ทุิบาตกน เถรคาถา ทุิกนบาต วรรค ... · 2013-06-30 · พระสุตตั ฎกนตป ขุททกนิ เถรคาถากาย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๒ - หนาท 1

พระสตตนตปฎก

ขททกนกาย เถรคาถา เลมท ๒ ภาคท ๓ ตอนท ๒ ขอนอบนอมแดพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน

ทกนบาต เถรคาถา ทกนบาต วรรคท ๑ ๑. อตตรเถรคาถา วาดวยคาถาของพระอตตรเถระ [๒๕๘] ไดยนวา พระอตตรเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา ภพอะไรทเทยงไมม แมสงขารทเทยงกไมม ขนธเหลานน ยอมเวยนเกดและเวยนดบไป เรารโทษ อยางนแลว จงไมมความตองการดวยภพ เราสลดตน ออกจากกามทงปวง บรรลถงความสนอาสวะแลว.


ทกนบาตอรรถวรรณนา วรรควรรณนาท ๑ อรรถกถาอตตรเถรคาถา พงทราบวนจฉยในทกนบาต ดงตอไปน :- คาถาของทานพระอตตรเถระ เรมตนวา นตถ โกจ ภโว นโจ. เรองราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาแลว ในพระพทธเจาองค กอน ๆ สงสมบญอนเปนอปนสยแหงพระนพพานไวในภพนน ๆ ในกาลของ พระผมพระภาคเจา พระนามวา สเมธะ. เขาเปนวชาธร ทองเทยวไป โดยอากาศ. กโดยสมยนน พระศาสดา เมอจะทรงอนเคราะหเขา จงเปลงพระ- พทธรงสมวรรณะ ๖ ประทบนงทโคนไมแหงหนง เขาเหาะไปโดยอากาศ เหนพระผมพระภาคเจาแลว มจตเลอมใส ลงจากอากาศ บชาพระผมพระภาคเจา ดวยดอกกรรณการ อนสะอาดบรสทธดวยด ไพบลย ดวยพทธานภาพ (บนดาลให) ดอกไมทงหลาย ตงอยในเบองบนของพระศาสดา โดยอาการ ของฉตร ดวยพทธานภาพนน ทาใหเขามจตเลอมใสยงกวาประมาณ ตอมา กระทากาละแลว เกดในภพดาวดงส เสวยทพยสมบตอนโอฬาร ดารงอยใน ภพดาวดงสนนจนตลอดอาย ตอแตนน กทองเทยวไปในเทวดาและมนษย ทงหลาย เกดเปนบตรของพราหมณมหาศาล ในพระนครราชคฤหในพทธป- บาทกาลน ไดมนามวา อตตระ. เขาบรรลนตภาวะแลว ถงความสาเรจใน


วชชาของพราหมณ เปนผเกดมาทาโลกใหเจรญโดยรป โดยวชา โดยวย และโดยศลาจารวตร. มหาอามาตยแหงแควนมคธ ชอวา วสสการะ เหนสมบต นนของเขาแลว เปนผมความประสงคจะยกธดาของตนให แจงความประสงค ของตนแลว. เขาปฏเสธความหวงดนน เพราะความเปนผมอธยาศย นอมไป ในพระนพพาน เขาไปนงใกลพระธรรมเสนาบด ฟงธรรมในสานกตามเวลา ทเหมาะสม ไดเปนผมศรทธาบวชแลว เปนผสมบรณดวยวตรปฏบตพระเถระ. กโดยสมยนน อาพาธบางอยางเกดแกพระเถระ. เพอจะจดยาถวาย พระเถระ อตตรสามเณร จงถอเอาบาตรจวรออกจากวหารไปแตเชาทเดยว วางบาตรไวทรมฝงทะเลสาบ ในระหวางทางเดนไปใกลนาแลวลางหนา. ลาดบนน โจรทาลายอโมงคคนหนงถกเจาหนาทตดตาม หนออกจากพระนคร โดยทางประตดานหนานนแหละ ใสหอรตนะทตนลกมาไวในบาตรของสามเณร แลวหนไป. สามเณรเดนเขาไปใกลบาตร พวกราชบรษทตดตามโจรมา เหนหอ ของในบาตรของสามเณร จงกลาววา สามเณรนเปนโจร สามเณรนประพฤต เปนโจร แลวจบสามเณรมดมอไพลหลง สงใหวสสการพราหมณ. กใน ครงนน วสสการพราหมณ ไดรบแตงตงในตาแหนงผวนจฉยคดของพระราชา สงการลงโทษประหารและทรมานได. เขาไมยอมไตสวน ทวนพยานเลย สงใหเอาหลาวเสยบประจานสามเณรทงเปน ๆ เพราะผกอาฆาตวา เมอกอน สามเณรไมเออเฟอคาของเรา ไปบวชในลทธนอกรตนอกรอย. ลาดบนน พระผมพระภาคเจา ทรงตรวจดความแกรอบแหงญาณ ของอตตรสามเณรแลว เสดจไปสทนน ทรงวางพระหตถ ซงมพระองคลยาว ออนนม คลมดวยเปลวรศม ประดจสายธารทองคาสแดงธรรมชาต ทกาลง


หลงอย เพราะประกอบดวยรศมสขาว แพรวพราวไปดวยแสงแหงแกวมณ ทนวมออนสนพรวอยบนศรษะของอตตรสามเณร แลวตรสวา ดกอนอตตระ นเปนผลของกรรมเกา เกดขนแลวแกเธอ เธอตองทาความอดกลน ดวยกาลง แหงการพจารณา ในผลของกรรมนน ดงน แลวทรงแสดงธรรมตามสมควร แกอธยาศย. อตตรสามเณรกลบไดปต และปราโมทยอนโอฬาร เพราะความ เปนผมความเลอมใส และโสมนสอนเกดแลว ดวยสมผสแหงพระหตถของ พระศาสดา คลายกบทรงราดรดดวยนาอมฤต กาวขนสวปสสนามรรค ตาม ทสงสมไว ยงกเลสทงปวงใหสนไปแลว ตามลาดบแหงมรรคในทนใดนนเอง เพราะถงความแกรอบแหงญาณ และเพราะเทศนาอนงดงามไพเราะของพระ ศาสดา. สมดงคาถาประพนธททานกลาวไวในอปทานวา พระสมมาสมพทธเจา ทรงพระนามวา "สเมธะ" มพระมหาปรสลกษณะ อนประเสรฐ ๓๒ ประการ พระองคทรงประสงคความสงด จงเสดจไปปา หมพานต พระมนผเลศ ประกอบดวยพระกรณาเปน อดมบรษ เสดจถงปาหมพานตแลว ประทบนงขด- สมาธ ครงนน เราเปนวทยาธร สญจรไปในอากาศ เราถอตรศล ซงกระทาไวดแลว เหาะไปในอมพร พระพทธเจาสองสวางอยในปา เหมอนกบไฟบนยอด ภเขา เหมอนพระจนทรในวนเพญ และเหมอนตน พระยารงทมดอกบาน เราออกจากปาเหาะไปตาม พระรศมของพระพทธเจา เหนคลายกบสของไฟท ไหมไมออ ยงจตใหเลอมใส เราเลอกเกบดอกไมอย


ไดเหนดอกกรรณการทมกลนหอม จงเกบเอามา ๓ ดอก บชาพระพทธเจาผประเสรฐสด ดวยอานภาพ แหงพระพทธเจา ครงนน ดอกไมของเราทง ๓ ดอก เอาขวขน เอากลบลง ทาเปนรมเงาบงพระศาสดา ดวยกรรมทไดทาไวดแลวนน และดวยการตงเจตน จานง เราละรางมนษยแลว ไดไปสวรรคชนดาวดงส วมานของเราสง ๖๐ โยชน กวาง ๓๐ โยชน อนบญ กรรมทาใหอยางสวยงาม ในดาวดงสนนปรากฏชอวา กรรณการ แลงธนตงพนลกคลหนงตงรอย คนถอธง สาเรจดวยสเขยวใบไม มประตหนาตางตงแสนปรากฏ ในปราสาทของเรา บลลงกสาเรจดวยทองกม สาเรจ ดวยแกวมณกม สาเรจดวยแกวทบทมกม สาเรจดวย แกวผลกกม ตามแตจะตองการปรารถนา ทนอนม คามาก ยดดวยนน มผาลวดลายรปสตวตาง ๆ ม ราชสหเปนตน ผาลาดมชายเดยว มหมอนพรอม ปรากฏวามอยในปราสาทของเรา ในเวลาทเรา ปรารถนาจะออกจากภพ เทยวจารกไปในเทวโลก ยอมเปนผอนหมเทวดาแวดลอมไป เราสถตอยภายใต ดอกไม เบองบนเรามดอกไมเปนเครองกาบง สถานท โดยรอบ ๑๐๐ โยชน ถกคลมดวยดอกกรรณการ ดนตรหกหมน บารงเราทงเชาและเยน ไมเกยจคราน แวดลอมเราเปนนตย ตลอดคนตลอดวน เรารนรมย


ดวยการฟอน การขบและดวยกงสดาล เครองประโคม เปนผมกมากดวยกาม บนเทงอยดวยความยนดในการ เลน ครงนน เราบรโภคและดมในวมานนน บนเทง อยในไตรทศ เราพรอมดวยหมนางเทพอปสร บนเทง อยในวมานอนสงสด เราไดเสวยราชสมบตในเทวโลก ๕๐๐ ครง ไดเปนพระเจาจกรพรรด ๓๐๐ ครง และ ไดเปนพระเจาประเทศราชอนไพบลย โดยคณานบ มได เมอเรายงทองเทยวอยในภพนอยภพใหญ ยอม ไดโภคทรพยมากมาย ความบกพรองในโภคทรพย ไมมแกเราเลย นเปนผลแหงพทธบชา เราเกดใน สองสกล คอ ในสกลกษตรย หรอสกลพราหมณ ยอมไมเกดในสกลตาทราม นเปนผลแหงพทธบชา ยานชาง ยานมา และวอคานหาบ นเราไดทกสง ทกอยางทเดยว นเปนผลแหงพทธบชา หมทาส หมทาส และนารทประดบประดาแลว เราไดทกอยาง ทเดยว นเปนผลแหงพทธบชา ผาแพร ผาขนสตว ผาเปลอกไม ผาฝายเราไดทกชนด นเปนผลแหง พทธบชา ผาใหม ผลไมใหม โภชนะมรสอนเลศ ใหม ๆ เราไดทกชนด นเปนผลแหงพทธบชา คาวา เชญเคยวสงน เชญบรโภคสงน เชญนอนบนทนอนน เราไดทงนน นเปนผลแหงพทธบชา เราเปนผอนเขา บชาในททกสถาน เรามยศใหญยง มศกดใหญ ม


บรษทไมแตกแยกทกเมอ เราเปนผอดมกวาหมญาต นเปนผลแหงพทธบชา เราไมรจกหนาว ไมรจกรอน ไมมความกระวนกระวาย อนง ทกขทางจต ยอมไมม ในหทยของเราเลย เราเปนผมผวพรรณดงทองคา เทยวไปในภพนอยภพใหญ ความเปนผมวรรณะผด- แผกไป เราไมรจกเลย นเปนผลแหงพทธบชา เราอน กศลมลตกเตอนแลว จงจตจากเทวโลก มาเกดใน สกลพราหมณ มหาศาลอนมงคง ในพระนครสาวตถ ละกามคณ ออกบวชเปนบรรพชต เรามอายได ๗ ขวบแตกาเนด ไดบรรลพระอรหต พระพทธเจาผม ปญญาจกษ ทรงทราบคณของเรา จงรบสงใหเรา อปสมบท เรายงหนมกควรบชา นเปนผลแหงพทธ- บชา ทพยจกษของเราบรสทธ เราฉลาดในสมาธ ถง ความบรบรณแหงอภญญา นเปนผลแหงพทธบชา เราบรรลปฏสมภทา ฉลาดหลกแหลมในอทธบาท ถงความบรบรณในพระสทธรรม นเปนผลแหงพทธ- บชา ในกปท ๓๐,๐๐๐ เราไดบชาพระพทธเจาใด ดวย การบชานน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงพทธ- บชา. เราเผากเลสทงหลายแลว ฯลฯ คาสอนของ พระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน. กอตตรสามเณร เปนผมอภญญา ๖ ลกขนจากหลาว แลวยนอยใน อากาศ แสดงปาฏหารย ดวยความอนเคราะหในผอน มหาชนไดเกดมจต


อศจรรยในปรากฏการณทไมเคยม. แผล (เกา) ของทานไดผดขนในทนใด นนเอง. ทานอนภกษทงหลาย ถามวา อาวโส ทานเสวยทกขเชนนนอย สามารถขวนขวายวปสสนาไดอยางไร ? เมอจะแสดงความวา ดกอนอาวโส จะปวยกลาวไปใย ถงโทษในสงสารของเรา กสภาพของสงขารทงหลาย ทาน ทงหลายกเหนดแลว เราแมเสวยทกขเชนนน อยอยางน กยงสามารถเจรญ วปสสนาแลวบรรลพระอรหตได จงกลาวคาถา ๒ คาถาวา ภพอะไรทเทยงไมม แมสงขารทเทยงกไมม ขนธเหลานน ยอมเวยนเกดและเวยนดบไป เรารโทษ อยางนแลว จงไมมความตองการดวยภพ เราสลดตน ออกจากกามทงปวง บรรลถงความสนอาสวะแลว ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา นตถ โกจ ภโว นจโจ ความวา ภพทงหลาย แยกประเภทออกไปอยางน คอ กรรมภพ อปปตตภพ กามภพ รปภพ อรปภพ สญญภพ อสญญภพ เนวสญญนาสญญภพ เอกโวการภพ จตโวการภพ (และ) ปญจโวการภพ. แมในบรรดาภพเหลานน ภพอยางใด อยางหนง ทจาแนกออกไปอยางนวา เลว ปานกลาง อกฤษฏ มอายยน มากดวยความสข มสขและทกขคลกเคลากนไป ดงน จะเทยง ยงยน มนคง มอนไมตองเพงดเปนธรรมดา ไมมเลย เพราะตองอาศยเหตนน ๆ จงเกดขน ประกอบความวา กเพราะการณเปนอยางนแหละ ฉะนน แมสงขารทงหลาย จะชอวาเทยงไมมเลย. สงขารทงหลายนนแหละ ชอวาเปนของเกดแลว โดยการกาหนด หมายร เพราะอาศยเบญจขนธ อนไดนามวาสงขาร เพราะเหตทปจจยทงหลาย


ปรงแตงแลว ยอมเปลยนแปลงไปเพราะชราและมรณะ เพราะเหตนนจงชอวา ไมเทยง มการแปรปรวนไปเปนธรรมดา จรงอยางนน วปรณามธรรมเหลานน ทานจงกลาววา สงขาร ดวยเหตนน พระเถระจงกลาววา ขนธเหลานน ยอมเวยนเกดและเวยนดบไป โดยมอธบายวา เบญจขนธททานกลาวไวโดย ปรยายแหงภพ และโดยปรยายแหงสงขารเหลานน ยอมเวยนเกดไปตามปจจย และเกดแลว ถกชราเบยดเบยนบบคน ยอมเคลอน คอ แตกสลายไป. ดวยบทวา อปปชชนต จ เต ขนธา จวนต อปราปร น พระเถระแสดงความหมายวา เบญจขนธทไดชอวา ภพกด สงขารกด มการ เกดขน และเสอมไปเปนสภาพ. เพราะเหตทเมอพระโยคาวจร ยกเบญจขนธ ขนสไตรลกษณ แลวพจารณาสงขารทงหลายอย ภพแมทง ๓ ยอมปรากฏชด ดจถกไฟเผาแลว จะปวยกลาวไปใยถงสงขารทงหลาย ทพระโยคาวจรรอาทนพ คอ โทษในเบญจขนธทปจจยปรงแตงแลว วาเปนเหมอนเรอนทถกไฟไหมแลว ดวยวปสสนาปญญา เหนแลวโดยเปนอนจจลกษณะ ยอมปรากฏชดกวา เพราะความทสงขารเปนทกข ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา สงใด ไมเทยง สงนนเปนทกข สงใดเปนทกข สงนนเปนอนตตา. เพราะเหตท เมอพระโยคาวจรยกเบญจขนธขนสไตรลกษณ แลว พจารณาสงขารทงหลายอย ภพแมทง ๓ ยอมปรากฏวามภยเฉพาะหนาดจเรอน ทถกไฟไหม ฉะนน พระเถระจงกลาววา ภเวนมห อนตถโก (เรารโทษ อยางนแลว จงไมมความตองการดวยภพ). ประกอบความวา กแมเลหเหลยม ทมงหมายในกามทงหลาย ยอมไมเกดขนแกผททาตนใหหมนกลบจากภพ ทงหลายไดโดยประการทงปวงอยางน ดวยเหตนน พระเถระ จงกลาววา นสสโฏ สพพกาเมห เราเปนผสลดตนออกแลวจากกามทงปวงดงนอธบายวา


เราเปนผมจตหมนกลบจากกามทงหลายแมเปนทพย (เหน) เปนเหมอนของ มนษย. บทวา ปตโต เม อาสวกขโย ความวา เพราะเหตทเราเปนผม สงขารอนขจดขดเกลาดแลว เหนโทษในภพทงหลายโดยชดเจน และมใจ ไมของแวะในกามทงหลาย ฉะนน ถงแมเราจะนงอยแลวบนปลายหลาว เราก ไดบรรล คอ ถงทบความสนไปแหงอาสวะ อนไดแกพระนพพาน และพระ- อรหตผล. พระเถระ ใหโอวาทแกภกษทงหลายวา กเพอนสพรหมจารทงหลาย เหลาอน ผมใจยงไมถงความสนไปแหงอาสวะ พงกระทาความอตสาหะเพอ บรรลความสนไปแหงอาสวะนน. จบอรรถกถาอตตรเถรคาถา

๒. ปณโฑลภารทวาชเถรคาถา วาดวยคาถาของพระปณโฑลภารทวาชเถระ [๒๕๙] ไดยนวา พระปณโฑลภารทวาชเถระไดภาษตคาถานไวอยาง นวา ชวตของเราน ยอมไมเปนไป โดยไมสมควร อาหารไมไดทาจตใหสงบ เราเหนวา รางกายจะดารง อยได เพราะอาหาร จงไดเทยวแสวงหาอาหารโดย ทางทชอบ. นกปราชญมพระพทธเจาเปนตน ไดกลาว การไหว และการบชาในตระกลทงหลายวา เปน เปลอกตม เปนลกศรอนละเอยด ถอนขนไดยาก สกการะอนบรษชวละไดยาก.


