฌมนกาย การอธบายแบบสตตนตวภงคเรอง ธาต ๖ คอ ปฐว อาโป เตโช วาโย อากาโส และวญญาณ ธาตในธาตวภงคเปนเพยงการคดลอกคาอธบายทงหมดจากธาตวภงคสตรในมชฌมนกาย แลวเพมเตมการวเคราะหเรองธาตสข ทกข โสมนส โทมนสอเบกขา อวชชา กามะ พยาปาทะ วหงสา เนกขมมะ อพยาปาทะ และอวหงสา การวเคราะหเรองปฏจจสมปบาทในปจจยาการวภงคกขนตนเหมอนคาอธบายในมหานทานสตร คาอธบายในอทธปาทวภงค กตรงกบคาอธบายเรองนในพระสตรท ๑๓ ของอทธปาทสงยตต และคาอธบายในโพชฌงควภงค กคลายกบคาอธบายในเรองท ๕๒ ของโพชฌงคสงยตต

การวเคราะหแบบอภธมมภาชนยะ การวเคราะหในสวนน สวนใหญ นาหลกการและความคดมาจากคมภรธมมสงคณ คมภรเลมแรกของพระอภธรรมปฏก

การทผรวบรวมคมภรวภงคไดเปรยบเทยบวธการวเคราะหอธบายธรรม ในเรองเดยวกนระหวางแนวพระสตรกบแนวพระอภธรรม กคงเปนเพราะตองการแสดงใหเหนอยางชดเจนวา แนววธทงสองน มความแตกตางในการเขาถงและพจารณาธรรมอยางไร ซงเมอศกษาแลวกจะเหนวาแกนธรรมของทกเรองนน เปนเรองเดยวกน ตางกนทรายละเอยด วธการจดแบงหวขอยอย และวธการใชสานวนภาษาในการอธบาย ลกษณะการอธบายธรรมทแตกตางตามแนวอภธรรมและตามแนวพระสตร อยางทเปรยบเทยบใหเหนชดเจนในคมภรวภงคน มอทธพลตอการเขยนอรรถกถาในสมยหลงมากเพราะเกดความแตกตางในการตความหมายระหวางวธทง ๒ เรยกวา เปนแบบสตตนตนยะ กบอภธรรมนยะ แบบปรยายนยะ กบนปปรยายนยะหรอแบบสมมตนยะ กบแบบ ปรมตถนยะ ซงกลวนอยในความหมายถงความแตกตางกนของการวเคราะหและอธบายธรรมตามแนวทางพระสตรและพระอภธรรม เพอความเขาใจถงความแตกตางของการวเคราะหธรรมตามแนวทางทง ๒ จะไดยกตวอยาง จากคมภรวภงคนให

พจารณาพอสงเขป ในสตปฏฐานวภงค สวนสตตนตภาชนยนยะ ยกขอความจากสตปฏฐานสตรมา เปนคาอธบาย ดงน “ ก ภกษ พจารณาเหนกายในกายภายในเนอง ๆ อย เปนอยางไร ภกษในศาสนาน พจารณาเหนกายภายใน แตพนเทาขนไปถงเบองบน แตปลายผมลงมาเบองตา มหนงหมอยโดยรอบ เตมไปดวยของไมสะอาด มประการตาง ๆ วา ในกายน มผม ขน เลบ ฟน หนง เอน กระดก เยอในกระดก มาม หวใจ ตบ พงพด ไต ปอด เหงอ มนขน นาตา เปลวมน นาลาย นามก ไขขอ นามตร “

และมสวนเพมเขามาวา “ ภกษนน ยอมเสพ เจรญ ทาใหมาก กาหนดดวยด ซง

นมตนน ภกษนน ครนเสพ เจรญ ทาใหมาก กาหนดดวยดซงนมตนนแลว ยอมนอมจตเขาไปในกายภายนอก“

สวนอภธรรมภาชนยะ อธบายวา “ กภกษ พจารณาเหนกายในกายเนอง ๆ อย เปนอยางไร“ ภกษในศาสนาน เจรญโลกตตรญาณอนเปนเครองนาออกไปจากโลก ใหเขาสนพพานเพอประหารทฏฐ เพอบรรลปฐมภมอน

สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลวบรรลปฐมฌาน อนประกอบดวย วตก วจาร มปตและสขอนเกดแตวเวกอย เปนทกขาปฏปทาทนธาภญญา พจารณาเหนกายในการเนองๆ อยในสมยใด สต ความตามระลก ความหวนระลก สต กรยาทระลก ความทรงจา ความไมเลอนลอย สต สตนทรย สตพละ สมมาสต สตสมโพชฌงค อนเปนองคแหงมรรค นบเนองในมรรค ในสมยนน อนใดน เรยกวา สตปฏฐาน ธรรมทงหลายทเหลอ เรยกวา ธรรมทสมปยตตดวยสตปฏฐาน “

๓. ธาตกถา เปนคมภรอธบาย เรองความสมพนธ คอ ความเขากนได

และความเขากนไมได ของขนธ อายตนะ และธาตตาง ๆ แบงเนอหาเปน ๒ ตอนใหญ คอ ตอนแรกเปนมาตกา กาหนดหวขอทจะพจารณาตอไปไวเปนหลก เชน

สงคโห อสงคโห การสงเคราะหเขากนได และการสงเคราะหเขากนไมได

สงคหเตนะ อสงคหตง ธรรมทสงเคราะหไมไดดวยธรรมทสงเคราะหได

อสงคหเตน สงคหตง ธรรมทสงเคราะหไดดวยธรรมทสงเคราะหไมได

สมปโยโค วปปโยโค การประกอบได และการประกอบไมได

สมปยตเตนะ วปปยตตง ธรรมทประกอบไมไดดวยธรรมทประกอบได

วปปยตเตนะ สมปยตตง ธรรมทประกอบไดดวยธรรมทประกอบไมได ฯลฯ อกตอนหนงเปนนทเทส คอ การอธบายขยายความมาตกาใหชดเจน การอธบายธรรมในคมภรธาตกถา คอนขางมลกษณะ เฉพาะมากคอ ใชสานวนภาษา และวธการสรปความคดเหนทเขาใจยาก แตละเรอง ถาตองการศกษาใหเขาใจ ตองมพนฐานความรในเรอง ขนธ อายตนะ และธาต มาแลวอยางมากทเดยว ไมเชนนนแลว ขอความทปรากฏกจะเปนเพยงขอเสนอตามแนวตกกะ หรอการรวมกลมแบบคณตศาสตร แตถา

อตสาหะพยายามทจะเขาใจแลว กเหนถงความละเอยดละออของผศกษาธรรมในยคอภธรรมมาก ตวอยางเชน “รปขนธ สงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? รปขนธ สงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๑ สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑ ธาต ๗ เวทนาขนธสงเคราะหไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร? เวทนาขนธสงเคราะหไดดวยขนธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต ๑ สงเคราะหไมไดดวยขนธ อายตนะ ธาต เทาไร?

สงเคราะหไมไดดวยขนธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาต ๑๗ “ เปนตน การอธบายแบบน เปนการอธบายซงคนสวนใหญไมสามารถเขาใจไดทนท (ขอนไมใชการวจารณวา คมภรนถกตองหรอไมถกตอง) เปนสาเหตสาคญทใหมผสนใจศกษาธรรมะตามแนวอภธรรมมนอย เพราะเหนวา เปนเรองยากเปนเรองของชาววดหรอของคนทสนใจเรองนเปนพเศษจรงๆไมเหนวาจะเปนประโยชนอยางไรในชวตประจาวน จงเปนเรองทควรพจารณาวา

ควรจะมการสอและการสอนธรรมอยางไร จงจะไดผล ทาใหคนทงหลาย เขาใจไดวา แทจรงธรรมะ เปนเรองของวธการดาเนนชวตทสมดลยในชวตประจาวน ไมใชเรองทดไกลตวจนอานไมรเรอง

๔. ปคคลบญญต คมภรปคคลบญญตเปนคมภรทอธบายถงเรองของการ

กาหนด – บญญตธรรมชาตของบคคลในทศนะตาง ๆ สรปวา คาอธบาย เรองคนในพทธศาสนา ม ๖ แบบ คอ ๑) ขนธบญญต กาหนดลกษณะของคนวา เปนทรวมของขนธ ๕ ๒) อายตนบญญต กาหนดวาคน คอ ทรวมของอายตนะ ๑๒ ๓) ธาตบญญต กาหนดวา คนคอ ทรวมของธาต ๑๘ ๔) สจจบญญต อธบายธรรมชาตของคนในแงของอรยสจจ ๔

๕) อนทรยบญญต กาหนดวาคนคอทรวมของอนทรย ๒๒ ๖) บคคลบญญต กาหนดประเภทของบคคลตามระดบสภาพจตเปนพระพทธเจา พระปจเจกพทธเจา พระอรยบคคล ปถชน นราสะ – ผไมมความหวง อาสงสะ – ผมความหวง ปาปมตตะ – ผคบคนชวเปนมตร เปนตน

ขอควรสงเกต คอ ๑. คมภรน มลกษณะแตกตางจากคมภรอภธรรมเลมอน ๆ คอมการกลาวถงบคคลประเภทตาง ๆ ขางตน คมภรอภธรรมอนจะไมกลาวถงคนหรอบคคลโดยตรง เพราะถอวา เปนสงทไมมตวตนจรง นอกจากชอ จะกลาวเฉพาะสงทเปนธรรมชาตแทของคน คอ จต เจตสก รป และนพพาน ๒. ในการอธบาย คมภรน ใชภาษาและสานวนบรรยายโวหาร จงเปนสวนทนาอานสาหรบคนทวๆ ไป ไมแหงแลง เตมไปดวยศพทเฉพาะและขอเทจจรงตรง ๆ สน ๆ ซงแหงแลง ซบซอนเหมอนอยางใน ๒ อภธรรมแรก

๓.วธการจดจาแนกบคคลและความคดหลายอยางนามาจากองคตตรนกาย นนคอเรมจากบคคลทเปนหนงแยกประเภทไมได บคคลทม ๒ จาพวก เรอยไปจนถงบคคล ๑๐ จาพวก เชน กลาวถงบคคล ๓ จาพวกวา มบคคลผมวาจาเหมอนคถ บคคลผมวาจาเหมอนดอกไม บคคลผมวาจาเหมอนนาผง หรอบคคลผมจตเหมอนแผลเรอรง บคคลผมจตเหมอนฟาแลบ บคคลผมจตเหมอนฟาผา เหมอนอยางในองคตตรนกาย

๕. กถาวตถ อรรถกถาของคมภรกถาวตถอธบายวาพระโมคคลลบตร

ตสสเถระ เปนผเรยบเรยงคมภรในชวงการสงคายนาครงท ๓ สมยพระเจาอโศกมหาราช นบวา เปนคมภรเลมเดยวในพระอภธรรมปฏกซงพระอรรถกถาจารยกลาวอยางแนชดวา เปนผลงานในสมยหลง ทงนคงอาจเปนเพราะวา เนอหาของคมภรแสดงอยางชดเจนถงสมยทแตงวาตองเปนการแตงภายหลงจากทคณะสงฆไดแตกแยกเปนนกายตางๆ เนองจากมความขดแยงในการวเคราะหสาระธรรมบางเรองและคมภรนแสดงถงความ

พยายามของพระสงฆฝายเถรวาทในการทจะอธบายวจารณความคดเหนของนกายอนในเวลานนวาไมถกตองอยางไร และทถกควรจะพจารณาปญหาดงกลาวอยางไร จานวนถง ๒๑๙ปญหาดวยกน วธการวจารณ ใชรปแบบการตงปญหาถามตอบ ชกนาไปสความเขาใจทถกตอง ระหวางฝายสกวาท คอ ฝายตน หมายถง ฝายเถรวาท กบฝายปรวาท คอ ฝายสงฆนกายอน ตวอยาง เชน เมอฝายเถรวาทตองการจะโตแยงความคดเหนของฝายบพพเสลยะในเรองการตความหมายของคาวา ร ของพระอรหนตผดไปจากหลกพทธธรรม กตงเปนบทสนทนาถามตอบ ดงน “ สกวาท ถามวา “ ความไมรของพระอรหนต มอยหรอ “ ปรวาท ตอบวา “ มอย “ สกวาทยอนถามวา “พระพทธเจาไดตรสวา ดกรภกษทงหลาย เรากลาวถงความสนอาสวะ สาหรบผทรอย เหนอย ไมกลาวสาหรบผไมรอย ไมเหนอย กบคคลรอยอยางไร เหนอยอยางไร ความสนไปแหงอาสวะจงมได บคคลรอย เหนอยวา

อยางนความเกดขนแหงรป อยางนความดบแหงรป อยางนเวทนา ฯลฯ อยางนสญญา ฯลฯ อยางนสงขาร ฯลฯ อยางนวญญาณ ฯลฯ อยางนความดบแหงวญญาณ ดกรภกษทงหลาย บคคลรอยอยางน เหนอยอยางน ความสนไปแหงอาสวะจงมได ดงน เปนพระสตรทมอยจรงไมใชหรอ “ ปรวาท ตอบวา “ ถกแลว “ สกวาทสรปวา“ถาอยางนนกไมถงกลาววาความไมรของพระอรหนตมอย“หวขอธรรมทฝายเถรวาทยกขนพจารณาและคดคานความคดของฝายอนวาเหนผดอยางไรทง ๒๑๙ เรองน มเนอหาทนาสนใจควรแกการศกษาวเคราะหอยางละเอยดเพราะเปนหลกฐานสาคญ เกยวกบความแตกตางของพทธศาสนกนกายตาง ๆ ในเวลานน ในหนงสอ Points of controversy ซง เปนหนงสอแปลกถาวตถเปนภาษาองกฤษ Mrs. Rhys Davids ผแปลไดสรปไวในคานาวา ปญหาทโตแยงกนในคมภรกถาวตถ ปญหาใดเปนของนกายฝายใด นบวาเปนงานคนควาทางวชาการทมคณคามาก เปนงานททาไดยาก ตองอาศยการศกษาหาความรจากขอมลอนๆมาประกอบการพจารณามาก เพราะในคมภร

กลาวถงแตเปนความคดโตแยงระหวางฝายสกวาท กบฝายปรวาทโดยไมไดบงถงชอของนกายใดอยางแนชด ในทนจะไดนาขอสรป มาเสนอในทนดวย เพอ ๑) ใหผทสนใจเรองนกายตาง ๆ ในพทธศาสนา ไดเหนหนทางวาจะขยายขอบเขต ของการศกษา อยางไร ๒) ใหไดเหนถงคณคา และเนอหาสาระของคมภรกถาวตถอยางชดเจน เนอหาในคมภรกถาวตถ อาจสรปไดเปน ๓ แบบ คอ (๑) เนอหาตามทจดเรยงลาดบในคมภร (๒) เนอหาจดกลมตามสาระทางธรรม (๓) เนอหาจดกลมตามกลมนกาย เนอหาทจดเรยงตามลาดบของคมภร

คมภรกถาวตถแบงเนอหาออกเปน ๒๓ วรรค คอ วรรคท ๑ ม ๑๐ หวขอ คอ ๑. ปคคลกถา เรองการมหรอไมมของบคคล ๒. ปรหานกถา เรองความเสอมของพระอรหนต

๓. พรหมจรยกถา เรองพรหมจรรยของเทพทงหลาย ๔. โอธโสกถา เรองพระอรยบคคลละกเลสไดเพยงบางสวน ๕. ชหตกถาเรองปถชนละกามราคะและพยาบาทได ๖. สพพมตตถกถา เรองการมอยสงทงปวง ๗. อตตขนธาตกถา เรองขนธทเปนอดต ๘. เอกจจมตถตกถา เรองการมอยของสงบางสง ๙. สตปฏฐานกถา เรองธรรมทงปวงเปนทตงของสต ๑๐. เหวตถกถา เรองการมอยของอดต ปจจบน และอนาคต วรรคท ๒ ม ๑๑ หวขอ คอ ๑. ปรปหารกถา เรองพระอรหนตยงมกามราคะ เชน มการปลอยนาอสจ ๒. อญญาณกถา เรองความไมรของพระอรหนต ๓. กงขากถา เรองความสงสยของพระอรหนต ๔.ปรวตารณกถา เรองพระอรหนตยงตองการการบอกการสอนจากคนอน

๕. วจเภทกถา เรองการเปลงวาจาของผเขาฌาน ๖.ทกขาหารกถา เรองการพสจนวาผใดเจรญมรรคเมอผนนกลาวคาวา “ทกข” ๗.จตตฐตกถาเรองการตงอยตอเนองของจตหนงดวง ๘. กกกฬกถา เรองสงขารทงปวงรอนเหมอนถานไฟทรอน ๙. อนปพพาภสมยกถา เรองการตรสรตามลาดบ ๑๐. โวหารกถา เรองโวหารของพระพทธเจาเปนโลกตตระ ๑๑. นโรธกถา เรองความดบ ๒ ประเภท วรรคท ๓ ม ๑๒ หวขอ คอ ๑. พลกถา เรองพละของพระพทธเจาและพระสาวก ๒. อรยนตกถา เรองญาณทงหมดเปนอรยะ ๓. วมจจตกถา เรองการหลดพนของจตทมราคะ ๔. วมจจมานกถา เรองลาดบของการหลดพน ๕. อฏฐมานกถา เรองบคคลท ๘ ๖. อฏฐมทสสอนทรยกถา เรองบคคลท ๘ มศรทธา – อนทรย หรอไม

๗. ทพพจกขกถา เรองตาเนอ(มงสจกษ) ทเปลยนเปนตาทพย (ทพพจกษ) ๘. ทพพโสตกถา เรองหเนอ (มงสโสต) ทเปลยนเปนหทพย (ทพพโสต) ๙. ยถากมมปคตญาณกถา เรองญาณทรถงเรองสตวทเกดตามกรรม ๑๐. สงวรกถา เรองความสารวมของเทพทงหลาย ๑๑. อสญญกถา เรองการมสญญาของอสญญสตว ๑๒.เนวสญญานาสญญายตนกถา เรองการไมมสญญาของเนวสญญานาสญญายตนพรหม วรรคท ๔ ม ๑๐ หวขอ คอ ๑. คหสสอรหาตกถา เรองพระอรหนตดารงเพศเปนคฤหสถได ๒.อปปตตกถา เรองความเปนไปไดของการเปนพระอรหนตพรอมกบการเกด ๓. อนาสวกถา เรองธรรมทงปวงของพระอรหนตไมมอาสวะ

๔.สมนนาคตกถา เรองพระอรหนตประกอบดวยผล๔ ๕. อเบกขาสมนนาคตกถา เรองพระอรหนตประกอบดวยอเบกขา๖ อยาง ๖. โพธยาพทโธตกถา เรองบคคลเปนพระพทธเจาไดเพราะโพธ ๗. ลกขณกถา เรองลกษณะของพระโพธสตว ๘. นยาโมกกนตกถา เรองการกาหนดการเกดของพระโพธสตว ๙. อปราปสมนนาคตกถา เรองผตงอยในอรหตมรรคประกอบดวยผล ๓ ๑๐.สพพสญโญชนปหานกถา เรองการละสญโญชนทงปวงคอความเปนพระอรหนต วรรคท ๕ ม ๑๐ หวขอ คอ ๑. วมตตกถา เรองวมตตญาณ คอ ตวหลดพน ๒. อเสกขกถา เรองพระเสขะมอเสขญาณได ๓. วปรตกกถา เรองการรผดของผเขาสมาบตมปฐวกสณเปนอารมณ

๔. นยามกถา เรองปถชนกมญาณทจะบรรลมรรค ๕. ปฏสมภทากถา เรองญาณทกชนด เปนปฏสมภทา ๖. สมมตญาณกถา เรองความสมมต ๗.จตตารมมณกถา เรองญาณทรจตใจของผอนมจตเปนอารมณอยางเดยว ๘. อนาคตญาณกถา เรองความรเรองอนาคต ๙. ปจจบนญาณกถา เรองความรเรองปจจบน ๑๐.ผลญาณกถา เรองพระสาวกมญาณซงมผล วรรคท ๖ ม ๑๐ หวขอ คอ ๑. นยามกถา เรองนยามทเปนอสงขตะ ไมมปจจยปรงแตง ๒.ปฏจจสมปบาทกถา เรองปฏจจสมปบาทเปน อสงขตะ ๓. สจจกถา เรองอรยสจจเปนอสงขตะ ๔.อารปปกถา เรองอากาสานญจายตนะเปนอสงขตะ ๕. นโรธสมาบตกถา เรองนโรธสมาบตเปนอสงขตะ ๖. อากาสกถา เรองอากาสเปนอสงขตะ ๗. อากาโสสนทสสโนตกถา เรองอากาสเปนของเหนได

๘. ปฐวธาตสนทสสนายตนาทกถา เรองธาตดนเปนของเหนได ๙. จกขนทรยสนทสสนนตกถา เรองอนทรยคอตาเปนของเหนได ๑๐.กายกมมง สนทสสนนตกถา เรองการกระทาทางกายเปนของทเหนได วรรคท ๗ ม ๑๐ หวขอ คอ ๑. สงคหตกถา เรองธรรมทสงเคราะหเขากนได ๒. สมปยตตกถา เรองธรรมทประกอบกนได ๓. เจตสกกถา เรองธรรมทเปนเจตสก ๔. ทานกถา เรองเจตสกธรรม คอ ทาน ๕.ปรโภคมยปญญกถา เรองความเจรญของบญทสาเรจไดดวยการใชสอย ๖. อโตทนนกถา เรองผลวงลบไปแลว ไดรบสงทผอนในโลกใหเชนอาหาร ๗.ปฐวกมมวปาโกตกถา เรองแผนดนเปนผลของกรรม

๘. ชรามรณยกมมวปาโกตกถา เรองความแกความตายเปนผลของกรรม ๙. อรยธมมวปากกถา เรองผลของอรยธรรม คอ การละกเลสเทานน ๑๐. วปาโกวปากธมมธมโมตกถา เรองผลเปนปจจยใหเกดผล วรรคท ๘ ม ๑๑ หวขอ คอ ๑. ฉคตกถา เรองคต ๖ ๒.อนตราภวกถา เรองการมอยของภพทคนในระหวาง ๓. กามคณกถา เรองกามคณ ๕ เทานนเปนกามธาต ๔. กามกถา เรองอายตนะ เทานนเปนกาม ๕. รปธาตกถา เรองรปธรรมเทานน เปนรปธาต ๖. อรปธาตกถา เรองอรปธรรมเทานนเปนอรปธาต ๗. รปธาตยา อายตนกถา เรองการมอยของรปธาตทมอายตนะ ๖ ๘. อรเปรปกถา เรองการมรปของสงทเปนรป ๙. รปงกมมนตกถา เรองการกระทาทางกาย

๑๐.ชวตนทรยกถาเรองชวตนทรยคอธรรมทไมเปนรป ๑๑. กมมเหตกถา เรองพระอรหนตเสอมจากความเปนพระอรหนตได เพราะกรรม วรรคท ๙ ม ๑๒ หวขอ คอ ๑.อานสงสกถา เรองผเหนอานสงสของพระนพพานเทานน เปนผละสญโยชนได ๒. อมตารมมณกถา เรองสญโยชนมอมตะคอพระนพพานเปนอารมณ ๓. รปงสารมมณนตกถา เรองรปไมมอารมณ ๔. อนสยาอนารมมณาตกถา เรองอนสยไมมอารมณ ๕. ญาณงอนารมมณาตกถา เรองญาณไมมอารมณ ๖. อตตารมมณกถา เรองจตทมอดตเปนอารมณ ไมมอารมณ ๗. อนาคตารมมณกถา เรองจตทมอนาคตญาณเปนอารมณไมมอารมณ ๘. วตกกานปตตกถา เรองจตทกอยางถกความตรกตดตาม

๙. วตกกาวปผารกถา เรองเสยงคอการแผออกแหงความตรก ๑๐. น ยถาจตตสสกายกมมนตกถา เรองวาจาไมเปนไปตามจต ๑๑.น ยถาจตตสสกายกมมนตกถา เรองการกระทาทางกายไมเปนไปตามจต ๑๒.อตตานาคตปจจบนกถา เรองบคคลประกอบดวยอดตปจจบน อนาคต วรรคท ๑๐ ม ๑๑ หวขอ คอ ๑. นโรธกถา เรองขณะทขนธ ๕ ซงแสวงหาความเกดยงไมดบ ขนธ ๕ ทเปนกรยากเกดขน

๒. รปงมคโคตกถา เรองรป คอ มรรค ๓. ปญจวญญาณสมงคสสะ มคคภาวนากถา เรองผ

ประกอบดวยวญญาณ ๕ ชอวา เปนผมการเจรญมรรค ๔. ปญจวญญาณากสลาปตตกถา เรองวญญาณ ๕ เปนกศลและอกศล ๕. ปญจวญญาณาสาโภคาตกถา เรองวญญาณ ๕ คดได

๖. ทวหสเลหสมนนาคโตตกถา เรองผประกอบพรอมดวยมรรคตองประกอบพรอมดวยศล ๒ อยาง ๗. สลง อเจตสกนตกถา เรองศลไมเปนเจตสก ๘. สลง น จตตานปรวตตตกถา เรองศลไมเปนไปตามจต ๙. สมาทานเหตกถา เรองศลทมการสมาทานยอมเจรญ ๑๐.วญญตสลนตกถา เรองการกระทาใหผอนรความหมายดวยกายหรอวาจาเปนศล ๑๑. อวญญตกสสลยนตกถา เรองการไมทาใหคนอนรความหมายดวยกาย หรอ วาจา เปนการทศล วรรคท ๑๑ ม ๘ หวขอ คอ ๑. ตสโสต อนสยกถา เรองอนสยเปนอพยากฤต (เปนกลางไมดไมชว) เปนอเหตกะ (ไมมเหต) และเปนจตตวปปยตต (ไมเกยวของกบจต) ๒. ญาณกถา เรองขณะทจตไมประกอบดวยญาณบคคลนนไมมญาณ ๓.ญาณง จตตวปปยตตนตกถา เรองญาณไมเกดดบพรอมกบจต

๔. อทง ทกขนต เรองการกลาววานคอทกขเปนเหตใหเกดความเขาใจเรองทกข ๕. อทธพลกถา เรองบคคลผมฤทธ สามารถดารงอยไดตลอดกปป ๖. สมาธกถา เรองสมาธคออาการตอเนองของจต ๗. ธมมฏฐตตากถา เรองความตงอยแหงธรรมเปนของสาเรจรปแลว ๘. อนจจตากถา เรองความเปนของไมเทยง เปนของสาเรจรปแลว วรรคท ๑๒ ม ๙ หวขอ คอ ๑. สงวโรกมมนตกถา เรองความสารวมคอการกระทา ๒. กมมกถา เรองกรรมทกอยางตองมผล ๓. สทโทวปาโกตกถา เรองเสยงเปนวบาก ๔. สฬายตนกถา เรองอายตนะ ๖ เปนวบาก ๕. สตตกขตตปรมกถา เรองพระโสดาบนผเกดอก ๗ ครง เปนผเทยงแท

๖. โกลงโกลเอกพชกถา เรองผจะไปเกดอกสองสามครงกบผทเกดอกครงเดยว ไมเปนผเทยงแท ๗. ชวตาโวโรปนกถา เรองบคคลผถงพรอมดวยทฎฐหรอพระโสดาบน อาจจะทาการฆาสตวได ๘.ทคคตกถาเรองผถงพรอมดวยทฏฐละทคตไดแลว ๙. สตตมาวกกถา เรองบคคลผเกดในภพท ๗ ละคตทชวไดแลว วรรคท ๑๓ ม ๑๐ หวขอ คอ ๑. กปปฏฐกถา เรองผทาความชวอยางรนแรงมการทาลายคณะสงฆเปนตน สามารถดารงอยตลอดกปปได ๒. กสลจตตปฏลาภกถา เรองผตงอยตลอดกปป ไมพงไดกศลจต ๓. อนนตราปยตตกถา เรองผททาอนนตรยกรรมพงบรรลธรรมได ๔.นยตสสนยามกถา เรองบคคลผแนนอนยอมกาวลงสทานองคลองธรรม ๕. นวตกถา เรองผถกนวรณหอหมยอมละนวรณได

๖. สมมขภตกถา เรองผพรอมหนาหรอผมกเลสยอมละกเลสได ๗. สมาปนโนอสสาเทตกถา เรองผถงพรอมดวยญาณยอมพอใจมญาณเปนอารมณ ๘. อสาตราคกถา เรองความยนดในสงทไมนาพอใจ ๙. ธมมตณหา อพยากตาตกถา เรองความอยากในธรรม ไมด ไมชว ๑๐.ธมมตณหานทกขสมทโยตกถา เรองความอยากในธรรมไมเปนเหตใหเกดทกข วรรคท ๑๔ ม ๙ หวขอ คอ ๑. กสลากสลปฏสนทหนกถา เรองความตอเนองระหวางกศลกบอกศล ๒.สฬายตนปปตตกถา เรองอายตนะ๖เกดขนในครรภมารดาพรอมกบการปฏสนธ ๓.อนนตรปจจยกถา เรองโสตวญญาณเกดขนตอเนองทนทจากจกขวญญาณ

๔. อรยปกถา เรองรปของพระอรยะตองอาศยมหาภตรปทง ๔ ๕. อญโญ อนสโยตกถา เรองอนสยเปนอยางหนง กเลสเปนอยางหนง ๖.ปรยฏฐานง จตตวปปยตตนตกถา เรองกเลสเปนเครองรดรงไมประกอบกบจต ๗. ปรยาปนนกถา เรองรปราคะ เปนสงทเกยวเนองกบรปธาตเทานน ๘. อพยากตกถา เรองความเหนเปนสงไมด ไมชว ๙. อปรยาปนนกถา เรองความเปนเปนโลกตตระ วรรคท ๑๕ ม ๑๑ หวขอ คอ ๑. ปจจยตากถา เรองความเปนปจจย เปนสงทกาหนดไวแนนอน ๒. อญญมญญปจจยตากถา เรองการกลาวไดแตวาสงขารมอวชชาเปนปจจย ไมใชอวชชามสงขาร เปนปจจย ๓. อทธากถา เรองเวลาอนนาน เปนของสาเรจรป ๔. ขณลยมหตตกถา เรองเวลาตอนตนเปนของสาเรจรป

๕. อาสวกถา เรองอาสวะ ๔ ไมใชอาสวะ ๖. ชรามรณกถา เรองความแกความตายของธรรมทเปนโลกตตระ กจกเปนโลกตตระดวย ๗. สญญาเวทยตกถา เรองสญญาเวทยตนโรธสมาบตเปนโลกตตระ ๘. ทตยสญญาเวทยตกถา เรองสญญาเวทยตนโรธสมาบตเปนโลกยะ ๙.ตตยสญญาสตตปกากกถา เรองผเขาสญญาเวทยตนโรธอาจทาใหถงตายได ๑๐.อสญญาสตตปกากกถา เรองการเขาสญญาเวทยตนโรธ จะทาใหเขาถงอสญญสตตภม ๑๑. กมมปจยกถา เรองกรรมและการสงสมกรรม เปนคนละเรอง วรรคท ๑๖ ม ๑๐ หวขอ คอ ๑. นคคหกถา เรองผอนสามารถขมจตของผอนได ๒. ปคคหกถา เรองผอนสามารถประคองจตของผอนได

๓. สขานปปทานกถา เรองผอนสามารถเพมความสขใหแกผอนได ๔. อธคคยหมนสการกถา เรองบคคลสามารถรวบรวมสงขารทงหมดมาพจารณารวมกนได ๕. รปงเหตตกถา เรองรปเปนเหต ๖. รปงสเหตกนตกถา เรองรปมเหต ๗. รปงกสลากสลนตกถา เรองรปเปนกศลและอกศล ๘. รปงวปาโกตกถา เรองรปเปนผล ๙. รปง รปาวจรารปวจรนตกถา เรองรปเปนรปาวจรและอรปาวจร ๑๐.รปราโค รปธาตปรยาปนโนตกถา เรองความกาหนดในรปเกดขนเพราะรปเปนเหต วรรคท ๑๗ ม ๑๑ หวขอ ๑. อตถ อรหโต ปญญปจจโยตกถา เรองพระอรหนตยงมการสงสมบญ ๒. นตถ อรหโต อกาลมจจตกถา เรองพระอรหนตไมตายเมอยงไมถงคราว

๓. สพพมทงกมมโตตกถา เรองทกอยางมาจากกรรม ๔. อนทรยพทธกถ เรองสงทเนองดวยอนทรยเทานนเปนทกข ๕.ฐเปตวาอรยมคคนตกถา เรองสงขารทงหลายเวนแตอรยมรรคเปนทกข ๖. น วตตพพงสงโฆ ทกขณง ปฏคคณหาตตกถา เรองการไมควรกลาววาสงฆ รบทกษณา ๗.น วตตพพง สงโฆ ทกขณง วโสเรตตกถา เรองการไมควรกลาววา สงฆทาทกษณาใหบรสทธ ๘. น วตตพพง สงโฆ ภญชตตกถา เรองการไมควรกลาววา สงฆฉนอาหาร ๙.น วตตพพง สงฆสสะ ทนนง มหปผลนตกถา เรองไมควรกลาววา ทานทถวายแกสงฆมผลมาก ๑๐. น วตตพพง พทธสสะ ทนนง มหปผลนตกถา เรองไมควรกลาววา ทานทถวายแดพระพทธเจา มผลมาก ๑๑.ทกขณาวสทธกถา เรองทานยอมบรสทธ ฝายผใหมใชทางฝายผรบ

วรรคท ๑๘ ม ๙ หวขอ คอ ๑. มนสสโลกกถา เรองการไมควรกลาววาพระพทธเจาประทบอยในโลก ๒. ธมมเทสนากถา เรองการไมควรกลาววาพระพทธเจาทรงแสดงธรรม ๓. กรณากถา เรองพระพทธเจาไมมพระกรณา ๔. คนธชาตกถา เรองอจจาระปสสาวะของพระพทธเจามกลนหอมกวากลนอน ๆ ๕.เอกมคคกถา เรองพระอรยบคคลทาใหแจงซงผลทง๔ดวยมรรคอนเดยว ๖. ญาณสงกนตกถา เรองบคคลกาวขามจากญาณหนง สอกญาณหนง ๗. ญาณนตรกกถา เรองการมชองวางของญาณ ๘. สมาปนโน สททง สณาตตกถา เรองผเขาฌานไดยนเสยง ๙.จกขนา รปง ปสสตตกถา เรองการเหนรปดวยตา วรรคท ๑๙ ม ๘ หวขอ คอ

๑. กเลสชหนกถา เรองการละกเลสทเปนอดต ๒.สญญตากถา เรองความสญเกดขนเนองดวยสงขารและขนธ ๓. สามญญผลกถา เรองผลแหงความเปนสมณะและอสมณะ ๔. ปตตกถา เรองการบรรลเปนอสงขตะ ๕.ตถากถา เรองความเปนเชนนนอยางทเปน อสงขตะ ๖. กสลกถา เรองนพพานธาต เปนกศล ๗.อจจนตนยามกถา เรองปถชนมขอกาหนดเดดขาด ๘. อนทรยกถา เรองการไมมอนทรยแหงศรทธาทเปนโลกยะ วรรคท ๒๐ ม ๖ หวขอ คอ ๑. อสญจจนกถา เรองบคคลแมไมมเจตนาทาใหแมของตนเสยชวต กถอวาทาอนนตรยกรรม ๒. อญาณกถา เรองปถชนไมมความร ๓. นรยปาลกถา เรองไมมผปกครองนรก ๔. ตรจฉานกถา เรองการมสตวดรจฉานในหมเทพ

๕. มคคกถา เรองพระผมพระภาคเจาไดตรสรมรรคมองค ๘ ๖. ญาณกถา เรองญาณโลกตตระ มวตถ ๑๒ อยาง คอ โลกตตรญาณ วรรคท ๒๑ ม ๙ หวขอ คอ ๑. สาสนกถา เรองศาสนาไดแปลงใหม ๒. อวตกกกถา เรองปถชนไมสงดแลวจากธรรมมธาต ๓.สญโญชนกถา เรองการทพระโยคยงไมละสญโญชนบางอยางแลวบรรลอรหตผล ๔.อทธกถา เรองฤทธเปนเหตสาเรจความประสงคของพระพทธเจาหรอของพระสาวก ๕.พทธกถา เรองพระพทธเจากบพระพทธเจาดวยกนยงมยงหยอนกวากน ๖. สพพทสากถา เรองพระพทธเจาสถตอยในทศทงหลาย ๗. ธรรมกถา เรองทงปวงเปนนยตะ (แนนอน) ๘. กรรมกถา เรองกรรมทงปวงเปนนยตะ วรรคท ๒๒ ม ๘ หวขอ คอ

๑.ปรนพพานกถา เรองการทพระอรหนตยงไมละสญโญชนบางอยางแลวปรนพพาน ๒.กสลจตตกถา เรองพระอรหนตมจตเปนกศลปรนพพาน ๓.อาเนญชากถา เรองพระอรหนตตงอยในความเปนผมจตเปนปกตปรนพพาน ๔. ธมมาภสมยกถา เรองการตรสรธรรมมแกสตวผอยในครรภ ๕. กถาทง ๓ เรองการบรรลอรหตผลมแกสตวผอยในครรภ ๖. อพยากตกถา เรองจตของบคคลผฝนทกอยางเปนอพยากตะ ๗. อาเสวนปจจยตา เรองความเปนอาเสวนปจจย ๘. ขณกกถา เรองกรรมทงปวงเปนนยตะ วรรคท ๒๓ ม ๕ หวขอ คอ ๑.เอกาธปปายกถา เรองบคคลพงเสพเมถนธรรมดวยความประสงคอยางเดยวกน

๒.อรหนตวณณกถา เรองอมนษยทงหลายเสพเมถนธรรมโดยเพศแหงพระอรหนตทงหลาย ๓.อสสรยกามการกากถา เรองพระโพธสตวไปสวนบาต เหตกระทาความใครในความเปนใหญ ๔. ราคปฏรปกาทกกถา เรองราคะเทยม ๕. อปรนปผนนกถา เรองรปเปนสงทไมสาเรจรป

เนอหาทจดกลมตามสาระทางธรรม เพอไมใหยดเยอ จะกลาวเฉพาะหวขอ และบอกเลขวรรค

และลาดบหวขอในวรรคนน เรองเกยวกบพระพทธเจา ๑. เรองโวหารของพระพทธเจาเปนโลกตตระ ๒. เรองพละของพระพทธเจา ๓. เรองการเปนพระพทธเจาดวยการอาศยโพธ ๔. เรองลกษณะของพระโพธสตว ๕. เรองการกาหนดการเกดของพระโพธสตว ๖. เรองผลของการถวายทานแกพระพทธเจา

๗. เรองพระพทธเจาประทบในโลกหรอไม ๘. เรองการแสดงธรรมของพระพทธเจา ๙. เรองพระพทธเจามพระกรณาหรอไม ๑๐. เรองอจจาระ ปสสาวะของพระพทธเจามกลนหอมทสด ๑๑. เรองอทธของพระพทธเจา ๑๒. เรองพระพทธเจาทงหลายมคณสมบตตางกน ๑๓. เรองพระพทธเจาดารงอยทวทกทศ ๑๔. เรองพระโพธสตวถงความเสอม เพราะการบนดาลตามความปรารถนาของผเปนใหญ

เรองเกยวกบพระอรยบคคล เรองพระอรหนต ๑. เรองพระอรหนตมความเสอมไดหรอไม ๒. เรองความไมรของพระอรหนต ๓. เรองความสงสยของพระอรหนต ๔. เรองพระอรหนตดารงเพศเปนคฤหสถได

๕.เรองความเปนไปไดของการบรรลพระอรหตตพรอมกบการเกด ๖. เรองธรรมทงปวงของพระอรหนตปราศจากอาสวะ ๗. เรองพระอรหนตประกอบดวยผล ๔ อยาง ๘.เรองพระอรหนตประกอบดวยอเบกขาเวทนา ๖ อยาง ๙.เรองความเปนพระอรหนตเกดขนจากการละสญโญชนทงปวง ๑๐. เรองพระอรหนตมอเสขญาณได

๑๑. เรองพระอรหนตเสอมจากความเปนพระอรหนตเพราะกรรมได ๑๒. เรองพระอรหนตยงมการสงสมบญ ๑๓. เรองพระอรหนตไมตาย เมอยงไมถงคราว ๑๔. เรองวญญาณของพระอรหนตในขณะทตาย ๑๕.เรองพระอรหนตเมอมจตอยในอรปฌานปรนพพานได ๑๖. เรองอมนษยปลอมเพศเปนพระอรหนต เสพเมถนธรรมได เรองพระอรยบคคลอนนอกจากพระอรหนต

๑. เรองพระอรยบคคลละกเลสไดบางสวน ๒. เรองพระบคคลท ๘ ๓. เรองพระโสดาบนผเกด ๗ ครง ๔. เรองผเกดอกสองสามครงและผเกดครงเดยว ๕. เรองพระโสดาบนอาจฆาสตวได ๖. เรองพระโสดาบนละคตทชวไดแลว เรองลกษณะและแนวทางการปฏบตธรรมของพระอรยะ ๑. เรองความรทงหมดเปนอรยะ ๒. เรองอเสขญาณ ๓. เรองผลของอรยธรรมคอการละกเลสเทานน ๔. เรองรป คอ มรรค ๕. เรองผประกอบดวยวญญาณทง ๕ ชอวา เปนผเจรญมรรค ๖. เรองสงขารทงหลายเวนแตอรยมรรคเปนทกข ๗. เรองการเปลงวาจาของผเจรญมรรค ๘. เรองพระอรยบคคลทาใหแจงผลทง ๔ ดวยมรรคอนเดยวได

๙. เรองมรรคมองค ๕ เรองเกยวกบปถชน ๑. เรองปถชนละกามราคะและความพยาบาทได ๒. เรองปถชนมญาณทจะบรรลมรรคได ๓. เรองปถชนมขอกาหนด เดดขาด ๔. เรองความไมรของปถชน ๕. เรองปถชนไมสงดจากธรรมทมธาต เรองเกยวกบเทวดา ๑. เรองพรหมจรรยของเทพ ๒. เรองความสารวมของเทพ ๓. เรองการมสญญาของอสญญสตว เรองเกยวกบคณะสงฆ ๑. เรองการไมควรกลาววาสงฆรบทกษณาทาน ๒. เรองการไมควรกลาววาสงฆทาทกษณาใหบรสทธ ๓. เรองการไมควรกลาววาสงฆฉนอาหาร ๔.เรองการไมควรกลาววาทานทถวายแกสงฆมผลมาก เรองเกยวกบคาสอน

๑. เรองคาสอนเปนเรองททาขนใหม เรองเกยวกบสภาวธรรม ๑. เรองการมหรอไมมของบคคล ๒. เรองการมอยของสงทงปวง ๓. เรองการมอยของบางสงบางอยาง ๔. เรองอดต ปจจบน อนาคต ๕. เรองการตงอยตอเนองของจตดวงหนง ๖. เรองจตทมอดตเปนอารมณ ๗. เรองจตทมอนาคตเปนอารมณ ๘. เรองจตทกอยางถกความตรกตดตาม ๙. เรองวญญาณ ๕ คดได ๑๐.เรองโสตวญญาณเกดขนตอเนองจากจกขวญญาณ ๑๑. เรองธรรมทงปวงเปนของเทยงแท เรองเกยวกบอภญญา ๑. เรองทพพจกข ๒. เรองทพพโสตะ ๓.เรองบคคลผมอทธพละสามารถดารงอยไดตลอดกปป

๔.เรองพระพทธเจาและพระสาวกมฤทธไดตามความปรารถนา เรองการตรสร ๑. เรองการตรสรตามลาดบ ๒. เรองการหลดพนของจตทมราคะ ๓. เรองลาดบของการหลดพน ๔. เรองการละสญโญชนทงปวง ๕. เรองวมตตญาณ คอ ตวหลดพน ๖. เรองผมกเลสยอมละกเลสได เรองสงขตธรรม คอ นพพาน ๑. เรองความดบ ๒ ประเภท ๒. เรองผเหนอานสงสของพระนพพานเทานน เปนผละสญโญชนได ๓. เรองผลแหงความเปนสมณะ เปนสงขตะ ๔. เรองความเปนจรงเปนอสงขตะ ๕. เรองนยามเปนอสงขตะ ๖. เรองปฏจจสมปบาทเปนอสงขตะ

๗. เรองอรยสจจ ๔ เปนอสงขตะ ๘. เรองอากาสานญจายตนะ เปนอสงขตะ ๙. เรองนโรธสมาบตเปนอสงขตะ ๑๐. เรองอากาสเปนอสงขตะ ๑๑. เรองนพพานธาตเปนกศล ๑๒.เรองการบรรลธรรมไดโดยไมตองละกเลสบางอยาง ๑๓.เรองพระอรหนตเมอมจตเปนกศลยอมปรนพพาน ๑๔. เรองการตรสรธรรมของสตวทอยในครรภ ๑๕. เรองสตวผอยในครรภ ผทกาลงฝนตรสรธรรมได ๑๖. เรองสญโญชนทมนพพานเปนอารมณ ๑๗. เรองผทาอนนตรยกรรมบรรลธรรมได เรองเกยวกบราคะ ๑. เรองราคะเทยม เรองเกยวกบญาณ ๑. เรองการเปลงวาจาของผเขาฌาน ๒.เรองการรผดของผเขาสมาบตทมปฐวกสณเปนอารมณ ๓. เรองสมาธคออาการตอเนองของจต

๔. เรองผถงพรอมดวยฌานยอมมฌานเปนอารมณ ๕. เรองการขามจากฌานหนงไปสอกฌานหนง ๖. เรองชองวางระหวางฌาน ๗. เรองการไดยนเสยงของผเขาฌาน เรองเกยวกบโลกและจกรวาล ๑. เรองคต ๒. เรองภพทคนในระหวาง ๓. เรองการไมมผปกครองนรก ๔. เรองอากาศเปนของเหนได เรองกรรม ๑. เรองกรรมเปนเรองเทยงแท ๒. เรองแผนดนเปนเรองของกรรม ๓. เรองความแกความตายเปนผลของกรรม ๔. เรองกรรมทกอยางตองมผล ๕. เรองทกอยางมาจากกรรม ๖.เรองผลวงลบไปแลว ไดรบสงทผอนในโลกตงใจให

๗.เรองบคคลแมไมมเจตนาทาใหมารดาเสยชวตกชอวาทาอนนตรยกรรม เรองทกข ๑. เรองสงทตอเนองอนทรยเทานนเปนทกข ๒. เรองสงขารทงหลายเวนแตอรยมรรค เปนทกข เรองเกยวกบคณธรรม ๑. เรองเจตสกธรรม คอ ทาน ๒. เรองการเจรญของบญทสาเรจดวยการใชสอย ๓. เรองผประกอบพรอมดวยมรรคตองประกอบดวยศล ๒ อยาง ๔. เรองศลไมเปนเจตสก ๕. เรองศลทมการสมาทานยอมเจรญ ๖. เรองวญญาณ ๕ เปนกศลและอกศล ๗.เรองการทาใหผอนรความหมายดวยกายวาจา เปนศล ๘. เรองการไมทาใหผอนรความหมายดวยกาย วาจา เปนทศล ๙. เรองอนสยเปนอพยากฤต

๑๐. เรองอนสยกบกเลสเปนคนละอยาง ๑๑. เรองกเลสไมประกอบกบจต ๑๒. เรองอาสวะ ๔ มใชอาสวะ ๑๓. เรองการสารวมคอการกระทา ๑๔. เรองผทาความชวอยางรนแรงสามารถดารงอยตลอดกปปได ๑๕. เรองผดารงอยตลอดกปปไมพงไดกศลจต ๑๖. เรองความตอเนองระหวางกศลกบอกศล ๑๗. เรองการละกเลสทเปนอดต ๑๘. เรองการไมมศรทธาอนทรยทเปนโลกยะ

เนอหาจดกลมตามกลมนกาย ๑. นกายวชชปตตกะ มความเหนผด เหมอนนกายสมตยะ เหมอนกบนกายสมตยะ สพพตถกวาทะ และมหาสงฆกะ ๒. นกายสมาตยะ มความเหนผด เหมอนกบนกายวชชปตตกะ เหมอนกบนกายมหาสงฆกะ เหมอนกบนกายอนธกะ เหมอนกบนกายปพพเสลยะ เหมอนกบนกายราชครกะและ

สทธตถกะ เหมอนกบนกายมหงสงสาสกะและมหาสงฆกะ เหมอนกบนกายวชชปตตกะและสพพตถวาทน ๓. นกายสพพตถวาทน มความเหนผด เหมอนกบนกายอตตราปถกะ เหมอนกบนกายวชชปตตกะ สมมตยะ และมหาสงฆกะ ๔. นกายมหาสงฆกะ มความเหนผดเหมอนกบนกายสมมตยะและมหงสาสกะ เหมอนกบนกายวชชปตตกะ สมมตยะ และสพพตถวาทน ๕. นกายอนธกะ มความเหนผด เหมอนกบนกายอตตราปถกะ เหมอนกบนกายเวตลยกะ เหมอนกบนกายสพพตถวาทน สมมตยะ และภทรยานกะ

๖. นกายโคกลกะ มความเหนผด เหมอนกบ นกายสมมตยะ สพพนถวาทนะ

๗. นกายภทรยานกะ อนธกะ

๘. นกายมหงสาสกะ มความเหนผด เหมอนกบนกายอนธกะ เหมอนกบนกายปพพเสลยะ เหมอนกบนกายอตตราปถกะ

๖. ยมก ยมก เปนคมภรทรวบรวมธรรมะไวเปนค ๆ เชน กศล -

กศลมล , อกศล – อกศลมล, รป–รปขนธ, เวทนา – เวทนาขนธ เปนตน โดยแบงเนอหาเปน ๑๐ ค คอ ๑. มลยมก ๒. ขนธยมก ๓. อายตนยมก

๔. ธาตยมก ๕. สจจยมก ๖. สงขารยมก ๗. อนสยยมก ๘. จตตยมก ๙. ธรรมยมก ๑๐.อนทรยยมก

การอธบายธรรมในคมภรยมก สวนใหญใชวธตงคาถาม โดยคาตอบมกเปนการยอมรบ หรอปฏเสธ วา ใช หรอ ไมใช ถก หรอ ไมถก ตวอยางเชน

- รป คอ รปขนธ หรอ ?

- ปยรปสาตรปเรยกวารป แตไมเรยกวา รปขนธ รปขนธเปนรปดวยเปนรปขนธดวย

- รปขนธ คอ รป หรอ - ใช (ถกแลว) - เวทนา คอ เวทนาขนธ หรอ ? - ใช (ถกแลว) - สญญา คอ สญญาขนธ หรอ? - ทฏฐ เปนสญญา แตไมเปนสญญาขนธ สญญาขนธ เปน

สญญาดวย เปนสญญาขนธดวยอกตวอยางหนง - จตของบคคลใดเกดขนยงไมดบจตของบคคลนนจกดบ

จกไมเกดหรอ? - ในอปปาทกขณะแหงปจฉมจต จตของบคคลเหลานน

เกดขน ยงไมดบ จกดบ จกไมเกด จกดบดวยนนเทยว จกเกดขนดวย

- หรอวา จตของบคคลใดจกดบ จตของบคคลนน เกดขนไมดบไป?

- ใช (ถกแลว)

- จตของบคคลใดไมเกดดบ จตของบคคลนนจกไมดบจกเกดขนหรอ ?

- จากตวอยางทกลาวมาน จะเหนวา คมภรยมกมลกษณะคลายคมภรธาตกถา คอ มวธการอธบายธรรม ซงยากสาหรบคนทวไปจะเขาใจได ทงในดานความคดและศพทภาษาทใช

๖.๑ มลยมก ๑) กสลบท ธรรมเหลาหนงเหลาใดเปนกศล ธรรมเหลานนทงหมด เปนกศล ธรรมเหลาใดเหลาหนงมมลอยางเดยวกนโดยเปนกศลมล ธรรมเหลานนทงหมดมมลอาศยกนและกนเปนกศล ๒) อกศลบท ธรรมเหลาใดเหลาหนงเปนอกศล ธรรมเหลานนทงหมด เปนอกศลมล ธรรมเหลานนทงหมดมมลอาศยกนและกนโดยเปนอกศลมล เปนเหต ธรรมเหลานนทงหมดเปนอกศล ๓)อพยากตบท ธรรมเหลาใดเหลาหนงเปนอพยากฤต ธรรมเหลานนทงหมดเปนอพยากฤต ธรรมเหลาใดมมลอาศยกนและกนโดยเปนอพยากฤต ธรรมเหลานนทงหมดเปนอพยากฤต

๔) นามบท ธรรมเหลาใดเหลาหนงเปนนาม ธรรมเหลานนทงหมดมนามเปนมล ธรรมเหลานนทงหมดเปนนาม ธรรมเหลาใดเหลาหนงมมลอยางเดยวกนโดยมนามเปนมล ธรรมเหลานนทงหมดมมลอาศยกนและกนโดยมนามเปนมล มลเหลาใดเปนกศลมลเกดรวมกน มลเหลานนเปนมลทเรยกวามลเดยวกน เปนมลดวย เปนมลทเรยกวา เปนมลทอาศยกนและกนดวย ธรรมทเกดรวมกนกบกศลทเหลอนอกนน เปนธรรมทมมลอยางเดยวกนโดยเปนกศลมล มลเหลาใดทเปนอกศลเกดรวมกน มลเหลานนเปนมลอยางเดยวกน เปนมลดวย เปนมลทเรยกวา มลอาศยกนและกนดวย ธรรมทเกดรวมกนกบอกศลทเหลานอกนน เปนธรรมทมมลอยางเดยวกนโดยมอกศลเปนมล มลเหลาใดทเปนอพยากฤต เกดรวมกน มลเหลานนชอวามมลอยางเดยวกน เปนมลดวย ธรรมทเกดรวมกนกบอพยากฤตมลทเหลอนอกนน มมลอยางเดยวกนโดยเปนอพยากฤตมล แตไมใชมมลอาศยกนและกนเปนมล

มลเหลาใดทเปนนามมลเกดรวมกน มลเหลานนชอวามมลอยางเดยวกน เปนมลดวย มมลอาศยกนและกนเปนมลดวย ธรรมทเกดรวมกนกบนามมลทเหลอนอกนน มมลอยางเดยวกนโดยเปนนามมลเปนมล

๖.๒ ขนธยมก ๖.๒.๑ รปขนธ

รปขนธยอมเกดขนแกสตวใดเวทนาขนธยอมเกดขนแกสตวนนรปขนธยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงกาลงเขาถงอสญญสตตภม แตเวทนาขนธยอมไมเกดแกสตวเหลานน รปขนธยอมเกดขน และเวทนาขนธกยอมเกดขนแกสตวเหลานน

๑) รปขนธยอมไมเกดขนในภมนนแกสตวเหลานนซงกาลงเขาถงอรปภม แตเวทนาขนธจะไมเกดขนแกสตวเหลานนในภมนนกหาไม รปขนธยอมไมเกดขนและเวทนาขนธกยอมไมเกดขนในภมนนแกสตวเหลานนทงปวงทกาลงจตอย

๒)เวทนาขนธไมเคยเกดขนแลวแกสตวเหลานนในภมนน ซงเปนอสญญสตว แตรปขนธไมเคยเกดขนแลวแกสตวเหลานน

ในภมนนกหาไม เวทนาขนธไมเคยเกดขนแลว และรปขนธกไมเคยเกดขนแลวในภมนนแกสตวเหลานนซงเกดอยในสทธาวาส

๓) เวทนาขนธจกเกดขนแกสตวใด รปขนธจกเกดขนแกสตวนน สตวเหลาใดเขาถงอรปภมแลวจกปรนพพาน เวทนาขนธกาลงเกดขนธแกสตวเหลานน แตรปขนธจกไมเกดขนแกสตวเหลานน เวทนาขนธจกเกดขนและรปขนธกจกเกดขนแกสตวเหลานอกน

๔) เวทนาขนธเคยเกดขนแลวแกสตวเหลานนทกาลงจตอยทงหมดทกาลงเขาถงอรปภม แตรปขนธยอมเกดขนแกสตวเหลานนกหาไม เวทนาขนธเคยเกดขนแลว และรปขนธกยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงกาลงเขาถงปญจโวการภม (และ)กาลงเขาถงอสญญสตตภม

๕) รปขนธยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงกาลงเขาถงปญจโวการภมทในภพครงสดทาย แตเวทนาขนธจกเกดขนแกสตวเหลานนกหาไม รปขนธยอมเกดขนและเวทนาขนธกจกเกดขนแกสตวเหลานนซงกาลงเขาถงปญจโวการภม(และ)กาลงเขาถงอสญญสตตภม เวทนาขนธจกเกดขนแกสตวเหลานน ซง

กาลงจตอยทงหมด(และ)กาลงเขาถงอรปภม แตรปขนธยอมเกดขนแกสตวเหลานนกหาไม เวทนาขนธจกเกดขนและรปขนธกจกเกดขนแกสตวเหลานนซงกาลงเขาถงปญจโวการภม(และ)กาลงเขาถงอสญญสตตภม

๖)รปขนธเคยเกดขนแลวแกสตวเหลานนซงจะปรนพพานอย แตเวทนาขนธของสตวเหลานนจกดบไปกหาไม รปขนธเคยเกดขนแลวแกสตวเหลานอกน และเวทนาขนธจกดบไป เวทนาขนธเคยเกดขนแลวแกสตวเหลานน

๖.๒.๒ อายตนยมก อายตนะ ๑๒ คอ จกขายตนะ โสตายตนะ ฆานายตนะ ชวหายตนะ กายายตนะ มนายตนะ รปายตนะ สททายตนะ คนธายตนะ รสายตนะ โผฏฐพพายตนะ ธมมายตนะ ทพยจกษ ปญญาจกษ เรยกวา จกข แตไมเรยกวา จกขายตนะ จกขายตนะ เปนจกขดวย เปนจกขายตนะดวย ๑) จกขายตนะ ยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงมแตจกขไมมโสตะทกาลงเกดอย แตโสตายตนะจะเกดขนแกสตวเหลานน

กหาไม จกขายตนะยอมเกดขนและโสตายตนะกยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงมจกษ และโสตะกาลงเกดอย ๒)โสตายตนะ ยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงมแตโสตะไมมจกษทกาลงเกดอย แตจกขายตนะจะเกดขนแกสตวเหลานนกหาไม โสตายตนะยอมเกดขนและจกขายตนะกยอมเกดขนแกสตวเหลานนซงมโสตะและจกษทกาลงเกดอย ๓) ฆานายตนะ ยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงมแตฆานะ ไมมจกษทกาลงเกดอย แตจกขายตนะจะเกดขนแกสตวเหลานนกหาไม ฆานายตนะยอมเกดขน และจกขายตนะกยอมเกดขน แกสตวเหลานน ซงมฆานะและจกษทกาลงเกดอย ๔) รปายตนะ ยอมไมเกดขนแกสตวเหลานน ซงไมมรปทกาลงเกดอย แต มนายตนะจะไมเกดขนแกสตวเหลานนกหาไม รปายตนะยอมไมเกดขน และมนายตนะกยอมไมเกดขนแกสตวเหลานน ซงกาลงจตอยทงหมด ๕) มนายตนะ ยอมไมเกดขนแกสตวเหลานน ซงไมมจตทกาลงเกดอย แตธมมายตนะจะไมเกดขนแกสตวเหลานนกหาไม

มนายตนะยอมไมเกดขน และธมมายตนะ กยอมไมเกดขนแกสตวเหลานน ซงกาลงจตอยทงหมด ๖) ธมมายตนะ เคยเกดขนแลวแกสตวเหลานนในภมนน ซงเปนอสญญสตว ทเปนอรปสตว แตจกขายตนะ จะไดเคยเกดขนแลวแกสตวเหลานนในภมนนกหาไม ธมมายตนะเคยเกดขนแลว และจกขายตนะกเคยเกดขนแลวแกสตวเหลานนในภมนน ซงมขนธ ๕

๖.๒.๓ ธาตยมก ธาต ๑๘ ไดแก ๑) จกขธาต ๒) รปธาต ๓) จกขวญญาณธาต ๔) โสตธาต ๕) สททธาต ๖) โสตวญญาณธาต ๗) ฆานธาต ๘) คนธธาต ๙) ฆานวญญาณธาต ๑๐) ชวหาธาต ๑๑) รสธาต ๑๒) ชวหาวญญาณธาต ๑๓) กายธาต ๑๔) โผฏฐพพธาต ๑๕) กายวญญาณธาต ๑๖) มโนธาต ๑๗) ธมมธาต ๑๘) มโนวญญาณธาต ๑) จกขธาต ยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงมจกษไมมโสตะทกาลงเกดขนอย แตโสตธาตยอมเกดขนแกสตวเหลานนกหา

ไม จกขธาตยอมเกดขนและโสตธาตกยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงมจกษและโสตะทกาลงเกดขนอย ๒) โสตธาต ยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงมโสตะไมมจกษทกาลงเกดขนอย แตจกษธาตยอมเกดขนแกสตวเหลานนกหาไม โสตธาตยอมเกดขนและจกขธาตกยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงมโสตะและจกษทกาลงเกดขนอย ๓) ฆานธาต ยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงมฆานะ ไมมจกษทกาลงเกดขนอย แตจกษธาตยอมเกดขนแกสตวเหลานนกหาไม ฆานธาตยอมเกดขนและจกขธาตกยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงมฆานะและจกษทกาลงเกดขนอย ๔) รปธาต ยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงมรปไมมจกษทกาลงเกดขนอย แตจกขธาตยอมเกดขนแกสตวเหลานนกหาไม รปธาตยอมเกดขนและจกขธาต กยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงมรปและจกษทกาลงเกดขนอย ๕) มโนวญญาณธาต ยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงมจต ไมมจกษทกาลงเกดขนอย แตจกษธาตยอมเกดขนแกสตว

เหลานนกหาไม มโนวญญาณธาตยอมเกดขนและจกขธาตกยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงมจตและจกษทกาลงเกดขนอย ๖) ธมมธาต ยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงไมมจกษทกาลงเกดขนอย แตจกขธาตยอมเกดขนแกสตวเหลานนกหาไม ธมมธาตยอมเกดขน และจกขธาตกยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงมจกษทกาลงเกดขนอย

๖.๒.๔ สจจยมก สจจยมกมดงน ๑.ทกขสจจะ ๒. สมทยสจจะ ๓.นโรธสจจะ ๔.มรรคสจจะ ๑. ทกขสจจะ ยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงกาลงเกดขนอยทงหมด ในอปปาทขณะแหงตณหาวปยตตจตในปวตตกาล แตสมทยสจจะ ยอมเกดขนแกสตวเหลานนกหาไม ทกขสจจะ ยอมเกดขนและสมทยสจจะ กยอมเกดขนแกสตวเหลานน ในอปปาทกขณะแหงตณหาสมปยตตจต ๒. สมทยสจจะ ยอมไมเกดขนแกสตวเหลานน ซงกาลงเกดขนอยทงหมดในอปปาทกขณะแหงตณหาวปยตตจต ในปวตตกาล แตทกขสจจะ ยอมไมเกดขนแกสตวเหลานนกหาไม สมทย

สจจะ ยอมไมเกดขน และทกขสจจะกยอมไมเกดขนแกสตวเหลานน ซงกาลงจตทงหมด ในภงคกขณะแหงจตในปวตตกาล ในอปปาทกขณะแหงมรรคจตและผลจตในอรปภม ๓. นโรธสจจะ ของสตวเหลานนในอปปาทกขณะแหงอรหตตมรรค สตวเหลาใดจกไดเฉพาะซงอรหตตมรรค ในลาดบแหงจตของสตวเหลานนในอปปาทกขณะแหงจตนน และของสตวเหลาอน ซงจกไดเฉพาะซงมรรคในอปปาทกขณะแหงตณหา ในเมอตณหาวปปยตตจตเปนไปอย ของผทเขานโรธสมาบตของอสญญสตว ยอมไมใชดบไป แตมรรคสจจะของสตวเหลานน จกไมดบไปกหาไม สมทยสจจะของสตวเหลานนในภงคกขณะแหงอรหตตมรรคของพระอรหนตทงหลาย และของเหลาปถชนซงจกไมไดเฉพาะซงมรรค ในอปปาทกขณะแหงตณหา ในเมอตณหาวปปยตตจตเปนไปอย ของผซงเขานโรธสมาบต และของอสญญสตว ยอมไมดบไปและมรรคสจจะ กจกไมดบไป ๔. มรรคสจจะ ของสตวเหลานน ในภงคกขณะแหงอรหตตมรรค ของพระอรหนตทงหลายในภงคกขณะแหงจต และเหลาปถชนซงจกไมไดเฉพาะซงมรรคทกาลงจตอย ในภงคกขณะ

แหงจต ในปวตตกาล จกไมดบไป แตทกขสจจะของสตวเหลานนยอมไมดบไปกหาไม มรรคสจจะของสตวเหลานน คอ ของพระอรหนตทงหลายในอปปาทกขณะแหงจตและของเหลาปถชน ซงจกไมไดเฉพาะซงมรรคทกาลงเกดขนอยในอปปาทกขณะแหงจตในปวตตกาล ในภงคกขณะแหงอรหตตมรรคจตในอรปภมจกไมดบไป และทกขสจจะกยอมไมดบไป

๖.๒.๕ สงขารยมก สงขาร ๓ คอ กายสงขาร วจสงขาร จตสงขาร ลมอสสาสะและปสสาสะ ชอวา“กายสงขาร“ วตกและวจาร ชอวา“วจสงขาร“ สญญาและเวทนา ชอวา “ จตสงขาร “ ธรรมทสมปยตตดวยจตแมทงหมด เวนวตกและวจารชอวา “ จตสงขาร“ ๑. กายสงขาร ยอมเกดขนในภมใด กายสงขารยอมเกดขนในภมนน คอ ทตยฌาน ตตยฌาน แตวจสงขาร ยอมเกดขนในภมนนกหาไม กายสงขารยอมเกดขนและวจสงขารกยอมเกดขนในภมนน คอ ในปฐมฌาน ซงเกดแลวในกามาวจรภม

๒. วจสงขาร ยอมเกดขนในภมนน คอ ในรปาวจรภม ในอรปาวจรภม แตกายสงขารยอมเกดขนในภมนนกหาไม วจสงขารยอมเกดขน และกายสงขารกยอมเกดขนในภมนน คอ ในปฐมฌาน ซงเกดขนแลว ในกามาวจรภม ๓. จตสงขาร ยอมเกดขนในภมใด จตสงขารยอมเกดขนในภมนน คอ ในจตตถฌานในรปาวจรภมแตกายสงขารยอมเกดขนในภมนนกหาไม จตสงขารยอมเกดขนและกายสงขารกยอมเกดขนในภมนน คอ ในปฐมฌาน ในทตยฌาน ในตตยฌาน ในกามวาจารภม

๖.๒.๖ อนสยยมก อนสย คอ กเลสทนอนเนองอยในขนธสนดาน มอย ๗ อยาง คอ ๑.กามราคานสย หมายถง ความกาหนดยนด ความพอใจในรปเสยงกลน รส สมผส ๒.ปฏฆานสย หมายถงความไมพอใจความกระทบกระทง ขดเคองใจตออนฏฐารมณ

๓. มานานสย หมายถง การถอตวการยดถอตนการใหความสาคญวาตน ๔. ทฏฐานสย หมายถง ความคดเหน ความเขาใจของตนเอง ความรสกวาตนเปนอยางนนอยางน เปนตน ๕. วจกจฉานสย หมายถง ความลงเลใจ ความสงสย ความไมทาในใจถงกศลกรรม ซงเปนเครองกดกนความด หรอปดกนความสาเรจ ๖. ภวราคานสย หมายถง ความยนดตดใจในภพ คอ การเกด การเปนอย ภมตาง ๆ ความกระสนอยากเปนอยางนนอยากเปนอยางน ๗. อวชชานสย หมายถง ความไมร ความโงเขลา ความมดมนหาทางออกทด ทถกตองกบชวตไมได ไมรวาจะแกปญหาอยางไร ไมรวาจะปลดเปลองความทกขออกไดดวยวธใด เปนตน กามราคานสย ยอมนอนเนองในทไหน? กามราคานสย ยอมนอนเนองในทน คอ ในเวทนา ๒ และในกามธาต ปฏฆานสย ยอมนอนเนองในทไหน? ปฏฆานสยยอมนอนเนองในทนคอ ทกขเวทนา

มานานสย ยอมนอนเนองในทไหน ? มานานสย ยอมนอนเนองในทน คอ ในเวทนา ๒ ในรปธาต ในอรปธาต ทฏฐานสย ยอมนอนเนองในทไหน ? ทฏฐานสย ยอมนอนเนองในทน คอ ในธรรมทนบเนองในกายของตนทงหมด วจกจฉานสย ยอมนอนเนองในทไหน ? วจกจฉานสย ยอมนอนเนองในทน คอ ในธรรมทนบเนองในกายของตนทงหมด ภวราคานสย ยอมนอนเนองในทไหน ? ภวราคานสยยอมนอนเนองในทน คอ ในรปธาต ในอรปธาต กามราคานสย ยอมนอนเนองแกาบคคลใด ปฏฆานสยกยอมนอนเนองแกบคคลนน ปฏฆานสยยอมนอนเนองแกบคคลใด กามราคานสยยอมนอนเนองแกบคคลนน กามราคานสยยอมนอนเนองแกบคคลใด มานานสย ยอมนอนเนองแกบคคลนน มานานสย ยอมนอนเนองแกบคคลใด กามราคานสยยอมนอนกจะนอนเนองแกบคคลนน

มานานสย ยอมนอนเนองแกพระอนาคาม แตกามราคานสยกยอมนอนเนองแกพระอนาคามกหาไม มานานสยยอมนอนเนอง และกามราคานสยกยอมนอนเนองแกบคคล ๓ จาพวก (ปถชน, โสดาบน , สกทาคาม) กามราคานสย ยอมนอนเนองแกบคคลใด ทฏฐานสยยอมนอนเนองแกบคคลนน กามราคานสย ยอมนอนเนองแกบคคล ๒ จาพวก แตทฏฐานสยจะนอนเนองแกบคคลเหลานนกหาไม และทฏฐานสย กยอมนอนเนองแกปถชน ทฏฐานสยยอมนอนเนองแกบคคลใด กามราคานสยยอมนอนเนองแกบคคลนน กามราคานสย ยอมนอนเนองแกบคคลใด วจกจฉานสยยอมนอนเนองแกบคคลนน กามราคานสย ยอมนอนเนองแกบคคล ๒ จาพวก แตวจกจฉานสยจะนอนเนองแกบคคลเหลานนกหาไม กามราคานสยยอมนอนเนองและวจกจฉานสยกยอมนอนเนองแกปถชน

วจกจฉานสย ยอมนอนเนองแกบคคลใด กามราคานสยยอนนอนเนองแกบคคลนน กามราคานสย ยอมนอนเนองแกบคคลใด ภวราคานสยยอมนอนเนองแกบคคลนน ภวราคานสย ยอมนอนเนองแกบคคลใด กามราคานสยยอมนอนเนองแกบคคลนน ภวราคานสย ยอมนอนเนองแกพระอนาคาม แตกามราคานสย จะนอนเนองแกพระอนาคามกหาไม ภวราคานสยยอมนอนเนองและกามราคานสยกยอมนอนเนองแกบคคล ๓ จาพวก กามราคานสย ยอมนอนเนองแกบคคลใด อวชชานสยยอมนอนเนองแกบคคลนน อวชชานสยยอมนอนเนองแกบคคลใด กามราคานสยยอมนอนเนองแกบคคลนน อวชชานสยยอมนอนเนองแกพระอนาคาม แตกามราคานสย จะนอนเนองแกพระอนาคามกหาไม อวชชานสยยอมนอนเนอง และกามราคานสยกยอมนอนเนองแกบคคล ๓ จาพวก

๖.๒.๗ จตยมก

จตของบคคลใดกาลงเกด ไมใชกาลงดบ จตของบคคลนน ชอวาจกดบไมใชจกเกด จตของบคคลใดจกดบ ไมใชจกเกด จตของบคคลนน ชอวา กาลงเกด ไมใชกาลงดบ จตของบคคลใด ไมใชกาลงเกด กาลงดบ จตของบคคลนน ชอวา จกไมดบ จกเกด จตของบคคลใด ไมใชจกดบ จกเกด จตของบคคลนน ชอวา ไมใชกาลงเกด กาลงดบ จตของบคคลใดกาลงเกด จตของบคคลนน ชอวา เกดแลว จตของบคคลใดเกดแลว จตของบคคลนน ชอวา กาลงเกด จตของบคคลใดไมใชกาลงเกด จตของบคคลนน ชอวา ไมเกดแลว จตของบคคลใดไมเกดแลว จตของบคคลนน ชอวา ไมใชกาลงเกด จตของบคคลใด กาลงดบ จตของบคคลนน ชอวา เคยเกดแลว จตของบคคลใดเคยเกดแลว จตของบคคลนน ชอวา กาลงดบ จตของบคคลใดไมใชกาลงเกด จตของบคคลนน ชอวา ไมใชเคยเกดแลว จตของบคคลใดไมใชเคยเกดแลว จตของบคคลนน ชอวา ไมใชกาลงเกด

ในอปปาทกขณะแหงปจฉมจต จตของบคคลเหลานน กาลงเกด ไมใชกาลงดบ จกดบไมใชจกเกด ในอปปาทกขณะแหงจตของบคคลเหลานอกน จตของบคคลเหลานน กาลงเกด ไมใชกาลงดบ จกดบดวยนนเทยว จกเกดดวย จตของบคคลใดเกดแลว จตของบคคลนน ชอวากาลงเกดในภงคกขณะแหงจต จตของบคคลเหลานน เกดแลว แตจตของบคคลเหลานนกาลงเกดกหาไม ในอปปาทกขณะแหงจต จตของบคคลเหลานนเกดแลวดวยนนเทยวกาลงเกดดวย จตของบคคลใด ไมใชกาลงเกด จตของบคคลนน ชอวา ไมใชเกดแลว ในภงคกขณะแหงจต จตของบคคลเหลานนไมใชกาลงเกด แตจตของบคคลเหลานนเกดแลว จตของบคคลเหลานน คอ ผเขานโรธสมาบต และผเปนอสญญสตว ไมใชกาลงเกดดวยนนเทยว ไมเกดแลวดวย

๖.๒.๘ ธมมยมก กศล เปนกศลธรรม หรอ กศลธรรม เปนกศล อกศล เปนอกศลธรรม หรอ อกศลธรรมเปนอกศล

อพยากตะ เปนอพยากตธรรมหรอ อพยากตธรรม เปนอพยากตะ สภาวะทไมใชกศล ไมใชเปนกศลธรรม หรอ สภาวะทไมใชกศลธรรม ไมใชเปนกศล หรอ สภาวะทไมใชอกศล ไมใชเปนอกศลธรรม หรอ สภาวะทไมใชอกศลธรรม ไมใชเปนอกศล หรอ สภาวะทไมใชอพยากตะ ไมใชเปนอพยากตธรรมหรอ สภาวะทไมใชอพยากตธรรม ไมใชเปนอพยากตะ

กศลธรรมไมเกดขนแกสตวใด ในภมใด อกศลธรรมไมเกดขนแกสตวนน ในภมนน กศลธรรมไมเกดขนแกสตวเหลานน ในภมนนในอปปาทกขณะแหงอกศลจต แตอกศลธรรมยอมเกดขนแกสตวเหลานน ในภมนนกศลธรรมยอมไมเกดขนและอกศลธรรมกยอมไมเกดขนแกสตวเหลานน ในภมนน คอ สตวทงหมด ในภงคกขณะแหงจต ในอปปาทกขณะแหงกศลวปปยตตจต และอกศลวปปยตตจต และอสญญสตว

อกศลธรรมไมเกดขนแกสตวเหลานน ในภมนน ในอปปาทกขณะแหงจต แตกศลธรรมจะเกดขนแกสตวเหลานน ในภมนน อกศลธรรมไมเกดขน และกศลธรรมกยอมไมเกดขนแกสตวเหลานน ในภมนนคอสตวทงหมด ในภงคกขณะแหงจตในอปปาทกขณะแหงอกศลวปปยตตจตและกศลวปปยตตจต และอสญญสตว

กศลธรรมไมเกดขนแกสตวเหลานน ในภมนน คอสตวทงหมดทกาลงเกดขนอย กศลธรรมไมเกดขนแกสตวเหลานน ในภมนน คอ สตวทงหมดทกาลงเกดขนอยในอปปาทกขณะแหงกศลวปปยตตจตในปวตตกาล แตอพยากตธรรมจะเกดขนแกสตวเหลานน ในภมนนกศลธรรมยอมไมเกดขนและอพยากตธรรมกยอมไมเกดขนแกสตวเหลานนในภมนนคอ สตวทกาลงจตอย ในภงคกขณะแหงจตในปวตตกาล ในอรปภม ในอปปาทกขณะแหงกศลจต

อพยากตธรรมไมเกดขนแกสตวใด ในภมใด กศลธรรมไมเกดขนแกสตวนน ในภมนน

อพยากตธรรมไมเกดขนและกศลธรรมกยอมไมเกดขนแกสตวเหลานน ในภมนน คอ สตวทงหมดทกาลงจตอยในภงคกขณะแหงจต ในปวตตกาล ในอรปภม ในอปปาทกขณะแหงอกศลจต

อกศลธรรมไมเกดขนแกสตวใด ในภมใด อพยากตธรรมไมเกดขนแกสตวนนในภมนน

อกศลธรรมไมเกดขนแกสตวในภมนน คอสตวทงหมดทกาลงเกดอยในอปปาทกขณะแหงอกศลวปปยตตจตในปวตตกาลแตอพยากตธรรมจะเกดขนแกสตวเหลานน ในภมนน อกศลธรรมยอมไมเกดขน และอพยากตธรรมกยอมไมเกดขนแกสตวเหลานน ในภมนน คอ สตวทงหมดทกาลงเกดอย ในภงคกขณะแหงจตในปวตตกาล ในอรปภม ในอปปาทกขณะแหงกศลจต

อพยากตธรรมไมเกดขนแกสตวใดในภมใด อกศลธรรมไมเกดขนแกสตวนน ในภมนน

อพยากตธรรมไมเกดขนแกสตวเหลานน ในภมนน คอ ในอรปภม ในอปปาทกขณะแหงอกศลจต แตอกศลธรรมจะเกดขนแกสตวเหลานน ในภมนน อพยากตธรรมยอมไมเกดขน

และอกศลธรรมกยอมไมเกดขนแกสตวเหลานนในภมนน คอ สตวทงหมดทกาลงจตอยในภงคกขณะแหงจต ในปวตตกาล ในภมนน ในอปปาทกขณะแหงกศลจต

๖.๒.๙ อนทรยยมก ๑. จกขนทรย ๒. โสตนทรย ๓. ฆานนทรย ๔. ชวหนทรย ๕. กายนทรย ๖. มนนทรย ๗. อตถนทรย ๘. ปรสนทรย ๙. ชวตนทรย ๑๐. สขนทรย ๑๑. ทกขนทรย ๑๒. โสมนสสนทรย ๑๓. โทมนสสนทรย ๑๔.อเปกขนทรย ๑๕. สทธนทรย ๑๖. วรยนทรย ๑๗. สตนทรย ๑๘. สมาธนทรย ๑๙.ปญญน ทรย ๒๐. อนญญาตญญสสามตนทรย ๒๑. อญญนทรย ๒๒. อญญาตาวนทรย จกขนทรย เกดขนแกสตวเหลานน ซงมแตจกข ไมมโสตะ ทกาลงเกดขนอย แตโสตนทรย จะเกดขนแกสตวเหลานนกหาไม จกขนทรยยอมเกดขน และโสตนทรยกยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงมจกข และมโสตะ ทกาลงเกดอย โสตนทรยยอมเกดขนแกสตวเหลานน คอสตวซงมแตโสตะ ไมมจกขทกา ลงเกดขนอย แตจกขนทรยจะเกดขนแกสตว

เหลานนกหาไม โสตนทรยยอมเกดขน และจกขนทรยกยอมเกดขนแกสตวเหลานนซงมโสตะและมจกข ทกาลงเกดขนอย ฆานนทรยยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงมแตฆานะ ไมมจกขทกาลงเกดขนอยแตจกขนทรยจะเกดขนแกสตวเหลานนกหาไมฆานนทรยยอมเกดขนและจกขนทรยกยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงมฆานะ และมจกข ทกาลงเกดขนอย ชวหนทรยยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงมแตชวหาไมมจกขทกาลงเกดขนอย แตจกขนทรยจะเกดขนแกสตวเหลานนกหาไม ชวหนทรยยอมเกดขน และจกขนทรยกยอมเกดขน แกสตวเหลานน ซงมทงชวหาและมจกขทกาลงเกดขนอย กายนทรยยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงมกาย กายนทรยยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงมแตกายกาลงเกดขนอย มนนทรยยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงมแตมนะ ไมมจกข ทกาลงเกดขนอย แตจกขนทรย จะเกดขนแตสตวเหลานนกหาไม มนนทรยยอมเกดขนแกสตวเหลานนซงมแตมนะทกาลงเกดขนอย

อตถนทรยยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงเปนอตถ ไมมจกข ทกาลงเกดขนอยแตจกขนทรยจะเกดขนแตสตวเหลานนกหาไม อตถนทรยยอมเกดขน และจกขนทรยกยอมเกดขนแตสตวเหลานน ซงเปนอตถ และมจกข ทกาลงเกดขนอย ปรสนทรยยอมเกดขนแตสตวเหลานน ซงเปนปรสะ ไมมจกษทกาลงเกดขนอยแตจกขนทรยจะเกดขนแตสตวเหลานนกหาไม ปรสนทรยยอมเกดขนและจกขนทรยกยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงเปนปรสะ และมจกษ ทกาลงเกดขนอย ชวตนทรยยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงไมมจกษ ทกาลงเกดขนอย แตจกขนทรยจะเกดขนแกสตวเหลานนกหาไม ชวตนทรยยอมเกดขนและจกขนทรยกยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงมแตจกษ ทกาลงเกดขนอย สขนทรยยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงเปนสข ไมมจกษทกาลงเกดขนอย แตจกขนทรยจะเกดขนแกสตวเหลานนกหาไม สขนทรยยอมเกดขน

ทกขนทรยยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงเปนทกข ไมมจกษทกาลงเกดขนอย แตจกขนทรย จะเกดขนแกสตวเหลานนกหาไม ทกขนทรยยอมเกดขน โสมนสสนทรยยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงมโสมนสสะทกาลงเกดขนอย โสมนสสนทรยกยอมเกดขนแกสตวเหลานนซงมจกษ มโสมนสสะ ทกาลงเกดขนอย โทมนสสนทรยยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงมโทมนสสะทกาลงเกดขนอย โทมนสสนทรยกยอมเกดขนแกสตวเหลานนซงมจกษ มโทมนสสะทกาลงเกดขนอย อเปกขนทรยยอมเกดขนแกสตวเหลานนซงมอเบกขา ไมมจกขทกาลงเกดขนอย แตจกขนทรยจะเกดขนแกสตวเหลานนกหาไม อเปกขนทรย และจกขนทรยกยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงมอเบกขา มจกษ ทกาลงเกดขนอย สทธนทรยยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงเปนสเหตกสตวไมมจกขทกาลงเกดขนอย แตจกขนทรยจะเกดขนแกสตวเหลานนกหาไม สทธนทรยยอมเกดขน และจกขนทรยกยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงเปนสเหตกสตวทมจกษ ทกาลงเกดขนอย

วรยนทรย อนทรยคอความเพยร ยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงเปนสตวไมมจกขทกาลงเกดขนอยแตจกขนทรยจะเกดขนแกสตวเหลานนกหาไมความเพยรยอมเกดขน และจกขนทรยกยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงเปนสตวทมจกษ ทกาลงเกดขนอย สตนทรย ความระลกไดยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงเปนสตวไมมจกขทกาลงเกดขนอย แตจกขนทรยจะเกดขนแกสตวเหลานนกหาไม ความระลกไดยอมเกดขน และจกขนทรยกยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงเปนสตวทมจกษ ทกาลงเกดขนอย สมาธนทรย อนทรยคอสมาธ ยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงเปนสตวไมมจกขทกาลงเกดขนอย แตจกขนทรยจะเกดขนแกสตวเหลานนกหาไม สมาธยอมเกดขน และจกขนทรยกยอมเกดขนแกสตวเหลานน ซงเปนสตวทมจกษ ทกาลงเกดขนอย ปญญนทรย ยอมเกดขนแกสตวเหลานนซงสมปยตดวยญาณ ไมมจกขทกาลงเกดขนอย แตจกขนทรยจะเกดขนแกสตวเหลานนกหาไมปญญนทรยยอมเกดขน และจกขนทรยกยอม