อรรถกถาปณโฑลภารทวาชเถรคาถา

คาถาของทานพระปณโฑลภารทวาชเถระ เรมตนวา นยท อนเยน. เรองราวของทานเปนอยางไร ? ไดยนมาวา พระเถระน เกดในกาเนดราชสห ในกาลของพระผม พระภาคเจา พระนามวา ปทมตตระ อยในถาแหงภเขา. พระผมพระภาคเจา เสดจเขาไปสถาเปนทนอน ในเวลาทราชสหหลกออกไปหากน เพอจะทรง อนเคราะหเขา ประทบนงเขานโรธสมาบตแลว ราชสหคาบเอาเหยอกลบมา เหนพระผมพระภาคเจาทประตถา เปนผราเรงยนด กระทาการบชาดวยดอกไม ทเกดในนาและดอกไมทเกดบนบก ทาใจใหเลอมใส บนลอสหนาทในเวลา ทง ๓ เพอใหสตวรายในปาหนไป เพอถวายอารกขาพระผมพระภาคเจา ไดยน เฝาอยโดยมพทธานสตเปนอารมณ มนบชาพระผมพระภาคเจาตลอด ๗ วน เหมอนอยางทบชาในวนแรก. โดยลวงไปได ๗ วน พระผมพระภาคเจา เสดจออกจากนโรธสมาบต ทรงพระดารวา เทานกจะพอเปนอปนสย เปนไปแกราชสห เมอมนเหนอย นนแล เสดจเหาะขนสอากาศ เสดจไปยงพระวหารแลว. ราชสห ไมอาจอด กลนความทกข อนเกดจากความพลดพรากจากพระพทธเจา กระทากาละแลว ดจชางปาลเลยยกะ เกดในตระกลของคฤหบดผมโภคะมาก ในพระนครหงสาวด เจรญวยแลว ไปสพระวหารพรอมกบชาวเมอง ฟงพระธรรมเทศนา บาเพญ มหาทานตลอด ๗ วน แลวกระทาบญจนตลอดชวต ทองเทยวไป ๆ มา ๆ


อยในเทวดาและมนษยทงหลาย เกดเปนบตรปโรหต ของพระเจาอเทน ใน พระนครโกสมพ ในกาลแหงพระผมพระภาคเจาของเราทงหลาย โดยนาม ชอวา ภารทวาชะ. เขาเจรญวยแลว เรยนจบไตรเพท สอนมนตกะมาณพ ๕๐๐ ถก มาณพเหลานนทอดทง เพราะเปนผมอาจาระไมเหมาะสม เพราะเปนคนจะกละ (กนจ) ไปสพระนครราชคฤห เหนลาภสกการะของพระผมพระภาคเจา และ ของภกษสงฆ จงบวชในพระศาสนา เปนผไมรประมาณในโภชนะ เทยวไป อนพระศาสดาทรงทาใหตงอย ในความเปนผรประมาณไดดวยอบายวธ เรม ตงวปสสนา ไดเปนผมอภญญา ๖ ตอกาลไมนานนก. สมดงคาถาประพนธ ททานกลาวไว ในอปทานวา เมอกอนเราเปนพรานเนอ ครงนนเราเทยวอยใน ปาใหญ ไดเหนพระพทธเจา ผปราศจากกเลสธล ทรงรจบธรรมทงปวง เราเลอมใส ไดเอาผลมะหาด มาถวายพระพทธเจาผประเสรฐสด เปนเขตแหงบญ ผแกลวกลา ดวยมอทงสองของตน ในกปท ๓๑ แต ภทรกปน เราไดถวายผลไมใดในกาลนน ดวยการ ถวายผลไมนน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงการ ถวายผลไม. เราเผากเลสทงหลายแลว ฯลฯ คาสอน ของพระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน. กพระเถระเปนผไดอภญญา ๖ แลว คดวา มรรคผลใด อนสาวก ทงหลายพงบรรล เฉพาะพระพกตรของพระผมพระภาคเจา มรรคผลนนเราก บรรลแลว และบนลอสหนาทในหมภกษวา ผใดมความสงสยในมรรคหรอผล


ผนนจงถามเรา ดงน. ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจา จงทรงตงทานไวใน เอตทคคะ ดวยพระพทธดารสวา ดกอนภกษทงหลาย พระปณโฑลภารทวาชะ เปนยอดแหงภกษผเปนสาวกของเรา ผบนลอสหนาท. วนหนง ทานเมอจะอนเคราะหพราหมณผเปนมจฉาทฏฐ มความ ตระหน เคยเปนสหายกนในสมยเมอเปนคฤหสถ ผเขาไปหาถงสานกจงกลาว กถาพรรณนาอานสงสของทานแกพราหมณนน แมเมอพราหมณ จะทาการ ขมวดควสยวหนาวา พระเถระน ประสงคจะยงทรพยของเราใหพนาศ แลว- กลาววา เราจะถวายภตรมอหนงแกทาน ดงน จงกลาววา ทานจงถวายภตร มอหนงนนแกพระสงฆ อยาถวายเราเลย แลวใหพราหมณนอมนาภตรนน ไป ถวายสงฆ เมอพราหมณแสดงความไมพอใจอกดวยคดวา พระเถระนประสงค จะใหเราถวายทานแกภกษจานวนมาก ดงน พระเถระจงยงพราหมณใหเลอมใส ดวยการประกาศถงความทแหงทกษณาทาน ทถวายในสงฆ โดยพระธรรม เสนาบดในวนทสองวามผลมาก คดวาพราหมณน สาคญวา พระเถระนชกชวน ใหเราถวายทาน ดวยควานอยากในอาหาร เขาไมรความทเราควบคม (กาหนดร) อาหารไดแลวโดยประการทงปวง เอาเถด เราจะทาใหเขาร ดงน จงไดกลาว คาถา ๒ คาถา ความวา ชวตของเราน ยอมไมเปนไปโดยไมสมควร อาหารไมไดทาจตใหสงบ เราเหนวา รางกายจะดารง อยไดเพราะอาหาร จงไดเทยวแสวงหาโดยทางทชอบ. นกปราชญมพระพทธเจาเปนตน ไดกลาวการ ไหว การบชา ในตระกลทงหลายวา เปนเปลอก ตม เปนลกศรอนละเอยด ถอนขนไดยาก สกการะ อนบรษชวละไดยาก ดงน.


บรรดาบทเหลานน บทวา นยท อนเยน ชวต ความวา ชวต ของเราน ชอวา ยอมไมเปนไปโดยไมสมควรคอ โดยการแสวงหาทไมสมควร มการใหไมไผ และการใหดอกไมเปนตน เพราะไมมความใครในชวต. บทวา นาหาโร หทยสส สนตโก ความวา กอาหารทเรานามา ยอมไมกระทาหทย คอ จต ใหสงบระงบ ดจมรรคญาณและผลญาณ อธบายวา แตจะกระทาเพยงระงบความหวไดโดยทนทอยางเดยว. อกอยางหนง บทวา นาหาโร หทยสส สนตโก ความวา อาหาร คอ วตถอนเปนทตงแหงความอยากในรส ไมไดทาจตของเราใหสงบ คอไมทาจตของเราใหของ เพราะไมมความอยากในรสนนเอง อาจารยบางพวก กลาววา สนตเก กม. อธบายวา ผทมความจะกละในอาหารนน ยอมตองขวนขวายหาลาภ สกการะเทยวไป อาหารจง ชอวา มอยในใจของผนน เพราะตองใสใจถงอย เนอง ๆ สวนผใดรเทาทน (ควบคม) อาหารได ผนน ชอวาละฉนทราคะ ในอาหารนนไดแลว อาหารชอวาไมมอยในใจของผนน เพราะไมมการกระทา ไวในใจ มอาทวา ทาอยางไรหนอ ถงจะไดอาหารดงนโดยแท เพราะใสใจ ถงปญหายอกยอน อนจะมขนวา กถาทานไมมความใครในชวต และความอยาก ในรสอาหารไซร เมอเปนเชนนน เหตไร ทานจงเทยวไปเพอบณฑบาต ดงน พระเถระจงกลาววา รางกายจะดารงอยไดเพราะอาหาร จงไดเทยว แสวงหาอาหารโดยทางทชอบ. อาหาร คอ โภชนะเปนทตง คอ เปนฐานไดแกเปนปจจยของรางกาย นน เพราะเหตนน รางกายจงชอวา อาหารฏฐตกะมอาหารเปนทตง อธบายวา การสงสม คอรางกาย มความเปนไปเนองดวยอาการ เพราะเราเหนอยางน รอยางน จงยกเอาความขอนไวในสมอง ตองเทยวแสวงหา คอ ทาการแสวงหา อาหาร.


พระเถระเมอจะแสดงวา ทานไมควรคดในคนเชนเราอยางนวาเขาไป สสกลเพราะปจจยเปนเหต และถกลาภสกการะ คอการกราบไหวบชาในสกล นน ผกมดไว จงไดกลาวคาถาวา ปงโก (การไหวการบชาในตระกลเปน เปลอกตม). คาถานนมอธบายวา เพราะเหตทบณฑตทงหลายมพระพทธเจาเปนตน ไดร คอ รแจง หรอไดแกประกาศการสรรเสรญคณและการบชา ของเหลา บรรพชตผเขาไปสสกล เพราะมปจจยเปนเหตทจกเปนไปในตระกลทงหลาย คอ ในหมชาวบาน นนนวาเปนเปลอกตม คอเปนหลม เพราะอรรถวา เปนเหตใหบรรพชตผมตนอนไมไดอบรมแลวจมลง และเพราะกระทาความ เศราหมองใหแกบรรพชตผมตนอนไมไดอบรมแลว ฉะนนการสรรเสรญคณ และการบชานน จงไมเปนไปเพอผกมดสตบรษทงหลาย จกปวยกลาวไปใย ถงการหวงสกการะเลา เพราะทานละไดแลว แตสาหรบอสตบรษ ความหวง ในสกการะ ยอมชอวาเปนลกศรอนละเอยด รไดยาก เพราะกอใหเกดความ บบคนโดยเปนสภาพทรไดโดยยาก และเพราะไมสามารถจะถอนออกไดเพราะ เจาะลกเขาไปในภายใน เพราะเหตนนแล สกการะจงเปนของอนบรษชวนน ละไดยาก คอดงออกไปไดโดยยาก เพราะไมดาเนนปฏปทา อนเปนขอปฏบต ใหถงการละสกการะนน ชอวา เปนคนเลว เพราะไมละความหวงในลาภ สกการะ. พราหมณฟงคาเปนคาถานนแลว ไดเปนผมความเลอมใสอยางยง ในพระเถระ. จบอรรถกถาปณโฑลภารทวาชเถรคาถา


๓. วลลยเถรคาถา วาดวยคาถาของพระวลลยเถระ [๒๖๐] ไดยนวา พระวลลยเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา วานรเขาไปอยในกระทอม มประต ๕ ประต พยายามเวยนเขาออกทางประตนนเนอง ๆ จงหยดนง นะเจาลง อยาวงไปดงกาลกอนเลย เราจบเจาไวได ดวยปญญาแลว เจาจก ไปไกลไมไดละ.

อรรถกถาวลลยเถรคาถา คาถาของทานพระวลลยเถระ เรมตนวา มกกโฏ ปจทวาราย. เรองราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาไวแลวในพระพทธเจาองค กอน ๆ สงสมบญมากหลายไวในภพนน ๆ บงเกดในเรอนแหงตระกล ในกป ท ๓๑ นบแตภทรกปน บรรลความเปนผรแลว วนหนงเขาไปสปาดวยกรณยกจ บางอยาง เหนพระปจเจกพทธเจา นามวา นารทะ อยทโคนตนไมในปานน เปนผมใจเลอมใส ทาศาลาดวยไมออ มงบงดวยหญาถวาย และแผวถางท สาหรบเดนจงกรมของพระปจเจกพทธเจานน เกลยทรายลง (จนเรยบ) ถวาย. ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย เกด เปนบตรของพราหมณมหาศาล ในพระนครสาวตถ ในพทธปบาทกาลน


ไดมนามวา วลลยะ. เขาเจรญวยแลว ถงความเปนหนมโดยลาดบ เปน ผตกอยใตอานาจของอนทรย ทองเทยวไป เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา โดยการแนะนาของกลยาณมตร ฟงธรรมแลว ไดเปนผมจตศรทธาบวชแลว เรมตงวปสสนา บรรลพระอรหตตอกาลไมนานนก. สมดงคาถาประพนธท ทานกลาวไวในอปทานวา ในทไมไกลภเขาหมวนต มภเขาลกหนง ชอ หารนะ ครงนนพระสยมภพทธเจา นามวา " นารทะ " อยใกลตนไม เราทาเรอนไมออ มงดวยหญา เราได แผวถางทางจงกรม ถวายพระสยมภ ดวยกรรมทเรา ทาไวดแลวนน และดวยการตงเจตนจานงไว เราละ รางมนษยแลวไดไปสวรรคชนดาวดงส บนสวรรคชน ดาวดงสนน วมานของเราสง ๖๐ โยชน กวาง ๓๐ โยชน อนบญกรรมเนรมตขนอยางสวยงาม เพราะผล แหงการสรางกฎไมออ เรารนรมยอยในเทวโลก ๑๔ กป ไดเสวยสมบตในเทวโลก ๗๑ ครง ไดเปนพระ- เจาจกรพรรด ๓๔ ครง และไดเปนเจาประเทศราช อนไพบลย โดยคณานบไมถวน เราขนสปราสาทคอ ธรรมแลว เขาถงซงอมตธรรมอนประเสรฐ ดวยอาการ ทงปวง อยในศาสนาของพระศากยบตร ตามปรารถนา ในกปท ๓๑ แตภทรกปน เราไดทากรรมใดไวใน กาลนน ดวยธรรมนน เราไมรจกทคตเลย นเปนผล แหงกฏไมออ. เราเผากเลสทงหลายแลว ฯลฯ คาสอน ของพระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน.


กพระเถระครนบรรลพระอรหตแลว เพราะเหตทจตของตนในเวลา ทเปนปถชน เปนไปตามความใครในอารมณทงหลาย มรปารมณเปนตน บดน เมอจะพยากรณพระอรหตผล โดยประกาศถงความทแหงอารมณมรป เปนตน อนตนขมไวไดแลว ดวยพระอรยมรรค จงไดกลาวคาถา ๒ คาถา ความวา วานรเขาไปในกระทอม มประต ๕ ประต พยายามเวยนเขาออก ทางประตนนเนอง ๆ จงหยด นงนะเจาลง อยาวงไปดงกาลกอนเลย เราจบเจาไวได ดวยปญญาแลว เจาจกไปไกลไมไดละ ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา ฆฏฏยนโต ความวา พระโยคาวจร ละอารมณอยางหนง แลวไปยดอารมณอกอยางหนง ในอารมณทงหลาย มรปเปนตน ดวยจกษทวารเปนตนนน ๆ ไมพอใจเพอจะอยนง ๆ ดวย สามารถแหงการยดมนของจตสนดาน จงพยายาม คอ ทาอารมณใหไหวอย เนอง ๆ ยอมไหวไปตาม คอเทยวไปตามความใคร ในอารมณมรปารมณ เปนตนนนแล ดจลงเขาไปหาผลไมกน ยงตนไมใหไหวในทนนหลายครง เพราะละกงไมกงหนงแลว ไปเกาะกงไมอกกงหนง เพราะความหลกหลก ของตน ฉะนน. กในคาถาน ทานกลาวความเปนปจจบน เพราะเปนเรอง ทใกลกบสงทดาเนนไปอย กเมอลง (คอจต) วงวนไปมาอยอยางน พระเถระ จงปรามวา จงหยดนะเจาลง อยาวงไป หมายความวา ดกอนลงคอจต บดน เจาจงหยด อยาวงไป คอจาเดมแตนไป เจาไมสามรถจะวงตอไปได เพราะ เหตทเรอนคออตภาพนน เจาจะเขาไปคบหาไมไดดงกาลกอน เพราะปดประต เรอนแลว ฉะนน เจาอยาวงไปดงกาลกอนเลย เพราะเหตไร ? เพราะเรา จบเจาไดแลวดวยปญญา คอ เจาถกขมไวเรยบรอยแลว ดวยการตดอปาทาน


๕ กลาวคอกเลสมาร และอภสงขารมาร ดวยมรรคปญญา ในบดน เพราะ เหตนน พระเถระจงแสดงวา เจาจกไปไกลไมได คอเจาจะไปสอตภาพท สองเปนตน ซงไกลกวาอตภาพนไมได ไดแกการไปของเจาจะมไดเพยงแต จรมกจตเทานน. ปาฐะวา เนโต ทร ดงนกม. ความหมายกอนนน. จบอรรถกถาวลลยเถรคาถา

๔. คงคาตรยเถรคาถา วาดวยคาถาของพระคงคาตรยเถระ [๒๖๑] ไดยนวา พระคงคาตรยเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา เราทากระทอมดวยใบตาล ๓ ใบ ทรมฝงแมนา คงคา บาตรของเราเหมอนดงหมอ สาหรบตกนารด ศพ และจวรของเราเปนดงผาคลกฝน ในระหวาง ๒ พรรษา เราพดเพยงคาเดยวเทานน ในภายใน พรรษาท ๓ เราทาลายกองความมดคออวชชาไดแลว.