เกดขนแกสตวเหลานน ผมจกษสมปยตดวยญาณ ทกาลงเกดขนอย บคคลผถงพรอมเพรยงดวยอรหตตมรรค ยอมไมเจรญอนญญาตสสามตนทรย แตจะไมกาหนดรจกขนทรยกหาไม เวนบคคลผทมความพรอมเพรยงดวยมรรค ๒ จาพวกเสย บคคลทเหลอยอมไมเจรญอนญญาตสสามตนทรย และยอมไมกาหนดรจกขนทรย ผใดยอมไมละโทมนสสนทรย ผนนยอมไมเจรญอญญนทรย บคคล ๑ จาพวก ยอมไมละโทมนสสนทรย แตไมเจรญอญญนทรยกหาไม เวนบคคลผมความพรอมเพรยงดวยมรรค ๓ จาพวกเสย บคคลทเหลอยอมไมละโทมนสสนทรย และยอมไมเจรญอญญนทรย ผใดยอมทาใหแจงซงอรหตตมรรค ผนนยอมไมละโทมนสสนทรย แตจะไมกระทาใหแจงซงอนญญาตสสามตนทรยกหาไม เวนบคคลผมความพรอมเพรยงดวยอนาคามมรรคและพระอรหนตเสยบคคลทเหลอยอมไมละโทมนสสนทรยและยอมไมทาใหแจงซงอญญาตาวนทรย

๗. ปฏฐาน คมภรปฏฐาน เปนคมภรอภธรรมทมขนาดยาวมากทสด

ฉบบพมพตวอกษรพมพไทย คอ ฉบบสยามรฐ ไดพมพแยกกนถง ๕ เลมใหญ คอ ตงแตเลมท ๔๐ ถงเลมท ๔๕ คาวา ปฏฐาน แปลวา ทตง (เฉพาะ หรอทตงใหญ) ทตงชอคมภรเชนน กเพราะสาระสาคญทกลาวถง กคอ เรองทตง หรอปจจยทกอใหเกดความเปนไปตาง ๆ ในชวต กลาวอกนยหนง เปนการอธบายขยายความเรองทกลาวอธบายอยางละเอยดพสดาร ลกษณะอาการของปจจย หรอทเรยกวา ปจจยาการ ทกลาวอธบายอยางละเอยดในคมภรนซงมทงหมด ๒๔ ปจจย คอ ๑. เหตปจจย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนเหต ๒. อารมมณปจจย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนอารมณ ๓.อธปตปจจย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนใหญ ๔.อนนตรปจจย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนผเกดขนพรอมกบประสบการณนน ๆ โดยไมมชองวางระหวาง

๕. สมนนตรปจจย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนผเกดขนพรอมกบประสบการณนน ๆ โดยไมมระหวางคนทเดยว ๖.สหชาตปจจย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนผเกดพรอมกน ๗. อญญมญญปจจย ธรรมทชวยอปการะโดยความเกอกลอดหนนอาศยกนและกน ๘. นสสยปจจย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนทอาศยโดยตรง ๙.อปนสสยปจจย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนอาศยสบตอเนองกน ๑๐. ปเรชาตปจจย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนผเกดกอน ๑๑. ปจฉาชาตปจจย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนผเกดทหลง ๑๒. อาเสวนปจจย ธรรมทชวยอปการะโดยความสองเสพ หรอ สมพนธตดตอ ๑๓.กมมปจจย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนผกระทา

๑๔. วปากปจจย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนผลของการกระทา ๑๕. อาหารปจจย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนผนามา ๑๖. อนทรยปจจย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนอนทรย (ผปกครอง) ๑๗. ฌานปจจย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนผเพงอารมณ ๑๘. มคคปจจย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนหนทาง ๑๙. สมปยตตปจจย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนผประกอบ ๒๐. วปปยตตปจจย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนผไมประกอบ ๒๑.อตถปจจย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนของมอย ๒๒.นตถปจจย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนของไมมอย

๒๓. วคตปจจย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนผปราศจากไป ๒๔. อวคตปจจย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนผไมปราศจากไป

มหาปฏฐานปกรณ มาตกานกเขปวาร

(๑) ปจจย ๒๔ ๑. เหตปจจย ๑๓. กมมปจจย ๒. อารมมณปจจย ๑๔. วปากปจจย ๓. อธปตปจจย ๑๕. อาหารปจจย ๔. อนนตรปจจย ๑๖. อนทรยปจจย ๕.สมนนตรปจจย ๑๗. ฌานปจจย ๖. สหชาตปจจย ๑๘. มคคปจจย ๗. อญญมญญปจจย ๑๙. สมปยตตปจจย ๘. นสสยปจจย ๒๐. วปปยตตปจจย

๙. อปนสสยปจจย ๒๑. อตถปจจย ๑๐. ปเรชาตปจจย ๒๒. นตถปจจย ๑๑. ปจฉาชาตปจจย ๒๓. วคตปจจย ๑๒. อาเสวนปจจย ๒๔. อวคตปจจย

(๒) ปจจยวภงควาร ๑) เหตปจจย คอ เหต เปนปจจย แกธรรมอนสมปยตดวยเหต และรป ซงมธรรมอนสมปยตดวยเหตนน เปนสมฏฐาน โดยเหตปจจย ๒) อารมมณปจจย คอ รปายตนะ เปนปจจย แกจกขวญญาณธาต และธรรมอนสมปยตดวยจกขวญญาณธาตนน โดยอารมมณปจจย ธรรมทงปวง เปนปจจยแกมโนวญญาณธาต และธรรมอนสมปยตดวยมโนวญญาณธาตนน โดยอารมมณปจจย ธรรม คอ จตและเจตสกใด ๆ ปรารภธรรมใด ๆ เกดขน ธรรมนน ๆ เปนปจจยแกธรรม (คอจตและเจตสก) นน ๆ โดยอารมมณปจจย

๓) อธปตปจจย คอ ฉนทาธปต เปนปจจยแกธรรมอนสมปยตดวยฉนทะ และรปซงมธรรมอนสมปยตดวยฉนทะนน เปนสมฏฐาน โดยอธปตปจจย ธรรม คอ จตและเจตสกใด ๆ กระทาธรรมใด ๆ ใหเปนอารมณอยางหนกแนนเกดขน ธรรมนนๆ เปนปจจยแกธรรม(คอจตและเจตสก)นนๆ โดยอธปตปจจย ๔) อนนตรปจจย คอ จกขวญญาณธาตและธรรมทสมปยตดวยจกขวญญาณธาตนน เปนปจจยแกมโนธาต และธรรมอนสมปยตดวยมโนธาตนน โดยอนนตรปจจย ธรรม คอ จตและเจตสกใด ๆ เกดขนในลาดบแหงธรรมใด ๆ ธรรมนน ๆ เปนปจจยแกธรรม (คอจตและเจตสก) นน ๆ โดยอนนตรปจจย ๕) สมนนตรปจจย คอ จกขวญญาณธาต และธรรมอนสมปยตดวยจกขวญญาณธาตนน เปนปจจยแกมโนธาต และธรรมอนสมปยตดวยมโนธาตนน โดยสมนนตรปจจย

ธรรม คอ จตและเจตสกใด ๆ เกดขนในลาดบแหงธรรมใด ๆ ธรรมนน ๆ เปนปจจยแกธรรม (คอจตและเจตสก) นน ๆ โดยสมนนตรปจจย ๖) สหชาตปจจย คอ นามธรรม ๔ เปนปจจยแกกนและกน โดยสหชาตปจจย มหาภตรป ๔ เปนปจจยแกกนและกน โดยสหชาตปจจย ในขณะปฏสนธ นามรปเปนปจจยแกกนและกน โดยสหชาตปจจย จตและเจตสกธรรม เปนปจจยแกรปอนมจตเปนสมฏฐาน โดยสหชาตปจจย มหาภตรปเปนปจจยแกอปาทายรป โดยสหชาตปจจย รปธรรม บางคราวเปนปจจยแกนามธรรม โดยสหชาตปจจย บางคราวเปนปจจย โดยมใชสหชาตปจจย

๗) อญญมญญปจจย คอนามขนธ ๔ เปนปจจยแกกนและกนโดยอญญมญญปจจย มหาภตรป ๔ เปนปจจยแกกนและกน โดยอญญมญญปจจย

ในปฏสนธขณะ นามรป เปนปจจยแกกนและกน โดยอญญมญญปจจย

๘) นสสยปจจย คอ นามขนธ ๔เปนปจจยแกกนและกน โดยนสสยปจจย มหาภตรป ๔ เปนปจจยแกกนและกน โดยนสสยปจจย ในขณะแหงปฏสนธ นามรป เปนปจจยแกกนและกน โดยนสสยปจจย

๙) อปนสสยปจจย คอ กศลธรรมทเกดกอน ๆ เปนปจจยแกกศลธรรมทเกดหลง ๆ โดยอปนสสยปจจย กศลธรรมทเกดกอน ๆ เปนปจจยแกอกศลธรรมทเกดหลง ๆ ยางอยาง โดยอปนสสยปจจย แมบคคลกจดเปนปจจย โดยเปนอปนสสยปจจยแมเสนาสนะ กจดเปนปจจย โดยอปนสสยปจจย ๑๐) ปเรชาตปจจย คอ จกขายตนะ เปนปจจยแกจกขวญญาณธาต และธรรมอนสมปยตดวยจกขวญญาณธาตนน โดยปเรชาตปจจย

๑๑) ปจฉาชาตปจจย คอ จตและเจตสกธรรมทเกดภายหลง เปนปจจยแกกายน ทเกดกอน โดยปจฉาชาตปจจย ๑๒) อาเสวนปจจย คอ กศลธรรมทเกดกอน ๆ เปนปจจยแกกศลธรรมทเกดหลง ๆ โดยอาเสวนปจจย ๑๓) กมมปจจย คอ กศลกรรมและอกศลกรรม เปนปจจยแกวบากขนธ และกฏตตารป โดยกมมปจจย และเปนปจจยแกธรรมอนสมปยตดวยเจตนา และรปซงมธรรมอนสมปยตดวยเจตนานน เปนสมฏฐาน โดยกมมปจจย ๑๔) วปากปจจย คอ นามขนธ ๔ อนเปนวบาก เปนปจจยแกกนและกน โดยวปากปจจย ๑๕) อาหารปจจย คอกพฬการาหารเปนปจจยแกกายน โดยอาหารปจจย อาหารทเปนนาม เปนปจจยแกธรรมทสมปยต และรปอนมธรรมทสมปยตนนเปนสมฏฐาน โดยอาหารปจจย ๑๖) อนทรยปจจย คอ จกขนทรย เปนปจจยแกจกขวญญาณธาต และธรรมอนสมปยตดวยจกขวญญาณธาตนน โดยอนทรยปจจย

(๑๗) ฌานปจจย คอ องคแหงฌานทงหลาย เปนปจจยแกธรรมทสมปยตดวยฌานและรปอนมธรรมทสมปยตดวยฌานนน เปนสมฏฐาน โดยฌานปจจย ๑๘) มคคปจจย คอ องคแหงมรรคทงหลาย เปนปจจยแกธรรมทสมปยตดวยมรรคและรปอนมธรรมทสมปยตดวยมรรคนนเปนสมฏฐาน โดยมคคปจจย ๑๙) สมปยตตปจจย คอนามขนธ๔ เปนปจจยแกกนและกน โดยสมปยตตปจจย ๒๐) วปปยตตปจจย คอ รปธรรม เปนปจจยแกนามธรรมโดยวปปยตตปจจย, นามธรรมเปนปจจยแกรปธรรมโดยวปปยตตปจจย ๒๑) อตถปจจย คอ นามขนธ ๔ เปนปจจยแกกนและกน โดยอตถปจจย, มหาภตรป ๔ เปนปจจยแกกนและกน โดยอตถปจจย ๒๒) นตถปจจย คอ จตและเจตสกธรรม ทดบไปแลว โดยไมมธรรมอนคน เปนปจจยแกจตและเจตสกธรรมทเกดขนตดตอกน โดยนตถปจจย

๒๓) วคตปจจย คอ จตและเจตสกธรรมทไปปราศแลวโดยไมมธรรมอนคน เปนปจจยแกจตและเจตสกธรรมทเกดขนตดตอกน โดยวคตปจจย ๒๔) อวคตปจจย คอ นามขนธ ๔ เปนปจจยแกกนและกน โดยอวคตปจจย มหาภตรป ๔ เปนปจจยแกกนและกน โดยอวคตปจจย ในปฏสนธขณะ นามและรปเปนปจจยแกกนและกน โดยอวคตปจจย รปายตนะ สททายตนะ คนธายตนะ รสายตนะ โผฏฐพพายตนะ เปนปจจยแกมโนธาต และธรรมอนสมปยตดวยมโนธาตนน โดยอวคตปจจย มโนธาต และมโนวญญาณธาต อาศยรปใดเปนไป รปนน เปนปจจยแกมโนธาต มโนวญญาณธาต และธรรมอนสมปยตดวยธาตคนน โดยอวคตปจจย

(๓) มหาปฏฐาน ๑.เหตปจจย คอ สภาวธรรมทเปนเหต เปนปจจยแกสภาวธรรมอนประกอบดวยเหตและรปซงมสภาวธรรมอนประกอบดวยเหตนนเปนสมฏฐาน โดยเหตปจจย

๒. อารมมณปจจย คอ รปายตนะ เปนปจจยแกจกขวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยจกขวญญาณธาตนน โดยอารมมณปจจย สททายตนะเปนปจจยแกโสตวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยโสตวญญาณธาตนน โดยอารมมณปจจย คนธายตนะเปนปจจยแกฆานวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยฆานวญญาณธาตนน โดยอารมมณปจจย รสายตนะ เปนปจจยแกชวหาวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยชวหาวญญาณธาตนน โดยอารมมณปจจย โผฏฐพพายตนะ เปนปจจยแกกายวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยกายวญญาณธาตนน โดยอารมมณปจจย รปายตนะ สททายตนะ คนธายตนะ รสายตนะ โผฏฐพพายตนะะ เปนปจจยแกมโนธาต และสภาวธรรมอนประกอบดวยมโนธาตนน โดยอารมมณปจจย สภาวธรรมทงปวงเปนปจจยแกมโนวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยวญญาณธาตนน โดยอารมมณปจจย

สภาวธรรม คอ จตและเจตสกใด ๆ เกดขน สภาวธรรมนน ๆ เปนปจจยแกสภาวธรรม (คอจตและเจตสก) นน ๆ โดยอารมมณปจจย ๓. อธปตปจจย คอฉนทาธปต เปนปจจยแกสภาวธรรมอนประกอบดวยฉนทะและรปซงมสภาวธรรมอนประกอบดวยฉนทะนนเปนสมฏฐานโดยอธปตปจจย วรยาธปต เปนปจจยแกสภาวธรรมอนประกอบดวยวรยะ และรปซงมสภาวธรรมอนประกอบดวยวรยะนนเปนสมฏฐาน โดยอธปตปจจย จตตาธปต เปนปจจยแกสภาวธรรมอนประกอบดวยจตและรปซงมสภาวธรรมอนประกอบดวยจตนนเปนสมฏฐานโดยอธปตปจจย วมงสาธปตเปนปจจยแกสภาวธรรมอนประกอบดวยวมงสา และรปซงมสภาวธรรมอนประกอบดวยวมงสานนเปนสมฏฐาน โดยอธปตปจจย ๔. อนนตรปจจยคอจกขวญญาณธาต และสภาวธรรมอนประกอบดวยจกขวญญาณธาตนน เปนปจจยแกมโนธาต และสภาวธรรมอนประกอบดวยมโนธาตนน โดยอนนตรปจจย มโนธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยมโนธาตนน เปนปจจยแก

มโนวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยมโนวญญาณธาต โดยอนนตรปจจย โสตวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยโสตวญญาณธาตนน เปนปจจยแกมโนธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยมโนธาตนน โดยอนนตรปจจย มโนธาต และสภาวธรรมอนประกอบดวยมโนธาตนน เปนปจจยแกมโนวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยมโนวญญาณธาตนน โดยอนนตรปจจย ฆานวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยฆานวญญาณธาตนนเปนปจจยแกมโนธาต และสภาวธรรมอนประกอบดวยมโนธาตนนโดยอนนตรปจจย ชวหาวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประ กอบดวยชวหาวญญาณธาตนน เปนปจจยแกมโนธาต และสภาวธรรมอนประกอบดวยมโนธาตนน โดยอนนตรปจจย กายวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยกายวญญาณธาตนน เปนปจจยแกมโนธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยมโนธาตนนโดย อนนตรปจจย มโนธาต และสภาวธรรมอนประกอบดวยมโนธาตนน เปนปจจยแกมโนวญญาณธาต และสภาวธรรมอนประกอบดวยมโนวญญาณธาตนน โดยอนนตรปจจย

สภาวจตทเปนกศล ซงเกดขนกอน ๆ เปนปจจยแกสภาวจตทเปนกศลซงเกดขนหลง ๆ โดยอนนตรปจจย สภาวจตทเปนกศล ซงเกดขนกอน ๆ เปนปจจยแกสภาวจต ทเปนอพยากฤต ซงเกดหลง ๆ โดยอนนตรปจจย สภาวธรรมคอจตและเจตสกใดๆเกดขนในลาดบแหงสภาวจตใด ๆ สภาวะแหงจตนน ๆ เปนปจจยแกสภาวธรรม คอ จตและเจตสกนน ๆ โดยอนนตรปจจย ๕. สมนนตรปจจย คอ จกขวญญาณธาต และสภาวธรรมทประกอบดวยจกขวญญาณธาตนน เปนปจจยแกมโนธาต และสภาวธรรมอนประกอบดวยมโนธาตนน โดยสมนนตรปจจย มโนธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยมโนธาตนนเปนปจจยแกมโนวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยมโนวญญาณธาตโดยสมนนตรปจจย โสตวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยโสตวญญาณธาตนน เปนปจจยแกมโนธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยมโนธาตนน โดยสมนนตรปจจย มโนธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยมโนธาตนน เปนปจจยแกมโนวญญาณธาต และสภาวธรรมอนประกอบดวยมโนวญญาณ

ธาตนน โดยสมนนตรปจจย ฆานวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยฆานวญญาณธาตนน เปนปจจยแกมโนธาต และสภาวธรรมอนประกอบดวยมโนธาตนน โดยสมนนตรปจจย ชวหาวญญาณธาต และสภาวธรรมอนประกอบดวยชวหาวญญาณธาตนน เปนปจจยแกมโนธาต และสภาวธรรมอนประกอบดวยมโนธาตนน โดยสมนนตรปจจย กายวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยกายวญญาณธาตนน เปนปจจยแกมโนธาต และสภาวธรรมอนประกอบดวยมโนธาตนน โดยสมนนตรปจจย มโนธาต และสภาวธรรมอนประกอบดวยมโนธาตนนเปนปจจยแกมโนวญญาณธาต และสภาวธรรมอนประกอบดวยมโนวญญาณธาตนน โดยสมนนตรปจจย สภาวจตทเปนกศล ซงเกดขนกอน ๆ เปนปจจยแกสภาวจตทเปนกศลซงเกดขนหลง ๆ โดยสมนนตรปจจย สภาวจตทเปนกศลซงเกดขนกอนๆ เปนปจจยแกสภาวจตทเปนอพยากฤต ซงเกดหลง ๆ โดยสมนนตรปจจย สภาวจตทเปนอกศลซงเกดกอน ๆ เปนปจจยแกสภาวจตทเปนอกศลซงเกดหลงๆ โดยสมนนตรปจจย สภาวจตทเปนอกศลซงเกดกอน ๆ เปนปจจยแกสภาวจตท

เปนอพยากฤตซงเกดหลง ๆ โดยสมนนตรปจจย สภาวจตทเปนอพยากฤตซงเกดกอน ๆ เปนปจจยแกสภาวจตทเปนกศลซงเกดหลง ๆ โดยสมนนตรปจจย สภาวจตทเปนอพยากฤตซงเกดกอน ๆ เปนปจจยแกสภาวจตทเปนอกศลซงเกดหลง ๆ โดยสมนนตรปจจย สภาวธรรมคอจตและเจตสกใดๆ เกดขนในลาดบแหงสภาวจตใดๆสภาวะแหงจตนน ๆเปนปจจยแกสภาวธรรม คอ จตและเจตสกนน ๆ โดยสมนนตรปจจย ๖. สหชาตปจจย คอนามขนธ ๔ เปนปจจยแกกนและกนโดยสหชาตปจจย มหาภตรป ๔ เปนปจจยแกกนและกนโดยสหชาตปจจย ในปฏสนธขณะ นามรปเปนปจจยแกกนและกนโดยสหชาตปจจย สภาวธรรม คอ จตและเจตสก เปนปจจยแกจตสมฏฐานกรป โดยสหชาตปจจย มหาภตรป ๔ เปนปจจยแกอปาทายรป ๒๔โดยสหชาตปจจย บางคราวกเปนปจจยโดยปจจยทไมใชสหชาตปจจย

๗. อญญมญญปจจย คอนามขนธ ๔ เปนปจจยโดยอญญมญญปจจย มหาภตรป ๔ เปนปจจยโดยอญญมญญปจจย ในปฏสนธขณะ นามรป เปนปจจยโดยอญญมญญปจจย ๘. นสสยปจจย คอนามขนธ ๔ เปนปจจยแกกนและกนโดยนสสยปจจย ในปฏสนธขณะ นามรป เปนปจจยแกกนและกนโดยนสสยปจจย มหาภตรปเปนปจจยแกอปาทายรปทงหลายโดยนสสยปจจย จกขายตนะ เปนปจจยแกจกขวญญาณธาต และสภาวธรรมทประกอบดวยจกขวญญาณธาตนนโดยนสสยปจจยโสตายตนะ เปนปจจยแกโสตวญ ญาณธาต และสภาวธรรมทประกอบดวยโสตวญญาณธาตนน โดยนสสยปจจย ฆานายตนะ เปนปจจยแกฆานวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยฆานวญญาณธาตนน โดยนสสยปจจย ชวหายตนะ เปนปจจยแกชวหาวญญาณธาต และสภาวธรรมอนประกอบดวยชวหาวญญาณธาตนน โดยนสสยปจจย กายายตนะ เปนปจจยแกกายวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยกายวญญาณธาตนนโดยนสสยปจจย มโนธาตและมโนวญญาณธาต

อาศยรปใดเปนไป รปนนเปนปจจยแกมโนธาตและมโนวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยธาตทง๒ นนโดยนสสยปจจย ๙. อปนสสยปจจย คอสภาวธรรมทเปนกศลซงเกดกอน ๆ เปนปจจยแกสภาวจตทเปนกศลซงเกดหลง ๆ บางเหลา โดยอปนสสยปจจย สภาวจตทเปนกศลซงเกดกอน ๆ เปนปจจยแกสภาวจตทเปนอพยากฤตซงเกดหลง ๆ โดยอปนสสยปจจย สภาวจตทเปนอกศลซงเกดกอนๆ เปนปจจยแกสภาวจตทเปนอกศลซงเกดหลง ๆ โดยอปนสสยปจจย สภาวจตทเปนอกศลซงเกดกอนๆ เปนปจจยแกสภาวจตทเปนกศลซงเกดหลง ๆ บางเหลา โดยอปนสสยปจจย สภาวจตทเปนอกศลซงเกดกอน ๆ เปนปจจยแกสภาวจตทเปนอพยากฤตซงเกดหลง ๆ บางเหลาโดยอปนสสยปจจย สภาวจตทเปนอพยากฤตซงเกดกอน ๆ เปนปจจยแกสภาวจตทเปนอพยากฤตซงเกดหลงๆ โดยอปนสสยปจจย สภาวจตทเปนอพยากฤตซงเกดกอน ๆ เปนปจจยแกสภาวจตทเปนกศลซงเกดหลง ๆ โดยอปนสสยปจจย

สภาวจตทเปนอพยากฤตซงเกดกอน ๆ เปนปจจยแกสภาวจตทเปนอกศลซงเกดหลง ๆ โดยอปนสสยปจจย แมอตและโภชนะ กจดเปนปจจย โดยอปนสสยปจจย แมบคคล กจดเปนปจจยโดยอปนสสยปจจย แมเสนาสนะ กจดเปนปจจยโดยอปนสสยปจจย ๑๐. ปเรชาตปจจย คอ จกขายตนะ เปนปจจยแกจกขวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยจกขวญญาณธาตนน โดยปเรชาตปจจย โสตายตนะ เปนปจจยแกโสตวญญาณธาต และสภาวธรรมทประกอบดวยโสตวญญาณธาตนนโดยปเรชาตปจจย ฆานายตนะ เปนปจจยแกฆานวญญาณธาต และสภาวธรรมอนประกอบดวยฆานวญญาณธาตนน โดยปเรชาตปจจย ชวหายตนะ เปนปจจยแกชวหาวญญาณธาต และสภาวธรรมอนประกอบดวยชวหาวญญาณธาตนน โดยปเรชาตปจจย กายายตนะ เปนปจจยแกกายวญญาณธาต และสภาวธรรมอนประกอบดวยกายวญญาณธาตนน โดยปเรชาตปจจย

รปายตนะเปนปจจยแกจกขวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยจกขวญญาณธาตนน โดยปเรชาตปจจย สททายตนะเปนปจจยแกโสตวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยโสตวญญาณธาตนน โดยปเรชาตปจจย คนธายตนะ เปนปจจยแกฆานวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยฆานวญญาณธาตนนโดยปเรชาตปจจย รสายตนะ เปนปจจยแกชวหาวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยชวหาวญญาณธาตนนโดยปเรชาตปจจย โผฏฐพพายตนะเปนปจจยแกกายวญญาณธาต และสภาวธรรมอนสมปยตดวยกายวญญาณธาตนน โดยปเรชาตปจจย รปายตนะ สททายตนะ คนธายตนะ รสายตนะ โผฏฐพพายตนะ เปนปจจยแกมโนธาต และสภาวธรรมทประกอบดวยมโนธาตนน โดยปเรชาตปจจย มโนธาตและมโนวญญาณธาตอาศยรปใดเปนไปรปนนเปนปจจยแกมโนธาต และสภาวธรรมอนสมปยตดวยมโนธาตนน โดยปเรชาตปจจย บางคราวเปนปจจยแกมโนวญญาณธาต และสภาวธรรมอนประกอบดวยธาตนน โดยนสสยปจจย บางคราวเปนปจจยโดยปจจยทไมใชปเรชาตปจจย

๑๑.ปจฉาชาตปจจย คอสภาวธรรม(จตและเจตสก) ซงเกดขนภายหลง เปนปจจยแกกายน ซงเกดกอน โดยปจฉาชาตปจจย ๑๒. อาเสวนปจจย คอ สภาวธรรม ทเปนกศล ทเกดขนกอน ๆ เปนปจจยแกสภาวธรรมทเปนกศลซงเกดขนหลง ๆ โดยอาเสวนปจจย สภาวธรรม ทเปนกศลซงเกดกอน ๆ เปนปจจยแกสภาวธรรมทเปนกศลซงเกดขนหลง ๆ โดยอาเสวนปจจย สภาวธรรมทเปนอพยากฤตกรยาซงเกดกอน ๆ เปนปจจยแกสภาวธรรมทเปนอพยากฤตกรยาซงเกดหลง ๆ โดยอาเสวนปจจย ๑๓. กมมปจจย คอ กสลกรรมและอกศลกรรม เปนปจจยแกวบากขนธและรปทกรรมสรางขน โดยกมมปจจย เจตนา เปนปจจยแกสภาวธรรมทประกอบและรปทมสภาวธรรมทประกอบนน เปนสมฏฐาน โดยกมมปจจย ๑๔. วปากปจจย คอ นามขนธ ๔ ซงเปนวบาก เปนปจจยแกกนและกนโดยวปากปจจย

๑๕. อาหารปจจย คอ กพฬการาหาร (คาขาว) เปนปจจยแกกายน โดยอาหารปจจย อาหารทเปนนาม เปนปจจยแกสภาวธรรมทประกอบ และรปทมสภาวธรรมทประกอบนนเปนสมฏฐาน โดยอาหารปจจย ๑๖. อนทรยปจจย คอ จกขนทรย เปนปจจยแกจกขวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยจกขวญญาณธาตนนโดยอนทรยปจจย โสตนทรย เปนปจจยแกโสตวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยโสตวญญาณธาตนน โดยอนทรยปจจย ฆานนทรย เปนปจจยแกฆานวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยฆานวญญาณธาตนน โดยอนทรยปจจย ชวหนทรย เปนปจจยแกชวหาวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยชวหาวญญาณธาตนน โดยอนทรยปจจย กายนทรย เปนปจจยแกกายวญญาณธาตและสภาวธรรมอนประกอบดวยกายวญญาณธาตนน โดยอนทรยปจจย รปชวตนทรย เปนปจจยแกรปทกรรมสรางขนโดยอนทรยปจจย อนทรยทเปนนาม เปนปจจยแกสภาวธรรมทประกอบและรปทมสภาวธรรมทประกอบนนเปนสมฏฐานโดยอนทรยปจจย

๑๗. ฌานปจจย คอ องคฌานเปนปจจยแกสภาวธรรมทประกอบพรอมดวยฌาน และรปทมสภาวธรรมทประกอบพรอมดวยฌานนนเปนสมฏฐาน โดยฌานปจจย ๑๘. มคคปจจย คอ องคมรรคเปนปจจยแกสภาวธรรมทประกอบพรอมดวยมรรค และรปทมสภาวธรรมทประกอบพรอมดวยมรรคนนเปนสมฏฐาน โดยมคคปจจย ๑๙. สมปยตตปจจย คอ นามขนธ ๔ เปนปจจยแกกนและกนโดยสมปยตตปจจย ๒๐.วปปยตตปจจย คอรปธรรมเปนปจจยแกนามธรรม โดยวปปยตตปจจย นามธรรมเปนปจจยแกรปธรรม โดยวปปยตตปจจย ๒๑.อตถปจจย คอ นามขนธ ๔ เปนปจจยแกกนและกน โดยอตถปจจย มหาภตรป ๔ เปนปจจยแกกนและกนโดยอตถปจจย ในปฏสนธขณะ นามรปเปนปจจยแกกนและกน โดยอตถปจจย สภาวธรรมคอจตและเจตสก เปนปจจยแกจตสมฏฐานกรปทงหลาย โดยอตถปจจย มหาภตรปเปนปจจยแกอปาทายรป

ทงหลายโดยอตถปจจย จกขายตนะเปนปจจยแกจกขวญญาณธาต และสภาวธรรมทประกอบพรอมดวยจกขวญญาณธาตนนโดยอตถปจจย โสตายตนะ เปนปจจยแกโสตวญญาณธาตและสภาวธรรมทประกอบพรอมดวยโสตวญญาณธาตนนโดยอตถปจจย ฆานายตนะเปนปจจยแกฆานวญญาณธาตและสภาวธรรมทประกอบพรอมดวยฆานวญญาณธาตนนโดยอตถปจจย ชวหายตนะ เปนปจจยแกชวหาวญญาณธาตและสภาวธรรมทประกอบพรอมดวยชวหาวญญาณธาตนน โดยอตถปจจย กายายตนะ เปนปจจยแกกายวญญาณธาต และสภาวธรรมทประกอบพรอมดวยกายวญญาณธาตนน โดยอตถปจจย รปายตนะ เปนปจจยแกจกขวญญาณธาตและสภาวธรรมทประกอบพรอมดวยจกขวญญาณธาตนน โดยอตถปจจย สททายตนะ เปนปจจยแกโสตวญญาณธาตและสภาวธรรมทประกอบพรอมดวยโสตวญญาณธาตนนโดยอตถปจจย คนธายตนะ เปนปจจยแกฆานวญญาณธาตและสภาวธรรมทประกอบพรอมดวยฆานวญญาณธาตนน โดยอตถปจจย รสายตนะเปนปจจยแกชวหาวญญาณธาตและสภาวธรรมทประกอบพรอมดวย

ชวหาวญญาณธาตนนโดยอตถปจจย โผฏฐพพายตนะ เปนปจจยแกกายวญญาณธาต และสภาวธรรมทประกอบพรอมดวยกายวญญาณธาตนนโดยอตถปจจย รปายตนะ สททายตนะ คนธายตนะ รสายตนะ โผฏฐพพายตนะ เปนปจจยแกมโนธาต และสภาวธรรมทประกอบพรอมดวยมโนธาตนนโดยอตถปจจย มโนธาตและมโนวญญาณธาต อาศยรปใดเปนไป รปนนเปนปจจยแกมโนธาต มโนวญญาณธาต และสภาวธรรมอนสมปยตดวยธาตทง ๒ นน โดยอตถปจจย ๒๒. นตถปจจย คอสภาวธรรม ไดแก จตและเจตสก ทดบไปแลวเปนลาดบๆ เปนปจจยแกสภาวธรรม คอ จตและเจตสก ทเปนปจจบน โดยนตถปจจย ๒๓. วคตปจจย คอสภาวธรรม ไดแก จตและเจตสก ทปราศจากไปแลวเปนลาดบ ๆ เปนปจจยแกสภาวธรรม คอ จต เจตสก ทเปนปจจบน โดยวคตปจจย ๒๔. อวคตปจจย คอ นามขนธ ๔ เปนปจจยแกกนและกนโดยอวคตปจจย มหาภตรป ๔ เปนปจจยแกกนและกน โดยอ

วคตปจจย ในปฏสนธขณะ นามและรปเปนปจจยแกกนและกน โดย อวคตปจจย

สภาวธรรม คอ จตและเจตสกเปนปจจยแกจตตสมฏฐานกรป โดยอวคตปจจย มหาภตรปเปนปจจยแกอปาทายรป โดยอวคตปจจย จกขายตนะเปนปจจยแกจกขวญญาณธาตและสภาวธรรมทประกอบพรอมดวยจกขวญญาณธาตนนโดยอวคตปจจย โสตายตนะ เปนปจจยแกโสตวญญาณธาตและสภาวธรรมทประ กอบพรอมดวยโสตวญญาณธาตนนโดยอวคตปจจย ฆานายตนะ เปนปจจยแกฆานวญญาณธาตและสภาวธรรมทประกอบพรอมดวยฆานวญญาณธาตนน โดยอวคตปจจย ชวหายตนะเปนปจจยแกชวหาวญ ญาณธาตและสภาวธรรมทประกอบพรอมดวยชวหาวญญาณธาตนน โดยอวคตปจจย กายายตนะเปนปจจยแกกายวญญาณธาตและสภาวธรรมทประกอบพรอมดวยกายวญญาณธาตนน โดยอวคตปจจย รปายตนะเปนปจจยแกจกขวญญาณธาตและสภาวธรรมทประกอบพรอมดวยจกขวญญาณธาตนน โดยอวคตปจจย สททายตนะเปนปจจยแกโสตวญญาณธาตและสภาวธรรมทประกอบพรอมดวย

โสตวญญาณธาตนนโดยอวคตปจจย คนธายตนะเปนปจจยแกฆานวญญาณธาตและสภาวธรรมทประกอบพรอมดวยฆานวญญาณธาตนน โดยอวคตปจจย รสายตนะ เปนปจจยแกชวหาวญญาณธาตและสภาวธรรมทประกอบพรอมดวยชวหาวญญาณธาตนน โดยอวคตปจจย โผฏฐพพายตนะ เปนปจจยแกกายวญญาณธาต และสภาวธรรมทประกอบพรอมดวยกายวญญาณธาตนนโดยอวคตปจจย รปายตนะสททายตนะ คนธายตนะ รสายตนะ โผฏฐพพายตนะ เปนปจจยแกมโนธาต และสภาวธรรมทประกอบพรอมดวยมโนธาตนนโดยอวคตปจจยมโนธาตและมโนวญญาณธาตอาศยรปใดเปนไป รปนนเปนปจจยแกมโนธาต มโนวญญาณธาต และสภาวธรรมอนสมปยตดวยธาตทง ๒ นน โดย อวคตปจจย

อรรถของพระอภธรรม ทชอวา พระอภธรรม เพราะอรรถ ๗ ประการ คอ ๑

๑ สมนตปาสาทกา ปฐมภาค (เลม ๑)

๑) สทททสสตถ เนอความทอยในพระอภธรรม ๗ คมภรน เปนสงทรไดยาก ๒) สนปณตถ มเนอความละเอยดละออ ๓)สคมภรปณตถ มเนอความลกซงคมภรภาพมาก ๔) อตกกาวจร ไมสามารถจะคดนกเอาเองได ๕)อภวจตตรกถา เปนคมภรทมถอยคาในการแสดงวจตรพสดารมาก

๖) อภอตเรกตถ เปนคมภรทมเนอความละเอยดละอออยางยง ๗) อภวสฏฐตถ เปนคมภรทมเนอความพเศษ (กวาพระวนยปฏก และพระสตตนตปฏก) เนอความในคมภรพระอภธรรมทสมเดจพระสมมาสมพทธเจาทรงแสดงไวนน เมอวาโดยองคธรรมแลว ม ๕ ประการ คอ จต เจตสก รป นพพาน และบญญต ทง ๕ อยางนแหละ เรยกวา พระอภธมมตถะ

ความปรากฏ แหงพระอภธรรม พระอภธรรมทปรากฏขนในโลกไดกโดยอาศยพระ

สพพญตญาณของพระสมมาสมพทธเจาเทานน นอกจากนแลว ถงแมวา จะเปนพระปจเจกพทธเจากตาม กไมสามารถทจะทาใหปรากฏขนในโลกไดเลย

ในกาลลวงมาไดประมาณ ๙๐๐ ปเศษ หลงพระพทธเจาปรนพพาน มพระเถระรปหนง ชอวาพระอนรทธาจารย เปนผมความรความสามารถแตกฉานในพระไตรปฏกเปนชาวเมองกาวลกญจแขวงเมองมทราชทางทศใตของประเทศอนเดย ทานไดมาศกษาพระอภธรรมอยทเมองอนราธบร สานกวดตมลโสมาราม ประเทศศรลงกา จนมความรความเชยวชาญ มความสนทดจดเจนแตกฉานมาก นามของทานปรากฏทวไปในชมพทวป ทานไดอาศยพระบาล อรรถกถา ฎกา และอนฎกา อนเปนหลกฐานสาคญ แลวรวบรวมรอยกรองยอความมาจากพระอภธรรมปฏก ซงเปนพระคมภรทสาคญทสดของพระพทธศาสนา มเนอหาทวาดวยเรองของชวตอนลกซงละเอยดละออพสดารเปนอยางยง ทง

ยากแกการทจะศกษาและยากทจะอธบายใหบงเกดความเขาใจ ทานไดอตสาหะพยายามเรยบเรยงเนอความในพระคมภรอนแสนทจะลมลกนโดยแยกแยะเรยบเรยงเรองออกมาใหงายตอการศกษาจดจา ใหชอวาคมภรอภธมมตถสงคหะ ซงนกปราชญในภายหลงใหการยกยองวา“เปนอรรถกถานวกอย“เพอหวงประโยชน ไพศาลทประชาชนจะไดรบจากวทยาการ อนหาคามไดน ดวยดวงจตทเตมไปดวยความ กรณา ๑

จากอภธรรมปฏกสอภธมมตถสงคหะ (จากพทธพจนสอรรถกถา)

๑ หนงสออภธมมตถสงคหบาล ฉบบแปลเปนไทยของมหามกฏราช

วทยาลย ในพระบรมราชปถมภ พมพเมอวนท ๕ ธนวาคม ๒๕๐๖ , หนงสอเรองประดษฐานพระสงฆสยามวงศในลงกาทวป พระนพนธสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ ฉบบพมพครงท ๒ พ.ศ. ๒๕๐๓

ซงคมภรอภธมมตถสงคหะน ทานพระอนรทธาจารยไดรวบรวมเรยบเรยงจดเปนหมวดหม และจดแบงเปนปรจเฉท ม ๙ ปรจเฉทดวยกน คอ ปรจเฉทท ๑ จตตปรมตถ วาดวยเรองจตประเภทตาง ๆ ปรจเฉทท ๒ เจตสกปรมตถ วาดวยเรองเจตสกจานวน ๕๒ ดวง ปรจเฉทท ๓ ปกณณกสงคหะ วาดวยเรองการรวบรวมจตเจตสก แลวสงเคราะหโดยธรรม ๖ หมวด คอ เวทนา เหต กจ ทวาร อารมณ และวตถ ปรจเฉทท ๔ วถสงหควภาค วาดวยเรองการแสดงจาแนกจตเจตสกโดยประเภทแหงวถ ปรจเฉทท ๕ วถมตตกสงหควภาควาดวยเรองการแสดงจาแนกจตเจตสกทพนวถ ปรจเฉทท ๖ รปปรมตถ ๒๘ และนพพาน วาดวยเรองรป และนพพาน ปรจเฉทท ๗ สมจจยสงคหวภาค วาดวยการรวบรวมธรรมเปนหมวดหม เปน ๔ สงหคะ มอกศลสงคหะ เปนตน

ปรจเฉทท ๘ ปจจยสงคหวภาค วาดวยเรองปจจย ๒๔ โดยยอและปฏจจ สมปบาท

ปรจเฉทท ๙ กมมฏฐานสงคหวภาค วาดวยหลกการปฏบตสมถกรรมฐานและวปสสนากรรมฐาน๑

ซงบางทานอาจมความเหนวา อภธมมตถสงคหะ ทศกษากนอยทกวนน เปนของทพระอนรทธาจารยแตงขนในภายหลง มใชพระอภธรรมทพระพทธองคทรงแสดง ฉะนน จงมใชพทธพจน การมความเหนเชนนน มเปนการถกตองเลย เพราะชอกบงบอกความหมายแลววา อภธรรม + อตถะ + สงคหะ อภธรรม หมายถง ธรรมอนยง (คอ ยงกวาพระวนย และพระสตร) เพราะมเนอความอนลกซงและวจตรพสดาร ยากทคนปญญานอย จะหยงรทวถงได ไดแก พระอภธรรมทง ๗ คมภร ทพระพทธองคทรงแสดงไว ๑ หนงสอคมอการศกษาพระอภธรรม ๙ ปรจเฉท รวบรวบโดย พระศรคมภรญาณ (ถวลย ญาณจาร ป.ธ.๙ อภธรรมมหาบณฑต) อดตผอานวยการอภธรรมมหาวทยาลยแหงประเทศไทย วดระฆงโฆสตาราม บางกอกนอย กรงเทพฯ พมพท ร.พ. วฒนกจพานชย ; ๒๕๔๐

อตถะ หมายถง เนอความ ไดแก เนอความแหงพระอภธรรมทง ๗ คมภร ท พระพทธองคทรงแสดงไว สงคหะ หมายถง การรวบรวม และเรยบเรยง ไดแก การรวบรวมเนอความแหงพระอภธรรมทกระจดกระจายกนอยในพระอภธรรมทงคมภรทง ๗ นน มาเรยบเรยงจดใหเปนหมวดหม เพอสะดวกแกการศกษาของผศกษาในภายหลง ซงเปนผมปญญาบารมนอย มกศลสมภารอนไดสงสมมายงออนอยไมอาจกาหนดร และประมวลมาซงอรรถและพยญชนะในพระอภธรรมทง ๗ คมภรนนใหเขาใจและรทวถงได ตองอาศยการศกษาอภธมมตถสงคหะ กอนแลวจงจะสามารถอานพระอภธรรมทง ๗ คมภรนนเขาใจได เหมอนการศกษาบาลไวยากรณกอน เพอใหสามารถศกษาแปลบาลธรรมบทได และเหมอนการศกษานกธรรมและคมภรอรรถกถา ฎกาทอธบายความกอน เพอใหสามารถอานพระวนยปฏกและพระสตตนตปฎกได กฉนเดยวกน ฉะนน อภธมมตถสงคหะปกรณน ทานจงเรยกวา “ เปนอรรถกถานวกอย “ ของพระอภธรรมทง ๗ คมภรนน

เมอทาความเขาใจ เกยวกบความหมายของศพทวา อภธมมตถสงคหะ อยางนแลว กจะทาใหยอมรบไดวา อภธมมตถสงคหะ เปนหลกธรรมทมาจากพระอภธรรมทง ๗ คมภรทพระพทธองคแสดงไว เปนพทธพจนโดยแท มตองสงสย แตถายงยอมรบไมได กขอแนะนาใหมาทาการศกษาพระอภธรรมใหจรงจง ทงอภธมมตถสงคหะ และพระอภธรรมทง ๗ คมภร แลวพจารณาโดยแยบคาย เปรยบเทยบกนด วามเนอความผดแผกแตกตางกนตรงไหน กสามารถทจะยอมรบวา อภธมมตถสงคหะ นน มเนอความไมแตกตางกนจากพระอภธรรมทง ๗ คมภรนนเลย อาจจะตางกนกเพยงแตพยญชนะ เทานน เพราะทานตองแตงอธบายขยายความใหเขาใจทงทางดานภาษา และความหมาย เพอใหเหมาะสมกบอปนสสย และสตปญญาของสาธชนในสมยหลง ๆ เหมอนกบการแตงตาราบาลไวยากรณ เพอใหนกศกษารนหลง ๆ ไดศกษามความรเปนพนฐาน จงจะสามารถแปลธรรมบทและพระไตรปฏก อรรถกถาได ฉะนน

บทท ๓ เนอหาพระอภธรรมมตถสงคหะ

ปรจเฉทท ๑ จตตปรมตถ

ในจตตปรมตถ น เปนการแสดงเรองของจต ซงแยกเปน ๑) ชอและความหมายของจต ๒) จานวนของจต ๓) การจาแนกจตโดยประเภทตาง ๆมภมชนของจต เปน

ตน เรยกวา เภทนยทง ๙ ๑. ชอและความหมายของจต

จต หมายถง เปนธรรมชาตทรอารมณ (อารมมณวชานนลกขะณง) คอไดรบอารมณ อยเสมอนนเอง จงเรยกวา รอารมณ

โดยธรรมชาตหรอสภาวะแลวจตมอยางเดยวคอสภาวะทรอารมณเทานน แตทจตสามารถรอารมณไดตางๆ และมสภาพเปนไปตางๆ ได กเพราะอาศยเจตสก เปนตวเขาไปปรงแตงทาให

จต มความวจตรพสดารตางๆ คอ มสภาพมากมายถง๘๙หรอ๑๒๑ ดวง

กามาวจรจต หมายถง จตททองเทยวเกดอยในกามภม ๑๑ คอ ภมอนเปนทเกดแหงวตถกามและกเลสกาม เปนสวนมาก รปาวจรจต หมายถง จตทง ๑๕ ดวงน ทองเทยวเกดอยในภมอนเปนทเกดแหงวตถรปและกเลสรป เปนสวนมาก

อรปาวจรจต หมายถง จตทง ๑๒ ดวงน ทองเทยวเกดอยในภมอนเปนทเกดแหงวตถอรป และกเลสอรป เปนสวนมาก

โลกยจต หมายถง จตเหลานยอมเกดอยในโลกทง ๓ คอกามโลก รปโลก อรปโลก

โลกตตรจต หมายถง จตเหลานพนจากโลกทง๓คอกามโลก รปโลก อรปโลก

มหคคตจต หมายถง จตทเขาถงความเปนใหญและ ประเสรฐ

ฌานจต หมายถง จตทเกดพรอมดวยองคฌาน ๕ ม วตก เปนตน

อฌานจต หมายถงจตทไมไดเกดพรอมดวยองคฌาน ๕ มวตกเปนตน

อกศลจต หมายถง จตทเปนอกศล หรอจตทมโทษ และใหผลตรงกนขามกบกศลหรอเปนจตทเกดพรอมกบ อกศลเจตสก

โลภมลจต หมายถงจตทเกดขนโดยมโลภเจตสกเปนมลเปนประธาน

โทสมลจต หมายถง จตทเกดขนโดยมโทสเจตสกเปนมลเปนประธาน

โมหมลจต หมายถง จตทเกดขนโดยมโมหเจตสกเปนมลเปนประธาน

อเหตกจตหมายถง จตทไมมเหต ๖ อยางใดอยางหนงมโลภเหตเปนตนประกอบ สเหตกจต หมายถง จตทมเหต ๖ มโลภเหต เปนตน หนงเหตบาง สองเหตบาง สามเหตบาง ประกอบดวย

อกศลวบากจต หมายถง วบากทเกดจากอกศลธรรม ๑๒ มการเหน การไดยนการไดกลน เปนตน ทไมด

อเหตกกศลวบากจต หมายถง วบากทเกดจากมหากศลธรรม ๘ มการเหน การไดยน ไดกลน เปนตน ทด แตเปน อเหตกะ

อเหตกกรยาจต หมายถง จตทเกดขนโดยลาพง ไมไดอาศยกรรมแตอยางใดและไมเปนบญไมเปนบาป แตเปนอเหตกะ

อโสภณจต หมายถง จตทนอกจากโสภณจต ทเปนจตสวยงาม หรอ เปนจตทไมไดเกดพรอมกบโสภณเจตสก โสภณจตหมายถงจตทเกดพรอมกนกบโสภณเจตสกหรอเปนจตทสวยงาม

โสภณจต หมายถง จตทสวยงามและเปนจตทเกดพรอมกนกบโสภณเจตสก แตเปนจตทยงทองเทยวเกดอยในกามภมเปนสวนมาก

มหากศลจต หมายถง จตทไมมโทษ และใหผลเปนความสข ทงสามารถใหผลเกดขนมากกวาตน ทงเปนเบองตน ของฌาน อภญญา มรรค ผล

มหาวบากจต หมายถง จตทเปนผลของมหากศล เพราะเมอวาโดยเวทนา สมปโยคะและ สงขารแลว กเหมอนกนกบมหากศลทกประการ

มหากรยาจต หมายถง จตทเปนมหากศลนนแหละ แตเกดขนในสนดานของพระอรหนต ซงเปนสนอาสวะกเลสแลว ไมมเหตใหเกดอก

รปาวจรกศลจต หมายถง จตทเกดจากการเจรญสมถกรรมฐานมกสณ เปนตน เปนอารมณจนฌานจตเกดพรอมดวยองคฌานหรอเกดดวยอานาจบารมของทานทเคยไดบาเพญฌานมาในชาตปางกอนอนใกล

รปาวจรวบากจต หมายถง จตทเปนผลของรปาวจรกศล เพราะเมอวา โดยองคฌานแลวเหมอนกนทกประการ รปาวจรกรยาจต หมายถง จตทเปนรปาวจรกศลนนเอง แตเปนจตของพระอรหนตทไดรปฌาน จงเปนรปาวจรกรยาจต

อรปาวจรกศลจต หมายถง จตทเกดจากการเจรญสมถกรรมฐานโดยมอรปกรรมฐาน มกสณฆาฏมากาสบญญต เปนตน เปนอารมณ หรอเปนจตทเกดแกทานทเคยไดบาเพญอรปฌานมาแลวในภพกอน อนใกล

อรปาวจรวบากจต หมายถง จตทเปนผลของอรปาวจรกศลจต เพราะเมอวาโดยอารมณและองคฌานแลวเหมอนกนทกประการ

อรปาวจรกรยาจต หมายถง จตทเปนอรปาวจรกศลนนเอง แตเปนจตของพระอรหนตทไดอรปฌาน จงเปนอรปาวจรกรยาจต

อากาสานญจายตนจต หมายถง จตทอาศยทตง คอ อากาศทไมมทสนสด เปนอารมณอย ไดแก กสณคฆาฎมากาสบญญต หมายถง อากาศทเพกกสณทง ๙ (เวนอากาส กสณ) ออกแลว (อากาโส อนนโต)

วญญาณญจายตนจต หมายถง จตทอาศยทตง คอ วญญาณทไมมทสนสด เปนอารมณอยไดแก ถอเอาอากาสานญจายตนกศลหรอกรยาจตทดบไปแลว เปนอารมณ (วญญาณง อนนตง)

อากญจญญายตนจต หมายถง จตทอาศยทตง คอ ความไมมอยแหงวญญาณแมแตนอยเปนอารมณอยไดแกถอเอาความ

วางเปลาในอารมณทไมมวญญาณเหลออยแมแตนอยแลว (นตถ กญจ)

เนวสญญานาสญญายตนจต หมายถง จตทอาศยทตงคอความไมมอยแหงสญญาทหยาบมแตสญญาทละเอยดเปนอารมณอย ไดแก ถอเอาความละเอยดออนแหงสญญาเปนอารมณอย (เอตง สนตง, เอตง ปณตง)

มรรคจต หมายถง เปนกศลจตทมกาลงมาก ทเกดตอจากมหากศลจต ซงเกดจากการเจรญวปสสนากรรมฐานมรปนามเปนอารมณ จนองคมรรคเกดพรอมกนเปนมคคสมงคทาการประหานอนสยกเลสโดยเดดขาดเปนสมจเฉทปหานพรอมกบการรบนพพานเปนอารมณ

ผลจต หมายถง เปนวบากจตทเกดขนตดตอกนหลงจากมรรคจตดบลง โดยไมมจตอนมาเกดคนระหวางได เปนอกาลกธรรม เพอเสวยผลจากการทมรรคจตไดทาการประหานอนสยกเลสสงบลงแลว และรบนพพานเปนอารมณ เหมอนกบมรรคจต โสดาปตตมรรคจต จตทเขาถงกระแสแหงพระนพพานเปนครงแรก

สกทาคามมรรคจต หมายถงจตทจะเวยนมาสกามภมอกเพยงครงเดยว อนาคามมรรคจต หมายถง จตทจะไมเวยนกลบมาสกามภมอกแลว อรหตตมรรคจต หมายถง จตทเขาถงความเปนผควรบชาอยางยง

๒. จานวนของจต จตม ๘๙ หรอ ๑๒๑ ดวง คอ อกศลจต ๑๒ อเหตกจต ๑๘ กามาวจรโสภณจต ๒๔ รปาวจรจต ๑๕ อรปาวจรจต ๑๒ โลกตตรจต ๘ หรอ ๔๐

อกศลจตม ๑๒ ดวง คอ โลภมลจต ๘ โทสมลจต ๒ โมหมลจต ๒

อเหตกจตม ๑๘ ดวง คอ อกศลวปากจต ๗ อเหตกกศลวปากจต ๘ อเหตกกรยาจต ๓

กามาวจรโสภณจตม ๒๔ ดวง คอ มหากศลจต ๘ มหาวปากจต ๘ มหากรยาจต ๘

รปาวจรจตม ๑๕ ดวง คอ รปาวจรกศลจต ๕ รปาวจรวปากจต ๕ รปาวจรกรยาจต ๕

อรปาวจรจตม ๑๒ ดวง คอ อรปาวจรกศลจต ๔ อรปาวจรวปากจต ๔ อรปาวจรกรยาจต ๔

โลกตตรจตม ๘ หรอ ๔๐ ดวง คอ มรรคจต ๔ หรอ ๒๐ ผลจต ๔ หรอ ๒๐

อกศลจต ๑๒ โลภมลจตม ๘ ดวงคอ

๑. โสมนสสะสะหะคะตง ทฏฐคะตะสมปะยตตง อะสงขารกง จตทเกดขนโดยไมมการชกชวนพรอมดวยความดใจประกอบดวยความเหนผด ๒. โสมนสสะสะหะคะตง ทฎฐคะตะสมปะยตตง สะสงขารกง

จตทเกดขนโดยมการชกชวน พรอมดวยความดใจประกอบดวยความเหนผด ๓. โสมนสสะสะหะคะตง ทฎฐคะตะวปปะยตตง อะสงขารกง จตทเกดขนโดยไมมการชกชวนพรอมดวยความดใจ ไมประกอบดวยความเหนผด ๔. โสมนสสะสะหะคะตง ทฎฐคะตะวปปะยตตง สะสงขารกง จตทเกดขนโดยมการชกชวนพรอมดวยความดใจไมประกอบดวยความเหนผด ๕. อเปกขาสะหะคะตง ทฎฐคะตะสมปะยตตง อะสงขารกง จตทเกดขนโดยไมมการชกชวน พรอมดวยความเฉยๆ ประกอบดวยความเหนผด ๖. อเปกขาสะหะคะตง ทฎฐคะตะสมปะยตตง สะสงขารกง

จตทเกดขนโดยมการชกชวน พรอมดวยความเฉย ๆ ประกอบดวยความเหนผด ๗. อเปกขาสะหะคะตง ทฎฐคะตะวปปะยตตง อะสงขารกง

จตทเกดขนโดยไมมการชกชวนพรอมดวยความเฉยๆไมประกอบดวยความเหนผด ๘. อเปกขาสะหะคะตง ทฎฐคะตะวปปะยตตง สะสงขารกง

จตทเกดขนโดยมการชกชวน พรอมดวยความเฉย ๆ ไมประกอบดวยความเหนผด

โทสมลจต ม ๒ ดวง คอ ๑. โทมนสสะสะหะคะตง ปฎฆะสมปะยตตง อะสงขารกง

จตทเกดขนโดยไมมการชกชวนพรอมดวยความเสยใจ ประกอบดวยความโกรธ ๒. โทมนสสะสะหะคะตง ปฎฆะสมปะยตตง สะสงขารกง

จตทเกดขนโดยมการชกชวน พรอมดวยความเสยใจ ประกอบดวยความโกรธ

โมหมลจตม ๒ ดวง คอ ๑. อเปกขาสะหะคะตง วจกจฉาสมปะยตตง จตทเกดขนพรอมดวยความเฉย ๆ ประกอบดวยความสงสย ๒. อเปกขาสะหะคะตง อทธจจะสมปะยตตง จตทเกดขนพรอมดวยความเฉยๆประกอบดวยความฟงซาน

อเหตกจต ๑๘ อกศลวบากจตม ๗ ดวงคอ

๑. อเปกขาสะหะคะตง จกขวญญาณง

จตทอาศยจกขวตถ เหนรปารมณทไมด เกดขนพรอมดวยความเฉย ๆ ๒. อเปกขาสะหะคะตง โสตะวญญาณง จตทอาศยโสตวตถ ไดยนเสยงทไมด เกดขนพรอมดวยความเฉย ๆ ๓. อเปกขาสะหะคะตง ฆานะวญญาณง จตทอาศยฆานวตถ ดมกลนทไมด เกดขนพรอมดวยความเฉย ๆ ๔. อเปกขาสะหะคะตง ชวหาวญญาณง จตทอาศยชวหาวตถ ลมรสทไมด เกดขนพรอมดวยความเฉย ๆ ๕. ทกขะสะหะคะตง กายะวญญาณง จตทอาศยกายวตถ ถกตองโผฎฐพพารมณทไมด เกดขนพรอมดวยทกขเวทนา ๖. อเปกขาสะหะคะตง สมปฎจฉนนะจตตง จตทรบปญจารมณทไมด เกดขนพรอมดวยความเฉย ๆ ๗. อเปกขาสะหะคะตง สนตระณะจตตง

จตทไตสวนปญจารมณทไมด เกดขนพรอมดวยความเฉย ๆ อเหตกกศลวบากจต ม ๘ ดวง คอ

๑. อเปกขาสะหะคะตง จกขวญญาณง จตทอาศยจกขวตถ เหนรปารมณทด เกดขนพรอมดวยความเฉย ๆ ๒. อเปกขาสะหะคะตง โสตะวญญาณง จตทอาศยโสตวตถ ไดยนเสยงทด เกดขนพรอมดวยความเฉย ๆ ๓. อเปกขาสะหะคะตง ฆานะวญญาณง จตทอาศยฆานวตถ ดมกลนทด เกดขนพรอมดวยความเฉย ๆ ๔. อเปกขาสะหะคะตง ชวหาวญญาณง จตทอาศยชวหาวตถ ลมรสทด เกดขนพรอมดวยความเฉย ๆ ๕. สขะสะหะคะตง กายะวญญาณง จตทอาศยกายวตถ ถกตองโผฎฐพพารมณทด เกดขนพรอมดวยสขเวทนา ๖. อเปกขาสะหะคะตง สมปฎจฉนนะจตตง

จตทรบปญจารมณทด เกดขนพรอมดวยความเฉย ๆ ๗. อเปกขาสะหะคะตง สนตระณะจตตง จตทไตสวนปญจารมณทด เกดขนพรอมดวยความเฉย ๆ ๘. โสมนสสะสะหะคะตง สนตระณะจตตง จตทไตสวนปญจารมณทด เกดขนพรอมดวยความดใจ

อเหตกกรยาจต ม ๓ ดวง คอ ๑. อเปกขาสะหะคะตง ปญจะทวาราวชชะนะจตตง จตทพจารณาอารมณทางปญจทวารทดและไมดเกดขนพรอมดวยความเฉยๆ ๒. อเปกขาสะหะคะตง มะโนทวาราวชชะนะจตตง จตทพจารณาอารมณทางมโนทวารทดและไมดเกดขนพรอมดวยความเฉย ๆ ๓. โสมนสสะสะหะคะตง หะสตปปาทะจตตง จตททาใหเกดการยมแยมของพระอรหนต เกดขนพรอมดวยความดใจ

กามาวจรโสภณจต ๒๔

มหากศลจต ๘ มหาวบากจต ๘ มหากรยาจต ๘ ดวง (มบาลและคาแปลเหมอนกน)

๑. โสมนสสะสะหะคะตง ญาณะสมปะยตตง อะสงขารกง จตทเกดขนโดยไมมการชกชวน พรอมดวยความดใจ ประกอบดวยปญญา ๒. โสมนสสะสะหะคะตง ญาณะสมปะยตตง สะสงขารกง จตทเกดขนโดยมการชกชวน พรอมดวยความดใจ ประกอบดวยปญญา ๓. โสมนสสะสะหะคะตง ญาณะวปปะยตตง อะสงขารกง จตทเกดขนโดยไมมการชกชวนพรอมดวยความดใจ ไมประกอบดวยปญญา ๔. โสมนสสะสะหะคะตง ญาณะวปปะยตตง สะสงขารกง จตทเกดขนโดยมการชกชวน พรอมดวยความดใจ ไมประกอบดวยปญญา ๕. อเปกขาสะหะคะตง ญาณะสมปะยตตง อะสงขารกง จตทเกดขนโดยไมมการชกชวน พรอมดวยความเฉย ๆ ประกอบดวยปญญา ๖. อเปกขาสะหะคะตง ญาณะสมปะยตตง สะสงขารกง

จตทเกดขนโดยมการชกชวน พรอมดวยความเฉย ๆ ประกอบดวยปญญา ๗. อเปกขาสะหะคะตง ญาญะวปปะยตตง อะสงขารกง จตทเกดขนโดยไมมการชกชวน พรอมดวยความเฉย ๆ ไมประกอบดวยปญญา ๘. อเปกขาสะหะคะตง ญาณะวปปะยตตง สะสงขารกง จตทเกดขนโดยมการชกชวน พรอมดวยความเฉย ๆ ไมประกอบดวยปญญา

รปาวจรจต ๑๕ รปาวจรกศลจต ๕ รปาวจรวบากจต ๕ รปาวจรกรยาจต ๕

ดวง (มบาลและคาแปลรวมกนดงน)

วตกกะวจาระปตสขะเอกคคะตาสะหตง, ปะฐะมชฌานะกสะละจตตง,วปากะจตตง, กรยะจตตง

ปฐมฌานกศลจต ๑ วบากจต ๑ กรยาจต ๑ ทเกดพรอมดวยองคฌาน ๕ คอ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา

วจาระปตสขะเอกคคะตาสะหตง, ทตยชฌานะกสะละจตตง, วปากะจตตง, กรยะจตตง

ทตยฌานกศลจต ๑ วบากจต๑ กรยาจต๑ ทเกดพรอมดวยองคฌาน ๔ คอ วจาร ปต สข เอกคคตา ปตสขะเอกคคะตาสะหตง, ตะตยชฌานะกสะละจตตง, วปากะจตตง, กรยะจตตง ตตยะฌานกศลจต ๑ วบากจต ๑ กรยาจต ๑ ทเกดพรอมดวยองคฌาน ๓ คอ ปต สข เอกคคตา สขะเอกคคะตาสะหตง, จะตตถชฌานะกสะละจตตง, วปากะจตตง, กรยะจตตง จตตถฌานกศลจต๑ วบากจต๑ กรยาจต ๑ ทเกดพรอมดวยองคฌาน ๒ คอ สข เอกคคตา อเปกขาเอกคคะตาสะหตง,ปญจะมชฌานะกสะละจตตง,วปากะจตตง,กรยะจตตง ปญจมฌานกศลจต ๑ วบากจต ๑ กรยาจต ๑ ทเกดพรอมดวยองคฌาน ๒ คออเบกขา เอกคคตา

อรปาวจรจต ๑๒

อรปาวจรกศลจต ๔ อรปาวจรวบากจต ๔ อรปาวจรกรยาจต ๔

( มบาลและคาแปลรวมกนดงน) อเปกขาเอกคคะตาสะหตง, อากาสานญจายะตะนะกสะละจตตง, วปากะจตตง, กรยะจตตง อากาสานญจายตนกศลจต ๑ วบากจต ๑ กรยาจต ๑ ทเกดพรอมดวยองคฌาน ๒คอ อเบาขา เอกคคตา

อเปกขาเอกคคะตาสะหตง, วญญาณญจายะตะนะกสะละจตตง, วปากะจตตง, กรยะจตตง

วญญาณญจายตนกศลจต ๑ วบากจต ๑ กรยาจต ๑ ทเกดพรอมดวยองคฌาน ๒ คอ อเบกขา เอกคคตา อเปกขาเอกคคะตาสะหตง,อากญจญญายะตะนะกสะละจตตง, วปากะจตตง, กรยะจตตง

อากญจญญายตนกศลจต ๑ วบากจต ๑ กรยาจต ๑ ทเกดพรอมดวยองคฌาน ๒ คอ อเบกขา เอกคคตา อเปกขาเอกคคะตาสะหตง, เนวะสญญานาสญ ญายะตะนะกสะละจตตง, วปากะจตตง, กรยะจตตง

เนวสญญานาสญญายตนกศลจต๑วบากจต๑ กรยาจต ๑ ทเกดพรอมดวยองคฌาน ๒ คอ อเบกขา เอกคคตา

โลกตตรจต ๘ หรอ ๔๐ โลกตตรจตโดยยอ ๘ (จาแนกตามองคมรรค)

มรรคจต ๔ โสตาปตตมคคะจตตง โสดาปตตมรรคจต ๑ สกทาคามมคคะจตตง สกทาคามมรรคจต ๑ อนาคามมคคะจตตง อนาคามมรรคจต ๑ อะระหตตะมคคะจตตง อรหตตมรรคจต๑

ผลจต ๔ โสตาปตตผะละจตตง โสดาปตตผลจต ๑ สกทาคามผะละจตตง สกทาคามผลจต ๑ อนาคามผะละจตตง อนาคามผลจต ๑ อะระหตตะผะละจตตง อรหตตผลจต ๑

โลกตตรจตโดยพสดาร ๔๐ (จาแนกโดยองคฌาน)

มรรคจต ๒๐ วตกกะวจาระปตสขะเอกคคะตาสะหตง,

ปะฐะมชฌานะโสตาปตตมคคะจตตง, สะกทาคามมคคะจตตง, อะนาคามมคคะจตตง, อะระหตตะมคคะจตตง

ปฐมฌานโสดาปตตมรรคจต ๑ สกทาคามมรรคจต ๑ อนาคามมรรคจต ๑ อรหตมรรคจต ๑ ทเกดพรอมดวยองคฌาน ๕ คอ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา วจาระปตสขะเอกคคะตาสะหตง, ทตยชฌานะโสตาปตตมคคะจตตง, สกทาคามมคคะจตตง,อนาคามมคคะจตตง,อะระหตตะมคคะจตตง

ทตยฌานโสดาปตตมรรคจต ๑ สกทาคามมรรคจต ๑ อนาคามมรรคจต ๑ อรหตมรรคจต ๑ ทเกดพรอมดวยองคฌาน ๔ คอ วจาร ปต สข เอกคคตา

ปตสขะเอกคคะตาสะหตง, ตะตยชฌานะโสตาปตตมคคะจตตง, สกทาคามมคคะจตตง, อนาคามมคคะจตตง, อะระหตตะมคคะจตตง

ตตยฌานโสดาปตตมรรคจต ๑ สกทาคามมรรคจต ๑ อนาคามมรรคจต ๑ อรหตมรรคจต ๑ ทเกดพรอมดวยองคฌาน ๓ คอ ปต สข เอกคคตา

สขะเอกคคะตาสะหตง, จะตตถชฌานะโสตาปตตมคคะจตตง, สกทาคามมคคะจตตง, อนาคามมคคะจตตง, อะระหตตะมคคะจตตง จตตถฌานโสดาปตตมรรคจต ๑ สกทาคามมรรคจต ๑ อนาคามมรรคจต ๑ อรหตมรรคจต ๑ ทเกดพรอมดวยองคฌาน ๒ คอ สข เอกคคตา อเปกขาเอกคคะตาสะหตง, ปญจะมชฌานะโสตาปตตมคคะจตตง, สกทาคามมคคะจตตง, อนาคามมคคะจตตง, อะระหตตะมคคะจตตง ปญจมฌานโสดาปตตมรรคจต ๑ สกทาคามมรรคจต ๑ อนาคามมรรคจต ๑ อรหตมรรคจต ๑ ทเกดพรอมดวยองคฌาน ๒ คอ อเบกขา เอกคคตา

ผลจต ๒๐ วตกกะวจาระปตสขะเอกคคะตาสะหตง, ปะฐะมชฌานะโสตาปตตผะละจตตง, สกทาคามผะละจตตง,อนาคามผะละจตตง, อะระหตตะผะละจตตง

ปฐมฌานโสดาปตตผลจต ๑ สกทาคามผลจต ๑ อนาคามผลจต ๑ อรหตผลจต ๑ ทเกดพรอมดวยองคฌาน ๕ คอ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา

วจาระปตสขะเอกคคะตาสะหตง, ทตยชฌานะโสตาปตตผะละจตตง, สกทาคามผะละจตตง, อนาคามผะละจตตง, อะระหตตะผะละจตตง

ทตยฌานโสดาปตตผลจต ๑ สกทาคามผลจต ๑ อนาคามผลจต ๑ อรหตผลจต ๑ ทเกดพรอมดวยองคฌาน ๔ คอ วจาร ปต สข เอกคคตา

ปตสขะเอกคคะตาสะหตง, ตะตยชฌานะโสตาปตตผะละจตตง, สกทาคามผะละจตตง, อนาคามผะละจตตง, อะระหตตะผะละจตตง

ตตยฌานโสดาปตตผลจต ๑ สกทาคามผลจต ๑ อนาคามผลจต ๑ อรหตผลจต ๑ทเกดพรอมดวยองคฌาน ๓ คอ ปต สข เอกคคตา สขะเอกคคะตาสะหตง, จะตตถชฌานะโสตาปตตผะละจตตง, สกทาคามผะละจตตง, อนาคามผะละจตตง, อะระหตตะผะละจตตง

จตตถฌานโสดาปตตผลจต ๑ สกทาคามผลจต๑ อนาคามผลจต ๑ อรหตผลจต ๑ ทเกดพรอมดวยองคฌาน ๒ คอ สข เอกคคตา อเปกขาเอกคคะตาสะหตง, ปญจะมชฌานะโสตาปตตผะละจตตง, สกทาคามผะละจตตง, อนาคามผะละจตตง, อะระหตตะผะละจตตง ปญจมฌานโสดาปตตผลจต ๑ สกทาคามผลจต ๑ อนาคามผลจต ๑ อรหตผลจต๑ ทเกดพรอมดวยองคฌาน ๒ คอ อเบกขา เอกคคตา

๓. การจาแนกจตโดยประเภทตาง ๆ เรยกวา จตเภทนย ม ๙ นยคอ

๑. ชาตเภทนย การจาแนกประเภทของจตโดยชาต ม ๔ ชาต คอ อกสลชาต กสลชาต วปากชาต กรยาชาต ๒. ภมเภทนย การจาแนกประเภทของจตโดยภม ม ๔ ภม คอ กามภม รปภม อรปภม โลกตตรภม ๓. โสภณเภทนย การจาแนกประเภทของจตโดย อโสภณะ และโสภณะ ๔. โลกเภทนย การจาแนกประเภทของจตโดยโลกยะ และโลกตตระ ๕. เหตเภทนย การจาแนกประเภทของจตโดย อเหตกะ และสเหตกะ ๖.ฌานเภทนย การจาแนกประเภทของจตโดย อฌานะ และฌานะ ๗.เวทนาเภทนย การจาแนกประเภทของจตโดยเวทนา ๕คอสขเวทนา ทกขเวทนา โสมนสเวทนา โทมนสเวทนา อเบกขาเวทนา

๘.สมปโยคเภทนยการจาแนกประเภทของจตโดยสมปยตตะและวปปยตตะ ๙.สงขารเภทนย การจาแนกประเภทของจตโดยอสงขารกและสสงขารก

จาแนกจต ๑๒๑ โดยชาตเภทนย ๑) อกศลชาต จตทเปน อกศลชาต หรอ อกศลจต ม ๑๒ ดวง คอ อกศลจต ๑๒ ๒) กศลชาต จตทเปนกศลชาต หรอ กศลจต ม ๓๗ ดวง คอ มหากศลจต ๘ มหคตกศลจต ๙ โลกตตรกศลจต หรอ มรรคจต ๒๐ ๓) วปากชาตจตทเปนวปากชาต หรอ วปากจต ม ๕๒ ดวง คอ อเหตกวปากจต ๑๕ มหาวปากจต ๘ มหคคตวปากจต ๙ โลกตตรวปากจตหรอ ผลจต ๒๐ ๔) กรยาชาต จตทเปนกรยาชาต หรอ กรยาจต ม ๒๐ ดวง คอ อเหตกกรยาจต ๓ มหากรยาจต ๘ มหคคตกรยาจต ๙

จาแนกจต ๑๒๑ โดยภมเภทนย ๑) กามาวจรภม จตทเปนกามาวจร หรอกามจต ม ๕๔ ดวง คอ กามาวจรจต ๕๔ ๒) รปาวจรภม จตทเปนรปาวจร หรอ รปาวจรจต ม ๑๕ ดวง คอ รปาวจรจต ๑๕ ๓) อรปาวจรภม จตทเปนอรปาวจร หรออรปาวจรจต ม๑๒ ดวงคอ อรปาวจรจต ๑๕ ๔) โลกตตรภม จตทเปนโลกตตระ หรอ โลกตตรจต ม ๔๐ ดวง คอ โลกตตรจต ๔๐

จาแนกจต ๑๒๑ โดยโสภณเภทนย ๑) อโสภณจต จตทเปนอโสภณะม ๓๐ ดวงคออกสลจต ๑๒ อเหตกจต ๑๘ ๒) โสภณจต จตทเปนโสภณะ ม ๙๑ ดวง คอ กามาวจรโสภณจต ๒๔ รปา วจรจต ๑๕ อรปาวจรจต ๑๒ โลกตตรจต ๔๐

จาแนกจต ๑๒๑ โดยโลกเภทนย ๑) โลกยจต จตทเปนโลกยะม ๘๑ ดวงคอ กามาวจรจต ๕๔ อเหตกจต ๑๘ มหคคตจต ๒๗ ๒) โลกตตรจต จตทเปนโลกตตระ ม ๔๐ ดวง คอ โลกตตรจต ๔๐

จาแนกจต ๑๒๑ โดยเหตเภทนย ๑) อเหตกจต จตทเปนอเหตกะ ม ๑๘ ดวง คอ อเหตกจต ๑๘ ๒) สเหตกจต จตทเปนสเหตกะ ม ๑๐๓ ดวง คอ อกศลจต ๑๒ กามาวจรโสภณจต ๒๔ มหคคตจต ๒๗ โลกตตรจต ๔๐

จาแนกจต ๑๒๑ โดยฌานเภทนย ๑) อฌานจต จตทไมประกอบดวยองคฌาน ม ๕๔ ดวงคอ กามาวจรจต ๕๔ ๒) ฌานจต จตทประกอบดวยองคฌาน ม ๖๗ ดวง คอ มหคคตจต ๒๗ โลกตตรจต ๔๐

จาแนกจต ๑๒๑ โดยเวทนาเภทนย ๑) สขสหคตจต จตทเกดพรอมดวยสขเวทนาม๑ ดวงคอสขสหคตกายวญญาณจต ๑ ๒) ทกขสหคตจต จตทเกดพรอมดวยทกขเวทนาม ๑ ดวงคอ ทกขสหคตกายวญญาณจต ๑ ๓)โสมนสสสหคตจตจตทเกดพรอมดวยโสมนสเวทนาม ๖๒ ดวง คอ กามโสม นสสสหคตจต ๑๘ ปฐมฌานจต๑๑ทตยฌานจต๑๑ ตตยฌานจต ๑๑ จตตถฌานจต ๑๑ ๔) โทมนสสสหคตจต จตทเกดพรอมดวยโทมนสเวทนา ม ๒ ดวง คอ โทสมลจต ๒ ๕) อเปกขาสหคตจต จตทเกดพรอมดวยอเบกขาเวทนา ม ๕๕ ดวง คอ กามอเบกขาสหคตจต ๓๒ ปญจมฌานจต ๒๓

จาแนกจต ๑๒๑ โดยสมปโยคเภทนย ๑) สมปยตตจต จตทประกอบดวยธรรม ๕ อยาง คอ ทฏฐ ปฏฆะ วจกจฉา อทธจจะ ญาณะ อยางใดอยางหนง ม ๘๗ ดวง คอ ทฏฐคตสมปยตตจต ๔ ปฏฆสมปยตตจต ๒ วจกจฉา

สมปยตตจต ๑ อทธจจสมปยตตจต ๑ ญาณสมปยตตจต ๔๗ หรอ ๗๙ ดวง ๒) วปปยตตจต จตทไมประกอบดวยธรรม ๕ อยางนน อยางใดอยางหนง ม ๓๔ ดวง คอ ทฏฐคตวปปยตตจต ๔ อเหตกจต ๑๘ญาณวปปยตตจต๑๒

จาแนกจต ๑๒๑ โดยสงขารเภทนย ๑) อสงขารกจต จตทเกดขนโดยไมมการชกชวน ม ๓๗ ดวง คอ อกศล อสงขารกจต ๗ อเหตกจต ๑๘ กามาวจรโสภณอสงขารกจต ๑๒ ๒) สสงขารกจต จตทเกดขนโดยมการชกชวน ม ๘๔ ดวง คอ อกศลสสงขารกจต ๕ กามวจรโสภณสสงขารกจต ๑๒ ฌานจต ๖๗ หมายเหต… อเหตกจต ๑๘ สงเคราะหเขาในวปปยตตจตทงหมด ฌานจต๖๗ สงเคราะหเขาในญาณสมปยตตจตทงหมด โมหมลจต ๒ อเหตกจต ๑๘ สงเคราะหเขาในอสงขารกจตทงหมด

ฌานจต ๖๗ สงเคราะหเขาในสสงขารกจตทงหมด สขสหคตฌานจต ๔๔ ดวงสงเคราะหเขาใน

โสมนสสสหคตจตทงหมด ในจตแตละดวงนน สามารถสงเคราะหเขาในเภทนยทง ๙

น ไดทง ๙ นย แลวแตจะเขาอยในฝายใดฝายหนง ตามสภาวะของจตดวงนน ๆ เชน ยกโลภมลจตดวงท ๑ แสดงจาแนกโดยเภทนยทง ๙ เปนตวอยาง ดงน

วาโดยชาตเภทนย เปน อกศลชาต วาโดยภมเภทนย เปน กามภม วาโดยโสภณเภทนย เปน อโสภณจต วาโดยโลกเภทนย เปน โลกยจต วาโดยเหตเภทนย เปน สเหตกจต วาโดยฌานเภทนย เปน อฌานจต วาโดยเวทนาเภทนย เปน โสมนสสเวทนา วาโดยสมปโยคเภทนยเปน สมปยตตจต วาโดยสงขารเภทนย เปน อสงขารกจต

จตดวงอน ๆ กพงสงเคราะหเขาโดยนยน เพราะอาศยการจาแนกจต โดยประเภทตาง ๆ ดงกลาวน จตจงมจานวนถง ๘๙ หรอ ๑๒๑ ดวง

ปรจเฉทท ๒ เจตสกปรมตถ เจตสกปรมตถน เปนการแสดงถงชอและความหมายของ

เจตสก จานวนเจตสก และความเปนไปของเจตสกทประกอบกบจต ทเรยกวา สปโยคนย สงคหนย และทตภยมสสกนย ดงแสดงโดยสงเขป ตอไปน

๑. ชอและความหมายของเจตสก เจตสก หมายถง ธรรมชาตทอาศยจตเกดเปนนตย ท

เรยกวา จตตนสสตลกษณะ โดยลกษณะ ๔ อยาง คอ เกดพรอมกบจต ดบพรอมกบจต มอารมณเดยวกบจต และมทอาศย (เฉพาะในปญจโวการภม ๒๖) อนเดยวกนกบจต เมอครบลกษณะ ๔ อยางน เรยกวา เจตสก

อญญสมานาเจตสก หมายถง เปนเจตสกทเหมอนกนกบธรรมอน ทงอโสภณจตและโสภณจต คอ เปนเจตสกทประกอบไดในจตทกประเภท ทงกศลจต อกศลจต วปากจต และกรยาจต

สพพจตตสาธารณเจตสก หมายถง เปนเจตสกทประกอบไดกบจตทงหมดทวไป คอ ประกอบไดกบจตทกประเภทและทกดวงไมมยกเวน เปนเจตสกทเปนพนฐานใหจตกระทบกบอารมณ

ปกณณกเจตสก หมายถง เปนเจตสกทประกอบเรยรายทวไปทงในฝายโลกยะ โลกตตระ โสภณะ อโสภณะ กศล อกศล วบาก กรยา แตประกอบไมไดทงหมดทกดวง

อกศลเจตสก หมายถง เปนเจตสกทประกอบไดในอกศลจต ๑๒ ทงหมด ตามสมควรทจะประกอบได

สพพากสลสาธารณเจตสก หมายถง เปนเจตสกทประกอบในอกศลจต ๑๒ ไดทวไปทงหมด

โมจตกเจตสกหมายถง เจตสก ๔ ดวง ทมโมหเจตสกเปนประธาน

โลตกเจตสก หมายถง เจตสก ๓ ดวง ทมโลภเจตสกเปนประธาน

โทจตกเจตสก หมายถง เจตสก ๔ ดวงทมโทสเจตสกเปนประธาน

ถทกเจตสก หมายถง เจตสก ๒ ดวง ทมถนเจตสกเปนประธาน เปนเจตสกทประกอบไดในอกศลสสงขารกจต ๕ ดวง เทานน โสภณเจตสกหมายถง เปนเจตสกทประกอบไดในโสภณจต ๕๙ หรอ ๙๑ ดวง ตามสมควรทจะประกอบได เทานน โสภณสาธารณเจตสก หมายถง เปนเจตสกทประกอบไดทวไปทงหมด ในโสภณจต ๕๙ หรอ ๙๑ ซงเปนจตทสวยงาม และไมมโทษ

วรตเจตสก หมายถง เปนเจตสกทมเจตนางดเวนจากทจรตเปนประธาน

อปปมญญาเจตสก หมายถง เปนเจตสกทเกดขนโดยอาศยทกขตสตว หรอ สขตสตวทวไปไมจากด เปนอารมณ

ปญญนทรยเจตสก หมายถง เปนเจตสกทมหนาทปกครองในการรสภาพธรรมโดยทว ๆ ไปตามความเปนจรง

๒. จานวนของเจตสก

เจตสก ๕๒ ดวงน แบงออกเปน ๓ พวก เรยกวา ราส แปลวา หมวด,หม คอ

อญญสมานราส พวกหนง มจานวน ๑๓ ดวง (อญญสมานาเจตสก ๑๓)

อกศลราส พวกหนง มจานวน ๑๔ ดวง (อกศลเจตสก ๑๔)

โสภณราส พวกหนง มจานวน ๒๕ ดวง (โสภณเจตสก ๒๕)

เจตสกม ๕๒ ดวง คอ อญญสมานาเจตสก ๑๓ อกศลเจตสก ๑๔ โสภณเจตสก ๒๕ อญญสมานาเจตสก ๑๓ แบงเปน ๒ จาพวกคอ สพพจตตสาธารณเจตสก ๗ ปกณณกเจตสก ๖ อกศลเจตสก ๑๔ แบงเปน ๕ จาพวกคอ โมจตกเจตสก ๔

โลตกเจตสก ๓ โทจตกเจตสก ๔ ถทกเจตสก ๒ วจกจฉาเจตสก ๑ โสภณเจตสก ๒๕ แบงเปน ๔ จาพวกคอ โสภณสาธารณเจตสก ๑๙ วรตเจตสก ๓ อปปมญญาเจตสก ๒

ปญญนทรยเจตสก ๑

อญญสมานาเจตสก ม ๑๓ ดวง คอ สพพจตตสาธารณเจตสกม ๗ ดวง คอ

ผสสะ ธรรมชาตทกระทบอารมณ เวทนา ธรรมชาตทเสวยอารมณ สญญา ธรรมชาตทจาอารมณ เจตนา ธรรมชาตทกระตนเตอนและชกชวนสมปยตต

ธรรมในอารมณ เพอใหทาหนาทของตน ๆ

เอกคคตา ธรรมชาตทสงบและใหสมปยตตธรรมตงอย ในอารมณเดยว

ชวตนทรย ธรรมชาตทรกษาสมปยตตธรรม มนสการ ธรรมชาตทมงและนาสมปยตตธรรมสอารมณ

ปกณณกเจตสก ม ๖ ดวง คอ วตกธรรมชาตทยกสมปยตตธรรมขนสอารมณคอคดอารมณ วจาร ธรรมชาตทมการเคลาคลงอารมณ อธโมกข ธรรมชาตทตดสนอารมณ วรยะ ธรรมชาตทมความพยายามในอารมณ ปต ธรรมชาตทมความชนชมยนดในอารมณ ฉนทะ ธรรมชาตทปรารถนาอารมณ