อรรถกถาคงคาตรยเถรคาถา คาถาของทานพระคงคาตรยเถระ เรมตนวา ตณณ เม ตาลปตตาน. เรองราวของทานเปนอยางไร ? ไดยนมาวา พระเถระนเกดในเรอนแหงตระกล ในกาลของพระผม พระภาคเจา พระนามวา ปทมตตระ บรรลความเปนผรแลวเปนผม ความเลอมใสอยางยงในพระศาสนา ไดถวายนาดมแดภกษสงฆ.


ดวยบญกรรมนน เขาไปบงเกดในเทวโลก กระทาบญแลวทองเทยว ไป ๆ มา ๆ อยในเทวดาและมนษยทงหลาย เกดเปนบตรของคฤหบดคนหนง ในพระนครสาวตถ ในพทธปบาทกาลน ไดมนามวา ทตตะ. เขาเจรญวย แลวอยครอบครองเรอน ไมรจกความเปนอคมนยยฏฐาน จงทาการลวงละเมด ตอมารจกความเปนอคมนยฏฐานแลว จงเกดความสลดใจ บวชแลว รงเกยจ กรรมนน ดารงตนตามลขปฏปทา (ปฏบตอยางเศราหมอง) ถอบงสกลจวร และบาตรดน มลกษณะคลายหมอรดนาศพ กระทากฎดวยใบตาล ๓ ใบ อยทรมฝงแมนาคงคา ดวยเหตนน ทานจงไดสมญานามวา คงคาตรยะ. ทานอธษฐานจตวา เรายงไมไดบรรลพระอรหต จะไมสนทนากบใคร ๆ แลวเปนผนงอยตลอดปแรก ไมยอมทาวจเภท (ไมยอมพดจา) เลย อยแลว. ในปทสอง ถกหญงคนหนงในโคจรคาม ประสงคจะทดลองวา เปนใบ หรอเปลา จงเมอจะเทนานมลงในบาตร แกลงทาเปนมอพการเทราดลงไป เผลอเปลงวาจาออกไปวา พอละนองหญง แตในปท ๓ เพยรพยายามอย บรรลพระอรหตแลวในระหวางพรรษาทเดยว. สมดงคาถาประพนธททานกลาว ไวในอปทานวา เรามจตเลอมใส มใจโสมนส ในภกษสงฆ ผยอดเยยมของพระพทธเจา พระนามวา ปทมตตระ จงไดตกนาใสหมอนาฉนจนเตม ในเวลาทเราจะตอง การนา จะเปนยอดภเขา ยอดไม ในอากาศ หรอพนดน นายอมเกดแกเราทนท ในกปทแสน แตภทรกปน เราไดใหทานใดในกาลนน ดวยทานนน เราไมรจก ทคตเลย นเปนผลแหงการใหนาเปนทาน. เราเผากเลส ทงหลายแลว ฯลฯ คาสอนของพระพทธเจา เรา กระทาสาเรจแลว ดงน.


กพระเถระครนเปนพระอรหนตแลว เมอจะพยากรณพระอรหตผล ดวยมขคอการชแจงขอปฏบตอนเปนสวนเบองตนของตน ไดกลาวคาถา ๒ คาถา ความวา เราทากระทอมดวยใบตาล ๓ ใบ ทรมฝงแมนา คงคา บาตรของเราเหมอนดงหมอสาหรบรดนาศพ และจวรของเราเปนดงผาคลกฝน ในระหวาง๒พรรษา เราพดเพยงคาเดยว ในภายในพรรษาท ๓ เราทาลาย กองความมด คออวชชาไดแลว ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา ตณณ เม ตาลปตตาน คงคาตเร กฏ กตา ความวา เราสรางกฎไวทรมฝงแมนาคงคา เพอปองกนฝนดวย ใบตาล ๓ ใบ ซงหลนลงมาจากตนตาล. พระเถระแสดงความสนโดษดวย เสนาสนะของตน ดวยบทนน. สมจรงดงคาเปนคาถาทพระธรรมเสนาบด กลาวไววา สาหรบภกษผมความเพยร นงขดสมาธ ไมคก- เขา เปนการเพยงพอทจะอยไดสบาย. ปาฐะวา ตาลปตตนป ดงนกม ความกอยางนน. บทวา ฉวสตโตว เม ปตโต ความวา บาตรของเราเหมอนดง หมอสาหรบตกนารดศพ อธบายวา คลายหมอนาสาหรบรดนานมใหคนตาย. บทวา ปสกลจ จวร ความวา และจวรของเรา กเปนดงผา คลกฝน ททาดวยเศษผา (ผาขรว) ทเขาทงแลวในททงหลาย มระหวางทาง และปาชาเปนตน. พระเถระแสดงความสนโดษดวยบรขาร ดวยบททงสอง. บทวา ทวนน อนตรวสสาน ความวา ในระหวางพรรษาทงสอง คอ ในปทบรรลพระอรหต นบแตบวชแลว.


บทวา เอกา วาจา เม ภาสตา ความวา เราพดเพยงคาเดยว คอ กลาวหามการถวายนานมวา พอละนองหญงเทานน การเปลงคาพด อยางอน มไดมเลยในพรรษานน พระเถระแสดงการสารวมกายวาจา อยาง อกฤษฏดวยบทนน. บทวา ตตเย อนตรวสสมห ความวา ในระหวางปท ๓ ไดแก ยงไมทนครบปท ๓ นนเอง. บทวา ตโมขนโธ ปทาลโต ความวา กองแหงความมด อนเรา ทาลายแลว ดวยมรรคอนเลศ อธบายวา กเลสอยางละเอยดทนอนเนองอยใน สนดาน คอ อวชชา อนเราตดขาดแลว. ดวยบทวา ตโมขนโธ ปทาลโต นน พระเถระกลาวถงการละกเลสทงปวงได โดยไมเหลอ เพราะตงอยเปน อนเดยวกนกบอวชชานน. จบอรรถกถาคงคาตรยเถรคาถา

๕. อชนเถรคาถา วาดวยคาถาของพระอชนเถระ [๒๖๒] ไดยนวา พระอชนเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา ถงแมบคคลจะมวชชา ๓ ละมจจราชแลว เปนผ หาอาสวะมได คนพาลทงหลายผไมมความร กยอมด หมนบคคลนนวา เปนผไมมชอเสยง สวนบคคลใดใน โลกน เปนผไดขาวและนา ถงแมวา บคคลนนจะ เปนผชวชาเลวทราม กเปนทสกการะนบถอ ของคน พาลทงหลาย.


อรรถกภาอชนเถรคาถา คาถาของทานพระอชนเถระ เรมตนวา อป เจ โหต เตวชโช. เรองราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาแลวในพระพทธเจาองค- กอน ๆ สงสมบญไวในภพนน ๆ เกดในเรอนแหงตระกล ในโลกทวางจาก พระพทธเจา (สญญกป) บรรลความเปนผรแลว ไปปาดวยกรณยกจบางอยาง เหนพระปจเจกสมพทธเจา นามวา สจนตตะ ในปานน ถกอาพาธเบยดเบยน บบคนนงอยแลว จงเขาไปหาไหวแลว เปนผมจตเลอมใส ไดนาเอาขตะกอน เปรยงเขาไปถวาย เพอประกอบยา. ดวยบญกรรมนน เขาบงเกดในเทวโลก กระทาบญแลว ทองเทยว เวยนไปมาอยในสคตภพเทานน ถอปฏสนธในเรอนของพราหมณผยากจน คนหนง ในพระนครสาวตถ ในพทธปบาทกาลน. ในเวลาคลอด คนทงหลาย รบเขาไวดวยหนงเสอ ดวยเหตนน จงขนานนานเขาวา อชนะ นนแล. เขาเกดในตระกลทยากจน เพราะไมไดกระทากรรมอนเปนเหตยงโภคะ ใหเปนไป แมเจรญวยแลว กยงเปนผมนาและขาวไมบรบรณ เทยวไป เหนพทธานภาพ ในคราวทพระผมพระภาคเจาทรงรบพระเชตวนมหาวหาร เปนผมศรทธาจต บวชแลว กระทากรรมในวปสสนา ไดเปนผมอภญญา ๖ ตอกาลไมนานนก. สมดงคาถาประพนธททานกลาวไวในอปทานวา พระผมภาคะ ผมเหตอนดารดแลว เปนเชษฐ- บรษของโลก ประเสรฐกวานรชน เขาไปสปาใหญ ถกอาพาธอนเกดแตลมเบยดเบยน เราเหนแลว จง


ทาจตใหเลอมใส นาเอาขตะกอนเปรยงเขาไปถวาย เพราะเราไดกระทากศลและไดบชาพระพทธเจาเนองๆ แมนาคงคาชอภาครถน มหาสมทรทง ๔ และพนปฐพ ทนากลว ผ ซงจะประมาณมได นบไมถวนน ยอม สาเรจเปนเปรยงขนได สาหรบ เรา นาผง นาตาลกรวด ดงจะรความดารของเรา เกดขน ตอไมทงอกขน แต แผนดนในทศทง ๔ ดงจะรความดารของเรา ยอมเกด เปนตนกลปพฤกษขน เราไดเปนจอมเทวดาเสวยราช- สมบตในเทวโลก ๕๐ ครง ไดเปนพระเจาจกรพรรด ๕๐ ครง ไดเปนพระเจาประเทศราชอนไพบลย โดย คณานบไมถวน ในกปท ๙๔ แตภทรกปน เราไดให ทานใดในกาลนน ดวยทานนน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงขตะกอนเปรยง. เราเผากเลสทงหลาย แลว ฯ ล ฯ คาสอนของพระพทธเจา เรากระทาสาเรจ แลว ดงน. กพระเถระ แมบรรลพระอรหตแลว กเปนผมลาภนอย ไมปรากฏ ชอเสยง เพราะผลแหงกรรมทมในกอน แมอทเทสภตรและสลากภตรทถงทาน กตาชาทงนน กภกษและสามเณรทงหลายทเปนปถชน ยอมดหมนทานวา เปนผไมมชอเสยง เพราะผลแหงกรรมนนแล พระเถระเมอจะยงภกษเหลานน ใหสลดใจ ไดกลาวคาถา ๒ คาถา ความวา ถงแมบคคลจะมวชชา ๓ ละมจจราชแลว เปนผ หาอาสวะมได คนพาลทงหลายผไมมความร กยอม ดหมนบคคลนนวา เปนผไมมชอเสยง สวนบคคลใด


ในโลกน เปนผไดขาวและนา ถงแมวาบคคลนนจะ เปนคนชวชาเลวทราม กเปนทสกการะนบถอของคน- พาลทงหลาย ดงน. ศพทวา อป ในคาถานน เปนนบาต ลงในอรรถวา ยกยองสรรเสรญ ศพทวา เจ ใชในการคาดคะเน. บทวา โหต แปลวา ยอมเปน. บคคลชอวา เตวชโช เพราะ เปนผมวชชา ๓. ชอวา มจจหาย เพราะละมจจได. ชอวา ไมมอาสวะ เพราะไมม อาสวะทงหลาย มกามาสวะเปนตน ทานกลาวอธบายไววา ถงแมวา บคคล จะเปนผชอวา มวชชา ๓ เพราะบรรลวชชา ๓ เหลาน คอ ทพยจกขญาณ บพเพนวาสญาณ (และ) อาสวกขยญาณ ตอแตนน กชอวาเปนผไมมอาสวะ เพราะอาสวะทงหลาย มกามาสวะเปนตน สนไปรอบแลวโดยประการทงปวง ชอวา ละมจจแลว เพราะไมมความตาย โดยทไมตองถอเอาภพใหมอกตอไป แมเมอเปนเชนนน คนพาลทงหลาย คอบคคลผมปญญาทราม ยอมดหมน บรษผสงสดนน แมถงไดบรรลประโยชนของตน ทกลบตรทงหลาย ผออกจากเรอนบวชเปนบรรพชต มงหมายโดยชอบทเดยว วาเปนผไมม ชอเสยง ไมมนามปรากฏ เพราะไมมลาภทเกดขนวา เปนผกลาวสอนเรอง ธดงค เปนพหสต เปนพระธรรมกถก. เพราะเหตไร ? เพราะไมร คอ เพราะเหตแหงการไมร ทานแสดงการไมรคณทงหลายนนแลวาเปนเหตใน ขอนน. พระเถระเมอจะแสดงวา กคนพาลทงหลายยอมดหมนแมผทควร สรรเสรญ โดยทเปนคนหนกในลาภ (เหนแกได) เพราะไมรคณทงหลาย


ฉนใด กยอมสรรเสรญแมผทควรดหมนอยางน โดยทเปนคนหนกในลาภ เพราะไมรคณทงหลายฉนนน ดงน จงไดกลาวคาถาท ๒ ไว. พงทราบวนจฉยในคาถาท ๒ ดงตอไปน บทวา โย เปนการกลาว แสดงถงความไมแนนอน. จ ศพทเปนนบาตใชในพยดเรก. ดวย จ ศพทนน สองใหร ถงความตางกนทกาลงกลาวถงบคคลนอยนนแหละ วาแผกจากบคคล ตามทกลาวแลว ศพทวา โข เปนนบาตลงในอวธารณะ (จากดความใหแนชด). บทวา อนนปานสส เปนเพยงตวอยาง. บทวา ลาภ แปลวา มลาภ. บทวา อธ ความวา ในโลกน. ชอวา บคคล เพราะเตมและ กลนกนสตตาวาส (ภพเปนทอยอาศยของสตว) นน ๆ ดวยชราและมรณะ. บทวา ปาปธมโม ไดแก ธรรมอนลามก. กในคาถาท ๒ น มอรรถาธบายวา สวนบคคลใด ยอมเปนผมปกตไดเพยงปจจย มจวรเปนตน เทานน ไมไดมรรคผลมฌานเปนตน บคคลนนแมถงจะเปนผมธรรมอนเลว โดยความเปนผทศล เพราะมความปรารถนาลามก แตกยงเปนผอนคนพาล ทงหลายในโลกน สกการะ เคารพ เพราะความเปนผหนกในลาภ. จบอรรถกถาอชนเถรคาถา


๖. เมฬชนเถรคาถา วาดวยคาถาของพระเมฬชนเถระ [๒๖๓] ไดยนวา พระเมฬชนเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา เมอใดเราไดฟงธรรมของพระศาสดาผทรงแสดง อย เมอนน เราไมรสกมความสงสย ในพระศาสดาผร ธรรมทงปวง ผอนใคร ๆ ชนะไมได ผนาหม แกลว- กลาเปนอนมาก ประเสรฐสดกวาสารถทงหลาย หรอ วาความสงสยในมรรคปฏปทา ยอมไมมแกเรา. อรรถกถาเมฬชนเถรคาถา คาถาของทานพระเมฬชนเถระ เรมตนวา ยทาห ธมมมสโสส. เรองราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาแลวในพระพทธเจาองค กอน ๆ สงสมบญทงหลายไวในภพนน ๆ เกดในเรอนแหงตระกล ในกาล ของพระผมพระภาคเจา พระนามวา สเมธะ บรรลนตภาวะแลว วนหนง เหนพระผมพระภาคเจาเสดจเทยวไปบณฑบาต มใจเลอมใส ไดถวายผล อาโมทะ มรสอรอย. ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปเกดในตระกลกษตรย กรงพาราณส ในพทธปบาทกาลน ไดนามวา เมฬชนะ ถงความสาเรจในศลปวทยา


เปนผฉลาดปราดเปรอง มนามกระฉอนปรากฏไปทวทศ. เมอพระผมพระ- ภาคเจา ประทบอย ณ ปาอสปตนะ กรงพาราณส เขาไปสพระวหาร เขาเฝา พระศาสดา ฟงธรรมแลวไดศรทธาจต บวชแลวเรมตงวปสสนา บรรลพระ อรหตในวนนนเอง. สมดงคาถาประพนธททานกลาวไวในอปทานวา พระผมพระภาคเจาผสยมภ ผมพระรศมนบ ดวยพน ไมทรงพายแพอะไร ๆ ทรงออกจากวเวกแลว เสดจออกโคจรบณฑบาต เราถอผลไมอยไดเหนแลว จงไดเขาไปเฝาพระนราสภ เรามจตเลอมใส มใจ โสมนส ไดถวายผลไม ในกปท ๙๔ แตภทรกปน เราไดถวายผลไมใดในกาลนน ดวยการถวายผลไมนน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงการถวายผลไม. เรา เผากเลสทงหลายแลว ฯลฯ คาสอนของพระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน. กพระเถระครนบรรลพระอรหตแลว ในเวลาตอมา อนภกษทงหลาย ถามวา อาวโส ทานไดบรรลอตรมนสธรรมแลวหรอ เมอจะบนลอสหนาท ไดกลาวคาถา ๒ คาถา ความวา เมอใด เราไดฟงธรรมของพระศาสดาผทรง แสดงอย เมอนน เราไมรสกความสงสยในพระศาสดา ผรธรรมทงปวง ผอนใคร ๆ ชนะไมได ผนาหม แกลวกลาเปนอนมาก ประเสรฐสดกวาสารถทงหลาย หรอวาความสงสยในมรรคปฏปทา ยอมไมมแกเรา. บรรดาบทเหลานน บทวา ยทา ไดแก ในกาลใด. พระเถระเรยก ตวเองวา " เรา ".