อกศลเจตสก ม ๑๔ ดวงคอ โมจตกเจตสก ม ๔ ดวง คอ

โมหะ ธรรมชาตทบงสภาพตามความเปนจรงของอารมณไว คอ หลง

อหรกะ ธรรมชาตทไมมความละอายตอทจรต

อโนตตปปะ ธรรมชาตทไมมความเกรงกลวตอทจรต อทธจจะ ธรรมชาตทฟงซาน คอ รบอารมณไมมน

โลตกเจตสก ม ๓ ดวง คอ โลภะ ธรรมชาตทมความตองการ และตดใจในกามคณ

อารมณ ทฎฐ ธรรมชาตทมความเหนผดในอารมณ มานะ ธรรมชาตทมความเยอหยง ถอตว

โทจตกเจตสก ม ๔ ดวง คอ โทสะ ธรรมชาตทประทษรายในอารมณ อสสา ธรรมชาตทมความไมพอใจในทรพยสมบตหรอคณ

ความดของผอน มจฉรยะ ธรรมชาตทมความหวงแหนในทรพยสมบต หรอ

คณความดของตน กกกจจะ ธรรมชาตทมความราคาญใจในทจรตทไดทาไป

แลวและในสจรตทยงไมไดทา ถทกเจตสก ม ๒ ดวง คอ

ถนะ ธรรมชาตททาใหจตเซองซมทอถอยจากอารมณ มทธะ ธรรมชาตททาใหเจตสกเซองซมทอถอยจากอารมณ

วจกจฉาเจตสก ม ๑ ดวง คอ วจกจฉา ธรรมชาตทมความสงสย ไมตกลงใจ คอ วพากษ

วจารณในคณพระพทธ พระธรรม พระสงฆ เปนตน โสภณเจตสก ม ๒๕ ดวง

โสภณสาธารณเจตสก ม ๑๙ ดวง คอ ศรทธา ธรรมชาตทมความเชอและเลอมใสในคณพระพทธ

พระธรรม พระสงฆ ตามความเปนจรง เชอในกรรมและผลของกรรม

สต ธรรมชาตทมความระลกในอารมณทเกยวดวยกศลธรรม มคณของพระพทธ พระธรรม พระสงฆ เปนตน

หร ธรรมชาตทมความเกลยด และละอายตอการงานอน เปนทจรต

โอตตปปะ ธรรมชาตทสะดงกลวตอการงานอนเปนทจรต อโลภะ ธรรมชาตทไมอยากไดและไมตดใจในกามคณ

อารมณ อโทสะ ธรรมชาตทไมประทษรายในอารมณ ตตตรมชฌตตตา ธรรมชาตททาใหสมปยตตธรรมสมาเสมอ

ในกจของตนๆไมใหมการยงหรอ หยอนกวากน กายปสสทธ ธรรมชาตทเปนความสงบของเจตสกขนธ ๓ในการ

งานอนเปนกศล จตตปสสทธ ธรรมชาตทเปนความสงบของจตในการงาน

อนเปนกศล กายลหตา ธรรมชาตทเปนความเบาของเจตสกขนธ ๓

ในการงานอนเปนกศล จตตลหตา ธรรมชาตทเปนความเบาของจต ในการงาน

อนเปนกศล กายมทตา ธรรมชาตทเปนความออนของเจตสกขนธ

๓ในการงานอนเปนกศล จตตมทตา ธรรมชาตทเปนความออนของจต ในการงาน

อนเปนกศล กายกมมญญตา ธรรมชาตทเปนความควรของเจตสกขนธ๓

ในการงานเปน กศล จตตกมมญญตา ธรรมชาตทเปนความควรของจตในการ

งานอนเปนกศล กายปาคญญตา ธรรมชาตทเปนความคลองแคลวของ

เจตสกขนธ ๓ ในการงานอนเปนกศล จตตปาคญญตา ธรรมชาตทเปนความคลองแคลวของจตใน

การงานอนเปนกศล กายชกตา ธรรมชาตทเปนความซอตรงของเจตสกขนธ๓

ในการงานอนเปนกศล จตตชกตา ธรรมชาตทเปนความซอตรงของจตในการ

งานอนเปนกศล วรตเจตสก ม ๓ ดวง คอ

สมมาวาจา การกลาววาจาทเวนจากวจทจรต ๔ ซงไมเกยว กบการงานอนเปนอาชพ

สมมากมมนตะ การกระทาทเวนจากกายทจรต ๓ ซงไมเกยว กบการงานอนเปนอาชพ

สมมาอาชวะ การประกอบอาชพทเวนจากวจทจรต ๔ กาย

ทจรต ๓ อปปมญญาเจตสก ม ๒ ดวงคอ

กรณา ธรรมชาตทมความสงสารตอทกขตสตวคอผทกาลง ไดรบความลาบากอย หรอ จะไดรบความลาบากในกาลขางหนา

มทตา ธรรมชาตทมความยนดตอสขตสตว คอ ผทกาลงได รบความสขหรอจะไดรบความสขในกาลขางหนา ปญญนทรยเจตสก ม ๑ ดวง คอ

ปญญา ธรรมชาตทรสภาพธรรมโดยทง ๆ ไปตามเปนจรง

๓. สมปโยคนย และสงคหนย สมปโยคนย หมายถง การยกเจตสกขนมากลาวเปน

ประธาน และหาจานวนจตทเจตสกนน ๆ ประกอบได เชน ผสสเจตสก ประกอบในจตได ๘๙ หรอ ๑๒๑ ดวง ดงนเปนตน

สงคหนย หมายถง การยกจตขนมากลาวเปนประ ธาน และหาจานวนเจตสกทประกอบกบจตดวงนนๆ ได เชน โลภมลจตดวงท๑ มเจตสกประกอบได ๑๙ ดวง ดงนเปนตน

ตทภยมสสกนย หมายถงการยกเจตสกขนมากลาวเปนประธาน แลวหาจานวนเจตสกทประกอบกบเจตสกนน ๆ ไดตามหลกสมปโยคนยและสงคหนยรวมกน

เจตสกทประกอบกบจตนน แบงเปน ๒ จาพวก ๑.อนยตโยคเจตสก หมายถง เปนเจตสกทประกอบกบ

จตไดไมแนนอน ม ๑๑ ดวงคอ มานะ อสสา มจฉรยะ กกกจจะ ถทกะ ๒ วรต ๓ อปปมญญา ๒ ซงจาแนกเปน ๓ จาพวก คอ ๑.๑ นานากทาจเจตสก หมายถง เปนเจตสกทประกอบไดเปนบางครงบางคราวและไมประกอบพรอมกน ม ๘ ดวง คอ อสสา มจฉรยะ กกกจจะ วรต ๓ อปปมญญา ๒ ๑.๒ กทาจเจตสก หมายถง เปนเจตสกทประกอบไดเปนบางครงบางคราว ม ๑ ดวง คอ มานะ

๑.๓สหกทาจเจตสก หมายถงเปนเจตสกทประกอบไดเปนบางครงบางคราว แตประกอบพรอมกน ม ๒ ดวง คอ ถนะ มทธะ

๒. นยตโยคเจตสก หมายถง เปนเจตสกทประกอบกบจตไดแนนอนคอถาระบวาประกอบกบจตดวงใด เมอจตดวงนนเกดขนจะตองมเจตสกทระบไวนนเกดพรอมดวยเสมอ ม ๔๑ ดวง ไดแก เจตสก ๔๑ ดวง ทเหลอจากอนยตโยคเจตสก นนเอง

หลกสมปโยคนย สมปโยคนย ม ๑๖ นย คอ อญญสมานาเจตสก ๑๓ มสมปโยคนย ๗ นย อกศลเจตสก ๑๔ มสมปโยคนย ๕ นย โสภณเจตสก ๒๔ มสมปโยคนย ๔ นย ๑.อญญสมานาเจตสก ๑๓ มสมปโยคนย ๗ นย

สพพจตตสาธารณเจตสก ๗ แตละดวงประกอบไดในจต ๘๙ หรอ ๑๒๑ ดวงทงหมด นบเปน ๑ นย

วตกเจตสก ประกอบไดในจต ๕๕ ดวง คอ กามาวจรจต ๔๔ (เวนทวปญจวญญาณจต ๑๐) ปฐมฌานจต ๑๑ นบเปน ๑ นย

วจารเจตสกประกอบไดในจต ๖๖ ดวง คอ กามาวจรจต ๔๔ (เวนทวปญจวญญาณจต ๑๐) ปฐมฌานจต ๑๑ และ ทตยฌานจต ๑๑ นบเปน ๑ นย

อธโมกขเจตสกประกอบไดในจต ๑๑๐ ดวง คอ กามาวจรจต๔๓ (เวนทวปญจวญญาณจต ๑๐ โมหมลวจกจฉาสมปยตตจต๑) มหคคตจต ๒๗ โลกตตรจต ๔๐นบเปน๑นย

วรยเจตสก ประกอบไดในจต๑๐๕ ดวง คอ กามาวจรจต ๓๘ (เวน อเหตกวบากจต ๑๕ ปญจทวาราวชชนจต ๑ เรยกวา อวรยจต ๑๖) มหคคตจต ๒๗ โลกตตรจต ๔๐ นบเปน ๑ นย

ปตเจตสก ประกอบไดในจต ๕๑ ดวง คอ กามาวจรโสมสนสสสหคตจต ๑๘ ปฐมฌานจต ๑๑ ทตยฌานจต ๑๑ ตตยฌานจต ๑๑ นบเปน ๑ นย

ฉนทเจตสก ประกอบไดในจต ๑๐๑ ดวง คอ กามาวจรจต ๓๔ (เวนโมหมลจต ๒ อเหตกจต ๑๘ เรยกวา อฉนทจต ๒๐ ) นบเปน ๑ นย

๒.อกศลเจตสก ๑๔ มสมปโยคนย ๕นยคอ

โมจตกเจตสก ๔ แตละดวงประกอบไดในอกศลจต๑๒ทงหมดนบเปน ๑ นย โลตกเจตสก๓ คอ โลภเจตสกประกอบไดในโลภมลจต ๘ ทฎฐเจตสก ประกอบไดในโลภทฎฐคตสมปยตตจต ๔ มานเจตสกประกอบไดในโลภทฎฐคตวปปยตตจต ๔ ดวงนบเปน ๑ นย โทจตกเจตสก ๔ แตละดวงประกอบไดในโทสมลจต ๒ ดวง นบเปน ๑ นย ถทกเจตสก ๒ แตละดวงประกอบไดในอกศลสสงขารกจต ๕ ดวงนบเปน ๑ นย วจกจฉาเจตสก ๑ ประกอบไดในโมหวจกจฉาสมปยตตจต ๑ ดวงนบเปน ๑นย ๓. โสภณเจตสก ๒๕ มสมปโยคนย ๔ นย คอ

โสภณสาธารณเจตสก ๑๙ แตละดวง ประกอบไดในโสภณจต ๕๙ หรอ ๙๑ ดวง นบเปน ๑ นย วรตเจตสก ๓ แตละดวง ประกอบไดในโสภณจต ๑๖ หรอ ๔๘ ดวง คอ มหากศลจต ๘ โลกตตรจต ๘ หรอ ๔๐ นบเปน ๑ นย

อปปมญญาเจตสก ๒ แตละดวง ประกอบไดในโสภณจต ๒๘ ดวงคอ มหากศลจต ๘ มหากรยาจต ๘ รปาวจรจต ๑๒ (เวนรปาวจรปญจมฌานจต ๓) นบเปน ๑ นย

ปญญนทรยเจตสก ๑ประกอบไดในจต ๔๗ หรอ ๗๙ ดวง คอ กามาวจรญาณสมปยตตจต ๑๒ มหคคตจต ๒๗ โลกตตรจต ๘ หรอ ๔๐ นบเปน ๑ นย

ขยายความจตทเจตสกแตละดวงประกอบไมได จานวนจตทสพพจตตสาธารณเจตสก ประกอบไมไดนน

ไมมตามนยท ๑ จานวนจตทวตกเจตสกประกอบไมไดนน ม ๖๖ ดวง คอ

ทวปญจวญญาณจต ๑๐ ทตยฌานจต ๑๑ ตตยฌานจต ๑๑จตตถฌานจต ๑๑ และปญจมฌานจต ๒๓ ตามนยท ๒

จานวนจตทวจารเจตสกประกอบไมไดนนม๕๕ดวง คอ ทวปญจวญญาณจต ๑๐ ตตยฌานจต ๑๑ จตตถฌานจต ๑๑ ปญจมฌานจต ๒๓ ตามนยท ๓

จานวนจต ทอธโมกขเจตสกประกอบไมไดนน ม ๑๑ ดวง คอ ทวปญจวญญาณจต ๑๐ วจกจฉาสมปยตตจต ๑ ตามนยท ๔ จานวนจต ทวรยเจตสกประกอบไมไดนน ม ๑๖ ดวง คอ อเหตกวปากจต ๑๕ปญจทวาราวชชนจต ๑ ตามนยท ๕

จานวนจต ทปตเจตสกประกอบไมไดนน ม ๗๐ ดวงคอ อกศลจต ๘ (เวนโลภโสมนสฯ ๔) อเหตกจต ๑๑ (เวนโสมนสสนตรณจต ๑ หสตปปาทจต ๑) กามาวจรโสภณอเบกขาสหคตจต ๑๒ และปญจมฌานจต ๒๓ ตามนยท ๖

จานวนจตทฉนทเจตสกประกอบไมไดนน ม ๒๐ ดวง คอ โมหมลจต ๒ อเหตกจต ๑๘ ตามนยท ๗

จานวนจต ทโมจตกเจตสก ๔ ประกอบไมไดนน ม ๕๙ หรอ ๙๑ ดวง คอ โสภณจต ๕๙ หรอ ๙๑ ตามนยท ๘

จานวนจตทโลตกเจตสก ๓ ประกอบไมไดนน ม ๑๑๓,๑๑๗ ,๑๑๗ ดวง คอ โลภเจตสกประกอบไมได ๑๑๓ ดวง ทนอกจากโลภมลจต ๘ ทฎฐเจตสกประกอบไมได ๑๑๗ ดวง ท

นอกจากโลภทฎฐคตสมปยตตจต และมานเจตสกประกอบไมได ๑๑๗ ดวง ทนอกจากทฎฐคตวปปยตตจต ๔ ตามนยท ๙

จานวนจตทโทจตกเจตสก ๔ ประกอบไมไดนน ม ๑๑๙ ดวง คอ ทนอกจากโทสมลจต ๒ ตามนยท ๑๐

จานวนจตทถทกเจตสก ๒ ประกอบไมไดนน ม ๑๑๖ ดวง คอ ทนอกจากอกศล สสงขารกจต ๕ ตามนยท ๑๑ จานวนจตทวจกจฉาเจตสก ๑ ประกอบไมไดนน ม ๑๒๐ ดวง คอ ทนอกจากโมหวจกจฉาสมปยตตจต ๑ ตามนยท ๑๒

จานวนจตทโสภณสาธารณเจตสกประกอบไมไดนนม ๓๐ ดวง คอ อโสภณจต ๓๐ ตามนยท ๑๓

จานวนจตทวรตเจตสกประกอบไมไดนน ม ๗๓ ดวง คอ อโสภณจต ๓๐ มหาวปากจต ๘ มหากรยาจต ๘ และมหคคตจต ๒๗ ตามนยท ๑๔

จานวนจตทอปปมญญาเจตสก ๒ ประกอบไมไดนน ม ๖๑ หรอ ๙๗ ดวง คอ อโสภณจต ๓๐ มหาวปากจต ๘ รปาวจรปญจมฌานจต ๓ อรปาวจรจต ๑๒ และ โลกตตรจต ๘ หรอ ๔๐ ตามนยท ๑๕

จานวนจตทปญญนทรยเจตสก ๑ ประกอบไมไดนน ม ๔๒ ดวง คอ อโสภณจต ๓๐ และกามาวจรโสภณญาณวปปยตตจต ๑๒ ตามนยท ๑๖

รวมเปนสมปโยคนย ๑๖ นย ดงกลาวแลว. ยอหลกสมปโยคนย ๑๖ นย

เพอสะดวกแกการจา ๑.อญญสมานาเจตสก๑๓มสมปโยคนย ๗ นยคอ

สพพฯ ๗ ประกอบกบจตได ๘๙ หรอ ๑๒๑ ดวง ประกอบไมได ไมม นบเปน ๑ นย

วตก ประกอบกบจตได ๕๕ ประกอบไมได ๖๖ นบเปน ๑ นย

วจาร ประกอบกบจตได ๖๖ ประกอบไมได ๕๕ นบเปน ๑ นย

อธโมกข ประกอบกบจตได ๑๑๐ ประกอบไมได ๑๑ นบเปน ๑ นย

วรยะประกอบกบจตได ๑๐๕ ประกอบไมได ๑๖ นบเปน ๑ นย ปต ประกอบกบจตได ๕๑ ประกอบไมได ๗๐ นบเปน ๑ นย

ฉนทะ ประกอบกบจตได ๑๐๑ ประกอบไมได ๒๐ นบเปน ๑ นย

๒.อกศลเจตสก ๑๔ มสมปโยคนย ๕ นยคอ เจตสก ประกอบได และประกอบไมได นบเปน ๑ นย โมจตกะ ๔ ๑๒ ๑๐๙ นบเปน ๑ นย โลตกะ ๓ ๘,๔,๔ ๑๑๓,๑๑๗,๑๑๗ นบเปน ๑ นย โทจตกะ ๔ ๒ ๑๑๙ นบเปน ๑ นย ถทกะ ๒ ๕ ๑๑๖ นบเปน ๑ นย วจกจฉา ๑ ๑ ๑๒๐ นบเปน ๑ นย ๓.โสภณเจตสก ๒๕ มสมปโยคนย ๔ นยคอ

เจตสก ประกอบได และประกอบไมได นบเปน ๑ นย โสภณสาธารณะ ๑๙ ๕๙ หรอ ๙๑ ๓๐ นบเปน ๑ นย วรต ๓ ๑๖ หรอ ๔๘ ๗๓ นบเปน ๑ นย

อปปมญญา ๒ ๒๘ ๖๑ หรอ ๙๓ นบเปน ๑ นย ปญญนทรย ๑ ๔๗ หรอ ๗๙ ๔๒ นบเปน ๑ นย

๒. หลกสงคหนย สงคหนย ม ๓๓ นยคอ อกศลจต ๑๒ มสงคหนย ๗ นย อเหตกจต ๑๘ มสงคหนย ๔ นย กามาวจรโสภณจต ๒๔ มสงคหนย ๑๒ นย มหคคตจต ๒๗ มสงคหนย ๕ นย โลกตตรจต ๔๐ มสงคหนย ๕ นย

๑. อกศลจต ๑๒ มสงคหนย ๗ นย คอ จานวนเจตสก ๑๙ ดวง ทประกอบไดในปฐมและทตยอสง

ขารกจต นบเปน ๑ นย จานวนเจตสก๑๘ ดวง ทประกอบไดในตตยะและ

จตตถอสงขารกจต นบเปน๑นย จานวนเจตสก ๒๐ดวงทประกอบไดในปญจมอสงขารกจต

นบเปน ๑ นย

จานวนเจตสก ๒๑ ดวง ทประกอบไดในปฐมและทตยสสงขารกจต นบเปน ๑ นย

จานวนเจตสก ๒๐ ดวงทประกอบไดในตตยะและจตตถสสงขารกจตนบเปน ๑ นย

จานวนเจตสก ๒๒ ดวงทประกอบไดในปญจมสสงขารกจตนบเปน๑ นย

จานวนเจตสก ๑๕ ดวงทประกอบไดในโมหมลจต ๒ ดวง นบเปน ๑ นย

๒. อเหตกจต ๑๘ มสงคหนย ๔ นย คอ จานวนเจตสก ๑๒ ดวงทประกอบไดในหสตปปาทจต ๑

นบเปน ๑ นย จานวนเจตสก ๑๑ ดวง ทประกอบไดในโสมนสสนตรณจต ๑ กบมโนทวาราวชชนจต ๑ นบเปน ๑ นย

จานวนเจตสก๑๐ดวง ทประกอบไดในมโนธาต ๓ กบอเบกขาสนตรณจต ๒นบเปน ๑ นย

จานวนเจตสก๗ดวงทประกอบไดในทวปญจวญญาณจต๑๐นบเปน ๑นย

๓. กามาวจรโสภณจต ๒๔ มสงคหนย ๑๒ นยคอ จานวนเจตสก ๓๘ ดวงทประกอบไดในจตดวงท ๑ กบ

ดวงท ๒ นบเปน ๑ นย จานวนเจตสก๓๗ ทงคทประกอบไดในจตดวงท ๓,๔ กบ

ดวงท ๕,๖ นบเปน ๒ นย จานวนเจตสก ๓๖ ดวงทประกอบไดในจตดวงท ๗ กบ

ดวงท ๘ นบเปน ๑ นย จานวนเจตสก ๓๓ ดวงทประกอบไดในจตดวงท ๑ กบ

ดวงท๒นบเปน ๑ นย จานวนเจตสก ๓๒ ทงค ทประกอบไดในจตดวงท ๓,๔ กบ

ดวงท ๕,๖นบเปน ๒นย จานวนเจตสก ๓๑ ดวงทประกอบไดในจตดวงท ๗ กบ

ดวงท ๘ นบเปน ๑ นย จานวนเจตสก ๓๕ ทประกอบไดในจตดวงท ๑ กบดวงท

๒ นบเปน ๑ นย

จานวนเจตสก ๓๔ ทงคทประกอบไดในจตดวงท ๓,๔ กบดวงท ๕,๖ นบเปน ๒นย

จานวนเจตสก ๓๓ ดวงทประกอบไดในจตดวงท ๗ กบดวงท ๘ นบเปน ๑นย

๔. มหคคตจต ๒๗ มสงคหนย ๕ นย คอ จานวนเจตสก ๓๕ ดวงทประกอบไดในปฐมฌานจต ๓ นบเปน ๑ นย จานวนเจตสก ๓๔ ดวงทประกอบไดในทตยฌานจต ๓ นบเปน ๑ นย จานวนเจตสก ๓๓ ดวงทประกอบไดในตตยฌานจต ๓ นบเปน ๑ นย จานวนเจตสก ๓๒ ดวงทประกอบไดในจตตถฌานจต ๓ นบเปน ๑นย จานวนเจตสก ๓๐ ดวงทประกอบไดในปญจมฌานจต ๑๕

นบเปน ๑ นย ๕. โลกตตรจต ๔๐ มสงคหนย ๕ นย คอ

จานวนเจตสก ๓๖ ดวง ทประกอบไดในปฐมฌานจต ๘ นบเปน ๑นย จานวนเจตสก ๓๕ ดวง ทประกอบไดในทตยฌานจต ๘ นบเปน ๑ นย จานวนเจตสก ๓๔ ดวง ทประกอบไดในตตยฌานจต ๘ นบเปน ๑ นย จานวนเจตสก ๓๓ ทงค ทประกอบไดในจตตถฌานจต ๘

กบปญจมฌานจต ๘ นบเปน ๒ นย หมายเหต. การนบจานวนสงคหนยนน ใหนบจตทม

จานวนเจตสกเทากนเปนนยหนง มบางดวงทมเจตสกประกอบไดเทากนแตนบเปน ๒ นย เชน มหากศลจตดวงท ๓ ดวงท ๔, กบดวงท ๕ ดวงท ๖, มหาวบากจตดวงท ๓ ดวงท ๔, กบดวงท ๕ ดวงท ๖ และมหากรยาจตดวงท ๓ ดวงท ๔ , กบดวงท ๕ กบดวงท ๖ จตเหลาน มเจตสกประกอบไดเทากน แตนบเปน ๒ นย ทเปนเชนนเพราะตางกน โดยเวทนาและสมปโยค

อธบายหลกสงคหนย ๓๓ นยดงน

จาแนกเจตสก ๒๗ โดยอกศลจต ๑๒ โลภมลจตดวงท ๑ มเจตสกประกอบได ๑๙ ดวง คอ

อญญสมานา ๑๓โมจตกะ ๔ โลภะ ทฏฐ โลภมลจตดวงท ๒ มเจตสกประกอบได ๒๑ ดวง คอ

อญญสมานา๑๓ โมจตกะ ๔ โลภะ ทฏฐ ถทกะ ๒ โลภมลจตดวงท ๓ มเจตสกประกอบได ๑๙ ดวง คอ

อญญสมานา๑๓ โมจตกะ ๔ โลภะ มานะ โลภมลจตดวงท ๔ มเจตสกประกอบได ๒๑ดวงคอ อญญสมานา๑๓ โมจตกะ ๔ โลภะ มานะ ถทกะ ๒

โลภมลจตดวงท ๕ มเจตสกประกอบได ๑๘ ดวง คอ อญญสมานา ๑๒ (เวนปต)โมจตกะ ๔ โลภะ ทฏฐ

โลภมลจตดวงท ๖ มเจตสกประกอบได ๒๐ ดวง คอ อญญสมานา๑๒ (เวนปต) โมจตกะ ๔ โลภะ ทฏฐ ถทกะ ๒

โลภมลจตดวงท ๗ มเจตสกประกอบได ๑๘ ดวง คอ อญญสมานา๑๒ (เวนปต)โมจตกะ ๔ โลภะ มานะ

โลภมลจตดวงท ๘ มเจตสกประกอบได ๒๐ ดวง คอ อญญสมานา ๑๒ (เวนปต) โมจตกะ๔ โลภะ มานะ ถทกะ ๒

โทสมลจตดวงท ๑ มเจตสกประกอบได ๒๐ ดวง คอ อญญสมานา ๑๒ (เวนปต) โมจตกะ ๔โทจตกะ ๔ โทสมลจตดวงท ๒ มเจตสกประกอบได ๒๒ ดวง คอ อญญสมานา ๑๒ (เวนปต) โมจตกะ ๔ โทจตกะ ๔ ถทกะ ๒

โมหมลจตดวงท ๑ มเจตสกประกอบได ๑๕ ดวง คอ อญญสมานา๑๐ (เวนอธโมกข ปต ฉนทะ) โมจตกะ ๔ วจกจฉา ๑

โมหมลจตดวงท ๒ มเจตสกประกอบได ๑๕ ดวง คอ อญญสมานา ๑๑ (เวนปต ฉนทะ ) โมจตกะ ๔

จาแนกเจตสก ๑๒ โดยอเหตกจต ๑๘ ทวปญจวญญาณจต ๑๐ มเจตสกประกอบได ๗ ดวง

คอ สพพจตตสาธารณเจตสก ๗ ดวง มโนธาต ๓ และอเบกขาสนตรณจต ๒ รวม ๕ ดวงน ม

เจตสกประกอบได ๑๐ ดวง คอ อญญสมานา ๑๐ (เวนวรยะ ปต ฉนทะ ) โสมนสสนตรณจต ๑ มเจตสกประกอบได ๑๑ ดวง คอ อญญสมานา ๑๑ (เวนวรยะ ฉนทะ)

มโนทวาราวชชนจต ๑ มเจตสกประกอบได ๑๑ ดวง คอ อญญสมานา ๑๑ (เวนปต ฉนทะ) หสตปปาทจต ๑ มเจตสกประกอบได๑๒ ดวง คอ อญญสมานา ๑๒ (เวนฉนทะ)

จาแนกเจตสก ๓๘ โดยกามาวจรโสภณจต ๒๔ มหากศลจตดวงท ๑ กบดวงท ๒ มเจตสกประกอบได ๓๘

ดวง คอ อญญสมานา ๑๓ โสภณะ ๒๕ มหากศลจตดวงท ๓ กบดวงท ๔ มเจตสกประกอบได ๓๗

ดวง คอ อญญสมานา ๑๓ โสภณะ๒๔ (เวนปญญา) มหากศลจตดวงท ๕ กบดวงท ๖มเจตสกประกอบได ๓๗ ดวง คอ อญญสมานา ๑๒ (เวนปต ) โสภณะ ๒๕

มหากศลจตดวงท ๗ กบดวงท ๘ มเจตสกประกอบได ๓๖ ดวง คอ อญญสมานา ๑๒ (เวนปต) โสภณะ ๒๔ (เวนปญญา) มหาวบากจตดวงท ๑ กบดวงท ๒ มเจตสกประกอบได ๓๓ ดวงคอ อญญสมานา ๑๓โสภณสาธารณะ ๑๙ ปญญา ๑ มหาวปากจตดวงท ๓ ดวงท ๔ มเจตสกประกอบได ๓๒ ดวง คอ อญญสมานา ๑๓ โสภณสาธารณะ ๑๙

มหาวปากจต ดวงท๕ กบดวงท ๖ มเจตสกประกอบได ๓๒ ดวง คอ อญญสมานา๑๒ (เวนปต) โสภณสาธารณะ ๑๙ ปญญา ๑

มหาวปากจตดวงท ๗ กบดวงท ๘ มเจตสกประกอบได ๓๑ ดวง คอ อญญสมานา ๑๒ (เวนปต) โสภณสาธารณะ ๑๙

มหากรยาจตดวงท ๑ กบดวงท ๒ มเจตสกประกอบได ๓๕ ดวงคอ อญญสมานา ๑๓ โสภณะ ๒๒ (เวนวรต ๓ )

มหากรยาจตดวงท ๓ กบดวงท๔ มเจตสกประกอบได ๓๔ ดวง คออญญสมานา ๑๓ โสภณะ ๒๑ (เวนวรต ๓ ปญญา)

มหากรยาจตดวงท ๕ กบดวงท ๖ มเจตสกประกอบได ๓๔ ดวงคอ อญญสมานา ๑๒ (เวนปต) โสภณะ ๒๒ (เวนวรต ๓) มหากรยาจตดวงท ๗ กบดวงท ๘ มเจตสกประกอบได ๓๓ ดวงคอ อญญสมานา ๑๒ (เวนปต ) โสภณะ ๒๑ (เวนวรต ๓ ปญญา ๑)

จาแนกเจตสก ๓๕ โดยมหคคตจต ๒๗

ปฐมฌานจต ๓ มเจตสกประกอบได ๓๕ ดวง คอ อญญสมานา ๑๓ โสภณะ ๒๒ (เวนวรต ๓ )

ทตยฌานจต ๓ มเจตสกประกอบได ๓๔ ดวง คอ อญญสมานา ๑๒ (เวนวตก) โสภณะ ๒๒ (เวนวรต ๓ )

ตตยฌานจต๓มเจตสกประกอบได๓๓ดวงคอ อญญสมานา ๑๑ (เวนวตก วจาร) โสภณะ ๒๒ (เวนวรต ๓ ) จตตถฌานจต ๓ มเจตสกประกอบได ๓๒ ดวง คอ อญญสมานา ๑๐ (เวนวตก วจาร ปต) โสภณะ ๒๒ (เวนวรต ๓)

ปญจมฌานจต ๑๕ มเจตสกประกอบได ๓๐ ดวง คอ อญญสมานา ๑๐ (เวนวตก วจาร ปต) โสภณะ ๒๐ (เวนวรต ๓ อปปมญญา ๒ )

จาแนกเจตสก ๓๖ โดยโลกตตรจต ๔๐ ปฐมฌานจต ๘ มเจตสกประกอบได ๓๖ ดวง คอ อญญ

สมานา ๑๓ โสภณะ ๒๓(เวนอปปมญญา ๒) ทตยฌานจต ๘มเจตสกประกอบได ๓๕ ดวงคอ อญญ

สมานา๑๒ (เวนวตก) โสภณะ๒๓ (เวนอปปมญญา๒)

ตตยฌานจต๘มเจตสกประกอบได๓๔ดวงคอ อญญสมานา ๑๑ (เวนวตกวจาร)โสภณ ๒๓ (เวนอปปมญญา ๒)

จตตถฌานจต ๘ มเจตสกประกอบได ๓๓ ดวง คอ อญญสมานา ๑๐ (เวนวตกวจาร ปต) โสภณะ ๒๓ (เวนอปปมญญา๒)

ปญจมฌานจต ๘ มเจตสกประกอบได ๓๓ ดวง คอ อญญสมานา ๑๐ (เวนวตกวจาร ปต) โสภณะ ๒๓ (เวนอปปมญญา๒)

๓. ตทภยมสสกนย ตทภยมสสกนย หมายถง การแสดงหลกสมปโยคนยและ

สงคหนยทง ๒ รวมกน โดยยกเจตสกขนมากลาวแลว หาจานวนเจตสกทสามารถเกดรวมกบเจตสกดวงนน ๆ ตามนยทง ๒ คอ ตามสงคหนย เจตสกดวงนน ประกอบกบจตไดเทาไร และในจานวนจตเหลาน มเจตสกอะไรเกดรวมไดบาง กนบเอาเจตสกทสามารถเกดรวมดวยไดเหลานน โดยลกษณะนบในจตดวงหนงแลว ไมนบในจตดวงอนอก ดงแสดงโดยสงเขป เปนตารางดงน

ตารางแสดงตทภยมสสกนย เจตสก ๕๒ สงคหะ สม

โยคะ รวมเจตสกทประกอบได

สพพฯ ๗ แตละดวง ๑๒๑ ๕๒ ๕๑ (เวนตวเอง) วตกเจตสก ๕๕ ๕๒ ๕๑ (เวนตวเอง) วจารเจตสก ๖๖ ๕๒ ๕๑ (เวนตวเอง) อธโมกขเจตสก ๑๑๐ ๕๑ ๕๐ (เวนวจกจฉาและตวเอง) วรยเจตสก ๑๐๕ ๕๒ ๕๑ (เวน ตวเอง ) ปตเจตสก ๕๑ ๔๗ ๔๖ (เวนโทจตก ๔ วจกจฉา ๑

และตวเอง) ฉนทเจตสก ๑๐๑ ๕๑ ๕๐ (เวนวจกจฉาและตวเอง) โมจตก๔ แตละดวง ๑๒ ๒๗ ๒๖ (เวน ตวเอง ) โลภเจตสก ๘ ๒๒ ๒๑ (เวน ตวเอง ) ทฏฐเจตสก ๔ ๒๑ ๒๐ (เวนมานะและตวเอง) มานเจตสก ๔ ๒๑ ๒๐ (เวนทฏฐและตวเอง) โทสเจตสก ๒ ๒๒ ๒๑ (เวน ตวเอง ) อสสาเจตสก ๒ ๒๒ ๑๙ (เวนมจฉรยกกกจจะ

วจกจฉาและตวเอง) มจฉรยเจตสก ๒ ๒๒ ๑๙(เวนอสสากกกจจะวจกจฉา

และตวเอง) กกกจจเจตสก ๒ ๒๒ ๑๙ (เวนอสสา, มจฉรยะ,วจกจ

ฉา,ตวเอง) ถทกเจตสก ๒แตละดวง

๕ ๒๖ ๒๕ (เวนวจกจฉาและตวเอง)

วจกจฉาเจตสก ๑ ๑๕ ๑๔ (เวนตวเอง ) โสภณสาธารณ ๑๙ แตละดวง

๕๙/๙๑ ๓๘ ๓๗ (เวนตวเอง)

วรตเจตสก ๓ แตละดวง

๑๖/๔๘ ๓๔ / ๓๖

๓๓ ทเปนโลกยะ(เวนวรต ๓ อปปมญญา๒) ๓๕ ทเปนโลกตตระ(เวนตวเอง)

อปปมญญา๒แตละดวง

๒๘ ๓๔ ๓๓ (เวนวรต ๓ อปปมญญา๒ )

ปญญาเจตสก ๔๗/๗๙ ๓๘ ๓๗ (เวนตวเอง )

ยกตวอยาง เพอความเขาใจ สพพจตตสาธารณเจตสก ๗ ดวง แตละดวง ประกอบกบจตได ๑๒๑ และมเจตสกอนเกดรวมดวย ๕๑ (เวนตวเอง หมายถง ยกดวงไหนเปนประธาน กเวนดวงนน) วตกเจตสก ประกอบกบจตได ๕๕ ดวง มเจตสกเจตสกเกดรวมดวย ๕๑ ดวง (เวนตวเอง)

ฯลฯ

แสดงเจตสกโดยพสดาร ๓,๔๒๖ สพพจตตสาธารณเจตสก ๗ x ๑๒๑ = ๘๔๗ วตกเจตสก ๑ x ๕๕ = ๕๕ วจารเจตสก ๑ x ๖๖ = ๖๖ อธโมกขเจตสก ๑ x ๑๑๐ = ๑๑๐ วรยเจตสก ๑ x ๑๐๕ = ๑๐๕ ปตเจตสก ๑ x ๕๑ = ๕๑ ฉนทเจตสก ๑ x ๑๐๑ = ๑๐๑ รวมเปนอญญสมานาเจตสกโดยพสดาร ๑,๓๓๕ ดวง โมจตกเจตสก ๔ ๔ x ๑๒ = ๔๘ โลภเจตสก ๑ x ๘ = ๘ ทฎฐเจตสก ๑ x ๔ = ๔ มานเจตสก ๑ x ๔ = ๔ โทจตกเจตสก ๔ ๔ x ๒ = ๘ ถทกเจตสก ๒ ๒ x ๕ = ๑๐ วจกจฉาเจตสก ๑ x ๑ = ๑ รวมเปนอกศลเจตสกโดยพสดาร ม ๘๔ ดวง

โสภณสาธารณเจตสก ๑๙ x ๙๑ = ๑,๗๒๙ วรตเจตสก ๓ x ๔๘ = ๑๔๔ อปปมญญาเจตสก ๒x๒๘ = ๕๖ ปญญาเจตสก ๑ x ๗๙ = ๗๙ รวมเปนโสภณเจตสกโดยพสดาร ม ๒,๐๐๘ ดวง รวมเปนเจตสกโดยพสดารทงหมด ม ๓,๔๒๖ ดวง หมายเหต…เจตสกทแสดงโดยพสดาร๓,๔๒๖ดวงน เปนการนบจานวนเจตสกตามจานวนจต ทเจตสกแตละดวงประกอบได ถาเจตสกดวงใดประกอบกบจตไดกดวง กนบจานวนเจตสกดวงนน จานวนเทานน เชน ผสสเจตสก ประกอบกบจตได ๑๒๑ ดวง กนบผสสเจตสก ๑๒๑ ดวง เจตสกดวงอน ๆ กนบโดยทานองน เหมอนกน

ปรจเฉทท ๓ ปกณณกสงคหะ ในปกณณกสงคหะน เปนการสงเคราะห จตเจตสก โดย

ประเภทแหงธรรม ๖ หมวด คอ เวทนา ๓ หรอ ๕ เหต ๖ กจ ๑๔ ทวาร ๖ อารมณ ๖ และวตถ ๖ ดงแสดงโดยสงเขป ดงน

๑. เวทนาสงคหะ ในเวทนาสงคหะน จาแนกเวทนา เปน ๒ นย คอ

๑.อารมมณานภวนลกขณะนย คอ นยทวาโดยลกษณะแหงการเสวยอารมณของเวทนาแลวม ๓ ประเภท คอ ๑) ในขณะทเสวยอารมณอยนน บางครงกรสกสบาย เรยกวา สขเวทนาองคธรรมไดแก เวทนาเจตสก ทประกอบในสขสหคตจต๖๓ดวงคอสขสหคตกายวญญาณจต ๑ โสมนสสสหคตจต ๖๒ คอโลภโสมนสสสหคตจต ๔ โสมนสสนตรณจต ๑ หสตปาทจต ๑ กามาวจรโสมนสสสหคตจต ๑๒ ปฐมฌานจต ๑๑ ทตยฌานจต ๑๑ ตตยฌานจต ๑๑ จตตถฌานจต ๑๑ และสขสหคตจต ๑ ดวง คอ สขสหคตกายวญญาณจต ๑ ดวง ๒)ในขณะทเสวยอารมณอยนนบางครงกรสกไมเปนทกขเรยกวา ทกขเวทนา องคธรรมไดแก เวทนาเจตสก ทประกอบในทกขสหคตจต ๓ ดวง คอ โทสมลจต ๒ ทกขสหคตกายวญญาณจต ๑ ดวง

๓)ในขณะทเสวยอารมณอยนน บางครงกรสกเฉย ๆ ไมสขไมทกข เรยกวา อเบกขาเวทนา องคธรรมไดแก เวทนาเจตสก ทประกอบในอเบกขาสหคตจต ๕๕ ดวง ไดแก กามอเบกขาสหคตจต ๓๒ และ ปญจมฌานจต ๒๓ ดวง

๒. อนทรยเภทนย คอ นยทวาโดยประเภทแหงอนทรย คอความเปนใหญเปนผปกครองในหนาทของตนแลว การเสวยอารมณของสตวทงหลาย เกยวเนองดวยกายบาง และเกยวเนองดวยใจบาง รวมแลวม ๕ ประเภท คอ

๑) ความรสกสบายทเกยวดวยกายนน เวทนาเจตสกทเปนใหญเปนผปกครองในการเสวยอารมณทเปนสข (อฏฐมชฌตตารมณ) ทางกายในสขสหคตกายวญญาณจต ๑ ดวง เรยกวาสขเวทนา องคธรรมไดแกเวทนาเจตสก ทประกอบในสขสหคตกายวญญาณจต๑ ดวง

๒)ความรสกไมสบายทเกยวเนองดวยกายนน เวทนาเจตสกทเปนใหญเปนผปกครองในการเสวยอารมณทเปนทกข (อนฏฐารมณ) ทางกายอยในทกขสหคตกายวญญาณจต ๑ ดวง

นนเรยกวาทกขเวทนาองคธรรมไดแกเวทนาเจตสก ทประกอบในทกขสหคตกายวญญาณจต ๑ ดวง

๓) ความรสกสบายทเกยวเนองดวยใจนน เวทนาเจตสกทเปนใหญเปนผปกครองในการเสวยอารมณทเปนสขใจ (อตอฏฐารมณ) อยในโสมนสสสหคตจต ๖๒ ดวงนนเรยกวาโสมนสสเวทนาองคธรรมไดแกเวทนาเจตสกทประกอบในโสมนสสสหคตจต ๖๒ ดวง

๔) ความรสกไมสบายทเกยวเนองดวยใจนน เวทนาเจตสกทเปนใหญเปนผปกครอง ในการเสวยอารมณ ทเปนทกขใจ(อตอนฏฐารมณ)อยในโทสมลจต ๒ ดวงนน เรยกวา โทมนสสเวทนาองคธรรมไดแกเวทนาเจตสกทประกอบในโทสมลจต๒ ดวง

๕) ความรสกเฉย ๆ นน ทเกยวเนองดวยใจนน เวทนาเจตสกทเปนใหญเปนผปกครองในการเสวยอารมณปานกลาง (มชฌตตารมณ) ทางใจอยใน อเบกขาสหคตจต ๕๕ดวงนนเรยกวาอเบกขาเวทนาองคธรรมไดแกเวทนาเจตสก ทในอเบกขาสหคตจต ๕๕ ดวง คอ กามอเบกขาสหคตจต ๒๒ไดแก โลภ

อเบกขาสหคตจต ๔ โมหมลจต ๒ อเหตกอเบกขาสหคตจต ๑๔ กามาวจรอเบกขาสหคตจต ๑๒ ปญจมฌานจต ๒๓

จาแนกเจตสกโดยเวทนา ๕ ๑. เจตสกทเกดพรอมดวย สขเวทนา อยางเดยว ม ๖ ดวง

ไดแก สพพจตตสาธารณเจตสก๖ (เวนเวทนา)ในขณะทประกอบกบสขสหคตกายวญญาณจต๑

๒. เจตสกทเกดพรอมดวย ทกขเวทนาอยางเดยว ม ๖ ดวง ไดแก สพพจตตสาธารณเจตสก๖(เวนเวทนา) ในขณะทประกอบกบสขสหคตกายวญญาณจต ๑

๓. เจตสกทเกดพรอมดวย โสมนสเวทนา อยางเดยว ม ๔๖ ดวง ไดแก อญญสมานาเจตสก ๑๒ (เวนเวทนา) โมจตกกเจตสก ๔ โลตกเจตสก ๓ ถทกเจตสก ๒ โสภณเจตสก ๒๕

๔. เจตสกทเกดพรอมดวย โทมนสเวทนา อยางเดยวม ๒๑ ดวง ไดแก อญญสมานาเจตสก๑๑ (เวนเวทนา, ปต) โมจตกเจตสก ๔ โทจตกเจตสก ๔ ถทกเจตสก ๒ ทประกอบกบโทสมลจต ๒ ตามสมควร

๕. เจตสกทเกดพรอมดวยอเบกขาเวทนาอยางเดยว ม ๔๗ ดวง ไดแก อญญสมานาเจตสก ๑๑ (เวนเวทนา,ปต) โมจตกกเจตสก ๔ โลตกเจตสก ๓ ถทกเจตสก ๒ วจกจฉา ๑ โสภณเจตสก ๒๕

๒. เหตสงคหะ ในเหตสงคหะน เปนการแสดงรวบรวมสงเคราะหจตและ

เจตสกโดยเหต ๖ อยาง ซงเหต ๖ อยางน เปนตวเจตสก ๖ ดวง ททาหนาทเปนเหต ดงแสดงพรอมดวยองคธรรมของเหต ๖ คอ

๑. โลภเหต องคธรรมไดแก โลภเจตสก ทในโลภมลจต ๘ ๒. โทสเหต องคธรรมไดแก โทสเจตสก ทในโทสมลจต ๒ ๓. โมหเหต องคธรรมไดแก โมหเจตสก ทในอกศลจต ๑๒ ๔. อโลภเหต องคธรรมไดแก อโลภเจตสก ทในโสภณจต

๕๙ หรอ ๙๑ ๕. อโทสเหต องคธรรมไดแก อโทสเจตสกทในโสภณจต

๕๙ หรอ ๙๑

๖.อโมหเหต องคธรรมไดแก ปญญาเจตสกทในญาณสมปยตตจต ๔๗ หรอ ๗๙ ดวง

จาแนกจตโดยเหต ๖ จตเมอจาแนกโดยเหต ม ๒ ประเภท คอ

๑. อเหตกจต คอ จตทไมมเหต ม ๑๘ ดวง ไดแก อเหตกจต ๑๘

๒. สเหตกจต คอ จตทมเหตเกดรวมดวย ม ๗๑ จาแนกเปน ๓ ประเภท คอ ๑) เอกเหตกจต คอ จตทมเหตหนง ม ๒ ดวง ไดแก

โมหมลจต ๒ ม ๑ เหต คอ โมหเหต ๒) ทวเหตกจต คอ จตทมเหตสอง ม ๒๒ ดวง ไดแก

โลภมลจต ๘ ม ๒ เหต ไดแก โลภเหต โมหเหต โทสมลจต ๒ ม ๒ เหต ไดแก โทสเหต โมหเหต กามาวจรโสภณญาณวปปยตตจต ๑๒ ม ๒ เหต ไดแก

อโลภเหต กบ อโทสเหต ๓) ตเหตกจต คอ จตทมเหตสาม ม ๔๗ หรอ ๗๙ ดวงไดแก

กามาวจรโสภณญาณสมปยตตจต ๑๒ มหคคตจต ๒๗ โลกตตรจต ๘ หรอ ๔๐ ม ๓ เหต ไดแก อโลภเหต อโทสเหต อโมหเหต

สาหรบจตทมเหต ๔,๕,๖ นนไมม เพราะโลภะ โทสะ โมหะ ทเปนฝายอโสภณเหต และอโลภะ อโทสะอโมหะ ทเปนฝายโสภณเหตเหลานประกอบกบจตรวมกนไมได

แสดงเจตสกโดยเหต ๖ ๑. เจตสกทประกอบดวย โลภเหต ม ๒๑ ดวง คอ อญญสมานาเจตสก ๑๓ โมจตกกเจตสก ๔ มานะ ทฏฐ ถทกเจตสก ๒ ๒. เจตสกทประกอบดวย โทสเหต ม ๒๑ ดวง คอ อญญสมานาเจตสก ๑๒ (เวนปต) โมจตกกเจตสก ๔ อสสา มจฉรยะ กกกจจะ ถทกเจตสก ๒ ๓. เจตสกทประกอบกบ โมหเหต ม ๒๖ ดวง คอ อญญสมานาเจตสก ๑๓ อกศลเจตสก ๑๓ (เวนโมหะ) ๔. เจตสกทประกอบกบ อโลภเหต ม ๓๗ ดวง คอ อญญสมานาเจตสก ๑๓ โสภณเจตสก ๒๔ (เวนอโลภะ)

๕. เจตสกทประกอบกบ อโทสเหต ม ๓๗ ดวง คอ อญญสมานาเจตสก ๑๓ โสภณเจตสก ๒๔ (เวนอโทสะ) ๖. เจตสกทประกอบกบ อโมหเหต ม ๓๗ ดวง คอ อญญสมานาเจตสก ๑๓ โสภณเจตสก ๒๔ (เวนปญญา)

๓. กจจสงคหะ ในกจจสงคหะน เปนการแสดงการรวบรวมจตและเจตสก

สงเคราะหโดยกจ ๑๔ และฐาน ๑๐ อยาง กจ หมายถง หนาทการงานของจตและเจตสก สวน ฐาน

หมายถง สถานททาการงาน ของจตและเจตสก กจ ม ๑๔ อยาง คอ

๑. ปฏสนธกจ หนาทสบตอภพชาตใหม ๒. ภวงคกจ หนาทรกษาภพชาตทเกดอย ๓. อาวชชนกจ หนาทพจารณาอารมณใหม ๔. ทสสนกจ หนาทในการเหนรป (รปารมณ) ๕. สวนกจ หนาทไดยนเสยง (สททารมณ) ๖. ฆายนกจ หนาทรบรกลน (คนธารมณ)

๗. สายนกจ หนาทรรส (รสารมณ) ๘. ผสนกจ หนาทรการกระทบถกตอง (โผฏฐพพารมณ) ๙. สมปฏจฉนกจ หนาทรบอารมณทางทวารทง ๕

(ตาห จมก ลน กาย) ๑๐. สนตรณกจ หนาทไตสวนอารมณทางทวารทง ๕ ๑๑.โวฏฐพพนกจ หนาทตดสนอารมณทางทวารทง ๕ ๑๒. ชวนกจ หนาทเสพอารมณ ทางทวารทง ๖

(ตา ห จมก ลน กาย ใจ) ๑๓. ตทารมมณกจ ทาหนาทรบอารมณตอจากชวนจต ๑๔. จตกจ ทาหนาทสนจากภพเกา (ตาย)

แสดงจตโดยกจ ๑๔ ๑. จตททาหนาท ปฏสนธกจ ม ๑๙ ดวง คอ อเปกขาสนต

รณจต ๒ มหาวปากจต ๘ มหคคตวปากจต ๙ ๒. จตททาหนาท ภวงคกจ ม ๑๙ ดวง คอ อเปกขาสนต

รณจต ๒ มหาวปากจต ๘ มหคคตวปากจต ๙ ๓. จตททาหนาท อาวชชกจ ม ๒ ดวง คอ ปญจทวาราวช

ชนจต ๑ มโนทวาราวชชนจต ๑

๔.จตททาหนาท ทสสนกจ ม๒ ดวงคอจกขวญญาณจต ๒ ๕. จตททาหนาท สวนกจม ๒ ดวง คอ โสตวญญาณจต ๒ ๖. จตททาหนาท ฆายนกจม ๒ดวงคอฆานวญญาณจต ๒ ๗. จตททาหนาทสายนกจม๒ ดวงคอชวหาวญญาณจต ๒ ๘. จตททาหนาท ผสสนกจ ม๒ดวงคอกายวญญาณจต ๒ ๙.จตททาหนาทสมปฏจฉนกจม๒ดวงคอสมปฏจฉนจต ๒ ๑๐.จตททาหนาท สนตรณกจ ม ๓ ดวง คอ สนตรณจต ๓ ๑๑.จตททาหนาท โวฏฐพพนกจ ม ๑ ดวง คอ มโนทวารา

วชชนจต ๑ ๑๒. จตททาหนาท ชวนกจ ม ๕๕ หรอ ๘๗ ดวง คอ

อกศลจต ๑๒ หสตปปาทจต ๑ มหากศลจต ๘ มหากรยาจต ๘ มหคคตกศลจต ๙ มหคคตกรยาจต ๙ โลกตตรจต ๘ หรอ ๔๐

๑๓.จตททาหนาทตทาลมพนกจม ๑๑ดวงคอสนตรณจต๓ มหาวบากจต ๘

๑๔.จตททาหนาท จตกจ ม ๑๙ ดวง คอ อเบกขาสนตรณจต ๒ มหาวบากจต ๘ มหคคตวบากจต ๙

จาแนกเจตสกโดยกจ ๑๔

๑. เจตสกททาหนาท ปฏสนธกจ ม ๓๕ ดวง คอ อญญสมานาเจตสก ๑๓ โสภเจตสก ๒๒ (เวน วรตเจตสก ๓)

๒. เจตสกททาหนาท ภวงคกจ ม ๓๕ ดวง คอ อญญสมานาเจตสก ๑๓ โสภเจตสก ๒๒ (เวน วรตเจตสก ๓)

๓. เจตสกททาหนาท อาวชชนกจม ๑๑ ดวง คอ อญญสมานาเจตสก ๑๑ (เวนปต,ฉนทะ)

๔. เจตสกททาหนาท ทสสนกจม ๗ ดวง คอ สพพจตตสาธารณเจตสก ๗

๕. เจตสกททาหนาท สวนกจ ม ๗ ดวง คอ สพพจตตสาธารณเจตสก ๗

๖. เจตสกททาหนาท ฆายนกจม ๗ ดวง คอ สพพจตตสาธารณเจตสก ๗

๗. เจตสกททาหนาท สายนกจ ม ๗ ดวง คอ สพพจตตสาธารณเจตสก ๗

๘. เจตสกททาหนาท ผสสนกจม ๗ ดวง คอ สพพจตตสาธารณเจตสก ๗

๙. เจตสกททาหนาท สมปฏจฉนกจ ม ๑๐ ดวง คอ อญญสมานาเจตสก ๑๐ (เวนวรยะ, ปต, ฉนทะ)

๑๐. เจตสกททาหนาท สนตรณกจ ม๑๐ดวงคออญญสมานาเจตสก๑๑ (เวนวรยะ,ฉนทะ)

๑๑.เจตสกททาหนาท โวฏฐพพนกจ ม ๑๑ ดวง คอ อญญสมานาเจตสก ๑๑ (ปต, ฉนทะ)

๑๒. เจตสกททาหนาท ชวนกจ ม ๕๒ ดวง ทงหมด ๑๓. เจตสกททาหนาทตทาลมพนกจ ม๓๓ ดวง คอ อญญ

สมานาเจตสก ๑๓ โสภณเจตสก ๒๐ (เวนวรต ๓ อปปมญญา ๒)

๑๔. เจตสกททาหนาท จตกจ ม ๓๕ ดวง คอ อญญสมานาเจตสก ๑๓ โสภเจตสก ๒๒ (เวน วรตเจตสก ๓)

แสดงฐาน ๑๐ ๑.ปฏสนธฐาน สถานททางานสบตอภพใหม ๒. ภวงคฐาน สถานททางานรกษาภพ ๓. อาวชชนฐาน สถานททางานพจารณาอารมณใหม

๔. ปญจวญญาณฐาน สถานททางาน เหน ไดยน รกลน รรส รถกตอง ๕. สมปฏจฉนฐาน สถานททางานรบอารมณ ๖. สนตรณฐาน สถานททางานไตสวนอารมณ ๗. โวฎฐพพนฐาน สถานททางานตดสนอารมณ ๘. ชวนฐาน สถานททางานเสพอารมณ ๙. ตทารมมณฐาน สถานททางานรบอารมณตอจากชวนะ ๑๐. จตฐาน สถานททางานสนจากภพเกา

จาแนกจตโดยฐาน ๑๐ ๑. จตททาหนาทท ปฏสนธฐาน ม ๑๙ ดวง ไดแก อเบกขา

สนตรณจต ๒ มหาวบากจต ๘ มหคคตวบากจต ๙ ๒. จตททาหนาทท ภวงคฐาน ม ๑๙ ดวง ไดแก อเบกขา

สนตรณจต ๒ มหาวบากจต ๘ มหคคตวบากจต ๙ ๓.จตททาหนาทท อาวชชนฐาน ม ๒ ดวง ไดแก ปญจทวา

ราวชชนจต ๑ มโนทวาราวชชนจต ๑ ๔. จตททาหนาทท ปญจวญญาณฐาน ม ๑๐ ดวง ไดแก

ทวปญจวญญาณจต ๑๐

๕. จตททาหนาทท สมปฏจฉนฐาน ม ๒ ดวง ไดแก สมปฏจฉนจต ๒

๖. จตททาหนาทท สนตรณฐาน ม ๓ ดวง ไดแก สนตรณจต ๓

๗. จตททาหนาทท โวฏฐพพนฐานม๑ดวงไดแกมโนทวาราวชชนจตขณะทาหนาททางปญจทวาร

๘. จตททาหนาทท ชวนฐาน ม ๕๕ หรอ ๘๗ ดวง ไดแก กามชวนจต ๒๙ อปปนาชวนจต ๒๖ หรอ ๕๘ ดวง

๙. จตททาหนาทท ตทาลมพนฐาน ม ๑๑ ดวง ไดแก อเบกขาสนตรณจต ๓ มหาวบากจต ๑๐

๑๐. จตททาหนาทท จตฐาน ม ๑๙ ดวง ไดแก อเบกขาสนตรณจต ๒ มหาวบากจต ๘ มหคคตวบากจต ๙

แสดงเจตสกโดยฐาน ๑๐ ๑. เจตสกททาหนาท ทปฏสนธฐาน ม ๓๕ ดวง คอ อญญ

สมานาเจตสก ๑๓ โสภณเจตสก ๒๒ (เวนวรต ๓) ๒.เจตสกททาหนาท ทภวงคฐาน ม๓๕ ดวง คอ อญญ

สมานาเจตสก ๑๓ โสภณเจตสก ๒๒ (เวนวรต ๓)

๓. เจตสกททาหาท ทอาวชชนฐาน ม๑๑ ดวง คอ อญญสมานาเจตสก๑๑ (เวนปต,ฉนทะ)

๔. เจตสกททาหนาท ทปญจวญญาณฐาน ม ๗ ดวง คอ สพพจตตสาธารณเจตสก ๗

๕. เจตสกททาหนาท ทสมปฏจฉนฐาน ม ๑๐ ดวง คอ อญญสมานาเจตสก ๑๐ (เวนวรยะ,ปต, ฉนทะ)

๖. เจตสกททาหนาท ทสนตรณฐาน ม ๑๑ ดวง คอ อญญสมานาเจตสก ๑๑ (เวนวรยะ,ฉนทะ)

๗. เจตสกททาหนาท ทโวฏฐพพนฐาน ม ๑๑ ดวง คอ อญญสมานาเจตสก ๑๑ (เวนปต,ฉนทะ)

๘. เจตสกททาหนาท ทชวนฐาน ม ๕๒ ดวง ทงหมด ๙. เจตสกททาหนาท ทตทาลมพนฐานม๓๓ดวงคอ อญญ

สมานเจตสก ๑๓ โสภณเจตสก ๒๐ (เวนวรต ๓ อปปมญญา ๒) ๑๐. เจตสกททาหนาท ทจตฐาน ม ๓๕ ดวง คอ อญญ

สมานาเจตสก ๑๓ โสภณเจตสก ๒๒ (เวนวรต ๓) ๔ .ทวารสงคหะ

ในทวารสงคหะน เปนการแสดงการรวบรวมสงเคราะห จตและเจตสก ตามทเกดไดในทวารทง ๖ ดงแสดงทวาร ๖ พรอม ดวยองคธรรม ดงน

๑. จกขทวาร องคธรรมไดแก จกขปสาท ๒. โสตทวาร ,, โสตปสาท ๓. ฆานทวาร ,, ฆานปสาท ๔. ชวหาทวาร ,, ชวหาปสาท ๕. กายทวาร “ กายปสาท ๖. มโนทวาร ,, ภวงคจต ๑๙

คาวาทวาร แปลวาประต หรอชองทางสาหรบเปนทเขาออกของชนทงหลาย จกขทวาร เปนตน ชอวา ทวาร เพราะเสมอนหนงประต หรอชองทางเปนทเขาออกของวถจตทงหลายในการรบอารมณ ทางทวารทง๖ ธรรมดาสตวทงหลายถาไมมปสาทรปทง ๕ และภวงคจตแลว วถจตกเกดขนไมได เมอวถจตเกดขนไมไดแลว กเปนอนวา การกระทา การพด การคด ทดกตาม ไมดกตาม กมไมไดเชนเดยวกน

จาแนกจตโดยทวาร ๖

๑.จกขทวารกจต หมายถงจตทเกดไดทางจกขทวารม๔๖ดวงคอ จกขทวารกจต โดยแนนอน ม ๒ ดวง คอ จกขวญญาณจต ๒ จกขทวารกจต โดยไมแนนอน ม๔๔ ดวงคอกามจต ๔๔ (เวนทวปญจวญญาณ๑๐) ๒.โสตทวารกจต หมายถงจตทเกดไดทางโสตทวารม๔๖ ดวง คอ โสตทวารกจต โดยแนนอน ม ๒ ดวง คอ โสตวญญาณจต ๒ โสตทวารกจต โดยไมแนนอน ม๔๔ ดวงคอ กามจต ๔๔ (เวนทวปญจวญญาณ๑๐) ๓.ฆานทวารกจตหมายถงจตทเกดไดทางฆานทวารม๔๖ดวง คอ ฆานทวารกจต โดยแนนอน ม ๒ ดวง คอ ฆานวญญาณจต ๒ ฆานทวารกจต โดยไมแนนอน ม๔๔ดวงคอกามจต ๔๔ (เวนทวปญจวญญาณ๑๐) ๔. ชวหาทวารกจต หมายถง จตทเกดไดทางชวหาทวาร ม ๔๖ ดวง คอ ชวหวทวารกจต โดยแนนอน ม ๒ ดวงคอ ชวหาวญญาณจต ๒

ชวหาทวารกจต โดยไมแนนอน ม ๔๔ ดวงคอ กามจต ๔๔ (เวนทวปญจวญญาณ๑๐) ๕.กายทวารกจต หมายถงจตทเกดไดทางกายทวารม๔๖ดวง คอ กายทวารกจต โดยแนนอน ม ๒ ดวง คอ กายวญญาณจต ๒ กายทวารกจต โดยไมแนนอนม๔๔ ดวงคอ กามจต ๔๔ (เวนทวปญจวญญาณ๑๐) ๖. มโนทวารกจต หมายถง จตทเกดไดทางมโนทวาร ม ๖๗ หรอ ๙๙ ดวง คอ

มโนทวารกจต โดยแนนอน ม ๒๖หรอ ๕๘ ดวงคอ อปปมนาชวนจต ๒๖ หรอ ๕๘ ดวง

มโนทวารกจต โดยไมแนนอน ม ๔๑ ดวง คอ กามจต ๔๑ (เวนทวปญจวญญาณจต ๑๐ มโนธาต ๓) จาแนกเจตสกโดยทวาร ๖ ม ๕ ประเภท คอ

๑. เอกทวารกเจตสก หมายถง เจตสกทเกดโดยทวารเดยว ม ๕๒ ดวง คอ

เอกทวารกเจตสก โดยเอกนตะ (แนนอน) ม ๒ ดวง คอ อปปมญญาเจตสก ๒ เกดไดมโนทวารอยางเดยว

(เพราะอปปมญญาเจตสก ๒ ดวงน เกดขนรบอารมณทเปนสตวบญญต วถจตทจะรบบญญตอารมณไดนน ตองเปนวถทเกดทางมโนทวารอยางเดยว ฉะนน อปปมญญาเจตสก ๒ ดวงน จงเกดไดในทางมโนทวารอยางเอยว (ทกลาวเชนน มงหมายเอกาเฉพาะแตอปปมญญาเจตสกทประกอบกบ กศลและกรยา เทานน ถาอปปมญญาเจตสก ๒ ดวงน ประกอบกบรปาวจรวบากจต ๔ แลว กเปนทวารวมตตเจตสก)

เอกทวารกเจตสก โดยอเนกนตะ (ไมแนนอน) ม๕๐ ดวง คอ ทเหลอ ๕๐ ๒. ปญจทวารกเจตสก หมายถง เจตสกทเกดในทวาร ๕ ม ๕๐ ดวง คอ

ปญจทวารกเจตสก โดยเอกนตะ เจตสกทเกดไดในทวาร ๕ โดยแนนอน ไมม เพราะเจตสกทประกอบกบจตทเปนมโนธาต ๓ โดยเฉพาะนน ไมม

ปญจทวารกเจตสก โดยอเนกนตะ เจตสกทเกดในทวาร ๕ โดยไมแนนอน ม ๕๐ ดวงคอเจตสก ๕๐ ดวง(เวนอปปมญญา ๒)

๓.ฉทวารกเจตสก หมายถง เจตสกทเกดไดในทวาร ๖ ทวารใดทวารหนงเสมอม ๕๐ ดวง คอ

ฉทวารกเจตสก โดยเอกนตะ เจตสกทเกดไดในทวาร ๖ โดยแนนอน ม ๑๗ ดวง คอ อกศลเจตสก ๑๔ วรตเจตสก ๓

(เพราะอกศลเจตสก๑๔ ประกอบกบอกศลจต ๑๒ (ตามสมควร) ซงเกดในทวาร ๖ ทวารใดทวารหนงเสมอ (เกดโดยตองอาศยทวารเสมอ) และวรตเจตสก ๒ กประกอบกบมหากศลจต โลกตตรจต ซงเกดในทวารใดทวารหนงเสมอเชนเดยวกน ฉะนน เจตสก ๑๗ ดวงน จงเกดในทวาร ๖ โดยแนนอน)

ฉทวารกเจตสก โดย อเนกนตะ เจตสกทเกดไดในทวาร ๖ โดยไมแนนอน ม ๓๓ คอ อญญสมานเจตสก ๑๓ โสภณเจตสก ๒๐ (เวนวรต ๒ อปปมญญา ๒)

(เพราะเจตสก ๓๓ ดวงน ประกอบกบจตทเกดในทวารทง ๖ กได ประกอบกบจตทเกดพนทวาร๖กได ฉะนน เจตสก ๓๓ ดวงเหลาน จงเปนฉทวารกเจตสก โดยไมแนนอน) ๔. ทวารกเจตสก หมายถง เจตสกทเกดโดยตองอาศยทวาร ม ๕๒ ดวง คอ

ทวารกเจตสก โดยเอกนตะ เจตสกทเกดโดยตองอาศยทวาร โดยแนนอน ม ๑๗ ดวง คออกศลเจตสก ๑๔วรตเจตสก ๓

(เพราะเจตสกทง ๑๗ ดวงน เกดขนโดยตองอาศยทวารอยางใดอยางหนงเสมอ)

ข.ทวารกเจตสก โดยอเนกนตะ เจตสกทเกดโดยอาศยทวาร โดยไมแนนอน ม ๓๕ ดวง คอ อญญสมานาเจตสก ๑๓ โสภณเจตสก ๒๒ (เวนวรต ๓)

(เพราะเจตสก ๓๕ดวงเหลานประกอบกบจตทเกดในทวารกได ประ กอบกบจตทเกดพนทวารกได ฉะนน เจตสก ๓๕ ดวงเหลาน จงเกดในทวาร โดยไมแนนอน) ๕. ทวารวมตตเจตสก หมายถง เจตสกทเกดพนจากทวาร (เกดโดยไมตองอาศยทวารอยางใด อยางหนง ม ๓๕ ดวง คอ

ทวารวมตตเจตสก เอกนตะ เจตสกทเกดพนจากทวาร โดยแนนอนไมม (เพราะเจตสกทประกอบ กบมหคคตวบากจต โดยเฉพาะไมม)

ทวารวมตตเจตสก อเนกนตะ เจตสกทเกดพนจากทวาร โดยไมแนนอน ม ๓๕ ดวง คอ อญญสมานาเจตสก ๑๓ โสภณเจตสก ๒๒ (เวนวรต ๓)

๕ . อารมมณสงคหะ ในอารมมณสงคหะนเปนการแสดงการรวบรวมสงเคราะห

จตและเจตสก โดยประเภททสามารถรบอารมณตาง ๆ ได อารมณ ม ๖ คอ

๑. รปารมณ ไดแก สตาง ๆ ๒. สททารมณ ไดแก เสยงตาง ๆ ๓. คนธารมณ ไดแก กลนตาง ๆ ๔. รสารมณ ไดแก รสตาง ๆ ๕. โผฏฐพพารมณ ไดแก เยน รอน ออน แขง หยอน ตง ๖. ธรรมารมณ ไดแก จต เจตสกปสาทรป๕สขมรป ๑๖ นพพาน บญญต

อารมณ หมายความวา เปนทมายนด เหมอนหนงสวนดอกไมเปนทมายนดของพวกคนทงหลาย ฉนใด อารมณทง ๖ ม รปารมณ เปนตน กยอมเปนทยนดแกจตและเจตสก ฉนนน

จาแนกจตโดยอารมณ ๖ ๑. จกขวญญาณจต ๒ ม รปารมณ ทเปนปจจบน อยางเดยว ๒. โสตวญญาณจต ๒ ม สททารมณ ทเปนปจจบน อยางเดยว ๓. ฆานวญญาณจต ๒ ม คนธารมณ ทเปนปจจบน อยางเดยว ๔. ชวหาวญญาณจต ๒ ม รสารมณ ทเปนปจจบน อยางเดยว ๕. กายวญญาณจต ๒ มโผฏฐพพารมณ ทเปนปจจบน อยางเดยว ๖. มโนทวารกจต ๖๗ หรอ ๙๙ ม อารมณ ๖ ทเปนปจจบน อดต อนาคต และกาลวมตต ตามสมควรแกอารมณ ๗. ทวารวมตตจต ๑๙ ทเกดขนทาหนาท ปฏสนธ ภวงค จต ทง ๑๙ ดวงนน มอารมณอยางใดอยางหนง ในบรรดาอารมณทง ๖ทเรยกวา กรรม, กรรมนมต, คตนมต ซงเปนปจจบน อดต และบญญตทฉทวารกมรณาสนนชวนะ รบเอามาจากภพกอน เมอใกลจะตาย เปนสวนมาก

อารมณโดยพสดาร ๒๑

๑. กามอารมณ องคธรรม ไดแก กามจต ๕๔ เจตสก ๕๒ รป ๒๘ ไดอารมณ ๖

๒. มหคคตอารมณ องคธรรมไดแก มหคคตจต ๒๗ เจตสก ๓๕ ไดอารมณ ๑ คอ ธรรมารมณ

๓. นพพานอารมณ องคธรรมไดแก นพพาน ไดอารมณ ๑ คอ ธรรมารมณ

๔. นามอารมณ องคธรรมไดแก จต เจตสก นพพาน ไดอารมณ ๑ คอ ธรรมารมณ

๕. รปอารมณ องคธรรมไดแก รป ๒๘ ได อารมณ ๖ ๖. ปจจบนอารมณ องคธรรมไดแก จต เจตสก รป ทกาลง

เกดอย ไดอารมณ ๖ ๗. อดตอารมณ องคธรรมไดแก จต เจตสก รป ทดบไป

แลว ไดอารมณ ๖ ๘. อนาคตอารมณ องคธรรมไดแก จตเจตสกรปทจะเกด

ขางหนา ไดอารมณ ๖ ๙.กาลวมตตอารมณ องคธรรมไดแก นพพาน บญญต

ไดอารมณ๑คอ ธรรมารมณ

๑๐. บญญตอารมณ องคธรรมไดแก อตถบญญต สททบญญต ไดอารมณ ๑ คอ ธรรมารมณ

๑๑. ปรมตถอารมณ องคธรรมไดแก จต เจตสก รป นพพาน ไดอารมณ ๖

๑๒. อชฌตตอารมณ องคธรรมไดแก จต เจตสก รปทเกดขนภายในตนเองไดอารมณ ๖

๑๓. พหทธอารมณ องคธรรมไดแก จต เจตสก รป ทเกดขนแกผอน และ รป ทไมมชวต นพพาน บญญต ไดอารมณ ๖

๑๔. อชฌตตพหทธอารมณ องคธรรมไดแก จต เจตสก รป ทเกดขนทงภายในและภายนอก ไดอารมณ ๖ ๑๕. ปญจารมณ องคธรรมไดแก วสยรป ๗ ไดอารมณ ๕ ๑๖. รปารมณ องคธรรมไดแก สตาง ๆ ๑๗. สททารมณ องคธรรมไดแก เสยงตาง ๆ ๑๘. คนธารมณ องคธรรมไดแก กลนตาง ๆ ๑๙. รสารมณ องคธรรมไดแก รสตาง ๆ ๒๐. โผฏฐพพารมณ องคธรรมไดแก สมผสตาง ๆ

๒๑. ธรรมารมณ องคธรรมไดแก จต เจตสก ปสาทรป สขมรป นพพาน บญญต

จาแนกจตโดยอารมณ ๒๑ ๑. จตทรบ กามอารมณ อยางเดยว ม ๒๕ คอ ทวปญจวญญาณจต ๑๐ มโนธาต ๓ สนตรณจต ๓ มหาวบากจต ๘ หสตปปาทจต ๑ ๒. จตทรบ มหคคตอารมณ อยางเดยว ม ๖ ดวง คอ วญญาณญจายตนจต ๓ เนวสญญานาสญญายตนจต ๓ ๓. จตทรบ นพพานอารมณ อยางเดยว ม ๘ ดวง คอ โลกตตรจต ๘ ๔. จตทรบนามอารมณ อยางเดยว ม ๑๔ ดวง คอวญญาณญจายตนจต ๓ เนวสญญานาสญญายตนจต ๓ โลกตตรจต ๘ ๕. จตทรบรปอารมณ อยางเดยว ม ๑๓ ดวงคอทวปญจวญญาณจต ๑๐ มโนธาต ๓ ๖. จตทรบ ปจจบนอารมณ อยางเดยวม ๑๓ ดวงคอทวปญจวญญาณจต ๑๐ มโนธาต ๓

๗. จตทรบ อดตอารมณ อยางเดยว ม ๖ ดวง คอวญญาณญจายตนจต ๓ เนวสญญานาสญญายตนจต ๓ โลกตตรจต ๘ ๘. จตทรบ อนาคตอารมณ อยางเดยว ไมม ๙. จตทรบ กาลวมตตอารมณ อยางเดยว ม ๒๙ ดวง คอรปาวจรจต ๑๕ (เวนอภญญาจต ๒) อากาสานญจายตนจต ๓ อากญจญญายตนจต ๓ โลกตตรจต ๘ ๑๐. จตทรบ บญญตอารมณ อยางเดยว ม ๒๑ ดวง คอ รปาวจรจต ๑๕ (เวนอภญญาจต ๒) อากาสานญจายตนจต ๓ อากญจญญายตนจต ๓ ๑๑. จตทรบ ปรมตถอารมณ อยางเดยว ม ๓๙ ดวง คอ ทวปญจวญญาณจต ๑๐ มโนธาต ๓ สนตรณจต ๓ มหาวบากจต ๘ หสตปปาทจต ๑ วญญาณญจายตนจต ๓ เนวสญญานาสญญายตนจต ๓ โลกตตรจต ๘ ๑๒. จตทรบ อชฌตตอารมณ อยางเดยว ม ๖ ดวง คอ วญญาณญจายตนจต ๓ เนวสญญานาสญญายตนจต ๓

๑๓. จตทรบ พหทธอารมณ อยางเดยว ม ๒๖ ดวง คอ รปาวจรจต ๑๕ (เวนอภญญาจต ๒) อากาสานญจายตนจต ๓ โลกตตรจต ๘ ๑๔. จตทรบ อชฌตตพหทธอารมณ อยางเดยว ไมม ๑๕. จตทรบ ปญจารมณ อยางเดยว ม ๓ ดวง คอ มโนธาต ๓ ๑๖. จตทรบ รปารมณ อยางเดยว ม ๒ ดวง คอ จกขวญญาณจต ๒ ๑๗. จตทรบ สททารมณ อยางเดยว ม ๒ ดวง คอ โสตวญญาณจต ๒ ๑๘. จตทรบ คนธารมณ อยางเดยว ม ๒ ดวง คอ ฆานวญญาณจต ๒ ๑๙. จตทรบ รสารมณ อยางเดยว ม ๒ ดวง คอ ชวหาวญญาณจต ๒ ๒๐. จตทรบ โผฏฐพพารมณ อยางเดยวม๒ ดวงคอ กายวญญาณจต ๒

๒๑. จตทรบ ธรรมารมณ อยางเดยวม๓๕ ดวง คอ มหคคตจต ๒๗ (เวนอภญญาจต ๒) โลกตตรจต ๘

การจาแนกเจตสกโดยอารมณ ๒๑ ๑.เจตสกทรบ กามอารมณ แนนอน ไมม ๒.เจตสกทรบ กามอารมณ ไมแนนอน ม ๕๐ (เวนอปปมญญา ๒) ๓.เจตสกทรบ มหคคตอารมณ แนนอน ไมม ๔.เจตสกทรบ มหคคตอารมณ ไมแนนอน ม ๔๗ (เวนวรต ๓ อปปมญญา ๒) ๕. เจตสกทรบ นพพานอารมณ แนนอนไมม ๖.เจตสกทรบ นพพานอารมณ ไมแนนอน ม ๓๖ดวง คอ อญญสมานเจตสก๑๓ โสภณเจตสก ๒๓ (เวนอปปมญญา ๒) ๗.เจตสกทรบ นามอารมณ แนนอน ไมม ๘.เจตสกทรบ นามอารมณ ไมแนนอน ม ๕๐ ดวง (เวนอปปมญญา ๒) ๙. เจตสกทรบ รปอารมณ แนนอน ไมม ๑๐.เจตสกทรบ รปอารมณ ไมแนนอน ม ๕๐ ดวง (เวนอปปมญญา ๒) ๑๑.เจตสกทรบ ปจจบนอารมณ แนนอน ไมม

๑๒.เจตสกทรบ ปจจบนอารมณ ไมแนนอนม๕๐ ดวง(เวนอปปมญญา ๒) ๑๓.เจตสกทรบ อดตอารมณ แนนอน ไมม ๑๔.เจตสกทรบ อดตอารมณ ไมแนนอน ม ๔๗ ดวง (เวนวรต ๓ อปปมญญา ๒) ๑๕.เจตสกทรบ อนาคตอารมณ แนนอน ไมม ๑๖.เจตสกทรบ อนาคตอารมณไมแนนอน ม๕๐ ดวง (เวนอปปมญญา ๒) ๑๗.เจตสกทรบ กาลวมตตอารมณ แนนอน ม ๒ ดวง คอ อปปมญญาเจตสก ๒ ๑๘.เจตสกทรบ กาลวมตตอารมณ ไมแนนอน ม ๕๐ ดวง (เวนอปปมญญา ๒) ๑๙.เจตสกทรบ บญญตอารมณ แนนอน ม ๒ ดวง คอ อปปมญญาเจตสก ๒ ๒๐.เจตสกทรบ บญญตอารมณ ไมแนนอนม ๔๗ ดวง (เวนวรต ๓ อปปมญญา๒) ๒๑.เจตสกทรบ ปรมตถอารมณ แนนอนม ๓ ดวงคอวรตเจตสก ๓ ๒๒.เจตสกทรบ ปรมตถอารมณ ไมแนนอนม ๔๗ ดวง(เวนวรต ๓ อปปมญญา๒)

๒๓.เจตสกทรบ อชฌตตอารมณ แนนอน ไมม ๒๔.เจตสกทรบ อชฌตตอารมณไมแนนอนม ๔๙ดวง(เวนอสสา๑อปปมญญา๒) ๒๕.เจตสกทรบ พหทธอารมณ แนนอนม ๓ ดวงคออสสา ๑ อปปมญญา ๒ ๒๖.เจตสกทรบ พหทธอารมณ ไมแนนอนม ๔๙ ดวง(เวนอสสา๑อปปมญญา๒) ๒๗.เจตสกทรบ อชฌตตพหทธอารมณ แนนอน ไมม (คอมไมได) ๒๘.เจตสกทรบอชฌตตพหทธอารมณไมแนนอนม ๔๙ ดวง (เวนอสสา ๑ อปปมญญา ๒) ๒๙.เจตสกทรบ รปารมณ สททารมณ คนธารมณ รสารมณ โผฏฐพพารมณ โดยแนนอน ไมม ๓๐.เจตสกทรบ รปารมณ สททารมณ คนธารมณ รสารมณ โผฏฐพพารมณ โดยไมแนนอน ม ๕๐ ดวง (เวนอปปมญญา ๒) ๓๑.เจตสกทรบ ปญจารมณ แนนอน ไมม ๓๒.เจตสกทรบ ปญจารมณ ไมแนนอน ม ๕๐ ดวง (เวนอปปมญญา ๒) ๓๓.เจตสกทรบ ธรรมารมณ แนนอน ม ๒ ดวง คอ อปมญญาเจตสก ๒

๓๔.เจตสกทรบ ธรรมารมณ ไมแนนอน ม ๕๐ ดวง (อปปมญญา ๒)

๖ . วตถสงคหะ ในวตถสงคหะน เปนการแสดงการรวบรวมสงเคราะห จต

เจตสก โดยประเภทแหงวตถ ๖ ทจตและเจตสกอาศยเกดได วตถ ม ๖ คอ ๑. จกขวตถ ไดแก จกขปสาท

๒. โสตวตถ ,, โสตปสาท ๓. ฆานวตถ ,, ฆานปสาท ๔. ชวหาวตถ ,, ชวหาปสาท ๕. กายวตถ ,, กายปสาท ๖. หทยวตถ ,, หทยรป

วตถรปทง ๖ น เปนทอาศยของจตเจตสกทงหลาย หมายความวา จตเจตสกทงหลายปรากฏขนไดและเกดไดเรอย ๆ จะตองอาศยวตถรปทง ๖ นนเอง คอเมอครบเหตปจจย จต เจตสก จงอาศยวตถรปเกด ในปญจโวการภมมเหต ๓ คออดต

กรรมวตถ อารมณ ในจตโวการภมไมมวตถ การเกดขนของ จต เจตสก จงมเหต ๒ คอ อดตกรรม อารมณ ไดแก หทยรป

จาแนกจตโดยวตถ ๖ ๑. จกขวญญาณจต ๒ อาศยจกขวตถเกด

๒. โสตวญญาณจต ๒ อาศยโสตวตถเกด ๓. ฆานวญญาณจต ๒ อาศยฆานวตถเกด ๔. ชวหาวญาณจต ๒ อาศยชวหาวตถเกด ๕. กายวญญาณจต ๒ อาศยกานวตถเกด ๖. มโนธาตจต ๓ อาศยหทยวตถเกด ๗. มโนวญญาณธาตจต ๖๗ ไดแก กามจต ๔๒ (เวนทวปญจวญญาณจต ๑๐ มโนธาต ๓) และมหคคตกศล ๙ มหคคตกรยา ๙ โลกตตรจต ๘ อาศยหทยวตถเกด ๘. มหคคตวบากจต ๙ ไมอาศยวตถอยางใดอยางหนงเกดเลย หมายเหต… อเบกขาสนตรณจต ๒ ในขณะททาหนาทสนตรณกจ และ ตทาลมพนะกจ มหาวบากจต ๘ ในขณะททาหนาทตทาลมพนกจ กตองอาศยวตถเกด แตจตทง ๑๐ ดวงน ในขณะททานหนาทปฏสนธ ภวงค จต กไมตองอาศยวตถเกด

การจาแนกเจตสก ๕๒ โดยวตถรป ๖ ๑. เจตสกทอาศยจกขวตถเกดโดยแนนอน ไมม ๒. เจตสกทอาศยจกขวตถเกดโดยไมแนนอน ม ๗ ดวง

คอ สพพจตตสาธารณเจตสก ๗ ทประกอบกบจกขวญญาณจต ๒ ๓.เจตสกทอาศย โสตวตถ ฆานวตถ ชวหาวตถ กายวตถ

เกดโดยแนนอน ไมม ๔. เจตสกทอาศย โสตวตถ ฆานวตถ ชวหาวตถ กายวตถ

เกดโดยไมแนนอน ม ๗ ดวง คอ สพพจตตสาธารณเจตสก ๗ ทประกอบกบโสตวญญาณจต ๒ ฆานวญญาณจต ๒ ชวหาวญญาณจต ๒ กายวญญาณจต ๒

๕. เจตสกทอาศยหทยวตถเกดโดยแนนอนม ๖ ดวง คอ โทจตกเจตสก ๔ อปปมญญาเจตสก ๒ เพราะโทจตกเจตสก ๔ ดวงยอมเกดในกามภมเทานน และอปปมญญาเจตสก ๒ กเกดไดในปญจโวการภม เทานน

๖. เจตสกทอาศยหทยวตถเกดโดยไมแนนอน ม ๔๖ คออญญสมานเจตสก ๑๓ อกศลเจตสก ๑๐ (เวนโทจตกะ ๔) โสภณเจตสก ๒๓ (เวนอปปมญญา ๒)

๗. เจตสกทอาศยวตถรปเกดโดยแนนอน ม ๖ คอ โทจตกเจตสก ๔ อปปมญญาเจตสก ๒

๘.เจตสกทอาศยวตถรปเกดโดยไมแนนอนม ๔๖ คอเจตสก ๔๖ (เวน โทจตกเจตสก ๔ อปปมญญาเจตสก ๒)หมายความวา เจตสก ๔๖ ดวงเหลาน ถาเกดในปญจโวการภม กอาศยวตถรปเกด ถาเกดในจตโวการภม กไมอาศยวตถรปเกด

ปรจเฉทท ๔ วถสงคหวภาค ในปรจเฉทท ๔ น เปนการแสดงการรวบรวมความเปนไป

ของจตเจตสกทเกดขนกอนและหลงตามลาดบอนเกยวเหนองกบธรรม ๖ หมวด ซงในธรรม ๖ หมวดนน หมวดหนง ๆ ม ๖ ขอธรรม จงเรยกวา ฉกกะ รวมธรรมทเกยวเนองกบวถสงคหะน จงม ๖ ฉกกะ ดงพระอนรทธาจารยแสดงคาถาเบองตนวา จตตปปาทานมจเจว กตวา สงคหมตตร ภมปคคลเภเทน ปพพาปรนยามต ปวตตสงคห นาม ปฏสนธปวตตย ปวกขาม สมาเสน ยถาสมภวโต กถ.

แปความวา ตามนยทกลาวแลวนน ไดแสดงไวในปกณณกสงคหะ (ปรจเฉทท ๓) ทเกยวเนองดวยจตและเจตสกแลว ตอไปน จะแสดงปวตตสงคหะ เพอใหเขาใจในเรองจตทเกดกอนและหลง ทงปฏสนธกาลและปวตตกาล พรอมดวยประเภทของบคคลและภมดวย ในวถสงคหะน ไดรวบรวมไวดวยธรรม ๖ หมวดดวยกน ในธรรม ๖ หมวดนน หมวดหนง ๆ ม ๖ เรยกวา ฉกกะ รวมเปน ๖ ฉกกะ คอวตถฉกกะ,ทวารฉกกะ,อารมมณฉกกะ, วญญาณฉกกะ,วถฉกกะ,และวสยปปวตตฉกกะ สวนจตทไมเกยวเนองดวยอารมณ ทวาร และวถ เรยกวา วถวมตตจต ไดแก จต ๑๙ ดวง ทมกรรม,กรรมนมต, หรอ คตนมต อยางใดอยางหนงเปนอารมณ ในธรรม ๖ หมวดน ฉกกะ ๓ อยาง

วตถฉกกะ คอ วตถ ๖ ไดแก จกขวตถ, โสตวตถ, ฆานวตถ, ชวหาวตถ, กายวตถ,หทยวตถ

ทวารฉกกะ คอ ทวาร ๖ไดแก จกขทวาร,โสตทวาร,ฆานทวาร,ชวหาทวาร,กายทวาร,มโนทวาร

อารมมณฉกกะ คอ อารมณ ๖ ไดแก รปารมณ, สททารมณ, คนธารมณ, รสารมณ, โผฏฐพพารมณ, ธรรมารมณ

ทง ๓ ฉกกะน ไดแสดงไปแลวในปรจเฉทท๓ทผานมา จะไมแสดงในทนอก

สวนวญญาณฉกกะ คอ วญญาณ ๖ ไดแก จกขวญญาณ, โสตวญญาณ, ฆานวญญาณ, ชวหาวญญาณ, กายวญญาณ, มโนวญญาณ ไดแสดงไปแลวในปรจเฉทท ๑ ทวาดวยเรองจต จงไมจาตองแสดงไวในทนอก จะเปนการซา ๆ ซาก ๆ ไมไพเราะห

ฉะนน ในปรจเฉทท ๔ น จะแสดงเพยง ๒ ฉกกะ หรอ ๒ หมวดคอ วถฉกกะ และวสยปปวตตฉกกะ เทานน แตทยกเอา วตถ ๖, ทวาร ๖, อารมณ ๖, วญญาณ ๖ มากลาวไวในทนดวยนน กเพราะเหตวาในหมวดธรรมเหลานน จะตองเปนธรรมทเกยวเนองอยดวยกบธรรมอก ๒ หมวด คอ วถ ๖ และ วสยปปวตต ๖ ทจะกลาวในปรจเฉทน นนเอง

วถฉกกะ = วถจต ๖ ๑. จกขทวารวถ ความเปนไปของจตทปรากฏทางจกข

ทวาร ไดแก จต ๔๖ ดวงคอ กามาวจรจต ๔๖ (เวนโสตวญญาณ

จต ๒ ฆานวญญาณจต ๒ ชวหาวญญาณจต ๒ กายวญญาณจต ๒ รวม ๘ ดวง)

๒. โสตทวารวถ ความเปนไปของจตทปรากฏทางโสตทวาร ไดแก จต ๔๖ ดวง คอกามาวจรจต ๔๖ (เวนจกขวญญาณจต ๒ ฆานวญญาณจต ๒ ชวหาวญญาณจต ๒ กายวญญาณจต ๒ รวม ๘ ดวง)

๓. ฆานทวารวถ ความเปนไปของจตทปรากฏทางฆานทวาร ไดแก จต ๔๖ ดวง คอกามาวจรจต ๔๖ (เวนจกขวญญาณจต ๒ โสตวญญาณจต ๒ ชวหาวญญาณจต ๒ กายวญญาณจต ๒ รวม ๘ ดวง)

๔. ชวหาทวารวถ ความเปนไปของจตทปรากฏทางชวหาทวาร ไดแก จต ๔๖ ดวง คอ กามาวจรจต ๔๖ (เวนจกขวญญาณจต ๒ โสตวญญาณจต ๒ ฆานวญญาณจต ๒ กายวญญาณจต ๒ รวม ๘ ดวง)

๕.กายทวารวถ ความเปนไปของจตทปรากฏทางกายทวาร ไดแก จต ๔๖ ดวง คอ กามาวจรจต ๔๖ (เวนจกข

วญญาณจต ๒ โสตวญญาณจต ๒ ฆานวญญาณจต ๒ ชวหาวญญาณจต ๒ รวม ๘ ดวง)

๖. มโนทวารวถ ความเปนไปของจตทปรากฏทางมโนทวาร ไดแก จต ๖๗ หรอ ๙๙ ดวง คอ กามาวจรจต ๔๑ (เวนทวปญจวญญาณจต ๑๐ มโนธาต ๓) มหคคตกศลจต ๙ มหคคตกรยาจต ๙ โลกตตรจต ๘ หรอ ๔๐

คาวา ทวารวถ หมายถง จตทปรากฏขนโดยความเปนไปในทางทวารทง ๖ คอ จกขทวาร โสตทวาร เปนตน ทไดแสดงไวแลวในปรจเฉทท ๓ ความปรากฏขนของจตโดยอาศยความเปนไปทางทวารทง ๖ เหลานน จงมชอเรยกตามทวารนน ๆ ดวยวา จกขทวารวถ เปนตน ดงกลาวแลว

วสยปปวตตฉกกะ = ความเปนไปของจตในอารมณ ๖ ทางปญจทวาร มวสยปปวตต ๔ อยาง คอ

๑.อตมหนตารมณอารมณทมกาลงแรงกลาหมายถงอารมณทมวถจตเกดไดมากทสด

๒. มหนตารมณ อารมณทมกาลงปานกลาง หมายง อารมณทมวถจตเกดตามปกต

๓. ปรตตารมณ อารมณทมกาลงนอย หมายถง อารมณทมวถจตเกดไดนอย

๔. อตปรตตารมณ อารมณทมกาลงนอยมาก หมายถง อารมณทไมมวถจตเกดเลย

ทางมโนทวาร มวสยปปวตต ๒ อยาง คอ ๕. วภตารมณ อารมณทปรากฏชดทางใจ หมายถง

อารมณทมวถจตเกดไดมาก ๖. อวภตารมณ อารมณทปรากฏไมชดทางใจ หมายถง

อารมณทมวถจตเกดไดนอย คาวา วสยปปวตต นน หมายถง ความเปนไปของจตทปรากฏเกดขนทางทวารใดทวารหนง ทง ๖ ทวารนน และทเปนไปในอารมณทง ๖ มรปารมณ เปนตน โดยประเภท ๔ อยาง ม อตมหนตารมณ เปนตน ทางปญจทวาร และโดยประเภท ๒ ม วภตารมณ เปนตน ทางมโนทวาร เรยกวา วสยปปวตต

ฉะนน ทวารวถ กบ วสยปปวตต ธรรมทง ๒ หมวดน จงเปนธรรมทเกยวเนองถงกน คาวา วสยปปวตต กบวญญาณวถนน มความหมายเปนอยางเดยวกน คอ หมายความวา วถวญญาณทเปนไปกบอารมณทง๖ โดยประเภทแหงอารมณ ม อตมหนตารมณ เปนตน นนเอง สวน อารมณของวถวมตตจต ๑๙ ดวง คอ อเบกขาสนตรณจต ๒ มหาวบากจต ๘ มหคคตวบากจต ๙ ททาหนาท ปฏสนธ ภวงค จต นน มอารมณอยางใดอยางหนงใน ๓ อยางน คอกรรมอารมณ กรรมนมตอารมณ หรอ คตนมตอารมณ ซงเปนอารมณทรบมาจากภพกอนเมอใกลจะตาย (ปฏสนธจตในภพนรบมา ภวงคจตกรบตอและรกษาไว จนถงจตจต เปนอนสนสดอารมณเหลาน ในชาตหนง ๆ เปนอยางน เรอยไป จนกวาจะไดบรรลพระอรหนต เวลาพระอรหนตจะปรนพพานจะไมมอารมณเหลานมาปรากฏ เหมอนบคคลเหลาอน เพราะฉะนน อารมณทง ๓ น จงเรยกวา เปนนมตหมายแหงความเกด เพราะบคคลทจะเกดอกเทานนอารมณเหลานจงปรากฏใหเหน สวนพระอรหนตเปนผไมเกดอกตอไป อารมณเหลาน จงไมมาปรากฏ) ในขณะท

จต ๑๙ ดวงน ทาหนาทปฏสนธ ภวงค จต อยางใดอยางหนงนน ไมตองอาศยทวารอยางใดอยางหนงเกดเลย ทงไมเปนวถจต และไมรบอารมณใหม ฉะนน จงเรยกจต ๑๙ ดวงน วา วถวมตตจต หรอทวารวมตตจต แปลวา จตทพนวถ หรอจตทพนจากทวาร ในปรจเฉทท ๔ น เปนการแสดงถงลาดบการเกดขนของจต ทเปนไปกบอารมณทง ๖ คราวหนง ๆ หรอ วารหนง ๆ เรยกวา วถสงคหะ และในวถสงคหะน หมายรวมถงการรวบรวมวถจตตาง ๆ เขาไวในปรจเฉทนดวย ฉะนน ในปรจเฉทท ๔ น ทานจงรวบรวมแสดงถงลาดบการเกดขนของจต ทเปนไปกบอารมณทง ๖ และแสดงไปตามลาดบประเภทของจต คอ กามาวจรจต ทเรยกวา กามวถ รปาวจรจต และ อรปาวจรจต รวมเรยกวา มหคคตจต เรยกวา มหคคตวถ หรออปปนาวถ และโลกตตรจต กเรยกวา โลกตตรวถ หรอ อปปนาวถ เชนกน

ปรจเฉทท ๔ มชอเรยกได ๒ อยาง คอ ๑.วถสงคหะ หมายความวา การแสดงสงเคราะห การเกดขนโดยลาดบตดตอกนไปเปนลาดบของจต เจตสก รป

๒.ปวตตสงคหะ หมายความวา การแสดงสงเคราะหความเปนไปของจต เจตสก รป ใน ปวตตกาล กาล คอ ความเปนไปของจต เจตสก รป ม ๒ คอ

๑) ปฏสนธกาลหมายเอาขณะทปฏสนธจต เจตสก และกมมชรปเกดขน ขณะเดยวเทานน

๒) ปวตตกาล หมายเอา ตงแตภวงคจตดวงหลงจากปฏสนธขณะ เปนตนมา จนถงจตดวงสดทาย กอนถงจตจต

ภม คอทเกดของสตวทงหลายม ๓๑ ภม คอ กามภม ๑๑ รปภม ๑๖ อรปภม ๔

บคคล ๑๒ คอ ปถชน ๔ อรยบคคล ๘ หมายเหต สาหรบภมอนเปนทตงทง ๓๑ ภมนน เปนการ

แสดงรวมทงรปวถ และนามวถ ถาจะแสดงโดยเฉพาะแลว ตองเวนอสญญสตตภม ๑ คงเหลอ ๓๐ ภม

อธบายวสยปปวตตฉกกะ ๑. อตมหนตารมณ หมายถง ปญจารมณคอ รป, เสยง

,กลน,รส ,โผฏฐพพะ ทมกาลงแรง หรอ ปรากฏชดเจนมาก

๒. มหนตารมณ หมายถงปญจารมณ ทมกาลงปานกลาง หรอปรากฏชดเจนพอประมาณ

๓. ปรตตารมณ = ปญจารมณ ทมกาลงนอย หรอ ปรากฏไมคอยชด

๔. อตปรตตารมณ หมายถงปญจารมณทมกาลงนอยมาก ปรากฏไมชดเลย ชวนะไมสามารถแลนไปได

๕. วภตารมณ หมายถง ธรรมารมณทปรากฏชดเจน ๖. อวภตารมณ หมายถง ธรรมารมณทปรากฏไมชดเจน แสดงองคธรรมของธรรม ๑๖ ประเภท

๑ วญญาณธาต ๒ วญญาณขนธ ๓ วญญาณ องคธรรมไดแก จต ๘๙ หรอ ๑๒๑ ๔ มนายตนะ ๕ มโนวญญาณ องคธรรมไดแก จต ๗๙ (เวนทวปญจวญญาณจต๑๐) ๖ มโนวญญาณธาต องคธรรมไดแก จต๗๖ (เวนทวปญจฯ๑๐มโนธาต๓)

๗ มโนธาต องคธรรมไดแกปญจทวาราวชชนจต๑สมปฏจฉนจต๒ ๘ มโนวญญาณวถ ๙ มโนทวารวถ ฃองคธรรมไดแก จต ๖๗ คอ กามจต ๔๑(เวนทวปญจฯ ๑๐ ๑๐ มโนทวารกจต มโนธาต๓) อปปนาชวนะ ๒๖ ๑๑ มโนทวาร องคธรรมไดแก ภวงคจต ๑๙ ๑๒ ทวารวมตตจต องคธรรมไดแก ภวงคจต ๑๙ ( วถมตตจต ) ๑๓ ทวารกจต องคธรรมไดแก จต ๘๐ ( มหคคตวบาก ๙ ) ๑๔ ธรรมารมณ องคธรรมไดแก จต ๘๙ เจตสก ๕๒ปสาทรป ๕ สขมรป ๑๖ ๑๕ ธมมายตนะ นพพาน บญญต ๑๖ ธมมธาต องคธรรมไดแก เจตสก ๕๒ สขมรป ๑๖ นพพาน

แสดงองคธรรมของวสยปปวตตทางปญจทวารและมโนทวาร

วสยปปวตต ๘ องคธรรม ไดอารมณ ๑ อตมหนตารมณ วสยรป ๗ ๕

๒ มหนตารมณ ,, ๕ ปญจทวาร ๓ ปรตตารมณ ,, ๕

๔ อตปรตตารมณ ,, ๕ ๑อตวภตารมณ จต ๘๙ เจตสก ๕๒ รป๒๘

นพพาน บญญต ๖ ๒ วภตารมณ ,, ๖

มโนทวาร ๓ อวภตารมณ ,, ๖ ๔ อตอวภตารมณ ,, ๖ แสดงองคธรรมและอารมณของวสยปปวตตใน

วถมตตจต ๑๙ ๑ กรรมอารมณ องคธรรมไดแก อารมณ ๑ คอ ธรรมารมณ ๒ กรรมนมตอารมณ ,, ,, อารมณ ๖ ๓ คตนมตอารมณ ,, ,, ๖

จดวสยปปวตตทง ๘ เขาในวาระทง ๔ วสยปปวตตทางปญจทวาร วสยปปวตตทางมโนทวาร วาระทง ๔ อตมหนตารมณ อตวภตารมณ ตทาลมพนวาระ ชวนวาระ มหนตารมณ วภตารมณ - ชวนวาระ

ปรตตารมณ อวภตารมณ - โวฏฐพพนวาระ อตปรตตารมณ อตอวภตารมณ - โมฆวาระ

เหตผลทตทาลมพนะเกด ๒ ขณะนนมอย ๒ อยางคอ ๑. เกยวกบกาลงของชวนะ ๒. เกยวกบความเรวของจต

ภวงคม ๒ ประเภท คอ ๑. มลภวงค ภวงคทเนองมาจากปฏสนธ ๒. อาคนตกภวงค ภวงคทจรมาใหม

มลภวงคแบงออกเปน ๓ อยางคอ ๑.อตตภวงค คอ ภวงคทผานไป ในขณะทปญจารมณมา

ปรากฎทางปญจทวารแลว ๒. ภวงคจลนะ คอภวงคทไหวตวขน ดวยอานาจของปญ

จารมณ ทมากระทบทางปญจทวาร ครงแรก ๓. ภวงคปจเฉทะ คอ ภวงคทตดกระแสภวงคขาด เพอ

ใหปญจทวาราวชชนจตรบอารมณทางปญจทวาร หรอ มโนทวาราวชชนจตรบอารมณทางมโนทวาร

แสดงองคธรรม และ อารมณ ของ ภวงค ๕ อยาง ๑. มลภวงค ไดแก ภวงคจต ๑๙ ๒.อตตภวงค ไดแก ภวงคจต ๑๕ (เวนอรปวบาก๔) ม

อารมณ ๖ ทเปนกรรม กรรมนมต คตนมต ๓. ภวงคจลนะ ไดแก ภวงคจต ๑๙ ๔. ภวงคปจเฉท ไดแก ภวงคจต ๑๙ ๕. อาคนตกภวงค ไดแก อเบกขาสนต ๒มหาวบาก

อเบกขา ๔ มอารมณ ๖ ทเปนกามชวนะ ทมความชานาญในภพน อารมณม ๒ อยางคอ

๑. อฏฐารมณ ม ๔ อยาง คอ ๑) สภาวะอฏฐารมณ ๒) ปรกปปะอฏฐารมณ

๓) อตอฏฐารมณ ๔) อฏฐมชฌตตารมณ

๒. อนฏฐารมณ ม ๔ อยางคอ ๑) สภาวะอนฏฐารมณ ๒) ปรกปปอนฏฐารมณ

๓) อตอนฎฐารมณ ๔) อนฏฐมชฌตตารมณ

ความหมายของอารมณฝายอฏฐารมณ ๑.อฏฐารมณคออารมณทดหรออารมณทนาใครนาปรารถนา ๒. สภาวะอฏฐารมณ คอ อารมณทดตามสภาวะจรง ๆ ๓. ปรกปปะอฏฐารมณ คอ อารมณทดเฉพาะสวนตว ๔. อตอฏฐารมณ คอ อารมณทดยง ๕. อฏฐมชฌตตารมณ คอ อารมณทดปานกลาง (สวนอนฏฐารมณ กมความหมายตรงกนขาม) เครองจาแนกอารมณ (วา เปนสภาวะอารมณ) ม ๕ อยาง

๑. มชฌตตบคคล คอ บคคลปานกลาง ๒.วบากจต จตทเปนผลของกรรม (เปนอเบกขา)

๓. ทวาร ไดแก ทวารทง ๖ โดยเฉพาะ ๔. อารมณ ไดแก อารมณ ๖

๕. กาล เวลาทรบอารมณ ในอตมหนตารมณวถ อาคนตกภวงค จะมไดตองประกอบดวยองค ๓ คอ

๑. ปฏสนธเปนโสมนส ๒. อารมณเปนอตอฏฐารมณ ๓. เกดโทสะชวนะมาขนกลางชวนะอน ทเปนโสมนสชวนะ

ในมหนตารมณวถ อาคนตกภวงค จะมไดตองประกอบดวยองค ๒ คอ ๑. ปฏสนธเปนโสมนส ๒.เกดโทสะชวนะขนมาขนกลางชวนะอนทเปนโสมนสชวนะ หมายเหต สาหรบทางมโนทวารอตวภตารมณ มองค ๓ เหมอน อตมหนตารมณ และวภตารมณ มองค ๒ เหมอนมหนตารมณ

จดสนตรณะ ๓ ตทารมมณะ ๑๑ อาคนตกะ ๖ กามกรยาชวนะ ๙ เขาในอารมณ ๓

อารมณ ๓ สนตรณ ๓ ตทาลมพนะ ๑๑

อาคนตกะ ๖ กามกรยาชวนะ ๙

อตอฎฐารมณ

โสมนสสนตรณจต ๑

โสมนสสนตรณ ๑ มหาวบากโสมนส ๔

อเบกขาสนตรณ ๒มหาวบากอเบกขา ๔

หสตปปาทจต ๑ มหากรยาโสมนส ๔

อฏฐมชฌต ตารมณ

อเบกขาสนตรณจต ๒

อเบกขาสนตรณจต ๒ มหาวบาก

อเบกขาสนตรณ ๒มหาวบาก

มหากรยาอเบกขา ๔

อเบกขา ๔ อเบกขา ๔ อนฏฐารมณ อเบกขาสนต

รณอกศลวบากจต ๑

อเบกขาสนตรณอกศลวบากจต ๑

มหากรยาอเบกขา ๔

ตทาลมพนะม ๒ ชนด

๑. มลตทาลมพนะ คอ ตทาลมพนะทเนองมาจากปฏสนธ ๒. อาคนตกะตทาลมพนะ คอ ตทาลมพนะทเกดขนมาทา

หนาทใน ปวตตกาลอยางเดยว

แสดงปญจทวารวถโดยยอและโดยพสดาร ตามนยอภธมมตถสงคหะและโบราณาจารยม ๗๕ และตามนยแหงปรมตถทปนมหาฎกาและภาสาฏกาม ๘๐ คอ ตามนยอภธมมตถสงคหะและโบราณาจารย ๗๕ อตมหนตารมณ ๑ ทวาร ๕ ได ๕ มหนตารมณ ๒ ,, ๕ ,, ๑๐ รวม๗ ๕ ปรตตารมณ ๖ ,, ๕ ,, ๓๐

อตปรตตารมณ ๖ ,, ๕ ,, ๓๐ ตามนยปรมตถทปนและภาสาฏกา๘๐

อตมหนตารมณ ๑ ทวาร ๕ ได ๕ มหนตารมณ ๒ ,, ๕ ,, ๑๐ รวม ๘๐ ปรตตารมณ ๖ ,, ๕ ,, ๓๐ อตปรตตารมณ ๗ ,, ๕ ,, ๓๕

ถานบโดยพสดารม ๑๐๐ คอ อตมหนตารมณ ๓ ในทวาร ๕ รวม ๑๕ มหนตารมณ ๔ ,, ๕ ,, ๒๐ รวม ๑๐๐ ปรตตารมณ ๖ ,, ๕ ,, ๓๐ อตปรตตารมณ ๗ ,, ๕ ,, ๓๕

กฎของตทาลมพนะมองค ๕ คอ ๑. ตองเปนกามภม ๒. ตองเปนกามบคคล ๓. ตองเปนกามชวนะ

๔. ตองเปนกามอารมณ ๕.ตองเปนพลวารมณ (อารมณทมกาลงมากไดแก

อตมหนตารมณหรอ อตวภตารมณ) จาแนกวถโดยบคคล๘ ในกามภม ๑๑

(อตมหนตารมณวถ ตทาลมพนวาระ) บคคล ภวงคแรก-หลง กามชวนะ๒๙ ตทาลมพน

๑.ทคตบคคล อเบกขาสนตรณ อกศลวบากจต ๑

อกศลจต ๑๒ มหากศลจต ๘

สนตรณจต ๓

๒.สคตอเหตก บคคล

อเบกขาสนตรณ กศลวบากจต ๑

อกศลจต ๑๒ มหากศลจต ๘

สนต ๓ มญาณวปปยตต

๓.ทวเหตกบคคล มหาวบากญาณวปปยตจต ๔

อกศลจต ๑๒ มหากศลจต ๘

สนต ๓ มญาณวปปยต ๔

๔.ตเหตกปถชน มหาวบากญาณสมปยตจต ๔

อกศลจต ๑๒ มหากศลจต ๘

สนตรณจต ๓ มหาวบากจต ๘

๕. โสดาบน มหาวบากญาณสมปยตจต ๔

อกศลจต๗ (เวนทฎฐสม.๔) มหากศล ๘

สนตรณจต ๓ มหาวบากจต ๘

๖. สกทาคาม มหาวบากญาณ อกศลจต ๗ สนตรณจต ๓

สมปยตจต ๔ มหากศลจต ๘ มหาวบากจต ๘ ๗. อนาคาม มหาวบากญาณ

สมปยตจต ๔ อกศลจต ๕ มหากศลจต ๘

สนตรณจต ๓ มหาวบากจต ๘

๘. อรหนต มหาวบากญาณสมปยตจต ๔

หสตปปาทจต ๑ มหากรยาจต ๘

สนตรณจต ๓ มหาวบากจต ๘

จาแนกวถโดยบคคล ๕ ในรปภม ๑๕ (อตมหนตารมณวถ ชวนวาระ)

บคคล ภวงคแรก - หลง กามชวนะ ๑.ตเหตกปถชน

รปาวจรวบาก ๕ ตามสมควร อกศลจต ๑๐ (เวนโทสะ๒) มหากศลจต ๘

๒.โสดาบน รปาวจรวบาก ๕ ตามสมควร อกศลจต ๕ (เวน๔-๒-๑) มหากศลจต ๘ ๓.สกทาคาม รปาวจรวบาก ๕ ตามสมควร อกศลจต ๕ (เวน๔-๒-๑) มหากศลจต ๘ ๔.อนาคาม รปาวจรวบาก ๕ ตามสมควร อกศลจต ๕ (เวน๔-๒-๑) มหากศลจต ๘ ๕.อรหนต รปาวจรวบาก ๕ ตามสมควร หสตปปาทจต ๑ มหากรยาจต ๘ หมายเหต… v ในขอ ๒ - ๕ ในวงเลบทเวน ๔ - ๒ - ๑ นน

๔ หมายถง โลภทฏฐคตสมปยตตจต ๔ ดวง ทพระโสดาบนละไดเดดขาดแลว ดวยอานาจมรรคญาณ

๒ หมายถง โทสมลจต ๒ ดวง ทพระโสดาบนและพระสกทาคาม ขมไวไดดวยอานาจฌาน และพระอนาคามละไดเดดขาดดวยอานาจมรรคญาณ

๑ หมายถง โมหวจกจฉาสมปยตตจต ๑ ดวง ทพระโสดาบนละไดโดยเดดขาดแลวดวยอามรรคญาณ v ในการทอตปรตตารมณ มแตภวงคจลนะ คอ ภวงคไหว

เกดขน ๒ ขณะ เพราะการเกดขนของภวงคไหวในครงท ๒ ไมไดตดกระแสภวงค ฉะนน การเกดขน กเหมอนกบดวงแรก คอไหวเหมอนกน ฉะนน จงไดเรยกชอเหมอนกน แสดงการจาแนกปญจทวารวถโดยพสดารในบคคล

๓ จาพวก ๑.กามบคคลม ๑๐๐วถ (ม ๖ ทวารคอจกข,โสตะ,ฆานะ,

ชวหา,กายะ,มโน) อตมหนตารมณ ม ๓ วถ คณดวยทวาร ๕ จง

เปน ๑๕ วถ

มหนตารมณวถ ม ๔ วถ คณดวยทวร ๕ จงเปน ๒๐ วถ

ปรตตารมณ ม ๖ วถ คณดวยทวาร ๕ จงเปน ๓๐ วถ

อตปรตตารมณ ม ๗ วถ คณดวยทวร ๕ จงเปน ๓๕ วถ

รวมทงหมดเปน ๑๐๐ วถ หมายเหต… คณดวยทวาร ๕ นน หมายความวา แตละ

อารมณสามารถเกดไดในทวารทง ๕ และทกวถทเกดได เชน อตมหนตารมณ ม ๓ วถ แตละทวารกม ๓ วถ ฉะนน ๕ ทวาร จงเปน ๑๕ วถ ในอารมณและทวารอน ๆ ทานองน

๒.รปบคคลม ๓๒ วถ (ม ๒ ทวาร คอ จกขทวาร กบ โสตทวาร)

อตมหนตารมณ ม ๒ วถคณดวยทวาร ๒ จงเปน ๒ วถ

มหนตารมณ ม ๒ วถ คณดวยทวาร ๒ จงเปน ๔ วถ

ปรตตารมณ ม ๖ วถ คณดวยทวาร ๒ จงเปน ๑๒ วถ

อตปรตตารมณม ๗ วถ คณดวยทวาร ๒ จงเปน ๑๔ วถ

รวมทงหมดเปน ๓๒ วถ

๓. ทารกในครรภม ๕๔ วถ (ม๓ทวารคอชวหาทวาร,กายทวาร,มโนทวาร)

อตมหนตารมณม ๑ วถ คณดวยทวาร ๓ จงเปน ๓ วถ

มหนตารมณ ม ๔ วถ คณดวยทวาร ๓ จงเปน ๑๒ วถ

ปรตตารมณ ม ๖ วถ คณดวยทวาร ๓ จงเปน ๑๘ วถ

อตปรตตารมณม ๗ วถ คณดวยทวร ๓ จงเปน ๒๑ วถ

รวมทงหมดเปน ๕๔ วถ

ซงแสดงเปนตารางไดดงน บคคล อตมหน

ตารมณ มหน

ตารมณ ปรตตารมณ

อตปรตตารมณ

คณดวยทวาร

รวมวถ

ามบคคล ๓ ๔ ๖ ๗ ๕ ๑๐๐ คคล ๒ ๒ ๖ ๗ ๒ ๓๒ กในครรภ ๑ ๔ ๖ ๗ ๓ ๕๔

ขอควรจา v ปญจทวารวถ มอารมณเปนใหญ จงนบเอาจตตกขณะ

เปนเกณฑในการจาแนกอารมณ v มโนทวารวถ มจต เจตสกเปนใหญ ซงเปนการนกคด จง

ถอเอาอารมณทมาปรากฎชด หรอไมชดเปนเกณฑในการจาแนกอารมณ v รปารมณเปนตน ทเกดขนแลว แตยงไมมากระทบกบ

จกขปสาท ภวงคทผานไปนนเรยกวา อตตภวงค (ภวงคเดม)

v รปารมณ กระทบกบจกขปสาทแลว ทาใหเกดการหวนไหวของจตทเปนภวงค ดวยอานาจของการกระทบ เรยกวา ภวงคจลนะ ( ภวงคไหว ) v ภวงคไหว ทเกดขนพรอมดวยการตดกระแสภวงคขาด

เรยกวา ภวงคปจเฉทะ (ภวงคตดกระแสภวงค) มนสการ ๓ อยาง คอ

๑.วถปฏปาทกมนสการ คอ มนสการททาใหวถจตเกด ไดแก ปญจทวาราวชชนจต

๒.ชวนะปฏปาทกมนสการ คอ มนสการททาใหชวนะจตเกดขน ไดแก มโนทวาราวชชนจต

๓.อารมมณปฏปาทกมนสการ คอ มนสการททาใหจตขนสอารมณ ไดแก มนสการเจตสก

ปฏจจสมปบาทวภงคอฏฐกถา กลาววา ตทาลมพนะเกดไมไดในฐานะ ๑๑ อยาง ๑.เมอชวนะ ถอเอาชอหรอโคตร เปนอารมณ ดบลงแลว

๒.กามสตตชวนะ ทถอเอาบญญต เปนอารมณ ดบลงแลว

๓.หลงจากวปสสนาสตตชวนะ เปนอารมณ ดบลงแลว ๔.หลงจากวฏฐานคามนวปสสนาชวนะ เปนอารมณ ดบ

ลงแลว ๕.หลงจากสตตชวนะทปรารภรปาวจร และอรปาวจรเปน

อารมณดบลงแลว ๖.หลงจากมจฉตตนยตอกศลชวนะ ดบลงแลว ๗.หลงจากสมมตตชวนะ ดบลงแลว ๘.หลงจากสตตชวนะทถอเอาโลกตตระ เปนอารมณ ดบ

ลงแลว ๙.หลงจากสตตชวนะทถอเอาอภญญา เปนอารมณ ดบ

ลงแลว ๑๐.หลงจากมหากศลและกรยาญาณสมปยตตจต ๘ ท

ถอเอาปฏสมภทาเปนอารมณดบลงแลว ๑๑.หลงจากกามสตตชวนะทถอเอากามอารมณทมกาลง

ออนเปนอารมณดบลง

เหตททาใหเกดความฝน ๔ อยางคอ ๑. เพราะบพพนมต ๒. จตอาวรณ ๓. เทพสงหรณ ๔.

ธาตกาเรบ (กรรมนมต ๑ จตอาวรณ ๑ เทพสงหรณ ๑ ธาต

กาเรบ๑) หมายเหต ในมลนทปญหาแสดงเหตแหงความฝนไว ๓

อยาง คอ เสลดทาเอา ลมกาเรบ เลอดไมด สรปสทธมโนทวารวถ ๔๑ วถ

จาแนกโดยธรรม ๔ หมวด คอ วสยปปวตต ๔ อารมณ ๖ บคคล ๘ ภม ๓๑

อตวภตารมณ ๒๒ อตตภวงค ๖ วถ คอ

วถทมอตตภวงค ๕ วถ มอารมณทเปนปจจบนนปผนนรป ๑๘ ไดในบคคล ๘ และเกดไดในกามภม ๑๑

วถทมภวงคเดม ๑ วถ มอารมณทเปนกามจต ๕๔ เจตสก ๕๒ รป ๒๘ เกดไดในบคคล ๘ เกดไดในกามภม ๑๑

ชวนะ ๑๖ วถ คอ วถทมอตตภวงค ๗ วถ มอารมณทเปนปจจบนนปผนนรป

๑๘ เกดไดในบคคล ๘ เกดไดใน ปญจโวการภม ๒๖ วถทมภวงคเดม ๑ วถ มอารมณทเปน จต ๘๙ เจตสก

๕๒ รป ๒๘ นพ บญญต เกดไดในบคคล ๘ เกดไดในภม ๓๐ (เวนอสญญสตตภม)

วถทมอตตภวงค และมอาคนตกภวงค ๗ วถ มอารมณทเปนปจจบนนปผนนรป ๑๘ เกดไดในบคคล ๔ (เวนทคตบคคล, สคตอเหตกบคคล, พระอนาคาม, พระอรหนต) เกดไดในกามสคตภม ๗

วถจตทมภวงคเดม และมอาคนตกภวงค ๑ วถ มอารมณทเปนโลกยจต ๘๑ เจตสก ๕๒ เกดไดในบคคล ๔ (เวนทคตบคคล, สคตอเหตกบคคล, พระอนาคาม, พระอรหนต) เกดไดในกามสคตภม ๗

วภตารมณ ๑๖ วถ หมายเหต… วภตารมณทง ๑๖ วถ เหมอนกบ อตวภตา

รมณ ชวนะวาระทง ๑๖ วถ

อวภตารมณ ๒ ๑. วถทมมโนทวาราวชชนจต (ม)เกด ๓ ขณะ มอารมณ

๖ ทละเอยดและ สขมทงทเปนรป ๒๘ นพพาน บญญต เกดไดในบคคล ๘ เกดไดในภม ๓๐ (เวน อสญญสตตภม)

๒. วถทมมโนทวาราวชชนจต (ม) เกด ๒ ขณะ มอารมณ ๖ ทเปนปรมตถและบญญต เกดไดในบคคล ๘ เกดไดในภม ๓๐ (เวนอสญญสตตภม)

อตอวภตารมณ ๑ ๑. วถทมภวงคเดม ๑ ขณะ และภวงคจลนะ ๒ ขณะ เมอ

อารมณมาปรากฏมแตภวงคไหวเทานนทเกดขน เกดไดในบคคล ๘ เกดไดในภม ๓๐ (เวนอสญญสตตภม) ตทนวตตกมโนทวารวถ หรอ อนพนธกมโนทวารวถ

๔๗ ประเภท อตตคคหนวถ

๑. ทเปนตทาลมพนะวาระ ทมอตตปญจารมณทเปนปรมตถ เกดไดในบคคล ๘ เกดไดในปญจโวการภม ๒๖ (กามภม ๑๑ รปภม ๑๕ เวนอสญญสตต)

ต น ท ม ช ช ช ช ช ช ช ต ต ภ ๒. ทเปนชวนวาระ ทมอตตปญจารมณทเปนปรมตถ เกด

ไดในบคคล ๘ เกดไดในปญจโวการภม ๒๖ (กามภม ๑๑ รปภม ๑๕ เวนอสญญสตตภม)

ต น ท ม ช ช ช ช ช ช ช ภ ภ ภ ๓. ทเปนชวนวาระ มอาคนตกภวงค ทมอตตปญจารมณท

เปนปรมตถ เกดไดในบคคล ๘ เกดไดในปญจโวการภม ๒๖ (กามภม ๑๑ รปภม ๑๕ เวนอสญญสตต)

ต น ท ม ช ช ช ช ช ช ช อา ภ ภ สมหคคหนวถ

๑. ทเปนตทาลมพนะวาระ ทมอตตปญจารมณทปรมตถ เกดไดในบคคล ๘ เกดไดในปญจโวการภม ๒๖ (กามภม ๑๑ รปภม ๑๕ เวนอสญญสตต)

ต น ท ม ช ช ช ช ช ช ช ต ต ภ

๒. ทเปนชวนวาระ ทมอตตปญจารมณทปรมตถ เกดไดในบคคล ๘ เกดไดในปญจโวการภม ๒๖ (กามภม ๑๑ รปภม ๑๕ เวนอสญญสตตภม)

ต น ท ม ช ช ช ช ช ช ช ภ ภ ภ ๓. ทเปนชวนวาระ มอาคนตกภวงค ทมอตตปญจารมณท

ปรมตถ เกดไดในบคคล ๘ เกดไดในปญจโวการภม ๒๖ (กามภม ๑๑ รปภม ๑๕ เวนอสญญ)

ต น ท ม ช ช ช ช ช ช ช อา ภ ภ อตถคคหนวถ (กายวญญตคหนวถ วจ

วญญตคหนวถ) ๑. ทเปนชวนวาระ มอารมณทเปนบญญตทเกยวปญจา

รมณ เกดไดในบคคล ๘ เกดไดในปญจโวการภม ๒๖ (กามภม ๑๑ รปภม ๑๕ เวนอสญญ)

ต น ท ม ช ช ช ช ช ช ช ภ ภ ภ

๒. ทเปนชวนวาระ มอาคนตกภวงค มอารมณทเปนบญญตทเกยวปญจารมณ เกดไดในบคคล ๘ เกดไดในปญจโวการภม ๒๖ (กามภม ๑๑ รปภม ๑๕ เวนอสญญสตตภม)

ต น ท ม ช ช ช ช ช ช ช อา ภ ภ นามคคหนวถ (อธปปายคคหนวถ)

๑. ทเปนชวนวาระ มอารมณทเปนบญญตทเกยวปญจารมณ เกดไดในบคคล ๘ เกดไดในปญจโวการภม ๒๖ (กามภม ๑๑ รปภม ๑๕ เวนอสญญสตต)

ต น ท ม ช ช ช ช ช ช ช ภ ภ ภ

๒. ทเปนชวนวาระ มอาคนตกภวงค มอารมณทเปนบญญตทเกยวปญจารมณ เกดไดในบคคล ๘ เกดไดในปญจโวการภม ๒๖ (กามภม ๑๑ รปภม ๑๕ เวนอสญญสตตภม)

ต น ท ม ช ช ช ช ช ช ช อา ภ ภ

วถทเกดคนในระหวางอตถคคหนวถ กบ นามคคหนวถ ๓ วถ

๑. สงเกตวถ เปนวถทรบชอของสงตาง ๆ ทเคยจดจามากอน

๒. สมพนธวถ เปนวถทรบอารมณทสงเกตวถเคยรบมากอน เอามาเปนอารมณ เชอมตออารมณครงหลง ๆวาเหมอนกนกบสภาวะและชาตเปนตนหรอไม

๓. วนจฉยวถ เปนวถทเกดขนมาตดสนวา วตถน ชอน เปนตน

การเกดขนของตทนวตตกมโนทวารวถ ๓ ประเภท

สวนรวม จกขทวาร โสตทวาร ๑.ปญจทวารวถ ๑. จกขทวารวถ ๑. โสตทวารวถ ๒.อตตคคหนวถ ๒. อตตคคหนวถ ๒. อตตคคหนวถ

๓. สมหคคหนวถ ๓. สมหคคหนวถ ๓. สมหคคหนวถ ๔. อตถคคหนวถ ๔. อตถคคหนวถ ๔. นามคคหนวถ ๕. สงเกตวถ ๕. กายวญญตคหนวถ ๕. สงเกตวถ ๖. สมพนธวถ ๖. สงเกตวถ ๖. สมพนธวถ ๗. วนจฉยวถ ๗. สมพนะวถ ๗. วนจฉยวถ ๘. นามคคหนวถ ๘. วนจฉยวถ ๘. อตถคคหนวถ ๙. อธปปายคคหนวถ ๙. วจวญญตตหนวถ ๑๐. สงเกตวถ ๑๑. สมพนธวถ ๑๒. วนจฉย ๑๓. อธปปายคคหนวถ

อปปนาวถ ม ๒ อยาง คอ โลกยอปปนา ๓ อยาง โลกตตรอปปนา ๒ อยาง

๑.รปาวจร ๒. อรปาวจร ๓. อภญญา ๑. มรรค ปฐมฌาน อากาสาานญจายตนะ อทธวธะ โสดาปตตมรรค โสดทตยฌาน วญญาณญจายตนะ ทพพจกข สกทาคามมรรค สกทตตยฌาน อากญจญยายตนะ ทพพโสตะ อนาคามมรรค อนาจตตถฌาน เนวสญญานาสญญายตนะ เจโตปรยอภญญา อรหตตมรรค อรหปญจมฌาน ปพเพนวาสานส

สตญาณ

ยถากมมปคอภญญา

อนาคตงสอภญญา

อปปนาวถม ๗ ประเภท คอ ๑. อาทกมมกฌานวถ เกดไดแกบคคล ๕ (เวนทคตบคคล,

สคตอเหตกบคคล,ทวเหตกบคคล) ในกามสคคตภม ๗ รปภม ๑๕ อรปภม ๔

๒. ฌานสมาบตวถ เกดไดแกบคคล ๕ (เวนทคตบคคล,สคตอเหตกบคคล,ทวเหตกบคคล) ในกามสคตภม ๗ รปภม ๑๕ อรปภม ๔

๓. ปาทกฌานวถ เกดไดแกบคคล ๕ (เวนทคตบคคล,สคตอเหตกบคคล,ทวเหตกบคคล) ในกามสคคตภม ๗ รปภม ๑๕

๔. อภญญาวถ เกดไดแกบคคล ๕ (เวนทคตบคคล,สคตอเหตกบคคล,ทวเหตกบคคล) ในกามสคตภม ๗ รปภม ๑๕

๕.มรรควถ เกดไดแกบคคล ๙ คอ ตเหตกปถชน ๑ อรยบคคล ๘ ในกามสคคตภม ๗ รปภม ๑๕ อรปภม ๔

๖. ผลสมาบตวถ เกดไดแกพระอรยบคคล ๔ ในกามสคคตภม ๗ รปภม ๑๕ (เวนอสญญสตตภม) อรปภม ๔

๗.นโรธสมาบตวถ เกดไดแกบคคล ๒ คอ พระอนาคามกบพระอรหนต ผไดฌานสมาบต ๘ หรอ ๙ ในกามสคคตภม ๗ รปภม ๑๕

ความหมายของอปปนาวถ ๗ อยาง ๑. อาทกมมกฌาน เปนวถของผทไดฌานเปนครงแรก ๒. ฌานสมาบต เปนวถทเขาถงโดยชอบ คอ

เขาถงฌาน

๓. ปาทกฌาน เปนวถทเปนบาทใหเกดอภญญา ๔. อภญญา เปนวถทรยง ๕. มรรควถ เปนวถทฆากเลสได ๖. ผลสมาบตวถ เปนวถทเขาถงโดยชอบซงผลจตทรบ

อารมณอนประเสรฐ ๗.นโรธสมาบตวถ เปนวถทเขาถงโดยชอบซงความดบของจตเจตสก จตตชรป

อปปนาวถของมนทบคคล ๗ วถ ๑. อาทกมมกฌานวถ มอารมณเกยวกบปฏภาคนมตใน

อารมณสมถะ ๓๐ อยาง ๆ ใดอยางหนง ไดเกดไดแกบคคล ๕ (เวนทคตบคคล ๑ สคตอเหตกบคคล ๑ ทวเหตกบคคล ๑) เกดไดใน ๒๖ ภม คอ กามสคตภม ๗ รปภม ๑๕ (เวนอสญญสตตภม) และอรปภม ๔ จตทเกดไดในวถน คอ อเหตกจต ๑๗ (เวนหสตปปาทจต ๑) ตเหตกภวงคจต ๑๓ คอ มหาวบากญาณสมปยตตจต ๔ มหคคตวบากจต ๙ ตเหตกชวนะ ๑๓ คอ มหากศลญาณสมปยตตจต ๔ มหคคตกศลจต ๙ รวม ๔๓ ดวง

ภ น ท ม ปร อ น โค ณ ภ ภ ภ

๒. ฌานสมาบต มอารมณเกยวกบปฏภาคนมตในอารมณสมถะ ๓๐ อยาง ๆ ใดอยางหนง ไดเกดไดแกบคคล ๕ (เวนทคตบคคล ๑ สคตอเหตกบคคล ๑ ทวเหตกบคคล ๑) เกดไดใน ๒๖ ภม คอ กามสคตภม ๗ รปภม ๑๕ (เวนอสญญสตตภม) และอรปภม ๔ จตทเกดไดในวถนคอ อเหตกจต ๑๗ (เวนหสตปปาทจต ๑) ตเหตกภวงคจต ๑๓ คอ มหาวบากญาณสมปยตตจต ๔ มหคคตวบากจต ๙ ตเหตกชวนะ ๑๓ คอ มหากศลญาณสมปยตตจต ๔ มหคคตกศลจต ๙ รวม ๔๓ ดวง

ภ น ท ม ปร อ น โค ฌาน เรอย ๆ ไป ภ ๓. ปาทกฌาน มอารมณเกยวกบปฏภาคนมตในกสณ

๑๐ อยาง ๆ ใดอยางหนง เกดไดเกดไดแกบคคล ๕ (เวนทคตบคคล ๑ สคตอเหตกบคคล ๑ ทวเหตกบคคล ๑) เกดไดใน ๒๒ ภม คอ กามสคตภม ๗ รปภม ๑๕ (เวนอสญญสตตภม) จตทเกดไดในวถน คอ อเหตกจต ๑๗ (เวนหสตปปาทจต ๑) ตเหตกปญจโวการปฏสนธ ๙ คอ มหาวบากญาณสมปยตตจต ๔ รปาวจร

วบากจต ๕ ตเหตกชวนะ ๑๓ ดวง คอ มหากศลอเบกขาญาณสมปยตตจต ๒ มหากรยาอเบกขาญาณสมปยตตจต ๒ มหคคตปญจมฌานกศลจต ๕ มหคคตปญจมฌานกรยา ๔ (เวนเนวสญญานาสญญายตนกรยา ๑) รวมเปนจต ๓๖ ดวง

ภ น ท ม ปร อ น โค ฌาน เรอย ๆ ไป ภ ๔. อภญญามอารมณ ๖ ทเปนปรมตถ บญญต อยางใด

อยางหนง เกดไดแกบคคล ๕ (เวนทคตบคคล ๑ สคตอเหตกบคคล ๑ ทวเหตกบคคล ๑) จตทเกดไดในวถน คอ ตเหตกปญจโวการปฏสนธ ๙ คอมหาวบากญาณสมปยตตจต ๔ รปาวจรวบากจต ๕ มหากศลอเบกขาญาณสมปยตตจต ๒ มหากรยาอเบกขาญาณสมปยตตจต ๒ อภญญาจต ๒ รวมเปนจต ๑๕ ดวง

ภ น ท ม ปร อ น โค อภ ภ ภ ภ ๕. มคควถ มอารมณทเปน รปนาม นพพาน เกดไดแก ต

เหตกปถชน ๑ เกดไดในกามสคตภม ๗ รปภม ๑๐ (เวนสทธาวาสภม ๕ อสญญสตตภม ๑) จตทเกดไดในวถน ม ๑๖ ดวง คอ ตเหตกปญจโวการปฏสนธจต ๙ มโนทวาราวชชนจต ๑ มหากศลญานสมปยตตจต ๔ มรรคจต ๑ ผลจต ๑ รวมเปน ๑๖ ดวง

ภ น ท ม ปร อ น โค มค ผ ผ ภ และเกดไดแกผลบคคล ๔ ในกามสคตภม ๗ รปภม๑๕ อรปภม ๔ จตทเกดไดในวถนม ๒๔ ดวง คอ ตเหตกปฏสนธจต ๑๓ ดวงคอ มหาวบากญาณสมปยตตจต ๔ มหคคตวบากจต ๙, มโนทวาราวชชนจต ๑ มหากศลญาณสมปยตตจต ๔ มรรคเบองตน ๓ ผลเบองตน ๓ รวมเปน ๒๔ ภ น ท ม ปร อ น โว มค ผ ผ ภ

๖. ผลสมาบต มรปนาม และนพพาน เปนอารมณ เกดไดแกผลบคคล ๔ ในกามสคตภม ๗ รปภม๑๕ อรปภม ๔ จตทเกดไดในวถนม ๒๖ หรอ ๔๒ ดวง คอ ตเหตกปฏสนธจต ๑๓ ดวงคอ มหาวบากญาณสมปยตตจต ๔ มหคคตวบากจต ๙, มโนทวาราวชชนจต ๑ มหากศลญาณสมปยตตจต ๔ มหากรยาญาณสมปยตตจต ๔ ผลจต ๔ หรอ ๒๐ รวมเปน ๒๖ หรอ ๔๒

ภ น ท ม น น น น ผล จตเรอย ๆ ไป ภ

๗.นโรธสมาบต มอากญจญญายตนกศลจต ๑ กรยาจต ๑ และนพพานเปนอารมณ เกดไดแกบคคล ๒ จาพวก คอ พระอนาคาม และพระอรหนต ในกามสคตภม ๗ รปภม ๑๕ จตทเกดไดในวถน ม ๑๖ ดวง คอ ตเหตกปฏสนธจต ๙ ดวง คอ มหาวบากญาณสมปยตตจต ๕ รปาวจรวบากจต ๕, มโนทวาราวชชนจต ๑ มหากศลอเบกขาญาณสมปยตตจต ๒ มหากรยาอเบกขาญาณสมปยตตจต ๒ เนวสญญานาสญญายตนกศลจต ๑ กรยาจต ๑ รวมเปน ๑๖ ดวง

ภ น ท ม ปร อ น โค ฌ ฌ ภ จต เจตสก จตตชรป ดบ

ปรจเฉทท ๕ วถวมตตสงคหวภาค ในปรจเฉทท ๕ น เปนการแสดงจตและเจตสกทไมไดเกด

โดยอาศยทวารใดทวารหนง เรยกวา วถวมตตจต ไดแก จตเจตสก

ททาหนาทปฏสนธ ภวงค จต คอ การเกดขนในภพใหม การรกษาภพทเกดอย และการตายจากภพเกา

ในปรจเฉทท ๕ น ทานแสดงธรรมไว ๔ หมวด ทเรยกวา จตกะทง ๔ คอ

๑. ภมจตกะ แสดงเกยวกบภมทง ๔ คอ อบายภม กามสคตภม รปภม อรปภม

๒. ปฏสนธจตกะ แสดงเกยวกบปฏสนธในภมทง๔ คอ อบายปฏสนธ, กามสคตปฏสนธ, รปาวจรปฏสนธ, และอรปาวจรปฏสนธ

๓. กมมจตกะ แสดงเกยวกบเรองกรรม ๔ หมวด คอ กจจจตกะ, ปากทานปรยายจตกะ, ปากกาลจตกะ, และปากฏฐานจตกะ

๔. มรณปปตตจตกะ แสดงเกยวกบเรองมรณะ ๔ อยาง คอ อายกขยมรณะ, กมมกขยมรณะ, อภยกขยมรณะ, และอปจเฉทกมรณะ

๑. ภมจตกกะ

ภมม ๔ คอ อบายภม, กามสคตภม, รปาวจรภม, อรปาวจรภม อบายภมม ๔ คอ นรก, กาเนดดรจฉาน, เปรตวสย, อสรกาย กามสคตภม ม ๗ คอ มนษย ๑ เทวภม ๖ รปาวจรภม ม ๑๖ คอ ปฐมฌานภม ๓ ทตยฌานภม ๓ ตตยฌานภม ๓ และจตตถฌานภม ๒ หรอ ๗ (ซงรวมทงสธาวาสภม ๕ ดวย) อรปภม ม ๔ คอ อากาสานญจายตนภม ๑ วญญาณญจายตนภม ๑ อากญจญญายตนภม ๑ และเนวสญญานาสญญายตนภม ๑

อธบายอบายภม ๔ สถานทๆไมมโอกาสกระทากศลนนแหละเปนทอยของสตวทงหลายเรยกวาอบายภม ดงม วจนตถะวา อปาโย เอว ภม อปายภม

๑. นรกภม นรกภม คอ ทอยของสตวทไมมความสขความสบาย

มหานรกม ๘ ขม คอ ๑.สญชวะ นรกสตวนรกทตายแลวฟนขนในภพนนบอย ๆ

(เพราะทาปาณาตบาตเสมอๆ) ๒.กาฬสตตะนรก สตวนรกทถกตดวยเสนเชอกดา(เพราะ

เคยประทษรายผมพระคณ) ๓. สงฆาตะนรก สตวนรกทถกบดดวยภเขาเหลก

(เพราะทาการทารณกรรมสตว) ๔.โรรวะนรก (ธมะโรรวะ) สตวนรกทรองไหดวยเสยงอนดง

(เพราะเคยจบสตวเปนๆมาเผาไฟทงเปน) ๕.มหาโรรวะนรก (ชาลโรรวะ) สตวนรกทรองไหดวยเสยง

อนดงกวา (เพราะเคยปลนสมณะชพราหมณผมศล) ๖. ตาปนะนรก นรกทไฟไหมสตวนรกทตรงอยบนหลาว

เหลก (เพราะเคยเปนนายพรานฆาสตว ดวยการทรมานจนกวาจะตาย)

๗.มหาตาปนะนรก (ปตาปนะ)นรก ทไฟไหมสตวนรกซงถกตรงอยบนเหลกอนแรงรอน (เพราะเคยฆาคน ดวยการทรมานจนกวาจะตาย)

๘.อวจนรก นรกทไมวางจากเปลวไฟ และความทกขของสตวนรก (เพราะโทษทเคยทาอนนตรยกรรม)

อสสทนรกม ๕ ขม คอ ๑. คถะนรก นรกหลมคถ ๒. กกกฬะนรก นรกขเถารอน ๓. ชมปลวนะนรก นรกปาไมงว ๔. อสปตตวนะนรก นรกปาไมทมใบเปนดาบ ๕. เวตตรณนรก นรกนาเคมทเตมไปดวยปาหวายหนามแหลมคม ทกขตาง ๆ มมากในนรยภมน จงชอวา อสสทะ (อสสทนต นานาทกขา เอตถาต -อสสทา) วธนบอสสทนรก ๑๒๘ ขม (เรยกจฬนรกกได) คอ ในมหานรกขมหนง ๆ ม อสสทนรก ทศละ ๔ รวม ๔ ทศ เปน ๑๖ ขม เปนบรวาร และมหานรกกม ๘ ขม อสสทนรกทงหมดจงม ๑๒๘ ขม

พระยายมราชไมใชสตวนรกเปนเทวดาชนตาในจาตมมหาราชกาภม เปนเจาแหงเวมานกเปรต มใจกรณาตอสตว ในชาตกอนเคยทาอกศลเทากนกบกศล นายนรยบาล ไมใชสตวนรก เกดดวยมหากศลชนตา เปนเทวดาชนจาตมมหาราชกา มชาตเปนรากษส ชาตกอนเปนผมใจยนดตอการเบยดเบยน

จตใจของสตวทงหลายในโลกนม ๔ ประเภท คอ ๑. ชอบทากศลมาก ไปเกดในสคตภม ๒. ทากศล อกศลเทากน ถาไปเกดในนรก กมโอกาสท

พระยายมจะซกถามและตอบได ๓. ชอบทาอกศลมากกวา ถาไปเกดในนรก กเสวยทกข

อยางเดยว ๔. ชอบทาอกศลฝายเดยว ไปเกดในนรกเสวยทกขทนท

พระยายมราช จะถามสตวนรกเรองเทวทต ๕ อยาง เพอใหระลกถงกศล ถาระลกได กตายจากสตวนรกไปเกดเปน

มนษยหรอเทวดา เทวทต ๕ คอ ๑) ความเกด ๒) ความแก ๓) ความเจบ ๔) คนตองโทษ ๕) ความตาย

อสสทนรก ๘ ขม ทมาในโลกบญญตปกรณ ๑. หลมนรก อนเตมไปดวยถานเพลง เรยกวา องคารกาสนรยะ ๒. นรกนาเหลก เรยกวา โลหรสนรยะ ๓. นรกขเถา เรยกวา กกกลนรยะ ๔. นรกนารอน เรยกวา อคคสโมทกนรยะ ๕. นรกหมอโลหะ เรยกวา โลหกมภนรยะ ๖. นรกอจจาระเนา เรยกวา คถนรยะ ๗. นรกปาไมงว เรยกวา สมปลวนนรยะ ๘. นรกแมนาเคม ทเตมไปดวยหวายหนาม เรยกวา เวตตรณนรยะ ประเภทแหงอวจนรก (มาในสฬายตนสงยตตอฏฐกถา,องคตตรอฏฐกถา) ๑. ปหาสนรยะ นรกราเรง อพพทะ คอการกาหนด

ตองอยในนรกนน ๆ การคานวณเวลาคอ เงาโกศลเตมเกวยนบรรทกน

๒. อปราชตนรยะ นรกไมแพ ๓. อพพทนรยะ เปนการนบจานวน ๔. นรพพทนรยะ = ๒๐ อพพทะ

๕. อะพะพะนรยะ = ๒๐ นรพพทะ ๖. อะหะหะนรยะ = ๒๐ อะพะพะ

๗. อะฏะฏะนรยะ = ๒๐ อะหะหะ ๘. กมทนรยะ = ๒๐ อะฏะฏะ ๙. โสคนธกนรยะ = ๒๐ กมทะ ๑๐. อปปลนรยะ = ๒๐ โสคนธกะ ๑๑. ปณฑรกนรยะ = ๒๐ อปปละ ๑๒. มหาปทมนรยะ = ๒๐ ปณฑรกะ

๒. กาเนดเดรจฉาน ตรจฉานโยน หมายถง สตวทไปโดยสวนขวาง หรอ สตวทไปขวางจากมรรคผลในบรรดาสตวตรจฉานเหลาน มทงหมด ๔ พวก จาแนกโดยขา ๑. อปทตรจฉาน สตวตรจฉานทไมมขา ๒. ทวปทตรจฉาน จาพวกตรจฉานทม ๒ ขา

๓. จตปปทตรจฉาน จาพวกตรจฉานทม ๔ ขา ๔. พหปปทตรจฉาน จาพวกตรจฉานทมขามาก

พญานาคม ๑๐๒๔ ชนด ๑. กฏฐมโข กดแลวแขง ๒. ปตมโข กดแลวจะเนา ๓. อคคมโข กดแลวรอน ๔. สตถมโข กดแลวเหมอนถกฟาผา มวธทาอนตราย ๔ ชนด คอ ๑. ทฏฐวสพญานาค กดแลวพษซานไปทวตว ๒. ทฏฐวสพญานาค ใชมองดแลวพนพษออกทางตา ๓. ผฏฐวสพญานาค ใชการกระทบกเปนพษออกมา ๔. วาตวสพญานาค ใชลมหายใจพนพษ ใชวธทาอนตราย ๑๖ ชนดน ชนดหนง ๆ แบงวธทาอนตรายอก ๔ ชนด ๑. อาคตวส น โฆรวส มพษแผไปเรว แตไมรนแรง

๒. โฆรวส น อาคตวส มพษแรง แตแผไปชา ๓. อาคตวส โฆรวส มพษแผไปเรว และแรงมาก ๔. น อาคตวส น โฆรวส มพษแผไปชา และไมแรง ในบรรดาพญานาค ๖๔ ชนดน ไดแบงเปน ๔ ชนด คอ ๑. อณฑชพญานาค พญานาคเกดในไข ๒. ชลาพชพญานาค พญานาคเกดในครรภ ๓. สงเสทชพญานาค พญานาคเกดจากเหงอไคล ๔. โอปปาตกพญานาค พญานาคเกดเตบโตทเดยว ในพญานาค ๒๕๖ ชนด แบงเปน ๒ คอ ๑. ชลชพญานาค พญานาคทเกดอยในนา ๒. ถลชพญานาค พญานาคทเกดอยบนบก ในพญานาค ๕๑๒ ชนด แบงเปน ๒ คอ ๑. กามรปพญานาค พญานาคทเสวยกามคณ ๒. อกามรปพญานาค พญานาคทไมเสวยกามคณ ลกษณะของพญานาคทมประจาตวอยเสมอ ๕ อยาง คอ ๑. ในขณะปฏสนธ

๒. ในขณะเสพเมถนกบพญานาคดวยกน ๓. ในขณะลอกคราบ ตองปรากฎเปนพญานาค ๔. ในขณะนอนหลบปราศจากสต ๕. ในขณะตาย

กนนรา สตวทนาเกลยดแตเหมอนคน มอาย ๑๐๐๐ ป ธรรมดา

กนนรนนยอมกลวนามากทสด กนนรม ๗ อยาง คอ

๑) เทวกนนรา ๒) จนทกนนรา ๓) ทมกนนรา ๔) ฑณฑมาณวกนนรา

๕) โกนตกนนรา ๖) สกณกนนรา ๗) กณณปาวรณกนนรา

ราชสหม ๔ อยาง คอ ๑.ตณสหะ มรางกายแดงเหมอนขนนกพราบเทาววหนม

กนหญาเปนอาหาร ๒. กาฬสหะ มรางกายดา ใหญเทาววหนม กนหญาเปน

อาหาร ๓. บณฑสหะ มรางกายเหมอนสใบไมเหลองใหญเทาวว

กนเนอเปนอาหาร ๔. เกสรสหะ มรมฝปาก หาง เทาสแดง ตงแตศรษะลง

ไปตลอดถงหลง มลายสแดงพาดสามแถว วนรอบสะโพกสามรอบ ตงแตตนคอมขนปกคลมลงมา ตงแตบามสเหมอนผากาพล สวนทเหลอสขาวทงหมด กนเนอเปนอาหาร อาศยถาทอง ถาเงน ถาแกวมณ ถาเพชร ถามโนศลาอย

พญาครฑ มรปรางเหมอนนก จงจดเขาในประเภทนก อาศยอยทปา

ไมงวชนท๒ ของเขาสเนร มบนไดเวยน๕รอบๆทหนงอยทมหาสมทรสทนดรเปนทอยของพญานาค พญาครฑมรางกายสง ๑๕๐ โยชน

ปกยาวขางละ ๕๐ โยชน คอยาว ๓๐ โยชน ปากกวาง ๙ โยชน ขายาว ๑๒ โยชน หางยาว ๑๐ โยขน กระพอปกเกดเปนลมพายพดไปไกล ๗๐๐-๘๐๐โยชน กนพญานาคเปนอาหาร

ชางม ๑๐ ชนด คอ ๑. ชางกาฬวกะ ชางดา กาลงเทากบบรษ ๑๐ คน ๒. ชางคงเคยยะ ชางคงคา กาลงเทากบชางกาฬวกะ ๑๐ เชอก ๓. ชางปณฑระ ชางเผอก กาลงเทากบชางคงเคยยะ ๑๐ เชอก ๔. ชางตมพะ ชางแดง กาลงเทากบชางปณฑระ ๑๐ เชอก

๕. ชางปงคละ ชางดาแดง กาลงเทากบชางตมพะ ๑๐ เชอก ๖. ชางคนธะ ชางมกลนหอม กาลงเทากบชางปงคละ ๑๐ เชอก ๗. ชางมงคละ ชางมงคล กาลงเทากบคนธะ ๑๐ เชอก ๘. ชางเหมะ ชางสเทา กาลงเทากบชางมงคละ ๑๐ เชอก ๙. ชางอโปสถะ ชางสทเรยบรอย กาลงเทากบชางเหมะ ๑๐ เชอก ๑๐.ชางฉททนตะ ชางเกดในสระฉททนตกาลงเทากบชางอโปสถะ ๑๐ เชอก สญญาทปรากฎแกตรจฉานทงหลายม ๓ อยาง คอ

๑. กามสญญา รจกเสวยกามคณ ๒. โคจรสญญา รจกหากน ๓. มรณสญญา รจกกลวตาย (ปรากฏมากทสด)

๓. ปตตวสยภม เปตตวสย สตวทชอ เปตะ เพราะยอมถงฐานะอนหางไกลจากความสขทงหลาย ๑. วนตาสเปรต กนนาลาย ๒. กณปาสเปรต กนซากศพ ๓. คถขาทกเปรต กนอจจาระ ๔. อคคชาลมขเปรต มไฟลกในปาก ๕. สจมขเปรต มปากเลกเทารเขม ๖. ตณหฏฏตเปรต ถกตณหาเบยดเบยนใหหวนาอยเสมอ ๗. สนชฌามกเปรต ดาเหมอนตอไมทถกไฟไหม ๘. สตถงคเปรต มเลบมอเลบเทายาวคมเหมอนมด ๙. ปพพตงคเปรต มตวใหญเทาภเขา ๑๐. อชครงคเปรต มอตภาพเหมอนงเหลอม ๑๑. เวมานกเปรต กลางวนเสวยทกข กลางคนเสวยสข

๑๒. มหธทกเปรต มฤทธมากอาศยอยตามเชงเขาหมาลย เปรต ๔ ประเภททมาในเปรตวตถ อฏฐกถาและ

ฎกา ๑. ปรทตตปชวกเปรต มการเลยงชวตโดยอาศยอาหารทผอนอทศให ๒. ขปปปาสกเปรต ถกเบยดเบยนใหหวขาวกระหายนาอยเสมอ ๓. นชฌามตณหกเปรต ถกไฟเผาไหมใหเรารอนอยเสมอ ๔.กาลกญจกเปรต มเลอดและเนอนอยไมแขงแรง เปนชอของอสราทเปนเปรต กาลกญจกเปรต มรปรางสง ๓ คาวต ไมมแรง เพราะมเลอดและเนอนอย มสสรรคลายกบใบไมแหง ตาถลนออกมาเหมอนกบตาป และมปากเทารเขมตงอยบนกลางศรษะ

ภพทพระโพธสตวทไดรบพทธพยากรณแลว จะไมไปเกดม ๑๖ คอ

๑. ไมเกดเปนคนปา ๒. เปนมารเทวบตรไมได ๓. ไมเปนอสญญสตตพรหม ๔. เปนสทธาวาสพรหมไมได ๕. ไมไปเกดในจกรวาลอน ๖. ไมเปนอรปพรหม ๗. ไมเปนผหญง ๘. ไมเกดกบคนทเปนทาส ๙. ไมเกดเปนคนบอด ห๔หนวก ใบ ๑๐. ไมเปนคนขเรอนกฏฐง ๑๑. ไมเปลยนแปลงเพศ ๑๒. ไมทาปญจานนตรยกรรม ๑๓. ไมไปเกดในโลกนตรกนรก ๑๔. ไมเกดในอเวจนรก และเปนขปปปาสกเปรต, นชฌามตณหกเปรต, กาลกญจกเปรต ๑๕. ไมเกดเปนสตวทเลกกวานกกระจาบและใหญกวาชาง ๑๖. เปนพระอรยะไมไดในระหวาง ๔ อสงไขยแสนมหากปป

เปรต ๒๑ จาพวก ทมาในวนย และลกขณสงยตตพระบาล

๑. อฏฐสงขสกเปรต มกระดกเปนทอน ๆ ไมมเนอ ๒. มงสเปสกเปรต มเนอเปนชน ๆ ไมมกระดก ๓. มงสปณฑเปรต มเนอเปนกอน ๔. นจฉวปรตเปรต ไมมหนง ๕. อสโลมเปรต มขนเปนดาบ ๖. สตตโลมเปรต มขนเปนหอก ๗. อสโลมเปรต มขนยาวเปนลกธน ๘. สจโลมเปรต มขนเปนเขม ๙. ทตยสจโลมเปรต มขนเปนเขมชนดท ๒ ๑๐. กมภณฑเปรต มอณฑะใหญโตมาก ๑๑. คถกปนมคคเปรต จมอยในอจจาระเนา ๑๒. คถขาทกเปรต กนอจจาระ ๑๓. นจฉวอตถกเปรต เปรตหญงทไมมหนง ๑๔. ทคคนธเปรต มกลนเหมนเนา

๑๕. โอคลนเปรต มรางกายเปนถานไฟ ๑๖. อสสเปรต เปรตไมมศรษะ ๑๗. ภกขเปรต มรปรางเหมอนพระ ๑๘. ภกขณเปรต มรปรางเหมอนภกษณ ๑๙. สกขมานเปรต มรปรางเหมอนสกขมานา ๒๐. สามเณรเปรต มรปรางเหมอนสามเณร ๒๑. สามเณรเปรต มรปรางเหมอนสามเณร

๔. อสรกายภม อสรกาย หมายถง สตวเหลาใดไมสวางรงโรจน โดยความเปนอสระและสนกรนเรง ฉะ นน สตวเหลานนชอวา อสระ หมแหงอสระทงหลาย ชอวาอสรกาย (อสราน กาโย = อสรกาโย) คาวา อสระ ม ๒ ประเภท คอ ๑. เทวอสรา ไดแก เทวดาทเปนอสรา ม ๖ คอ เวปจตตอสรา,สพลอสรา,ราหอสรา,ปหารอสรา, สมพรตอสรา (ทเรยกวาอสรา เพราะเปนปฏปกษตอเทวดาชนดาวดงส),วนปาตกอสรา(วนปาตกอสราคงเปนบรวารของภมมฏฐเทวดานนเอง จดเปนพวกเทวดา เชน ปยงกรมาตา,อตตรมาตา, ธมมคตตา)

๒. เปตตอสรา ไดแก เปรตทเรยกวา อสรา ม ๓ อยาง คอ กาลกญจกเปรตอสรา (จดเปนอสรกายในอสรกายภม) เวมานกเปรตอสรา (เปนเทวดาชนจาตมมหาราชกา) อาวธกเปรตอสรา (จดเปนเปตตภม แตทานจดเปน อสรกายภมอก กเพราะในบรรดาเปรตทงหลาย มเปรตพเศษพวกหนง ฉะนน เปรตพเศษพวกนเรยกวา อสรกาย (มาในสงยตตนกาย ทสตตรสตตอฏฐกถา วา เปตตวสเยเนว อสรกาโย คหโต)

จาแนกอบายภม ๔ ทเปนทคต ทางตรงและทางออม

นรก, เปรต, อสรกาย ทง๓น พระพทธองคทรงใหศพทวา ทคคต (เพราะเปนทเกดแหงสตวทงหลายพรอมดวยความลาบาก สตวตรจฉาน พระพทธองคใหศพทวา อปายะ เพราะไมสามารถสาเรจมรรคผลไดในปจจบนชาต ผทตายดวยอานาจ โทสะ มกเกดในนรก ผทตายดวยอานาจ โลภะ มกเกดเปเปรต และอสรกาย

ผทตายดวยอานาจ โมหะ มกเกดเปนสตวตรจฉาน คตม ๔ อยาง คอ

๑. คตคต ภพเปนทไปแหงสตว ๒. นพพตตคต ความเปน ความเกด ๓. อชฌาสยคต อธยาศยทกาลงเปนอย ๔. วภวคต ความเกดแหงสมบต

กามสคตภม ๗ สคตม ๓ อยาง คอ ๑. อคารยปฏปตตสคต ผครองเรอนทาสจรต ๒. อนาคารยปฏปตตสคต นกบวชทาสจรต ๓. คตสคต ผทาสจรตตายแลวไปเกดในสคต กามสคตภม ๗ ไดแก ภมทเกดพรอมดวยกามตณหา แตเปนภมของบคคลผมความสขสบายตามอตภาพ มากกวา อบายภม ๔

๑. มนสสภม

มนษย คอ ผทมใจรงเรองและกลาแขง (มโน อสสนน เอเตสนต -มนสสา) มนษยใน ชมพทวป มอายไมแนนอน (สแกวมรกต - เขยว) มนษยใน ปพพวเทหทวป มอาย ๗๐๐ ป เสมอ (ใบไมสเงน) มนษยใน อปรโคยานทวป มอาย๕๐๐ป เสมอ (ใบไมเสแกวผลก) มนษยใน อตตรกรทวป มอาย ๑๐๐๐ ป เสมอ (ใบไมสทอง) มนษยในชมพทวปประเสรฐกวาเทวดาชนดาวดงสและมนษยในอตตรกรทวป ๓ ประการ ๑. สรภาโว มใจเขมแขง

๒. สตมนโต มสตมนคง ๓. พรหมจรยวาโส ประพฤตพรหมจรรยได

มนษยในอตตรกรทวปประเสรฐกวาเทวดาชนดาวดงสและชมพทวป ๓ ประการ

๑. ไมยดถอเอาเงนทองวาเปนของตว ๒. ไมยดถอวาบตรภรรยาเปนของตว ๓. มอาย ๑๐๐๐ ปเสมอ

เทวดาชนดาวดงสประเสรฐกวาคนในชมพทวปและอตตรกรทวป ๓ ประการ คอ ๑. มอาย อนเปนทพย

๒. มวรรณะ อนเปนทพย ๓. มความสข อนเปนทพย

เทวภม ๖ เทวดา ไดแก ผเลนกฬาดวยกามคณ ๕ ม ๓ ประเภท คอ

๑. สมมตเทวดา ไดแก ผเปนใหญในแผนดน เลนความเปนใหญ

๒. อปปตตเทวดา ไดแก เทวดาเลนกามคณ ๕, พรหม เลนฌานสมาบต

๓. วสทธเทวดา ไดแก พระอรหนต เลนฌานสมาบต นโรธสมาบต ผลสมาบต

๒.จาตมมหาราชกาภม

เทวดาในจาตมมหาราชกภม ม ๓ ประเภท คอ ๑. ภมมฏฐเทวดา เทวดาทอยบนพนแผนดน ๒. รกขฏฐเทวดา เทวดาทอยบนตนไม ๓. อากาสฏฐเทวดา เทวดาทอยในอากาศ

ทาวมหาราช ม ๔ พระองค คอ ๑. ทาวธตรฏฐะ อยทางทศตะวนออกของภเขาสเนร ปกครองพวกคนธพพเทวดา ๒. ทาววรฬหกะ อยทางทศใตของภเขาสเนร ปกครองพวกกมภณฑเทวดา ๓. ทาววรปกขะ อยทางทศตะวนตกของภเขาสเนร ปกครองพวกนาคเทวดา ๔. ทาวกเวระ หรอทาวเวสสวณ อยทางทศเหนอของภเขาสเนรปกครองพวกยกขเทวดา v ผทมความรความเขาใจในโลกยปกรณตาง ๆ เรยกทาว

จตโลกบาลทง ๔ องคนวา อนทะ, ยมะ, วรณะ, กเวระ

v ทาวมหาราชทง ๔ รกษามนษยโลกดวย ฉะนน จงเรยก ทาวจตโลกบาล เทวดาทอยภายใตอานาจของทาวจาตมมหาราช คอ ๑. ปพพตฏฐเทวดา เทวดาอยตามภเขา ๒. อากาสฏฐเทวดา เทวดาอยในอากาศ ๓. ขฑฑาปโทสกเทวดา เทวดาทตายเพราะเพลดเพลนจนลมกนอาหาร ๔. มโนปโทสกเทวดา เทวดาทตายเพราะความโกรธ ๕. สตวลาหกเทวดา เทวดาผทาใหอากาศเยนเกดขน ๖. อณหวลาหกเทวดา เทวดาผทาใหอากาศรอนเกดขน ๗. จนทมเทวปตตเทวดา เทวดาผอยในพระจนทร ๘. สรยเทวปตตเทวดา เทวดาผอยในพระอาทตย เทวดาคนธพพะทเกดในตนไมทมกลนม ๑๐ จาพวก คอ ๑. มละคนธพพะ เกดอยในรากไม

๒. สาระคนธพพ เกดอยในแกนไม ๓. เผคคคนธพพะ เกดอยในเนอไม ๔. ตจะคนธพพะ เกดอยในเปลอกไม ๕. ปปฏกะคนธพพะ เกดอยในตะคละไม ๖. รสะคนธพพะ เกดอยในนาหอม เรยกวากฏฐยกขะ ๗. ปณณะคนธพพะ เกดอยใบไม (ยกษไม) ๘. ปปผะคนธพพะ เกดอยในดอกไม ๙. ผละคนธพพะ เกดอยในผลไม ๑๐. กนทะคนธพพะ เกดอยในเงาใตดน

๓. ตาวตสภม ตาวตงสาภม -ภมเปนทเกดของบคคล ๓๓ ม เทวดา ๒ พวก คอ

๑.ภมมฏฐเทวดาไดแก พวกพระอนทร ๓๓ และเทวอสร ๕ อยใตเขาสเนร ๒. อากาสฏฐเทวดา ไดแก เทวดาทอยในวมานลอยในอากาศ

ยอดเขาสเนร - สดขอบจกรวาลมนครสทสสะ ภายในนครมปราสาท

เวชยนต -ในทศตะวนออก มสวนดอกไมชอวา นนทวน มสระ ๒

แหง คอ มหานนทาและจฬนนทา -ในทศตะวนตก มสวนดอกไมชอวา จตรลดา มสระ ๒

แหง คอ วจตรา และ จฬจตรา - ในทศเหนอ มสวนดอกไมชอวามสสกวน มสระ๒แหง

คอธมมาและสธมมา - ในทศใต มสวนดอกไมชอวาผารสกวน มสระ ๒ แหง

คอภททาและสภททา

- ในทศตะวนออกเฉยงเหนอ มสวนดอกไม ปณฑรก (ตนปารฉตร) และสวนมหาวน ใตตนปารฉตตกะ มปณฑกมพลศลาอาสน, ศาลาสธมมา และจฬามณเจดย ทบรรจพระเขยวแกวขางขวา ภายในสวนจตรลดา มตนไมเครอชอวา อาสาวด ๑,๐๐๐ ป จงจะผลดอกออกผลครงหนง ในผลมนา เรยกนาทพย ซงเปนสราของเทวดาชนดาวดงส

สตตบท คณธรรมของผทจะเกดเปนพระอนทร ๗ ประการเรยกวา

สตตบท ๑) เลยงบดามารดา ๒) เคารพตอผใหญ

ในตระกล ๓) กลาววาจาออนหวาน ๔) ไมกลาวคา

สอเสยด ๕) ไมมความตระหน ๖) มความสตย ๗) ระงบความโกรธไวได

ยามาภม ภมทปราศจากความลาบาก ดสตาภม ภมทมความรมรนอยเปนนตย นมมานรตภม ภมทเพลดเพลนในกามคณทตนเนรมตขน ปรนมมตวสวตตภม ภมทเพลดเพลนในกามคณทคนอนเนรมตให

การเสวยกามคณของเทวดา จาตม - ตาวตงสา ประพฤตเปนไปทานองเดยวกบมนษย ยามา ใชจมพตกอดรดสมผส ดสต ใชมอสมผสตอกน เกจอาจารย นมมานรต ใชแลดและยมใหกน

ปรนมมตวสวตต ใชสายตาจองกน อรรถกถา แสดงวา การเสวยกามคณของเทวดา ๖ ชน ไมมอะไรผดแปลกจากมนษยทงหลาย ตามอรรถกถาจารย เปนไปไดมากกวา ผทจะเปนพระอรยะบคคลได ตองประกอบดวยธรรม ๗ คอ ๑. ตองเปนตเหตกบคคล ๒. ตองเคยสรางบารมเกยวกบวปสสนามาในชาตปางกอน ๓. ตองมความเพยรในปจจบนดวย ๔. วธการเจรญวปสสนาถกตองตามหลกพระบาลอรรถกถา ๕. ตองมสถานทเหมาะสมแกการปฏบต ๖. ตองไมมปลโพธ ๑๐ ประการ ๗. ตองมเวลาอนสมควร

๓. รปาวจรภม รปาวจรภม ๑๖ คอ ทเกดของรปพรหมทงหลาย พรหม หมายถง ผมความเจรญอยดวยคณอนพเศษ มฌาน เปนตน ความเจรญ ม ๒ อยาง คอ ๑. เจรญทางโลก ไดแก อาย วรรณ สข พละ ๒. เจรญทางธรรม ไดแก สทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา ปฐมฌานภม ๓ เรยกชอตามตาแหนง ๑. พรหมปารสชชา - พรหมทเปนบรวาร ๒. พรหมปโรหตา - พรหมทเปนทปรกษา ๓. มหาพรหมา - พรหมทเปนหวหนา ทตยฌานภม ๓ เรยกชอของพรหมโดยตรง ตามรศม ๑. ปรตตาภา - มรศมนอย ๒. อปปมาณาภา - มรศมหาประมาณมได ๓. อาภสสรา - มรศมซานออก

หมายเหต รศม คอ อตชรปทเกดจากจต

ตตยฌานภม ๓ เรยกชอของพรหมโดยตรง ตามรศมทสวยงาม ๑. ปรตตสภา - มรศมสวยงามนอย ๒. อปปมาณสภา - มรศมสวยงามหาประมาณมได ๓.สภกณหา - มรศมสวยงามตลอดไปทวรางกาย (รศมเหมอนดวงจนทร) จตตถฌานภม ๗ เรยกชอตามคณธรรม ๑. เวหปผลา - มผลไพบลย ๒. อสญญสตตา - ไมมสญญา ๓. อวหา - ไมทงทอย หรอสมบตไมเสอม มสทธนทรย กลาเปนพเศษ ๔. อตปปา - ไมเดอดรอนใจ มวรยนทรย กลาเปนพเศษ ๕. สทสสา - เหนโดยความสข มสตนทรยกลาเปนพเศษ ๖. สทสส - เหนโดยความสะดวก มสมาธนทรยกลาเปนพเศษ

๗. อกนฏฐา - มสขสมบตไมนอยหนา มปญญนทรยกลาเปนพเศษ

๔. อรปาวจรภม อรปาวจรภม ๔ คอ ทเกดของอรปพรหมทงหลาย

๑. อากาสานญจายตนภม เปนทตงของอากาสานญจายตนฌานลาภบคคล ๒. วญญานญจายตนภม เปนทตงของวญญาณญจายตนฌานลาภบคคล ๓. อากญจญญายตนภม เปนทตงของอากญจญญายตนฌานลาภบคคล ๔.เนวสญญานาสญญายตนภม เปนทตงของเนวสญญานาสญญายตนฌานลาภบคคล

แสดงบคคล ๑๒ จาพวก ๑. ทคตอเหตกบคคล ๒. สคตอเหตกบคคล ปถชน ๔ ๓. ทวเหตกบคคล ๔. ตเหตกปถชน

๕. โสดาปตตมรรคบคคล ๖. โสดาปตตผลบคคล ๗. สกทาคามมรรคบคคล ๘ สกทาคามผลบคคล อรยบคคล ๘ ๙. อนาคามมรรคบคคล ๑๐. อนาคามผลบคคล ๑๑. อรหตตมรรคบคคล ๑๒. อรหตตผลบคคล จาแนกภม ๓๑ โดยบคคล ๑๒ อบายภม ๔ เปนทเกดของทคตอเหตกบคคลจาพวกเดยว มนษยภม ๑ เปนทอยของบคคล ๑๑ จาพวก (เวนทคตอเหตกบคคล) จาตมมหาราชกภม ๑ เปนทอยของบคคล ๑๑ จาพวก (เวนทคตอเหตกบคคล) ตาวตงสาภม ๑ ยามาภม ๑

ดสตาภม ๑ เปนทอยของบคคล ๑๐ จาพวก นมมานรตภม ๑ (เวนทคตอเหตกและสคตอเหตกบคคล)

ปรนมมตวสวตตภม ปฐมฌานภม ๓ ทตยฌานภม ๓ เปนทอยของบคคล ๙ คอ ตเหตกปถชน ๑, ตตยฌานภม ๓ อรยบคคล ๘ เวหปผลาภม ๑ อสญญสตตาภม๑ เปนทเกดของสคตอเหตกบคคลทมรปปฏสนธพวกเดยว สทธาวาสภม ๕ เปนทอยของบคคล ๓ คอ อนาคามผลบคคล ๑,อรหตตมรรคบคคล ๑ และอรหตตผลบคคล ๑ อรปภม ๔ เปนทอยของบคคล ๘ คอ ตเหตกปถชน ๑ อรยบคคล ๗ (เวนโสดาปตตมคคบคคล)