บทวา ธมม ไดแกธรรม คอ อรยสจ ๔. บทวา อสโสส แปลวา ฟงแลว. บทวา สตถโน ความวา ชอวาศาสดา เพราะอรรถวา ทรงสงสอน เวไนยสตวทงหลาย ดวยประโยชนทงหลาย มทฏฐธมมกตถประโยชนเปนตน. บทวา กงข แปลวา ความสงสย พระผมพระภาคเจาชอวาเปน สพพญ เพราะอรรถวา ทรงรสงขตธรรมและอสงขคธรรม โดยไมมสวนเหลอ ชอวา อปราชเต เพราะไมมผทจะทาใหพายแพได ไมวาทไหน ๆ ชอวา สตถวาเห เพราะอรรถวา ขนสตวจากกนดาร คอสงสารไปสพระนพพาน. ทานกลาวคาอธบายไวดงน. นบจาเดมแตเวลาทพระศาสดาทรงแสดงธรรม เราไดฟงคอเขาไป ทรงจา ดวยการแลนไปตามแหงโสตทวาร ไดแก ไดรบจตสจจธรรม เราไม มความสงสย ในพระสมมาสมพทธเจา ผชอวา ทรงหยงรพระสพพญตญาณ โดยไมมอะไรขดขวาง เพราะทรงรสมมตธรรมทงทเปนสงขตะและอสงขตะ โดยไมมสวนเหลอ ดวยสยมภญาณ ชอวา ผอนใคร ๆ ชนะไมได เพราะ ความเปนผอนมารเหลานนชนะไมได โดยททรงครอบงามารแมทง ๕ ไวได และเพราะความเปนผมจกรคอธรรม อนใคร ๆ กาจดไมไดในโลกพรอมทง เทวโลก ชอวาเปนผนาหม เพราะทรงนาเวไนยสตวใหผานพนกนดาร มโลภ- กนดารเปนตน ชอวาแกลวกลาเปนอนมาก เพราะทรงตดกากงแหงสงสาร อนใหญหลวงไดเดดขาด ชอวาเปนผประเสรฐ คอสงสดกวาสารถทงหลาย เพราะทรงเปนทพง คอทรงฝกบรษทควรฝกอนคนอนฝกไดยาก ไดดวยการ ฝกทดทสด วาเปนพระพทธเจา (จรง) หรอหนอ หรอไมไดเปนพระพทธเจา เพราะไมมความเคลอบแฝงอยางอนเปนปจจย.


กขอกงขา คอความสงสยในอรยมรรคอนพระผมพระภาคเจาทรง แสดงแลวเหนปานนน และในปฏปทามศลเปนตน อนเปนปฏปทาทสมควร แกพระอรยมรรคนน วา จะเปนธรรมนาสตวใหพนทกขไดจรงหรอไมหนอ ดงน ยอมไมม คอไมมขอสงสย. กในบาทคาถาน พงทราบวา ดวยการกลาว ถงความสงสยในอรยธรรม กเปนอนทานกลาวถงความสงสยแมในพระอรยสงฆ ไวดวยแลวทเดยว เพราะความเปนผตงอยในมรรคนน โดยไมมความเปน อยางอน ฉะนแล. จบอรรถกถาเมฬชนเถรคาถา ๗. ราธเถรคาถา วาดวยคาถาของพระราธเถระ [๒๖๔] ไดยนวา พระราธเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา เรอนทบคคลมงไมด ฝนยอมรวรดได ฉนใด จตทไมไดอบรมแลว ราคะยอมรวรดได ฉนนน. เรอนทมงดแลว ฝนยอมรวรดไมได ฉนใด จตท อบรมดแลว ราคะยอมรวรดไมได ฉนนน.


อรรถกถาราธเถรคาถา คาถาของทานพระราธเถระ เรมตนวา ยถา อคาร ทจฉนน. เรองราวของทานเปนอยางไร ? ไดยนมาวา พระเถระนเกดในเรอนแหงตระกล ในพระนครหงสาวด ในกาลของพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา ปทมตตระ บรรลความเปนผร แลวไปสวหาร เขาไปเฝาพระศาสดา ถวายบงคมแลว นงอย ณ สวนขางหนง เหนพระศาสดาทรงแตงตงภกษรปหนง ไวในตาแหนงของภกษผเลศกวาภกษ ทงหลายผมปฏภาณ ปรารถนาตาแหนงนนดวยตนเอง แลวบาเพญมหาทาน และไดทาการบชาแดพระศาสดาอยางโอฬาร เขาตงปณธานไวอยางน จตจาก อตภาพนนแลว สงสมบญไวในภพนน ๆ เกดในเรอนแหงตระกล ในกาล ของพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา วปสส บรรลความเปนผรแลว วนหนง เหนพระศาสดาเสดจเทยวไปบณฑบาต มใจเลอมใส ไดถวายผลมะมวง ม รสหวาน. ดวยบญกรรมนน เขาบงเกดในเทวโลก กระทาบญแลวทองเทยว เวยนไปมาอยในเทวดาและมนษยทงหลาย เกดในตระกลพราหมณ ใน พระนครราชคฤห ในกาลของพระผมพระภาคเจาแหงเราทงหลาย ไดนามวา ราธะ เจรญวยแลว อยครองเรอน ในเวลาแกตวลง ถกลกเมยลบหล ไปสวหารดวยคดวา ประโยชนอะไร ดวยการอยครองเรอนของเรา เราจกบวช เขาไปหาภกษทงหลาย ผเปนเถระ ขอบรรพชา อนภกษผเถระเหลานน หามวา พราหมณนแกแลว ไมสามารถจะบาเพญวตรปฏบตได จงไปยงสานกของ พระศาสดา กราบทลอธยาศยของตนใหทรงทราบ อนพระศาสดาทรงตรวจด


ความสมบรณแหงอปนสยแลว ตรสสงใหพระธรรมเสนาบด จดแจงบวชให เรมตงวปสสนาแลว บรรลพระอรหตตอกาลไมนานนก. สมดงคาถาประพนธ ททานกลาวไวในอปทานวา เราไดถวายผลมะมวงกะลอนทอง แดพระสม- พทธเจา ผมพระฉววรรณเหมอนทองคา ผสมควรรบ เครองบชา กาลงเสดจดาเนนอยในถนน ในกปท ๙๑ แตกปน เราไดถวายผลไมใดในกาลนน ดวยการถวาย ผลไมนน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงการถวาย ผลไม. เราเผากเลสทงหลายแลว ฯ ล ฯ คาสอนของ พระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน . กพระเถระครนบรรลพระอรหตแลว เทยววนเวยนไปมาอยในสานก ของพระบรมศาสดา เปนผเลศกวาภกษทงหลาย ผรปฏภาณ อนเปนเหตให มความเขาใจพระธรรมเทศนาของพระศาสดาอยางแจมแจง แทจรง พระธรรม เทศนาใหม ๆ ของพระทศพล อาศยความปรากฏขนแหงทฏฐ ยอมแจมแจง แกพระเถระ. ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา ดกอนภกษทงหลาย พระ ราธะ เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผมปฏภาณ. วนหนง พระเถระเมอจะ ชมเชยภาวนา วาสตวเหลานอนราคะครอบงาได เพราะไมเจรญภาวนา เมอ มการเจรญภาวนา ราคะกครอบงาไมได ดงน จงไดกลาวคาถา ๒ คาถา ความวา เรอนทบคคลมงไมด ฝนยอมรวรดได ฉนใด จตทไมไดอบรมแลว ราคะยอมรวรดได ฉนนน. เรอนทมงดแลว ฝนยอมรวรดไมไดฉนใด จตทอบรม ดแลว ราคะยอมรวรดไมได ฉนนน ดงน.


บรรดาบทเหลานน บทวา อคาร ไดแก เรอนชนดใดชนดหนง. บทวา ทจฉนน ไดแก มงไวหาง ๆ คอเปนชองนอยชองใหญ. บทวา สมตวชฌต ความวา ฝนทตกยอมรวรดได. บทวา อภาวต ความวา จตทไมไดอบรมแลว เพราะเวนจากภาวนา เปรยบเหมอนฝนทรวรดเรอนได. บทวา ราโค สมตวชฌต ความวา มใชราคะจะรวรดไดอยาง เดยวเทานน แมสรรพกเลสม โทสะ โมหะ และมานะเปนตน กยอมรวรด จตเหนปานนนไดเหมอนกน. บทวา สภาวต ไดแก จตทอบรมดแลว ดวยสมถภาวนา และ วปสสนาภาวนา กเลสทงหลายมราคะเปนตน ยอมไมสามารถจะรวรดจต เหนปานนนได เหมอนเรอนทมงดแลว ฝนยอมรวรดไมได ฉะนน. จบอรรถกถาราธเถรคาถา

๘. สราธเถรคาถา

วาดวยคาถาของพระสราธเถระ [๒๖๕] ไดยนวา พระสราธเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา ชาตของเราสนแลว คาสอนของพระชนเจา เรา อยจบแลว ขาย คอ ทฏฐและอวชชา เราละไดแลว ตณหาเครองนาไปสภพ เราถอนไดแลว เราออกบวช เปนบรรพชต เพอประโยชนใด ประโยชนนนเราได บรรลแลว ความสนสงโยชนทงปวง เรากไดบรรล แลว.


อรรถกถาสราธเถรคาถา คาถาของทานพระสราธเถระ เรมตนวา ขณา ห มยห ชาต. เรองราวของทาน เปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาไวแลว ในพระพทธเจา องคกอน ๆ สงสมบญไวในภพนน ๆ เกดในเรอนแหงตระกล ในกาลของ พระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา สข บรรลความเปนผรแลว วนหนง เหนพระศาสดา มใจเลอมใส ไดถวายผลหมากงว. ดวยบญกรรมนน เขาไปบงเกดในเทวโลก กระทาบญแลวทองเทยว วนไปเวยนมาอยแตในสคตภพเทานน เกดเปนนองชายของพระราธเถระ ท ขาพเจากลาวไวตดตอกนเปนลาดบมา ในพทธปบาทกาลน ไดมนามวา สราธะ. เมอพระราธเถระผเปนพชายบวชแลว แมทานเองกออกบวช เจรญ วปสสนา บรรลพระอรหต ตอกาลไมนานนก. สมดงคาถาประพนธททาน กลาวไวในอปทานวา เราไดเหนสมเดจพระโลกนาถ ผโชตชวงเหมอน ตนกรรณการ รงเรองดงพระจนทรในวนเพญ และ เหมอนตนไมประจาทวปทโพลงอย เราเลอมใส ได เอาผลหมากงวถวาย แดพระศาสดาผเปนทกขไณย- บคคล เปนวรบรษ ดวยมอทงสองของตน ในกปท ๓๑ แตภทรกปน เราไดถวายผลไมใดในกาลนน ดวย การถวายผลไมนน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหง การถวายผลไม เราเผากเลสแลว ฯ ล ฯ คาสอนของ พระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน.


กพระเถระ ครนบรรลพระอรหตแลว เมอจะพยากรณพระอรหตผล เพอแสดงความทคาสงสอนเปนนยยานกธรรม (นาสตวออกจากทกข) จงได กลาวคาถา ๒ คาถา ความวา ชาตของเราสนแลว คาสอนของพระชนเจา เรา อยจบแลว ขายคอทฏฐและอวชชา เราละไดแลว ตณหาเครองนาไปสภพ เราถอนไดแลว เราออกบวช เปนบรรพชต เพอประโยชนอนใด ประโยชนนนเรา ไดบรรลแลว ความสนสงโยชนทงปวง เรากไดบรรล แลว ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา ขณา ความวา ถงแลว ซงความสนไป คอความสนสด. บทวา ชาต ไดแก ภพ หรอการบงเกดในภพ. บทวา วสต ชนสาสน ความวา คาสอนของพระสมมาสมพทธเจา พระ นามวา ชนะ ไดแก มรรคพรหมจรรย อนเราอยแลว คออยจบแลว. บทวา ปหโน ชาลสงขาโต ความวา ทฏฐและอวชชา ทมนามอนได แลววา ชาลสงขาตะ เพราะครอบงาสนดานของสตว และไมให (โอกาส) เพอจะถอนขน อนเราละแลว คอถอนขนแลวดวยมรรค. บทวา ภวเนตต สมหตา ความวา ตณหาทหมายรกนวา นาสตวไปสภพ เพราะนาสตวไป สภพมกามภพเปนตน คอ ยงสตวใหหมนเปนไป อนเราเพกถอนแลว. บทวา ยทตถาย ปพพชโต ความวา เราออกบวช คอออกจากเรอน บรรพชา คอบวช เปนบรรพชต เพอประโยชนใด คอเพอผลอนใด.


อธบายวา ประโยชน คอประโยชนอยางยง กลาวคอพระนพพาน และประโยชนของตน กลาวคอพระอรหต อนเปนธรรมเครองสนไปแหง สงโยชนทงหลาย ตางโดยโอรมภาคยสงโยชนและอทธมภาคยสงโยชนทงปวง อนเปนเครองพนธนาการ อนเราบรรลแลวโดยลาดบ คอถงทบแลว. จบอรรถกถาสราธเถรคาถา

๙. โคตมเถรคาถา วาดวยคาถาของพระโคตมเถระ [๒๖๖] ไดยนวา พระโคตมเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา มนเหลาใด ยอมไมพวพนในหญงทงหลาย มน เหลานนยอมนอนหลบเปนสข สจจะทไดยากแสน ยากในหญงเหลาใด หญงเหลานนอนบคคลตองรกษา ทกเมอแท ดกอนกาม เราประพฤตพรหมจรรย เพอ ฆาทาน บดนเราไมเปนหนทานอก บดน เราไปถง พระนพพาน อนเปนทบคคลไปแลวไมเศราโศก.


อรรถกถาฌคตมเถรคาถา คาถาของทานพระโคตมเถระ เรมตนวา สข สปนต. เรองราว ของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาไวแลวในพระพทธเจา องคกอน ๆ สงสมบญอนเปนอปนสยแหงพระนพพานไวในภพนน ๆ เกดใน เรอนแหงตระกล ในกาลของพระผมพระภาคเจา พระนามวา วปสส บรรลความเปนผรแลว วนหนงเหนพระผมพระภาคเจา มใจเลอมใส ไดถวาย ผลอาโมทะ. ดวยบญกรรมนน เขาบงเกดในเทวโลก กระทาบญแลวทองเทยว ไป ๆ มา ๆ อยแตในสคตภพเทานน เกดในตระกลพราหมณ กรงราชคฤห ในพทธปบาทกาลน ไดมนามวา โคตมะ ในเวลาทมอายได ๗ ขวบ ทา เปนคนตาพการเทยวขอเงน ไดทรพยมาพนหนง เกบทรพยนนไวในท ๆ ปลอดภย บาเพญพรต ในเวลาทมอายได ๑๖- ๑๗ ป ถกมตรชวแนะนาไป ในกามารมย ใหของมราคาหนงพนนน แกหญงขายตว (อาศยรปเลยงชพ) คนหนง สญเสยพรหมจรรย และเมอหญงนนแสดงอาการคลายกาหนด เพราะ เหนรปแหงพรหมจารของเขา เปนผมรปอดโรยเหนอยหนาย ดวยการรวม หลบนอนเพยงคนเดยวเทานน นกถงความสญเสยพรหมจรรยของตน และ การเสยทรพย ไดมวปฏสารวา เรากระทากรรมอนไมสมควรแลว. พระศาสดา ทรงทราบเหตสมบต และความฟงซานแหงจตของเขา จงแสดงพระองคในท ใกล ๆ เขา. เขาเหนพระศาสดาแลว มใจเลอมใสเขาไปเฝาแลว พระผม พระภาคเจาทรงแสดงธรรมแกเขาแลว เขาฟงธรรมแลวไดเปนผมจตศรทธา บวช บรรลพระอรหต ในขณะทปลงผมเสรจทเดยว. สมดงคาถาประพนธ ททานกลาวไวในอปทานวา


เราไดถวายผลอาโมทะ แดพระสมพทธเจาผม พระฉววรรณปานดงทองคา ผสมควรรบเครองบชา กาลงเสดจดาเนนอยในถนน ในกปท ๙๑ แตภทรกปน เราไดถวายผลไมใดในกาลนน ดวยการถวายผลไมนน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงการถวายผลไม. เรา เผากเลสทงหลายแลว ฯ ล ฯ คาสอนของพระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน. กสหายผเปนคฤหสถคนหนง เขาไปหาพระเถระผบรรลพระอรหต แลวยงเวลาใหลวงไปดวยความสขในฌาน ถามวา อาวโส ทานเมอบวชไดทา อยางไรกะทรพย ทไดมาเพราะขอเงน. พระเถระฟงดงนนแลว ไมยอมบอก วา เรากระทากรรมชอน ประกาศโทษในมาตคาม เมอจะพยากรณพระ- อรหตผล ดวยการชถงความทตนเปนผมราคะไปปราศแลว กลาวคาถา ๒ คาถา ความวา มนเหลาใด ยอมไมพวพนในหญงทงหลาย มนเหลานน ยอมนอนหลบเปนสข สจจะทไดยาก แสนยากในหญงเหลาใด หญงเหลานน อนบคคลตอง รกษาทกเมอแท ดกอนกาม เราประพฤตพรหมจรรย เพอฆาทาน บดน เราไมเปนหนทานอก บดน เราไป ถงนพพาน อนเปนทบคคลไปแลวไมเศราโศก ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา สข สปนต มนโย เย อตถส น พชฌเร ความวา มนเหลาใด ไมผกพนในหญงทงหลาย ทเกดเปนอารมณ หรอเกดเปนนมต ดวยเครองผกพนคอราคะ มนเหลานนเปนผมตบะ ม อนทรยอนสารวมแลว ยอมหลบเปนสข คออยเปนสข. อธบายวา ทกขยอม ไมมแกมนเหลานน. กบทวา สปนต น เปนเพยงตวอยาง.