รวมภม ๓๑ มบคคลอาศยอย ๒๑๔ พวก

แสดงสตตาวาสภม ๙ ซงเปนทอาศยของสตว ๑. นานาตตกายภม เปนทอาศยของสตว ทรปรางสณฐานตาง ๆ กน ม ๑๔ ภม คอ กามภม ๑๑, ปฐมฌานภม ๓ ๒. เอกตตกายภม เปนทอาศยของสตว ทมรปรางสณฐานเหมอนกน ม ๑๒ ภม คอ ทตยฌาน ๓, ตตยฌาน ๓, เวหปผลา ๑, สทธาวาส ๕ ๓. นานาตตสญภม เปนทอาศยของสตว ทมปฏสนธจตตาง ๆ กน ม ๑๐ ภม คอ กามสคตภม ๗, ทตยฌานภม ๓ ๔.เอกตตสญภม เปนทอาศยของสตว ทมปฏสนธจตเหมอนกนม ๑๖คอ อบายภม ๔,ปฐมฌานภม๓, ตตยฌานภม๓, เวหปผลาภม๑, สทธาวาสภม๕ ๕. อสญภม เปนทเกดของสตวทไมมนาม ม ๑ คอ อสญญสตตภม ๖.อากาสานจายตนภม เปนทอยของบคคลผไดอากาสานญจายตนฌาน ๗.วญาณจายตนภมเปนทอาศยของบคคลผไดวญญาณญจายตนฌาน

๘. อากจญายตนภมเปนทอาศยของบคคลผไดอากญจญญายตนฌาน ๙. เนวสญานาสญายตนภม เปนทอาศยของบคคลผไดเนวสญญานาสญญายตนฌาน

แสดงความเปนไปแหงรปรางสณฐานและปฏสนธวญญาณ

๑.นานาตตกายนานาตตสญ สตวทมรปรางตางกนและปฏสนธวญญาณ ตางกน มอย ๗ ภม คอ กามสคตภม ๗ ๒.นานาตตกายเอกตตสญ สตวทมรปรางตางกน แตมปฏสนธวญญาณอยางเดยวกน มอย ๗ ภม คอ อบายภม ๔, ปฐมฌานภม ๓ ๓.เอกตตกายนานาตตสญ สตวทมรปรางเหมอนกนแตมปฏสนธวญญาณตางกน มอย ๓ ภม คอ ทตยฌานภม ๓ ๔.เอกตตกายเอกตตสญ สตวทมรปรางเหมอนกนและมปฏสนธวญญาณเหมอนกนมอย ๙ ภมคอตตยฌานภม๓, เวหปผลาภม๑,สทธาวาสภม ๕

หมายเหต อสญญสตตภมและอรปภม๔ นน ไมจดเขาในนานาตตะหรอเอกตตะ เพราะเปนภมทไมมนาม กบไมมรปอสญญสตตภม ไมมนามขนธ ฉะนน จงไมเรยกวญญาณฐต, สวนเนวสญญานาสญญายตนภม ถงแมจะมนามขนธ แตกไมปรากฎชด ฉะนน จงไมเรยกวญญาณฐต)

อนาคามบคคลม ๒ คอ ๑. ผลอนาคาม ไดแก พรหมทเปนอนาคาม ๒. ฌานอนาคาม ไดแก พรหมทเปนโสดาปตตผล และสกทาคามผล เพราะไมเกดในกามภม

แสดงสงวฏฏอสงไขยกปป ๑. เตโชสงวฏฏอสงไขยกปป คอ กปปทโลกถกทาลายดวยไฟ พนาศไปจนถงปฐมฌานภม ซงอยไดตงแตทตยฌานภม ขนไป ๒. อาโปสงวฏฏอสงไขยกปป คอ กปปทโลกถกทาลายดวยนา พนาศไปจนถงทตฌานภม ซงอยไดตงแตตตยฌานภม ขนไป

๓. วาโยสงวฏฏอสงไขยกปป คอ กปปทโลกถกทาลายดวยลม พนาศไปจนถงตตยฌานภม ซงอยไดตงแตจตตถฌานภม ขนไป

ภวคคภม คอ ยอดแหงภม ม ๓ คอ ๑. เวหปผลาภม เรยกวา ปถชนภวคคะ ยอดภมปถชน

พระอรยบคคล ๓ ทไปเกดในภมนแลว จะไมไปเกดในภมอนอก จะเกดซาภมจนกวาจะปรนพพาน

๒. อกนฏฐภม เรยกวา อรยภวคคะ ยอดภมอรยะ พระอนาคามทไปเกดในภมน จะตองสาเรจเปนพระอรหนตและปรนพพานในภมนแนนอน

๓. เนวสญญานาสญญายตนภม เรยกวา สพพภวคคะ ยอดภมปถชนและพระอรยะ พระอรยะบคคลทเกดในภมนแลวไมไปเกดในภมอนอก ยอมเกดซาภมจนกวาจะปรนพพาน

หมายเหต พรหมทอยในสทธาวาสภมเบองตา๔ ยอมไมเกดซาภม ยอมจะเกดในภมทสงกวาตน จนสาเรจเปนพระอรหนต ฯ พรหมอรยะ ทอยในภมอน ๆ นอกจากสทธาวาสภม จะเกดซาภมอกกได ในภมทสงกวาขนไปกได แตจะไมเกดในภมทตากวา

การจาแนกบคคลโดยเขต ๑. ชาตเขต ไดแก หมนจกรวาล มปถชน๔ อรยบคคล ๘

ทงในปฏสนธกาลและปวตตกาล ๒.อาณาเขต ไดแก แสนโกฏจกรวาล มปถชน๔ ทงใน

ปฏสนธกาลและปวตตกาล สาหรบพระอรยะบคคลนน มแตในปวตตกาลเทานน

กปปม ๔ อยางคอ ๑. อายกปป หมายเอาอายของสตวในปจจบน และภม

นน ๆ เปนเกณฑ ๒. อนตรกปป หมายเอาอายของสตวทมากทสด คอ

อสงไขยป แลวลดลงมาเหลอ ๑๐ปเมอ เหลอ๑๐ปแลวกขนไปถงอสงไขยปอก เปนคอยางนเรยกวา หนงอนตรกปป

๓. อสงไขยกปป หมายเอา ๖๔ อนตรกปป เทากบหนงอสงไขกปปและอสงไขกปปนม ๔ อยาง คอ

๑) สงวฏฏอสงไขกปป เรมตงแตโลกเรมถกทาลาย จนถงทาลายไปจนหมดสน

๒) สงวฏฏฐายอสงไขกปป เรมตงแตความวางเปลา ไปจนถงโลกเรมตงขนใหม

๓)ววฏฏอสงไขกปป เรมตงแตโลกเรมตงขน จนถงตงขนครบบรบรณ

๔)ววฏฏฐายอสงไขกปป เรมตงแตโลกตงครบบรบรณ จนถงเรมถกทาลาย

๔. มหากปป หมายเอา ๔ อสงไขกปป เทากบ ๑ มหากปป

กปปในทางพระพทธศาสนา ม ๒ อยาง คอ ๑.สญญกปป ไดแก กปปทวางจากพระพทธเจา พระปจเจกพทธเจา พระเจาจกรพรรด ม ๔

๑) สญญมหากปป ไดแก มหากปปทวางจากพระสมมาสมพทธเจา

๒)สญญอสงไขยกปป ไดแก สงวฏฏอสงไขกปป สงวฏฏฐายอสงไขกปป ววฏฏฐายอสงไขย

๓) สญญอนตรกปป ไดแก อนตรกปปทวางจากพระสมมาสมพทธเจา

๔) สญญอายกปป ไดแก อายคนตากวา๑๐๐ป หรอเกนกวา๑๐๐,๐๐๐ป ๒ อสญญกปป ม ๕ คอ (๑) สารกปป คอ กปปทมพระพทธเจา ๑ พระองค (๒) มณฑกปป คอ กปปทมพระพทะเจา ๒ พระองค (๓) วรกปป คอ กปปทมพระพทธเจา ๓ พระองค (๔) สารมณฑกปป คอ กปปทมพระพทธเจา ๔ พระองค (๕) ภททกปป คอ กปปทมพระพทธเจา ๕ พระองค

เวลาทพนาศของโลก ๑ ในอนตรกปปท ๖๔ ของววฏฏฐายอสงไขกปป ๒ ในเวลาอายของคนกาลงลด ระหวาง อสงไขยป ถง หนงพนป

แสดงสงวฏฏอสงไขยกปป คอ กปปทโลกถกทาลายม ๓ อยาง คอ

๑. เตโชสงวฏฏอสงไขยกปป คอ กปปทโลกถกทาลายดวยไฟ พนาศไปจนถงปฐมฌานภม ซงอยเหลอไดตงแตทตยฌานภม ขนไป ๒. อาโปสงวฏฏอสงไขยกปป คอ กปปทโลกถกทาลายดวยนา พนาศไปจนถงทตฌานภม ซงเหลออยไดตงแตตตยฌานภม ขนไป ๓. วาโยสงวฏฏอสงไขยกปป คอ กปปทโลกถกทาลายดวยลม พนาศไป จนถงตตยฌานภม ซงเหลออยไดตงแตจตตถฌานภม ขนไป v ในจานวนมหากปปทถกทาลายดวยไฟ, นา, ลม ม ๖๔ มหากปปดวยกน คอ ถกทาลายดวยไฟ ๕๖ ครง,นา๗ ครงเรยกวามหากปป รอบใหญหนงรอบแลวจงจะถกทาลายดวยลม ครงหนง

๒. ปฏสนธจตกะ

ปฏสนธจตม ๔ ประเภท คอ ๑. อปายปฏสนธจต ม ๑ ดวง คอ อเปกขาสนตรณอกศลวปากจต ๑ ๒.กามสคตปฏสนธจตม ๙ ดวง คอ อเบกขาสนตรณกศลวบากจต๑,มหาวบากจต ๘ ๓. รปปฏสนธจต ม ๖ ดวง คอ รปวปากจต ๕, กมมชรปปฏสนธ ๑ ๔. อรปปฏสนธจต ม ๔ ดวง คอ อรปวปากจต ๔ อเปกขาสนตรณกศลวปากจต ๑ ใหกาเนดบคคล ๑๑ จาพวก คอ ๑. ชจจนโธ ผตาบอดแตกาเนด ๒. ชจจพธโร ผหหนวกแตกาเนด ๓. ชจจฆานโก ผจมกเสยแตกาเนด ๔. ชจจมโค ผเปนใบแตกาเนด ๕. ชจจชโฬ ผปญญาออนแตกาเนด ๖. ชจจมมตตโก ผเปนบาแตกาเนด ๗. ปณฑโก พวกบณเฑาะก ๘. อภโตพยชนโก ผปรากฎเปน ๒ เพศ

๙. นปงสโก ผไมปรากฏเพศ ๑๐. มมโม ผตดอาง ๑๑. วนปาตกอสรา อสรทอาศยภมมฏฐเทวดา(เทวดาทอาศยอยตามภ

เขา ตนไม และสถานทตาง ๆ และรกขเทวดา) ทงหลายอย

ปณฑก คอ บณเฑาะหม ๕ พวก คอ ๑. อาสตตกปณฑกา ผดมนาอสจแกกาหนด ๒. อสสยปณฑกา พวกแอบดเขารวมเพศแลวคลายกาหนด ๓. โอปกกมกปณฑกา พวกถกตอน ๔. ปกขปณฑกา พวกมความกาหนดเฉพาะปกษคอ ขางขนหรอขางแรม ๕. นปสกปณฑกา พวกไมปรากฎเพศ พวกทมอายไมแนนอนม ๖ พวก คอ ๑. พวกอบายสตว ๒. พวกมนษยในชมพทวป

๓. พวกวนปาตกอสรา ๔. พวกภมมฏฐเทวดาทอาศยแผนดนและตนไมอย ๕. พวกอากาสฏฐเทวดา ๖. พวกเวมานกเปรตเทวดา

อายของเทวภม ๖ ชน ๑ วนในจาตมมหาราชกา เทากบ ๕๐๐ ป ในมนษย ๑ ปในจาตมมหาราชกา เทากบ ๑๘,๐๐๐ ป ในมนษย เพราะฉะนน

๑. จาตมมหาราชกาอาย ๕๐๐ ปทพย เทากบ ๙ ลานปมนษย

๒. ตาวตงสา อาย ๑,๐๐๐ ป เทากบ จาตมมหาราชกา ๒,๐๐๐ ปเทากบ ๓๖ ลานปมนษย

๓. ยามาอาย ๒,๐๐๐ ป เทากบ ตาวตงสา ๔,๐๐๐ ป เทากบ จาตมมหาราชกา ๘,๐๐๐ ป และเทากบ มนษย ๑๔๔ ลานป

๔. ดสตา ๔,๐๐๐ ป เทากบ ยามา ๘,๐๐๐ ป เทากบ ตาวตงสา ๑๖,๐๐๐ ปเทากบ จาตม ๓๒,๐๐๐ ป เทากบมนษย ๕๖๗ ลานป

๕. นมมานรดอาย ๘,๐๐๐ ป เทากบดสตา ๑๖,๐๐๐ ป เทากบ ยามา ๓๒,๐๐๐ ป เทากบ ตาวตงสา ๖๔,๐๐๐ ป เทากบ จาตม ๑๒๘,๐๐๐ ป เทากบมนษย ๒,๓๐๔ ลานป

๖. ปรนมมตวสวสดอาย ๑๖,๐๐๐ ป เทากบนมมานรด ๓๒,๐๐๐ ป เทากบดสตา ๖๔,๐๐๐ ป เทากบ ยามา ๑๒๘,๐๐๐ ป เทากบ ตาวตสา ๒๕๖,๐๐๐ ป เทากบจาตมมหารชกา ๕๑๒,๐๐๐ ป เทากบ มนษย ๙,๒๑๖ ลานป

รปปฏสนธ ม ๖ จาพวก คอ พรหมปารสชชา มอาย ๑ ใน ๓ ววฏฏฐายอสงไขยกปป

พรหมปโรหตา ปฐมฌานวปาก มอาย ๑ ใน ๒ ววฏฏฐายอสงไขยกปป มหาพรหมา มอาย ๑ มหากปป ปรตตาภา มอาย ๒ มหากปป อปปมาณาภา ทตยฌาน ตตยฌานวปาก มอาย ๔ มหากปป อาภสสรา มอาย ๘ มหากปป ปรตตสภา มอาย ๑๖ มหากปป อปปมาณาภา จตตถฌานวปาก มอาย ๓๒ มหากปป สภกณหา มอาย ๖๔ มหากปป เวหปผลา มอาย ๕๐๐ มหากปป อสญญสตตา ชวตนวกกลาป มอาย ๕๐๐ มหากปป

อวหา มอาย ๑๐๐๐ มหากปป อตปปา ปญจมฌานวปาก มอาย ๒๐๐๐ มหากปป สทสสา มอาย ๔๐๐๐ มหากปป สทสส มอาย ๘๐๐๐ มหากปป อกนฏฐา มอาย ๑๖๐๐๐ มหากปป การทแยกประเภทของปฏสนธของปฐมฌานเปนตนนน นยท ๑ เอาองคอธบด เปนเครองกาหนดวา จะเกดในพรหมพวกใด นยท ๒ เอาวส คอความชานาญ เปนเครองกาหนด การททตยฌานและตตยฌานใหผลปฏสนธในภมเดยวกน เพราะมบคคลททาฌานอย ๒ ประเภท คอ มนทบคคล มปญญาพอประมาณ คอยๆ พจารณาทละองคฌาน คอวตก-วจาร คน ละครง จงทาฌานแบบปญจกนย และตกขบคคล ผมปญญาไว

พจารณาองคฌาน คอ วตก วจาร แลวละไปพรอมกน ฌานแบบจตกนย (ทเปนเชนน ไมใชอานาจของฌาน แตเปนไปตามบคคล) อรปปฏสนธ ม ๔ อยาง คอ ผทไดอากาสานญจายตนฌาน เปนตน อากาสานญจายตนวปาก ใหปฏสนธในอากาสานญจายตนภม เปนตน

๓. กมมจตกะ คาวา กมมจตกะ น หมายความวา การแสดงกรรม ๔

หมวด ในประเภทแหงกรรมน ทานจาแนกไวเปน ๔ หมวด หมวดหนง ๆ ม ๔ อยาง หมวดท ๑ กจจจตกะ กรรมทวาโดยกจคอหนาท ม ๔ อยาง หมวดท ๒ ปากทานปรยายจตกะ กรรมทวาโดยลาดบแหงการใหผลม ๔ อยาง หมวดท ๓ ปากกาลจตกะ กรรมทวาโดยเวลาแหงการใหผล ม ๔ อยาง หมวดท ๔ ปากฏฐานจตกะ กรรมทวาโดยฐานะแหงการใหผลม ๔ อยาง

หมวดท ๑ กจจจตกะ กรรมทวาโดยกจคอหนาท

๔ อยาง ๑) ชนกกรรม กรรมททาหนาทนาใหเกดหรอนาใหปฏสนธในภพภมตางๆ ๒) อปถมภกกรรม กรรมททาหนาทสนบสนนผลของกรรมทเกดแลว ๓) อปปฬกกรรม กรรมททาหนาทคอยเบยดเบยนผลของกรรมทเกดแลว ๔) อปฆาตกกรรม กรรมททาหนาทตดรอนทาลายผลของกรรมทเกดแลว

หมวดท ๒ ปากทานปรยายจตกะ กรรมทวาโดยลาดบแหงการใหผลม ๔ อยาง ๑)ครกรรม กรรมหนก หรอ กรรมทมกาลงแรงกลามาก

ตองใหผลกอนกรรมอน ๒) อาสนนกรรม กรรมททาเมอใกลจะตาย ใหผลเปน

ลาดบท ๒ รองจากครกรรม

๓) อาจณณกรรม กรรมททาเปนอาจณคอ ทาอยอยางสมาเสมอ ใหผลเปนลาดบท ๓ รองจากอาสนนกรรม

๔) กตตตากรรม หรอ กตตตาวาปนกรรม กรรมทสกแตวากระทา หรอกรรมเลกนอย ๆ ใหผลเปนลาดบท ๔ ในเมอไมมกรรมอนจะใหผล

หมวดท ๓ ปากกาลจตกะ กรรมทวาโดยเวลาแหงการใหผล ม ๔ อยาง คอ

๑) ทฏฐธมมเวทนยกรรม กรรมทใหผลในปจจบนชาต ๒) อปปชชเวทนยกรรม กรรมทใหผลในชาตท๒หลงจาก

ตายจากปจจบนชาตแลว ๓) อปราปรยเวทนยกรรม กรรมทใหผลในชาตท ๓ เปน

ตนไป เมอใดทมโอกาสจนกวาจะถงนพพาน ๔) อโหสกรรม กรรมทไมใหผล หรอ กรรมทไดใหผลเสรจ

เรยบรอยแลว (ตามเวลาของตน) หมวดท ๔ ปากฏฐานจตกะ

กรรมทวาโดยฐานะแหงการใหผลม๔ อยางคอ

๑) อกศลกรรม ไดแก เจตนาทในอกศลจต ๑๒

๒) กามวจรกศลกรรม ไดแก เจตนาทในมหากศลจต ๘

๓) รปาวจรกศลกรรม ไดแก เจตนาทในรปาวจรกศลจต ๕

๔) อรปาวจรกศลกรรม ไดแก เจตนาทในอรปาวจรกศลจต ๔

รวมกรรม ๔ หมวด เปนกรรม ๑๖ ประเภท

อธบายกรรมหมวดท ๑ คาวา กรรม น หมายถง เจตนาทประกอบในจต ๒๙ ดวง คอ อกศลจต ๑๒ มหากศลจต ๘ มหคคตกศลจต ๙ รวม ๒๙ ดวง ในกรรมเหลานมกจหรอหนาท ๔ อยาง คอ

๑. ชนกกรรม

ชนกกรรม มหนาทนาปฏสนธ หรอทาใหเกด หรอทาใหปรากฏขนแหงรปนาม ขนธ อายตนะ ธาต เปนตน หรอ ทาใหหยงลงในกาเนด ๔ คอ (๑) ชลาพชกาเนด เกดในครรภ หรอเกดในทองของมารดา (๒) อณฑชกาเนด เกดในฟองไข และฟกออกมาเปนตวในภายหลง (๓) สงเสทชกาเนด เกดเถาไคล หรอในเปอกตม ในเกษร ในทชนแฉะ ในเมดเลอด ในทมยางเหนยว และในนา เปนตน (๔) โอปปาตกกาเนด เกดผดขนเตบโตทนท เหมอนหลนมาจากอากาศ ไมตองอาศยกาเนดทง ๓ นน ไมตองอาศยมารดา เจตนาในอกศลจต ๑๒ ดวง เวนอทธจจสมปยตตจต ๑ เหลอ ๑๑ ดวง ทาใหอเบกขาสนตรณอกศลวบากจต ๑ เกดขน พรอมดวยกมมชรป เปนสตวนรก เปรต อสรกาย และสตวเดรจฉาน ในอบายภม ๔ ดวยกาเนดทง ๔ นน เจตนาในมหากศลจต ๘ ดวง เปนเหตทาใหมหาวบากจต ๘ ดวงกบอเบกขาสนตรณกศลวบากจต ๑ ดวง รวมปฏสนธจต ๙

ดวงนเกดขน พรอมกมมชรปในกามสคตภม ๗ เปนมนษยและเทวดา ๖ ชน ดวยกาเนดทง ๔ เจตนาในรปาวจรกศลจต ๕ ดวง เปนเหตใหรปาวจรวบากปฏสนธจต ๕ ดวง และกมมชรป เกดในรปภม๑๕(เวนอสญญสตตภม)เปนรปพรหม ดวยโอปปาตกกาเนดอยางเดยว เจตนาในอรปาวจรกศลจต ๔ ดวง เปนเหตใหรปาวจรวบากปฏสนธจต ๔ ดวง เกดในอรปภม ๔ ดวยนามขนธ ๔ ไมมรป เปนอรปพรหม ดวยโอปปาตกกาเนดอยางเดยว ในรปภมทง ๑๕ และอรปภมทง ๔ นพรหมในภมทตากวา อาจเจรญฌานขนสงขนไป แลวเกดเลอนชนไปเปนลาดบได แตพรหมในภมทสงกวา จะไมเลอนลงมาปฏสนธในพรหม ภมทตากวา ถาลงมา กลงมาเกดในกามสคตภมเลยทเดยว (เมอหมดอายขยจากพรหมแลว) การปฏสนธของสตว นบตงแตชนเทพในดาวดงส ขนไปตลอดจนถงอรปพรหม โดยโอปปาตกกาเนด อยางเดยวเทานน

๒. อปถมภกกรรม

อปถมภกกรรม คอ เจตนากรรมทอยในกศลจตและอกศลจต ๒๙ ดวง ททาหนาทอดหนนประคบประคองผลของกรรมนนใหเปนไปในวบากของตนๆ อปถมภกกรรมน ไดแก เจตนาในจตทเปนกศล หรออกศล ๒๙ ดวงนนเอง คอ ในจต ๒๙ดวงน เมอทาหนาทนาปฏสนธแลว กยงมหนาทตดตามอปถมภอกดวย หมายความวา ในจานวน ๒๙ ดวงน เมอทาหนาทใหวบากของตนปฏสนธ คอ เกดขนรบผลทตนไดเคยทาไวแลว กยงไมทอดทง ยงคอยตามสงเสรมผลนน ๆ ใหเปนไป หรอสบตอ เจรญงอกงามยงขนอก อปมาเหมอน คนปลกตนไม เมอเอาตนไมไปปลกลงดนแลว กมไดทอดทง ยงตามประคบประคอง คอยรดนา พรวนดน ใสปย กาจดแมลงและวชพช เพอใหตนไมนน ไดเจรญเตบโต งอกงามยง ๆ ขนไป ขออปมานฉนใด อปถมภกกรรม กฉนนนเหมอนกน ทงฝายกศลและฝายอกศลกรรม

๓. อปปฬกกรรม อปปฬกกรรม ไดแก เจตนากรรมทในกศลจตและอกศลจต ๒๙ ดวงนนแหละ ซงคอยทาหนาทเบยดเบยน ตดรอน กศล

กรรมหรออกศลกรรมทกาลงใหผลอยนนไมใหเจรญงอกงามขนเตมท เทาทควรจะเปน ดงเชน ชาวนาทหวานเมลดขาวลงไปในนาแลวและขาวนนกงอกงามด แตตอมาภายหลง บงเอญเกดมตวหนอนหรอแมลง มากดกนตนขาวของชาวนานน ทาใหตนขาวเจรญงอกงามไมเตมท ชาวนากไดผลผลตไมด เทาทควรจะได ฉะนน หรออกอปมาหนง เหมอนบคคลทเกดมาในตระกลทมงคง สมบรณดวยโภคทรพย ซงควรจะมความสขไดเตมททก ๆ อยาง แตบงเอญเกดมโรคภย เชนโรคมะเรง เปนตน มาคอยเบยดเบยน ใหเจบปวย ตองอาศยหมอและหยกยาอยเสมอ จงทาใหไมไดรบความสขสบายเทาทควรจะไดรบ ลกษณะดงน เปนลกษณะของอปปฬกกรรม

๔. อปฆาตกกรรม อปฆาตกกรรม ไดแก เจตนาทในกศลและอกศลจต ๒๙ ดวง ททาหนาทตดรอนผลของกศลและอกศล ทวบากของตนกาลงไดรบอยนนใหหมดไป คอมใหเปนไปไดอก ดงเชน นกโทษทถกตดสนประหารชวต หรอสตวทกาลงถกฆาใหตายนน แต

บงเอญมคนมาชวยใหพนจากการถกฆานนได เชนน การชวยเหลอของผอนนน เปรยบเหมอนกศลมาตดรอนผลของอกศลเสย หรออกนยหนง ผทจะเสวยราชสมบต หรอ จะไดรบยศถาบรรดาศกด แตบงเอญเกดมามอบตเหต หรอเปนโรคราย เปนตน ตายกอน ดงน ถอวา ความตายนนมาตดรอนผลของกศลเสย การตดรอนน ทาใหผลทควรจะไดรบทงดและชวนน ตองขาดรอนสญสนไป ซงไมสามารถทจะแกไขได ลกษณะดงกลาวน เปนลกษณะของอปฆาตกกรรม ทใหผล และอปฆาตกกรรมน กมทงฝายกศลและฝายอกศล

หมายความวา กรรมททาหนาททง ๔ มชนกกจ เปนตนน ในหมวดนกลาวถงการงานของกรรมทจะใหผลตดตอกบวบากของตนคอกรรมทงหมด ซงไดแก กศลเจตนา และอกศลเจตนานน เมอไดโอกาสจะใหผล กมหนาท ๔ อยาง คอ บางครงกใหผลดวยการนาใหปฏสนธในภพใหม บางครงไมใหผลเปนปฏสนธ แตใหผลอปถมภกกรรมในปวตตกาล หรอบางทไมใหผลทงปฏสนธและอปถมภ แตใหผลเปนอปปฬกกรรม หรอบางทไมใหผลทง๓ ขางตนนน แตใหผลเปนอปฆาตกกรรม และในการทกรรมจะทา

หนาทอยางใดใน ๔ กจนน กตองแลวแตโอกาสและประเภทของกรรม

อธบายกรรมหมวดท ๒ ในหมวดน แสดงถงประเภทของกรรมทจะใหผลกอนและหลง ในประเภทของกรรมทจะใหผลนน ม ๔ อยาง คอ

๑. ครกรรม ครกรรม เปนกรรมทหนกและมกาลงแรงกลามาก ครกรรมนมทงฝายกศลและฝายอกศล ฝายกศลไดแก มหคคตกศล ๙ สวนฝานอกศล ไดแก อนนตรยกรรม ๕ คอ ปตฆาต ฆาบดา ๑ มาตฆาต ฆามารดา ๑ อรหนตฆาต ฆาพระอรหนต ๑ โลหตปปาท ทารายพระพทธเจาจนหอพระโลหต ๑ และสงฆเภท ทาลายสงฆใหแตกกน ๑ รวม ๕ อยาง ถาบคคลใดไดทาครกรรมเหลานไวอยางใดอยางหนงแลว ครกรรมน จะตองใหผลเปนชนกกรรมกอนกรรมอน ๆ เพราะครกรรมน เปนกรรมทแรงและมกาลงมากกวากรรมอน ๆ ทงหมด ถงกรรมอนจะมอยกไมสามารถจะตดรอนได เปรยบเหมอนโคตวมกาลงมากกวา เมอถกขงไวในคอก

เมอนายโคบาล เปดประตคอก แลว โคตวมกาลงมากกวานน ยอมจะดนโคตวอนใหหลบไปแลวออกกอนโคตวอนได

๒. อาสนนกรรม อาสนนกรรม ไดแก เจตนาทในกศลจตและอกศลจต ๒๙ ดวงนนเอง ทเปนเหตใหกระทากรรมเมอเวลาใกลจะตาย อาสนนกรรมน ใหผลเปนลาดบท ๒ หรอท ๓ สลบกบอาจณณกรรม รองจากครกรรม ถาหากบคคลใดไมไดทาครกรรมไว แตไดทากรรมบางอยางไวเมอใกลจะตายนน อาสนนกรรมนนกจะตองใหผลกอนกรรมอน ๆ ทนอกจากครกรรม อปมาเหมอน โคนทยนอยใกลประตคอก แมจะเปนโคแก มกาลงออนกวาโคตวอน ๆ แตเมอนายโคบาลเปดประตคอกโคตวอน ๆ ทมกาลงมากกวา พยายามดนออกมา โคแกทยนอยใกลประตคอกนน ยอมไดโอกาสทจะออกมากอนโคทอยลกจากปากคอกเขาไปขอนฉนใด อาสนนกรรมน กเหมอนกน แมจะเปนกรรมทมกาลงออนกวาพวก เพราะทาในขณะใกลจะตาย ไดรบอาเสวนปจจยมานอย แตกมความตอเนองกบจต ฉะนน จงยอมใหผลกอน

๓. อาจณณกรรม

อาจณณกรรม ไดแก เจตนาทในกศลจตและอกศลจต ๒๙ ดวง ทเปนประธานในการทากรรมบางอยางอยเสมอ ๆ จะเปนกศลกตาม อกศลกตาม อาจณณกรรมน จะใหผลเปนลาดบท ๒ หรอ ท ๓ สลบกบอาสนนกรรม รองจากครกรรม ถาไมมครกรรมทใหผล บางทอาจณณกรรมกมโอกาสจะชงใหผลกอนอาสนนกรรมได หรอไมมอาสนนกรรม อาจณณกรรมน กจะใหผล

๔ .กตตตากรรม กตตตากรรม หรอ กตตตาวาปนกรรม คอ กรรมเลกนอย หรอกรรมททาดวยเจตนาออน สกแตวากระทาเทานน ไมไดคาดหวงผลอะไร หรอกรรมททาโดยไมครบองคของเจตนาทง ๓ กาล มบพเจตนา เปนตน ไดแก เจตนาทในกศลจต และอกศลจต ๒๙ ดวงนนเอง กตตตากรรมน จะใหผลเปนลาดบสดทาย คอ เมอไมมกรรม ๓ อยางขางตน จะใหผลแลว กรรมนกจะใหผล

อธบายกรรมหมวดท ๓ ในกรรมหมวดท ๓ น หมายถง กาลเวลาทกรรมจะใหผลม ๔ อยางดวยกน คอ

๑. ทฎฐธมมเวทนยกรรม ทฏฐธมมเวทนยกรรม หมายถง กรรมทใหผลในปจจบนชาต ทยงเปนอย ในเมอไดทากรรมลงไปแลว จะเปนกศลกรรมกตาม อกศลกรรมกตาม จะตองไดรบผลในชาตน แตกรรมทจะใหผลในชาตนนนไมสามารถ จะใหผลเปนชนกกรรมได คอ ใหผลเปนปฎสนธ ภวงค จตไมได ใหไดแตผลในปวตตกาลเทานน คอ ใหผลเปนอปถมภกกรรมหรออปปฬกกรรม และอปฆาตกกรรม ใน ๓ อยางนนได หมายความวา เปนแตเพยงใหรารวย หรอ ทาใหมความเดอดรอนเชนนได คอ ถาเปนฝายกศล กทาใหรารวยมความสขกายสบายใจ ไดยศถาบรรดาศกด เปนตน ถาเปนฝายอกศลกทาใหไดรบความทกขกายทกขใจ ความทกขยาก ลาบาก ยากจน เสอมลาภ เสอมยศ ตามมากหรอนอย แตในการทกรรมจะใหผลไดมากหรอนอยนน กขนอยกบเหตปจจย คอ ตองพรมอมดวยปจจย ๔ ประการ เรยกวา สมปทา ๔ไดแก ๑) วตถสมปทา สงของทใชในการกระทา ๒)เจตนาสมปทา เจตนาของผกระทานนแรงกลา และกรรมทกระทานนเปนกรรมสาหส ๓) ปคคล

สมปทา บคคลทถกกระทาเปนผมคณ ๔) คณาตเรกสมปทา บคคลผถกกระทานน เปนผมคณมาก เชนมารดาบดา ครอาจารย ผมพระคณ พระพทธเจา หรอพระอรหนต เปนตน เชน ทานทบคคลทาแลว จะไดรบอานสงสภายใน ๗ ตองประกอบดวยสมปทา ๔ อยาง คอ ๑) วตถสมปทา ไทยธรรม เปนของทไดมาโดยชอบธรรม ๒) เจตนาสมปทา ผถวายมเจตนาทเปนกศล อนบรสทธ อยางแรงกลา ๓) ปคคลสมปทา ปฏคาหกผรบทานเปนผมคณใหญ เชน พระพทธเจา พระปจเจกพทธเจา พระอรหนต หรอ พระอนาคาม ๔) คณาตเรกสมปทา ปฏคาหกผรบ เปนผประกอบดวยคณอนยง คอ กาลงออกจากนโรธสมาบต

เมอสมบรณพรอมดวยองคเหลาน ทายกผใหทานนน ยอมไดรบผลทนตาเหน และรบผลนนอยางเตมท ทเรยกวา ทฏฐธมมเวทนยกรรม อาจจะไดเปนเศรษฐ มหาเศรษฐ พระราชา อปราช ปโรหต เปนตน ภายใน ๗ วน หรออยางเรวกภายในวน

นนนนเอง อนน กลาวในทางฝายของกศลกรรม ในประเภทของทาน ในฝายของอกศลกรรมนน กใหถอเอาเจตนา กบวตถทถกกระทา ผรบทง ๒ อยางน เปนสาคญ เพราะในทางกศล หรออกศล บางอยางกไมตองมวตถทใชในการกระทา ฉะนน ในทางฝายอกศลกรรม จงใหถอเอาแตเจตนากบผกระทาเปนปจจยสาคญในการใหสาเรจผลนนๆ

๒. อปปชชเวทนยกรรม อปปชชเวทนยกรรม หมายถง กรรมทใหผลในชาตท ๒ คอ ชาตหนา หลงจากตายจากชาตททากรรมไปแลว กรรมอนนใหผลไดทง ๔ อยาง มชนกกรรม เปนตน กรรมอยางน โดยมากกไดแก ครกรรมนนเอง อปปชชเวทนยกรรมน ถาหากไมมโอกาสใหผลในชาตท ๒ แลว กไมมโอกาสใหผลในชาตท๓ หรอชาตตอไปอก ยอมกลายเปนอโหสกรรมไป ทานอปมาเหมอนกบเนอทถกนายพรานยงพลาดไปแลว กวงหนไปเลยและจะไมกลบมาใหนายพรานยงอกลกศรทยงไปคราวนน กเปนอโหสกรรม เพราะเหตวา ไมมผลจากการยงครงนนเลย

๓. อปราปรยเวทนยกรรม อปราปรยเวทนยกรรม หมายถง กรรมทใหผลตงแตชาตท ๓ นบแตชาตทกระทากรรมนน เปนตนไป ตราบใดทยงไมเขาสนพพาน เมอมโอกาสเมอใด กจะใหผลเมอนน และใหผลไดทง ๔ อยาง มชนกกรรม เปนตน แลวแตจะสบโอกาสอยางใด กจะใหผลอยางนน ไมมเปนอโหสกรรม ทานอปมาเหมอนกบสนขปาทไลเนอ เมอวงไลไปทนเนอเมอใด กจะกดกนเนอนนเมอนน เมอยงตามไมทนกยงไมสามารถจะกดกนได เวนแตเนอนน จะหนพนไปไดเทานน

๔. อโหสกรรม อโหสกรรม หมายถง กรรมทไมใหผล หรอ กรรมทไดใหผลตามกาลเวลาไปเรยบรอยแลว กไมใหผลในกาลอนอก ซงทานจาแนกไวเปน ๓ นน คอ นยท ๑ กรรมทวบากไมเกดแลว หมายถง พระอรหนตทไมมกเลสเปนเหตใหเกดภพชาตแลว วบากแหงอกศลกรรมทจะเปนปจจยใหสรางกรรมนน จงไมเกดขนในสนดานของทานอก

นยท ๒ กรรมทมวบากไมเกดขน หมายความวา กรรมนนไดกระทาแลว แตวบากไมเกดขน เชน บคคลทากรรมไวหลายอยาง เมออยางใดอยางหนงใหผลเปนชนกกรรมแลว กรรมทเหลอกใหผลเปนชนกกรรมอกในภพเดยวกนไมได หรอกรรมอยางเดยวกน เมอกรรมทหนกกวาใหผลแลว กรรมทเหลอกไมใหผล เชน บคคลทาอนนตรยกรรม หรอเจรญสมาบต ๘ ในฝายอนนตรยกรรมนน เมอสงฆเทภ ซงถอวาหนกกวาอนนตรยกรรมขออน ใหผลเปนชนกกรรมแลว กรรมอน ๆ กไมสามารถใหผลเปนชนกกรรมได ในฝายสมาบต ๘ เมอสมาบตทสงกวา ใหผลแลวสมาบตทรองลงมา กไมสามารถใหผลได ตองกลายเปนอโหสกรรมไป นยท ๓ กรรมไมมวบาก ไดแก กรยาจตของพระอรหนต ทกระทากศลกรรมตาง ๆ การกระทาของทานนน ยอมเปนอโหสกรรม เพราะไมสามารถจะใหเกดเปนวบากอกตอไป เพราะเปนการกระทาทไมหวงผล เนองจากไมมกเลสทเปนเหตใหหวงภพหวงชาตอกตอไป

อธบายกรรมหมวดท ๔ ในจานวนกรรมทง ๑๒ อยาง ตามทกลาวมาขางตนแลวนน เมอวาโดยประเภทแหงฐานะของเจตนากรรมแลว กม ๔อยาง คอ ๑) อกศลกรรม ๒) กามาวจรกศลกรรม ๓)รปาวจรกศลกรรม ๔) อรปาวจรกศลกรรม

ในกรรมทง ๔ประเภทน ยงตองจาแนกออกไปตามทวาร ทจะใหเกดกรรมนน ๆ อก ๓ ทวาร คอ กรรมทเกดทางกาย เรยกวา กายกรรม ๑ กรรมทเกดทางวาจาเรยกวา วจกรรม ๑ และกรรมทเกดทางใจอยางเดยวเรยกวา มโนกรรม ๑ ในอกศลกรรมทง ๑๒ นน เกดไดทง ๓ ทวาร คอ

๑. ปาณาตบาต ฆาสตว กายกรรม ๓ เรยก กายทจรต ๓ ๒. อทนนาทาน ลกทรพย ๓. กาเมสมจฉาจาร ประพฤตผดในกาม ๔. มสาวาท พดปดมดเทจ ๕. ปสณวาจา พดสอเสยด วจกรรม ๔ เรยก วจทจรต ๔ ๖ . ผรสวาจา พดคาหยาบ

๗. สมผปปลาปา พดเพอเจอ ไรสาระประโยชน ๘. อภชฌา โลภอยากไดของผอน มโนกรรม ๓ เรยก มโนทจรต ๓ ๙. พยาปาท พยาบาทปองรายผอน ๑๐. มจฉาทฏฐ เหนผดจากทานองคลองธรรม รวมเปนอกศลกรรมบถ ๑๐ ประการ ทเปนไปในทวารทง ๓ ในอกศลกรรม ๑๐ น เกดมาจากอกศลมล ๓ คอ โลภมล ๘ โทสมล ๒ และโมหมล ๒ ทางฝายกศลกม ๑๐ เหมอนกน ซงมความหมายตรงกนขามกบฝายอกศลทกลาวแลว เชน ปาณาตปาตา เวระมะณ เวนจากการฆาสตว เปนตน ซงเกดจากกศลมล ๓ คอ อโลภมล ๘ อโทสมล ๘ และอโมหมล ๔ (มหากศลจต ๘)

ในกรรมทง ๒๐ ประการ คอ อกศลกรรม ๑๒ และมหากศลกรรม ๘ นน นบเปนกรรมอยในประเภทของกามาวจรกรรม ซงเปนไปไดในทวารทง ๓ สวนกรรม คอ เจตนาทสมปยตตดวยรปาวจรกศลจต ๕ และอรปาวจรกศลจต ๔ นน เปนไปเฉพาะทางมโนทวารอยางเดยว เพราะเหตวา มหคคตกศลกรรมทง ๙ อยางน ตองอาศยเกดขนดวยอานาจอปปนาสมาธ จงจะเกดขนได รปาวจรกศลกรรม ๕ นน ตางกนทองคของฌาน คอ มองคฌานไมเทากนหรอไมเหมอนกน สวนอรปาวจรกศลกรรม ๔ นนตางกนทประเภทของอารมณ กรรมทง ๒๙ อยาง คอ อกศลกรรม ๑๒ กามาวจรกศลกรรม ๘ รปาวจรกศลกรรม ๕ และอรปาวจรกศลกรรม ๔ น เปนโลกยกศลทงสน และประเภทแหงกรรมทง ๒๙ น ยอมใหวบาก ทตางกน ทงในปฏสนธกาล และปวตตกาล ตามความสามารถหรอกาลงของตน ๆ และตามภมตาง ๆ

อกศลกรรม ๑๒ นน ทาใหเกดอกศลวปากจต ๗ หมายความวา เปนผใหผลเปนอกศลวปากจต ๗ ดวงเกดในทงในปฏสนธกาล และปวตตกาล ในปฏสนธกาลนน อเบกขาสนตรณอกศลวบากจต ๑ ดวง ใหผลเปนปฏสนธจต และกมมชรป ในอบายภม ๔ เปนทคตบคคล และทาหนาทภวงค สนตรณะและตทาลมพนะในปวตตกาล และทาหนาจต ในจตกาลอกดวย ทเหลออก ๖ ดวง ใหผลไดเฉพาะในปวตตกาล เทานน ใหผลไดใน ๒๖ ภม (เวนอสญญภม ๑ และอรปภม ๔) ตามสมควรแกบคคลและภม อกศลกรรม ๑๒ เวนอทธจจะสมปยตตจต ๑ เหลอ ๑๑ ดวง ใหผลเปนปฏสนธ ในอบายภม ๔ ได เฉพาะอทธจจะสมปยตตจต ๑ ใหผลไดเฉพาะในปวตตกาลเทานน กามาวจรกศลกรรม ๘ ทาใหกศลวบากจต ๑๖ ดวง เกดขน คอ มหาวบากจต ๘ และ อเหตกกศลวบากจต ๘ ใน ๑๖ ดวงน เปนไปไดทงในปฏสนธกาลและปวตตกาล ใน ๒๖ ภม (เวนอสญญภม ๑ และอรปภม ๔) ตามสมควรแกบคคลและภม

ใน กามสคตภม ๗ นน จต ๙ ดวง คอ อเบกขาสนตรณกศลวบากจต ๑ มหาวบากจต ๘ เปนไปไดทงในปฏสนธกาลและปวตตกาล ทเหลออก ๗ ดวง เปนไปไดเฉพาะในปวตตกาลอยางเดยว รวมในกามสคตภม ๗ ไดกามาวจรกศลวบากจต ๑๖ ดวง

ในอบายภม ๔ ไดจตทเปนกามาวจรกศลวบาก ๘ ดวง คอ อเหตกกศลวบากจต ๘ และไดเฉพาะในปวตตกาลเทานน

ในรปภม ๑๕ (เวนอสญญสตตภม) ไดอเหตกกศลวบากจต ๕ ดวง คอ จกขวญญาณจต ๑ โสตวญญาณจต ๑ สมปฏจฉนจต ๑ สนตรณจต ๒

ในมหคคตกศล ๙ นนใหผลไดทงปฏสนธกาลและปวตตกาล ตามสมควรแกภมของตน ๆ ใน ๒๐ ภม แตเจตนาในรปาวจรปญจมฌานนน ใหผลเปนวบากได ๒ อยาง คอ ใหผลไปเกดในปญจโวการภพในจตตถฌานภม ๑ และใหผลไปเกดในเอกโวการภพ ในอสญญสตตภม ๑

สวนในเรองวบากของกศลและอกศล ทจะใหผลตางกนอยางไร และในบคคลใด ยอมจะไดวบากเทาไรนน ในเรองน ได

อธบายไปแลวในปรจเฉทท ๑ ในเรองของอเหตกจต และในกามโสภณจต ๒๔ มหคคตวบากจต ๙ ดวงนนแลว

หมายเหต.. คาวา ปวตตกาล นน หมายถง วบากจตทเกดขน ตอจากปฏสนธจตนนเปนตนไป จนถงจตดวงสดทายกอนจตจต

คาวา ปฏสนธกาล นน หมายถง ขณะปฏสนธจตเกดขน ขณะเดยวเทานน แมในคาวาจตกาลกเหมอนกน หมายถง ขณะจตจตเกดขน ขณะเดยวเทานน

๔. มรณจตกกะ คาวา มรณจตกกะ น หมายถง ความตายของสตวทงหลาย ม ๔ อยางคอ ๑) อายกขยมรณะ ไดแก ความตายเพราะสนอาย ๒) กมมกขยมรณะ ไดแก ความตายเพราะสนกรรม ๓) อภยกขยมรณะ ไดแก ความตายเพราะสนอายและกรรม ทง ๒

๔) อปจเฉทกขยมรณะ ไดแก ความตายเพราะกรรมเขาไปตดรอน

หมายเหต.. ๑) คาวา สนอาย ในทน หมายถง ตายเพราะความแกชรา

โดยอานาจความเสอมของรางกายสงขารจงตองถงการแตกทาลายไปตามอายขยในภพภมนน

๒) คาวา สนกรรม หมายถง ความตายของสตวทยงไมแกถงวยอนสมควรจะตาย เชน ตายเสยแตยงเปนหนมเปนสาว หรอแตเปนเดก ยงไมสมควรแกอายขยในภพภมนน

๓) คาวา สนทงอายและกรรมทง ๒ อยางนน หมายถง กรรมทจะสงผลใหชวตดารงอยในภพนนๆ กหมดลงแลว พรอมกนกบอายสงขารกหมดสนลงพอด

๔) ความตาย ทเรยกวา อปจเฉทกมรณะ นน หมายถง ความตายทเกดขนจากอบตเหตทไมใชการตายธรรมดา เพราะถายงไมมเหตเชนนนขน สงขารกอาจจะยงไมแตกทาลายไปกได

มรณะทง ๔ อยางนน ในกามสคตภม ๗ และเดรจฉานภมอก ๑ รวม ๘ภมน ยอมมไดทง ๔ อยาง ภมทเหลออก ๒๑ ภมนน

มแตอภยกขยมรณะ เทานน เพราะสตวเหลานนมวบาก ทกรรมไดกาหนดอายไวใหแลว สตวเหลานน จงตองดารงอยตามกาหนดอายกรรมนน ๆ ดงเชน ปฐมฌานภม มกาหนดอาย ๑ มหากปป กตองดารงอยจนถง ๑ มหากปป ดงนเปนตน

ในอารมณของจตทถงมรณะ ซงไดแก จตจตนน ยอมไดอารมณ ๓ อยาง มกรรมอารมณ เปนตนอยางใดอยางหนง ดงทไดอธบายไปแลวในวถมตตกะในปรจเฉทท ๔ นน เพราะอารมณของจตจตน ยอมถอเอาตามปฏสนธนนเอง เมอปฏสนธจตไดอารมณอนใด ภวงคจต และจตจต กตองมอารมณอยางนนเหมอนกน ตลอดภพชาตนน และอารมณของปฏสนธจตนน กไดรบมาจากชวนะ ๕ ขณะ ของมรณาสนนวถ คอ ในวถของจตจต ทเกดขนนนเอง ฉะนน ในชวนะของมรณาสนนวถนน จงมอารมณ ๓ อยาง มกรรมอารมณ เปนตน อยางใดอยางหนง ในอารมณ ๓ อยางน ถาจดโดยกาลแลว กได ๓ กาล คอ เปนอดตอารมณ ๑ เปนปจจบนอารมณ ๑ และทเปนบญญตอารมณ ซงเปนกาลวมตต ๑

ในปฏสนธจต ๑๙ ดวงน กามาวจรปฏสนธ ๑๐ ดวงนน มอดตหรอปจจบนเปนอารมณ ปฏสนธของวญญาณญจายตนวบาก๑ และเนวสญญานาสญญายตนวบาก ๑ รวม ๒ ดวงน มปรมตถะอดตเปนอารมณ ปฏสนธของรปาวจรวบาก ๕ ดวง กบอากาสานญจายตนะวบาก ๑ และอากญจญญายตนะวบาก ๑ รวม ๗ ดวงน มบญญตเปนอารมณ

กรรมอารมณ เปนอดตอยางเดยว กรรมนมตอารมณ เปนไดอดต ปจจบน และกาลวมตต คตนมตอารมณ เปนปจจบนอยางเดยว

กรรมอารมณ เปนไดเฉพาะทางมโนทวาร กรรมนมตอารมณ เปนไดทง ๖ ทวาร คตนมตอารมณ กเปนไดแตมโนทวารอยางเดยว

แตในอารมณของจตจตนน ไมมปจจบนอารมณ มแตอตดกบบญญต ๒ อยางเทานน เพราะเหตวาในจตจตน รบอารมณมาจากปฏสนธจต และคาวา จตจต น หมายถง จตดวงสดทายของภวงคจต หรอเปนจตดวงสดทายของภพชาตนน ฉะนน จตทจตกบปฏสนธน จงเปนจตทเชอมทาใหเกดระหวางภพใหมหรอขนธ

ใหม กบภพเกาหรอขนธเกา และใหตดตอกน ทาใหสงสารวฏฏเปนไปอยตลอดไป จนหาทสดมได ดวยอานาจของกรรมและกเลสเปนปจจย ซงเปนพลงผลกดนใหเปนไปอยอยางนน

ในจตจต ๑๙ ดวงนน อเบกขาสนตรณะ ๒ ดวง กบมหาวบากญาณวปปยตตจต ๔ ดวง รวม ๖ ดวงน จตจตทจะรบปฏสนธไดม ๑๐ ดวง คอ อเบกขาสนตรณจต ๒ มหาวบากจต ๘ ดวงมหาวบากญาณสมปยตตจต ๔ ดวง จตจตทรบปฏสนธจตไดทง ๑๙ ดวง

รปาวจรวบากจต ๕ดวง จตจตรบปฏสนธได ๑๗ ดวง (เวนอเบกขาสนตรณะ ๒ ดวง)

อรปาวจรวบากจต ๔ ดวง จตจตทรบปฏสนธได ๘ ดวงคอ อรปาวจรวบากจต ๔ มหาวบากญาณสมปยตตจต ๔ ดวง

ในอรปาวจรวบากจต ๔ ดวง ทรบปฏสนธไดนน ใหเวนในสวนวบากของจตดวงลาง ๆ เชน อากาสานญจายตนะจตจต รบปฏสนธไดทง ๔ วญญาณญจายตนะจตจต รบได ๓ ดวง (เวนอากาสานญจายตนะ) อากญจญญายตนะจตจตรบได ๒ ดวง เนว

สญญานาสญญายตนะจตจต รบได ๑ ดวง เวนปฏสนธจตชนลาง ๓ ดวง ปรจเฉทท ๖ รปปรมตถและนพพาน

ปรมตถ ในปรจเฉทท ๖ นเปนการแสดงชอ ความหมาย จานวน

และการจาแนกรปปรมตถและ นพพานปรมตถ โดยประเภทตาง ๆ

๑. รปปรมตถ ในรปปรมตถน ทานแสดงสงเคราะหรป โดย ๕ นย คอ ๑. รปสมทเทสนย เปนนยทแหงการแสดงสภาวะของรปธรรมโดยสงเขป เพอใหรคณลกษณะของรปแตอยาง วามสภาวะลกษณะอยางไรบาง ๒. รปวภาคนย เปนนยแหงการแสดงรปธรรมโดยการจาแนกออกเปนสวน ๆ หรอเปนค ๆ ซงเปนการจาแนกรปโดยพสดาร

๓.รปสมฏฐานนย เปนนยแหงการแสดงสมฏฐานคอเหตททาใหรปธรรมนนเกดขน ๔. รปกลาปนย เปนนยแหงการแสดงรปธรรมทเกดขนรวมกนเปนกลม ๆ ๕.รปปวตตกมนย เปนนยแหงการแสดงความเกดขน พรอมทงความดบไปของรปธรรมตามลาดบ หรอแสดงความเปนไปของรปธรรม นามธรรม

๑. รปสมทเทสนย รปสมทเทสนย หมายถง การแสดงสภาวะของรปธรรมโดยสงเขป เพอใหรคณสมบตพเศษของรปแตละรป ซงไมเหมอนกน

รป ม ๒๘ คอ มหาภตรป ๔ คอ ปถว อาโป เตโช วาโย อปาทายรป ๒๔ อปาทายรป ๒๔ แบงออกเปน ๑๐ จาพวก คอ ปสาทรป ๕ คอ จกข โสตะ ฆานะ ชวหา กายะ

วสยรป ๗ หรอ ๔ คอ รปารมณ สททารมณ คนธารมณ รสารมณ โผฎฐพพารมณ ภาวรป ๒ คอ อตถภาวรป ปรสภาวรป หทยรป ๑ คอ หทยวตถ ชวตรป ๑ คอ ชวตนทรย อาหารรป ๑ คอ กพฬกาหาร ปรจเฉทรป ๑ คอ อากาสธาต วญญตรป ๒ คอ กายวญญต วจวญญต วการรป ๕ หรอ ๓ คอ ลหตา มทตา กมมญญตา (และหรอ กายวญญต วจวญญต) ลกขณรป ๔ คอ อปจยะ สนตต ชรตา อนจจตา

ชอและความหมายของรป ๒๘ ปถว รปทแขง หรอ ออน อาโป รปทไหล หรอ เกาะกม เตโช รปทรอน หรอ เยน วาโย รปทหยอน หรอ ตง จกขปสาท ความใสทสามารถรบรปารมณได

โสตปสาท ความใสทสามารถรบสททารมณได ฆานปสาท ความใสทสามารถรบคนธารมณได ชวหาปสาท ความใสทสามารถรบรสารมณได กายปสาท ความใสทสามารถรบโผฎฐพพารมณได รปารมณ สตาง ๆ สททารมณ เสยงตาง ๆ คนธารมณ กลนตาง ๆ รสารมณ รสตาง ๆ โผฎฐพพารมณ เยน รอน ออน แขง หยอน ตง อตถภาวะ รปทเปนเหตแหงความเปนหญง ปรสภาวะ รปทเปนเหตแหงความเปนชาย หทยะ รปทเกดอยในหวใจและเปนทอาศยเกดของจตเจตสกทงหลาย ชวตะ รปทรกษากมมชรปทงหลาย อาหาระ รปทนาใหอาหารชรปเกด ปรจเฉทะ อากาสรป ทคนระหวางรปกลาปตอรปกลาป

กายวญญต การเคลอนไหวตาง ๆ ของรางกาย วจวญญต การเคลอนไหวตาง ๆ ของวาจา ลหตา ความเบาของนปผนนรป มทตา ความออนของนปผนนรป กมมญญตา ความควรแกการงานของนปผนนรป อปจยะ ความเกดขนครงแรกและเกดขนครงหลง ๆ จนครบรปทควรเกดขน

ไดของนปผนนรป สนตต ความเกดขนสบตอกนของนปผนนรปจนถงตาย ชรตา ความแกของนปผนนรป อนจจตา ความดบของนปผนนรป

๒. รปวภาคนย รปวภาคนย หมายถง การจาแนกรปโดยพสดารออกไป

เพอใหรกวางขวางขนวา รปธรรมทง ๒๘ นน อาจจดเปนสวนเดยวหรอสองสวนกได

รป ๒๘ จาแนกออกเปนค ๆ ได ๑๑ ค คท ๑ อชฌตตกรป คอ รปภายใน ม ๕ ไดแก ปสาทรป ๕ พาหรรป คอ รปภายนอก ม ๒๓ ไดแก รปทเหลอ ๒๓ คท ๒ วตถรป คอรปทเปนทอาศยเกดของจตเจตสกม๖ ไดแกปสาทรป๕ หทยรป๑ อวตถรป คอรปทไมเปนทอาศยเกดของจตเจตสกม๒๒ ไดแกรปทเหลอ ๒๒ คท ๓ ทวารรป คอ รปทเปนเหตแหงการเกดขนของปญจทวารวถจตและกายกรรม

วจกรรม ม ๗ ไดแก ปสาทรป ๕ วญญตรป ๒ อทวารรป คอ รปทไมเปนเหตแหงการเกดขนของปญจทวารวถจตและกาย

กรรมวจกรรมม ๒๑ ไดแก รปทเหลอ ๒๑ คท ๔ อนทรยรป คอ รปทเปนใหญเปนผปกครองในการเหนเปนตนม ๘ ไดแก

ปสาทรป ๕ ภาวรป ๒ ชวตรป ๑

อนนทรยรป คอ รปทไมไดเปนใหญเปนผปกครองในการเหนเปนตน ม ๒๐ ไดแก รปทเหลอ ๒๐ คท ๕ โอฬารกรป คอ รปหยาบ หมายถง รปทปรากฎชดม ๑๒ ไดแก ปสาทรป ๕

วสยรป ๗ สขมรป คอรปละเอยด หมายถงรปทไมปรากฎชดม๑๖ ไดแก รปทเหลอ ๑๖ คท๖ สนตเกรป คอ รปใกล หมายถง รปทรไดงายม๑๒ ไดแก ปสาทรป๕ วสยรป๗ ทเรรป คอ รปไกล หมายถง รปทรไดยาก ม ๑๖ ไดแก รปทเหลอ ๑๖ คท ๗ สปปฏฆรป คอ รปทกระทบซงกนและกนไดม ๑๒ ไดแก ปสาทรป ๕ วสย

รป ๗ อปปฏฆรป คอ รปทกระทบซงกนและกนไมไดม ๑๖ ไดแก รปทเหลอ ๑๖

คท ๘ อปปาทนนรป คอ รปทเกดจากอกศลกรรมและโลกยกศลกรรม ม ๑๘ ไดแก

กมมชรป๑๘ อนปปาทนนรป คอ รปทไมไดเกดจากอกศลกรรมและโลกยกศลกรรม ม

๔๐ ไดแก จตตชรป ๑๕ อตชรป ๑๓ อาหารชรป ๑๒

คท ๙ สนทสสนรป คอ รปทเหนดวยตาได ม ๑ ไดแก รปารมณ อนทสสนรป คอ รปทเหนดวยตาไมไดม ๒๗ ไดแก รปทเหลอ ๒๗ คท ๑๐ โคจรคคาหกรป คอ รปทรบปญจารมณได ม ๕ ไดแก ปสาทรป ๕ อโคจรคคาหกรป คอ รปทรบปญจารมณไมไดม ๒๓ไดแกรปทเหลอ ๒๓ คท ๑๑ อวนพโภครป คอ รปทแยกจากกนไมได ม ๘ไดแก มหาภตรป ๔ รปารมณ

คนธารมณ รสารมณ อาหารรป

วนพโภครป คอ รปทแยกจากกนไดม ๒๐ ไดแก รปทเหลอ ๒๐

๓. รปสมฏฐานนย รปสมฏฐานนย หมายถง นยแหงการแสดงธรรมทเปนเหต

ใหรปเกดขน ซงแสดงถงการเกดขนของรปธรรมทงปวงนน ตองอาศยเหตปจจยใหเกด

ธรรมทเปนเหตใหรปทงหลายเกดขน เรยกวา สมฏฐาน ม ๔ อยางคอ กรรม จต อต และ อาหาร ๑. กรรมสมฏฐาน กรรมทงหมดม ๓๓ คอ อกศลกรรม ๑๒กศลกรรม ๒๐ แตในกรรม สมฏฐานกรป หมายเอากรรม ๒๕ เวนอรปาวจรกศลกรรม ๔และโลกตตรกศลกรรม ๔

๒. จตตสมฏฐาน จตทงหมดม ๘๙ หรอ ๑๒๑ ดวง แตในจตตสมฏฐานนกรป น หมายเอาเฉพาะจต ๗๕ หรอ ๑๐๗ ดวงเทานน เวน ๑๔ ดวง คอ ทวปญจวญญาณจต ๑๐ อรปวปากจต ๔ และปฏสนธจตของสตวทงหลาย จตจตของพระอรหนต

๓. อตสมฏฐาน คอ ความรอน ไดแก อณหเตโช และความเยน ไดแก สตเตโช ททาใหรปตาง ๆ เกดขน ( ดงทไดอธบายแจมแจงไปแลวในบทท ๓) ๔. อาหารสมฏฐาน คอโอชาททาใหอาหารชรปเกดขน ซงไดแก โอชาทอยในอาหารตาง ๆ และยาบางชนด เชน วตามนตาง ๆกมโอชาอยเหมอนกน เมอรบประทานหรอ ทา หรอ ฉดเขาไปแลว กทาใหอาหารชรปเกดขนไดเชนเดยวกน ๕. นกโตจสมฏฐานกรปคอ รปทไมไดเกดจากสมฏฐานอยางใดอยางหนงในบรรดาสมฏฐานทง ๔ ขางตนนน ซงไดแก ลกขณรป ๔

จาแนกรปทเกดจากสมฏฐานทง ๔ ๑. กมมชรป คอ รปทเกดจากกรรม ม ๑๘ คอ ปสาทรป ๕ ภาวรป ๒ หทยรป ๑ ชวตรป ๑ อวนพโภครป ๘ และ ปรจเฉทรป ๑

รปทเกดจากกรรมโดยแนนอน ทเรยกวา เอกนตะ นนม ๙ รป คอ ปสาทรป ๕ ภาวรป ๒ หทยรป ๑ ชวตรป ๑

รปทเกดจากกรรมโดยไมแนนอน ทเรยกวา อเนกนตะ นนม ๙ รป คอ อวนพโภครป ๘ ปรจเฉทรป ๑

หมายความวา ตา ห จมก ลน กาย ความเปนหญง ความเปนชาย หวใจ และชวต ทง ๙ น เกดไดเฉพาะในรางกายของสตวทงหลายเทานน เพราะรปเหลาน เกดมาจากอกศลกรรม และโลกยกศลกรรมโดยสวนเดยว สวนรปทเหลอ ๙ นน เกดในรางกายของสตวทงหลายกได เกดในสงทมชวตทงหลายกได ในสงทไมมชวตทงหลายกได เพราะเปนรปทเกดมาจากสมฏฐานอน ๆ กม ๒. จตตชรป คอ รปทเกดจากจตเปนสมฏฐาน ม ๑๕ คอ วญญตรป ๒ สททรป ๑ วการรป ๓ อวนพโภครป ๘ ปรจเฉทรป ๑ รปทเกดจากจตเปนสมฏฐานโดยแนนอน ทเรยกวา เอกนตะ นนม๒ คอวญญตรป๒ รปทเกดจากจตเปนสมฏฐานโดยไมแนนอน ทเรยกวา อเนกนตะ นนม ๑๓ คอ สททรป ๑ วการรป ๓ อวนพโภครป ๘ ปรจเฉทรป ๑

๓. อตชรป คอ รปทเกดจากอต ม ๑๓ คอ สททารมณ ๑ วการรป ๓ อวนพโภครป ๘ ปรเฉทรป ๑

ในจานวนอตชรป๑๓นรปทเกดจากอตเปนสมฏฐานอยางเดยวไมม ฉะนน อตชรปโดยแนนอน (เอกนตะ) จงไมม ทง ๑๓ รปน เปนอตชรป โดยไมแนนอน (อเนกนตะ) ทงสน

๔. อาหารชรป คอ รปทเกดจากอาหารเปนสมฏฐาน ม ๑๒ คอ วการรป ๓ อวนพโภครป ๘ ปรเฉทรป ๑ ในจานวนอาหารชรปทง ๑๒ น รปทเกดจากอาหารเปนสมฏฐานอยางเดยวไมม ฉะนน อาหารชรปโดยแนนอน (เอกนตะ) จงไมม มแตอาหารชรปโดยไมแนนอน (อเนกนตะ) ทงสน

จาแนกรป ๒๘ โดยสมฏฐาน ๑. เอกสมฏฐานกรป คอ รปทเกดจากสมฏฐานอยางเดยว ม ๑๑ รป คอปสาทรป ๕ ภาวรป ๒ หทยรป ๑ ชวตรป ๑ รวม ๙ อยางน เกดจากกรรมเปนสมฏฐานอยางเดยว และวญญตรป ๒ เกดจากจตเปนสมฏฐานอยางเดยว

๒. ทวสมฏฐานกรป คอ รปทเกดไดจากสมฏฐานทง ๒ ม ๑ รป คอ สททารมณ เกดจากจต และ อต เปนสมฏฐาน ๓. ตสมฏฐานกรป คอ รปทเกดไดจากสมฏฐานทง ๓ ม ๓ รป คอ วการรป ๓ เกดจากจต อต และอาหาร เปนสมฏฐาน ๔. จตสมฏฐานกรป คอ รปทเกดไดจากสมฏฐานทง ๔ ม ๙ รป คอ มหาภตรป ๔ รปารมณ คนธารมณ ระสารมณ อาหารรป ปรจเฉทรป เกดจากกรรม จต อต อาหาร เปนสมฏฐาน ๕. นกโตจสมฏฐานกรป คอ รปทไมไดเกดจากสมฏฐานอยางใดอยางหนงเลย ม ๔ รป คอ ลกขณรป ๔

ความเปนไปของรปทง ๔ ในรางกาย ในรางกายของมนษยและสตวเดรจฉานทงหลาย ทมรปรางสณฐานอวยวะตาง ๆ ปรากฏขนไดนน ยอมอาศยกมมชรปเปนพนกอนแลว รปอน ๆ จงชวยปรบปรงใหรปรางสณฐานและอวยวะปรากฏชดเจนขนได ถาไมมกมมชรปเปนพนรองรบอยแลว รางกายของสตวนน ๆ กไมผดอะไรกบตนไม หรอทอนไม รปทเปนผชวยปรบปรงรปรางสณฐานอวยวะใหปรากฏไดชดเจนนนไดแกอตชรป๔และ อาหารรป

อตชรป ม ๔ อยางไดแก ๑. กมมปจจยอตชรป ไดแก รปทเกดจากอต ทมกรรมเปนสมฏฐาน ๒. จตตปจจยอตชรป ไดแก รปทเกดจากอต ทมจตเปนสมฏฐาน ๓. อตปจจยอตชรป ไดแก รปทเกดจากอต ทมอตเปนสมฏฐาน ๓. อาหารปจจยอตชรป ไดแก รปทเกดจากอตทมอาหารเปนสมฏฐาน ดวยเหตน ในรางกายของมนษยและสตวเดรจฉานทงหลาย จงมอตชรปปกคลมอยทวไปหมด ฉะนน เมอสตวนนตายลงกตาม อตชรปกยงปรากฏอยตลอดไป สวนกมมชรปและอาหารชรปนน ปรากฏอยไดในระหวางทสตวนนยงมชวตอยเทานน เมอสตวนนตายลงแลว รปทง ๒ น กดบสนไปหมด สาหรบจตตชรปนนปรากฏขนโดยลาพงของตนเองไมได ตองอาศยกมมชรป อตชรป อาหารชรป ทง ๓ นเปนทตง จงเกดขนได หมายความวา จตตชรปนตองอาศยรางกายของสตว

(ซงเปนกมมชรป) เกดขนนนเอง ถาไมมรางกายของสตวแลว จตตชรปกเกดไมได

จตตชรป ม ๗ อยาง คอ ๑. จตตชรปสามญ คอ จตตชรปทเปนไปอยางธรรมดา

เชน การหายใจเขาออก ไดแก จต ๗๕ ดวงทงหมด ๒. จตตชรปทเกยวกบการหวเราะ ไดแก การหวเราะ การยม ๓. จตตชรปทเกยวกบการรองไห ไดแก การรองไห การคราครวญ ๔.จตตชรปทเกยวกบการเคลอนไหวอรยาบถนอย ไดแก การค เหยยด กม เงย เหลยวซาย แลขวา เดนหนา ถอยหลง กระพรบตา อาปาก เคยว เปนตน ๕. จตตชรปทเกยวกบการพด ไดแก การพด การอานหนงสอ รองเพลง ๖. จตตชรปทเกยวกบอรยาบถใหญทง ๔ ไดแก การเดน ยน นง นอน

๗. จตตชรปทเกยวกบอรยาบถใหญทง ๔ ตงมน ไดแก การเดน ยน นง นอน ไดตามปกต (ในเวลาทรางกายแขงแรงปกต) ในจตตชรป ๗ อยาง ทกลาวมาน เมอกลาวโดยองคธรรมแลว กไดแก จตตชรป ๑๕ นนเอง แตในจตตชรป ๑๕ น รปทปรากฏใหสงเกตไดม ๑๐ รป คอ วณณะ สททะ โผฏฐพพะ ๓ วการะ ๕ สวนรปทเหลออก ๕ คอ อาโป คนธะ รสะ อาหาระ ปรจเฉทะ เหลานไมปรากฏ

จาแนกจต ๗๕ โดยจตตชรป ๗ อยาง ๑. จตททาใหจตตชรปสามญเกดขนไดนน ไดแก จต ๗๕ ดวงทงหมด ๒. จตททาใหจตตชรปทเกยวกบการหวเราะเกดขนไดนน ไดแก จต ๑๓ ดวง คอ โลภโสมนส ๔ หสตปปาทจต ๑ มหากศลโสมนส ๔ มหากรยาโสมนส ๔ ๓.จตททาใหจตตชรปทเกยวกบการรองไหเกดขนไดนนไดแกโทสมลจต ๒

๔. จตททาใหจตตชรปทเกยวกบการเคลอนไหวอรยาบถนอยเกดขนไดนน ม ๓๒ ดวง คอ มโนทวาราวชชนจต ๑ กามชวนจต ๒๙ อภญญาจต ๒ ๕.จตททาใหจตตชรปทเกยวกบการพดเกดไดนนม๓๒ดวงเหมอนกบขอ๔ ๖.จตททาใหจตตชรปทเกยวกบอรยาบถใหญทง ๔ เกดขนไดนนม ๓๒เหมอนกน ๗.จตททาใหจตตชรปทเกยวกบอรยาบถใหญทง ๔ ตงมนเกดขนไดนน ม ๕๘ ดวง คอ มโนทวาราวชชนจต ๑ กามชวนจต ๒๙ อภญญาจต ๒ อปปนาชวนจต ๒๖ จาแนกจตตชรป ๗ อยาง ตามประเภทของจต

๑.จตตชรปทเกดจากโลภมลโสมนสสสหคตจต ๔ ดวง เจตสก ๒๒ ดวง ม ๖ อยาง (๑) จตตชรปสามญ (๒) จตตชรปทเกยวกบการหวเราะ (๓) จตตชรปทเกยวกบการเคลอนไหวอรยาบถนอย

(๔) จตตชรปทเกยวกบการพด (๕) จตตชรปทเกยวกบอรยาบถใหญทง ๔ (๖) จตตชรปทเกยวกบอรยาบถใหญทง ๔ ตงมน ๒. จตตชรปทเกดจากโลภมลอเปกขาสหคตจต ๔ ดวง เจตสก ๒๒ ดวง ม ๕ อยาง (๑) จตตชรปสามญ (๒) จตตชรปทเกยวกบการเคลอนไหวอรยาบถนอย (๓) จตตชรปทเกยวกบการพด (๔) จตตชรปทเกยวกบอรยาบถใหญทง ๔ (๕) จตตชรปทเกยวกบอรยาบถใหญทง ๔ ตงมน ๓. จตตชรปทเกดจากโทสมลจต ๒ ดวง เจตสก ๒๒ ดวง ม ๖ อยาง คอ (๑) จตตชรปสามญ (๒) จตตชรปทเกยวกบการรองไห (๓) จตตชรปทเกยวกบการเคลอนไหวอรยาบถนอย

(๔) จตตชรปทเกยวกบการพด (๕) จตตชรปทเกยวกบอรยาบถใหญทง ๔ (๖) จตตชรปทเกยวกบอรยาบถใหญทง ๔ ตงมน ๔. จตตชรปทเกดจากโมหมลจต ๒ เจตสก ๑๖ ดวง ม ๕ อยาง คอ (๑) จตตชรปสามญ (๒) จตตชรปทเกยวกบการเคลอนไหวอรยาบถนอย (๓) จตตชรปทเกยวกบการพด (๔) จตตชรปทเกยวกบอรยาบถใหญทง ๔ (๕) จตตชรปทเกยวกบอรยาบถใหญทง ๔ ตงมน ๕. จตตชรปทเกดจากทวปญจวญญาณจต ๑๐ เจตสก ๗ ดวงไมม ๖. จตตชรปทเกดจากมโนธาตจต ๓ สนตรณจต ๓ เจตสก ๑๑ ดวง ม ๑ อยาง คอ

จตตชรปสามญ

๗. จตตชรปทเกดจากมโนทวาราวชชนจต ๑ เจตสก ๑๑ ดวงม ๕ อยาง คอ (๑) จตตชรปสามญ (๒) จตตชรปทเกยวกบการเคลอนไหวอรยาบถนอย (๓) จตตชรปทเกยวกบการพด (๔) จตตชรปทเกยวกบอรยาบถใหญทง ๔ (๕) จตตชรปทเกยวกบอรยาบถใหญทง ๔ ตงมน ๘. จตตชรปทเกดจากหสตปปาทจต ๑ เจตสก ๑๒ ดวง ม ๖ อยาง คอ (๑) จตตชรปสามญ (๒) จตตชรปทเกยวกบการหวเราะ (๓) จตตชรปทเกยวกบการเคลอนไหวอรยาบถนอย (๔) จตตชรปทเกยวกบการพด (๕) จตตชรปทเกยวกบอรยาบถใหญทง ๔ (๖) จตตชรปทเกยวกบอรยาบถใหญทง ๔ ตงมน

๙. จตตชรปทเกดจากมหากศลโสมนสสสหคตจต๔มหากรยาโสมนสสสหคตจต ๔

เจตสกทประกอบ ๓๘ ดวง ม ๖ อยาง คอ (๑) จตตชรปสามญ (๒) จตตชรปทเกยวกบการหวเราะ (๓) จตตชรปทเกยวกบการเคลอนไหวอรยาบถนอย (๔) จตตชรปทเกยวกบการพด (๕) จตตชรปทเกยวกบอรยาบถใหญทง ๔ (๖) จตตชรปทเกยวกบอรยาบถใหญทง ๔ ตงมน ๑๐.จตตชรปทเกดจากมหากศลอเบกขาสหคตจต ๔ มหากรยาอเบกขาสหคตจต ๔

เจตสกทประกอบ ๓๗ ดวง ม ๕ อยาง คอ (๑) จตตชรปสามญ (๒) จตตชรปทเกยวกบการเคลอนไหวอรยาบถนอย (๓) จตตชรปทเกยวกบการพด

(๔) จตตชรปทเกยวกบอรยาบถใหญทง ๔ (๕) จตตชรปทเกยวกบอรยาบถใหญทง ๔ ตงมน ๑๑. จตตชรปทเกดจากมหาวปากจต ๘เจตสก๓๓ดวงม๑อยางคอจตตชรปสามญ ๑๒.จตตชรปทเกดจากอปปนาชวนจต๒๖(เวนอภญญาจต)เจตสก๓๘ม๒อยางคอ

(๑) จตตชรปสามญ (๒) จตตชรปทใหอรยาบถทง ๓ (ยน นง นอน) ทเกดจากมโนทวาราวชชนจต ๑ กามชวนจต ๒๙ อภญญาจต ๒ ตงมนอยไดนาน

๑๓. จตตชรปทเกดจากรปาวจรวปากจต ๕ เจตสก ๓๕ ดวง ม ๑ อยาง คอ จตตชรปสามญ ๑๔. จตตชรปทเกดจากอรปาวจรวปากจต ๔ เจตสก ๓๐ ดวง ไมม ๑๕. จตตชรปทเกดจากอภญญาจต ๒ เจตสก ๓๐ ดวง ม ๕ อยาง คอ (๑) จตตชรปสามญ

(๒) จตตชรปทเกยวกบการเคลอนไหวอรยาบถนอย (๓) จตตชรปทเกยวกบการพด (๔) จตตชรปทเกยวกบอรยาบถใหญทง ๔ (๕) จตตชรปทเกยวกบอรยาบถใหญทง ๔ ตงมน

จาแนกโสมนสกามชวนจต ๑๓ ททาใหการหวเราะเกดโดยบคคล ๓ จาพวก

๑. ปถชน หวเราะดวยจต ๘ ดวง คอ โลภโสมนส ๔ มหากศลโสมนส ๔

๒. ผลเสกขบคคล ๓ หวเราะดวยจต ๖ ดวง ทฏฐคตวปปยตตโสมนส ๒ มหากศลโสมนส ๔

๓.พระอรหนตหวเราะดวยจต ๕ ดวงคอหสตปปาทจต๑มหากรยาโสมนส ๔

๔. รปกลาปนย

รปกลาปนย หมายถง การแสดงรปทเกดขนเปนหมวดหม รปกลาป ม ๒๓ กลาป คอ กมมชกลาป ๙ จตตชกลาป ๘ อตชกลาป ๔ อาหารชกลาป ๒

กมมชกลาป ๙ ไดแก ๑. จกขทสกกลาป หมายถง กองแหงรป ๑๐ รป ทมจกขปสาทรปเปนประธาน ไดแก จกขปสาทรป ๑ ชวตรป ๑ อวนพโภครป ๘ ๒. โสตทสกกลาป หมายถง กองแหงรป ๑๐ รป ทมโสตปสาทรป เปนประธาน ไดแก โสตปสาทรป ๑ ชวตรป ๑ อวนพโภครป ๘ ๓. ฆานทสกกลาป หมายถง กองแหงรป ๑๐ รป ทมฆานปสาทรป เปนประธาน ไดแก ฆานปสาทรป ๑ ชวตรป ๑ อวนพโภครป ๘

๔. ชวหาทสกกลาป หมายถง กองแหงรป ๑๐ รป ทมชวหาปสาทรปเปนประธาน ไดแก ชวหาปสาทรป ๑ ชวตรป ๑ อวนพโภครป ๘ ๕. กายทสกกลาป หมายถง กองแหงรป ๑๐ รป ทมกายปสาทรป เปนประธาน ไดแก กายปสาทรป ๑ ชวตรป ๑ อวนพโภครป ๘ ๖. อตถภาวทสกกลาป หมายถง กองแหงรป ๑๐ รป ทมอตถภาวรปเปนประธาน ไดแก อตถภาวรป ๑ ชวตรป ๑ อวนพโภครป ๘ ๗. ปรสภาวทสกกลาป หมายถง กองแหงรป ๑๐ รป ทมปรสภาวรปเปนประธาน ไดแก ปรสภาวรป ๑ ชวตรป ๑ อวนพโภครป ๘ ๘. วตถทสกกลาป หมายถง กองแหงรป ๑๐ รป ทมหทยวตถรป เปนประธาน ไดแก หทยวตถรป ๑ ชวตรป ๑ อวนพโภครป ๘ ๙. ชวตนวกกลาป หมายถง กองแหงรป ๙ รป ทมชวตรปเปนประธาน ไดแก ชวตรป ๑ อวนพโภครป ๘

จาแนกกมมชกลาป ๙ โดยกาย ๓ สวน ในรางกายของคนและสตวนน แบงออกเปน ๓ สวน คอ ๑. อปรมกาย ไดแก รางกายเบองบน นบตงแตคอขนไปตลอดถงศรษะ มกมมชกลาปเกดได ๗ กลาป คอ ๑) จกขทสกกลาป ๒) โสตทสกกลาป ๓) ฆาน ทสกกลาป ๔) ชวหาทสกกลาป ๕) กายทสกกลาป ๖) ภาวทสกกลาป ๗) ชวต นวกกลาป ๒. มชฌมกาย ไดแกรางกายสวนกลาง นบตงแตคอลงมาถงสะดอ มกมมชกลาปเกดได ๔ กลาป คอ ๑)กายทสกกลาป ๒)ภาวทสกกลาป ๓)วตถทสกกลาป ๔)ชวตนวกกลาป ๓. เหฏฐมกาย ไดแก รางกายเบองลาง นบตงแตสะดอลงมาถงปลายเทา มกมมช กลาป เกดได ๓ กลาป คอ ๑) กายทสกกลาป ๒) ภาวทสกกลาป ๓) ชวตนวกกลาป

จตตชกลาป ๘ ๑.สทธฏฐกกลาป หมายถง กองแหงรป ๘ รปโดยเฉพาะ ไดแก อวนพโภครป ๘

๒. สททนวกกลาป หมายถง กองแหงรป ๙ รป มสททรปเปนประธาน ไดแก สททรป ๑ อวนพโภครป ๘ ๓. กายวญญตนวกกลาป หมายถงกองแหงรป ๙ รป มกายวญญตรปเปนประธาน ไดแก กายวญญตรป ๑ อวนพโภครป ๘ ๔. วจวญญตสทททสกกลาป หมายถง กองแหงรป ๑๐ รป มวจวญญตและสททรปเปนประธาน ไดแก วจวญญตรป ๑ สททรป ๑ อวนพโภครป ๘ ๕. ลหตาทเอกทสกกลาป หมายถง กองแหงรป ๑๑ รป ทมวการรป ๓ มลหตารป เปนตนเปนประธาน ไดแก วการรป ๓ อวนพโภครป ๘ ๖. สททลหตาททวาทสกกลาป หมายถง กองแหงรป ๑๒ รปทมสททรปทเกดพรอมดวยวการป ๓ เปนประธาน ไดแก สททรป๑ วการรป๓ อวนพโภครป ๘ ๗. กายวญญตลหตาททวาทสกกลาป หมายถง กองแหงรป ๑๒ ทมกายวญญตทเกดพรอมดวยวการรป ๓ เปนประธาน ไดแก กายวญญต ๑วการรป ๓ อวนพโภครป ๘

๘. วจวญญตสททลหตาทเตรสกกลาป หมายถง กองแหงรป ๑๓ รปทวจวญญตและสททรปทเกดพรอมดวยวการรป ๓ เปนประธาน ไดแก วจวญญตรป ๑ สททรป ๑ วการรป ๓ อวนพโภครป ๘ จตตชกลาปน ยอมเกดไดเฉพาะในสงทมชวต (เวนอสญญสตตพรหม)เทานน

จาแนกจตตชกลาป ๘ โดยกาย ๓ สวน ในปรมกาย มจตตชกลาปเกดไดทง ๘ กลาป

ในมชฌมกาย และเหฏฐมกาย มจตตชกลาปเกดได ๔กลาปคอ ๑)สทธฏฐกกลาป ๒)กายวญญตนวกกลาป ๓)ลหตาทเอกาทสกกลาป ๔)กายวญญตลหตาททวาทสกกลาป

อตชกลาป ๔ แยกเปนมลกลาป ๒ มลกลาป ๒ คอ

มลกลาป ๒ ไดแก ๑. สทธฏฐกกลาป หมายถง กองแหงรป ๘ รป ทมเฉพาะอ

วนพโภครป ๘ เทานน

๒. สททนวกกลาป หมายถง กองแหงรป ๙ รป ทมสททรปเปนประธาน ไดแก สททรป ๑ อวนพโภครป ๘

มลกลาป ๒ ไดแก ๓. ลหตาทเอกาทสกกลาป หมายถง สทธฏฐกกลาปทมวการรป ๓ เกดรวมอยดวย จงม ๑๑ รป ไดแก วการรป ๓ อวนพโภครป ๘ ๔. สททลหตาททวาทสกกลาป หมายถง สททนวกกลาป ทมวการรป ๓ เกดรวมอยดวย จงม ๑๒ รป ไดแก สททรป ๑ วการรป ๓ อวนพโภครป ๘

อตชกลาป ๒ ทเกดภายนอกรางกายสตว ๑. สทธฏฐกกลาป ไดแก วตถสงของตาง ๆ ทมอยในโลกน และภเขา ตนไม แมนา ไฟ ลม พระอาทตย พระจนทร ดาว แสงสวาง เงา เปนตน ๒. สททนวกกลาป ไดแก เสยงลมพด เสยงฟารอง เสยงนาไหล เสยงรถ เสยงเรอ เสยงระฆง เหลานเปนตน

จาแนกอตชกลาป ๔ โดยกาย ๓ สวน

ในกาย ๓ สวนนน อตชกลาปทง ๔ ยอมเกดได สาหรบสทธฏฐกกลาป หรอลหตาทเอกาทสกกลาปนน เกดเปนประจาอยแลว สวนสททนวกลาป หรอ สททลหตาททวาทสกกลาป ทง ๒ น เกดเปนบางเวลา ไมใชเปนประจา

อาหารชกลาป ๒ แยกเปนมลกลาป ๑ มลกลาป ๑ คอ

๑. มลกลาป = สทธฏฐกกลาป หมายถง กลาปทมจานวนรป ๘ รป ไดแก อวนพโภครป ๘ โดยเฉพาะ

๒. มลกลาป = ลหตาทเอกาทสกกลาป หมายถง สทธฏฐกกลาปทมวการรป ๓ เกดรวมดวย จงม ๑๑ รป ไดแก วการรป ๓ อวนพโภครป ๘

๕. รปปวตตกกมนย รปปวตตกมนย หมายถง การแสดงความเกดขนพรอม

ดวยความดบของรปตามลาดบ ความเปนไป หรอความเกดดบของรปธรรมนน มนยแหงการแสดง ๓ ประการ คอ

๑. ตามนยแหงภม ๒. ตามนยแหงกาล ๓. ตามนยแหงกาเหนด

๑. นยแหงภม แสดงรปทเกดไดและเกดไมไดใน ๓๑ ภม

๑. ในกามภม ๑๑ นน รปทง ๒๘ ยอมเกดไดโดยบรบรณในปวตตกาล ไมยงไมหยอนกวาน แตวาโดยบคคลแลว ถาเปนเพศหญง กตองเวนปรสภาวรปออกเสย ถาเปนเพศชาย กตองเวนอตถภาวรปออกเสย และถาผใดมอวยวะ เชน ตา ห จมก เพศ อยางใดอยางหนง บกพรองไป กตองเวนรปนน ๆ ออกตามสมควร แตอยางไรกตาม เมอวา โดยสวนรวมแลว ในกามภม ๑๑ รปทง ๒๘ ยอมเกดได ๒. ในรปภม ๑๕ (เวนอสญญสตตภม) อนเปนทเกดของรปพรหมทงหลายนน ฆานะ ชวหา กายะ และภาวรปทง ๒ ยอมเกดไมได เพราะรปทง ๕ น เปนรปทสนบสนนในทางกามคณอารมณโดยสวนเดยว สวนรปพรหมนน เปนบคคลทเกดขนดวยอานาจของรปฌาน ซงปราศจากกามฉนทะ ฉะนน รปทง ๕ น จง

เกดไมไดแกพวกรปพรหม สาหรบจกข และโสตะ ทเกดไดกบพวกรปพรหมนน กเพราะรปทง ๒ น มไดมแตโทษอยางเดยว ยอมมคณประโยชนไดเปนอยางมาก คอ ตา มคณประโยชนในการทจะไดแลเหนผททรงคณอนประเสรฐ มพระสมมาสมพทธเจา เปนตน เรยกวา ทสสนานตตรยคณ ห มคณประโยชนในการทจะไดฟงพระสทธรรมอนประเสรฐ เรยกวา สวนานตตรยคณ ฉะนน รปทง ๒ คอ จกขกบโสตะน จงเกดไดแกพวกรปพรหม และรปทงหมด ทเกดกบพวกรปพรหมนน มจานวน ๒๓ รปดวยกน ในจานวนรป ๒๓ น รปทขาดบกพรองแกพวกรปพรหมนน ไมม ๓. ในอสญญสตตภม ๑ ยอมมรปเกดไดเพยง ๑๗ เทานน คอ อวนพโภครป ๘ ปรจเฉทรป ๑ ชวตรป๑ วการรป ๓ ลกขณรป ๔ ทเปนเชนน กเพราะวา พวกอสญญสตตพรหมทงหลายน เปนพรหมทไมมนามธรรม คอ จต เจตสกเกดขนเลย อนเนองจากการเจรญปญจมฌานทประกอบดวยสญญาวราคะภาวนาคอความเบอหนายในนามธรรม ในขณะสนชวตจากภพกอน ฉะนน พรหมพวกนจงไมมนามธรรมเกด ดวยเหตน รปอนเปนทอาศยเกดของจตและเจตสก จงไมจาเปนตองเกดขนแกพรหมพวกน สวน

ภาวรป ๒ นน แมวาจะไมใชเปนรปทเกดจากจตและเจตสก คอ ไมใชจตตชรปกจรง แตสาหรบพวกพรหมทงหลายนน ปราศจากกามราคะอยแลว และภาวรป ๒ น กเปนรปททาใหเกดกามราคะเปนสวนมาก จงไมจาเปนสาหรบพวกพรหมทงหลาย ฉะนน อสญญสตตพรหมทงหลาย จงมรปเกดไดเพยง ๑๗ รปเทานน ๔.ในอรปภม ๔ อนเปนทเกดของพวกอรปพรหมทงหลายซงเกดดวยอานาจการเจรญฌานทเกยวดวย รปวราคภาวนา คอ ความปราศจากความยนดในรป ฉะนน พวกอรปพรหมทงหลาย จงไมมรปเกดขนเลย ตลอดจนกระทงในภมทอย กไมมรปอยางใดอยางหนงเกดขน เชนเดยวกน

จาแนกรป ๒๘ ทเกดในกามภม ๑๑ โดยสมฏฐานทง ๔

รป ๒๘ ทเกดไดในกามภมทงหมดนน เมอจาแนกโดยสมฏฐานแลว กไดครบทง ๔ สมฏฐาน ทงจานวนรปสมฏฐานกเกดไดครบ คอ กมมชรป ๑๘ จตตชรป ๑๕ อตชรป ๑๓ อาหารชรป๑๒ รวมเปน ๕๘ และในจานวนรปสมฏฐานทง๔ สมฏฐาน

เหลาน แตละสมฏฐาน ยอมมลกขณรปทง ๔ อยดวย ทก ๆ สมฏฐาน คอ ในกมมชรป ๑๘ กมลกขณรปทง ๔ ไดแก อปจจยกมมชรป สนตตกมมชรป ชรตากมมชรป อนจจตากมมชรป รวมเปน ๔ ในจตตชรป อตชรป อาหารชรป กเปนไปในทานองเดยวกนน ฉะนน เมอรวมลกขณรปทง ๔ ทอยในรปสมฏฐานทง ๔ อยาง ดงกลาวแลว จงเปน ๑๖ และเมอนบรวมเขากบจานวนรป ๕๘ จงเปนจานวนรปทเกดไดในกามภม ๗๔ รป ในจานวนรป ๗๔ เหลาน ถานบอยางสามญแลว กคงมจานวนรป ๒๘ นนเอง

จาแนกรป ๒๓ ทเกดในรปภม ๑๕ (เวนอสญฯ) โดยสมฏฐานทง ๔

รป ๒๓ ทเกดไดในรปภม ๑๕ นน เมอจาแนกโดยสมฏฐานทง ๔ แลว ยอมไดเพยง ๓ สมฏฐาน (เวนอาหารสมฏฐาน) เพราะบรรดารปพรหมทงหลายไมไดกนอาหารอยางในกามภม รปพรหมทงหลายยอมอมอยไดดวยปต (มปตเปนภกษา)

ฉะนน ปตจงเทากบเปนอาหารของพวกรปพรหม ดวยเหตนในจานวนรป ๒๓ นน จงไมมอาหารชรปอยดวยเลย ในจานวนรปสมฏฐานทง๓นน กมมชรปยอมเกดได ๑๓ (เวน ฆานะ ชวหา กายะ ภาวรป ๒) จตตชรปยอมเกดไดทงหมด ๑๕ อตชรปยอมเกดไดทง ๑๓ รวมเปน ๔๑ และเมอรวมกบลกขณรป ๑๒ (สมฏฐานละ ๔) แลว คงเปนจานวนรปทเกดไดในรปภม ๕๓ รป ถานบอยางสามญแลวกคงไดจานวนรป ๒๓ นนเอง

จาแนกรป ๑๗ ทเกดในอสญญสตตภมโดยสมฏฐานทง ๒

รป ๑๗ ทเกดไดในอสญญสตตภมนน เมอจาแนกโดยสมฏฐานแลวยอมไดเพยง ๒ สมฏฐาน คอ กมมสมฏฐานและอตสมฏฐาน เพราะพวกอสญญสตตพรหม เปนพรหมทไมมจตและเจตสก ฉะนน รปทเกดจากจตเปนสมฏฐานจงไมม สวนรปทเกดจากอาหารเปนสมฏฐานนน ไมมเปนธรรมดาสาหรบพวกพรหมอยแลว

แสดงรปทเกดไมไดในปฏสนธกาล แตเกดไดในปวตตกาล

ในอปปาทกขณะของปฏสนธจต เรยกวา ปฏสนธกาล ตงแตฐตกขณะของปฏสนธจตเปนตนไป จนถงฐตกขณะของจตจต เรยกวา ปวตตกาล นเปนไปตามสภาวนย แตถาวา โดยสามญญนยแลว ไดแกปฏสนธจตขณะเดยว เรยกวาปฏสนธกาล จตจตขณะเดยว เรยกวา จตกาล ตงแตจตดวงท ๒จากจตจตเปนตนมาจนถงจตดวงสดทายกอนจตจต เรยกวา ปวตตกาล รปทเกดไมไดในปฏสนธกาล (ตามสภาวนย) นน ม ๘ รป คอ สททรป ๑ วการรป ๕ ชรตารป ๑ อนจจตารป ๑ กมมชรป ๑๙ ทเกดไดในปฏสนธกาลนน ถาจดเปนกลาปแลว กไดแก กมมชกลาป ๙ นนเอง และในกมมชกลาป ๙ นน ไมไดเกดขนทงหมดแกสตวทงหลายทวไปในปฏสนธขณะ ตองแลวแตกาเนดของสตว และภมตามสมควร

๒. นยแหงกาเหนด กาเนด หรอ โยน ม ๓ หรอ ๔ คอ

๑. สงเสทชกาเนด หมายถง เกดในททมยางเหนยว ๒. โอปปาตกกาเนด หมายถง เกดผดขนโตทนท คลาย

กบวาตกลงมาจากทสง ๓. คพภเสยยกะกาเนด หมายถง เกดในครรภมารดา

(สตวผนอนในครรภ) คพภเสยยกะกาเนด แบงออกเปน ๒ อยาง คอ

๑. ชลาพชะกาเนด หมายถง เกดในมดลก แลวคลอดออกมาเปนตว ๒. อณฑชะกาเนด หมายถง เกดในมดลกเหมอนกน แตออกมาเปนฟองไขกอนแลวจงฟกเปนตวในภายหลง เรยกวา ทวชา แปลวา ผเกด ๒ หน ฉะนน เมอรวมแลวจงไดกาเนด ๔ คอ ๑) ชลาพชะกาเนด ๒) อณฑชะกาเนด ๓) สงเสทชะกาเนด ๔) โอปปาตกะกาเนด

อธบายกาเนดทง ๔ ๑. ชลาพชะกาเนด สตวทงหลายทปฏสนธดวยชลาพชะกาเนดน ตองอาศยเกดในครรภมารดาและอวยวะตาง ๆ คอย ๆ ม

และเจรญเตบโตขนตามลาดบ ไดแก พวกมนษย สตวเดรจฉาน บางจาพวก ๒. อณฑชะกาเนด สตวทงหลายทปฏสนธดวยอณฑชะกาเนดน ตองอาศยครรภมารดาเกดเชนเดยวกบชลาพชะกาเนด แตเมอปฏสนธทแรกนน ตองอยในฟองไขเสยกอน เมอมารดาคลอดฟองไขออกมาแลว สตวนน จงฟกออกมาจากฟองไขอกทหนง (ตามกาหนดเวลาของสตวแตละประเภท) การเกดของสตวพวกนคอย ๆ เตบโตขนตามลาดบ ไดแก เปด ไก นก จงจก ตกแก ง เตา เปนตน ๓. สงเสทชะกาเนด สตวทงหลายทปฏสนธดวยสงเสทชะกาเนดนไมตองอาศยครรภมารดาเกด แตอาจอาศยครรภมารดาเกดได เชน เกดในเมดเลอด เชน ลกของนางปทมวดตง ๔๙๙ คน เปนตน และทเกดจากตนไม ผลไม ดอกไม นาโสโครก เปนตน เชน นางจญจมานวกา เกดจากตนมะขาม นางเวฬวด เกดจากตนไผ นางปทมวด เกดจากดอกบว พวกหนอนตาง ๆ ทเกดจากผลไมหรอสงโสโครกเหลานเปนตน แตสตวทเปนสงเสทชะกาเนดนไมไดเกดโตขนมาทนท คอยๆ เตบโตคลายกบพวกคพภเสยยกะ แต

ตางจากพวกคพภเสยยกะ คอ ในขณะเกดนน มอวยวะครบบรบรณแลว ๔.โอปปาตกะกาเนดสตวทปฏสนธดวยโอปปาตกะกาเนดนไมตองอาศยมารดา บดา และไมตองอาศยอะไรทงหมด อาศยแตอดตกรรมอยางเดยว และเมอเกดนน กเตบโตขน (เทาตวจรง)ทนท เชนพวกสตวนรกเปรตบางพวก เทวดาสวนมาก พรหม มนษยในสมยตนกปป

จาแนกภมโดยกาเนด ๔ ๑. ในนรยภม ๑ นชฌามตณหกเปรต ๑ เทวภม ๖ (เวนพวกภมมฏฐเทวดา) พรหมทง ๒๐ ชน รวม ๒๘ ภมน ยอมไดกาเนดอยางเดยว คอ โอปปาตกะกาเนด ๒. ในเดรจฉาน เปรต (เวนนชฌามตณหกเปรต) อสรกาย มนษย และภมมฏฐเทวดา รวม ๕ จาพวกน ยอมไดกาเนดครบทง ๔

จาแนกกาเนด ๔ โดยกมมชกลาป ๙ ๑. คพภเสยยกะกาเนด (ชลาพชะกาเนดและอณฑชะกาเนด) ในขณปฏสนธกมมชกลาปยอมเกดไดมากทสด วาโดย

อกกฏฐนย ๓ กลาป คอ กายทสกกลาป ภาวทสกกลาป วตถทสกกลาป แตเมอวาโดยโอมกนย คอ เกดไดอยางนอยทสด ๒ กลาปไดแก กายทสกกลาป วตถทสกกลาป สวนภาวทสกกลาปนน อาจบกพรองไปได ๒. สงเสทชะกาเนด และ โอปปาตกะกาเนด ทง ๒ น ในขณะปฏสนธ กมมชกลาปทง ๗ กลาป คอ จกขทสกกลาป โสตทสกกลาป ฆานทสกกลาป ชวหาทสกกลาป กายทสกกลาป ภาวทสกกลาป วตถทสกกลาป ยอมเกดไดดวยการกาหนดอยางมากทสด ๓. พวกโอปปาตกะกาเนด ทเปนรปพรหมทงหลาย (เวนอสญญสตตพรหม)ในขณะปฏสนธ กมมชกลาป ๔ คอ จกขทสกกลาป โสตทสกกลาป วตถ ทสกกลาป ชวตนวกกลาป ยอมเกดได ไมมขาดตกบกพรอง ๔. พวกโอปปาตกะกาเนด ทเปนอสญญสตตพรหม ในขณะปฏสนธกมมชกลาป ยอมเกดไดกลาปเดยว คอ ชวตนวกลาป

แสดงกมมชกลาปทเกดในปวตตกาลโดยเฉพาะตามกาเนด

๑. พวกคภพเสยยกะกาเนด ในปวตตกาล กมมชกลาปเกดไดอก ๕ คอ จกขทสกกลาป โสตทสกกลาป ฆานทสกกลาป ชวหาทสกกลาป ชวตนวกกลาป ในจานวน ๕ กลาปน กลาปทขาดบกพรองได ม ๓ กลาป คอ จกข โสตะ ฆานะ ๒. พวกสงเสทชะกาเนด และ โอปปาตกะกาเนด ทเกดอยในกามภม ในปวตตกาล กมมชกลาปเกดไดอก ๑ คอ ชวตนวกกลาป ๓. พวกโอปปาตกะกาเนด ทเกดอยในรปภม ในปวตตกาล ไมมกมมช กลาปทเกดขนโดยเฉพาะอก คงมแตกมมชกลาป ๔ สาหรบอสญญสตตพรหมม ๑

๓. นยแหงกาล แสดงการเกดขนของกมมชกลาปทง ๕

มจกขทสกกลาป เปนตน ของพวกคพภเสยยกะกาเนด

๑. จกขทสกกลาป โสตทสกกลาป ฆานทสกกลาป ชวหาทสกกลาป ทง ๔ น ยอมเกดขนแกสตวทคอย ๆ เจรญขนแลวตามสมควรทจะเปนได ตงแตสปดาหท ๑๐ -๑๑ คอ ระหวาง ๗๐ ถง ๗๗ วน แตไมไดจากดลงไปวา อะไรเกดกอน อะไรเกดทหลง เพราะพระพทธองคทรงแสดงลาดบแหงกมมชกลาปทง ๙ นน ไมใชทรงแสดงโดยอปปตตกกมนย (ลาดบแหงการเกดขนของรป) เปนการแสดงโดยเทสนากมนย (ลาดบแหงการแสดงรปตามลาดบ) เชนเดยวกบการแสดงขนธ ๕ และสจจะ ๔ ในกถาวตถ ๒.ชวตนวกกลาป เกดขนในสปดาหแรก หลงจากปฏสนธจตเปนตนมา คอ ในระหวาง ๗ วน ๓.ชวตนวกกลาป ทเกดในปวตตกาลของพวกสงเสทชะกาเนดและโอปปาตกะกาเนด ในกามภมนน เกดขนตงแตฐตขณะของปฏสนธจต เปนตนมา

แสดงการเกดขนของจตตชรป อตชรป อาหารชรป

๑. จตตชรป ยอมเกดขน ตงแตอปปาทกขณะของปฐมภวงค หลงจากปฏสนธจต และยอมเกดขนตอๆ ไปทกๆ อปปาทกขณะของจต สวนฐตกขณะและภงคกขณะของจตนน จตตชรปไมเกด เพราะธรรมดาจตเจตสกนน ยอมมกาลงอยทตรงอปปาทกขณะเทานน และจะเกดครงสดทายทอปปาทกขณะของจตจต (เวนจตจตของพระอรหนต) สาหรบพระอรหนตนน จตตชรปยอมเกดขนครงสดทายทอปปาทกขณะของจตดวงท ๒ นบถอยหลงจากจตจตขนไป (จตตชรป มอายเทากบ ๑๗ ขณะใหญของจต) ๒. อตชรป ยอมเกดขน ตงแตฐตกขณะของปฏสนธจต และยอมเกดขนตอไปทก ๆ (อน)ขณะของจต เพราะอตชรปนเกดขนโดยอาศยอตเปนสมฏฐาน มใชเกดจากจต เจตสก เปนสมฏฐาน ฉะนน จงเกดขนไดทก ๆ ขณะของจต ๓. อาหารชรป สาหรบสงเสทชะกาเนดและโอปปาตกะกาเนดนน เมอปฏสนธเกดขนแลว ตอจากนนกกนอาหารไดทนท ฉะนน อาหารชรปของบคคล ๒ จาพวกน จงตงตนเกดขนทมโนทวารวถ ทเกดขนหลงจากปฏสนธจตและภวงคจต และยอม

เกดขนตอไปทกๆ (อน)ขณะของจต เพราะอาหารชรปเกดขนโดยอาศยอาหารเปนสมฏฐาน ไมใชเกดจากจต เจตสก เปนสมฏฐาน ฉะนน จงเกดขนไดทก ๆ (อน) ขณะของจตเชนเดยวกบอตชรป

แสดงความดบของสมฏฐานกรปทง ๔ ๑. กมมชรป นบตงแตฐตกขณะของจตดวงท ๑๗ ทนบถอยหลงจากจตจตขนไป กมมชรปใหม ยอมไมเกดอก และกมมชรปทเกดขนทอปปาทกขณะของจตดวงท ๑๗ น ยอมตงอยไดจนถงจตจต แลวดบลงพรอมกบจตจตนน (กมมชรป ยอมมอายเทากบ ๑๗ ขณะใหญ หรอ ๕๑ อนขณะของจต) ๒. จตตชรป และอาหารชรป ยอมดบลง หลงจากกมมชรปดบลงแลว (หลงจตจต ๑๖ ขณะใหญ สาหรบปถชนและพระเสกขบคคล หรอ ๑๕ ขณะใหญ สาหรบพระอรหนต) ๓. อตชรป หลงจากตชรป คอกมมชรป จตตชรปและอาหารชรป ดบลงแลวยอมเกดขนตดตอกนไปจนถงตายและเปน

ซากศพ เปนกระดก และขเถา จนสลายเปนธาต ๔ หรอจนโลกสลายไป

๒. นพพานปรมตถ นพพานวา โดยลกษณะ ม อยางเดยว คอ

สนตลกขณะ หมายความวา ธรรมชาตทสงบจากกเลสและขนธ ๕ ทงหลาย

นพพานวา โดยปรยายแหงเหต (การเขาถง) ม ๒ คอ ๑. สอปาทเสสนพพาน หมายความวา นพพานทเปนไป

กบดวยขนธ ๕ คอวบากและกมมชรป ทเหลอจากกเลสทงหลาย ไดแก นพพานของพระอรหนตทยงมชวตอยหรอ เรยกอกอยางหนงวา ทฏฐธมมนพพาน

๒. อนปาทเสสนพพาน หมายความวา นพพานทไมมขนธ ๕ คอ วบากและกมมชรปเหลออย ไดแก นพพานของพระอรหนตทปรนพพานแลว หรอเรยกอกอยางหนงวาสมปรายกนพพาน

นพพานวา โดยสภาพความเปนอย ม ๓ คอ ๑. สญญตนพพาน หมายความวา ความเปนอยของพระ

นพพานนนสญสนจากกเลสและขนธ ๕ ไมมอะไรเหลออยแลว ๒. อนมตตนพพาน หมายความวา ความเปนอยของพระ

นพพานนน ไมมนมต เครองหมาย รปรางสณฐาน สสน วรรณะ อยางใดเลย

ธรรมดารปขนธนน ยอมมรปกลาปเกดรวมกนอย ฉะนนรปรางสณฐาน สสนวรรณะจงปรากฏได สวนนามขนธ ๔ แมวารปรางสณฐาน สสนวรรณะ ปรากฏไมไดเหมอนรปขนธกจรง แตความเกดสบตอกนของนามขนธ ทง ๔ น พระสมมาสมพทธเจาและปรจตตวชานนอภญญาลาภบคคลทงหลายยอมเหนไดดวยปญญา คลายกบวา นามขนธ ๔ เหลานน มรปรางสณฐาน สสน วรรณะ ฉะนน จงมนมตเครองหมาย สวนความเปนอยของพระนพพานนนไมเปนเชนนน แมแตประการใดเลย ฉะนน จงไดชอวา อนมตตนพพาน

๓. อปปณหตนพพาน หมายความวา ความเปนอยของพระนพพานนน ไมมอารมณทนาปรารถนาดวยโลภะและไมม

ตณหาทเปนตวตองการอยในนพพานนน อธบายวา สงขตธรรมทงหลายทเปนรปกตามนามกตาม ตองมสภาพปณหตะ คอ อารมณทนาปรารถนาดวยโลภะ หรอมตณหา ทง ๒ อยางน หรออยางใดอยางหนง แมวาโลกตตรจต เจตสกเหลาน จะไมมอารมณทนาปรารถนาดวยโลภะ และไมมตวตณหากจรง แตกยงไมพนจากความเปน ปณหตธรรม เพราะตองเกดอยกบบคคล สวนพระนพพานนนไมไดเกดอยภายในบคคล เปนธรรมภายนอกโดยสวนเดยว ฉะนน จงชอวา อปปณหตนพพาน

หมายเหต.. คาวา อปาทเสส ไดแก วบากและกมมชรป ปรจเฉทท ๗ สมจจยสงคหวภาค ในปรจเฉทท ๗ น เปนการแสดงรวบรวมสภาวะปรมตถ

ธรรม ๔ ประการคอ จต เจตสก รป นพพาน ทเรยกวา วตถธรรม ๗๒ พรอมกน หรอปรจเฉททมชอวา “ สมจจยะ “ เพราะเปนเหตใหแสดงการรวบรวมปรมตถธรรมทมสภาพเขากนไดใหอยเปนหมวดหม โดยประ เภทแหงธรรมตาง ๆ ซงวาโดยหมวดใหญ ม ๔

หมวด คอ อกศลสงคหะ มสสกสงคหะ โพธปกขยสงคหะ และสพพสงคหะ ตามทจะสงเคราะหเขาได คาวา วตถธรรม หมายความวา ธรรมทมองคธรรมปรมตถของตนโดยเฉพาะสามารถปรากฏแกปญญาของบณฑตได ฉะนน บรรดาสงทมชวตและไมมชวตทงหลาย ถานบเอาแตธรรมทมสภาวลกษณะของตนแลว ยอมม ๗๒ กลาวคอ จตทงหมดนบเปน ๑ เพราะเมอวาโดยสภาวลกษณะแลว ยอมมลกษณะอยางเดยวกน คอ มการรอารมณเปนลกษณะ ทเรยกวา อารมมณวชานนลกขณ ดวยเหตน จตทงหมดจงนบแตเพยง ๑ เจตสก เมอกลาวโดยพสดาร ม ๓,๔๒๖ ดวง แตถานบตามสภาวะลกษณะของตน ๆ แลว ม ๕๒ ดวง ในจานวน รปทงหมด นน นบเอาแตเฉพาะนปผนนรป และนปผนนรปน กมอยหลายประเภทดวยกน คอ กมมชนปผนนรปกม จตตชนปผนนรปกม อตชนปผนนรปกม อาหารชนปผนนรปกม แตเมอกลาวโดยสภาวลกษณะแลว กมอยเพยง ๑๘ เทานน ฉะนน จงนบเอานปผนนรป ๑๘

นพพาน เมอจาแนกโดยปรยายแหงเหตแลวม ๒ เมอจาแนกโดยอาการเขาทถงแลว ม ๓ แตเมอวาโดยสภาวลกษณะแลว มเพยงอยางเดยว คอ สนตลกษณะ ฉะนน จงนบนพพานเปน ๑ สวน อนปผนนรป ๑๐ นน ไมมสภาวะลกษณะของตนโดยเฉพาะ เปนการกาหนดรปกลาปตอรปกลาป และเปนอาการของนปผนนรปนนเอง ฉะนน จงไมนบเอาอนปผนนรปทง ๑๐ น เขาอยในวตถธรรมใหเปนพเศษขนไปอก จงคงมวตถธรรมเพยง ๗๒ ประการเทานน ในปรจเฉทท ๗ น พระอนรทธาจารยแสดงการรวบรวมธรรมทมสภาพเขากนได ทเรยกวา สมจจยสงคหะ นน เปนหมวด ๆ ม ๔ หมวดดวยกน คอ ๑. อกศลสงคหะ การแสดงสงเคราะหธรรมทเปนฝาย อกศล โดยสวนเดยว คอ โดยประเภทแหงอกศลธรรม ๙ กอง คอ อาสวะ ๔ โอฆะ ๔ โยคะ ๔ คนถะ ๔ อปาทาน ๔ นวรณ ๖ อนสย ๗ สงโยชน ๑๐ กเลส ๑๐

๒. มสสกสงคหะ การแสดงสงเคราะห ธรรมทเปน กศล อกสล อพยากตะทง ๓ ปนกน คอ การรวบรวมวตถธรรม ๗๒ ประการ โดยประเภทแหงหมวดธรรมทเจอกน ซงเปนไดทงกศลและอกศล ไดแก เหต ๖ ฌานงคะ ๖ มคคงคะ ๑๒ อนทรย๒๒พละ๙ อธบด ๔อาหาร๔ ๓.โพธปกขยสงคหะการแสดงสงเคราะหธรรมทเปนฝายมรรคญาณโดยประเภทแหงธรรมทเปนฝกฝายแหงธรรมเปนเครองตรสร ม ๗ หมวด ไดแก สตปฏฐาน ๔ สมมปปธาน ๔ อทธบาท ๔ อนทรย ๕ พละ ๕ โพชฌงค ๗ มรรคมองค ๘ ๔. สพพะสงคหะ การรแสดงสงเคราะหจต เจตสก รป นพพาน ซงเปนวตถธรรมทงหมด รวมกน โดยประเภทแหงธรรม ๔ หมวด ไดแก ขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘ อรยสจ ๔ (ขนธ อายตนะ ธาต สจจะ)

๑. อกศลสงคหะ ๑. อาสวะ ๔

อาสวะ แปลวา เครองหมกดอง หมายถง กเลสทหมกดองอยในขนธสนดาน ทาใหเกดความหลงไหล มวเมาอยในสงสารวฏฏไมสรางซาม ๔ อยาง คอ ๑. กามาสวะ เครองหมกดองคอความยนดพอใจในกามภพและในกามคณทง ๕ อนเปนวตถกาม และกเลสกาม องคธรรมไดแก โลภเจตสก ทในโลภมลจต ๘ ๒. ภวาสวะ เครองหมกดอง คอ ความยนดพอใจในรปภพ อรปภพ คอความเกดในรปภม อรปภม หรอ รปฌาน อรปฌาน องคธรรมไดแก โลภเจตสก ทในโลภมลจต ๘ ๓. ทฏฐาสวะ เครองหมกดอง คอ ความเหนผดจากทานองคลองธรรม องคธรรมไดแก ทฏฐเจตสก ทในโลภมลทฏฐคตสมปยตตจต ๔ ๔.อวชชาสวะ เครองหมกดองคอ ความหลง ความไมรสภาวะธรรมตามความเปนจรงหรอไมรในธรรม ๘ ประการ มอรยสจ ๔ เปนตน องคธรรมไดแก โมหเจตสก ทในอกศลจต ๑๒

๒. โอฆะ ๔

โอฆะ แปลวา หวงนา หมายถง กเลสทเปรยบประดจหวงนา ทพดพาเอาสตวทงหลายไปสอบายภมทง ๔ และความเวยนวายตายเกดและจมอยในสงสารวฏฏ ม ๔ อยาง คอ

๑. กาโมฆะ หวงนาคอ ความยนดตดในกามภพ และในกามคณอารมณทง ๕ องคธรรมไดแก โลภเจตสก ทในโลภมลจต ๘

๒. ภโวฆะ หวงนา คอ ความยนดพอใจในภพ คอ การเกดในรปภม อรปภม และในรปฌาน อรปฌาน องคธรรมไดแก โลภเจตสก ในทโลภมลจต ๘

๓. ทฏโฐฆะ หวงนา คอ ความเหนผดจากทานองคลองธรรม องคธรรมไดแก ทฏฐเจตสก ทในโลภมลทฏฐคตสมปยตตจต ๔

๔. อวชโชฆะ หวงนา คอ ความหลง ความไมรสภาวะธรรมตามความเปนจรง องคธรรม ไดแก โมหเจตสก ทในอกศลจต ๑๒

๓. โยคะ ๔

โยคะ แปลวา เครองผก หรอเครองประกอบ หมายถง กเลสทเปนเครองประกอบหรอผกสตวไวในอบายภม ๔ และในความเวยนวายตายเกดในสงสารวฏฏ ม ๔ อยางคอ

๑. กามโยคะ เครองประกอบ คอ ความยนดพอใจกามภพและในกามคณทง ๕ องคธรรมไดแก โลภเจตสก ทในโลภมลจต ๘

๒. ภวโยคะ เครองประกอบ คอ ความยนดพอใจในรปภพ อรปภพ หรอในรปฌาน อรปฌาน องคธรรมไดแก โลภเจตสก ทในโลภมลจต ๘

๓. ทฏฐโยคะ เครองประกอบ คอ ความเหนผดจากทานองคลองธรรม องคธรรมไดแก ทฏฐเจตสก ทในโลภมลทฏฐคตสมปยตตจต ๔

๔. อวชชาโยคะ เครองประกอบ คอ ความหลง ความไมรสภาวะธรรมตามความเปนจรง องคธรรมไดแก โมหเจตสก ทในอกศลจต ๑๒

๔. คนถะ

คนถะ แปลวา เครองผกมดหมายถง กเลสทเปนเครองผกมดสตวทงหลายไวในอบายภม ๔ และในความเวยนวายตายเกดในสงสารวฏฏ ม ๔ อยาง คอ

๑. อภชฌากายคนถะ เครองผกมดซงนามกาย คอ ความยนดพอใจในอารมณอนเปนทตงแหงความยนด องคธรรมไดแก โลภเจตสก ทในโลภมลจต ๘

๒. พยาปาทกายคนถะ เครองผกมดซงนามกาย คอ ความพยาบาทปองราย ในอารมณอนเปนทตงแหงความคดเคอง องคธรรมไดแก โทสเจตสก ทในโทสมลจต ๒

๓. สลพพตปรามาสกายคนถะ เครองผกมดซงนามกาย คอ ความยดถอในสลพรตอนเปนขอปฏบตทผดจากมรรคาแหงการตรสร องคธรรมไดแก ทฏฐเจตสก ทในโลภมลทฏฐคตสมปยตตจต ๔

๔. อทงสจจาภนเวสกายคนถะ เครองผกมดซงนามกาย คอ ความยดถอในความคดความเหนของตนวา นเทานนจรง (ของคนอนไมจรง) องคธรรมไดแก ทฏฐเจตสก ทในโลภมลทฏฐคตสมปยตตจต ๔

๕. อปาทาน ๔ อปาทาน แปลวา ความเขาไปยดไว หมายถง กเลสทเปน

เหตเขาไปยดถออยางเหนยวแนนในสงทผด ทไมควร ม ๔ อยาง คอ

๑. กามปาทาน ความยดมน คอ ความยนดพอใจในกามภพ หรอในกามคณทง ๕ องคธรรมไดแก โลภเจตสก ทในโลภมลจต ๘

๒. ทฏปาทาน ความยดมน คอ ความเหนผดจากทานองคลองธรรม องคธรรมไดแก ทฏฐเจตสก ทในโลภมลทฏฐคตสมปยตตจต ๔

๓. สลพพตปาทาน ความยดมน ในขอปฏบตทผดจากมรรคาแหงพระนพพาน องคธรรมไดแก ทฏฐเจตสก ทในโลภมลทฏฐคตสมปยตตจต ๔

๔. อตตวาทปาทาน ความยดในวาทะหรอ ความคดความเหนของตนวาถกของผอนผดหมดองคธรรมไดแกทฏฐเจตสกทในโลภมลทฏฐคตสมปยตตจต ๔

๖. นวรณ ๖

นวรณ แปลวา เครองขดขวาง หรอ เครองขวางกน หมายถง กเลสทเปนเครองขดขวาง หรอ ขวางกน ไมใหทาความด ม ๖ อยาง คอ

๑. กามฉนทนวรณ เครองขวางกน คอ ความยนดพอใจในกามภพหรอในกามคณอารมณ องคธรรมไดแก โลภเจตสก ทในโลภมลจต ๘

๒. พยาปาทนวรณ เครองขวางกน คอ ความพยาบาทปองราย ความขดเคองในอารมณอนเปนทตงแหงความขดเคอง องคธรรมไดแก โทสเจตสก ทในโทสมลจต ๒

๓. ถนมทธนวรณ เครองขวางกน คอ ความงวงเหงาหาวนอน หรอความทอแทตอการทาด องคธรรมไดแกถนเจตสกและมทธเจตสกทในอกศลสสงขารกจต ๕

๔. อทธจจกกกจจนวรณ เครองขวางกน คอ ความฟงซานราคาญใจในอกศลทไดทาไปแลวและในกศลทยงไมไดทา องคธรรมไดแก อทธจจเจตสก ทในอกศลจต ๑๒ และกกกจจเจตสก ทในโทสมลจต ๒

๕.วจกจฉานวรณ เครองขวางกน คอ ความลงเลสงสย ในธรรม ๘ ประการมคณพระพทธ เปนตน องคธรรมไดแก วจกจฉาเจตสก ทในโมหวจกจฉาสมปยตตจต ๑

๖. อวชชานวรณ เครองขวางกน คอ ความไมรสภาพธรรมตามความเปนจรง ม อรยสจ ๔ เปนตน องคธรรมไดแก โมหเจตสก ทในอกศลจต ๑๒

๗. อนสย ๗ อนสย แปลวา ความนอนเนอง หมายถง กเลสทนอนเนอง

อยในขนธสนดาน ทาใหสตวหลบไหลอยในสงสารวฏฏอนยาวนาน ม ๗ อยาง คอ

๑. กามราคานสย ความนอนเนอง คอ ความยนดพอใจในกามภพและในกามคณอารมณ องคธรรมไดแก โลภเจตสก ทในโลภมลจต ๘

๒. ภวราคานสย ความนอนเนอง คอ ความยนดพอใจในรปภพและอรปภพ หรอในรปฌาน และอรปฌาน องคธรรมไดแก โลภเจตสก ทในโลภมลจต ๘

๓. ปฏฆานสย ความนอนเนอง คอ ความกระทบกระทงในอารมณอนเปนทตงแหงความขดเคอง องคธรรมไดแก โทสเจตสก ทในโทสมลจต ๒

๔. มานานสย ความนอนเนอง คอความถอตวถอตน องคธรรมไดแก มานเจตสก ทในโลภมลทฏฐคตวปปยตตจต ๔

๕. ทฏฐานสย ความนอนเนอง คอ ความเหนผดจากทานองคลองธรรม องคธรรมไดแก ทฏฐเจตสก ทในโลภมลทฏฐคตสมปยตตจต ๔

๖. วจกจฉานสย ความนอนเนอง คอ ความลงเลสงสยไมแนใจในธรรม ๘ ประการ มพทธคณ เปนตน องคธรรมไดแก วจกจฉาเจตสก ทในโมหมลวจกจฉาสมปยตตจต ๑

๗. อวชชานสย ความนอนเนอง คอ ความหลง ความไมรสภาวะธรรมทงหลายตามความเปนจรง ไดแกไมรในธรรม ๘ ประการ ม อรยสจ ๔ เปนตน องคธรรมไดแก โมหเจตสก ทในอกศลจต ๑๒

๘. สญโญชน ๑๐

สญโญชน แปลวา เครองรอยรด หมายถง กเลสทเปนเครองรอยรดสตวทงหลายไว ไมใหออกไปจากสงสารวฏฏได ม ๑๐ อยาง คอ

๑. กามราคสญโญชน เครองรอยรด คอ ความยนดพอใจในกามภพ หรอในกามคณอารมณ องคธรรมไดแก โลภเจตสก ทในโลภมลจต ๘

๒. ภวราคสญโญชน เครองรอยรด คอ ความยนดพอใจในรปภพ อรปภพ หรอ ในรปฌาน อรปฌาน องคธรรมไดแก โลภเจตสก ทในโลภมลจต ๘

๓.ปฏฆสญโญชน เครองรอยรด คอความกระทบกระทงความขดเคองในอารมณอนเปนทตงแหงความขดเคององคธรรมไดแกโทสเจตสกทในโทสมลจต๒

๔. มานสญโญชน เครองรอยรด คอ ความถอตวถอตนในทางทผด องคธรรมไดแก มานเจตสก ทในโลภมลทฏฐคตวปปยตตจต ๔

๕. ทฏฐสญโญชน เครองรอยรด คอ ความเหนผดจากทานองคลองธรรม องคธรรมไดแก ทฏฐเจตสก ทในโลภมลทฏฐคตสมปยตตจต ๔

๖. สลพพตปรามาสสญโญชน เครองรอยรด คอ ความยดถอในขอปฏบตทผด องคธรรมไดแก ทฏฐเจตสก ทในโลภมลทฏฐคตสมปยตตจต ๔

๗. วจกจฉาสญโญชน เครองรอยรด คอ ความลงเลสงสยในธรรม ๘ ประการ มพทธคณ เปนตน องคธรรมไดแก วจกจฉาเจตสก ทในโมหมลวจกจฉาสมปยตตจต ๑

๘. อสสาสญโญชน เครองรอยรด คอ ความรษยาไมพอใจทรพยสมบตหรอคณความดของบคคลอน องคธรรมไดแก อสสาเจตสก ทในโทสมลจต ๒

๙. มจฉรยสญโญชน เครองรอยรด คอ ความตระหนในทรพยและคณความดของตน องคธรรมไดแก มจฉรยเจตสก ทในโทสมลจต ๒

๑๐. อวชชาสญโญชน เครองรอยรด คอ ความหลง ความไมร สภาวะธรรมทงหลายตามความเปนจรง ไดแก ความไมรใน

ธรรม ๘ ประการม อรยสจ ๔ เปนตน องคธรรมไดแก โมหเจตสก ทในอกศลจต ๑๒

จาแนกสงโยชน ๑๐ ตามสตตนตนย โดยโอรมภาคยะ และ อทธมภาคยะ

๑. โอรมภาคยสงโยชน สงโยชนทเปนไปในสวนเบองตา ไดแก กามภม ม ๕ คอ ๑. กามราคสงโยชน ๒. ปฏฆสงโยชน ๓. ทฏฐสงโยชน ๔. สลพพตปรามาสสงโยชน ๕. วจกจฉาสงโยชน ๒. อทธมภาคยสงโยชน สงโยชนทเปนไปในสวนเบองสง ไดแก รปภม อรปภม ม ๕ ๑. รปราคสงโยชน ๒. อรปราคสงโยชน ๓. มานสงโยชน ๔. สลพพตปรามาสสงโยชน ๕. อวชชาสงโยชน

จาแนกสงโยชน ๑๐ ตามอภธรรมนย

โดยโอรมภาคยะ และ อทธมภาคยะ ๑. โอรมภาคยสงโยชน สงโยชนทเปนไปในสวนเบองตา ม ๗ คอ ๑. กามราคสงโยชน ๒. ปฏฆสงโยชน ๓. ทฏฐสงโยชน ๔. สลพพตปรามาสสงโยชน ๕. วจกจฉาสงโยชน ๖. อสสาสงโยชน ๗. มจฉรยสงโยชน ๒. อทธมภาคยสงโยชน สงโยชนทเปนไปในสวนเบองสง ม ๓ คอ ๑. ภวราคสงโยชน ๒. มานสงโยชน ๓. อวชชาสงโยชน

๙. กเลส ๑๐ กเลส แปลวา เครองเศราหมอง หมายถง สภาวะททาให

จตใจเศราหมอง ม ๑๐ อยาง คอ ๑. โลภกเลส เครองเศราหมอง คอ ความโลภ ความอยาก

ไดของผอน และยดถอของตนไวแนน องคธรรมไดแก โลภเจตสก ทในโลภมลจต ๘

๒.โทสกเลส เครองเศราหมองคอความโกรธ ความประทษรายในอารมณอนเปนทตงแหงความขดเคอง องคธรรมไดแก โทสเจตสก ทในโทสมลจต ๒

๓. โมหกเลส เครองเศราหมอง คอ ความหลงความไมรสภาวะธรรมทงหลายตามความเปนจรง ไดแก ความไมรในธรรม ๘ ประการ มอรยสจ ๔ เปนตน องคธรรมไดแก โมหเจตสก ทในอกศลจต ๑๒

๔. มานกเลส เครองเศราหมอง คอ ความถอตวถอตนในทางทผด องคธรรมไดแก มานเจตสก ทในโลภมลทฏฐคตวปปยตตจต ๔

๕. ทฏฐกเลส เครองเศราหมอง คอ ความเหนผดจากทานองคลองธรรม องคธรรมไดแก ทฏฐเจตสก ทในโลภมลทฏฐคตสมปยตตจต ๔

๖. วจกจฉากเลส เครองเศราหมอง คอ ความลงเลสงสย ไมตกลงใจเดดขาด ในธรรม ๘ประการมพทธคณเปนตนองคธรรมไดแกวจกจฉาเจตสกทในโมหมลวจกจฉาสมปยตตจต ๑

๗. ถนกเลส เครองเศราหมองคอความทอแทตอการทาคณความด องคธรรมไดแก ถนเจตสก ทในอกศลสสงขารกจต ๕

๘. อทธจจกเลส เครองเศราหมอง คอ ความฟงซาน ซดสาย จบอารมณไมมน องคธรรมไดแก อทธจจเจตสก ทในอกศลจต ๑๒

๙. อหรกกเลส เครองเศราหมองคอ ความไมละอายตอบาป ตอทจรต ทราชพตาง ๆ องคธรรมไดแก อหรกเจตสก ทในอกศลจต ๑๒

๑๐. อโนตตปปกเลส เครองเศราหมอง คอ ความไมเกรงกลวตอบาป ตอทจรต ทราชพตาง ๆ องคธรรมไดแก อโนตตปปเจตสก ทในอกศลจต ๑๒

๒ . มสสกสงคหะ การแสดงสงเคราะหธรรมทเปน กศล อกศล อพยากตะ ทง

๓ ปนกน เรยกวา มสสกสงคหะ ในมสสกสงคหะน ทานแสดงธรรมไว ๗ หมวด คอ

๑. เหต ๖

เหต แปลวา สงทเปนตนตอใหสงอนเกดขน หมายถง ธรรมทเปนตนตอทาใหผลธรรม คอ วบากเกดขน ม ๖ อยาง คอ

๑. โลภเหต ตนตอ คอ ความโลภ ความอยากได หรอความทะยานอยาก ในอารมณอนนาใครนาปรารถนา เปนเครองทาใหรปนามทเกดพรอมกนกบตนตงมนและเจรญขนไดในอารมณ องคธรรมไดแก โลภเจตสก ทในโลภมลจต ๘

๒.โทสเหต ตนตอ คอ ความโกรธความประทษรายความขนเคองในอา รมณอนไมเปนทนาใคร ไมนาปรารถนา เปนเครองทาใหรปนามทเกดพรอมกนกบตนตงมนและเจรญขนไดในอารมณองคธรรมไดแก โทสเจตสกทในโทสมลจต ๒

๓. โมหเหต ตนตอ คอ ความหลง ความไมรสภาวะธรรมตามความเปนจรง ไดแก ไมรในธรรม ๘ ประการ มอรยสจ ๔ เปนตน เปนเครองทาใหรปนามทเกดพรอมกนกบตนตงมนและเจรญขนไดในอารมณ องคธรรมไดแก โมหเจตสก ทในอกศลจต ๑๒

๔. อโลภเหต ตนตอ คอ ความไมโลภ ความไมทะยานอยากได ในอารมณอนนาใครนาปรารถนา เปนเครองทาใหรป

นามทเกดพรอมกนกบตนตงมนและเจรญขนไดในอารมณ องคธรรมไดแก อโลภเจตสก ทในโสภณจต ๕๙ หรอ ๙๑

๕. อโทสเหต ตนตอ คอ ความไมโกรธ ไมประทษราย ในอารมณอนเปนทตงแหงความขดเคอง เปนเครองทาใหรปนามทเกดพรอมกนกบตนตงมนและเจรญขนไดในอารมณ องคธรรมไดแก อโทสเจตสก ทในโสภณจต ๕๙ หรอ ๙๑

๖. อโมหเหต ตนตอ คอ ความไมหลง ความรสภาวะธรรมทงปวง ตามความเปนจรง ไดแก ความรในธรรม ๘ ประการมอรยสจ ๔ เปนตน เปนเครองทาใหรปนามทเกดพรอมกนกบตนตงมนและเจรญขนไดในอารมณ องคธรรมไดแก ปญญาเจตสก ทในตเหตกจต ๔๗ หรอ ๗๙ ดวง

๒. ฌานงคะ ๗ ฌานงคะแปลวา องคแหงฌาน หมายถง ธรรมทเปนองค

แหงฌานในการเพงอารมณและเผาธรรมทเปนปฏปกษ มนวรณเปนตน ใหสงบลง ม ๗ อยาง คอ

๑. วตก ธรรมชาตทยกจตขนสอารมณ เปนเครองเพงอารมณ องคธรรมไดแก วตกเจตสก ทในกามจต ๔๔ (เวนทวปญจวญญาณจต ๑๐) ปฐมฌานจต ๑๑

๒. วจาร ธรรมชาตทเคลาคลงอารมณ เปนเครองเพงอารมณ องคธรรมไดแก วจารเจตสก ทในกามจต ๔๔ (เวนทวปญจวญญาณจต ๑๐) ปฐมฌานจต ๑๑ ทตยฌานจต ๑๑

๓. ปต ธรรมชาตทมความชนชมยนดในอารมณ เปนเครองเพงอารมณ องคธรรมไดแก ปตเจตสก ทในโสมนสสสหคตจต ๕๑ ไดแก กามโสมนสสสหคตจต ๑๘ ปฐมฌานจต ๑๑ ทตยฌานจต ๑๑ ตตยฌานจต ๑๑

๔. เอกคคตา ธรรมชาตทตงมนในอารมณเดยว เปนเครองเพงอารมณ องคธรรมไดแก เอกคคตเจตสก ทในจต ๑๑๐ (เวนโมหมลอทธจจสมปยตตจต ๑ และทวปญจวญญาณจต ๑๐)

๕. โสมนส ธรรมชาตทเสวยอารมณเปนสขใจ เปนเครองเพงอารมณ องคธรรมไดแก เวทนาเจตสก ทในโสมนสสสหคตจต ๖๒

๖. โทมนส ธรรมชาตทเสวยอารมณเปนทกขใจ เปนเครองเพงอารมณ องคธรรมไดแก เวทนาเจตสก ทในโทสมลจต ๒

๗. อเบกขา ธรรมชาตทเสวยอารมณเปนกลาง เปนเครองเพงอารมณ องคธรรมไดแก เวทนาเจตสก ทในอเบกขาสหคตจต ๕๕

ธรรมทเปนปฏปกษกบองคฌาน นน คอ ถนมทธะ เปนปฏปกษ กบ วตก วจกจฉา เปนปฏปกษ กบ วจาร พยาบาท เปนปฏปกษ กบ ปต กามฉนทะ เปนปฏปกษ กบ เอกคคตา

อทธจจะ กกกจจะ โทมนส เปนปฏปกษ กบ โสมนส อเบกขา

ปต โสมนสเวทนา เปนปฏปกษ กบ โทมนสสเวทนา

๓. มคคงคะ ๑๒ มคคงคะแปลวา องคแหงมรรคคอหนทาง หมายถง ธรรม

ทเปนขอปฏบตทใหดาเนนไปสสคตภม ทคตภมและพระนพพาน เมอวาโดยองคธรรมปรมตถแลวม ๙ คอ ปญญา วตก วรต ๓ วรยะ สต เอกคคตา ทฏฐ แตเมอวาโดยประเภทแลว มจานวน ๑๒ ประเภท คอ ๑. สมมาทฏฐ ความเหนชอบเปนหนทางใหถงสคตภมและพระนพพาน องคธรรมไดแก ปญญาเจตสก ทในญาณสมปยตตจต ๔๗ หรอ ๗๙ ๒.สมมาสงกปปะ ความดารชอบ เปนหนทางใหถงสคตภมและพระนพพาน องคธรรมไดแกวตกเจตสกทในกามาวจรโสภณจต ๒๔ ปฐมฌานจต ๑๑ ๓.สมมาวาจา การกลาววาจาชอบเปนหนทางใหถงสคตภมและพระนพพาน องคธรรมไดแก สมมาวาจาเจตสก ทในมหากศลจต ๘ โลกตตรจต ๔๐

๔.สมมากมมนตะ การกระทาชอบเปนหนทางใหถงสคตภมและพระนพพาน องคธรรมไดแก สมมากมมนตเจตสก ทในมหากศลจต ๘ โลกตตรจต ๔๐ ๕.สมมาอาชวะ การเลยงชพชอบ หนทางใหถงสคตภมและพระนพพาน องคธรรมไดแก สมมาอาชวเจตสก ทในมหากศลจต ๘ โลกตตรจต ๔๐ ๖.สมมาวายามะ ความเพยรชอบ เปนหนทางใหถงสคตภมและพระนพพาน องคธรรมไดแก วรยเจตสก ทในโสภณจต ๙๑ ๗. สมมาสต ความระลกชอบ เปนหนทางใหถงสคตภมและพระนพพาน องคธรรมไดแก สตเจตสก ทในโสภณจต ๙๑ ๘. สมมาสมาธ ความตงมนชอบ เปนหนทางใหถงสคตภมและพระนพพาน องคธรรมไดแก เอกคคตาเจตสก ทในโสภณจต ๙๑ ๙. มจฉาทฏฐ ความเหนผด เปนหนทางใหถงทคตภม องคธรรมไดแก ทฏฐเจตสก ทในทฏฐคตสมปยตตจต ๔

๑๐. มจฉาสงกปปะ ความดารผด เปนหนทางใหถงทคตภม องคธรรมไดแก วตกเจตสก ทในอกศลจต ๑๒ ๑๑. มจฉาวายามะ ความเพยรผด เปนหนทางใหถงทคตภม องคธรรมไดแก วรยเจตสก ทในอกศลจต ๑๒ ๑๒. มจฉาสมาธ ความตงใจมนผด เปนหนทางใหถงทคตภม องคธรรมไดแก เอกคคตเจตสก ทในอกศลจต ๑๑ (เวนวจกจฉาสมปยตตจต ๑) ในองคมรรคทง ๑๒ น องคมรรคทเปนเหตหรอหนทางใหถงสคต และพระนพพานนน มอย ๘ คอ สมมาทฏฐ สมมาทฏฐ สมมาวาจา สมมากมนนตะ สมมาอาชวะ สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ องคมรรคทเปนเหตหรอหนทางใหไปถงทคตภม มอย ๔ คอ มจฉาทฏฐ มจฉาสงกปปะ มจฉาวายามะ มจฉาสมาธ

๔ .อนทรยงคะ ๒๒ อนทรย เมอวาโดยองคธรรมปรมตถแลว ม ๑๖ คอ ปสาทรป ๕ ภาวรป ๒ ชวตรป ๑ ชวตนทรยเจตสก ๑ จต ๑ เวทนา ๑

สทธา ๑ วรยะ ๑ สต ๑ เอกคคตา ๑ ปญญา ๑ เมอวาโดยประเภทม ๒๒ คอ

๑. จกขนทรย ธรรมชาตทเปนใหญเปนผปกครองในการเหน องคธรรมไดแก จกขปสาท

๒.โสตนทรย ธรรมชาตทเปนใหญเปนผปกครองในการไดยน องคธรรมไดแก โสตปสาท

๓.ฆานนทรย ธรรมชาตทเปนใหญเปนผปกครองในการรกลน องคธรรมไดแก ฆานปสาท

๔. ชวหนทรย ธรรมชาตทเปนใหญเปนผปกครองในการรรส องคธรรมไดแก ชวหาปสาท

๕. กายนทรย ธรรมชาตทเปนใหญเปนผปกครองในการสมผส องคธรรมไดแก กายปสาท

๖. อตถนทรย ธรรมชาตทเปนใหญเปนผปกครองในความเปนหญงองคธรรมไดแกอตถภาวรป

๗.ปรสนทรย ธรรมชาตทเปนใหญเปนผปกครองในความเปนชาย องคธรรมไดแกปรสภาวรป

๘. ชวตนทรย ธรรมชาตทเปนใหญเปนผปกครองในการรกษารปและนาม องคธรรมไดแก ชวตรป และ ชวตนทรยเจตสก

๙.มนนทรย ธรรมชาตทเปนใหญเปนผปกครองในการรบอารมณ องคธรรมไดแก จตทงหมด

๑๐.สขนทรย ธรรมชาตทเปนใหญเปนผปกครองในการเสวยความสขกาย องคธรรมไดแก เวทนาเจตสก ทในสขสหคตกายวญญาณจต ๑

๑๑.ทกขนทรย ธรรมชาตทเปนใหญเปนผปกครองในการเสวยความทกขกาย องคธรรมไดแก เวทนาเจตสก ทในทกขสหคตกายวญญาณจต ๑

๑๒.โสมนสสนทรย ธรรมชาตทเปนใหญเปนผปกครองในการเสวยความสขใจ องคธรรมไดแก เวทนาเจตสก ทในโสมนสสสหคตจต ๖๒

๑๓.โทมนสสนทรย ธรรมชาตทเปนใหญเปนผปกครองในการเสวยความทกขใจ องคธรรมไดแก เวทนาเจตสก ทในโทสมลจต ๒

๑๔. อเปกขนทรย ธรรมชาตทเปนใหญเปนผปกครองในการเสวยอารมณเปนกลาง องคธรรมไดแก เวทนาเจตสก ทในอเบกขาสหคตจต ๕๕

๑๕. สทธนทรย ธรรมชาตทเปนใหญเปนผปกครองในความเชอตอสงทควรเชอ องคธรรมไดแก สทธาเจตสก ทในโสภณจต ๙๑

๑๖. วรยนทรย ธรรมชาตทเปนใหญเปนผปกครองในเพยร องคธรรมไดแก วรยเจตสก ทในวรยสมปยตตจต ๑๐๕

๑๗.สตนทรย ธรรมชาตทเปนใหญเปนผปกครองในการระลกชอบ องคธรรมไดแก สตเจตสก ทในโสภณจต ๙๑

๑๘.สมาธนทรย ธรรมชาตทเปนใหญเปนผปกครองในการตงมนในอารมณเดยว องคธรรมไดแก เอกคคตาเจตสก ทในจต ๗๒ (เวนอวรยจต ๑๖วจกจฉาสมปยตตจต ๑)

๑๙. ปญญนทรย ธรรมชาตทเปนใหญเปนผปกครองในการรตามความเปนจรง องคธรรมไดแก ปญญเจตสก ทในญาณสมปยตตจต ๔๗ หรอ ๗๙

๒๐. อนญญาตญญสสามตนทรย ธรรมชาตทเปนใหญเปนผปกครองในการรแจงอรยสจ ๔ ทตนไมเคยร องคธรรมไดแก ปญญาเจตสก ทในโสดาปตตมรรคจต ๑

๒๑.อญญนทรย ธรรมชาตทเปนใหญเปนผปกครองในการรแจงอรยสจ ๔ ทตนเคยรมาแลวองคธรรมไดแก ปญญาเจตสก ทในมรรคจตเบองบน ๓ และผลจตเบองตา๓

๒๒.อญญาตาวนทรย ธรรมชาตทเปนใหญเปนผปกครองในการรแจงอรยสจ ๔ สนสดแลว องคธรรมไดแก ปญญาเจตสก ทในอรหตตผลจต ๑

๕ . พลงคะ พลธรรม เมอวาโดยองคธรรมปรมตถแลวม ๙ คอ สทธา วรยะ สต เอกคคตา ปญญา หร โอตตปปะ อหรกะ อโนตตปปะ เมอวาโดยประเภทแลวกม ๙ เหมอนกน คอ

๑. สทธาพละ ธรรมชาตทไมหวนไหวในความเชอตอสงทควรเชอ องคธรรมไดแก สทธาเจตสก ทในโสภณจต ๙๑

๒.วรยพละ ธรรมชาตทไมหวนไหวในความเพยร องคธรรมไดแก วรยเจตสก ทในวรยสมปยตตจต ๑๐๕

๓.สตพละ ธรรมชาตทไมหวนไหวในการระลกชอบ องคธรรมไดแก สตเจตสก ทในโสภณจต ๙๑

๔. สมาธพละ ธรรมชาตทไมหวนไหวในการตงมนในอารมณอนเดยว องคธรรมไดแก เอกคคตาเจตสก ทในจต๑๐๔ (เวนอวรยจต ๑๖ และวจกจฉาสมปยตตจต ๑)

๕.ปญญาพละ ธรรมชาตทไมหวนไหวในการรตามความเปนจรง องคธรรมไดแก ปญญาเจตสก ทในญาณสมปยตตจต ๗๙

๖. หรพละ ธรรมชาตทไมหวนไหวในความละอายตอทจรต องคธรรมไดแก หรเจตสก ทในโสภณจต ๙๑

๗. โอตตปปพละ ธรรมชาตทไมหวนไหวในความสะดงกลวตอทจรต องคธรรมไดแก โอตตปปเจตสก ทในโสภณจต ๙๑

๘. อหรกพละ ธรรมชาตทไมหวนไหวในความไมละอายตอทจรต องคธรรมไดแก อหรกเจตสก ทในอกศลจต ๑๒

๙. อโนตปปพละ ธรรมชาตทไมหวนไหวในความไมสะดงกลวตอทจรต องคธรรมไดแก อโนตตปปเจตสก ทในอกศลจต ๑๒

คาวา พละ แปลวา กาลง หมายความถง ธรรมทเปนกาลง ไมหวนไหวตอธรรมทเปนปฏปกษกบตน คอ เปนธรรมทมกาลงกดซงปฏปกขธรรมทเกดขนแลว และมความอดทนตอส ทาลายซงปฏปกขธรรมเหลานน อปมาเหมอนนายพลซงมความไมหวนไหวในหนาทของตน คอความเปนผปกครอง ผทอยภายใตบงคบบญชาของตน และเมอไดประสบกบขาศกศตร แลวกไมหวนไหว สามารถทาลายลางศตรนนได ขอนฉนใด พลธรรมฝาย กศล กไมหวนไหวในหนาทของตนและสามารถทาลายอกศลธรรมทเปนปฏปกษกบตนนนไหเสอมสนไปได เชน ศรทธา เปนปฏปกษกบ ความไมศรทธา

วรยะ เปนปฏปกษกบ ความเกยจคราน สต เปนปฏปกษกบ ความประมาท

สมาธ เปนปฏปกษกบ ความฟงซาน ปญญา เปนปฏปกษกบ ความไมร

หร เปนปฏปกษกบ ความไมละอาย

โอตตปปะ เปนปฏปกษกบ ความไมกลว ๖. อธบด ม ๔

อธบด หมายถง ธรรมทเปนใหญยงกวาธรรมทเกยวเนองกนกบตน ม ๔ อยาง คอ

๑. ฉนทาธปต ธรรมชาตทเปนใหญในความพอใจ องคธรรมไดแก ฉนทเจตสก ทใน ทวเหตกชวน ๑๘ ตเหตกชวนะ ๓๔

๒. วรยาธปต ธรรมชาตทเปนใหญในความเพยร องคธรรมไดแก วรยเจตสก ทใน ทวเหตกชวนะ ๑๘ ตเหตกชวนะ ๓๔

๓. จตตาธปต ธรรมชาตทเปนใหญในการรบอารมณ องคธรรมไดแก ทวเหตกชวนจต ๑๘ ตเหตกชวนจต ๓๔ หรอ ๖๖

๔.วมงสาธปต ธรรมชาตทเปนใหญในการรแจงตามความเปนจรง องคธรรมไดแก ปญญาเจตสก ทใน ตเหตกชวนจต ๓๔

อธบด หมายถง สภาวะธรรมทเปนใหญกวา สมปยตตธรรมทเกดพรอมกนกบตน

๗. อาหาร ๔ อาหาร หมายถง ธรรมชาตทเปนผนามาซงผล หรอทา

ใหผลของตนเกดขนม ๔ อยาง คอ

๑. กพฬการาหาร ธรรมชาตทเปนผนาใหอาหารชรปเกด องคธรรมไดแก โอชา ทอยในอาหารตาง ๆ

๒. ผสสาหาร ธรรมชาตทเปนผนาใหเวทนาเกดขน องคธรรมไดแก ผสสะเจตสก ทในจตทงหมด

๓. มโนสญเจตนาการ ธรรมชาตทเปนผนาใหวปากวญญาณมปฏสนธวญญาณเปนตนเหตใหเกดขน องคธรรมไดแก เจตนาเจตสก ทในจตทงหมด

๔. วญญาณาหาร ธรรมชาตทเปนผนาใหเจตสกและกมมชรปเกดขน องคธรรมไดแก จตทงหมด

คาวา อาหาร ทหมายความวา เปนสภาพธรรมทนามาซงธรรมทเปนผลของตน ๆ นนหมายถงนามาซงผลตาง ๆ ดงน

๑.กพฬการาหารนามาซงอาหารสทธฏฐกกลาปใหเกดในสนดานของสตวทงหลาย ๒. ผสสาหาร นามาซงเวทนา คอการเสวยอารมณเปนสขบาง ทกขบาง เฉยๆ บาง

๓.มโนสญเจตนาหาร นามาซงปฏสนธวญญาณคอ การเกดเปนมนษย เทวดา พรหม อบายสตว และปวตตวญญาณ คอ การเหน การไดยน เปนตน ๔. วญญาณาหาร นามาซง เจตสก และ กมมชรป

๓. โพธปกขยสงคหะ โพธปกขยสงคหะ เปนการแสดงสงเคราะหธรรมทเปนฝาย

แหงการตรสรดวยอานาจแหงมรรคญาณ แบงเปน ๗ หมวด คอ สตปฏฐาน ๔ สมมปปธาน ๔ อทธบาท ๔ อนทรย ๕ พละ ๕ โพชฌงค ๗ มคคงคะ ๘ รวมเรยกวา โพธปกขยธรรม ๓๗ ประการ

๑. สตปฏฐาน ๔ สตปฏฐาน หมายความวา สต นนแหละเปนประธานใน

สมปยตตธรรม แลว ตงมนในอารมณ มกาย เปนตน อยางไมขาดสาย ดวยอานาจของกจ มการกาหนดวา ไมงาม เปนตน และ

กาย เปนตน นนเอง เปนฐานใหสตเขาไปตงมน ฉะนน จงชอวา สตปฏฐาน

๑. กายานปสสนาสตปฏฐาน สตทตงมนอยในการพจารณาเนองๆ ซง กาย คอ รปขนธ มลมกายใจเขาออก อรยาบถใหญ อรยาบถนอย เปนตน องคธรรมไดแก สตเจตสก ทในมหากศลจต ๘ มหากรยาจต ๘ อปปนาชวนะ ๒๖

๒. เวทนานปสสนาสตปฏฐาน สตทตงมนในการพจารณาเนองๆ ซงเวทนา คอ สข ทกข เฉยๆ องคธรรมไดแกสตเจตสก ทในมหากศลจต ๘ มหากรยาจต ๘ อปปนาชวนะ๒๖

๓. จตตานปสสนาสตปฏฐาน สตทตงมนในการพจารณาเนอง ๆ ซง จต ม โลภจต อโลภจต โทสจต อโทสจต โมหจต อโมหจต เปนตน องคธรรมไดแก สตเจตสก ทในมหากศลจต ๘ มหากรยาจต ๘ อปปนาชวนะ ๒๖

๔. ธมมานปสสนาสตปฏฐาน สตทตงมนในการพจารณาเนอง ๆ ซงสภาพธรรม ทเปนอยโดยอาการทปราศจากตวตน ม สภาพของ โลภะ โทสะ โมหะ เปนตน องคธรรมไดแก สตเจตสก ทในมหากศลจต ๘ มหากรยาจต ๘ อปปนาชวนะ ๒๖

๒. สมมปปธาน ๔ คาวา สมมปปธาน หมายถง ธรรมทเปนเหตแหงความ

พยายามอนไดแกวรยเจตสก มอาการ ๔ ประการ คอ ๑.อปปนนาน ปาปกาน ปหานาย วายาโม =ปหานปธาน ความพยายามเพอละอกศลธรรมทเกดขนแลวองคธรรมไดแกวรยเจตสกทในกศลจต ๒๑

๒. อนปปนนาน ปาปกาน อนปปาทาย วายาโม = สงวรปธาน ความพยายามเพอใหอกศลธรรมทยงไมเกดนนไมใหเกดขน องคะรรมไดแก วรยเจตสก ทในกศลจต ๒๑

๓. อนปปนนาน กสลาน อปปาทาย วายาโม = ภาวนาปธาน ความพยายามเพอใหกศลธรรมทยงไมเกดใหเกดขน องคธรรมไดแก วรยเจตสก ทในกศลจต ๒๑

๔. อปปนนาน กสลาน ภยโยภาวาย วายาโม = อนรกขนาปธาน ความพยายามเพอใหกศลธรรมทเกดขนแลวใหเจรญยง ๆ ขนไป องคธรรมไดแก วรยเจตสก ทในกศลจต ๒๑

๓. อทธบาท ๔

อทธบาท ไดแก ธรรมทเปนเหตใหถงความสาเรจ ฌาน อภญญา มรรค ผล ไดแก

๑. ฉนททธบาท ความพอใจอยางแรงกลา เปนบาทเบองตนแหงความสาเรจ ฌาน มรรค ผล องคธรรมไดแก ฉนทะเจตสก ทในกศลจต ๒๑

๒. วรยทธบาท ความพยายามอยางแรงกลา เปนบาทเบองตนแหงความสาเรจ ฌาน มรรค ผล องคธรรมไดแก วรยเจตสก ทในกศลจต ๒๑

๓. จตตทธบาท ความตงใจอยางแรงกลา เปนบาทเบองตนแหงความสาเรจ ฌาน มรรค ผล องคธรรมไดแก กศลจต ๒๑

๔. วมงสทธบาทปญญาอยางแรงกลา เปนบาทเบองตนแหงความสาเรจ ฌาน มรรค ผล องคธรรมไดแก ปญญาเจสก ทในกศลญาณสมปยตตจต ๑๗

๔-๕. อนทรย ๕ และพละ ๕

อนทรย หมายถง ธรรมใหญเปนผปกครองในหนาทของตน พละ หมายถง ธรรมทเปนกาลงมสภาพไมหวนไหวตอปฏปกขธรรมและเปนผนาสมปยตตธรรมทเกยวเนองกนกบตน

๑. สทธนทรย ศรทธาเปนผปกครองในความเลอมใสตอสงทควร สทธาพละ ศรทธาเปนผไมหวนไหวในความเลอมใสตอสงทควร องคธรรมไดแก สทธาเจตสก ทในมหากศลจต ๘ มหากรยาจต ๘ อปปนาชวนจต ๒๖

๒.วรยนทรย วรยะเปนผปกครองในความพยายามตอสงทควร วรยพละ วรยะเปนผไมหวนไหวในความพยายามตอสงทควร องคธรรมไดแก วรยเจตสก ทในมหากศลจต ๘ มหากรยาจต ๘ อปปนาชวนจต ๒๖

๓. สตนทรย สตเปนผปกครองในการระลกถงสงทควร สตพละ สตเปนผไมหวนไหวในการระลกถงสงทควร องคธรรมไดแก สตเจตสก ทในมหากศลจต ๘ มหากรยาจต ๘ อปปนาชวนจต ๒๖

๔.สมาธนทรย สมาธเปนผปกครองในการตงมนในอารมณทควร สมาธพละ สมาธเปนผไมหวนไหวในการตงมนใน

อารมณทควร องคธรรมไดแก เอกคคตาเจตสก ทในมหากศลจจต ๘ มหากรยาจต ๘ อปปนาชวนจต ๒๖

๕.ปญญนทรย ปญญาเปนผปกครองในการรตามความเปนจรง ปญญาพละ ปญญาเปนผไมหวนไหวในการรตามความเปนจรง องคธรรมไดแก ปญญาเจตสก ทในมหากศลญาณสมปยตตจต ๔ มหากรยาญาณสมปยตตจต ๔ อปปนาชวนจต ๒๖

๖. โพชฌงค ๗ สมโพชฌงค หมายถง ธรรมทเปนองคแหงการตรสร

อรยสจจะ ๔ โดยชอบม ๗ ประการ คอ ๑. สตสมโพชฌงค ความระลกได เปนองคแหงการตรสรอรยสจจะ ๔ องคธรรมไดแก สตเจตสก ทในมหากศลจต ๘ มหากรยาจต ๘ อปปนาชวนจต ๒๖ ๒. ธมมวจยสมโพชฌงค การพจารณาคนควาในธรรมทงภายในภายนอกเปนองคแหงการตรสรอรยสจจะ ๔ องคธรรมไดแก ปญญาเจตสก ทในมหากศลญาณสมปยตตจต ๔ มหากรยาญาณสมปยตตจต ๔ อปปนาชวนจต ๒๖

๓. วรยสมโพชฌงค ความเพยรพยายาม เปนองคแหงการตรสรอรยสจจะ ๔ องคธรรมไดแก วรยเจตสก ทใน มหากศลจต ๘ มหากรยาจต ๘ อปปนาชวนจต ๒๖ ๔. ปตสมโพชฌงค ความเอบอมใจ เปนองคแหงการตรสรอรยสจจะ ๔ องคธรรมไดแก ปตเจตสก ทในมหากศลโสมนสสสหคตจต ๔ มหากรยาโสมนสสสหคตจต ๔ สปปตกอปปนาชวนจต ๓๐ หรอ รปกศลจต ๓ รปกรยาจต ๓ โลกตตรจต ๘ ๕. ปสสทธสมโพชฌงค ความสงบกายสงบใจ เปนองคแหงการตรสรอรยสจจะ ๔ องคธรรมไดแก กายปสสทธเจตสก จตตปสสทธเจตสก ทใน มหากศลจต ๘ มหากรยาจต ๘ อปปนาชวนจต ๒๖ ๖. สมาธสมโพชฌงค ความตงมนในอารมณ เปนองคแหงการตรสรอรยสจจะ ๔ องคธรรมไดแก เอกคคตาเจตสก ทใน มหากศลจต ๘ มหากรยาจต ๘ อปปนาชวนจต ๒๖

๗. อเบกขาสมโพชฌงค การทาใหสมปยตตธรรมมความสมาเสมอกนในหนาทของตน ๆ เปนองคแหงการตรสรอรยสจจะ

๔ องคธรรมไดแก ตตตรมชฌตตตาเจตสก ทใน มหากศลจต ๘ มหากรยาจต ๘ อปปนาชวนจต ๒๖

คาวา โพชฌงค หมายถง ธรรมอนเปนเครองประกอบของหมวดธรรมทเปนเหตใหรอรยสจ ๔ ไดแก องคแหงโพชฌงค ๗ โดยเฉพาะ ๆ

๗. มรรคมองค ๘ มรรค หมายถงธรรมทเปนหนทางใหถงสคตภมและพระ

นพพาน องคมรรค หมายถง ธรรมทเปนองคแหงมรรค นาใหถงมรรค ผล นพพาน ม ๘ ประการ คอ

๑. สมมาทฏฐ ความเหนชอบ เปนหนทางใหถงมรรค ผล นพพาน องคธรรมไดแก ปญญาเจตสก ทในมหากศลญาณสมปยตตจต ๔ มหากรยาญาณสมปยตตจต ๔ อปปนาชวนจต ๒๖

๒. สมมาสงกปปะ ความดารชอบ เปนหนทางใหถงมรรค ผล นพพาน องคธรรมไดแก วตกเจตสก ทในมหากศลจต ๘ มหากรยาจต ๘ ปฐมฌานชวนจต ๑๐ หรอ รปกศลจต ๑ รปกรยาจต ๑ โลกตตรจต ๘

๓.สมมาวาจา การกลาววาจาชอบ เปนหนทางใหถงมรรค ผล นพพาน องคธรรมไดแก สมมาวาจาเจตสก ทในมหากศลจต ๘ โลกตตรจต ๘ ๔.สมมากมมนตะ การกระทาการงานชอบ เปนหนทางใหถงมรรค ผล นพพาน องคธรรมไดแก สมมากมมนตเจตสก ทในมหากศลจต ๘ โลกตตรจต ๘ ๕.สมมาอาชวะ การเลยงชพชอบ เปนหนทางใหถงมรรค ผล นพพาน องคธรรมไดแก สมมาอาชวเจตสก ทในมหากศลจต ๘ โลกตตรจต ๘ ๖.สมมาวายามะ ความเพยรชอบ เปนหนทางใหถงมรรค ผล นพพาน องคธรรมไดแก วรยเจตสกทในมหากศลจต ๘ มหากรยาจต ๘ อปปนาชวนจต ๒๖ ๗. สมมาสต ความระลกชอบ เปนหนทางใหถงมรรค ผล นพพาน องคธรรมไดแก สตเจตสก ทในมหากศลจต ๘ มหากรยาจต ๘ อปปนาชวนจต ๒๖

๘. สมมาสมาธ ความตงมนใจชอบ เปนหนทางใหถงมรรค ผล นพพาน องคธรรมไดแก เอกคคตาเจตสก ทในมหากศลจต ๘ มหากรยาจต ๘ อปปนาชวนจต ๒๖

๔. สพพสงคหะ สพพะสงคหะ หมายความวา การสงเคราะหจต เจตสก

รป นพพาน ซงเปนวตถธรรมทงหมดรวมกน ในสพพสงคหะน มธรรมอย ๕ หมวดคอ ขนธ ๕ อปาทานขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘ อรสจ ๔

๑. ขนธ ๕ คาวา ขนธ หมายความวา เปนกลม เปนกอง ตรงกบบาล

ทกลาววา ราสฏเฐน (ราสฏเฐน) ขนโธ แปลวาชอวาขนธ เพราะอรรถวา เปนกลม เปนกอง ม ๕ กอง คอ

๑. รปขนธ กองแหงรป องคธรรมไดแก รปทงหมด ๒๘ ๒. เวทนาขนธ กองแหงเวทนา องคธรรมไดแก เวทนา

เจตสก (เวทนา๓/๕) ทในจตทงหมด

๓. สญญาขนธ กองแหงสญญา องคธรรมไดแก สญญาเจตสก (สญญา) ทในจตทงหมด

๔. สงขารขนธ กองแหงสงขาร องคธรรมไดแก เจตสก ๕๐ ดวง (เวนเวทนา และสญญาเจตสก) ทในจตทงหมด ตามสมควร

๕. วญญาณขนธ กองแหงวญญาณ คอจต องคธรรมไดแก จตทงหมด

๒. อปาทานขนธ ๕ อปาทานขนธ หมายถง กองแหงธรรมทเปนอารมณของอปาทาน ม ๕ กอง คอ

๑. รปปาทานขนธ กองรปทเปนอารมณของอปาทาน องคธรรมไดแก รป ๒๘

๒. เวทนปาทานขนธ กองเวทนา ทเปนอารมณของอปาทาน องคธรรมไดแก เวทนาเจตสก ทในโลกยจต ๘๑

๓. สญปาทานขนธ กองสญญา ทเปนอารมณของอปาทาน องคธรรมไดแก สญญาเจตสก ทในโลกยจต ๘๑

๔. สงขารปาทานขนธ กองสงขาร ทเปนอารมณของอปาทาน องคธรรมไดแก เจตสก ๕๐ ดวง (เวนเวทนา สญญา) ทในโลกยจต ๘๑

๕. วญญาณปาทานขนธ กองวญญาณ ทเปนอารมณของอปาทาน องคธรรมไดแก โลกยจต ๘๑

อปาทานขนธ หมายถง ขนธทง ๕ นนเอง ทเปนอารมณของอปาทาน ซงเปนธรรมทเกดอยในภมทง ๓ (ตามสมควร) เรยกวา อปาทานขนธ ๕ (องคธรรมเหมอนขนธ๕)

๓. อายตนะ ๑๒ อายตนะ หมายความวา เครองเชอม หรอเครองตอ

ระหวางจต เจตสก กบอารมณทง ๖ ทาใหเกดธรรมตาง ๆ มวญญาณ เปนตน ตามมา ม ๑๒ คอ

๑. จกขายตนะ จกข ชอวา อายตนะ เพราะเปนเหตใหจต เจตสก เกด องคไดแก จกขปสาทรป

๒. รปายตนะ รปารมณ ชอวา อายตนะ เพราะเปนเหตใหจต เจตสก เกด องคธรรมไดแก สตาง ๆ

๓. โสตายตนะ โสตะ ชอวา อายตนะ เพราะเปนเหตใหจต เจตสก เกด องคธรรมไดแก โสตปสาทรป

๔. สททายตนะ สททารมณ ชอวา อายตนะ เพราะเปนเหตใหจต เจตสก เกด องคธรรมไดแก เสยงตาง ๆ

๕. ฆานายตนะ ฆานะ ชอวา อายตนะ เพราะเปนเหตใหจต เจตสก เกด องคธรรมไดแก ฆานปสาทรป

๖. คนธายตนะ คนธารมณ ชอวา อายตนะ เพราะเปนเหตใหจต เจตสก เกด องคธรรมไดแก กลนตาง ๆ

๗. ชวหายตนะ ชวหา ชอวา อายตนะ เพราะเปนเหตใหจต เจตสก เกด องคธรรมไดแก ชวหาปสาทรป

๘. รสายตนะ รสารมณ ชอวา อายตนะ เพราะเปนเหตใหจต เจตสก เกด องคธรรมไดแก รสตาง ๆ

๙. กายายตนะ กายะ ชอวา อายตนะ เพราะเปนเหตใหจต เจตสก เกด องคธรรมไดแก กายปสาทรป

๑๐. โผฏฐพพายตนะ โผฏฐพพารมณ ชอวา อายตนะ เพราะเปนเหตใหจต เจตสก เกด องคธรรมไดแก เยน – รอน, ออน – แขง, หยอน – ตง

๑๑. มนายตนะ จต ชอวา อายตนะ เพราะเปนเหตใหจต เจตสก เกด องคธรรมไดแก จตทงหมด

๑๒. ธมมายตนะ สภาพธรรมตาง ๆ ชอวา อายตนะ เพราะเปนเหตใหจต เจตสก เกด องคธรรมไดแก เจตสก ๕๒ สขมรป ๑๖ นพพาน บญญต

๔. ธาต ๑๘ ธาต หมายถง ธรรมททรงไวซงสภาวะของตนๆ ไม

เปลยนแปลง แมโลกและสงคมจะเปลยนแปลงไปอยางไรกตาม แตสภาวะของธรรมเหลานน กยงทรงอย ฉะนน จงชอวา ธาต ม ๑๘ อยาง คอ

๑. จกขธาต จกข ชอวา ธาต เพราะทรงไวซง ความใสทรปารมณมากระทบได องคธรรมไดแก จกขปสาทรป

๒. โสตธาต โสตะ ชอวา ธาต เพราะทรงไวซง ความใสทสททารมณมากระทบได องคธรรมไดแก โสตปสาท

๓. ฆานธาต ฆานะ ชอวา ธาต เพราะทรงไวซง ความใสทคนธารมณมากระทบได องคธรรมไดแก ฆานปสาท

๔. ชวหาธาต ชวหา ชอวา ธาต เพราะทรงไวซง ความใสทรสารมณมากระทบได องคธรรมไดแก ชวหาปสาท

๕. กายธาต กาย ชอวา ธาต เพราะทรงไวซง ความใสทโผฏฐพพารมณมากระทบได องคธรรมไดแก กายปสาท

๖. รปธาต รปารมณ ชอวา ธาต เพราะทรงไวซง การกระทบกบจกขปสาทได องคธรรมไดแก สตาง ๆ

๗. สททธาต สททารมณ ชอวา ธาต เพราะทรงไวซง การกระทบกบโสตปสาทได องคธรรมไดแก เสยงตาง ๆ

๘. คนธธาต คนธารมณ ชอวา ธาต เพราะทรงไวซง การกระทบกบฆานปสาทได องคธรรมไดแก กลนตาง ๆ

๙. รสธาต รสารมณ ชอวา ธาต เพราะทรงไวซง การกระทบกบชวหาปสาทได องคธรรมไดแก รสตาง ๆ

๑๐. โผฏฐพพธาต โผฏฐพพารมณ ชอวา ธาต เพราะทรงไวซง การกระทบกบกายปสาทได องคธรรมไดแก สมผสตาง ๆ

๑๑. จกขวญญาณธาต จกขวญญาณ ชอวา ธาต เพราะทรงไวซง การเหน องคธรรมไดแก จกขวญญาณจต ๒

๑๒. โสตวญญาณธาต โสตวญญาณ ชอวา ธาต เพราะทรงไวซง การไดยน องคธรรมไดแก โสตวญญาณจต ๒

๑๓. ฆานวญญาณธาต ฆานวญญาณ ชอวา ธาต เพราะทรงไวซง การรกลน องคธรรมไดแก ฆานวญญาณจต ๒

๑๔. ชวหาวญญาณธาต ชวหาวญญาณ ชอวา ธาต เพราะทรงไวซง การรรส องคธรรมไดแก ชวหาวญญาณจต ๒

๑๕. กายวญญาณธาต กายวญญาณ ชอวา ธาต เพราะทรงไวซง การรสมผส องคธรรมไดแก กายวญญาณจต ๒

๑๖. มโนธาต จต ๓ ดวง ชอวา มโนธาต เพราะทรงไวซง การรปญจารมณอยางสามญ องคธรรมไดแก ปญจทวาราวชชนจต ๑ สมปฏจฉนจต ๒

๑๗. มโนวญญาณธาต จต ๗๖ ดวงชอวา มโนวญญาณธาต เพราะทรงไวซง การรอารมณเปนพเศษ องคธรรมไดแก จต ๗๖ ดวง (เวนทวปญจวญญาณจต๑๐ และมโนธาต๓)

๑๘. ธมมธาต สภาวธรรม ๖๙ ชอวา ธมมธาต เพราะทรงไวซง สภาวะลกษณะของตน ๆ องคธรรมไดแก เจตสก ๕๒ สขมรป ๑๖ นพพาน

๕. อรยสจจะ ๔ ๑. ทกขสจจะ ธรรมทเปน ทกข เปนความจรงของพระอรย

เจาทงหลาย องคธรรมไดแก โลกยจต ๘๑ เจตสก ๕๑ (เวนโลภะ) รป ๒๘

๒. สมทยสจจะ ธรรมทเปน เหตใหเกดทกข เปนความจรงของพระอรยเจาทงหลาย องคธรรมไดแก โลภเจตสก

๓. นโรธสจจะ ธรรมทเปน เครองดบทกข เปนความจรงของพระอรยเจาทงหลาย องคธรรมไดแก นพพาน

๔. มรรคสจจะ ธรรมทเปน เหตใหถงความดบทกข เปนความจรงของพระอรยเจาทงหลาย องคธรรมไดแก มคคงคเจตสก ๘ ดวงม ปญญาเจตสก เปนตน ทในมรรคจต ๔

ปรจเฉทท ๘ ปจจยสงคหวภาค

ในปรจเฉทท ๘ น เปนการแสดงรวบรวมสงเคราะหจตและเจตสก รป เขาในปฏจจสมปบาท องค ๑๒ และ ปฏฐานปจจย ๒๔ โดยสงเขป