บทวา สทา เว รกขตพพาส ความวา อนบคคลพงรกษา ตลอดกาลทงปวง โดยสวนเดยว. อธบายวา หญงทงหลายแมจะใหอยใน ปราสาทชนบนทปราศจากบรษถง ๗ ชน แมจะเกบรกษาไวภายใน (หอง) กไมสามารถจะรกษาไวได เพราะเหตนน หญงเหลานนจงเปนผทจะตองเฝา รกษาอยตลอดเวลา ดจแมโคตวกนขาวกลาเปนอาหารฉะนน. อกอยางหนง หญงเหลานน ตองเฝารกษาตลอดเวลา เพราะความเปนหญงนอกใจสาม ดวย การเพมใหผาและเครองประดบเปนตน เพราะความเปนหญงหลายใจ. หรอ ชอวา ตองเฝารกษา เพราะความเปนหญงทตองคอยถนอมนาใจ โดยการ ปกปดสภาพแหงรางกาย ดวยระเบยบและของหอมเปนตน. บทวา ยาส สจจ สทลลภ ความวา คาสตยไมสามารถเพอจะ หาไดในหญงเหลาใด อธบายวา ธรรมดาหญงทงหลาย จะเขาไปสกองไฟกได จะดมยาพษกได จะนาศาสตรามากได จะผกคอตายกได แตไมสามารถจะตง อยในสจจะได เพราะฉะนน พระเถระจงแสดงความวา มนทงหลาย เวนหญง เหนปานน แลวดารงอย ยอมเปนผถงแลวซงความสขหนอ ดงน. มนทงหลาย ยงผกพนอยแมในหญงทงหลายเหนปานน เพราะยง ละกามใดไมได บดน พระเถระเมอจะแสดงถงความทแหงกามนน อนตน ละไดแลวดวยด และความเปนผไมมความปรารถนาโดยสวนเดยว จงกลาว คาถาท ๒ ไว. บทวา วธ จรมห เต กามา ความวา ดกอนกามผเจรญ เรา ประพฤตพรหมจรรยเพอฆาทาน คอ ประพฤตถอนรากโดยสวนเดยว ดวย อรยมรรค. ปาฐะวา เอว จรมหเส ดงนกม. ความกวา เราไดประพฤต มรรคพรหมจรรยเพอฆา คอเพอประหาร.


บทวา อณนา ทาน เต มย ความวา ดกอนกาม บดน คอ จาเดมแตเวลาทเราไดบรรลพระอรหต เราไมเปนหนทาน คอเราไมแบกหน ของทาน (ตอไป). อธบายวา ผทยงไมปราศจากราคะ ยอมเปนดจแบกหน ของกามไว เพราะยงเปนไปในอานาจของราคะ สวนผทปราศจากราคะ กาว ลวงกามนนไดแลว ประกอบไปดวยความเปนอสระแหงจตใจอยางสง เพราะ เหตทไมไดเปนหนนนแล เราจงชอวา ไปถงพระนพพาน อนเปนท ๆ บคคล ไปแลวไมเศราโศก ไดแกไมตองเศราโศก เพราะไมมเหตแหงความโศกเศรา โดยประการทงปวง อนมการไปในพระนพพานเปนเหต. อธบายวา บดน เราถง คอ ถงโดยลาดบ ซงอนปาทเสสนพพานนนนแล. จบอรรถกถาโคตมเถรคาถา

๑๐. วสภเถรคาถา วาดวยคาถาของพระวสภเถระ [๒๖๗] ไดยนวา พระวสภเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา บคคลผลวงโลก ยอมฆาตนกอน ภายหลงจงฆา ผอน. บคคลผลวงโลกนน ยอมฆาตนไดงายดาย เหมอนนายพรานนกทหาอบายฆานก และทาตนใหได รบความทกขในอบายภม ฉะนน บคคลผลวงโลกนน ไมใชพราหมณ เพยงแตมเพศเหมอนพราหมณ ใน ภายนอกเทานน เพราะพราหมณมเพศอยภายใน บาปกรรมทงหลายมในบคคลใด บคคลนนเปนคนดา ดกอนทาวสชมบด ขอพระองคจงทราบอยางน. จบวรรคท ๑


อรรถกถาวสภเถรคาถา คาถาของทานพระวสภเถระ เรมตนวา ปพเพ หนต อตตาน. เรองราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาไวแลวในพระพทธเจาองค กอน ๆ สงสมบญไวในภพนน ๆ บงเกดในตระกลพราหมณ ในโลกทวางจาก พระพทธเจา (สญญกป) เจรญวยแลว ถงความสาเรจในวชาและศลปะของ พราหมณทงหลาย ละการอยครองเรอนบวชเปนดาบส เพราะเปนผมอธยาศย โนมไปในเนกขมมะ สรางอาศรมอยทภเขา ชอวา สมคคะ ไมไกลปาหมพานต ยงฌานและอภญญาใหเกดแลว ใหโอวาทและอนสาสนแกดาบสทงหลายอย วนหนง คดอยางนวา บดน เราเองเปนผอนดาบสเหลาน สกการะ เคารพ บชาแลวอย แตยงหาผทเราควรบชาไมได การอยโดยไมมครผควรเคารพน เปนทกขในโลก. กครนคดอยางนแลว ระลกถงบชาและสกการะ อนตนกระทาแลว ในเจดย ของพระพทธเจาองคกอน ๆ ทงหลาย เพราะความเปนผมอธการ อนกระทาไวแลว ในพระพทธเจาองคกอน ๆ วา ไฉนหนอแล เราพงกอ- พระเจดยทราย อทศพระพทธเจาองคกอน ๆ แลวทาการบชา ดงน เปนผ ราเรงยนดแลว เนรมตพระสถปทราย สาเรจดวยทอง ดวยฤทธ กระทาการ บชาทก ๆ วน ดวยดอกไมประมาณ ๓,๐๐๐ อนสาเรจดวยทองเปนตน กระ ทาบญจนตลอดอาย แลวบงเกดในพรหมโลก. เขาดารงอยแมในพรหมโลกนน จนตลอดอายแลว จตจากพรหมโลก นน บงเกดในดาวดงส ทองเทยววนไปมาอยในเทวดาและมนษยทงหลาย


เกดในตระกลเจาลจฉว ในกรงเวสาล ในพทธปบาทกาลน ไดนามวา วสภะ เจรญวยแลว เหนพทธานภาพ ในคราวเสดจไปพระนครไพศาล ของพระผม พระภาคเจา ไดเปนผมจตศรทธาบวชแลว เรมตงวปสสนาแลว บรรล พระอรหต ตอกาลไมนานนก. สมดงคาถาประพนธททานกลาวไวในอปทานวา ในทไมไกลภเขาหมวนต มภเขาลกหนง ชอ สมคคะ เราไดทาอาศรม สรางบรรณศาลาไวทภเขา นน เราเปนชฎลผมตบะใหญ มนามวา นารทะ ศษย สหมนคนบารงเรา ครงนน เราเปนผหลกออกเรนอย คดอยางนวา มหาชนบชาเรา เราไมบชาอะไร ๆ เลย ผทจะกลาวสงสอนเรากไมม ใคร ๆ ทจะตกเตอนเรา กไมม เราไมมอาจารยและอปชฌาย อยในปา ศษย ผภกดพงบารงใจครทงคได อาจารยเชนนนของเรา ไมม การอยในปาจงไมมประโยชน สงทควรบชา เราควรแสวงหา สงทควรเคารพ กควรแสวงหาเหมอน กน เราจกชอวา เปนผทมทพงพานกอย ใครๆ จกไม เราได ในทไมไกลอาศรมของเรา มแมนาซงม ชายหาด มทานาราบเรยบ นารนรมยใจ เกลอนกลน ไปดวยทรายทขาวสะอาด ครงนน เราไดไปยงแมนา ชอ อเมรกา กอบโกยเอาทรายมากอเปนพระเจดยทราย พระสถปของพระสมพทธเจา ผทาทสดภพ เปนมน ทไดมแลวเปนเชนน เราไดทาพระสถปนนใหเปน นมต เรากอพระสถปทหาดทรายแลวปดทอง แลวเอา


ดอกกระดงทอง ๓,๐๐๐ ดอกมาบชา เราเปนผมความ อมใจ ประนมกรอญชล นมสการทงเวลาเยนเวลาเชา ไหวพระเจดยทราย เหมอนถวายบงคมพระสมพทธเจา ในทเฉพาะพระพกตร ฉะนน ในเวลาทกเลสและความ ตรก เกยวดวยกามเกดขน เรายอมนกถง เพงดสถป ทไดทาไว เราอาศยพระสมมาสมพทธเจา ผนาสตว ออกจากทกนดาร ผนาชนพเศษตกเตอนตนวา ทาน ควรระวงกเลสไว ดกอนทานผนรทกข การยงกเลส ใหเกดขนไมสมควรแกทาน ครงนน เมอเราคานงถง พระสถป ยอมเกดความเคารพขนพรอมกน เราบรร- เทาวตกทนาเกลยดเสยได เปรยบเหมอนชางตว ประเสรฐ ถกเครองแทงหเบยดเบยน ฉะนน เรา ประพฤตอยเชนน ไดถกพระยามจจราชยาย เราทา กาลกรยา ณ ทนนแลว ไดไปยงพรหมโลก เราอยใน พรหมโลกนนตราบเทาหมดอาย แลวมาบงเกดใน ไตรทพย ไดเปนจอมเทวดาเสวยราชสมบตในเทวโลก ๘๐ ครง ไดเปนพระเจาจกรพรรด ๓๐๐ ครง และได เปนพระเจาประเทศราชอนไพบลย โดยคณานบมได เราไดเสวยผลของดอกกระดงทองเหลานน ดอก กระดงทอง ๒๒,๐๐๐ ดอก แวดลอมเราทกภพ เพราะ เราเปนผบาเรอพระสถป ฝนละอองยอมไมตด ทตวเรา เหงอไมไหล เรามรศมซานออกจากตว โอ พระสถปเราไดสรางไวดแลว แมนาอเมรกา เราได


เหนดแลว เราไดบรรลบทอนไมหวนไหว กเพราะ ไดกอพระสถปทราย อนสตวผปรารถนาจะกระทา กศล ควรยดเอาสงทเปนสาระ ไมใชเปนดวยเขต หรอไมใชเขต ความปฏบตนนเองใหสาเรจ บรษผม กาลง มความอตสาหะทจะขามทะเลหลวง พงถอเอา ทอนไมเลก วงไปสทะเลหลวงดวยคดวา เราอาศย ทอนไมน จกขามทะเลหลวงไปได นรชนพงขามทะเล หลวงไปดวยความเพยรอตสาหะ แมฉนใด เรากฉนนน เหมอนกน อาศยธรรมเลก ๆ นอย ๆ ทไดทาไวแลว จงไดขามพนสงสารไปได เมอถงภพสดทาย เราอน กศลมลตกเตอนแลว เกดในตระกลพราหมณมหาศาล ทมงคง ในพระนครสาวตถ มารดาบดาของเราเปน คนมศรทธา นบถอพระพทธเจา ทานทงสองนเปนผ เหนธรรม ฟงธรรม ประพฤตตามคาสอน ทานทงสอง ถอเอาผาลาดสขาว มเนอออนมากทตนโพธ มาทา พระสถปทอง นมสการในทเฉพาะพระพกตร แหง พระศากยบตร ทกคาเชาในวนอโบสถ ทานทงสอง นาเอาพระสถปทองออก กลาวสรรเสรญคณพระ- พทธเจา ยบยงอยตลอด ๓ ยาม เราไดเหนพระสถป เสมอ จงระลกถงเจดยทรายขนได นงบนอาสนะเดยว ไดบรรลพระอรหตแลว เราแสวงหาพระพทธเจาผ เปนปราชญนนอย ไดเหนพระธรรมเสนาบด จงออก จากเรอนบรรพชาในสานกของทาน เราไดบรรลพระ


อรหตแตอาย ๗ ขวบ พระพทธเจาผมพระปญญาจกษ ทรงทราบถงคณวเศษของเรา จงใหเราอปสมบท เรา มการกระทาอนบรบรณดแลว แตยงเปนทารกอย ทเดยว ทกวนนกจทควรทาในศาสนาของพระศากย- บตร เราทาเสรจแลว ขาแตพระฤๅษผมความเพยร ใหญ สาวกของพระองคเปนผลวงพนเวรภยทกอยาง ลวงพนความเกยวของทงปวง นเปนผลแหงพระ- สถปทอง. เราเผากเลสทงหลายแลว ฯลฯ คาสอนของ พระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน. กพระเถระครนบรรลพระอรหตแลว เมอจะทาการอนเคราะหทายก จงไมหามปจจยทงหลายททายกเหลานนนามาถวาย บรโภคปจจยตามทไดมา แลวเทานน. ผทยงเปนปถชนสาคญทานวา พระเถระน เปนผมกมากไปดวย การบารงบาเรอรางกาย ไมรกษาสภาพจต จงพากนดหมน. พระเถระอยอยางไมคานงถงการดหมนนนเลย กในทไมไกล ท พระเถระอย มภกษผโกหกรปหนง เปนผมความปรารถนาลามก แสดงตน เหมอนเปนผมความปรารถนานอย เหมอนเปนผสนโดษ เทยวลวงโลกอย. มหาชนพากนยกยองภกษรปนน เหมอนอยางพระอรหนต. ลาดบนน ทาว สกกะผเปนจอมเทพ ทรงทราบพฤตการณนนของเธอแลว จงเขาไปหา พระเถระ แลวถามวา ขาแตทานผเจรญ ภกษผโกหก กระทากรรมชอไร ? พระเถระเมอจะตาหนความปรารถนาลามก จงกลาวคาถา ๒ คาถา ความวา บคคลผลวงโลก ยอมฆาตนกอน ภายหลงจง ฆาผอน บคคลผลวงโลกนน ยอมฆาตนไดงายดาย เหมอนนายพรานนก ทหาอบายฆานก และทาตนให


ไดรบความทกขในอบายภม ฉะนน บคคลผลวงโลก นนไมใชพราหมณ เพยงแตมเพศเหมอนพราหมณใน ภายนอกเทานน เพราะพราหมณมเพศอยภายใน บาป กรรมทงหลาย มในบคคลใด บคคลนน เปนคนดา ดกอนทาวสชมบด ขอจงทรงทราบอยางน ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา ปพเพ หนต อตตาน ความวา บคคลผโกหก เพอลวงโลก ดวยประพฤตเปนคนโกหกของตน ชอวา ยอม ฆาตน ดวยธรรมอนลามก มความเปนผปรารถนาลามกเปนตน กอนทเดยว คอยงสวนแหงความดของตนใหพนาศไป. บทวา ปจฉา หนต โส ปเร ความวา บคคลผโกหกนน ฆา ตนเอง โดยนยดงกลาวแลว กอนเปนปฐม ตอมาภายหลงจงฆาคนทงหลาย ผสรรเสรญตนวา ภกษนเปนผมศลเปนทรก เปนพระอรยะ ดงน แลวกระทา สกการะ คอทาสกการะทเขาถวายตน ใหไมมผลมาก ใหพนาศไป โดยการ พนาศแหงปจจย. พระเถระเมอจะแสดงวา แมในการฆาทงสองอยาง ของคน โกหกจะมอย แต ขอแปลกในการฆาตนมดงน จงกลาววา สหต หนต อตตาน (บคคลผลวงโลกนนยอมฆาตนไดงายดาย). คนโกหกนน เมอฆาตน ยอมฆาคอทาใหพนาศไดงายดาย. ถามวา เหมอนอะไร ? ตอบวา เหมอนนายพรานนกทหาอบายฆานกฉะนน. นกตอ ชอวา วตโส. ดวยนกตอนน.


บทวา ปกขมา ไดแก นายพรานนก. เปรยบเหมอนนายพรานนก ลวงนกเหลาอนไปฆาดวยนกตอนน ชอวา ยอมฆาตนแมในโลกน เพราะเปน กรรมททานผรตาหน และเปนกรรมทมโทษเปนสภาพเปนตน สวนในสมปราย ภพ ชอวา ยอมฆาตนดวยความมดมน มวหมองของทคตทเดยว แตในภาย หลง กไมสามารถจะฆานกเหลานนไดอก ฉนใด คนโกหกกฉนนน ลวงโลก ดวยความเปนคนโกหก ชอวา ยอมฆาตนเองแมในโลกน เพราะวปฏสาร และถกตาหนจากวญเปนตน. แมในปรโลก กชอวาฆาตน เพราะความมด มน มวหมองของทคต ใชแตเทานน ยงชอวา ทาทายกผถวายปจจยเหลานน ใหถงทกขในอบาย อกดวย. อกประการหนง คนโกหก ทานกลาววา ยอมฆาทายก เพราะกระทา ทกษณาไมใหมผลมากเทานน ไมใชเพราะกระทาทกษณาทานไมใหมผล. สมจรงดงพระดารส ทพระผมพระภาคเจาตรสไววา ทกษณาทานทใหแก มนษยทศล พงหวงผลไดพนเทา ดงน. ดวยเหตนน พระเถระจงกลาววา บคคลผลวงโลกนน ยอมฆาตนไดงายดาย. พระเถระเมอจะแสดงวา บคคลผตงอยในอตภาพ เพยงทาใหสะอาด ในภายนอกอยางน หาชอวา เปนผบรสทธไม แตจะชอวาเปนผบรสทธ เพราะ ความสะอาดในภายในเทานน ดงน จงกลาวคาถาทสองวา น พราหมโณ เปนตน. คาถาท ๒ นนมอธบายวา บคคลหาชอวาเปนพราหมณ เพราะ เหต เพยงสมบตภายนอก มการวางทา (วางมาด) เปนตนไม. กวณณะ ศพทในคาถาน มสมบตเปนอรรถ (หมายความถงสมบต). กบคคลยอมชอวา เปนพราหมณ เพราะสมบตมศลเปนตนในภายใน โดยกระทาอธบายวา บคคล ผมบาปอนลอยแลว ชอวา พราหมณ ดงน.


ดกอนทานสชมบด ผเปนจอมเทวญ เพราะฉะนน ทานจงรเถดวา บาปคอกรรมอนลามกทงหลาย มอยในผใด ผนนชอวาคนดา คอเปนคน เลวทรามโดยสวนเดยว ดงน. ทาวสกกะฟงดงนนแลว ทรงคกคามภกษผ โกหกแลวโอวาทวา ทานจงประพฤตธรรม ดงนแลว เสดจกลบพภพของ พระองค. จบอรรถกถาวสภเถรคาถา จบวรรควรรณนาท ๑ ในอรรถกถา เถรคาถา ชอวา ปรมตถทปน

ในวรรคน รวมพระเถระได ๑๐ รป คอ ๑. พระอตตรเถระ ๒. พระปณโฑลภารทวาชเถระ ๓. พระวล- ลยเถระ ๔. พระคงคาตรยเถระ ๕. พระอชนเถระ ๖. พระเมฬชนเถระ ๗. พระราธเถระ ๘. พระสราธเถระ ๙. พระโคตมเถระ ๑๐. พระวสภ- เถระ ลวนมมหทธฤทธ และอรรถกถา.


เถรคาถา เอกนบาต วรรคท ๒ ๑. มหาจนทเถรคาถา วาดวยคาถาของพระมหาจนเถระ [๒๖๘] ไดยนวา พระมหาจนทเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา การฟงด เปนเหตใหการฟงเจรญ การฟงเปน เหตใหเจรญปญญา บคคลจะรประโยชนกเพราะปญญา ประโยชนทบคคลรแลว ยอมนาสขมาให ภกษควรซอง เสพเสนาสนะ อนสงด ควรประพฤตธรรมอนเปนเหต ใหจตหลดพนจากสงโยชน ถายงไมไดประสบความ ยนด ในเสนาสนะอนสงดและธรรมนน กควรเปนผ มสตรกษาตน อยในหมสงฆ.

วรรควรรณนาท ๒ อรรถกถามหาจนทเถรคาถา คาถาของทานพระมหาจนทเถระ เรมตนวา สสสสา. เรองราว ของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาไวแลว ในพระพทธเจา องคกอน ๆ สงสมบญไวในภพนน ๆ บงเกดในตระกลชางหมอ ในกาลของ


พระผมพระภาคเจา พระนามวา วปสส บรรลนตภาวะแลว เลยงชพดวยงาน ของนายชางหมอ วนหนงเหนพระศาสดาแลว มใจเลอมใส ทาบาตรดนลก หนง ตกแตงเปนอยางด ถวายพระผมพระภาคเจา. ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย เกด เปนบตรของนางรปสารพราหมณ เปนนองชายคนเลก ของพระเถระชอวา สารบตร ในนาลกคาม แควนมคธ ในพทธปบาทกาลน ไดมนามวา จนทะ. เขาเจรญวยแลว บวชตามพระธรรมเสนาบด อาศยพระธรรมเสนาบด เรมตงวปสสนา เพยรพยายามอย ไดเปนผมอภญญา ๖ ตอกาลไมนานนก. สมดงคาถาประพนธททานกลาวไวในอปทานวา ขาพระองค เปนชางหมออยในหงสาวด ไดเหน พระพทธเจา ผปราศจากกเลสธล มโอฆะอนขามได แลว ไมมอาสวะ ขาพระองคไดถวายบาตรดนททา ดแลว แดพระพทธเจา ผประเสรฐสด ครนถวายบาตร แดพระผมพระภาคเจาผตรง คงทแลว เมอขาพระองค เกดในภพ ยอมไดภาชนะทอง และจานททาดวยเงน ทาดวยทอง และทาดวยแกวมณ ขาพระองคบรโภค ในถาด นเปนผลแหงบญกรรม ขาพระองคเปนผเลศ กวาชนทงหลายโดยยศ พชแมมนอย แตหวานลงใน นาด เมอฝนยงทอธารใหตกลงทว โดยชอบ ผลยอม ยงชาวนาใหยนดไดฉนใด การถวายบาตรนกฉนนน ขาพระองคไดหวานลงในพทธเขต เมอทอธารคอปต ตกลงอย ผลจกทาขาพระองคใหยนด เขตคอหมและ คณะมประมาณเทาใด ทจะใหความสขแกสรรพสตว


เสมอดวยพทธเขตไมมเลย ขาแตพระองคผเปนบรษ อาชาไนย ขาพระองคขอนอบนอมแดพระองค ขาแต พระองคผเปนอดมบรษ ขาพระองคขอนอบนอมแด พระองค ขาพระองคบรรลบทอนไมหวนไหว ก เพราะไดถวายบาตรใบหนง ในกปท ๙๑ แตภทรกป น ขาพระองคไดถวายบาตรใดในกาลนน ดวยการ ถวายบาตรนน ขาพระองคไมรจกทคตเลย นเปนผล แหงการถวายบาตร. ขาพระองคเผากเลสทงหลายแลว ฯลฯ คาสอนของพระพทธเจา ขาพระองค กระทา สาเรจแลว ดงน. กพระเถระเปนผมอภญญา ๖ แลว เมอจะสรรเสรญอปนสยของคร และการอยอยางวเวก อนเปนเหตแหงสมบตทตนไดแลว ไดกลาวคาถา ๒ คาถา ความวา การฟงดเปนเหตใหฟงเจรญ การฟงเปนเหตให เจรญปญญา บคคลจะรประโยชน กเพราะปญญา ประโยชนทบคคลรแลว ยอมนาสขมาให ภกษควร ซองเสพเสนาสนะอนสงด ควรประพฤตธรรมอนเปน เหตใหจตหลดพนจากสงโยชน ถายงไมไดประสบ ความยนด ในเสนาสนะอนสงด และธรรมนน กควร เปนผมสต รกษาตนอยในหมสงฆ ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา สสสสา ไดแก ความปรารถนาเพอ จะฟงสตะทงปวง ทควรแกการฟง แมความอยรวมกบคร กชอวา สสสสา อธบายวา อนกลบตรผปรารถนาจะฟง ขอความทมประโยชน ตางดวยทฏฐ-


ธรรมกตถประโยชนเปนตน เขาไปหากลยาณมตร เขาไปนงใกล ดวยการ กระทาวตร ในเวลาใด ยงกลยาณมตรเหลานน ใหมจตโปรดปราน ดวยการ เขาไปนงใกล ยอมมความประสงคจะเขาไปนงใกล ๆ กลยาณมตรบางคน ครนกลบตรเขาถงตว เขาไปนงใกลกลยาณมตรเหลานนแลว พงเงยโสต ลงสดบ ดวยความปรารถนาเพอจะฟง เพราะเหตนน แมการอยรวมกบคร ทานจงกลาววา สสสสา (การฟงด) เพราะเปนตนเหตแหงการฟงดวยด กการฟงดนนน ชอวา สตวทธน เพราะเปนเหตใหสตะ อนปฏสงยตดวย สจจปฏจจสมปบาทเปนตน เจรญคองอกงาม แกบคคลผถงพรอมดวยการฟง นน. อธบายวา ทาใหเปนพหสต. บทวา สต ปาย วทธน ความวา พาหสจจะนนใดททาน กลาวไว โดยนยมอาทวา เปนผทรงสตะ เปนผสงสมสตะกด วา บคคล บางคนในโลกน มสตะ คอ สตตะ เคยยะ เวยยากรณ มาก ดงนกด พาหสจจะนน ยอมยงปญญาอนเปนเหตใหละความชว บรรลถงความดใหเจรญ เพราะเหตนน สตะจงชอวา ยงปญญาใหเจรญ. สมจรงดงทพระผมพระภาคเจา ตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย อรยสาวกผมสตะเปนอาวธแล ยอมละอกศลได ยอมยงกศลใหเจรญได ยอมละธรรมทมโทษ ยอมยงธรรมทไมมโทษใหเจรญ ยอมบรหารตนใหบรสทธ ดงน. บทวา ปาย อตถ ปชานาต ความวา บคคลผเปนพหสต ตงอยในสตมยญาณ ( ญาณอนสาเรจดวยการฟง) แลว ปฏบตอยซงขอปฏบต นน ยอมรและแทงตลอดอรรถ อนตางดวยโลกยะและโลกตระ จาแนกออก เปนทฏฐธรรมเปนตน และจาแนกออกโดยอรยสจ มทกขสจเปนตน ดวยการ สอบสวนขอความตามทไดฟงมา และดวยภาวนาคอการเขาไปเพงธรรม. สมดง พระดารสทพระผมพระภาคเจาตรสไววา บคคลรเหต รผล ของสตะตามทได


เรยนมาแลว ยอมปฏบตธรรมโดยสมควรแกธรรม ดงน. และตรสวา บคคล ยอมพจารณาอรรถแหงธรรมทตนทรงไวแลว เมอพจารณาอรรถอย ธรรม ทงหลายยอมควรซงการเพง เมอธรรมควรซงการเพงมอย ฉนทะยอมเกด ผทมฉนทะเกดแลว ยอมอตสาหะ ครนอตสาหะแลว ยอมพจารณา ครน พจารณาแลว ยอมตงความเพยร ผทมความเพยร ยอมกระทาใหแจงซง ปรมตถสจ ดวยกาย และเหนแจงแทงตลอดซงปรมตถสจนนดวยปญญา. บทวา าโต อตโถ สขาวโห ความวา ประโยชนมทฏฐธรรม- กตถประโยชนเปนตน กด ประโยชนในทกขสจเปนตน กด ตามทกลาวแลว ทตนรแลว คอบรรลแลวตามความเปนจรง ยอมนามา คอใหสาเรจความสข ตางโดยโลกยสข และโลกตรสข. ประโยชนยอมไมม แกผทมปญญาภาวนาตามทตนทรงไว ดวยเหต เพยงการฟงอยางเดยวเทานน เพราะฉะนน พระเถระเมอจะแสดงถงวธปฏบต แหงภาวนาปญญานน จงกลาววา ภกษควรซองเสพเสนาสนะอนสงด ควร ประพฤตธรรมอนเปนเหตใหจตหลดจากสงโยชน. ในบรรดาบทเหลานน พระเถระกลาวถงกายวเวก ดวยบทวา เสเวถ ปนตาน เสนาสนาน. กดวยบทนน กายวเวกกคอการอยอยางสงด ของ ผทควรแกวเวกนนเอง เพราะการละสงโยชนจะกลาวถงตอไป (ขางหนา) เพราะฉะนน สงวรมศลสงวรเปนตน พงทราบวา สาเรจแลวโดยไมไดกลาว ไวในคาถาน. บทวา จเรยย สโยชนวปปโมกข ความวา จตยอมหลดพนจาก สงโยชนไดโดยประการใด ภกษพงประพฤต คอ พงปฏบตวปสสนาภาวนา และมรรคภาวนา โดยประการนน.


บทวา สเจ รต นาธคจเฉยย ตตถ ความวา ภกษยงไมประสบ ความยนด ในเสนาสนะอนสงด และในธรรมคอกศลอนยงเหลานน คอไม ประสบความยนดยง เพราะไมไดคณพเศษ ตดตอเปนลาดบไป พงเปนผมตน อนรกษาแลว คอมจตอนรกษาแลว โดยกาหนดกรรมฐาน พงเปนผมสตอย ดวยการเขาไปตงไว ซงสตเปนเครองรกษาในทวารทง ๖ ในสงฆ คอ ในหม แหงภกษ. และเมอเธออยอยางน พงชอวาเปนผหลดพนจากสงโยชนโดยแท. จบอรรถกถามหาจนทเถรคาถา

๒. โชตทาสเถรคาถา วาดวยคาถาของพระโชตทาสเถระ [๒๖๙] ไดยนวา พระโชตทาสเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา ชนเหลาใดแล พยายามในทางรายกาจ ยอม เบยดเบยนมนษยทงหลาย ดวยการกระทาอนเจอดวย ความผลนพลนกด ดวยการกระทา มความประสงค ตาง ๆ กด ชนเหลานนกระทาทกข ใหแกผอนฉนใด แมผอนกยอมทาทกขใหแกชนเหลานน ฉนนน เพราะ นรชนกระทากรรมใดไว ดหรอชวกตาม ยอมเปนผ รบผลแหงกรรมทตนทาไวนน โดยแท.


อรรถกถาโชตทาสเถรคาถา

คาถาของทานพระโชตทาสเถระ เรมตนวา โย โข เต. เรองราว ของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาไวแลวในพระพทธเจาองค กอน ๆ สงสมบญไวในภพนน ๆ บงเกดในเรอนแหงตระกล ในกาลของ พระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา สข บรรลนตภาวะแลว วน หนง เหน พระศาสดาเสดจไปบณฑบาต มจตเลอมใส ไดถวายผลมะลน. ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย เกด เปนบตรของพราหมณ ผสมบรณดวยสมบต ในปาทยตถชนบท ในพทธป- บาทกาลน ไดมนามวา โชตทาสะ. เขาบรรลนตภาวะแลว อยครอบครอง เรอน วนหนง เหนพระมหากสสปเถระ เทยวไปบณฑบาตในบานของตน มจตเลอมใส ใหพระเถระฉนแลว ฟงธรรมในสานกของพระเถระ ใหสราง วหารหลงใหญ บนภเขาใกลบานตน นมนตใหพระเถระอยในวหารนน บารง ดวยปจจย ๔ ไดความสลดใจ เพราะพระธรรมเทศนาของพระเถระ บวชแลว เจรญวปสสนา ไดเปนผมอภญญา ๖ ตอกาลไมนานนก. สมดงคาถาประพนธ ททานกลาวไวในอปทานวา เราไดพบพระพทธเจา ผปราศจากกเลสธล เชษฐบรษของโลก ประเสรฐกวานรชน โชตชวง เหมอนตนกรรณการ ประทบนงอย ณ ซอกภเขา เรามจตเลอมใส มใจโสมนส ประนมกรอญชล เหนอเศยรเกลา แลวเอาผลมะลนถวายแดพระพทธเจา


ผประเสรฐสด ในกปท ๓๑ แตภทรกปน เราไดถวาย ผลไมใดในกาลนน ดวยการถวายผลไมนน เราไม รจกทคตเลย นเปนผลแหงการถวายผลไม. เราเผา กเลสทงหลายแลว ฯ ล ฯ คาสอนของพระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน. กพระเถระเปนผมอภญญา ๖ แลว เรยนพระไตรปฎก ถงความเปน ผฉลาดเฉลยวเชยวชาญ ในพระวนยปฎกเปนพเศษ เปนผมพรรษา ๑๐ และ เปนผสงเคราะหบรษท บรวาร เดนทางไปพระนครสาวตถ เพอถวายบงคม พระผมพระภาคเจา พรอมดวยภกษทงหลายเปนอนมาก เขาไปสอารามของ พวกเดยรถยในระหวางทาง เพอบรรเทาความเหนดเหนอยในการเดนทาง แลวนง ณ สวนขางหนง เหนพราหมณคนหนงกาลงเผาตบะ ๕ อย จงกลาว วา ดกอนพราหมณ เมออยางหนงถกเผา อกอยางหนงจะรอนไปดวยหรอ ? พราหมณฟงดงนนกโกรธ พดวา ดกอนสมณะโลนผเจร อยางอน ทจะตองเผาคออะไร ? พระเถระแสดงธรรมสอนพราหมณ ดวยคาถาวา สงทควรเผาเหลานน คอ ความโกรธ ความรษยา การเบยดเบยนผอน ความถอตว ความแขงด ความ มวเมา ความประมาท ตณหา อวชชา และความของ อยในภพ ไมใชรปขนธ. พราหมณนนและอญญเดยรถยทงปวง ในอารามแหงเดยรถยนน ฟงโอวาทนนแลว พากนบวชในสานกของพระเถระ. พระเถระไปสพระนคร สาวตถ พรอมดวยภกษเหลานน ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว พกอย ในพระนครสาวตถ สนวนเลกนอยแลวยอนกลบไปสชาตภมของตนทเดยว


กลาวสอนผทถอวา จะบรสทธไดเพราะยญ (คอการบวงสรวง) ซงมลทธตางๆ กนในหมญาต ทเขาไปหาทานเพอเยยมเยยน ไดกลาวคาถา ๒ คาถา ความวา ชนเหลาใดแล พยายามในทางรายกาจ ยอม เบยดเบยนมนษยทงหลาย ดวยการกระทาอนเจอดวย ความผลนผลนกด ดวยการกระทามความประสงค ตาง ๆ กด ชนเหลานนกระทาทกขใหผอน ฉนใด แมผอนกยอมทาทกขใหแกชนเหลานน ฉนนน เพราะ นรชนทากรรมใดไว ดหรอชวกตาม ยอมเปนผรบผล แหงกรรมทตนทาไวนน โดยแท ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา เย เปนคาแสดงความไมแนนอน. บทวา เต เปนปฏนทเทส คอคารบสมอางแสดงโดยไมแนนอนเหมอนกน. แมบท ทงสองกสมพนธเขากบบทวา ชนา. บทวา โข เปนเพยงนบาต. บทวา เวฐมสเสน ความวา ดวยการขนชะเนาะทอวยวะ มศรษะ เปนตน โดยการมดดวยเชอกหนงเปนตน บาลเปน เวธมสเสน ดงนกม. ความกอยางเดยวกนนน. บทวา นานตเตน จ กมมนา ความวา ดวยการฆา การประหาร การตดอวยวะมมอและเทาเปนตน และดวยกรรมคอการเขาไปฆาผอนมอยาง ตาง ๆ มการแทงดวยหอกทละนอย จนกวาจะตายเปนตน. บทวา มนสเส เปนเพยงตวอยาง เพราะฉะนน จงมอธบายวา ไดแก ในสตวอยางใดอยางหนง. บทวา อปรนธนต แปลวา ยอมเบยดเบยน. บทวา ผรสปกกมา ไดแก ประโยคททารณ อธบายวา เปนการ กระทาของผทโหดราย.