สรปปฏจจสมปบาทธรรม ตามนยอภธมมตถ

สงคหะ นยท๑ นยท ๒ นยท3 นยท ๔ นยท ๕ นยท ๖ นยท ๗ กาล องค อาการ

20 เงอน หมวด วฏฏะ

๓ ๑๒ อดตเหต ๕

ปจจบนผล ๕

ปจจบน เหต ๕

อนาคตผล ๕

๓ ๔

อดต อวชชา อดตเหต

ปจจบนเหต

หมวด ๑

ก

อดต สงขาร อดตเหต

ปจจบนเหต

หมวด ๑

ก

# เงอน ๑ ปจจบน วญญา

ณ ปจจบ

นผล อนาค

ตผล หมว

ด ๒ วปฏ

ปจจบน นามรป ปจจบนผล

อนาคตผล

หมวด ๒

วป

ฏ ปจจบน สฬายต

นะ ปจจบ

นผล อนาค

ตผล หมว

ด ๒ วปากวฏ

-

ปจจบน ผสสะ ปจจบนผล

อนาคตผล

หมวด ๒

วปากวฏ

-

ปจจบน เวทนา ปจจบนผล

อนาคตผล

หมวด 2

วปากวฏ

-

# เงอน ๑ ปจจบน ตณหา อดต

เหต ปจจบน

เหต หมว

ด ๓ กเลสวฏ

มล

ปจจบน อปาทาน อดตเหต

ปจจบนเหต

หมวด ๓

กเลสวฏ

-

ปจจบน ภวะ อดตเหต

ปจจบนเหต

หมวด ๓

กมม วปาก

-

# เงอน ๑ อนาคต ชาต หมว ว -

ด ๔ ปฏ

อนาคต ชรา -มรณะ

หมวด ๔

วปฏ

คาปฏญญาของพระอนรทธาจารย

เยส สงขตธมมาน เย ธมมา ปจจยา ยถา

ต วภาคมเหทาน ปวกขาม ยถารห ฯ แปลวา ธรรมทงหลายเหลาใด คอ สงขตธรรม อสงขต

ธรรม และบญญตธรรม เปนปจจย ชวยอปการะแก ปจจยปบนนธรรมเหลาใด คอสงขตธรรม โดยอาการตาง ๆ ม เหตสตต อารมมณสตต เปนตน บดนในปจจยสงคหะ น ขาพเจาจะแสดงซงประเภทตาง ๆ กน แหงอานาจการอปการะของปจจย และปจจยปบนเหลานนตามสมควร

ในคาถาน แสดงถงการกลาวอารมภบท, คาปฏญญา, ธรรมทเปนปจจย, ธรรมทเปนปจจยปบน, อานาจการอปการะของธรรมทเปนปจจย

คาวา ธรรมทงหลายเหลาใด ฯลฯ อารมมณสตต เปนตน เปนการกลาวคาอารมภบท (เยส สงขตธมมาน เย ธมมา ปจจยา ยถา)

คาวา บดน ในปจจยสงคหะน ฯลฯ และปจจยปบนธรรมเหลานนตามสมควร เปน คาปฏญญา ( ต วภาคมเหทาน ปวกขาม ยถารห ) H ธรรมทเปนปจจยปบนนน ไดแก สงขตธรรม เทานน ท

รไดเชนน กเพราะทานแสดงศพทวา ธมมาน ใหเปนพเศษออกไป โดยเอาคาวา สงขต เขาไปประกอบอยดวย เปน เยส สงขตธมมาน และสงขตธรรมนนกไดแก จต เจตสก รป ทถกปรงแตงดวยเหตตาง ๆ ม กรรม จต อต อาหาร และอารมณ

Hธรรมทเปนปจจยนนไดแก สงขตธรรม อสงขตธรรม บญญตธรรม ทงหมด ทรไดเชนน กเพราะทานแสดงวา เย ธมมา เฉย ๆ ไมมคาพเศษอน ๆ มาประกอบ Hอานาจพเศษตาง ๆ ในการชวยอปการะแกปจจยปบนธรรม ของปจจย ๒๔ ม เหตปจจย อารมมณปจจย เปนตนนน ม ๒ อยาง คอ ( ปจจยา ยถา )

๑. ชนกสตต ชวยอปการะแกปจจยปบนนธรรม ทยงไมเกดใหเกดขน อปมาเหมอน ผใหญชวยอปการะผนอย ทยงไมมหลกฐาน

๒.อปตถมภกสตต ชวยอปการะแกปจจปบนนธรรมทเกดขนแลวใหตงมนและเจรญขน อปมาเหมอนผใหญทชวยอปการะแกผนอยทมฐานะอยแลว ใหตงมนและเจรญยงๆ ขน Hปรจเฉทท ๘ ทชอวา ปจจยสงคหะ นน เพราะพระอน

รทธาจารย ไดแสดงรวบรวมธรรมทเปน ปจจยและปจจยปบน ตามนยแหง ปฏจจสมปบาท และ นยแหงปฏฐาน ทงหมดไวในปรจเฉทน ฉะนนปรจเฉทท๘ นจงชอวา ปจจยสงคหะ

อนง ธรรมทเปนปจจย ทแสดงในปฏจจสมปบาทนน เปนปรมตถลวน ๆ ไมมบญญตเขาเจอปนดวยเลย สวนธรรมทเปน ปจจย ทแสดงในปฏฐานนน มทงปรมตถและบญญต ดวยเหตนพระอนรทธาจารย จงไดแสดงบญญตตาง ๆ ไวในสดทายแหงปรจเฉทนดวยยกหลกฐานขน สาหรบธรรมทเปนปจจยปบนนน เปนปรมตถโดยสวนเดยวทง ๒ นย

คาวาปจจย หมายความวาเปนเหตของผลทเกยวเนองดวยเหตนน ๆ(เหต)

คาวา ปจจยปบน หมายความวา เปนผลทเกดขนโดยอาศยเหตนน ๆ(ผล)

แสดงความหมายและความตางกนระหวางนยทง

๒ ปฏจจสมปปาทนโย ปฏฐานนโย เจต ปจจยสงคโห ทวโธ เวทตพโพฯ ตตถ ตพภาวภาวภาวาการมตโต ปลกขโต ปฏจจสมปปาทนโยฯ ปฏฐานนโย ปน อาหจจ ปจจยฐตมารพภ ปวจจต ฯ อภย ปน โวมสสตวา ปปเจนต อาจรยา ฯ

นกศกษาทงหลายพงทราบวา ปจจยสงคหะนมนย๒ ประการ คอ ปฏจจสมปปาทนย ๑ ปฏฐานนย ๑ ฯ ในนยทง ๒ ประการนน พระผมพระภาคเจาทรงกาหนดเพยงโดยอาการเปนไปของปจจยปบนนธรรม (มสงขารเปนตน) ทมสภาพเกดขนเปนธรรมดาเพราะอาศยการเกดขนแหงปจจยธรรมนน ๆ (มอวชชาเปนตน) ชอวา ปฏจจสมปปาทนย ฯ แตวา ปฏฐานนย นน พระผมพระภาคเจา ทรงปรารภซงอานาจปจจยทเปนพเศษออกไป ฯ สวนทานพระอรรถกถาจารย ไดรวบรวมนยทง ๒ เขาดวยกนแลวแสดงโดยพสดาร v การแสดงเหตผล ตามนยแหงปฏจจสมปปาทนน แสดง

เพยงใหรวาสตวทงหลายทปรากฏอยในโลกน ลวนแตเปนผลทเกดมาจากธรรมทเปนเหตทงสน ทจะเกดขนเอง หรอมผสรางใหเกด โดยไมอาศยธรรมทเปนเหต ยอมไมมเลย หมายความวา เมอมเหตมปจจยครบบรบรณแลว ผลกยอมปรากฏขนเปนธรรมดา แตไมไดแสดงถงอานาจปจจยนน ๆ วาการชวยอปการะของปจจยนน เปนไปโดยความเปน เหตบาง อารมณบาง (แสดงเหตอยางเดยว ทใหผลเกดขน) ดงมวจนตถะวา ปจจยสามคค ปฏจจ สม

สห จ ปจจยปบนนธมเม อปปาเทตต =ปฏจจสมปปาโท แปลเปนใจความวา หมแหงเหตอนใด (มอวชชาเปนตน จนถงชาต) ยอมทาใหผลธรรม(มสงขารเปนตนจนถงอปายาสะ)เกดขนสมาเสมอพรอมกน โดยอาศยความพรอมเพยงแหงปจจยทเกยวเนองกบเหตนนๆ ฉะนนหมแหงเหตอนนนจงชอวาปฏจจสมปบาท v การแสดงเหตผลตามนยแหง ปฏฐาน นน แสดงใหรวา

สงทมชวตและไมมชวตทงหลายทปรากฏอยในโลกนลวนแตเปนเหตเปนผลทเกยวเนองกนตามสมควร ทปรากฏขนโดยไมเกยวเนองกบเหตผลนนไมมเลย และแสดงถงอานาจปจจยนน ๆ ดวยวา การอปการะของปจจยนน ๆ เปนไปโดยอานาจแหงเหตบาง อารมณบาง เปนตน (แสดงเหตหลาย ๆ รวมกน แลวจงทาใหผลเกดขน) v สวนการแสดง ปฏจจสมปบาท ของทานอรรถกถาจารย

ทแสดงในสมโมหวโนทนอรรถกถานน ไดแสดงเอาอานาจปจจยนน ๆ มาแสดงรวมอยดวย เชน แสดงวา ในการท อวชชา เปนเหต

ใหเกด ปญญาภสงขาร นน มอานาจแหงปจจย ๒ ปจจย คอ อารมมณปจจย ปกตปนสสยปจจย เปนตน v ธรรมทเปนเหต ไดแก อวชชา เปนตน จนถง ชาต รวม ๑๑ เหลาน เรยกวา ปฏจจสมปปาทธรรม v ธรรมทเปนผล ไดแก สงขาร เปนตน จนถง ชรามรณะ

รวม ๑๑ เหลาน เรยกวา ปฏจจสมปปนนธรรม v ประโยชนทไดรบจากการรรปนามตามเหตผล โดยนย

แหงปฏจจสมปบาท และปฏฐาน เมอมความรความเขาใจในเหตผล ในความเปนอยของตวเองวา รปนาม ทสมมตกนวา เรา เขา ทปรากฏอยน ไมมผใดผหนงเปนผสรางขน มแต เหต กบ ผล ทเกยวเนองกนตามสภาวะเทานน ไมมตวตนเราเขาแตอยางใดเลย ความรความเขาใจในรปนาม ตามเหตผลเชนน เปนสงสาคญทจะนาผนนใหพนไปจากทกขทงปวง เพราะสามารถละสกกายทฏฐและวจกจฉา พรอมทงสสสตทฏฐ อจเฉททฏฐ และ นตถกทฏฐ อเหตกทฏฐ อกรยทฏฐ ไดตามสมควรแกความรของ

ตน ซงสาเรจมาจาก สตมย จนตมย ภาวนามย อนสามารถละทฏฐเหลานไดโดย ตทงคะ วกขมภนะ และสมจเฉทปหาน v ความรความเขาใจในรปนามตามเหตผลทเปน สตมย

จนตมย ภาวนามย ทง ๓ น ถาจะสงเคราะหเขาใน วปสสนาญาณ และ วสทธ แลวไดอยางละ ๒ คอ นามรปปรจเฉทญาณ ปจจยปรคคหญาณ และ ทฏฐวสทธ กงขาวตรณวสทธ แสดงการอปการะระหวาง ปจจยธรรม และ ปจจ

ยปบนธรรม ตามนยแหงปฏจจสมปบาท

เหต ผล เหต ผล อวชชาปจจยา สงขารา สงขารปรากฏเกดขน เพราะอวชชาเปนเหต สงขารปจจยา วญาณ วญญาณ ปรากฏเกดขน เพราะสงขารเปนเหต

วญาณปจจยา นามรป นามรป ปรากฏเกดขน เพราะวญญาณ เปนเหต นามรปปจจยา สฬายตน สฬายตนะปรากฏเกดขน เพราะนามรปเปนเหต สฬายตนปจจยา ผสโส ผสสะปรากฏเกดขน เพราะสฬายตนะเปนเหต ผสสปจจยา เวทนา เวทนา ปรากฏเกดขน เพราะผสสะเปนเหต เวทนาปจจยา ตณหา ตณหา ปรากฏเกดขน เพราะ เวทนาเปนเหต ตณหาปจจยา อปาทาน อปาทาน ปรากฏเกดขน เพราะตณหาเปนเหต อปาทานปจจยา ภโว ภพ ปรากฏเกดขน เพราะอปาทานเปนเหต ภวปจจยา ชาต ชาต ปรากฏเกดขน เพราะภพเปนเหต

ชาตปจจยา ชรามรณ โสกปรเทวทกขโทมนสสปายาสา ชรา มรณะ โสกะปรเทวะ ทกขะ โทมนสสะอปายาสะ รวม ๗ น ปรากฏเกดขน เพราะ ชาตเปนเหต

การแสดงปจจยสงคหะ ๗ อยาง คอ ๑.นยแหงสภาวะ เชน

อวชชา องคธรรมไดแก โมหะเจตสก ทในอกศลจต ๑๒ สงขาร “ เจตนาเจตสก ทในอกศลจต ๑๒ โลกยกศลจต ๑๗ วญญาณ “ โลกยวปากจต ๓๒ นามรป “ นาม = เจตสก ๓๕ ทประกอบกบโลกยวปากจต ๓๒ รป = ปฏสนธกมมชรป ปวตตกมมชรป จตตชรป สฬายตนะ “ ปสาทรป ๕ โลกยวปากจต ๓๒

ผสสะ “ ผสสะเจตสก ทประกอบกบโลกยวปาก ๓๒ เวทนา “ เวทนาเจตสก ทประกอบกบโลกยวปาก ๓๒ ตณหา “ โลภะเจตสก ทประกอบกบโลภมลจต ๘ อปาทาน “ โลภะเจตสก ทประกอบกบโลภมลจต ๘ ทฏฐเจตสก ทประกอบกบทฏฐคตสมปยต ๔ ภพ ( ๒ อยาง) “ กมมภวะ = เจตนากรรม ๒๙ อปปตตภวะ=โลกยวปากจต ๓๒ เจตสก ๓๕กมมชรป๒๐ ชาต ,, ปฏสนธจต ๑๙ เจตสก ๓๕ กมมชกกลาป ๓, ๗, ๔, ชรามรณะ “ อาการทกาลงแกและกาลงดบของโลกยวบากและกมมชรป

โสกะ ,, โทมนสเวทนาทประกอบกบโทสมลจต ๒ ปรเทวะ “ จตตชวปลาสสททะ (เสยงทเกดจากจตทวปลาส) ทกขะ “ กายกทกขเวทนา (ทกขสหคตกายวญญาณจต ๑) โทมนสสะ “ เจตสกทกข (เวทนาเจตสก ทในโทสมลจต ๒) อปายาสะ “ โทสะเจตสกทเกดขนโดยอาศยพยสนะ ๕ อยางใดอยางหนง

๒.นยแหงการแสดง ม ๔ นย คอ ๑. แสดงจากตนไปหาปลาย คอ แสดงตงแต อวชชา ไปตามลาดบจนถง ชรามรณะเปนทสดเรยกวา อาทปรโยสานอนโลมเทศนา นยแหงการแสดงนเหมาะสาหรบผทเกดในฟองไขและในครรภ (คพภเสยยกะและอณฑชะกาเนด) อปมาเหมอนบรษผแสวงหาเถาวลย เมอเหนโคนเถาวลยกอน จงตดโคนเถาวลยนนแลวจงดงเอาเถาวลยทงหมดไปใชในการงาน เปนเทศนาทพระผมพระภาคเจา ทรงแสดงเพอจะชแจงความเปนไป

ตามเหตอนควรแกตนและเพอจะทรงชแจงถงลาดบแหงการเกดขน แกเวไนยสตวผลมหลง

๒. แสดงจากกลางไปหาปลาย คอแสดงตงแต เวทนา ไปตามลาดบจนถง ชรามรณะ เรยกวา มชฌมปรโยสานอนโลมเทศนา นยแหงการแสดงน เหมาะสาหรบผทเกดเปนโอปปาตกะกาเนด อปมาเหมอน บรษผแสวงหาเถาวลยเมอไดเหนลาตนของเถาวลยกอน จงตดสวนกลางของเถาวลย ดงเอาทอนบนเทานนไปใชงาน เปนเทศนาทพระผมพระภาคเจา ทรงแสดงเพอจะชแจงอนาคตกาล จาเดมแตสมฏฐานแหงเหตของอนาคตกาลทเปนใหเกดผลขนในปจจบนกาล

๓. แสดงจากปลายไปหาตน คอ แสดงตงแต ชรามรณะ ถอยหลงไปตามลาดบจนถงอวชชา เรยกวาปรโยสานาทปฏโลมเทศนา นยแหงการแสดงนเหมาะสาหรบผทเปนสสสตทฏฐ อปมาเหมอน บรษผแสวงหาเถาวลย เมอไดเหนปลายของเถาวลยกอน จงจบปลายสาวเขาไปหาโคน ตามแนวของปลายแลวนาไปใชงาน เปนเทศนาทพระผมพระภาคเจา ทรงแสดงเพอจะชแจงถงเหตแหงทกขมชรามรณะเปนตนนน ๆ ทพระองคทรงบรรลแลว โดย

ทานองแหงการแทงตลอดในสวนเบองตน แกเวไนยสตวทถงความลาบาก โดยนยมอาทวา โลกนถงความลาบากหนอ ยอมเกด ยอมแก และยอมตาย เปนตน

๔.แสดงจากกลางไปถงตน คอ แสดงตงแตตณหา ถอยหลงไปตามลาดบจนถง อวชชา เรยกวา มชฌมาทปฏโลมเทศนา นยแหงการแสดงนเหมาะสาหรบผทเปนอจเฉททฏฐ อปมาเหมอน บรษผแสวงหาเถาวลย เมอไดเหนทามกลางเถาวลยกอน จงตดตรงกลางแลว จบสาวลงมาขางลางจนถงโคน แลวนาไปใชงาน เปนเทศนาทพระผมพระภาคเจา ทรงแสดงเพอจะทรงนาอดตกาลมาแสดงโดยลาดบแหงเหตและผล จาเดมแตอดตกาลอก

เทศนาใดทพระผมพระภาคเจาตรสแสดงโดยอนโลมตงแตตนเพอชแจงความเปนไปแหงเหตของตน แกเวไนยสตวผลมหลงในเหตแหงความเปนไป และเพอทรงชแจงลาดบแหงความเกดขนนนเทศนานน พงทราบวา พระผมพระภาคเจาทรงตงไวใน ปฏจจสมปบาทวภงค (นยท ๑ อวชชา - ชรามรณะ)

๓.นยแหงอรรถ เชน

อวชชา คอ ธรรมชาต ทเปนไปตรงกนขามกบปญญา (วชชาปฏปกขาต อวชชา) “ ” ทยอมใหไดทจรตธรรมทไมควรได (อวนทย วนทตต อวชชา) “ “ ทยอมไมใหไดสจรตธรรมทควรได (วนทย น วนทตต อวชชา) “ “ ทเปนผใหรผดในบญญตธรรม ม ชาย หญง เปนตน ทไมม ปรากฏโดยสภาวะ (อวชชมาเน ชวาเปตต อวชชา) “ “ ทเปนผไมใหรปรมตถธรรม ม ขนธ ๕ เปนตน ทมปรากฏ โดยสภาวะ (วชชมาเน น ชวาเปตต อวชชา) “ “ ทไมใหรธรรมทควรร มอรยสจจ ๔ เปนตน (วทตพพ อวทต กโรตตอวชชา)

สรปความวา การไมรตามความเปนจรงในสงทควรร รแตสงทไมเปนไปตามความเปนจรงทไมควรร นนแหละ ชอวา อวชชา

๔.นยแหงลกษณะ เชน อวชชา มความไมรเปนลกษณะ (อญาณลกขณา) มความหลง หรอความมดมนเปนกจ (สมโมหนรสา)

มความปกปดสภาวะทมอยในอารมณนน ๆ เปนอาการปรากฏ (ฉาทนปจจปฏฐานา) มอาสวะ ๓ (เวนตวเอง) เปนเหตใกล ( อาสวปทฏฐานา)

๕. นยแหงรส ( กจรส ) เชน สงขาร มหนาทจดแจงปรงแตงและเปนปจจยแกวญญาณ เปนตน

๖. นยแหงการละ เชน รวา อวชชา - สงขาร ละทฏฐ วา โลกมผสราง “ สงขาร - วญญาณ ละทฏฐวาขนธวาเปนตวเปนตน

“ วญญาณ - นามรป ละทฏฐวาขนธเปนธรรมทมแกนสาร “ นามรป - สฬายตนะ ละทฏฐวาเราเปนผเหนเปนผไดยน “ สฬายตนะ - ผสสะ ละทฏฐวามผเขาไปกระทบอารมณ “ ผสสะ - เวทนา ละทฏฐวามผเขาไปเสวยความสขความทกข “ เวทนา - ตณหา หามความทะยานอยากในการเกดได “ ตณหา - อปาทาน ละทฏฐวาขนธเปนของเราอยางมนคง “ อปาทาน - ภวะ ละทฏฐวาขนธนสญโดยปราศจากเหต “ ภพ - ชาต ละสขสญญาวปลาส ,, ชาต - ชรามรณะ ละนจจสญญา และสภสญญา

การพจารณาปฏจจสมปบาท ๔ นย เพอละ

ทฏฐ ๗ อยาง v เมอพจารณาแลวรวา รปนามขนธ ๕ ของสตวทงหลาย

นน มการเกด การดบ ตดตอกนไมขาดสาย ในภพหนงๆ กด ในภพตอๆ ไปกด การพจารณารอยางน เรยกวาเอกตตนย สามารถละ อจเฉททฏฐ และนตถกทฏฐ ได v เมอพจารณาแลวรวา การเกดสบตอกนของรปนามขนธ ๕ น แมวาจะเปนไปโดยไมขาดสายกจรง แตสภาวะของปฏจจสมปบาทธรรมนมสภาพตางกน มเหตผลตางกน การพจารณารอยางน เรยกวา นานตตนย สามารถละสสสตทฏฐได v เมอพจารณาแลวรวาเหตตางๆ ม อวชชา เปนตน ทให

ผลตางๆ ม สงขารเปนตนเกดขนนน ไมมความขวนขวายพยายามใหผลเกดขน ธรรมทเปนเหตและเปนผลทเกดขนนน กเกดขนเปนไปตามสภาวะเทานน ไมมสงหนงสงใดมาจดแจงใหเปนไปได

การพจารณารอยางน เรยกวา อพยาปารนย สามารถละอสสรนมมานวาททฏฐ อตตทฏฐ ได v เมอพจารณาแลวรวา การเกดขนของผลธรรมตาง ๆ นน

มเหตของตนโดยเฉพาะ ไมกาวกายกน เชน สงขารเกดขนกมอวชชาเปนเหต นอกจากอวชชาแลวธรรมอน ๆ จะเปนเหตใหสงขารเกดขนไมได การพจารณารอยางนเรยกวา เอวงธมมตานย สามารถละ อเหตกทฏฐ อกรยทฏฐ ได

๗.นยแหงปจจย เชน v อวชชา เปนปจจยใหเกด ปญญาภสงขาร นน ม

อานาจ ๒ ปจจย คอ อารมมณปจจย ปกตปนสสยปจจย v อวชชาเปนปจจยใหเกดอปญญาภสงขารนนมอานาจ

๑๕ปจจยคอเหตปจจย อารมมณปจจย อธปตปจจย อนนตรปจจย สมนนตรปจจย อาหารปจจย อญญมญญปจจย นสสยปจจย อปนสสยปจจย อาเสวนปจจย สมปยตตปจจย อตถปจจย นตถปจจย วคตปจจย อวคตปจจย

ความหมายของปจจย ๒๔ ๑.เหตปจจยโย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนเหต ๒.อารมมณปจจโย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนอารมณ ๓.ธปตปจจโย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนอธบด ๔.อนนตรปจจโย ธรรมทชวยอปการะโดยความตดตอกนไมมระหวางคน ๕.สมนนตรปจจโย ธรรมทชวยอปการะโดยความตดตอกนไมมระหวางคนทเดยว ๖.สหชาตปจจโย ธรรมทชวยอปการะโดยความเกดพรอมกน ๗.อญมญปจจโย ธรรมทชวยอปการะโดยความแกกนและกน ๘.นสสยปจจโย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนทอาศย ๙.อปนสสยปจจโย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนทอาศยทมกาลงมาก ๑๐.ปเรชาตปจจโย ธรรมทชวยอปการะโดยความเกดกอน ๑๑.ปจฉาชาตปจจโย ธรรมทชวยอปการะโดยความเกดทหลง ๑๒.อาเสวนปจจโย ธรรมทชวยอปการะโดยความเสพบอย ๆ

๑๓.กมมปจจโย ธรรมทชวยอปการะโดยความปรงแตงเพอใหกจตางๆ สาเรจลง ๑๔.วปากปจจโย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนวบากคอเขาถงความสก

และหมดกาลงลง ๑๕.อาหารปจจโย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนผนา ๑๖.อนทรยปจจโย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนผปกครอง ๑๗.ฌานปจจโย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนผเพงอารมณ ๑๘.มคคปจจโย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนหนทาง ๑๙.สมปยตตปจจโย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนผประกอบ ๒๐.วปปยตตปจจโย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนผไมประกอบ ๒๑.อตถปจจโย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนผยงมอย ๒๒.นตถปจจโย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนผไมม

๒๓.วคตปจจโย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนผปราศจากไป ๒๔.อวคตปจจโย ธรรมทชวยอปการะโดยความเปนผยงไมปราศจากไป

จาแนกปจจย ๒๔ ออกเปน ๖ จาพวกคอ ๑.นาม เปนปจจยชวยอปการะแก นาม ม ๖ ปจจย คอ

อนนตรปจจย สมนนตรปจจย นตถปจจย วคตปจจย อาเสวนปจจย สมปยตตปจจย v จตและเจตสกธรรม ทเกดขนและดบไปโดยไมมระหวางคน เหลานเปนปจจยชวยอปการะแกจตและเจตสกธรรมทเกดขนใหมตดตอกนดวยอานาจแหง อนนตรปจจย สมนนตรปจจย นตถปจจย อวคตปจจย v ชวนะทเกดกอน ๆ เหลาน เปนปจจยชวยอปการะแกชวนะทเกดหลง ๆ ดวยอานาจ อาเสวนปจจย v จตและเจตสกธรรมทเกดพรอมกนเหลาน เปนปจจยชวยอปการะแกกนและกน ดวยอานาสมปยตตปจจย

๒.นามเปนปจจยชวยอปการะแก นามรป ม ๕ ปจจย คอ เหตปจจยฌานปจจย มคคปจจย กมมปจจย วปากปจจย v เหต ๖,องคฌาน ๕, องคมรรค ๙, เหลานเปนปจจยชวยอปการะแกนามรปทเกดพรอมกนกบตน ดวยอานาจแหง เหตปจจย ฌานปจจย มคคปจจย v เจตนา ทเกดพรอมกน เปนปจจยชวยอปการะแก นาม

รป ทเกดพรอมกนอยางหนง และเจตนาทเกดตางขณะกน คอ ดบไปแลวนน เปนปจจยชวยอปการะแกนามรปทเกดขนโดยอาศยกรรมทดบไปแลวอยางหนง ดวยอานาจแหงกมมปจจย อนไดแก สหชาตกมมปจจย และ นานกขณกกมมปจจย v วบากนามขนธ ๔ เปนปจจยชวยอปการะแกกนและกน

และเปนปจจยชวยอปการะแกรปทเกดพรอมกน ดวยอานาจอานาจแหง วปากปจจย

๓.นาม เปนปจจยชวยอปการะแกรป ม ๑ ปจจย คอ ปจฉาชาตปจจย

v จตและเจตสกธรรมทเกดหลง ๆ เหลาน เปนปจจยชวยอปการะแก กาย ทเกดกอน ๆ ดวยอานาจแหง ปจฉาชาตปจจย

๔. รป เปนปจจยชวยอปการะแก นาม ม ๑ ปจจย คอ ปเรชาตปจจย v วตถทง ๖ เปนปจจยชวยอปการะแกวญญาณธาต ๗ ในปวตตกาลอยางหนงอารมณทง ๕ เปนปจจยชวยอปการะแกปญจวญญาณวถอยางหนงดวยอานาจแหงปเรชาตปจจยอนไดแกวตถปเรชาตปจจย และ อารมมณปเรชาตปจจย

๕.บญญต นาม รป ทง ๓ เปนปจจยชวยอปการะแกนาม ม ๒ ปจจย คอ อารมมณปจจย อปนสสยปจจย vอารมมณปจจยม๖อยาง โดยประเภทแหงอารมณ ม รปารมณ เปนตน v อปนสสยปจจย ม ๓ อยาง คอ อารมมณปนสสยปจจย อนนตรปนสสยปจจย ปกตปนสสยปจจย vอารมณทพงกระทาใหเอาใจใสเปนพเศษชอวาอารมมณปนสสยปจจย

v จตและเจตสกธรรมทเกดขนและดบไปโดยไมมระหวางคนนนเอง ชอวา อนนตรปนสสยปจจย v อกศล มราคะ เปนตน กศลมศรทธาเปนตน ความสขกาย ทกขกาย บคคล อาหาร อากาศ ทอยเหลาน เปนปจจยชวยอปการะแกธรรมทงหลาย ม กศลธรรมเปนตน ซงเกดอยทงภายในภายนอกตามสมควรกด และกรรมทมกาลงแรงกลา เปนปจจยชวยอปการะแกวบากนามขนธกด ชอวา ปกตปนสสยปจจย ทงสน ซงมหลายประเภท

๖.นามรป เปนปจจยชวยอปการะแกนามรป ม ๙ ปจจย คอ อธปตปจจย สหชาตปจจย อญญมญณปจจย นสสยปจจย อาหารปจจย อนทรยปจจย วปปยตตปจจย อตถปจจย อวคตปจจย ตามสมควร vอธปตปจจย ม ๒ปจจย คอ อารมมณาธปตปจจย สหชาตาธปตปจจย vอารมณทพงกระทาใหเอาใจใสเปนพเศษเปนปจจยชวยอปการะแกนามดวยอานาจอารมมณาธปตปจจย

v องคอธบดทง ๔ มฉนทะ เปนตน ทเกดพรอมกน เปนปจจยชวยอปการะแกนามรป ทเกดพรอมกน ดวยอานาจ สหชาตาธปตปจจย สหชาตปจจย ม ๓ อยาง คอ v จตและเจตสกธรรม เปนปจจยชวยอปการะแกกนและกน, และเปนปจจยชวยอปการะแกรปทเกดพรอมกน v มหาภตรปทง๔เปนปจจยชวยอปการะแกกนและกน, และเปนปจจยชวยอปการะแกอปาทายรป vในปฏสนธขณะหทยวตถและวบากนามขนธ๔เปนปจจยชวยอปการะแกกนแลกน อญญมญญปจจย ม ๓ อยาง คอ v จตและเจตสกธรรม เปนปจจยชวยอปการะแกกนและกนอยางหนง u มหาภตรปทง ๔ เปนปจจยชวยอปการะแกกนและกนอยางหนง

v ในปฏสนธขณะ หทยวตถและวบากนามขนธ ๔ เปนปจจยชวยอปการะแกกนและกนอยางหนง นสสยปจจย ม ๓ อยาง คอ v จตและเจตสกธรรม เปนปจจยชวยอปการะแกกนและกน และเปนปจจยชวยอปการะแกรปทเกดพรอมกนอยางหนง v มหาภตรปทง ๔ เปนปจจยชวยอปการะแกกนและกน และชวยอปการะแกรปทเกดพรอมกนอยางหนง v วตถรป ๖ เปนปจจยชวยอปการะแกวญญาณธาต ๗ อยางหนง อาหารปจจย ม ๒ อยาง คอ v อาหารทพงกระทาใหเปนคา เปนปจจยชวยอปการะแกกายอยางหนง v นามอาหารทง ๓ ม ผสสะ เปนตน เปนปจจยชวยอปการะแกนามรปทเกดพรอมกนอยางหนง อนทรยปจจย ม ๓ อยาง คอ

v นามชวตนทรย เปนปจจยชวยอปการะแกปญจวญญาณอยางหนง v รปชวตนทรย เปนปจจยชวยอปการะแกอปาทนนรปอยางหนง v นามอนทรยองคธรรม ๘ มชวตนทรยเจตสก เปนตน เปนปจจยชวยอปการะแกนามรปทเกดพรอมกนอยางหนง วปปยตตปจจย ม ๓ อยาง คอ v ในปฏสนธขณะ หทยวตถ เปนปจจยชวยอปการะแกวบากนามขนธ๔, และจตเจตสกธรรมเปนปจจยชวยอปการะแกรปทเกดพรอมกนดวยอานาจแหงสหชาตวปปยตตปจจยอยางหนง v จตและเจตสกธรรมทเกดหลง ๆ เปนปจจยชวยอปการะแกกายทเกดกอน ๆ ดวยอานาจแหง ปจฉาชาตวปปยตตปจจย v ในปวตตกาล วตถรป ๖ เปนปจจยชวยอปการะแก

วญญาณธาต ๗ ดวยอานาจแหงปเรชาตปจจย อยางหนง

อตถปจจย และ อวคตปจจย มอยางละ ๕ คอ โดยความเปน สหชาตชาต ปเรชาตชาต ปจฉาชาตชาต กพฬการาหาร รปชวตนทรย v ถาจะแสดงปจจยโดยยอแลว ปจจยทงหมดเหลาน ยอมรวมลงในอารมมณปจจย อปนสสยปจจย กมมปจจย อตถปจจย ทงสน v ในปฏฐานนยน ทวาสหชาตรปในสหชาตชาตทวไปทงหมดนน แบงออกเปน ๒ อยางคอโดยประเภทแหงจตตชรปทเกดในปวตตกาล และ กมมชรปทเกดในปฏสนธกาล โดยนยดงทกลาวมาแลวนธรรมทงหลายทเกดในกาลทง๓และทเปนกาลวมตทในอชฌตตะและพหทธะทเปนสงขตะและอสงขตะ หรอทม ๓โดยประเภทแหง บญญตนามรปเหลาน ชอวาปจจย ๒๔ในปฏฐานปกรณโดยประการทงปวง ตามสมควรทจะเปนได

ปจจยโดยพสดาร ๔๗ ปจจย พสดารอยท ๑๐ ปจจย คอ

๑. อธปตปจจยม ๒ปจจย คอ สหชาตาธปตปจจย อารมมณาธปตปจจย

๒. นสสยปจจย ม ๓ ปจจย คอ สหชาตนสสยปจจย วตถปเรชาตนสสยปจจย วตถารมมณปเรชาตนสสยปจจย

๓. อปนสสยปจจย ม ๓ ปจจย คอ อารมมณปนสสยปจจย อนนตรปนสสยปจจย ปกตปนสสยปจจย

๔.ปเรชาตปจจย ม ๒ ปจจย คอ วตถปเรชาตปจจย อารมมณปเรชาตปจจย

๕. กมมปจจยม ๒ ปจจย คอสหชาตกมมปจจย นานกขณกกมมปจจย

๖. อาหารปจจย ม ๒ ปจจย คอ นามอาหารปจจย รปอาหารปจจย

๗.อนทรยปจจยม ๓ ปจจยคอ สหชาตนทรยปจจย ปเรชาตนทรยปจจย รปชวตนทรยปจจย

๘. วปปยตตปจจย ม ๔ ปจจย คอ สหชาตวปปยตตปจจย ปจฉาชาตวปปยตตปจจย วตถารมมณปเรชาตวปปยตตปจจย วตถปเรชาตวปปยตตปจจย

๙. อตถปจจย ม ๖ ปจจย คอ สหชาตตถปจจย ปจฉาชาตตถปจจย วตถปเรชาตตถปจจย อาหารตถปจจย อารมมณปเรชาตตถปจจย อนทรยตถปจจย

๑๐. อวคตปจจย ม ๖ ปจจย คอ สหชาตอวคตปจจย ปจฉาชาตอวคตปจจย วตถปเรชาต อวคตปจจย อาหารอวคตปจจย อารมมณปเรชาตอวคตปจจย อนทรยอวคตปจจย วธสงเกตชาต ๙ ชาต ของปจจย ๒๔ หรอ ๔๗

ปจจย ๒๔ หรอ ๔๗ มชาต ๙ อยาง คอ สหชาตชาต อารมมณชาต อนนตรชาต วตถปเรชาตชาต ปจฉาชาตชาต อาหารชาต รปชวตนทรยชาต ปกตปนสสยชาต นานกขณกกมมชาต

๑. สหชาตชาต ปจจยธรรมกบ ปจจยปบนนธรรม (เหตกบผล) เกดพรอมกนม ๑๕ ปจจย คอ สหชาตปจจย สหชาตนสสยปจจย สหชาตตถปจจย สหชาตอวคตปจจย อญญมญญปจจย วปากปจจย สมปยตตปจจย สหชาตวปปยตตปจจย เหตปจจย สหชาตาธปตปจจย สหชาตกมมปจจย นามอาหารปจจย สหชาตนทรยปจจย ฌานปจจย มคคปจจย

๒.อารมมณชาต ปจจยธรรม เปนอารมณของ ปจจยปปนนธรรม (เหต เปนอารมณของผล) ม ๘ ปจจย คอ อารมมณปจจย อารมมณาธปตปจจย อารมมณปนสสยปจจย วตถารมมณปเรชาตนสสยปจจย อารมมณปเรชาตปจจย วตถารมมณปเรชาตวปปยตตปจจย อารมมณปเรชาตตถปจจย อารมมณปเรชาตวปปยตตปจจย

๓.อนนนตรชาตปจจยธรรมเปนนามเกดกอนปจจยปปนนธรรมกเปนนาม แตเกดทหลงชนดตดตอกนไมมระหวางคนม๗ปจจยคออนนตรปจจยสมนน ตรปจจย อนนตรปนสสยปจจยนตถปจจย วคตปจจย อาเสวนปจจย ปกตปนสสยนานกขณกกมมปจจย(หมายเอาเฉพาะมรรคเจตนาทเปนผอปการะแกผลจต)

๔.วตถปเรชาตชาต ปจจยธรรมเปนวตถรป ๖ ม จกข โสตะ เปนตนทเกดกอนและยงไมดบไป เปนปจจยชวยอปการะแกปจจยปปนนธรรมทเปนนาม คอ จต และเจตสก ทเกดหลง ม ๖ ปจจย คอ วตถปเรชาตนสสยปจจย วตถปเรชาตปจจย วตถปเรชาตวปปยตตปจจย วตถปเรชาตตถปจจย วตถปเรชาตอวคตปจจย วตถปเรชาตนทรยปจจย

๕.ปจฉาชาตชาต ปจจยธรรมเปนนามเกดทหลง ปจจยปปนนธรรมเปนรปเกดกอน ม ๔ ปจจย คอ ปจฉาชาตปจจย ปจฉาชาตวปปยตตปจจย ปจฉาชาตตถปจจย ปจฉาชาตอวคตปจจย

๖.อาหารชาต ปจจยธรรมเปนรป คอ โอชา ชวยอปการะแกปจจยปปนนธรรมซงเปนรปทตงอยในกลาปอนเดยวกนกบปจจยธรรม และรปกลาปอน ๆ ม ๓ คอ รปอาหารปจจย อาหารตถปจจย อาหารอวคตปจจย

๗.รปชวตนทรยชาต ปจจยธรรมเปนรป คอ รปชวตนทรย ชวยอปการะแกปจจยปปนนธรรมคอ กมมชรป ทอยในกลาปอนเดยวกนกบปจจยธรรม

๘.ปกตปนสสยชาต ปจจยธรรมเปน จต เจตสก รป บญญต ทมกาลงมาก ชวยอปการะแกปจจยปธรรมคอ จต เจตสก ทเกดทหลง

๙.นานกขณกกมมชาต ปจจยธรรมเปนนาม คอ เจตนากรรม ๒๙ หรอ เจตนากรรม ๓๓ ทเปนอยางเดยวชวยอปการะแกปจจยปปนนธรรมทเปน นามรป นามคอ โลกยวปากจต ๓๒

เจตสก ๓๕หรอวปากจต ๓๖ เจตสก ๓๘ รป คอ กมมชรป ๒๐ ทเปนผลของกรรมนน ๆ โดยเฉพาะ ๆ

ประโยชนของการจาแนกปจจย ๒๔ หรอ ๔๗ ออกเปน ๙ ชาต

ในปจจย ๒๔ นน ปจจยใดเปนได ๑,๒,๓,๔,๕,๖ ชาต และชาตเหลานนไดแกชาตอะไรบาง มขอควรสงเกตดงน คอ ปจจยใดมหนงหรอมหนงปจจย กเปนไดหนงชาต ปจจยใดม ๒ – ๓ หรอแบงเปน ๒ -๓ ปจจย กเปนได ๒ – ๓ ชาตดงนเปนตน แตมขอแมวา กมมปจจย ม ๒ หรอแบงเปน ๒ ปจจย แตหาไดเปน ๒ ชาตไม แตเปนไดถง ๔ ชาต

ประโยชนของชาตทง ๙ v การแบงปจจยออกเปนชาตทง ๙ นน กเพอประโยชน

ในการหาปจจยสงเคราะหไดสะดวกและรวดเรว ไมตองไปหาจากปจจย ๒๔ หรอ ๔๗ เพราะจะทาใหการหาปจจยสงเคราะห ไดยากและชามาก หมายความวาปจจยธรรมทยกขนมาแสดงนนอยในชาตใดเรากพจารณาปจจยสงเคราะหในชาตนนกจะไดอานาจปจจยสงเคราะหตามความประสงคเชนสงขารเปนปจจยชวย

อปการะแกวญญาณหรอ โลกยวปากจต ๓๒ เจตสก๓๕ ทปรากฏเกดขนเพราะอาศยสงขาร๓ เปนเหต สงขาร ไดแก เจตนากรรม ๒๙ เมอวาโดยชาต กเปน นานกขณกกมมชาต และ ปกตปนสสยชาต ดงนน สงขาร จงเปนปจจยแก โลกยวปากวญญาณ ๓๒ เจตสก ๓๕ น จงไดปจจยสงเคราะห ๒ ปจจย คอ นานกขณกกมมปจจย ปกตปนสสยปจจย องคปฏจจสมปบาท องคใดองคหนง จะเปนปจจยอะไรบาง ในปจจย ๒๔ หรอ ๔๗ นน มวธสงเกตดงน v อวชชา องคธรรมไดแก โมหะเจตสก แลวพจารณา

ตอไปอกวา โมหะเจตสกน เปนเหตไดไหม ถาเปนได กเปนเหตปจจย เปนอารมณไดไหม ถาเปนได กเปน อารมมณปจจยได เปนอนนตระคอเกดตดตอกนไดไหม ถาเปนได กเปน อนนตรปจจย ในทางตรงกนขาม ถาเปนไมไดกเปนปจจยนน ๆ ไมได v มปญหาถามวา จะทราบไดอยางไรวาโมหเจตสก เปนเหตปจจยไดเปนตน นแหละคอปญหาทจะตองสนใจเปนพเศษ จงจะทราบได หมายความวา เบองตน กจะตองทราบกอนวา เหต

ปจจย องคธรรมไดแกอะไรเสยกอน ตอไปกเอาองคธรรมของ ปฏจจสมปบาทนน ๆ ไปเทยบกบองคธรรมนน ๆ ถาองคธรรมทงสองเหมอนกน กทราบไดทนทวา องคธรรมขององคปฎจจสมปบาทนเปนปจจยนน ๆ ได วธหาอานาจปจจยทถกตองทสด ตองพจารณาองคปฏจจสมปบาททเปนปจจย ควบคกนกบองคปฏจจสมปบาท ทเปนปจจยปบน ทกครงไปแลวจะไดอานาจปจจยทถกตองทสด v สาหรบองคปฏจจสมปบาทนน และองคธรรมปจจย ๒๔ หวงวานกศกษาคงจะกาหนดไดไมยาก โดยอาศยความรเกาๆ เชนธรรมทเปนเหตไดกเปนเหตปจจยได ธรรมทเปนอารมณได กเปน อารมมณปจจยได เปนตน อกอยางพงสงเกตเอาจากปฏฐานโดยยอ ทอยตอจากปฏจจสมปบาทน กพอจะเจาใจได v การสงเคราะหปจจยทเปนสหชาตชาตเลก ในปฏจจสมปบาทนมขอสงเกตเปนพเศษ ทมความแตกตางไปจาก มหาปฏฐาน คอ

ถาองคธรรมปรมตถนน มเพยงอยางเดยว เชน เจตนาเจตสก ดงนเปนตน อยางนไมมปญหา ถาองคธรรมปรมตถนน ๆ มรวมกนตงแต ๒ ขนไปแลว มปญหาทจะตองคดบาง คอใหคอรวมกน เทาทจะเปนไดพรอมกน ไมใหคดแยกออกไปทละอยาง เชน ผสสะ และ เวทนา เปน นามอาหารปจจยรวมกนได แตเจตนา นอกจากจะเปน นามอาหารปจจยไดแลว ยงเปนสหชาตกมมปจจยไดอกดวย สวน ผสสะ เปน นามอาหารปจจย ไดอยางเดยว เปน สหชาตกมมปจจยไมได ดงนนความเปนสหชาตกมมปจจย จงไมตองแสดง เพราะเปนความกนทงหมดไมไดนนเอง หรอ เชน สต วรยะ ปญญา ทง ๓ น เปน สหชาตนทรยปจจย และ มคคปจจย รวมกนไดทงหมด แต ปญญา ยงเปน เหตปจจย ไดอกดวย สวน สตวรยะ เปนเหตปจจย ไมได ดงนน ความเปนเหตปจจยจงไมตองแสดง เพราะเกดเปนรวมกนไมไดทงหมดนนเอง ถามวา เพราะเหตใดจงเปนเชนนน ตอบวา เพราะเหตวา ในปฏจจสมปบาทน ไมไดยกปจจยใดปจจยหนงขนเปนประธาน เพยงแตยกองคธรรมปรมตถ ทจะเปนองคธรรมของปจจยใดปจจยหนงหรอหลายปจจยไดตามสมควร

เทานนขนแสดง ฉะนนการคดหาปจจยสงเคราะห จงพเศษแตกตางไปจากการคดหาปจจยสงเคราะห ตามนยของมหาปฏฐานเลกนอย สวนใหญแลวจะเปนไปในทานองเดยวกน อธบายความหมายพเศษขององคปฏจจสมป

บาท ๑.อวชชา

ความไมรตามความเปนจรงของ อวชชา น มอย ๘ ประการ คอ

๑.ทกเข อญาณ ความไมรในทกข คอ ความเกด แก เจบ ตาย ความเศราโศกเสยใจ ราไหราพน ความพลดพรากจากสงอนเปนทรก ความประสบกบสงอนไมเปนทรก ความไมสาเรจตามความประสงค ความคบแคนใจ ลวนแตเปนความทกขทงสน ยากทผใดจะหลกเลยงได ไดรบมากบางนอยบางตามสมควรแกฐานะและภาวะทเปนอย

๒.ทกขสมทเย อญาณ ไมรเหตททาใหเกดทกข คอ เมอสาวเขาไปหาตวตนเหตทใหเกดทกขม เกด แก เจบ ตาย เปนตน

เหลานแลว กจะทราบไดวาโลภะคอความอยาก ความยนด นนเองเปนตวตนเหต ในการขวนขวายพยายามทากจการตางๆ ทงทดและไมด ในขณะกระทา กตองเหนอยยาก ลาบากกาย ลาบากใจ เมอตายไปกตองไป เกด แก เจบ ตายอก

๓. ทกขนโรเธ อญาณ ไมรธรรมอนเปนทดบทกข คอผทไมรวา พระนพพาน นนสามารถ ทาลายความทกขม ความเกด เปนตนใหสนสดลงได เพราะวาไมวาเราจะเกดเปนอะไรกตาม กยอมมภยตดตามมาดวยตามสมควร คอ นานาสตถอลโลกนภย ภยจากการนบถอศาสดาตางๆ วนปาตภย ภยจากการไปเกดในสถานทๆ ไมแนนอน อปายภย ภยจากการไปเกดในอบาย ทจรตภย ภยคอยงไมพนจากการกระทาทจรตตาง ๆ ๔. ทกขนโรธคามนปฏปทาย อญาณ ความไมรหนทางทใหเขาถงความดบทกข ความทกขนจดเปน ๒ ประเภท คอ ทกขสามญ (เกด แก เจบ ตาย) ทกขพเศษ (ญาตพยสนะ โภคพยสนะ โรคพยสนะ สลพยสนะ ทฏฐพยสนะ) การปฏบตเพอไหพนจากทกขเหลานม ๒ อยาง คอ การปฏบตทางโลก ไดแก การทามาหากนตาง ๆ และการปฏบตทางธรรม ไดแก การใหทาน รกษาศล

เจรญสมถะ เปนตน ซงการปฏบตทงสองนอาจจะพนจากทกขไดชวขณะเทานน สวนขอปฏบตทเปนหนทางใหเขาถงความดบทกขไดนน กคอการเจรญองคมรรค ๘ ทเกยวกบสตปฏฐาน ๔ เทานน นอกจากนนแลวกไมใชหนทางทจะชาระกเลสใหหมดสนไป ๕.ปพพนเต อญาณ ความไมรใน ขนธ อายตนะ ธาต ทเปนอดต กลาวโดยธรรมาธษฐาน เมอวาโดยปคคลาธษฐานแลวกไดแกสตวทงหลายทเคยเกด และตายไปแลวนนเอง ฉะนนในขอทวา ปพพนเต อญาณ น กหมายถงไมรวาตวเองกด หรอคนอนกด เคยเกดเปนมนษยบาง เทวดาบาง พรหมบาง อบายสตวบาง นนเองแตสาหรบในชาตตอไปนน รวาจะตองเกดอก ดงเชนทมความเหนวา สตวทงหลายมพระเจาเปนผสราง ฉะนน เมอสตวเหลานนตายลงแลว กไปเกดตามคาสงของพระเจาอก

๖.อปรนเต อญาณ ความไมรใน ขนธอายตนะ ธาต ทเปนอนาคต ไดแกความเปนมนษย เทวดา พรหม อบายสตวทตอจากภพน ฉะนนในขอทวา อปรนเต อญาณ น กหมายถงผทมความเหนวา ตวเองกด คนอนกด เมอตายจากชาตนไปแลวกไมมการเกดตอไปอก แตมความเชอวาสตวทงหลายยอมเคยเกด

มาแลวในชาตกอน บคคลจาพวกทมความเหนเชนนมกลายลทธดวยกน แมคนทถอลทธพทธทมความเหนเชนนกยงมบคคลเหลานไมเชอวาเมอตายแลวจะเกดอกตอไป แตเชอวาเคยเกดมาแลวในชาตกอน เพราะอาศยทเคยไดพบเหนผทระลกชาตไดนนเอง ๗.ปพพนตาปรนเต อญาณ ความไมรใน ขนธ อายตนะ ธาต ทเปนอดตและอนาคต คอ ความเปนมนษย เทวดา พรหม และอบายสตวทเคยเกดมาแลวในอดต และทจะเกดตอไปขางหนานนเอง ฉะนนในขอทวา ปพพนตาปรนเต อญาณ น กหมายถง ผทไมรวา ตวเรากด คนอนกด เคยเกดมาแลวและจะเกดตอไปขางหนา บคคลจาพวกทมความเหนเชนน กมกลายลทธเชนเดยวกน เปนเพราะวาพวกนไมเคยไดรบการศกษาในพระสตรพระอภธรรมและไมเคยปฏบตวปสสนา

๘.อทปปจจยตาปฏจจสมปปนเนส ธมเมส อญาณ ความไมรใน รป นามทเกดขนโดยอาศยมเหตใหเกดตามในปฏจจสมปบาท หมายความวารางกายของสตวทงหลาย ม ตา ห เปนตน และ การเหน การไดยน เปนตน เปนผลทเกดมาจากอ

ดดเหต คอการกระทาดวย กาย วาจา ใจ ทงดและไมด ซงเปนเหตเกา ม อวชชา ตณหา เปนมล โดยอาศยม ตา ห การเหน การไดยน เปนตนแลว กมการกระทาดวย กาย วาจา ใจ ทงดและไมดขนอก ซงเปนเหตใหม มตณหา อวชชา เปนมล ทาใหรางกาย และ การเหน การไดยน เปนตนทเรยกกนวา คนนน คนน ซงเปนผลเกดตอไปอก ความเปนไปของสตวทงหลายดงทไดกลาวมาน เมอพจารณาแลวกแสดงใหเหนไดวา ไมมอะไรอนนอกจากธรรมทเปนเหตเปนผล อาศยซงกนและกนเกดขนเทานน อวชชาทมสภาพปดกนความจรงไมใหเกดความรนน

แบงเปน ๓ ประเภท คอ ๑. อวชชาชนดหนามาก ไดแกอวชชาของบคคล ทไมรวาการกระทาอยางนดเปนกศล การกระทาอยางนไมดเปนอกศล ดวยอานาจแหงอวชชาทปกปดไวไมใหร ฉะนนบคคลพวกนจงกลาทาในทจรตตาง ๆ อยางไมรสกเกรงกลวและอายใจ ๒.อวชชาชนดบางมากแลว ไดแก อวชชาของบคคล ทรวาการกระทาอยางนดเปนกศลการกระทาอยางนไมดเปนอกศล

ฉะนน บคคลจาพวกนเมอขณะทอกศลเกดขน กสามารถระงบได ไมปลอยใหลวงถง กาย วาจา แลวเปลยนจตใจและการกระทานนใหเปนกศลเกดขน ๓.อวชชาชนดบางทสด ไดแก อวชชาของผทสาเรจเปน พระโสดาบน สกทาคาม อนาคาม เพราะทานเหลานเหนแจงอรยะสจ๔แลวแตยงไมไดทาลายอวชชาใหหมดสนไป

๒. สงขาร คาวา สงขาร น หมายความวา ธรรมทปรงแตงใหผลธรรมเกดขน ดงแสดง วจนตถะวา สงขต สงขโรนต อภสงขโรนตต = สงขารา ธรรมเหลาใดยอมปรงแตงสงขตธรรมทเปนผลโดยตรง ฉะนน ธรรมเหลานนชอวาสงขาร ไดแก เจตนาทในอกศล และโลกยกศล หรออกนยหนง สงขต กายวจมโนกมม อภสงขโรนต เอเตหต = สงขารา สตวทงหลายยอมปรงแตง กายกรรม วจกรรม มโนกรรม ทเปนสงขตธรรมโดย เจตนา เหลานน ฉะนน เจตนาทเปนเหตแหงการปรงแตงเหลานน ชอวา สงขาร ไดแก เจตนาทในอกศล และโลกยกศล

สงขาร ทเปนผลของอวชชา ม ๖ อยาง คอ ๑.ปญญาภสงขาร กศลเจตนา เปนผปรงแตงโลกยกศลวบากและกศลกมมชรปโดยตรง ไดแก มหากศลเจตนา ๘ รปาวจรกศลเจตนา ๕ ๒.อปญญาภสงขาร อกศลเจตนา เปนผปรงแตงอกศลวบาก และอกศลกมมชรปโดยตรง ไดแก อกศลเจตนา ๑๒

๓. อาเนญชาภสงขาร กศลเจตนา ทตงมนไมหวนไหว เปนผปรงแตงอรปวบาก ไดแก อรปาวจรกศลเจตนา ๔ ๔.กายสงขาร เจตนาทเปนผปรงแตงกายทจรตและกายสจรตใหสาเรจลง ไดแกอกศลเจตนา ๑๒ มหากศลเจตนา ๘ ทเกยวกบทางกาย

๕.วจสงขาร เจตนาทเปนผปรงแตงวจทจรตและวจสจรตใหสาเรจลง ไดแก อกศล เจตนา ๑๒ มหากศลเจตนา ๘ ทเกยวกบทางวาจา ๖.จตตสงขาร เจตนาทเปนผปรงแตงมโนทจรตและมโนสจรตใหสาเรจลง ไดแกอกศลเจตนา ๑๒ โลกยกศลเจตนา ๑๗ ทเกยวกบทางใจ

v สาหรบโลกตตรเจตนา นน ไดชอวาเปนบญกจรง แตไมชอวา ปญญาภสงขาร เพราะไมมหนาททาใหเกดภพชาต ทเปนวฏฏสงสาร มหนาททาลายภพ ชาตเทานน v ปญญาภสงขาร ทเกยวกบกามาวจรกศลเปน กายกรรม วจกรรม มโนกรรม สาเรจดวยสจรต ๑๐ และ ทาน ศล ภาวนา vปญญาภสงขารทเกยวกบรปาวจรกศลเปนมโนกรรมสาเรจดวยภาวนา vอปญญาภสงขารเปนกายกรรมวจกรรม มโนกรรมสาเรจดวยทจรต๑๐ v อาเนญชาภสงขาร เปน มโนกรรม สาเรจดวย ภาวนา ธรรมทชอวา สงขาร ทมใชเปนผลของอวชชา ม ๗

อยาง คอ ๑. สงขตสงขาร ธรรมทถกปจจย ๔ปรงแตงไดแก จต เจตสก รปทงหมด เชน อนจจา วต สงขารา

๒. อภสงขตสงขาร รปนามทถกกรรมเปนผปรงแตงโดยตรง ไดแก โลกยวบากและกมมชรป และอภสงขตสงขาร น กสงเคราะหเขาในสงขตสงขาร ดวย ๓. อภสงขรณกสงขาร ธรรมเปนผปรงแตงโลกยวบาก และกมมชรป โดยตรง ไดแก อกศลเจตนา ๑๒ โลกยกศลเจตนา ๑๗ ๔. ปโยคาภสงขาร ความพยายามปรงแตงทางกาย และทางใจ ไดแก วรยะเจตสก ทเกยวกบกายกรรม มโนกรรม (ไมเอาวรยะทเกยวกบวจกรรม เพราะทางวาจา นน วรยะเจตสกไมไดเปนประธาน เกยวกบ วตก วจาร เทานน) ๕. กายสงขาร ธรรมชาตทปรงแตง รางกาย ไดแก ลมหายใจเขาออก ๖. วจสงขาร ธรรมชาตทปรงแตง วาจา ไดแก วตก วจาร ๗.จตตสงขาร ธรรมชาตทปรงแตงจต ไดแก สญญา เวทนา หรอ เจตสก ๕๐ (เวน วตก วจาร)

v ปญญาภสงขาร ปรากฏเกดขนเพราะอาศย อวชชา เปนเหตคอผทมความเลอมใสพอใจในการทาบญตางๆ มการบาเพญทาน รกษาศล เจรญภาวนา โดยมความปรารถนาความสขความสบายอนเปนผลแหงการกระทานน ๆ บางพวกมความเหนวา ความสขของพวกรปพรหมมความประณต ยงกวา ความสขของพวกเทวดา และมนษย จงไปทารปฌาน v อปญญาภสงขาร ปรากฏเกดขนเพราะอาศย อวชชา เปนเหต คอ บางคนไมเชอวาการกระดนนเปนบญการกระทาชวเปนบาป ฉะนนคนจาพวกนจงมความพอใจในการกระทาทจรตตาง ๆ มการฆาสตว ลกทรพย เปนตน หรอบางพวกกรวาการกระทาชวตาง ๆ นนไมดเปนบาป แตตนกหาละเวนไม หรอบางพวกมความเขาใจวา ถาฆาสตวแลวนาไปบชาเทพเจาหรอผสางเชนนแลว เทพเจาหรอผสางนนจะบนดาลใหสาเรจตามความประสงคของตนได

การกระทาทจรตตาง ๆ ของบคคลดงกลาวมาแลว กเพราะมองไมเหนโทษของทกข สมทย และนกไปไมถงคณของนโรธและมรรค ดวยอานาจแหงโมหะปกปดไวนนเอง v อาเนญชาภสงขาร ปรากฏเกดขนเพราะอาศยอวชชาเปนเหต คอผทเหนวา ความทกขความเดอดรอนตาง ๆ เกดมาจากรปธรรมเปนเหต จงหาหนทางทจะไมใหมรปเกดขน โดยพยายามทาฌานไปตามลาดบ จนถงอรปฌานหรอบางพวกรปพรหมมความเหนวาความสขทเกดจากอรปฌานนนประณตกวาความสขทเกดจากรปฌาน จงไดทาอรปฌาน แสดง ลกษณะ รส ปจจปฏฐาน ปทฏฐาน ของ

สงขาร อภสงขรณลกขณา มการปรงแตง เปนลกษณะ อายหนรสา มความพยายามใหปฏสนธวญญาณเกด

หรอ พยายามทาใหธรรมทเปนผล ซงไดแก รป นาม ทเปนหมวดเปนกองเกด เปนกจ

เจตนาปจจปฏฐานา เปนธรรมชาตทชกนากระตนเตอน เปนอาการปรากฏในปญญาของบณฑตทงหลาย

อวชชาปทฏฐานา ม อวชชา เปนเหตใกล

ปรจเฉทท ๙ กมมฏฐานสงคหวภาค

ในปรจเฉทท ๙ ซงเปนปรจเฉทสดทายน เปนการแสดงจต เจตสก รป นพพาน ทเรยกวาปรมตถธรรม ๔ น โดยกรรมฐาน ๒ อยาง คอ สมถกรรมฐาน และวปสสนากรรมฐาน โดยความเปนผรอารมณ และโดยความเปนอารมณ (ทถกร) และแสดงถงหลกของการปฏบตสมถกรรมฐานและวปสสนากรรมฐานโดยละเอยด เปนการสรปหลกและจดมงหมายของการศกษาพระพทธศาสนา ลงในการปฏบตกรรมฐานสงคหะน สมถวปสสนาน ภาวนานมโต ปร กมมฏฐาน วกขาม ทวธมป ยถากกม ฯ

แปลความวา ภายหลงทไดแสดงปรจเฉทท ๘ จบแลว ขาพเจา (พระอนรทธาจารย) จกแสดงกมมฏฐาน ๒ ประเภท ของสมถกมมฏฐาน และ วปสสนากมมฏฐาน โดยลาดบ

สมถกรรมฐาน แสดงสมถกมมฏฐาน ตามคาถาสงคหะ

ตตถ สมถสงคเห ตาว ทส กสณาน ทส อสภา ทส อนสสตโย จตสโส อปปมญาโย เอกา สญา เอก ววตถาน จตตาโร อารปปาเจต สตตวเธน สมถกมมฏฐานสงคโห ฯ แปลความวา ในสมถกมมฏฐาน และวปสสนากมมฏฐาน ทง ๒ ประเภทนน อนดบแรกในสมถสงคหะ ยอมมการรวบรวมสมถกมมฏฐาน ๗ ประเภท คอ กสณ ๑๐ อสภะ ๑๐ อนสสต ๑๐ อปปมญญา ๔ สญญา ๑ ววตถาน ๑ อรป ๔ ฯ ราคจรตา โทสจรตา โมหจรตา สทธาจรตา พทธจรตา วตกกจรตา เจต ฉพพเธน จรตสงคโหฯ จรตสงคหะ คอ การรวบรวมจตเจตสก รป โดยประเภทแหงจรต ๖ อยาง คอ ราคจรต ๑ โทสจรต ๑ โมหจรต ๑ ศรทธาจรต ๑ พทธจรต ๑ วตกจรต ๑

ปรกมมภาวนา อปจารภาวนา อปปนาภาวนา เจต ตสโส ภาวนา ฯ

ภาวนายอมม ๓ ประเภท คอ บรกรรมภาวนา๑ อปจารภาวนา๑อปปนาภาวนา๑

ปรกมมนมตต อคคหนมตต ปฏภาคนมตตเจต ตณ นมตตาน จ เวทตพพาน นมตยอมม ๓ ประเภท คอ บรกรรมนมต ๑ อคคหนมต ๑ ปฏภาคนมต ๑ ฯ ดงกลาว ทงหมดน นกศกษาพระอภธรรมทงหลายควรทราบไว ฯ

อธบาย สมถกมมฏฐานสงคหะ คาวา สมถะ ตามบทวเคราะหวา “กเลเส สเมตต สมโถ “ แปลวา คณธรรมใด ยอมยงกเลสทงหลายใหสงบลง ฉะนน คณธรรมนน จงชอวา สมถะ ไดแก สมถกมมฏฐาน ๗ หมวด คอ กสณ ๑๐ อสภะ ๑๐ อนสสต ๑๐ อปปมญญา ๔ อาหาเรปฏกลสญญา๑ จตธาตววตถาน๑ อรปกมมฏฐาน๔รวมสมถกมมฏฐาน ๔๐ องคน มคณททาใหกเลสทงหลายสงบระงบไป เพราะฉะนน จงเรยกวา สมถกมมฏฐาน

ภาวนา หมายถง การเจรญ หรอธรรมทควรเอาใจใสใหมาก มวเคราะหวา ภาเวตพพาต ภาวนา แปลวา คณชาตทควรเจรญ คอ เอาใจใสใหมาก ชอวา ภาวนา ไดแก บรกรรมภาวนา ๑ อปจารภาวนา ๑ อปปนาภาวนา ๑ บรกรรมภาวนา ไดแก เบองตนแหงกรรมฐานคอ บรกรรมนมตและอคคหนมต

อปจารภาวนา ไดแก ทานกลางแหงภาวนาคอปฎภาคนมตตลอดถงโคตรภ

อปปนาภาวนา ไดแก ทสดของภาวนาคอฌาน ตลอดถงอรยมรรค อรยผล

นมต ไดแก เครองหมายใหจต เจตสก เขาไปรบ หรอยดเกาะไว คอ อารมณ ซงไดแก บรกรรมนมต อคคหนมต และปฏภาคนมต

อารมณสมถกรรมฐาน ๔๐ อยาง ม ๗ หมวด คอ

๑) กสณ ๑๐ ๒) อสภะ ๑๐ ๓) อนสสต ๑๐

๔) อปปมญญา ๔ ๕) อาหาเรปฏกลสญญา ๑

๖) จตธาตววตถาน ๑ ๗) อรปกรรมฐาน ๔ ๑. กสณ ๑๐

กสณ หมายถง แบบททาขน หรอ สงทเปนนมตหมายในการเพงทาสมาธเพอใหจตสงบ ม ๑๐ อยาง คอ ๑) ปฐวกสณ แบบแหงดนททาขนเพอเพงทาจตใหสงบ ๒) อาโปกสณ ขนาดแหงนาททาขนเพอเพงทาจตใหสงบ ภตกสณ ๔ ๓) เตโชกสณ ขนาดแหงไฟ ททาขนเพอเพงทาจตใหสงบ ๔) วาโยกสณ แบบแหงลมททาขนเพอเพงทาจตใหสงบ ๕) นลกสณ ขนาดของสเขยวททาขนเพอเพงทาจตใหสงบ

๖) ปตกสณ ขนาดของสเหลองททาขนเพอเพงทาจตใหสงบ วณณกสน๔ ๗) โลหตกสณ ขนาดของสแดงททาขนเพอเพงทาจตใหสงบ ๘) โอทาตกสณ ขนาดของสขาวททาขนเพอเพงทาจตใหสงบ ๙) อากาสกสณ ขนาดของอากาศททาขนเพอเพงทาจตใหสงบ ๑๐) อาโลกกสณ ขนาดของแสงสวางททาขนเพอเพงทาจตใหสงบ หมายเหต..กสณมณฑลหมายความวาวงรอบหรอขนาดแหงกสณททาขน

๒. อสภะ ๑๐ อสภะ หมายถง สงทไมสวยไมงาม หรอสงทนารงเกยจ (นตถ สภ เอตถาต สภ )ในทนหมายเอาซากศพ สาหรบเพงเพอทาลายกามราคะ ม ๑๐ อยาง คอ ๑) อทธมาตกอสภะ ซากศพทพองขนอด โดยเปนสงทนารงเกยจ ๒) วนลกอสภะ ซากศพทมสเขยวปะปนกน โดยเปนสงทนารงเกยจ

๓) วปพพกอสภะ ซากศพทมนาเหลองนาหนองไหลออกมา ฯลฯ ๔) วจฉททกอสกะ ซากศพทถกสบขาดเปนทอน ๆ ฯลฯ ๕) วกขายตกอสภะ ซากศพทถกสตวกดกน ฯลฯ ๖) วกขตตกอสภะ ซากศพทขาดเปนทอน ๆแลวทงเรยราด ฯลฯ ๗) หตวกขตตกอสภะ ซากศพทถกสบฟนขาดเปนทอนๆทงไวทละอน ฯลฯ ๘) โลหตกอสภะ ซากศพทมโลหตไหลเตมไปหมด ฯลฯ

๙) ปฬวกอสภะ ซากศพทเตมไปดวยหมหนอนชอนไช ฯลฯ

๑๐) อฏฐกอสภะ ซากศพทเหลอแตกระดกขาวเกลอน ฯลฯ

๓. อนสสต ๑๐

อนสสต หมายถง การระลกถงเสมอ ๆ หรอ สงทควรระลกถงเนอง ๆ (อนปปนนาน สต = อนสสต) ม ๑๐ อยาง คอ ๑) พทธานสสต การระลกถงเนอง ๆ ซงคณของพระพทธเจา ๒) ธมมานสสต การระลกถงเนอง ๆ ซงคณของพระธรรม ๓) สงฆานสสต การระลกถงเนอง ๆ ซงคณของพระสงฆ ๔) จาคานสสต การระลกถงเนอง ๆ ซงการบรจาคของตน ๕) สลานสสต การระลกถงเนองๆซงศลทตนไดรกษาอยางบรสทธดแลว ๖) เทวตานสสต การระลกถงเนอง ๆ ซงธรรมททาบคคลใหเปนเทวดา ๗) อปสมานสสต การระลกถงเนอง ๆ ซงพระนพพาน อนเปนทสงบระงบ

แหงกเลสทงปวง

๘) มรณานสสต การระลกถงเนอง ๆ ซงความตายอนจะมแกตน ๙) กายคตาสต การระลกไปทวรางกาย โดยความเปนของไมงาม ๑๐) อานาปานสต การระลกทวถงซงลมหายใจเขาออก

๔. อปปมญญา ๔ อปปมญญา หมายถง ธรรมทตองแผไปหรอสงทตองระลกรโดยไมมประมาณ (อปปมาเณน ชานาตต อปปมญา) ม ๔ อยาง คอ ๑) เมตตา ความรกใคร ความปรารถนาดใหสตวทกจาพวกเปนสข (ในขณะทเหนบคคลผเปนทรกอยในอาการปกต ทเรยกวา ปยมนาปสตว) ๒) กรณา ความสงสาร ความเหนใจอยากชวยเหลอใหพนทกข (ในขณะทเหนบคคลกาลงไดรบความทกขยาก ทเรยกวา ทกขตสตว)

๓) มทตาความพลอยยนดเมอเหนผอนไดด (ในขณะทเหนบคคลกาลงประสบกบความสขสบาย หรอประสบผลสาเรจในสงทหมาย ทเรยกวา สขตสตว) ๔) อเบกขา ความวางเฉยตออารมณนน ๆ (ในเมอไดผานพนอารมณ ๓ อยาง ขางตนมาแลว หรอ ตนเองหมดภาระทจะตองขวนขวายในอาการ ๓ อยางนนแลว กวางใจเปนกลาง พจารณาเปนเรองของกรรม ทเรยกวา มชฌตตสตว)

๕. อาหาเรปฏกลสญญา ๑ ๑) อาหาเรปฏกลสญญา ความสาคญในอาหารวาเปนของนาเกลยด ไมนายนด

๖. ววตถาน ๑ ๑) จตธาตววตถาน การกาหนดพจารณาสงขารทงปวงโดยความเปนธาต ทง ๔ คอ ดน นา ลม ไฟ ไมใชเรา ไมใชของเรา ไมใชสตว บคคล ตวตน เราเขา

๗. อรปกรรมฐาน ๔

อรปกรรมฐาน หมายถง กรรมฐานทมอารมณไมมรปรางสณฐานเปนอารมณม ๔ อยาง คอ ๑) อากาสานญจายตนะ อารมณทสบเนองจากอากาศ คอ ไดเพงอากาศออกไปแลว ถอเอาความวางเปลาเปนอารมณ ๒) วญญาณญจายตนะ อารมณทสบเนองจากวญญาณ คอ ถอเอาฌานจตดวงกอน ในฌานจตทไดในภพกอน ซงดบไปแลวเปนอารมณ ๓)อากญจญญายตนะ อารมณทสบเนองจากความไมมอะไรเหลออยเลย คอ ถอเอาความวางเปลาไมมอะไรเลย เปนอารมณ ๔) เนวสญญานาสญญายตนะ การถอเอาจตทละเอยดออน เปนอารมณคอ แทบไมรสกอะไรเลย จะวามความรสกกไมใช จะวาไมมกไมเชง

แสดงกรรมฐานทเหมาะแกจรต ๖ อยาง ๑. อสภกรรมฐาน ๑๐ กายคตาสต ๑ รวม ๑๐ อยางน

ยอมเหมาะแกคนราคจรต

๒.อปปมญญา ๔ วรรณกสณ ๔ รวม ๘ อยางน ยอมเหมาะแกคนโทสจรต

๓. อานาปานสต ยอมเหมาะแกคนโมหจรต และวตกจรต

๔. อนสสต ๖ เบองตน มพทธานสสต เปนตนยอมเหมาะแกคนศรทธาจรต

๕. มรณานสสต ๑ อปสมานสสต ๑ อาหาเรปฏกลสญญา ๑ จตธาตววตถาน ๑ รวม ๔ อยางน ยอมเหมาะแกคนพทธจรต สวนอารมณกรรมฐานทเหลอ ๑๐ คอ ภตกสณ ๔ อากาสกสณ ๑ อาโลกกสณ ๑ อรป ๔ ยอมเหมาะแกจรตทงหมด เรยกวา สพพตถจรตกรรมฐาน

วธการเพงกสณ เมอพระโยคบคคลไดจดการทาองคกสณเสรจเรยบรอยแลว แตนนกพงแสวงหาสถานทหางจากหมคณะและเสยงตาง ๆ อนเปนสถานทเงยบสงด สะดวกแกการทจะเขาไปพกอาศย แลวเรมตนลงมอปฏบตตอไป การลงมอปฏบตเพง ปถวกสณนตองตงองคปถวกสณไวในทจาเพาะหนา โดยไมใหสงไปหรอตาไปจาก

สายตาของตนนก เพราะวาถาตงสงไปกจะตองแหงนหนาเพงด ถาตาไปกจะตองกมหนาเพงด ซงจะทาใหตนไดรบความลาบากในการเพงดอยนน ครนเมอจะเขาไปนงขดสมาธทาการเพงอย กจงนงลงภายในหตถบาส (๒ ศอกกบ ๑ คบ) ซงไมใกลไมไกลจากองคกสณเพราะวา ถาหากนงไกลเกนไปจะทาใหการเหนปรมณฑลขององคกสณไมไดชด ถาหากนงใกลเกนไปกจะทาใหแลเหนรอยนวมอ รอยไมเปนตนไดอยางแจงชด เมอเปนเชนน กจะเปนอปสรรคแกสมาธ คอทาใหสมาธหยอนไปในขณะทกาลงเพงอย และเมอเวลาทอคคหนมปรากฏเกดขน ภายหลงทไดนงลงเรยบรอยแลวตอแตนนกจงเรมปรารภความพอใจทจะไดมาซงฌาน ทจะทาตนใหพนออกไปจากกามคณอารมณตาง ๆ อนเปนตวฉนทะทประกอบดวยเนกขมมะสงกปปะ ดวยการพจารณาเหนโทษของกามคณ แลวจงพจารณาในคณ พระพทธ พระธรรม พระสงฆ ไปจนกวาจตใจจะบงเกดความแชมชนอมเอบปราโมทยในพระคณนนๆ จากนนจงทาการแผเมตตาไปในสตวทงหลาย มเทวดาและมนษยเปนตนพอสมควร เสรจแลวจงคอยนอมใจมาพจารณาถงตนเองวาตนนม

ความตายเปนธรรมดา ไมมสงใดทจะชวยตนใหพนไปจากความตายได ฉะนน กอนทความตายจะมาถงตน ตนจาเปนจะตองพยายามขวนขวายหาสรณะทพง ไหกบตนเองใหจงได พรอมกบมความคดวาเหนวา การปฏบตโดยการเพงกสณน เปนวธปฏบตของบณฑตทงหลาย มพระสมมาสมพทธะเจา พระปจเจกพทธเจา ตลอดจนพระอรยะสาวก เปนตน และทานเหลานไดพนออกไปจากวฏฏะทกข มการ เกด แก เจบ ตาย ไดนนกเพราะอาศยการเพงกสณนเอง ดงนนการทตนจะพนไปจากสงสารวฏได กโดยอาศยการเพงกสณนเชนเดยวกน เมอคดเหนเชนนแลว กจงยกมอขนทาการอญชลกรรมแตองคกสณนน แลวทาการเพงดพรอมแผใจไปตลอดทวไป ภายในขอบเขตแหงองคกสณนน อยาไดใชสายตาเพงด หรอ ใหใจไปจดจอแตเพยงสวนใดสวนหนงขององคกสณเปนอนขาด เมอทาการเพงแผใจโดยทวๆ ไปอยนน กจงอยาไปสนใจอยในสของปถวทเปนองคกสณ และสภาวะลกษณะปถว ทมความแขง ออน แตอยางใด ๆ ทงสน ทงนกเพราะวามไดทาเพง วณณะกสณ แตกาลงเพง ปถวกสณ อยทงไมตองไปทาการ

พจารณาถงปรมตถปถวแตประการใดอกดวยหากแตตองตงใจเพงดอยเฉพาะแตในบญญตปถวอยางเดยวเทานน ดวยเหตนแหละพระโยคบคคลจงไมควรไปสนใจในสของปถว และสภาวะปถวแตอยางใด ๆ ฝายภายในดานจตใจนน กจงทาความพอใจ อมใจ ตงมนอยอยางจรงใจในองคกสณใหเหมอนกนกบเสอทกาลงกดดงเอาแตเฉพาะเนอเตาออกมาจากกระดองเตาฉนนน เมอกาลงเพงดอยกจงลมตาดอยอยางธรรมดาอยาลมตาใหโตหรอหรตาใหเลกลงไปแตอยางใดนก พรอมกนนนกจงใชปากบรกกรมวา ปถว ๆ หรอดน ๆ เปนระยะไป ไมจาเปนจะตองบรกรรมโดยไมหยดหยอน ซงจะทาใหกลายเปนการเสกคาถาไป และจงพยายามลมตาบรกรรม ใหมากทสดทจะมากได สวนการหลบตาบรกรรมนน กจงใชเปนบางครงบางคราว แตอยาใชใหบอยนก ทาอยเชนนเรอย ๆ ไปจนกวา อคคหะนมต จะมาปรากฏขน หมายเหต การงานทจะพงปฏบตในการเพงองคกสณทเหลออก ๙ นน กคงเปนไปในทานองเดยวกนนทกประการ

วธปองกนอปสรรคทเกดขนจากใจในระหวางทอคคหนมตยงไมปรากฏ

ในระหวางทกาลงเพงดสสมภาระปถว หรออตชปถวองคกสณ พรอมกบใชปากบรกรรมวา ปถว ๆ อยนน พระโยคบคคลนน ยอมมความตองการใหอคคหนมตปรากฏเกดขนโดยเรวทสดทจะเรวได แตอคคหนมตนนกมปรากฏไดโดยเรวตามความประสงคของพระโยค ฉะนน จตใจของพระโยคจงรสกเหนดเหนอย เมอจตใจรสกเหนดเหนอยขนมาแลว รางกายกพลอยออนเพลยและเหนดเหนอยตามไปดวย เมอเปนเชนน ถนมทธนวรณ กไดโอกาสเกดขนครอบงา โดยทาใหอยากหยดพก หรอไปทากจอยางอน ๆ มการปดกวาด ทาความสะอาด สวดมนตไหวพระ เปนตน ทเปนปลโพธเครองกงวลตาง ๆ ดงนน ถาอาการดงกลาวนบงเกดขนแกพระโยคบคคลแลวไซร กจงเตอนตนเองวา มวนใดกวนหนงความตายกจะบงเกดมแกเราอยางแนแท ทงอคคหนมตกยงมไดเกดขนเลย ถาตนขนหยดพก หรอ มวไปกงวลอยกบงานอน ๆ แลว สมาธของตนกจะเสยไป ทงการงานเหลานตนกเคยกระทามาแลวหลายภพหลายชาต จนกระทงภพนกยง

กระทาอย ฉะนนในขณะทตนกาลงเพงปถวกสณอยน ไมควรไปทากจอยางอนเลย แลวจงมความพยายามเพงดอยตอไปใหมาก และอยากระพรบตาบอยนก ประมาณ ๒– ๓ นาท จงคอยใชปากบรกรรมวา ปถว ๆ หรอดน ๆ เสยครงหนง เปนระยะหางกนไปตามสมควร จนกวาอคคหนมตจะปรากฏ

เมออคคหนมตปรากฏขนแลว เมอพระโยคกาลงเพงปถวองคกสณ ทยงเปนบรกรมนมตอยนน บางทานกไดอคคหนมตชา บางทานกไดอคคหนมตเรว คอตองพยายามอดทนตอสอยนานกบนวรณซงเปนตวอปสรรคคอยขดขวางอยางยง อคคหนมตจงปรากฏขนได เมออคคหนมตปรากฏขนทางใจแลว กไมจาเปนตองเพงปถวองคกสณทเปนบรกรรมนมตซงเปนอารมณภายนอกอก แตกลบเพงอคคหนมต อนเปนอารมณทปรากฏขนทางใจ และในเวลานน ความเปนไปของปถวองคกสณทเปนอคคหนมตกบจตใจของพระโยคบคคลนน เสมอนแมเหลกทมกาลงดงดดเอาสงของ ทเปนเหลกดวยกนใหมาตนอยไดฉนใด จตใจของพระโยคบคคลกดงดดเดาปถวองคกสณ ทเปนอคคหนมตใหตดแนบอยกบใจไดฉนนน ฉะนนการเหนสงของอน ๆ ไดก

เฉพาะแตในเวลาทพระโยคลมตาดอยเทานน ครนหลบตาลงกกคงเหนแตเพยงภาพปถวองคกสณอยอยางเดยว แมทสดจะลมตาอยในทมด จกขทวารวถกไมเกด คงเหนแตภาพปถวองคกสณทเปนอคคหนมตเทานน ความงวงเหงาหาวนอนและเกยจคราน ออนแอทอแท ซงเปนตวถนมทธนวรณกคอย ๆ ถอยหางออกไป พรอมดวยนวรณทเหลอนอกนนกคอย ๆ ทเลาเบาบางลงไปดวย

เมอปฏภาคนมตปรากฏขนแลว พระโยคบคคลททาการเพงปถวองคกสณ จนถงอคคหนมตปรากฏขนทางใจแลวนน พระโยคบคคลกไมตองนงเพงปถวองคกสณนนอก แตตองยายทไปเสยทอน สดแตจะเหนวาทใดจะสะดวกสบายและสมควร กจงพกอาศยอย ณ ทแหงนนแลวตงตนเพงอคคหนมตทไดมาแลวนนตอไป ถาอคคหนมตทกาลงเพงบรกรรมอยนนเกดเลอนหายไป เนองมาจากปลโพธ เครองกงวลอยางใดอยางหนงแลว จงรบกลบไปยงทเกา เรมตนเพงปถวองคกสณเสยใหม ตอเมอไดอคคหนมตแลว จงกลบไปยงทใหมตามเดม แลวเรมเพงอคคหนมตนนตอไป ทงนกเพราะวา ถายงเพงปถวองคกสณเดมอยอก จะทาใหปฏภาคนมตปรากฏขนไดโดยยาก ครนพยายามเพงอคคหนมต

อยตอไปอยางไมขาดสายแลว อคคหนมต ทถกเพงอยนนกจะมสภาพสะอาดปราศจากรวรอย ดางพรอย ดวยมลทนตาง ๆ มความละเอยดประณตยงขนมามากกวา อคหนนมตทปรากฏเมอขณะแรก คอ คอย ๆ ใสขนมาเปนลาดบเหมอนหนงเนอกระจก จตใจในขณะนนกแตความชมชนเอบอมอยโดยไมรเบอในการนนเลย อคคหนมตทมคณภาพเชนนแหละ จงกลบเปลยนชอเรยกวา ปฏภาคนมต กามาวจรสมาธของพระโยคบคคล นบจาเดมแตปฏภาคนมตปรากฏขนจะถกเปลยนชอเรยกวา อปจารภาวนาและดวยอานาจแหอปจารภาวนานแหละ นวรณธรรมตางๆ ยองสงบลงเปนอยางด ไมมโอกาสเกดเปน ปรยฏฐานะได

วธการรกษาปฏภาคนมต เมอพระโยคบคคลไดปฏภาคนมตแลว ถาพระโยคนนเปนตกขบคคล ในไมชากจะบรรลปฐมฌานทชอวา อปปนาภาวนาหรออปปนาสมาธ แตถาหากเปนมนทบคคลกจะบรรลปฐมฌานชา ฉะนนในระหวางทรปาวจรปฐมฌานยงไมเกดนน พระโยคบคคลจาเปนจะตองมการรกษาปฏภาคนมตไวเปนอยางด เสมอนหนงพระราชนทกาลงทรงพระครรภ อนพราหมณปโรหตทงหลาย