บทวา ชนา ไดแก สตวทงหลาย. บทวา เตป ตตเถว กรนต ความวา บคคลผมประการดงกลาว แลวเหลานน เบยดเบยนผอน ดวยการทรมานเหลาใด ยอมถกกระทา คอ สนองตอบอยางนนเหมอนกน คอ ไดรบการทรมานอยางนนแหละ อธบายวา ยอมเสวยทกขเหนปานนนเหมอนกน. ปาฐะวา ตเถว กรนต ดงนกม. ความกวา ตนเองทาทกขใหแกคนเหลาอน ฉนใด ยอมถกคนเหลาอนกระทา คอใหถงทกขอยางนนเหมอนกน. เพราะเหตไร ? เพราะกรรมจะไมสาบสญ ไปเลย. อธบายวา เพราะวากรรมทตนกอไว โดยสวนเดยวยงไมใหผล จะ ไมจากไป คอจะใหผลเมอประจวบกบปจจยทยงเหลออย. บดน พระเถระครนจาแนกขอความทกลาวไวโดยสงเขปวา แม ผอนกยอมทาทกขใหแกชนเหลานน ฉนนน ดงนแลว เพอจะประกาศความ ทสตวทงหลายมกรรมเปนของ ๆ ตน จงไดกลาวคาถาวา ย กโรต ดงน. คาเปนคาถานน มอธบายวา สตวกระทากรรมใดทด คอเปนกศล หรอวา ทชว คอเปนอกศล และในกรรม ๒ อยางนน เมอกระทากรรมใด ยอมชอวา กระทาคอสงสม โดยกรรมนนสามารถจะใหผล. บทวา ตสส ตสเสว ทายาโท ความวา เมอสตวถอเอาผลแหง กรรมนน ๆ แล ชอวายอมเปนผมสวนแหงผลอนกรรมนนพงให. ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา ดกอนมาณพ สตวทงหลายมกรรมเปนของ ๆ ตน มกรรมเปนทายาทดงน เปนตน. ญาตทงหลายของพระเถระฟงคาถาเหลาน แลว ตงอยแลวในความเชอทวา สตวมกรรมเปนของ ๆ ตน. จบอรรถกถาโชตทาสเถรคาถา


๓. เหรญญกานเถรคาถา วาดวยคาถาของพระเหรญญกานเถระ [๒๗๐] ไดยนวา พระเหรญญกานเถระไดภาษตคาถานไวอยางนวา วนและคนยอมลวงไป ๆ ชวตยอมดบไป อาย ของสตวทงหลาย ยอมสนไป เหมอนนาในแมนานอย ฉะนน เมอเปนเชนนน คนพาลทาบาปกรรมอย ยอมไมรสกตว ตอภายหลง เขาจงไดรบทกขอน เผดรอน เพราะบาปกรรมนนมวบากเลวทราม. อรรถกถาเหรญญกานเถรคาถา คาถาของทานพระเหรญญกานเถระ เรมตนวา อจจยนต อโห- รตตาว. เรองราวของทานเปนอยางไร ? ไดยนวา พระเถระนเกดในเรอนแหงตระกล พระนครหงสาวด ในกาลของพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา ปทมตตระ บรรลนตภาวะแลว รบจางผอนเลยงชพ วนหนง บรจาคผาครงผน ถวายสาวกของพระศาสดา นามวา สชาตะ ผกาลงแสวงหาผาบงสกลอย. ดวยบญกรรมนน ทานบงเกดในดาวดงสพภพทองเทยวไป ๆ มา ๆ อยในเทวดาและมนษยทงหลาย เกดเปนบตรของนายโจรโวสาสกะ ผเปน นายบานของพระเจาโกศลในพทธปบาทกาลน ไดมนามวา เหรญญกาน.


เขาเจรญวยแลว พอบดาลวงลบไป กไดรบแตงตงในตาแหนงนายบาน เหน พทธานภาพ ในคราวททรงรบพระเชตวนมหาวหาร ไดเปนผมจตศรทธา มอบตาแหนงนนใหแกนองชายของตน ทลลาพระราชาบวชแลว เรมตงวปส- สนา แลวบรรลพระอรหต ตอกาลไมนานนก. สมดงคาถาประพนธททาน กลาวไวในอปทานวา ครงนน สาวกชอวา สชาตะ ของพระผมพระ- ภาคเจาทรงพระนามวา ปทมตตระ แสวงหาผาบงสกล อยทกองหยากเยอ ใกลทางรก เราเปนลกจางของ คนอนอยในพระนครหงสาวด ไดถวายผาครงผนแลว อภวาทดวยเศยรเกลา ดวยกรรมททาไวดแลวนนและ ดวยการตงเจตนจานงไว เราละรางมนษยไดไปสวรรค ชนดาวดงส เราเปนจอมเทวดาเสวยราชสมบตใน เทวโลก ๓๑ ครง ไดเปนพระเจาจกรพรรด ๗๗ ครง และไดเปนพระเจาประเทศราชอนไพบลย โดยคณนา- นบมได เพราะถวายผาครงผนเปนทาน เราเปนผไมม ภยแตทไหน ๆ เบกบานอย ทกวนนเราปรารถนากพง เอาผาเปลอกไมคลมแผนดนน พรอมทงปาและภเขา ได นเปนผลแหงผาครงผน ในกปทแสนแตภทรกปน เราไดใหทานใด ในกาลนน ดวยทานนน เราไมรจก ทคตเลย นเปนผลแหงผาครงผน.เราเผากเลสทงหลาย แลว ฯลฯ คาสอนของพระพทธเจา เรากระทาสาเรจ แลว ดงน.


กพระเถระครนบรรลพระอรหตแลว มความประสงคจะใหนองชาย ของตน เลกจากการประกอบการงานนน เมอจะตกเตอนนองชาย เพราะเหนเขา ยนดอยแตในการงานนนแหละ จงไดกลาวคาถา ๒ คาถา ความวา วนและคนยอมลวงไป ๆ ชวตยอมดบไป อาย ของสตวทงหลาย ยอมสนไปเหมอนนาในแมนา นอย ฉะนน เมอเปนเชนนน คนพาลทาบาปกรรมอย ยอมไมรสกตว ตอภายหลง เขาจงไดรบทกขอนเผด- รอน เพราะบาปกรรมนน มวบากเลวทราม ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา อจจยนต แปลวา กาวลวงไป อธบายวา กาลงจากไปอยางรวดเรว. บทวา อโหรตตา แปลวา ทงกลางคนและกลางวน. บทวา ชวต อปรชฌต ความวา กชวตนทรย ยอมดบดวย สามารถแหงการดบไปทก ๆ ขณะ สมดงททานกลาวไววา ดกอนภกษ เธอ ยอมแก ยอมเจบ ยอมตาย ยอมจต และอปบต ทก ๆ ขณะดงน. บทวา อาย ขยต มจจาน ความวา อายของสตวทงหลายเหลาน ทไดนามวา มจจะ เพราะมอนจะตองตายเปนสภาพ ไดแก อายทกาหนด เวลาอยางสงไววา สตวใดมชวตอยไดนาน สตวนนกอยไดแครอยป นอยหรอ มากไปบาง ยอมสนไป คอถงความสนไปและความแตกดบ เหมอนอะไร ? เหมอนนาในแมนานอย ฉะนน ธรรมดานาของแมนานอย คอแมนาเลก ๆ ทไหลมาจากภเขา ยอมตงอยไดไมนาน แหงไปอยางรวดเรว คอพอไหลมา เทานน กขาดแหงไป ฉนใด อายของสตวทงหลายกฉนนน ยอมสนไป เรวกวา คอ ถงความสนไป กนานนแล ในคาถาน ทานเรยกวา โอทกง เหมอนอยางใจนนแลทานเรยกวา มานส.


บทวา อถ ปาปาน กมมาน กร พาโล น พชฌต ความวา เมอสงสารแมเปนของไมเทยง มอยอยางน คนพาลทากรรมอนลามก ดวย สามารถแหงความโลภหรอดวยสามารถแหงความโกรธ แมเมอกระทากไมรตว และกาลงกระทาความชวอย จะไมรวา เราทาชวอย ยอมไมม แตเพราะไมรวา กรรมน มทกขเปนวบากเหนปานน ดงน ทานจงกลาววา น พชฌต ยอมไมรตว ดงน. บทวา ปจฉาสส กฏก โหต ความวา แมถาในขณะทสงสม กรรมอนลามกนน จะไมรวา กรรมนมผลอยางน แตภายหลงจากนน ทกข อนเผดรอน ไมนาปรารถนานนแหละ จะมแกคนพาลนน ผบงเกดในอบายภม มนรกเปนตน. เพราะบาปกรรมนน มผลเลวทราม คอ เพราะขนชอวากรรมอน- ลามกนน มผลลามก เลวทราม ไมนาปรารถนานนเอง กนองชายของพระ- เถระครนฟงโอวาทนแลว ทลลาพระราชา บวชแลว ยงประโยชนตนให สาเรจแลว ตอกาลไมนานนก. จบอรรถกถาเหรญญกานเถรคาถา


๔. โสมมตตเถรคาถา วาดวยคาถาของพระโสมมตตเถระ [๒๗๑] ไดยนวา พระโสมมตตเถระไคภาษตคาถานไว อยางนวา เตาตาบอดเกาะขอนไมเลก ๆ จมลงไปในหวง- นาใหญ ฉนใด กลบตรอาศยคนเกยจครานดารงชพ ยอมจมลงในสงสารวฏ ฉนนน เพราะฉะนน บคคล พงเวนคนเกยจคราน ผมความเพยรเลวทรามเสย ควร อยกบบณฑตทงหลายผสงด เปนอรยะมใจเดดเดยว เพงฌาน มความเพยรอนปรารภแลว เปนนตย. อรรถกถาโสมมตตเถรคาถา คาถาของทานพระโสมมตตเถระ เรมตนวา ปรตต ทาร. เรองราว ของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาแลวในพระพทธเจาองค- กอน ๆ สงสมบญไวในภพนน ๆ เกดในเรอนแหงตระกลในกาลของพระผม- พระภาคเจา ทรงพระนามวา สข บรรลความเปนผรแลว สดบพระพทธคณ มใจเลอมใส วนหนงเหนตนทองกวาวมดอกบานสะพรง จงเกบเอาดอกมา แลวเหวยงขนบนอากาศ (ตงใจ) บชาเฉพาะพระศาสดา. ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย เกดใน ตระกลพราหมณ พระนครพาราณส ในพทธปบาทกาลน ไดมนามวา โสม-


มตตะ เปนผเรยนจบไตรเพท เปนผมความคนเคยกบพระเถระ ชอวา วมละ ไปสสานกของพระเถระเนอง ๆ ฟงธรรมแลว ไดมศรทธาในพระศาสนา บวชแลว ไดอปสมบทแลว บาเพญวตรปฏบตเทยวไป. สวนพระวมลเถระ เปนผเกยจคราน มากไปดวยความหลบ ยงคน และวนใหลวงไป พระโสมมตตะ คดวา จะมคณประโยชนอะไร เพราะอาศย พระเถระผเกยจคราน (เชนน) ดงนแลว จงละพระวมลเถระเขาไปหาพระ- กสสปเถระ ตงอยในโอวาทของพระกสสปเถระแลว เรมเจรญวปสสนา ดารงอย ในพระอรหต ตอกาลไมนานนก. สมดงคาถาประพนธททานกลาวไวในอปทาน วา เราเหนตนทองกวาวมดอก จงประนมกรอญชล นกถงพระพทธเจาผประเสรฐสด แลวบชาในอากาศ ดวยกรรมททาไวดแลวนน และดวยการตงเจตนจานง ไว เราละรางมนษยแลวไดไปสวรรคชนดาวดงส ใน กปท ๓๑ แตภทรกปน เราไดทากรรมใดในกาลนน ดวยกรรมนน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงพทธ- บชา เราเผากเลสทงหลายแลว ภพทงปวง เราถอน ขนแลว เราเปรยบเหมอนชางตวประเสรฐ ตดบวง ไดแลว เปนผไมมอาสวะอย การทเรามาในสานก แหงพระพทธเจาของเราเปนการมาดแลวหนอ วชชา ๓ เราไดบรรลแลว คาสอนของพระพทธเจา เรา- กระทาสาเรจแลว ดงน. กพระเถระ ครนบรรลพระอรหตแลว เมอจะคกคามพระวมลเถระ โดยโอวาทไดกลาวคาถา ๒ คาถา ความวา


เตาตาบอดเกาะไมเลกๆจมลงไปในหวงนาใหญ ฉนใด กลบตรอาศยคนเกยจครานดารงชพ ยอมจม ลงในสงสารวฏ ฉนนน เพราะฉะนน บคคลพงเวน คนเกยจคราน ผมความเพยรเลวทรามเสย ควรอยกบ บณฑตทงหลายผสงดเปนอรยะมใจเดดเดยวเพงฌาน มความเพยรอนปรารภแลวเปนนตย ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา ปรตต ทารมารยห ยถา สเท มหณณเว ความวา กลบตรแมมศลเปนทรก อาศยคนเกยจคราน คอคน ขเกยจ ยอมจมลง คอตกไปในสงสาร ไดแก ไปไมถงฝงแหงมหรรณพ คอ พระนพพาน เพราะเหตเปนอยางน ฉะนน กลบตรพงเวนบคคลนน ผชอวา เกยจคราน เพราะจมลงสสภาพอนตาชา โดยไมยกศรษะขน ดวยสามารถแหง กศลธรรมอนยง ชอวามความเพยรเลว เพราะไมมการปรารภความเพยร อธบายวา ไมพงถงทฏฐานคตของเขา (ไมควรเอาเยยงเขา) พระเถระครน- แสดงโทษของความเกยจคราน ดวยคาถาอนเปนบคลาธษฐานอยางนแลว บดน เพอจะแสดงอานสงสในการปรารภความเพยร จงกลาวคามอาทวา ววตเตห ดงน. คาเปนคาถานน มอธบายวา กบคคลเหลาใด ชอวา เปนผสงดแลว เพราะมกายวเวก ตอแตนนไปกชอวาเปนพระอรยะ เพราะเปนผไกลจาก กเลสทงหลาย ชอวาเปนผมตนอนสงไปแลว เพราะความเปนผมตนอนสงไป แลวสพระนพพาน ชอวาเปนผมฌาน ดวยสามารถแหงอารมมณปนชฌาน และดวยสามารถแหงลกขณปนชฌาน ชอวาเปนผมความเพยรอนปรารภแลว เพราะความเปนผมความเพยรอนประคองแลว ตลอดกาลทงปวง ชอวาเปน


บณฑต เพราะประกอบดวยปญญา อนตางดวยโลกยปญญาและโลกตรปญญา กลบตรผประสงคจะยงประโยชนตนใหสาเรจ พงอยกบบณฑตเหลานน คอ อยรวมกน. พระวมลเถระ ฟงโอวาทนนแลว มความสลดใจ เรมตงวปสสนา ยงประโยชนตนใหสาเรจแลว ความขอนนนจกมตอไปขางหนาอก. จบอรรถกถาโสมมตตเถรคาถา

๕. สพพมตตเถรคาถา วาดวยคาถาของพระสพพมตตเถระ [๒๗๒] ไดยนวา พระสพพมตตเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา คนเกยวของในคน คนยนดกะคน คนถกคน เบยดเบยน และคนเบยดเบยนคน กจกตองการอะไร กบคน หรอกบสงทคน ทาใหเกดแลว แกคนเลา ควรละคนทเบยดเบยนคน เปนอนมากไปเสย.