ทานายวา พระกมารในพระครรภนเปนพระโอรส และจะไดเปนพระเจาจกรพรรต ฉะนน จงทะนถนอมบารงรกษา พระครรภนนเปนอยางด มใหมอนตรายใด ๆ มาพองพานกลากลายไดฉนใด พระโยคบคคลกตองรกษาปฏภาคนมตไวใหจงดฉนนน ถาหากไมระวงรกไวใหดแลวปฏภาคนมตนนกจะเลอนหายไป เมอเปนเชนน ภาวนาจตของพระโยคบคคลนนกจะลดตาลงไปอยในขน บรกรรมภาวนา ตามไปดวย ฉะนน พระโยคบคคล เมอมความประสงคทจะรกษาปฏภาคนมตไวไหเปนอยางดนนพงเวนจากอสปปายะ อนเปนสงทไมสมควรแกการภาวนาสมาธ ๗ อยาง คอ อาวาส ทอยทอาศยหลบนอน โคจระ หมบานทจะตองเขาไปบณฑบาต ภสสะ ถอยคา โภชนะ อาหาร อต ฤด อรยาบถ การยน เดน นง นอน แลวพงเสพแต สปปายะ อนเปนสงสมควรแกภาวนาสมาธ ๗ อยางเชนเดยวกน เมอพระโยคบคคลไดปฏบตตามดงทไดกลาวมาแลวน บางทานกได อปปนาฌาน ในกาลไมนานนก

อสปปายะและ สปปายะ ๗ อยาง ๑. อาวาส ม ๒ ประเภท

๑) อาวาสอสปปายะ หมายถง เมอพระโยคบคคลเขาไปพกอาศยอยในสถานทใด นมตทยงไมเกดกไมเกดขน ทเกดขนแลวกสญหายไป สตทยงไมปรากฏกไมปรากฏขน จตใจทยงไมสงบยงไมตงมน กคงเปนไปอยอยางเดม ฉะนนสถานทนนจงเปน อาวาสอสปปายะ แกพระโยคนน ๒) อาวาสสปปายะ หมายถง สถานทใด ทพระโยคบคคลเขาไปพกอาศยอยแลว นมตทยงไมเกด กเกดขน ทเกดขนแลว กตงมนอยไดไมหายไป สตทไมปรากฏ กปรากฏขน จตใจทยงไมสงบไมตงมน กมความสงบตงมนได ฉะนน สถานทนน จงเปน อาวาสสปปายะแกพระโยคนน ดงนน ถาสานกใด บานใด มกฏมเรอนอยหลายหลง หรอทองถนใด ตาบลใด มทพกอยหลายแหงพระโยคบคคลกจงไปทาการปฏบตอยในกฏนน เรอนนน สถานทนน ๆ แหงละ ๓ วน ๆ เพอเปนการทดลองดวา แหงใดเปนทสปปายะแกตนได ถาทนนเปนอสปปายะแกตนแลว กจงเวนเสยจากทนนแหงนน ๒. โคจระ ม ๒ ปรเภท

๑) โคจรอสปปายะ ม ๓ ประเภท

(๑)หมบานหรอทองถน ทมอยจากเสนาสนะไปทางดานทศตะวนออก หรอ ทศตะวนตก ทมแสงอาทตยขนสองหนา ในเวลาไป หรอ กลบจากบณฑบาต

(๒)หมบาน หรอทองถน ทมอยหางไกลออกไปจากเสนาสนะเกนกวา หนงโกสะครง เทากบมากกวา๓ ไมลหรอ ๕ กโลเมตร ทมการคมนาคมไปมาไมสะดวก

(๓)หมบาน หรอ ทองถนทเขาไปรบบณฑบาตนนไดอาหารมาไมพอฉน ๒) โคจรสปปายะ ม ๓ ประเภท (๑)หมบาน หรอทองถน ทมอยหางจากเสนาสนะไปทางดานทศเหนอ หรอ ทางทศใต ทพนจากแสงอาทตยขนสองหนาในเวลาไป หรอกลบจากบณฑบาต (๒) หมบานหรอทองถน ทมอยใกลกนกบเสนาสนะ ประมาณหนงโกสะครง เทากบ ๓ ไมล หรอ ๕ กโลเมตร ทมการคมนาคมไปมาสะดวกสบาย (๓) หมบานหรอทองถนใด ทเขาไปรบบณฑบาตนน ไดอาหารเพยงพออยาง บรบรณแกการฉน

๓. ภสสะ ม ๒ ประเภท ๑) ภสสอสปปายะ หมายถง ถอยคาทไมสมควร ไดแกถอยคาทนบเนองอยในตรจฉานกถา ๓๒ และ วคคาหกวตถ ๑๔ ๒) ภสสสปปายะ หมายถง ถอยคาทสมควร ไดแก ถอยคาทนบเนองอยในกถาวตถ ๑๐ ประการ คอ

๑) อปปจฉตากถา ถอยคาทกลาวเกยวกบเรองใหเกดความมกนอย

๒) สนตฏฐกถา ถอยคาทกลาวเกยวกบเรองใหเกดความสนโดษ

๓) ปวเวกกถา ถอยคาทกลาวชกนาใหยนดความสงด

๔) อสงสคคกถา ถอยคาทกลาวชกนาไมใหคลกคลดวยหมคณะ

๕) วรยารมภกถา ถอยคาทกลาวชกนาใหปรารภความเพยร

๖) สลกถา ถอยคาทกลาวชกนาใหตงอยในศล

๗) สมาธกถา ถอยคาทชกนาใหเกดความยนดในการเจรญสมาธ

๘)ปญากถา ถอยคาทชกนาใหเกดปญญารยงใหจรงรชอบเหนถก

๙) วมตตกถา ถอยคาทชกนาใหยนดในความหลดพน

๑๐) วมตตญาณทสสนกถา ถอยคาทกลาวชกนาใหเกดปญญาเหนแจงความหลดพนดวยปญญาญาณ

กถาวตถ๑๐ ประการดงกลาวมาแลวน แมจะเปนถอยคาทไมขดกบมรรคผล นพพาน แตประการใดกจรง สาหรบผปฏบตไมควรจะพดมาก ควรพดแตพอประมาณ

๔. ปคคละ ม ๒ ประเภท ๑)ปคคลอสปปายะ หมายถงบคคลทไมสมควรทจะเขาไปสนทนาปราศรย ในขณะทกาลงปฏบตอยนน ม ๒ จาพวก คอ ๑) กายทฬหพหโล ผทมปกตชอบบารงตกแตงรางกาย ๒)ตรจฉานกถโก ผทมปกตชอบพดแตในตรจฉานกถา ๓๒

๒)ปคคลสปปายะ หมายถง บคคลทสมควรแกการเขาไปสนทนาปราศรยในขณะทกาลงปฏบตอยนน ม ๒ จาพวกดวยกน คอ ๑) อตรจฉานกถโก ผทมปกตไมใครคย ไมใครพดในตรจฉานกถา ๒) สลาทคณสมปนโน ผทถงพรอมดวย ศลคณ สมาธคณ ปญญาคณ

๕.โภชนอสปปายะกบโภชนสปปายะ หมายถง อาหารทไมสมควร และอาหารทสมควร ใหสงเกตหลงจากเมอทานอาหารเขาไปแลว จตไมชมชน อาหารนนกเปน อสปปายะ ถาจตใจชมชน อาหารนนกเปน สปปายะ โภชนะ ม ๒ ประเภท ๑) โภชนสปปายะ หมายถง อาหารทรบประทาน (ฉน) เขาไปแลว ทาใหรางกายกระปรกระเปรา ควรแกการงาน และจตใจเบาสบาย ไมมกเลสครอบงาเพราะอาหารเปนปจจย อาหารเชนนน ชอวา โภชนสปปายะ ๒) โภชนอสปปายะ หมายถง อาหารทรบประทาน (ฉน) เขาไปแลว ทาใหรางกายอดอด ไมกระปรเปรา ไมควรแกการงาน

ถกกเลสเขาครอบงา เพราะอาหารนน เปนปจจย อาหารเชนนน เรยกวา โภชนอสปปายะ ๖. อต ม ๒ ประเภท ๑) อตอสปปายะ หมายถง อากาศทไมสบาย ใหสงเกตจากการทไดรบอากาศนน ๆ แลว จตไจไมแจมใส อากาศนนกเปน อสปปายะ ๒) อตสปปายะ หมายถง อากาศเปนทสบาย ใหสงเกตจากการทไดรบอากาศนน ๆ แลว ถาจตใจสบาย อากาศนนกเปน สปปายะ ๗.อรยาปถะ (อรยาบถ) ม ๒ ประเภท ๑) อรยาปถอสปปายะ หมายถง อรยาบถไมเปนทสบาย ใหสงเกตจากการใชอรยาบถนน ๆ แลว ถารสกงวงเหงาหาวนอน อรยาบถนน กเปน อรยาปถอสปปายะ ๒) อรยาปถสปปายะ หมายถง อรยาบถเปนทสบาย ใหสงเกตจากการทใชอรยาบถนน ๆ ถารสกสบายใจ การปฏบตไดรบผลด อรยาบถนน ก เปนอรยาปถสปปายะ

H พระโยคบคคลทกาลงเพงปฏภาคนมตอย โดยมการเวนจากอสปปายะ ๗ อยาง แลวเสพสปปายะ ๗ อยาง ตามทไดพรรณนามาแลวน ตอจากนไมนานนกบางทานกจะบรรลปฐมฌานได แตถาหากไมบรรลแลวไซร พระโยคบคคลนนพงบาเพญ อปปนาโกศล ๑๐ประการ ใหเกดขนในสนดานของตนอยางบรบรณ

อปปนาโกศล ๑๐ ประการ คอ ๑. วตถวสทกรยตา จงชาระรางกายและเครองนงหมใหสะอาด ๒. อนทรยสมตตปฏปาทนตา ปรบอนทรยทง ๕ (ศรทธากบปญญา,วรยะ กบสมาธ, สตตองกระทาใหมาก เพอปองกนรกษาจตไมใหตกไปสนวรณ) ๓. นมตตกสลตา มความฉลาดในการรกษานมตกรรมฐาน ๔. จตตปคคโห เมอจตทอถอยอนเนองมาจาก ปสสทธ สมาธ อเบกขา ในขณะนน ควรยกจตขน ดวยการเจรญ ธมมวจยะ วรยะ ปตสมโพชฌงค

๕. จตตนคคโห เมอจตใจฟงซานอนเนองมาจาก ธมมวจยะ วรยะ ปต ในขณะนนควรขมจตไวดวยการเจรญ ปสสทธ สมาธ อเบกขา ๖.จตตสมปหงโส เมอจตใจเบอหนายในการเจรญกรรมฐาน ควรปลกความเชอ เพอยงจตใหราเรง ดวยการนกถงสงเวควตถ๘ และคณของพระรตนตรย ๗.จตตอชชเปกโข เมอจตใจไมทอถอยฟงซาน เบอหนาย เวลานนควรเพงเฉยอย ๘. อสมาหตปคคลปรวชชนง เวนจากบคคลทมจตไมสงบ (ผทไมไดฌาน) ๙. สมาหตปคคลเสวนง คบบคคลทมจตสงบ (ผทไดฌาน)

๑๐. ตทธมตต นอมใจอยแตในเรองของฌานสมาธ ในทก ๆ อรยาบถ

การเกดขนแหงปฐมฌาน เมอพระโยคบคคลไดปฏบตถกตองดงทไดกลาวมาแลวนรปาวจรปฐม ฌาน ทมองคฌาน ๕ กเกดขนแกพระโยคเปนไปดงน

คอ มโนทวาราวชชนะ ทมปถวปฏภาคนมตเปนอารมณ เกดขนตดกระแสภวงคขาด ในลาดบนนมหากศลญาณสมปยตตชวนะดวงใดดวงหนง เกดขน๔ ขณะ แกมนทบคคล หรอ ๓ ขณะแกตกขบคคล ซงมปฏภาคนมตเปนอารมณในฐานทเปนบรกรรม อปจาร อนโลม โคตรภ หรอ อปจาร อนโลม โคตรภ เรยกวา อปจารสมาธชวนะ ในฌานวถแลวกดบไป ตอจากนนปฐมฌานกศล ทเปน อปปนาสมาธ ทมปฏภาคนมตเปนอารมณ เกดขน๑ ขณะแลวกดบลง จากนนภวงคกเกดตอไป หลงจากภวงคจตปจจเวกขณวถ ทมมโนทวาราวชชนจต ๑ขณะ มหากศลชวนะ๗ ขณะ กเกดขนหลาย ๆ รอบทาการพจารณาองคฌานทง ๕ โดยเฉพาะๆ วาเปนวตก วจาร ปตสข เอกคคตา เสมอนผทตนจากหลบ แลวพจารณาถงความฝนของตนวาฝนเรองอะไรบาง ตกขบคคล ภ น ท ม อ น โค ฌ ภ ภ น ท ม ช ช ช ช ช ช ช มนทบคคล ภ น ท ม ปร อ น โค ฌ ภ ภ น ท ม ช ช ช ช ช ช ช มปฏภาคนมตเปนอารมณ พจารณาองคฌานทง ๕

เหตททาใหรไดวา เปนอปปนาฌานหลงจากฌานวถ

ไดดบลงแลว ในฌานวถนอารมณของบรกรรม อปจาร อนโลม โคตรภ ทเปนกามชวนะกบอารมณของอปปนาฌานทเปนอปปนาชวนะนน แมวาจะมปถวปฏภาคนมตเปนอารมณเหมอนกนกจรง แตขณะทกามชวนะเกดอยนน อานาจของกามตณหา หาไดสงบราบคาบไม จตใจกยงไมมกาลงเตมท ตอเมอ ปฐมฌานเกดขนนนแมวาเกดเพยงขณะจตเดยวกจรง แตสามารถขมกามตณหาใหสงบลงไดอยางราบคาบเปนพเศษ จตใจกมกาลงกลาแขงเตมท องคฌานทง ๕ กปรากฏขนมาอยางเดนชด อปมาเหมอนกบการตอกตะปลงไปบนแผนกระดานจนแนน ฉนใด การเขาสอารมณของปฐมฌานกไมหวนไหวคลอนแคลน ฉนนน ฉะนนจงทาใหรไดวา ฌานเกดขนแลวแกตน สวนจะพดไดหรอไมนน เกยวกบความรในดานพระอภธรรมโดยตรง ถาไดรบการศกษาดพอกพดได ถาไมไดรบการศกษาดพอกพดไมถก

ปฐมฌาน ทไดชอวารปาวจรจตเพราะเจตนาทอยในปฐมฌานกศลนไมม กามตณหา คอ ความพอใจในกามคณทง ๕ ฉะนนจงไมมการสงผลให ปฐมฌาน ลาภบคคลไดบงเกดในกามภมอก แตกลบสงผลใหไปเกดในรปภม ฉะนน ปฐมฌานกศลน จงไดชอวา รปาวจรจต

การปฏบตตอไปเพอให ทตยฌาน เปนตนเกดขน

สาหรบการปฏบตเพอให ทตยฌาน เปนตนเกดขน ในขนแรก ฌานลาภบคคลพงกระทา ปฐมฌานกศลใหเกดตดตอกนอยตลอด ๑ วน ถง ๗ วน เสยกอนเพอจะไดอบรมจตใจใหมสมาธกลาแขงขน เพอเปนบาทแหงการฝกวสทง ๕ ประการตอไป การทจะให ปฐมฌานกศลชวนะ เกดขนเสมอ ๆ นน กตองเพงปฏภาคนมตเสยกอน ทงนกเพราะวา เมอเพงปฏภาคนมตเวลาใด เวลานนฌานจตกตองเกดขนเปนธรรมดา แตทวาในวถหนง ๆ นน คงมแตปฐมฌานกศลชวนะเกดขนเพยง ๑ ขณะ ๒ - ๓ ขณะ แลวภวงคจตกเกดตอไป เปนไปอยดงน ฉะนน ขณะใดท

รสกวา ฌานจตทเกดขนนนไดดบไปแลว ขณะนนตองรบเพงปฏภาคนมตอก เพอจะไดกลบเขาปฐมฌานอก อยานงนอนใจ และอยาสนใจในเรองอนใดทงสน จงพยายามเขาปฐมฌานไวเสมอ ๆ อยาใหขาดสาย เพอเปนการอบรมจตใจใหสมาธมกาลงกลาแขงขน ในระหวางทกาลงพยายามเขาปฐมฌานอย ยงเขาไมไดตลอด ๑ วน ๒ วน เปนตนนน ในเวลานนอยาสนใจในการพจารณาองคฌาน ๕ มวตก เปนตน ใหมากนก ควรสนใจแตในการเพงปฏภาคนมต เพอจะไดเขาปฐมฌานประการเดยว เพราะวา ถาพจารณาองคฌานมากไปในขณะนน องคฌานเหลานน กจะปรากฏขนเปนของหยาบและมกาลงนอย เมอเปนเชนนกจะทาใหปฐมฌานทไดมาแลวเสอมไป ทตยฌานทจะเกดขนใหมกเกดไมได เมอพยายามเขาปฐมฌานไดเสมอ ๆ ตลอด ๑ วนถง ๗ วน ดงนแลว ตอจากนนกควรฝกหดในดานการกระทาวสภาวะทง ๕ ใหชานาญตอไป

วส ๕ อยาง คอ

๑. อาวชชนวส สามารถในการพจารณาองคฌานของมโนทวาราวชชนะ คอเมอฌานจตดบลงแลว มภวงคคนเพยง ๔-๕ ขณะ ในระหวางวถตอวถทมการพจารณาองคฌานโดยเฉพาะ ๆ ๒. สมาปชชนวส สามารถในการเขาฌาน คอเมอประสงคจะเขาฌานกเขาไดกเขาไดทนท โดยมการเพงปฏภาคนมตเพยงเลกนอยและมภวงคคนเพยง ๔–๕ ขณะฌานวถกเกดขน ๓. อธษฐานวส สามารถในการกาหนดเวลาเขา คออยในฌานไดตามกาหนดเวลา ๔. วฏฐานวส สามารถในการกาหนดเวลาออก คอออกจากฌานไดตามกาหนดเวลา ๕.ปจจเวกขณวส สามารถในการพจารณาองคฌานของชวนะ คอ เมอมโนทวาราวชชนะเกดขนแลวดบไป ชวนะจตททาหนาทพจารณาองคฌานนน ๆ เกดเพยง ๔-๕ ขณะเทานน หมายความวา เมอไดอาวชชนวสแลว ปจจเวกขณวสกสาเรจไปในขณะเดยวกนนนเอง

การปฏบตเพอใหไดทตยฌาน เปนตน

ปฐมฌานลาภบคคลฝกวส ๕ อยาง คอ อาวชชนวส สมาปชชนวส อธษฐานวส วฏฐานวส ปจจเวกขณวส จนชานาญแลว จากนนจงเขาปฐมฌานกอน ออกจากปฐมฌานแลว พจารณาเหนโทษของวตก องคฌานวา “ยงมสภาพทหยาบกวาองคฌานทเหลอ อนเปนสาเหตทาใหสมาธไมมนคง นวรณทสงบลงไปแลว อาจกาเรบขนมาไดอก” จากนนกนอมใจพจารณาองคฌานทเหลอม วจาร ปต สข เอกคคตา วามสภาพละเอยดสขม ทงทตยฌานกหางไกลจากนวรณ ทงสมาธกมนคงกวาปฐมฌาน จากนนกกลบไปเพงปฏภาคนมต ดวยวตกกวราคภาวนา เมออยากทราบวาในขณะนนจตเปนไปอยางไร ใหเขาปฐมฌานกอน ออกจากปฐมฌานแลว เหนวตกเปนสภาพทหยาบกวาองคฌานทเหลอ และในเวลาใด จตปราศจากนกนตตณหาในปฐมฌาน ในเวลานนจตลงสภวงค ตอจากนนปจจเวกขณวถกเกดขนพจารณาองคฌานทง ๔ ม วจาร ปต สข เอกคคตา

หมายเหต … ตตยฌาน พจารณาเหนโทษของวจารแลวเพงปฏภาค

นมต ดวยวจารวราคภาวนา

จตตถฌาน พจารณาเหนโทษปต แลวจงเพงปฏภาคนมต ดวยวราคภาวนา

ปญจมฌาน พจารณาเหนโทษสข แลวจงเพงปฏภาคนมต ดวยสขวราคภาวนา

กรรมฐานทใหสาเรจ อปปนาฌาน ม ๓๐ คอ กสณ ๑๐ อสภะ ๑๐ อานาปานสสต ๑ กายคตาสต ๑ อปปมญญา ๔ อรป ๔ ถาไดรปปญจมฌานแลว ถามวาสนาเกยวกบอภญญา คอเคยไดอภญญา ในชาตทใกล ๆ กนกบชาตน กสามารถทจะฝกอภญญาได ถาไมม ตองไดฌานถงอรปฌาน ๔ จงจะสามารถฝกอภญญาไดสาเรจ และอภญญาจต จะเกดขนไดนน จะเกดผททาฌานไดมา จากการเจรญกสณทง ๑๐ เทานน ฌานนนมอานสงสมาก เชน ทาใหอยเปนสขในปจจบน เปนบาทฐานในการเจรญวปสสนา ถาฌานไมเสอม ตายแลวกไปเกดบนพรหมโลก ความปรารถนาของผทไดฌาน ยอมสาเรจเรวพลน

การเจรญอรปฌาน ผทไดปญจมฌานแลวเปนผทมสตสมบรณ จงไดมความคดความเหนตางกนเปนสองฝายคอ ในเวลาทวางจาก

พระพทธศาสนา ปญจมฌานลาภบคคล มความเหนวา การประหตประหารกนกด โรคตาง ๆ กด ความกาหนดรกใครกนกด เหลานลวนเนองมาจากรางกายนนเองเปนตนเหตและรางกายนกเกดมาจากโลหตของพอแม อนเปนของไมสะอาดอกดวย สวนในอรปภมนนปราศจากรางกาย มแตจตใจอยางเดยว ฉะนน เรองเดอดรอนตาง ๆ ทเกยวกบกายน จงไดถกระงบไปสน เปนความสขอยางยง เมอไดมความคดเหนเชนน กเกดความเบอหนายในรางกาย มแตความอยากจะไปเกดในอรปภม พรอมกนนน กมความหวาดกลวในปฏภาคนมต ทเปนอารมณของปญจมฌานทเนองตอกนมาจากรปทเปนองคกสณอกดวย เหมอนหนงผทกลวผในเวลากลางคน เหนตอไมเขา กเขาใจวาผหลอกมความสะดงกลวฉนใด ปญจมฌานลาภบคคลทมการเหนโทษในรางกายกฉนนน สวนความเหนในสมยทพระพทธศาสนาเกดขนแลว ปญจมฌานลาภบคคล หาไดพจารณาเหนโทษในรางกายแตประการใดไม เพยงแตมความเหนวาสมาธทเกดจากอรปฌานนนมกาลงมนคง และประณตมากกวาสมาธทเกดจากรปฌาน ฉะนน

จงอาจทาอภญญาได หรอถาเปนพระอนาคาม พระอรหนตเวลาใด กสามารถเขานโรธสมาบตไดอกดวย จากนนจงปฏบตในรปปญจมฌาน จนชานาญในวสภาวะทง ๕ แลว เมอออกจากปญจมฌานแลวกเพงปฏภาคนมตตอไปอยางไมสนใจ มแตความพยายามทจะพรากใจออกจากปฏภาคนมตนนแลวกลบพยายามยดหนวงเอาอากาศบญญตมาปรากฎแทนท โดยคดวาปถวปฏภาคนมตไมม มแตอากาศวางเหลาอยเทานน พรอมกบบรกรรมภายในใจวา อากาโส อนนโต ๆ ๆ ๆ ๆ เมอปญจมฌานลาภบคคลพยายามเจรญเชนนเสมอไป ในเวลาใด จตปราศจากนกนตตณหาในรปปญจมฌาน เวลานนจตขนสอปจารภาวนา ตอไปไมชานก ปฏภาคนมตทเปนนมตกรรมฐานกจะสญหายไปจากใจ คงเหลอแตอากาศวางเปลาทเปนภายในบรเวณของปฏภาคนมตแผไป อปมาดงบคคลทเพงดผามานทตดอยทชองหนาตางอยางไมสนใจ ในขณะนน ผามานกหลดลงไป ดวยอานาจลมทพดมาแรง จงมองเหนแตอากาศทวาง ๆ อยเทานน ฉนใด พระโยคบคคล กเพกปฏภาคนมตกฉนนน

เมอเพกปฏภาคนมตทตดอยกบใจไดเสยในเวลาใด เวลานนอากาศบญญต กปรากฏขนมาแทนท พรอมดวย อากาสานญจายตนฌาน ทมองคฌาน ๒ กเกดขนเปนไปดงนคอภวงคภวงคจลนะภวงคปจเฉทะมโนทวาราวชชนะปรกรรม อปจาร อนโลม โคตรภ อากาสานญจายตนฌาน ๑ ขณะ แลวดบไป จากนนภวงคเกดเลกนอย แลวปจจเวกขณะวถทพจารณาอเบกขา เอกคคตา กเกดขนตามสมควร ภ ภ น ท ม ปร อ น โค ฌ ภ ภ ภ ภ ภ น ท ม ช ช ช ช ช ช ช ปฏภาคนมต กสณคฆาฏมากาศ ปจจเวกขณวถ

อากาสานญจายตนฌานมชอ ๓ อยางคอ ๑. อรปฌาน เพราะฌานนปราศจากรปเปนอารมณ ๒. อากาสานญจายตนฌาน เพราะฌานนมความมนคงตงอยอยางไมหวนไหว เกดขนโดยอาศอากาศบญญตทไมปรากฏ

วา เบองตนคอความเกด และเบองปลาย คอ ความดบ อยทตรงไหน ๓.ปฐมารปปฌานเพราะฌานนเกดขนเปนครงแรกในบรรดาอรปฌานทง ๔

การปฏบตเพอใหไดวญญานญจายตนฌาน ขนแรกตองปฏบตในอากาสานญจายตนฌาน ใหชานาญในวสภาวะทง ๕ กอน จากนน จงเขาอากาสานญจายตนฌานกอน ออกแลวกพจารณาเหนโทษของอากาสานญจายตนฌานวา “ยงเปนฌานทใกลกบปญจมฌาน ทเปนขาศกกนอย ถาไมหมนเขา สมาธกอาจจะตกไปอยในปญจมฌานอกได ทงสมาธทเกดจากฌานนกยงหยาบกวาสมาธทเกดจากวญญานญจายตนฌานดวย เมอพจารณาเหนโทษเชนน กเกดความฝกใฝในอากาสานญจายตนทดบไปแลวจากจตสนดานของตน โดยพยายามพรากใจออกจากอากาสบญญตนนเสย แลวกลบพยายามยดหนวงเอากาสานญจายตนฌานมาปรากฏ โดยบรกรรมวา วญญาณง อนนตง หรอ วญญาณง อยดงนเรอย ๆ

ในเวลาใด จตปราศจากนกนตตณหาในอากาสานญจายตนฌาน เวลานน จตขนสอปจารภาวนา การเจรญภาวนาตอไป ไมชาอากาสบญญตทเปนนมตกรรมฐานกจกสญหายไปจากใจ การพยายามกาวลวงอากาสบญญตทเปนกรรม ฐานทตดใจไดเวลาใด เวลานน อากาสานญจายตนฌานกปรากฏเขามาแทนท พรอมดวยวญญานญจายตนฌานทองคฌาน ๒ กปรากฏเกดขนตามลาดบดงน ภ น ท ม ปร อ น โค ฌ ภ ภ อากาสานญา-กสณคฆาฏมากาส อากาสานญจายตน

หมายเหต…การทพระโยคบคคลเหนโทษของอากาสานญจายตนะฌานแลวเหตไฉนเมอจะเจรญฌานเบองบนตอไป ทาไมจงตองใฝใจสนใจในอากาสานญจายตนฌานอกเลา ขอนเปนเพราะวญญานญจายตนจะเกดขนไดกตองอาศยอากาสานญจายตนเปนเหต อปมาเหมอนมหาดเลกทแลเหนโทษของพระราชาดวยประการตาง ๆ กตองมใจเคารพรกและคอย

ปฏบตรบใชตอพระองคอยนนเอง เพอเปนทพกพงอาศย และความเจรญกาวหนาตอไป

การปฏบตเพอใหไดอากญจญญายตนฌาน ขนแรกตองปฏบตในวญญานญจายตนฌานใหชานาญในวสภาวะทง ๕ เสยกอน จากนน จงเขาวญญานญจายตนฌาน ออกแลวพจารณาเหนโทษของวญญานญจายตนฌานวา วญญานญจายตนฌานนยงใกลตออากาสานญจายตนฌานทเปนปฏปกษกนอย เมอไมหมนเขา อาจเลอนหายไปได กลบทาใหสมาธลดระดบลงในอากาสานญจายตนฌานกได ทงสมาธของวญญานญจายตนฌานน ยงหยาบกวาสมาธทในอากญจญญายตนฌาน ดงนแลว กฝกใฝสนใจในอากาสานญจายตนฌานทดบไปแลว แมเพยงภงคกขณะของอากาสานญจายตนฌานนนกหาไดมอยไมโดยการพยายามพรากใจออกจาก อากาสานญจายตนฌานเสย แลวกลบทาการยดหนวงเอา นตถภาวบญญตมาปรากฎแทนท โดยบรกรรมวา นตถ กญจ นตถ กญจ ในเวลาใด จตปราศจากนกนตตณหาในวญญานญจายตนฌาน ในขณะนนจตขนส อปจารภาวนา ในไมชา อากาสานญ

จายตนฌานทเปนนมตตดใจกสญหายไป การพยายามพรากใจออกจากอากาสานญจายตนฌานไดในเวลาใดเวลานนนตถภาวบญญตกมาปรากฎแทนท พรอมดวยการเกดขนของอากญจญญายตนฌานทมองคฌาน ๒ ตามลาดบดงน ภ น ท ม ปร อ น โค ฌ ภ ภ อากาสานญจายตน นตถภาวบญญต

(ความไมมของอากาสานญจายตนฌาน) การปฏบตเพอใหไดเนวสญญานาสญญายตน

ฌาน ฝกอากญจญญายตนฌาน จนถงวสภาวะแลว จงเขาอากญจญญายตนฌานกอน ออกแลว กพจารณาเหนโทษของอากญจญญายตนฌาน คลายกบทกลาวมาแลว กสนใจนกถงอากญจญญายตนฌาน และพยายามพรากใจออกจากนตถภาวบญญต แลวพยายามหนวงเอาอากญจญญายตนฌานมาปรากฎแทนท โดยบรกรรมวา สนตเมตง ปณตเมตง หรอ สนตง ๆ ปณตง ๆ

ในเวลาทจตปราศจากนกนตตณหาในอากญจญญายตนฌานในเวลานน จตขนสอปจารภาวนา ไมชานตถภาวบญญตหายไป เวลานน อากญจญญายตนฌานปรากฏขนมาแทนท พรอมดวยเนวสญญานาสญญายตนฌานกเกดขน ตามลาดบดงนคอ ภ น ท ม ปร อ น โค ฌ ภ ภ อากญจญญายตน-นตถภาวบญญต อากญจญญายตน

- - -

บทท ๓ การศกษาพระอภธรรมใน

ประเทศไทย

ในสมยกอนกเคยมการเรยนการสอนพระอภธรรมกนอยบาง แตกสอนกนเพยงอภธมมตถสงคหะ ๙ ปรจเฉท เชน สมยเมอพระอมราภรกขต วดบรมนวาสไดเคยแปลไว หรอของพวกเปรยญธรรมกไดเคยแปลไว อกฉบบหนงของพระโยธาธรรมนเทศกเคยแปลไว และกมการสอนกนบาง แตไมกวางขวางพสดารเทาไรนก เพราะไมไดยกเอาเนอหาสาระในพระอภธรรม ๗ คมภรมาเรยนกนโดยตรง แมในวงการคณะสงฆไทยเราเอง กไดยกเอาอภธมมตถสงคหบาล ๙ ปรจเฉท และฏกาวภาวนแก อธบาย

สงคหบาลทง ๙ ปรจเฉท ไปวางไวเปนหลกสตรของประโยคป.ธ.๙ กจรง แตทวา กเปนแตเพยงเรยนแปลจากภาษาบาลออกมาเปนภาษาไทยเทานน ในสวนความเกยวโยงดานสภาวะ กมไดเนนสอนกนเปนกจลกษณะอะไรเลย ครนตอมาประมาณป พ.ศ.๒๔๘๙ ถง ๒๔๙๐ กไดมการสอนพระอภธรรมและวปสสนากนขนทสานกวดปรก ยานนาวา บานทวาย ตรอกจนทร สมยนน กม อาจารยแนบ มหานรานนท เปนประธานไดศกษาเลาเรยนจากพระอาจารยภททนตะ วลาสเถระ ซงเปนพระสงฆทนมนตมาจากประเทศพมา ตอจากนนกมอาจารย ส. สายเกษม มาสอนตออก แตกสอนกนอยในอภธมมตถสงคหะ ๙ ปรจเฉทเทานนเอง ผลงานของทานอาจารย ส. เทาทปรากฏกคออภธรรมพสดาร เลม ๑ - ๒ ครนตอมา เมอปพทธศกราช ๒๔๙๕ เจาประคณสมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถระ) ครนเมอดารงสมณศกด ท พระพมลธรรม มตาแหนงทางการปกครองคณะสงฆ โดยเปนสงฆมนตรวาการปกครอง ไดมความเลอมใสในพระอภธรรม และไดปรารภถงการศกษาพระพทธศาสนาในประเทศไทยวา ยงไม

สมบรณเทาทควร คอ มเฉพาะพระวนย กบพระสตร สวนพระอภธรรมนน ยงมไมสมบรณเทาทควร มความประสงคทจะใหมการศกษาพระพทธศาสนาในประเทศไทยอยางครบถวน จงไดตดตอกบทานเซอรอตวน ประธานสภาพระพทธศาสนาแหงสหภาพพมาในครนนนโดยขอใหทางการแหงสหภาพพมาไดจดสงพระอาจารยผแตกฉานในพระไตรปฏกและอรรถกถา ฎกา อนฎกา มาสอนยงประเทศไทย เมอทางการแหงสหภาพพมาไดรบการทาบทามตดตอเชนนนกมความยนดสนองเจตนารมณของพระเดชพระคณหลวงพอพระพมลธรรมเปนอยางด เพราะสมยนน ทางการสหภาพพมาทราบเกยรตประวตและมความเคารพเลอมใสในศลาจารวตรของพระเดชพระคณหลวงพอพระพมลธรรมเปนพเศษ จงไดสงพระอาจารยพระอภธรรมมาใหตามความประสงค ๒ รป คอ ๑. พระอาจารยภททนตะโชตกะธรรมาจรยะ หรอ พระสทธมมโชตกะ ธรรมาจรยะ ๒. พระอาจารยเตชนทะ ธรรมาจรยะ

เมอพระอาจารยทง ๒ไดเดนทางมาถงประเทศไทยแลว กไดทาการสอนพระอภธรรมกนขนทวดระฆงโฆสตาราม บางกอกนอย กรงเทพฯ เปนแหงแรก สวนพระอาจารยเตชนทะนน กไดทาการสอนอยทสานกวดสามพระยา โดยมคณพชต มณไทยวงศ เปนลามแปลเปนไทยให สวนทางสายวดระฆงโฆสตารามนน กมคณพระทพยปรญญา ผพพากษาศาลอทธรณ และศษยอกหลายคน ไดชวยกนแปลเปนภาษาไทยให เพราะขณะนนพระอาจารยทง ๒ ยงมความเขาใจในภาษาไทยไมดพอ ทงภาษาพดและภาษาเขยน แตกไดอาศยความอนเคราะหจากผทสนใจหลายฝายไดชวยกนถายทอดความรจากพระอาจารยตลอดมา เมอพระอาจารยพระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ มความรความเขาใจในภาษาไทยดพอแลว กไดอาศยศษยผใกลชดหลายคนม คณโยม วรรณ โกเมศ และ คณโยมถวล อภยภมนารถ เปนตน ไดชวยกนแปล เกลาสานวน ทาเปนคมภรออกสภาษาไทยหลายคมภร แลวใชเปนหลกสตรในการเรยนการสอนกนมาจนทกวนน

โดยพระอาจารยสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ ไดจดเรยบเรยงหลกสตรการเรยนการสอนเปนชน ๆ ซงมคมภรทเปนผลงานของทานเทาททราบ คอ

๑. พระอภธมมตถสงคหะ ๙ ปรจเฉท แปลเปนไทย ขยายความตามแนวของอภธมมมหาฏกาของพระอาจารยเลดมหาเถระ และ จากพระไตรปฏก – อรรถกถา – ฎกา เปนตน ทกาลงใชเปนหลกสตรการศกษาชน จฬตร – จฬโท – มชฌมตร – มชฌมโท – มชฌมเอก พรอมปญหาเฉลย

๒. ตกมาตกาและทกมาตกาพรอมทงปญหา – เฉลย ทใชเปนหลกสตรการศกษาชนจฬเอก

๓. คมภรยมก ๕ คมภรตน พรอมทงปญหา – เฉลย ทใชเปนหลกสตรการศกษาชนมหาอาภธรรมกะตร และมหาอาภธรรมกะโท (ชนท ๗ - ๘) ๔. คมภรมหาปฏฐานพรอมทงปญหา–เฉลยทใชเปนหลกสตรการศกษาชนมหาอาภธรรมกเอก (ชนท ๙) ๕. คมภรตาง ๆ อกหลายเลม เทาทไดเคยจดพมพไวแลว

นบวา อาจารยพระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ ไดมสวนฟนฟ เตมเตม และฝงรากการเรยนการสอนพระอภธรรมไวในประเทศไทย ชวยใหพทธบรษทชาวไทยไดเรยนรและเกดความแตกฉานในเนอหาสาระของพระอภธรรมขนเปนอยางมาก แตเปนทนาเสยดายทพระอาจารยสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ มบญไดชวยเหลอพวกเราชาวไทยนอยเกนไป ยงมทนทจะสมความตงใจของทานพระอาจารยทจะชวยเหลอประเทศไทยทานกมาดวนจากไปเสยกอนอยางนาเสยดายเมอ พ.ศ.๒๕๐๙ แมวาพระคณทานพระอาจารยจะไดจากไปแลว ตามคตธรรมดาของสงขารทใคร ๆ เกดมาแลว จะหลกเหลยงไมไดกตาม แตทานกยงไดทงผลงานไวเปนอนสรณใหศษยานศษยผสนใจในการศกษาพระอภธรรมในภายหลงไดระลกนกถงพระคณของทานอยางไมมวนลมและไดอาศยศกษาคนควาเปนการสรางบารม ตอไปตลอดกาลนาน ๑

๑ หนงสออาจารยพระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ ผปรารถนาพระปญญาธกสมมาสมพทธเจา ผวางรากฐานหลกสตรการเรยนการสอนพระอภธรรมในประเทศไทย : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วดมหาธาตฯ ทานพระจนทร กรงเทพฯ พ.ศ. ๒๕๓๗

หลกสตรพระปรยตธรรม ๑๕ ชน ของพระสทธมมโชตกะธมมาจรยะ

หลกสตรการศกษาพระปรยตธรรมทอาจารยพระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ ไดวางโครงรางไว เรมแรกม ๑๕ ชน กาหนดวชา ขอบขายการศกษา ปกรณทกาหนดเกยวกบไวยากรณบาล พระอภธรรม พระสตร พระวนย และวชาพเศษ ตามลาดบชนนน เนอหาสาระและขอบขายทจะตองศกษา มความละเอยด ลกซงกวางขวาง เหมาะสมทจะทาใหผสอบผานแตชนเปนผทรงความรความสามารถสมฐานะทไดรบเปนอยางยง เมอศกษาเปรยบเทยบกบหลกสตรในปจจบน (ซงเหลออยเฉพาะหลกสตรนกศกษา๙ ชน) ทความสามารถของผศกษาเขาถงได จะเหนไดวา ถาผศกษาในปจจบนไมพยายามศกษาหรอคนควาเพมเตมใหมากขนกวาทไดในหลกสตรทมอยในปจจบนน จะทาใหหางไกลจากพระสทธรรมคาสอนของพระสมมาสมพทธเจาออกไปทกท จะปวยกลาวไปใยกบผทมไดมโอกาสศกษาตามหลกสตรในปจจบนเลา

หลกสตรการศกษาพระปรยตธรรมของอาจารยพระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ ๑๕ ชนนน ไดรวบรวมจากสมดบนทกของอาจารยวรรณ โกเมศ ศษยรนแรกของพระอาจารยสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ ทไดชวยบนทกสานวนคาสอนเปนภาษาไทย สมยทเรมมการศกษาพระอภธรรมกบพระอาจารย ซงพระครธรรมธรสมนต นนทโก ไดรบจากอาจารยวรรณ โกเมศกอนททานจะเสยชวต

หลกสตรปรยตธรรม ๑๕ ชนนน คอ ๑. ชนมล ๙. ชนอฏฐมะ ๒. ชนปฐม ๑๐. ชนธมมาจรยะ เอกปฏกธร ๓. ชนทตยะ ๑๑. ชนธมมาจรยะ ทวปฏกธร ๔. ชนตตยะ ๑๒. ชนธมมาจรยะ ตปฏกธร ๕. ชนจตตถะ ๑๓. ชนอครมหาบณฑตตนกายปารค

๖. ชนปญจมะ ๑๔. ชนอครมหาบณฑตจตนกายปารค ๗. ชนฉฏฐะ ๑๕.ชนอครมหาบณฑตปญจนกายปารค ๘. ชนสตตมะ กาหนดวชาในหลกสตร ๑๕ ชน คอ ๑. ไวยากรณ ๒. พระวนย ๓. พระสตร

๔. พระอภธรรม ๕. วชาพเศษ ปกรณทเกยวแกไวยากรณบาล คอ ๑. กจจายนะ ๒. รปสทธ ๓. สททนต (ธาตมาลา) ปกรณทเกยวกบพระวนย คอ ๑. ภกขปาตโมกข ๒. กงขาวตรณอฏฐกถา ๓. สมนตปาสาทกาอฏฐกถา พรอมดวยวนยบาล ๕ คมภร ปกรณทเกยวกบพระสตร คอ

๑. ธมมปทฏฐกถา ๒. สมงคลวลาสนอฏฐกถาพรอมดวยพระบาล ๓ วรรค คอ สลขนธวรรค, มหาวรรค,ปาฏกวรรค

๓. ปณณาสอฏฐกถา ๓ และพระบาล ๓ คมภร ๔. สงยตตอฏฐกถา ๕ และพระบาล ๕ คมภร ๕. องคตตรอฏฐกถา ๑๑ และพระบาล ๑๑ คมภร

ปกรณทเกยวกบพระอภธรรม คอ ๑. อภธมมตถสงคหะ ๒. ฎกา ๓. ธมมสงคณมาตกา

๔. ธาตกถา ๕. ยมก ๖. ปฏฐาน ๗. อฏฐสาลนอฏฐกถา ๘. สมโมหวโนทนอฏฐกถา พรอมดวยวภงคพระบาล ๙. ปญจปกรณอฏฐกถา พรอมดวยปคคลบญญตและกถาวตถพระบาล ปกรณทเกยวกบวชาพเศษนน คอ ๑. วสทธมรรคอฏฐกถา ๒. วตโตทยฉนท ๓. สโพธาลงการ

ปกรณตาง ๆ ทกาหนดไวใน ๑๕ ชนนน ผศกษาตองศกษาใหรถงการอธบาย องคธรรมปรมตถ การแปลจณณยบาลและคาถาบาลเปนไทย แปลไทยเปนจณณยบาลและคาถาบาล การสมพนธ การจาแนกวากยะ การจาแนกสงวรรณนา การวนจฉย การแสดงอาคมบาล ตามสมควรแกปกรณ และชนดงตอไปน

ปญหาทเกยวกบไวยากรณ จะตองมการอธบาย แปลบาลเปนไทย อาคมบาล

ปญหาทเกยว กบภกขปาตโมกข จะตองมการอธบาย แปลบาลเปนไทย แสดงอาคมบาล

ปญหาทเกยวกบกงขาวตรณอฏฐกถา จะตองมการอธบาย แปลบาลเปนไทย การสมพนธการจาแนกวากยะ ตองรวนจฉย

ปญหาทเกยวกบอภธมมตถสงคหะ จะตองมการอธบาย องคธรรมปรมตถ แปลบาลเปนไทย แสดงอาคมบาล ปญหาทเกยวกบธมมสงคณมาตกา จะตองมการอธบาย องคธรรมปรมตถ แปลบาลเปนไทย แสดงอาคมบาล

ปญหาทเกยวกบธาตกถา จะตองมการอธบาย องคธรรมปรมตถ แปลบาลเปนไทย แปลไทยเปนบาล ปญหาทเกยวกบ ยมก จะตองมการอธบาย องคธรรมปรมตถ แปลบาลเปนไทย แปลไทยเปนบาล ปญหาทเกยวกบมหาปฏฐาน จะตองมการอธบาย องคธรรมปรมตถ แปลบาลเปนไทย แปลไทยเปนบาล ปญหาทเกยวกบธรรมปทฏฐกถา สาหรบบาลจณณยะ

แปลเปนไทย สาหรบคาถา แปลเปนไทย และแปลไทยเปนคาถาบาล

คาอธบาย การสมพนธ แสดงอาคมคาถาบาล ปญหาทเกยวกบ วสทธมรรค จะตองมคาอธบาย และวนจฉย การจาแนกวากยะ การสมพนธ แปลบาลเปนไทย ปญหาทเกยวกบ วตโตทยฉนท แปลบาลเปนไทย จาแนกคาถา ปญหาทเกยวกบ สโพธาลงการ แปลบาลเปนไทย จาแนกคาถา

ปญหาทเกยวกบ พระอฏฐกถาและพระบาล ทกาหนดไวยากรณในชน ธมมาจรยะ และชนอครมหาบณฑต นน แปลเปนไทย การสมพนธ การจาแนกวากยะ การจาแนกวากยะ การจาแนกสงวรรณนา คาอธบายและวนจฉนท

ปกรณทกาหนดไวใน ๑๕ ชนโดยลาดบดงน ชนมล

๑. ไวยากรณกจจายนะ (อธบายและอาคมคอทองจา) ๒. ธรรมบท ภาค ๑ ๓. อภธมมตถสงคหะ ๙ ปรจเฉท อาคม คอทองจาเทานน

ชนปฐม ๑. ภกขปาตโมกข ตงแตนทานนทเทส ถง นสสคคยปา

จตตยะ ๒. ธรรมบท ภาค ๒ ๓. อภธมมตถสงคหะ และฎกา ปรจเฉทท ๑ - ๒ - ๓ ๔. รปสทธ สนธกณฑ นามกณฑ

ชนทตยะ

๑. ภกขปาตโมกข ตงแตสทธปาจตตย ถง สตตาธกรณสมถะ

๒. ธรรมบท ภาค ๓ ๓. อภธมมตถสงหคะ และฎกา ปรจเฉทท ๕ - ๖ - ๗ ๔. รปสทธการกกณฑ สมาสกณฑ

ชนตตยะ ๑. กงขาวตรณอฏฐกถาตงแตนทานทเทส ปาราชกท

เทสสงฆาทเสสทเทส ๒. ธรรมบท ภาค ๔ ๓. อภธมมตถสงคหะ และฎกา ปรจเฉทท ๔ - ๘ - ๙ ๔. รปสทธตทธตกณฑ อาขยาตกณฑ

ชนจตตถะ ๑. กงขาวตรณอฏฐกถา ตงแตอนยตทเทส นสสคคยปา

จตตยะ ๒. ธรรมบท ภาค ๕ ๓. ธมมสงคณมาตกา ๔. รปสทธกพพธานกณฑ

ชนปญจมะ ๑. กงขาวตรณอฏฐกถา ตงแตสทธปาจตตยะปาฏเทสน

ยะเสขยะ สตตาธกรณสมถะ ๒. ธรรมบท ภาค ๖ ๓. ธาตกถา ๔. สททนต ปรจเฉทท ๑๕ คอ สรวคคปญจกนตกะ

ชนฉฏฐะ ๑. วสทธมคค สลนทเทส ๒. ธรรมบท ภาค ๗ ๓. ยมกปกรณ ภาคแรก ๕ ๔. สททนต ปรจเฉทท ๑๖ - ๑๗ คอ ภวาทคณกะ สธาท

ฉกกะ ชนสตตมะ

๑. วสทธมคค สมาธนทเทส ๒. ธรรมบท ภาค ๘ ๓. ยมกปกรณ ภาคหลง ๕

๔. สททนต ปรจเฉทท ๑๘ - ๑๙ คอ จราทคณปรทปนะ และ สพพคณวนจฉยะ ชนอฏฐมะ

๑. วสทธมคค ปญญาภมนทเทส ๒. วตโตทยฉนท ๓. สโพธาลงการ ๔. แตงไทยเปนคาถาบาล แตง จณณยบาลเปนคาถา

บาล ๕. มหาปฏฐาน

ปกรณทกาหนดในชนธมมาจรยะทง ๓ นน คอ ๑. สมนตปาสาทกอฏฐกถา พรอมดวยพระวนยบาล ๕ ปกรณ ๒. สมงคลวลาสนอฏฐกถา พรอมดวยพระบาล ๓ วรรคคอ สลขนธวรรค, มหาวรรค, ปาฏกวรรค ๓. อฏฐสาลนอฏฐกถา สมโมหวโนทนอฏฐกถา ปญจปกรณอฏฐกถา พรอมดวยวภงคบาล ปคคลบญญตพระบาล กถาวตถพระบาล

ในปฏกทง ๓ ทไดกลาวมาแลวนน ถาผใดสอบไดปฏกเดยว อยางใดอยางหนง กเรยกวา ธมมาจรยะ เอกปฏกธร ถาสอบได ๒ ปฏก เรยกวา ธมมาจรยะ ทวปฏกธร ถาสอบไดทง ๓ ปฏก กเรยกวา ธมมาจรยะ ตปฏกธร ปกรณทกาหนดในชนอคคมหาบณฑตทง ๓ นน คอ

๑. มชฌมนกายอฏฐกถา ๓ ปกรณ คอ มลปณณาสก มชฌมปณณาสก อปรปณณาสก พรอมดวยพระบาล ๓ ปกรณ

๒. สงยตตนกายอฏฐกถา ๕ ปกรณ คอ สคาถวคคสงยตต นทานวคคสงยตต ขนธวคคสงยตต สฬายตนวคคสงยตต มหาวคคสงยตต พรอมดวยพระบาล ๕ ปกรณ

๓. องคตตรนกายอฏฐกถา ๑๑ ปกรณ คอ ตงแต เอกงคตตระ ถง เอกาทสงคตตระ พรอมดวยพระบาลในนกายทง ๓ ทไดกลาวมาแลวน ถาผใดสอบไดหนงนกาย อยางใดอยางหนง เรยกวา อคคมหาบณฑตตนกายปารค

ถาผใดสอบไดสองนกาย เรยกวา อคคมหาบณฑตจตนกายปารค

ถาผใดสอบไดทง ๓ นกาย เรยกวา อคคมหาบณฑตปญจนกายปารค

สาหรบการสอนและการสอบในอภธรรมมหาวทยาลย วดระฆงโฆสตาราม บางกอกนอย ธนบร มชนนกศกษา ๙ ชน และชนอาจารย ๙ ชน

ชนนกศกษา ๙ ชน คอ ๑. จฬอาภธรรมมกะตร กาหนดปกรณ คอ อภธมมตถสงคหะปรจเฉทท ๑ - ๒ -๖ ๒. จฬอาภธรรมมกะโท กาหนดปกรณ คอ อภธมมตถสงคหะปรจเฉทท ๓ - ๗ ๓. จฬอาภธรรมมกะเอก กาหนดปกรณ คอ ธมมสงคณสรปตถนสสยะ ๔. มชฌมอาภธรรมมกะตร กาหนดปกรณ คอ อภธมมตถสงคหะปรจเฉทท ๔ - ๕ ๕. มชฌมอาภธรรมมกะโท กาหนดปกรณ คอ อภธมมตถสงคหะปรจเฉทท ๘ - ๙

๖. มชฌมอาภธรรมมกะเอก กาหนดปกรณ คอ ธาตกถาสรปตถนสสยะ ๗. มหาอาภธรรมมกะตร กาหนดปกรณ คอ ยมกสรปตถนสสยะ ภาค ๑ ๘. มหาอาภธรรมมกะโท กาหนดปกรณ คอ ยมกสรปตถนสสยะภาค๒-๓ ๙. มหาอาภธรรมมกะเอก กาหนดปกรณ คอมหาปฏฐานสรปตถนสสยะ จบ ๙ ชน ไดวฒการศกษา อภธรรมบณฑต

ชนอาจารย ม ๖ ชน คอ ๑. อภธรรมกะตร กาหนดปกรณ คอ อภธมมตถสงคหะปรจเฉทท ๑ - ๒ - ๓ พรอมทงคาอธบายมาจากอรรถกถา ฎกา ๒. อภธรรมกะโท กาหนดปกรณ คอ อภธมมตถสงคหะปรจเฉทท ๓ - ๗ พรอมทงคาอธบายมาจากอรรถกถา ฎกา ๓. อภธรรมกะเอก กาหนดปกรณ คอ อภธมมตถสงคหะปรจเฉทท ๔ - ๘ - ๙ พรอมทงคาอธบายมาจากอรรถกถา ฎกา

๔. อภธรรมาจรยะตร กาหนดปกรณ คอ ธมมสงคณและธาตกถาสรปตถนสสยะ ๕. อภธรรมาจรยะโท กาหนดปกรณ คอยมกสรปตถนสสยะภาค ๑-๒ -๓ ๖. อภธรรมาจรยะเอก กาหนดปกรณ คอ มหาปฏฐานสรปตถนสสยะ และบาลไวยากรณ แปลธรรมบท อรรถกถา ผทสอบผาน ๖ ชนน ไดวฒการศกษา อภธรรมมหาบณฑต (ชนอาจารย ๖ ชนน มเรยนและสอบเฉพาะในอภธรรมมหาวทยาลยแหงประเทศไทย ในพระบรมราชปถมภ วดระฆงโฆสตาราม บางกอกนอย)

- --

บทท ๔ พระอภธรรมเปนพทธพจน

หรอไม? หลกฐานอางองพระอภธรรมเปนพทธพจนแท

การศกษาพระปรยตธรรม ยงดารงอยตราบใด พระปรยตศาสนานกยอมเปนปจจยเกอกลแกการปฏบตและปฏเวธคอผลแหงการปฏบตอยตราบนนจดมงหมายและอดมการณของการศกษาพระปรยตธรรมน กเพอเปนพนฐานหรอเปนแนวทางในการทจะดาเนนชวตของบคคลผศกษาใหเขาสหนทางปฏบต มใชอยางอน แทจรงกเพอออกจากทกข เพอไมสะสมกองกเลส เพอคลายความโลภ โกรธ หลง เพอขดเกลาความชวของตวใหเบาบาง เพอมกนอยสนโดษ เพอสงบจากบาปอกศลทงปวง เพอกาจด

ความเกยจคราน เพอเพมพนความขยนหมนเพยรสรางคณงามความด เพอความเปนอยแบบเรยบงาย สะดวกและประหยด การศกษาพระปรยตศาสนากเพอจะใหมความรความเขาใจอยางถกตองตามหลกพทธวธ ถาการเรยนการสอนธรรมออกนอกจากแนวทางเหลาน กเรยกวา ผดเปาหมาย ออกนอกทาง ผศกษาธรรมจงควรพจารณาใหด พระพทธวจนะทง ๓ ปฏก ควรศกษาใหครบถวนดวยความเคารพในพระปญญาตรสรขององคสมเดจพระสมมาสมพทธเจา ทานจะไดรบอรรถรสและธรรมรสอยางซาบซงในรสพระธรรม รเหตผลตามหลกสจธรรมความเปนจรง จากการทไดยนไดฟงพทธบรษทบางพวกทงพระภกษ อบาสกอบาสกา โดยเฉพาะทเปนคณาจารย และนสตนกศกษา พดกนตอ ๆ มาหลายตอหลายทานวา “ พระอภธรรมมใชพทธพจน “ แลวพากนละเลยไมสนใจในการศกษา ซาบางคนบางทานยงตอตานมใหศกษา เลาเรยน โดยอางวา เปนเรองทพระเถระบางรปแตงขนทหลง มใชคาสอนของพระพทธเจา หรอบางทานพดวา “ พระอภธรรมนน เปนธรรมะทพระพทธเจาแสดงใหเทวดาฟง พวกมนษยฟงไมรเรองหรอก “ กเลยไมยอมศกษาเชนกน

หรอบางพวกกพดวา “ พระอภธรรมทเปนพทธพจนนน มนดเดยว นอกนนแตงเตมขนทหลง “ ดงน เปนตน ดวยเหตดงกลาวมานจงมทานพทธบรษททไดทาการศกษาพระอภธรรมมความรมความเขาใจดพอสมควรแลว ไดออกมาแกตางๆ และใหขอเปรยบเทยบ จงขอเสนอขอวเคราะห เรอง “พระอภธรรมเปนพทธพจนแท “เพอเปนขอวนจฉยในการใครครวญ ถอเอาหลกอนเปนสาระ เปนประโยชนในการศกษาพระพทธศาสนาทถกตองตอไป อาจารยทอง หงสลดารมภ ศษยวดมหาธาตฯ ไดกลาวไวในปาฐกถาเรอง “ พระอภธรรมเปนพทธพจนแท “ วาในปจจบนนไดมพทธบรษทบางพวกยงไมมความรความเขาใจในคมภรพระอภธรรม ซงเปนพทธพจนอนแทจรงกเลยปฏเสธวา “ พระอภธรรม มใชเปนพทธพจน “แลวกพากนละเลยตอพระสทธรรมสวนนไปเพอใหเกดความเขาใจถกตองตรงกนตอคมภรพระอภธรรมและเพอรกษาพระปรยตธรรมสวนนไวใหดารงอย เปนประโยชนเกอกลแกพทธบรษทตลอดไป

อนง ในหนงสอ ธ.จ. ๔ มนาคม ๒๔๙๙ กลาววา (ขอ ๑) หนงสอ ธ.จ. ไดอางปฐมสงคต วนยปฏก จลลวรรควา ธมมวนยสงคต แปลวา “ ในสงคายนาครงท ๑ สงคายนาแตธรรมะกบวนยเทานน ไมมคาวา พระอภธรรม และเสรมตอไปวาปราชญทางยโรปสวนมากยนยนวา อภธรรมปฏกเปนของเพมเตมเขามาภายหลงปฐมสงคายนา,แตนกปราชญฝายตะวนออกโดยเฉพาะนกปราชญชาวพมา โตแยงวา อภธรรมปฏกมมาแลวแตปฐมสงคายนา ขอนขาพเจามความเหนวา “ พระอภธรรมปฏกสงคายนากนมาแลว พดกนมาแลวแตปฐมสงคายนา จะถอวา “ธรรม“ กบ “วนย“ ๒ คานไมรวมพระอภธรรมดวย หาไดไม เพราะในธมมสงคณ ซงเปนคมภรตนในอภธรรมปฏกนนเองกมอาปตตกสลตาซงแสดงวา รวมวนยเขาไวดวยและในพระสตรกมขอความตรงกบพระอภธรรมทงนน และคาวา “ ธรรม “ นนตรงกบคาวา “ อภธรรม “ มากกวาตรงกบคาวา “ พระสตร “ ยงกวานน สาหรบพระสตรจะถอวาเอามาจากพระอภธรรมทงหมด หรอพระ

อภธรรมเอาจากพระสตรทงหมด กถกทง ๒ ทาง เพราะขอความตรงกน ไมขดแยงกน แตพระสตรแสดงโดยเอกเทศ คอ บางสวนหมายความวา เทศนาตามเนอผา พดตามเหตเชนมคนมาถาม สวนพระอภธรรมแสดงโดยนปเทศ คอ โดยสนเชง ความขอนอฏฐสาลน อฏฐกถาธมมสงคณ ยนยนไวหนา ๓ และหนา ๔ หากจะถอวา “พระอภธรรมปฏกเอาจากพระสตร “กเมอรบแลววา “ พระสตรเปนพทธพจน เหตใดจงจะมาวา พระอภธรรมไมใชพทธพจนดวยเลา “ แมจะถอวา “ พระอภธรรมปฏกเปนพทธพจนสวนรวม และพระสตรตางหากเอามาจากพระอภธรรม กเหตไฉนจะไปปฏเสธพระอภธรรมวาไมใชพทธพจนเลา! เปนเรองทควรสนใจ ความจรงพระอภธรรมกมาจากพระพทธเจา พระสตร พระวนย ทง ๓ ปฏกเปนพทธพจนทงนน นอกจากสทธรรมปฏรปทปลอมอย การทจะรวาใชพทธพจนหรอไมนน มลกษณะตดสนธรรมวนย ๘ ประการ ซงพระพทธเจาใหไวแลว ไมใชมาสนนษฐานกนโดยสกแตวา “ คา “

๑ปญหาทวาในมหาปรนพพานสตรแสดงไววาพระพทธเจาตรสแกพระอานนทในทประชมสงฆวา ถาใครเอาขอธรรมอนใดมาอางวาเปนคาของพระศาสดากใหสอบเทยบกบพระสตรและพระวนยกอนไมมวาใหสอบเทยบกบพระอภธรรมเลยเพราะเหตใด แกวา สาหรบปญหาน เมอไดกลาวแลววา คาวา ธมโม ไดแก พระสตรและพระอภธรรมแลวกไมมอะไรจะกลาวอก แตเพอใหเหนลกษณะทพระพทธองคทรงวางไวสาหรบการสอบ ๑ หนงสอ” อภธรรมเปนพทธพจนแท “ รวบรวมคาถามคาตอบ โดย พระชาญบรรณกจ เปนผตอบปญหา จากนกศกษา พมพทโรงพมพรชดารมภการพมพ กนยายน ๒๕๐๔ (พระชาญบรรณกจ เปนอาจารยสอนพระอภธรรมทสานกเรยนพระอภธรรมวดสามพระยา สานกเรยนวดพระอภธรรมวดมหาธาต สานกเรยนพระอภธรรมวดกลาง จงหวดสมทรปราการ เปนบรรณาธการวปสสนาสาร และเปนผบรรยายพระอภธรรม ทพทธสมาคมแหงประเทศไทยในพระบรมราชปถมภ เปนเลขานการของอาจารยพระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ ในชวงเวลาหนง ทานเปนผมความรแตกฉาน และแมนยาในพระไตรปฏก อรรถกถา และฎกา อยางยง การตอบคาถามของทานมความชดเจนตรงประเดน มองคธรรมรองรบ มหลกฐานอางอง เปนทนาเลอมใสศรทธามาก ทกคาถามคาตอบทนามาเสนอน นาสนใจ เหมาะสมกบปญญาของผสนใจคนควา เพอเพมพนสตปญญาใหกบตนเองและผอนไดตอไป)

เทยบวาธรรมใดทเปนพระพทธพจนหรอไม อนเปนสวนใหญ ๘ ประการ ไดแก

ลกษณะตดสนธรรมวนย ๘ ประการ ๑. ธรรมเหลาใด ทเปนไปเพอความกาหนดยอมใจ ธรรมเหลานนไมใชพทธพจน สวนธรรมเหลาใด เปนไปเพอคลายความกาหนด ธรรมเหลานน เปนพทธพจนแท ๒. ธรรมเหลาใด ทเปนไปเพอประกอบกบทกข ธรรมเหลานนไมใชพทธพจน สวนธรรมเหลาใดเปนไปเพอออกจากทกข ธรรมเหลานน เปนพทธพจนแท ๓. ธรรมเหลาใด ทเปนไปเพอสะสมกองกเลสมลทน ธรรมเหลานนไมใชพทธพจน สวนธรรมเหลาใดเปนไปเพอไมสะสมกองกเลสมลทน ธรรมเหลานนเปนพทธพจนแท ๔. ธรรมเหลาใด ทเปนไปเพอความทะยานอยาก ธรรมเหลานนไมใชพทธพจน สวนธรรมเหลาใด เปนไปเพอขดเกลาความทะยานอยาก ธรรมเหลานน เปนพทธพจนแท

๕. ธรรมเหลาใด ทเปนไปเพอความไมสนโดษ ธรรมเหลานน ไมใชพทธพจน สวนธรรมเหลาใด เปนไปเพอความสนโดษ ธรรมเหลานน เปนพทธพจนแท ๖. ธรรมเหลาใด ทเปนไปเพอความคลกคลดวยหมคณะ (จนเสยผล) ธรรมเหลานน ไมใชพทธพจน สวนธรรมเหลาใด เปนไปเพอความไมสงดจากหม ธรรมเหลานน เปนพทธพจนแท ๗. ธรรมเหลาใด ทเปนไปเพอความเกยจคราน ธรรมเหลานน ไมใชพทธพจน สวนธรรมเหลาใด เปนไปเพอความขยน ไมเกยจคราน ธรรมเหลานน เปนพทธพจนแท ๘. ธรรมเหลาใด ทเปนไปเพอความเลยงยาก ธรรมเหลานน ไมใชพทธพจน สวนธรรมเหลาใด เปนไปเพอความเลยงงายธรรมเหลานน เปนพทธพจนแท

มหาปเทศ (ขออางองใหญ) ๔ ประการ นอกจากนนสาหรบพระวนยซงมขอบงคบไวโดยเฉพาะแลว ยงไดทรงกาหนดลกษณะสาหรบตดสนไวเปนสวนจากด ซงเรยกวา มหาปเทศ (ขออางองใหญ) ๔ ประการ คอ

๑. สงใดทพระศาสดาไมไดทรงหามไววา เปนอกปปยะ แตเขากนไดกบสงทเปนอกปปยะ ขดตอสงทเปนกปปยะ สงนน ไมควร ๒. สงใดทพระศาสดาไมไดทรงหามไววา เปนอกปปยะ แตเขากนไดกบสงทเปน กปปยะ ขดตอสงทเปน อกปปยะ สงนน ควร ๓. สงใดทพระศาสดาไมไดทรงอนญาตไววา เปนกปปยะ แตเขากนไดกบสงทเปนอกปปยะ ขดตอสงทเปนกปปยะ สงนน ไมควร ๔. สงใดทพระศาสดาไมไดทรงอนญาตไววา เปนกปปยะ แตเขากนไดกบสงทเปนกปปยะ ขดตอสงทเปนอกปปยะ สงนน ควร หมายความวา สาหรบพระวนยนน นอกจากจะตองพสจนตามลกษณะตดสนธรรมวนย ๘ ประการแลว ยงตองพสจนตามมหาปเทสอก ๔ ประการดวย ปญหาทพงพจารณากมวา พระอภธรรมปฏกน มขอใดคาใดขดแยงกบลกษณะสาหรบตดสนธรรมวนย ๘ ประการนบาง

ถาไมม การขดแยงกเปนพทธพจนแท โดยไมตองสงสย แมในสมยพทธกาลพระพทธเจายงทรงรบรอง มธปณฑกสตรของพระมหาโมคคลลานะวา เปนพระพทธพจน เปนตวอยางมอย ปญหาทถามวา พระสมมาสมพทธเจาเทศนพระอภธรรม ๗ คมภรโปรดพระพทธมารดา แตเทศนขอธรรมอนเนองดวยอรยสจ ๔ โปรดพระพทธบดา เพราะพระอภธรรมสงวนไวสาหรบพระพทธมารดาโดยเฉพาะ สวนผลทได พระพทธบดาสาเรจพระอรหนต พระพทธมารดาไมไดอะไรเลย และพระอภธรรม ๗ คมภรน พระพทธองคไมไดแสดงแกพระอานนทเลย จรงหรอ ? แกวา การเทศนาโปรดเวไนยสตวนน พระสมมาสมพทธเจายอมเทศนใหเหมาะสมแกอปนสยของผฟงแตละบคคล หรอแกสวนใหญแหงสงคมนน โดยเพงประโยชนเปนสาคญ ไมไดเพงฐานะของบคคลเปนสาคญ การเทศนาโปรดพระพทธมารดาและพระพทธบดาดวยคมภรตางกนนน กเพอใหเหมาะสมแกอปนสยดงกลาวแลว แทจรงเมอสรปองคธรรมลงแลวกเปนอยางเดยว และทวาพระพทธมารดาไมไดอะไรเลยนน ยงคลาดเคลอนอย ทจรงปรากฏตามสงคตกถาสานวนเกา ซงสมเดจพระมหาสมณ

เจากรมพระยาวชรญาณวโรรส ทรงชาระเมอรตนโกสนทรศก ๑๒๕ และปฐมสมโพธกถา พระนพนธของสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส ซงมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ในพระบรมราชปถมภ ชาระเมอพทธศกราช ๒๕๐๐ ทง ๒ ฉบบน รบรองตองกนวา ในการทสมเดจพระผมพระภาคเจา ทรงเทศนาพระอภธรรมโปรดพทธมารดาครงนน นอกจากเทพยาดาและพรหมทงหลายไดมรรคผลกนเปนอนมากแลว พระพทธมารดากไดบรรลโสดาปตตผลดวย ไมใชไมไดอะไรเลย สวนทวาพระอภธรรมเปนของสงวนสาหรบพระพทธมารดานน ไมปรากฏวาใครกลาว แตความจรงปรากฏอยวาไดทรงแสดงแกพระสารบตร และโปรดใหพระสารบตรสอนแกเวไนยนกรทวไป การทไมไดแสดงแกพระอานนท เพราะไมใชโอกาส กลาวคอ ขณะททรงแสดงพระอภธรรมในดาวดงสเทวโลกนน เมอถงเวลาทจะตองฉนภตตาหารตามวสยของมนษย พระพทธองคกไดเสดจลงมาฉนทปาไมฉนทนใกลสระอโนตดาตในปาหมพานต ซงพระสารบตรไปคอยถวายการอปฏฐากอย ณ ทนน และพระพทธองคกไดทรงแสดงแกพะอภธรรมแกพระสารบตรในขณะนน แตเปนการแสดง

โดยยอ เรยกวา สงเขปนย ตางกบทรงแสดงในดาวดงสเทวโลก ซงทรงแสดงอยางพสดารมาก เรยกวา วถารนย สวนทพระสารบตรแสดงแกศษยานศษยนน แสดงอยางกลาง ๆ ชอวา นาตวตถารนาตสงเขปนย ไมมโอกาสทพระพทธองค จะทรงแสดงแกพระอานนทได เมอพระพทธองคทรงแสดงแกพระสารบตรแลว พระสารบตรกแสดงแกศษยานศษยซกถามกนจนเปนทเขาใจแลว จงแสดงแกพระสาวกทวๆ ไปมพระอานนท เปนตน และเมอพระอานนทไดทราบอยแลวกไมมความจาเปนอนใดทพระพทธองค จะตองแสดงแกพระอานนทซาอก ปญหาทถามวา พระอภธรรมปฏก เปนเรองทมผแตงปลอมแปลงเขามาในพระพทธศาสนา ภายหลงพระพทธปรนพพาน จรงหรอ ? แกวา ตามพระพทธปรวต๑ปรากฏวา เมอพระสมมาสมพทธเจา ไดทรงบรรลพระอนตตรสมมาสมโพธญาณแลว ไดเสวย

๑ พทธประวต พระสตรมหาวารบาลในขททกนกาย พทธวงสะ พระบาล ในพระวนย มหาวารพระบาลพรอมทงอรรถกถา

วมตตสขอยในบรเวณทตรสรนน๗สปดาห คอ ประทบนงบนรตนบลลงกทตรสรนนตลอดสปดาหท ๑ แลวเสดจไปประทบยนอยในทศอสาณแหงตนพระศรมหาโพธ จองพระเนตรดตนพระมหาโพธนนตลอดสปดาหท ๒ สถานทนนเรยกวา อนมสเจดย แลวเสดจจงกรมในทศอดรแหงตนพระศรมหาโพธ ตลอดสปดาหท ๓ แลวเสดจประทบนงยงรตน ฆระเจดย เรอนแกว ในทศปจฉม หรอทศพายพแหงตนพระศรมหาโพธ ทรงพจารณาพระอภธรรม ตลอดสปดาหท ๔ แลวเสดจไปประทบยงรมไมไทร ซงเปนทอาศยพกรมของคนเลยงแพะอนมนามวา อชปาลนโครธ ตลอดสปดาหท ๕ ไดทรงขบธดามารทมาเลาโลม ตอมาไดทรงตอบปญหาของพราหมณผหนง ผมปกตตวาดคนอน วา ห ห แลวเสดจไปประทบนงขดสมาธยงรมไมจกอนมนามวา มจลนท ซงอยในทศบรพาหรอทศอาคเนยแหงตนพระศรมหาโพธตลอดสปดาหท ๖ในกาลนน ฝนตกพราๆตลอด ๗ วน พญานาคมนามวามจลนท ไดมาขดกายและแผพงพานใหญปองกนฝนและลมถวาย แลวเสดจไปยงรมไมเกตอนมนามวา ราชายตนะ ซงอยในทศทกษณแหงตนพระศร

มหาโพธตลอดสปดาหท ๗ ในกาลนน ทาวสกกะอมรนทราธราช นอมผลสมออนเปนทพยโอสถเขาไปถวาย

ดงนจะเหนไดวา พระอภธรรมนน เปนธรรมทพระสมมาสมพทธเจาตรสร ไมใชมผแตงปลอมแปลงเขามา นอกจากนนยงปรากฏตอไปอกวา พระอภธรรมนเปนวสยของพระสพพญพทธเจาโดยเฉพาะหาเปนวสยของพระสาวก หรอบคคลเหลาอนไม ๑

ตอมา เมอพระบรมศาสดาทรงตรสรครบ ๗ พรรษา ในวนเพญเดอน ๘ ภายหลงทไดทรงแสดงยมกปาฏหารยแลวเสดจไปสดาวดงสเทวโลก ทรงเทศนาโปรดพทธมารดาพรอมดวยเทวดาและพรหมตลอด ๓ เดอนเตมบรบรณ สวนในมนษยโลก นบแตแรมคาหนงเดอนนน เปนตนไป พระพทธองคไดเสดจไปกลบมาทรงแสดงพระอภธรรมใหพระสารบตรผเปนพระอครสาวกเบอง

๑ อภธมมตถวภาวน อฏฐสาลน อฏฐกถากณฑวณณาปรวาร พระบาลวนยปฏก

ขวาฟง ทสระอโนดาตในปาหมพานต และมกระแสรบสงใหพระสารบตรแสดงแกชาวมนษยนกรทวไป๑

ตงแตวนเรมสอนพระอภธรรมแกมนษยนกรเปนตนมา พระอภธรรมปฏกกแพรหลายทวไปในหมพระสาวกทงหลาย ดงทมกลาวอยในคมภรตาง ๆ เชน ในพระสตตนตปฏก องคตตรนกาย มขอความวาพระภกษประชมสนทนาพระอภธรรมกนอย ในพระสตตนตปฏก มชฌมนกาย มลปณณาสก มหาโคสงคาลสตร พระมหาโมคคลลานะแสดงมตของทานวา ปาโคสงคาละน เหมาะสมทจะวสชชนาพระอภธรรม ในพระสตตนตปฏก ขททกนกาย เถรปทานวา นางเขมาเถรรนยแหงพระอภธรรม ในวนยปฏกมหาวภงค ทพพมลลปตตเถรวตถมวา ทานมหนาทจดแจงเสนาสนะถวายแกสงฆผมาจากทศทง ๔ ทานเปนผฉลาดยอมจดแจงเสนาสนะสาหรบพวกภกษผทรงพระวนยไวรวมกน ดวยคดวา ภกษเหลานน จกไดสาธยายพระวนยรวมกนยอมจดแจงเสนาสนะสาหรบพวกภกษผทรงพระสตรไวรวมกน ดวยคดวา

๑ อรรถกถาธรรมบทและปรมตถทปน

ภกษเหลานน จกไดสาธยายพระสตรรวมกน ยอมจดแจงเสนาสนะสาหรบพวกภกษผทรงพระอภธรรมไวรวมกน ดวยคดวา ภกษเหลานน จกไดสาธยายพระอภธรรมรวมกน ในวนยปฏก ภกขณวภงคมความวา นางภกษณทาปจฉาแกพระภกษนน ขอโอกาสอนใดตองถามอนนนคอ ถาขอโอกาสพระวนย ตองถามพระวนย ถาขอโอกาสพระสตร ตองถามพระสตร ถาขอโอกาสพระอภธรรม ตองถามพระอภธรรม แตถาขอโอกาสพระวนย แลวถามพระสตรกด พระอภธรรมกด หรอขอโอกาสพระสตร แลวถามพระวนยกด พระอภธรรมกด อนง ถาขอโอกาสพระอภธรรมแลวถามพระวนยกด พระสตรกด เธอตองอาบตปาจตตย ดงนเปนตน จะเหนไดวา ในสมยพทธกาลนน มพระเถรานเถระตลอดจนภกษภกษณ ศกษาพระอภธรรมกนอยเปนอนมาก แมในการสงคายนาครงท ๑ ซงทานพระมหากสสปะ เปนประมข ม พระอบาล พระอานนท พรอมดวยพระอรหนตสาวก รวม ๕๐๐ รปลวนเปนปฏสมภทาปตตะ ฉฬภญญา เตวชชา กไดยกยองพระอภธรรมวา โดยปฏก พระอภธรรมเปน อภธรรมปฏก โดยนกาย พระอภธรรมเปน ขททกนกาย โดยองค คอนวงคสตถศาสน พระ

อภธรรมเปน เวยยากรณะ และในการทาสงคายนาครงหลง ๆ ตอมาพระอภธรรมกไดรบการยกยองวาเปนปฏกทสาคญตลอดมา ยงในสมยการทาสงคายนาครงท ๓ ซงกระทาเมอพระพทธศาสนาลวงแลว ๒๐๐ ปเศษ โดยพระโมคคลลบตรตสสเถระเปนประธาน พรอมดวยพระอรหนต รวม ๑,๐๐๐ รป ยงแสดงวา สมยนน มผนยมศกษาพระอภธรรมกนมาก ถงกบคณะสงคายนาตองวนจฉยปญหาพระอภธรรมตง ๑,๐๐๐ ขอ ไวในพระกถาวตถพระบาล เพอระงบขอโตเถยงกนในนานาประเทศ ใหยตลงดวยคมภรพระอภธรรม เปนบรรทดฐาน

ในทสดปรากฏในบาลอฏฐานสตร เอกนบาต องคตตรนกาย กลาวถงปญจอนตรธาน ๕ ประการ วา ปรยตอนตรธานกอน แลวปฏบต ปฏเวธ ลงคะ ธาต จงอนตรธานตามลาดบกน เมอพระปรยตธรรมเสอมนน พระอภธรรมเสอมกอน เมอพระอภธรรมเสอมนน เสอมตงแตปลายลงมา คอ มหาปฏฐาน เสอมกอนแลว ยมก กถาวตถ ปคคลบญญต ธาตกถา วภงค ธมมสงคณ กเสอมตาม ๆ กน ตามลาดบ นกเปนหลกฐานอกประการ

หนงทวา พระอภธรรมนมกลาวอางถงตงแตเรมปรากฏขนจนถงทสดอนตรธานไป

โดยหลกฐานตาง ๆ ดงกลาวน ซงไดมาจากทงพระสตตนตปฏกและพระวนยปฏก ไมใชมาเฉพาะพระอภธรรมปฏกเทานน เชนน จะเหนไดวา พระอภธรรมเปนพทธพจนแท ๆ และเปนวสยของพระสพพญพทธเจาโดยเฉพาะ มใชวสยทบคคลอนจะกลาวได ผทกลากลาววาพระอภธรรมไมใชพทธพจน กเพราะไมเคยรไมเคยเรยนพระอภธรรม และไมไดสนใจทจะศกษาใหรจรงดวย ถาไดสนใจศกษาพระอภธรรมใหเกดความเขาใจบางแลว จะเหนความวจตรพสดารในพระอภธรรม จะเหนพระปญญาคณของพระสมมาสมพทธเจาวา ประเสรฐทสด ไมมสงใดหรอผใดจะเทยบเทยมได และจะเหนวา พระอภธรรมปฏกน นอกจากพระสมมาสมพทธเจาแลว บคคลอนใดไมสามารถจะกลาวไดโดยลาพงเลย

วรรณกรรมอางองวาพระอภธรรมเปนพทธพจน ๑. อาจารยวรรณ โกเมศ (๒๕๑๔) ไดทาการวจยเรอง

ประวตพระอภธรรม มเนอความโดยสรป ดงน พระอภธรรมนมอย ๗ คมภรดวยกน คอ ๑. ธมมสงคณ ๒. วภงค ๓. ธาตกถา ๔.

ปคคลบญญต ๕. กถาวตถ ๖. ยมก ๗. ปฏฐาน และกลาววา ทชอวา พระอภธรรม เพราะ

๑. เนอความทอยในหลกธรรม ๗ คมภรน เปนสงทรไดยากหนง ๒. เปนธรรมมเนอความละเอยดมากอยางหนง ๓.เปนธรรมมเนอความลกซงคมภรภาพมากอยางหนง ๔. เปนธรรมทไมสามารถจะคดนกเอาเองไดอยางหนง ๕. เปนธรรมทมถอยคาในการแสดงวจตรพสดารมากอยางหนง ๖. เปนธรรมทมเนอความอนสงสดอยางหนง ๗. เปนธรรมทมเนอความอนพเศษมากอยางหนง

เนอความในพระอภธรรมทพระสมมาสมพทธเจาทรงแสดงไวนน เมอวาโดยองคธรรมปรมตถแลว ม ๕ ประการคอ จต เจตสก รป นพพาน และบญญต ทง ๕ อยางนแหละ เรยกวา พระอภธมมตถะ พระอภธรรม ทปรากฏขนในหมสตวโลกได กโดยอาศยอานาจแหงพระสพพญตญาณของพระโคดมสมมาสมพทธเจาเทานน นอกจากนแลว ถงแมวา จะเปนพระปจเจกพทธเจากตาม กไมสามารถทจะทาใหปรากฏขนในโลกไดเลย

๒. อาจารยถวล อภยภมนารถ (๒๕๑๓) หนงสอ ประมวลปกณณกธรรม ปจฉา– วสชชนา ปฐมภาค (หนา ๗ - ๑๓ โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย พ.ศ. ๒๕๑๓) ลาวถงเรอง ปรนพพานสามประการของพระสมมาสมพทธเจา และความสาคญของปรยตศาสนามขอความโดยสรปดงน

ปรนพพาน ๓ ประการ ของพระสมมาสมพทธเจานน คอ ๑) กเลสปรนพพาน ๒) ขนธปรนพพาน ๓) ธาตปรนพพาน กเลสปรนพพานนน ไดมแลวบนรตนบลลงกภายใตรมไมพระศรมหาโพธ ขณะเมอตรสรพระอนตตรสมมาสมโพธญาณตดกเลสเปน

สมจเฉทปหานดวยอรหนตมรรคญาณขนธปรนพพาน ไดมแลวเหนอพระแทน ระหวางนางรงทงค แถบใกลเมองกสนาราราชธาน ธาตปรนพพาน จะมในโอกาสขางหนาทโพธบลลงกอนเปนสถานทๆ กเลสปรนพพาน อนงสตวทงหลาย ทเกดเปนมนษยนน ซงไมมโอกาสทจะไดพบเหนธาตปรนพพาน และจะไปในสถานทนนไมได มวลสตวทจะไดพบเหนจะมแตเทพยดาทงหลายเทานน ทมโอกาสไดพบเหนพระบรมธาตทรงถอเพศเปนองคพระสมมาสมพทธเจาประกอบดวยทวตตงสะมหาปรสะลกษณะ และอสตยานพยญชนะ ประกอบดวยพระฉพพณณรงส บงเกดความชนชมโสมนสอยางแรงกลาสามารถไดมรรคผลในขณะนนโดยแนแท

๓. พระชาญบรรณกจ หนงสอ “ พระอภธรรมเปนพทธพจนแท “ (๒๕๐๔) เปนหนงสอทรวบรวมคาถามคาตอบ โดยพระชาญบรรณกจ เปนผตอบคาถาม พมพทโรงพมพรชดารมภการพมพ กนยายน ๒๕๐๔

๔. อาจารยทอง หงสลดารมภ ศษยวดมหาธาตฯ ไดกลาวไวในปาฐกถาเรอง “พระอภธรรมเปนพทธพจนแท“วาใน

ปจจบนนไดมพทธบรษทบางพวกยงไมมความรความเขาใจในคมภรพระอภธรรม ซงเปนพทธพจนอนแทจรงกเลยปฏเสธวา “พระอภธรรมมใชเปนพทธพจน“ แลวกพากนละเลยตอพระสทธรรมสวนนไปเพอใหเกดความเขาใจถกตองตรงกนตอคมภรพระอภธรรมและเพอรกษาพระปรยตธรรมสวนนไวใหดารงอย เปนประโยชนเกอกลแกพทธบรษทตลอดไป

ผลการวจยพบวา บคคลเหลาน เปนผทมการศกษาทางดานฝายโลก กสงพอสมควร และทางดานฝายธรรม กมความรดพอ ทงทางดานปรยต และปฏบต จงเปนบคคลทเชอถอได (ถาพจารณาโดยแยบคายและวางใจเปนกลาง) จงทาใหสามารถใชเปนตวอยาง ในการวนจฉยได

---