อรรถกถาสพพมตตเถรคาถา คาถาของทานพระสพพมตตเถระ เรมตนวา ชโน ชนมห สมพทโธ เรองราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาแลวในพระพทธเจาองค กอนๆ สงสมบญไวในภพนนๆ เกดในตระกลของนายพราน ในกาลของพระ ผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา ตสสะ ในกปท ๙๒ แตภทรกปน เปน พรานปา ฆาเนอในปากนเนอเลยงชวต.


ลาดบนน พระผมพระภาคเจา เพอจะทรงอนเคราะหเขา จงทรง แสดงรอยพระบาท ไวในทใกลทเขาอย ๓ รอย แลว เสดจหลกไป. เขา เหนรอยพระบาท มเครองหมายเปนรปกงจกร เพราะมการสงสมอนกระทาไว ในพระสมมาสมพทธเจาทงหลาย ในอดตกาล มใจเลอมใส ทาการบชาดวย ดอกหงอนไก บงเกดในภพดาวดงสดวยบญกรรมนน ทองเทยวไป ๆ มา ๆ อยแตในสคตภพเทานน บงเกดในตระกลพราหมณ ในพระนครสาวตถ ใน พทธปบาทกาลน ไดมนามวา สพพมตตะ. เขาบรรลความเปนผรแลว เหน พทธานภาพ ในคราวทพระผมพระภาคเจาทรงรบมอบพระวหาร ชอวา เชตวน เปนผมศรทธาจต บวชแลว เรยนกรรมฐานอยในปา เขาจาพรรษา แลว ออกพรรษาแลว ไปสพระนครสาวตถ เพอถวายบงคมพระผมพระภาคเจา ไดเหนลกเนอตดอยในบวง ทนายพรานเนอดกไวในระหวางทาง สวน นางเนอผเปนแมของลกเนอนน ไมตดบวง (และ) ไมหนไปไกล เพราะ ความรกหวงใยในลก (แต) ไมกลาเขาไปใกลบวง เพราะกลวตาย สวนลก เนอหวาดกลว ดนวนไปวนมาขางโนน ขางน รองขอความกรณา. พระเถระ เหนดงนนแลวคดวา โอ ! ทกขของสตวทงหลาย มความรกหวงใยเปนเหต ดงน แลวเดนตอไป ตอจากนนเมอโจรจานวนมาก จบบรษคนหนงได เอา ฟอนฟางพนรางกาย เผาทงเปน และเหนบรษนนรองเสยงดงลน อาศยเหต ๒ อยางนน เกดความสลดใจ เมอโจรทงหลายกาลงฟงอยนนแล ไดกลาว คาถา ๒ คาถา ความวา คนเกยวของในคน คนยนดกะคน คนถกคน เบยดเบยน และคนเบยดเบยนคน กจกตองการอะไร กบคน หรอกบสงทคนทาใหเกดแลว แกคนเลา ควร ละคนทเบยดเบยนคน เปนอนมากไปเสย ดงน.


บรรดาบทเหลานน บทวา ชโน ไดแก คนอนธพาล. บทวา ชนมห ไดแก ในคนอน. บทวา สมพทโธ ไดแก เกยวของ ดวยเครอง เกยวของคอตณหา คอเกยวของผกพน โดยนยเปนตนวา ผนเปนบตรของ เรา ผนเปนมารดาของเรา. อกอยางหนง ปาฐะ อยางนนนแหละ (แต) มความหมายวา มจต ผกพน อยางนวา คนเหลานเลยงดเรามา เราอาศยคนเหลานเลยงชพ. บทวา ชนเมวสสโต ชโน ความวา คนอน ยนด คอตดแนน แลวดวยตณหา ไดแก กาหนดยดถอ เอาคนอนนนแลโดยนยมอาทวา ผน เปนธดาของเรา. บทวา ชโน ชเนน เห ยต เหเต จ ชโน ชน ความ วา คนยนดกะคน ดวยสามารถแหงความโลภ เพราะกมมสสกตาญาณ และ เพราะความไมมความรตามความเปนจรง ฉนใด คนถกคนอนเบยดเบยน คอ ขดขวาง ดวยอานาจโทสะกฉนนน และคนเมอไมรวา กรรมทเราทานนน จกเปนกรรมตกทอดถงเราเอง โดยเปนผลสบเนองจากการเบยดเบยนทรนแรง ขน ดงน จงเบยดเบยนกนเอง. บทวา โก ห ตสส ชเนนตโถ ความวา คนทยนดกนดวยอานาจแหงตณหา หรอเบยดเบยนกนดวยอานาจ แหงโทสะ จะเกดประโยชนอะไรแกคนอนเลา ? บทวา ชเนน ชนเตน วา ความวา หรอคนทเปนมารดา บดา มหนาทยงคนอนใหเกดนนจะมประโยชนอะไร ? บทวา ชน โอหาย คจฉ ต เหยตวา พห ชน ความวา เพราะเหตทขอปฏบตของคน ผเทยวไปในสงสาร มลกษณะอยางนเหมอนกนหมด ฉะนน ควรละคนชนดนน เสย คอ ตณหาทเบยดเบยนคนกด โทสะทประทษรายกนนนกด เบยด เบยนคนเปนอนมากแลวตงอย พงละ คอทงตณหาและโทสะนนโดยประการ ทงปวงแลวไปเสย. อธบายวา พงถง คอบรรลฐานะทคนเหลานน ตามเขา ไปประทษรายไมได.


กพระเถระครนกลาวอยางนนแลว ขวนขวายวปสสนา บรรลพระ อรหตแลวในขณะนนเอง. สมดงคาถาประพนธททานกลาวไว ในอปทานวา เมอกอนเรากบบดาและป เปนคนทาการงานใน ปา เลยงชพดวยการฆาปศสตว กศลกรรมของเราไม ม ใกลกบทอยของเรา พระพทธเจาผนาชนเลศของ โลก พระนามวา ตสสะ ผมพระปญญาจกษ ไดทรง แสดงรอยพระบาทไว ๓ รอย เพออนเคราะห กเรา ไดเหนรอยพระบาทของพระศาสดา พระนามวา ตสสะ ทพระองคทรงเหยยบไว เปนผราเรง มจต ยนด ยงจตใหเลอมใสในรอยพระบาท เราเหนตน หงอนไก ทขนมาจากแผนดน มดอกบานแลว จง เดดมาพรอมทงยอด บชารอยพระบาทอนประเสรฐสด เพราะกรรมทเราทาไวแลวดนน และเพราะความตง เจตนาไว เราละรางมนษยแลว ไปสดาวดงสพภพ เราเขาถงกาเนดใด ๆ คอเปนเทวดาหรอมนษย ใน กาเนดนน ๆ เรามผวกายเหมอนสดอกหงอนไก ม รศมเปนแดนซานออกจากตน ในกปท ๙๒ แตภทร กปน เราไดทากรรมใดในกาลนน ดวยกรรมนน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงการบชารอยพระ พทธบาท. เราเผากเลสทงหลายแลว ฯ ล ฯ คาสอนของ พระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน. กโจรเหลานน ฟงธรรมในสานกของพระเถระแลว เกดความสลดใจ บวชแลว พากนปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ฉะนแล. จบอรรถกถาสพพมตตเถรคาถา


๖. มหากาฬเถรคาถา

วาดวยคาถาของพระมหากาฬเถรคาถา [๒๗๓] ไดยนวา พระมหากาฬเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา หญงชอ กาฬ มรางกายใหญ ดาดงกา หกขาซาย ขาขวา แขนซายแขนขวา และทบศรษะของซากศพ ใหมนสมองไหลออก ดงหมอทธ แลววางไวตามเดม นงอย ผใดไมรแจง เปนคนเขลา กอใหเกดกเลส ผนน ยอมเขาถงทกขราไป เพราะฉะนน บคคลรวา อปธเปนเหตเกดทกข จงไมควรกอใหเกดกเลส เรา อยาถกเขาทบศรษะ นอนอยอยางน อกตอไป.

อรรถกถามหากาฬเถรคาถา คาถาของทานพระมหากาฬเถระ เรมตนวา กาฬ อตถ. เรองราว ของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กสงสมบญไวในภพนน ๆ ในพระพทธเจาองคกอน ๆ เกดในเรอนแหงตระกล ในกปท ๙๑ แตภทรกปน บรรลนตภาวะแลว ไปปา ดวยกรณยกจบางอยาง เหนผาบงสกลจวรหอยอยทกงไม มจตเลอมใสวา ผากาสาวพสตร อนเปนธงชยของพระอรยเจาหอยอย แลวเกบเอาดอกกระดง มาบชาผาบงสกลจวร.


ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย บงเกดในตระกลของพอคาเกวยน ในเสตพยนคร ในพทธปบาทกาลน ไดม นามวา มหากาฬ บรรลนตภาวะแลว อยครองเรอน บรรทกสนคาดวย เกวยน ๕๐๐ เลม ไปสพระนครสาวตถ ดวยกจของการคา พกกองเกวยนไว ณ ทแหงหนง บรรเทาความเหนดเหนอยในการเดนทาง นงอยกบบรษท ของตน เหนพวกอบาสก ถอเอาของหอมและระเบยบเปนตน ไปสพระเชตวน วหาร ในเวลาเยน แมตนเองกไปสวหารกบพวกอบาสกเหลานน ฟงธรรมใน สานกของพระศาสดาแลว เปนผทจตศรทธาบวชแลว อธษฐานโสสานกงค- ธดงค (ธดงคคอการถออยปาชาเปนวตร) แลวอยในปาชา. ครนวนหนง มหญงคนหนงนามวา กาฬ เปนคนเผาศพ (สปเหรอ) หกขา หกแขน ของศพทตายใหม ๆ อยางละ ๒ ขาง และทบศรษะให มนสมองไหลออกดงหมอทธ แลวตออวยวะทกชนสวนใหเหมอนเดม เพอให พระเถระปลงกรรมฐาน ตงไวใหพระเถระพจารณา ในทสาหรบประกอบ ความเพยร แลวนง ณ ทสวนขางหนง. พระเถระเหนชนสวนของซากศพแลว เมอจะสอนตน ไดกลาวคาถา ๒ คาถา ความวา หญงชอกาฬ มรางกายใหญ ดาดงกา หกขาซาย ขาขวา แขนซายแขนขวา และทบศรษะของซากศพ ใหมนสมองไหลออกดงหมอทธ แลววางไวตามเดม นงอย ผใดแลไมรแจง เปนคนเขลากอใหเกดกเลส ผนนยอมเขาถงทกขราไป เพราะฉะนน บคคลรวา อปธเปนเหตเกดทกข จงไมควรกอกเลสใหเกด เรา อยาถกเขาทบศรษะ นอนอยอยางนอกตอไป ดงน.


บรรดาบทเหลานน บทวา กาฬ เปนชอของหญงนน. อกอยางหนง ทานเรยกชอ (วากาฬ) อยางน เพราะความเปนหญง มรางกายสดา บทวา พรหต ไดแก มรางกายใหญ คอมรางกายกายาลาสน. บทวา ธงกรปา ความวา ชอวา มรปเหมอนกา เพราะมรางกาย สดานนเอง. บทวา สตถ จ เภตวา ความวา หกขาซายของคนตาย โดยวธ หกดวยเขา. บทวา อปรจ สตถ ความวา และหกขาขวาอกดวย. บทวา พาหจ เภตวา ความวา หกกระดกแขนทปลายแขน นนแหละ. บทวา สลจ เภตวา ทธกาลกว ความวา ทบศรษะของซากศพ เหมอนหมอใสนมสม ทไหลเยมออกเพราะถกทบดวยกอนดนและทอนไม นนเทยว อธบายวา ทบใหมมนสมองไหลออก. บทวา เอสา นสนนา อภสนทหตวา ความวา รวบรวมซากศพ ทมอวยวะถกตด ถกหก (กระจดกระจาย) อยนนแล ทาใหตดตอกน โดย วางอวยวะเหลานนไวในตาแหนงเดมนนแหละ เหมอนกองทงอยตลาดเนอสด นงอยแลว. บทวา โย เอว อวทวา อปธ กโรต ความวา บคคลใดแมเหน กรรมฐาน อนปรากฏโดยสภาพของซากศพนแลว (แต) ไมรแจง ไมฉลาด ทงกรรมฐาน ยงอปธคอกเลสใหเกด โดยไมกระทาไวในใจโดยแยบคาย บคคลนนเปนคนเขลา คอมปญญาออน ชอวายอมเขาถงทกข ในอบายมนรก เปนตน บอย ๆ คอ วนไปเวยนมา เพราะยงไมลวงพนสงสาร. เพราะฉะนน บคคลรวาอปธเปนเหตเกดทกข จงไมควรกอกเลสใหเกด.


บทวา ตสมา ไดแก เพราะเหตนนเปนอยางน. บทวา ปชาน อปธ ความวา บคคลใดรวา อปธเปนเหตใหเกดทกข กระไวในใจโดยแยบคาย ไมพงกระทา คอไมพงกออปธใหเกด. เพราะ เหตไร ? เพราะเราอยาถกเขาทบศรษะ นอนอยอยางนอกตอไป. อธบายวา ซาศพนถกเขาทบศรษะ นอนอยฉนใด เราอยาเปนคนรกปาชา ถกทบศรษะ นอนอย ดวยการบงเกดขนบอย ๆ ในสงสาร ดวยการกออปธคอกเลสเหมอน อยางนนเลย. เมอพระเถระกลาวสอนตนอยอยางนแล ขวนขวายวปสสนา บรรลพระอรหตแลว. สมดงคาถาประพนธททานกลาวไวในอปทานวา ในทไมไกลภเขาหมวนต มภเขาลกหนงชอ อทงคณะ ทภเขานน เราไดเหนผาบงสกลจวร หอย อยบนยอดไม ครงนน เราราเรง มจตยนด เลอกเกบ ดอกกระดงทอง ๓ ดอก มาบชาผาบงสกลจวร ดวย กรรมททาไวดแลวนน และดวยการตงเจตนจานงไว เราละรางมนษยแลวไดไปสวรรคชนดาวดงส ในกปท ๙๑ แตภทรกปน เราไดทากรรมใดในกาลนน เพราะ บชาผาบงสกลจวร อนเปนธงชยของพระอรหนต เราไมรจกทคตเลย. เราเผากเลสทงหลายแลว ฯ ล ฯ คาสงสอนของพระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน. จบอรรถกถามหากาฬเถรคาถา


๗. ตสสเถรคาถา

วาดวยคาถาของพระตสสเถระ [๒๗๔] ไดยนวา พระตสสเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา ภกษศรษะโลน ครองผาสงฆาฏ ไดขาว นา ผา และทนอน ทนง ยอมชอวาไดขาศกไวมาก ภกษ รโทษในลาภสกการะวา เปนภยอยางนแลว ควรเปน ผมลาภนอย มจตไมชมดวยราคะ มสตงดเวนความ ยนดในลาภ. อรรถกถาตสสเถรคาถา คาถาของทานพระตสสเถระ เรมตนวา พห สปตเต ลภต. เรองราว ของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาไวในพระพทธเจาองคกอนๆ สงสมบญอนเปนอปนสยแหงพระนพพานไวในภพนน ๆเกดในตระกลพราหมณ ในกาลของพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา ปยทสส บรรลนตภาวะแลว ถงความสาเรจในศลปะทงหลาย เหนโทษในกามทงหลาย สละฆราวาสวสย บวชเปนดาบส ใหเขาสรางอาศรมอยในปาดงรง ใกลชฏแหงปา. พระผม พระภาคเจา ทรงเขานโรธสมาบต ประทบนงทดงรงไมไกลอาศรม เพอจะ ทรงอนเคราะหดาบสนน. ดาบสออกจากอาศรม เดนไปหาผลาผล เหน


พระผมพระภาคเจาแลว มใจเลอมใส ปกเสา ๔ เสา ทาปะราดวยกงรง อน มดอกบานสะพรง ไวเบองบนพระผมพระภาคเจา ยนบชาพระผมพระภาคเจา ดวยดอกรง ทงใหมทงสดตลอด ๗ วน ไมละปต มพระพทธเจาเปนอารมณ เลย. พอลวงไป ๗ วน พระศาสดาเสดจออกจากนโรธ ทรงดารถงภกษสงฆ พระขณาสพประมาณหนงแสน มาแวดลอมองคพระศาสดาในทนใดนนเอง. พระผมพระภาคเจาทรงประกาศสมบต ทจะเกดมแกดาบสแลว ตรสอนโมทนา แลวเสดจหลกไป. ดวยบญกรรมนน เขาบงเกดในเทวโลก ทองเทยวไป ๆ มา ๆ อย แตในสคตภพเทานน เกดในตระกลพราหมณ กรงราชคฤห ในพทธปบาท- กาลน ไดนามวา ตสสะ เจรญวยแลว เรยนจบไตรเพท สอนมนตกะ มาณพประมาณ ๕๐๐ ถงความเปนผเลศดวยลาภ เหนพทธานภาพในคราวท พระศาสดาเสดจไปพระนครราชคฤห ไดมจตศรทธาบวชแลว เรมตงวปสสนา บรรลพระอรหตตอกาลไมนานนก. สมดงคาถาประพนธททานกลาวไวใน อปทานวา เราเขาสปารง สรางอาศรมอยางสวยงาม มงบง ดวยดอกรง ครงนน เราอยในปา กพระผมพระภาคเจา ผสยมภ เอกอครบคคลตรสรดวยพระองคเอง พระ- นามวา ปยทสส ทรงประสงคความสงด จงเสดจ เขาสปารง เราออกจากอาศรมไปปา เทยวแสวงหา มลผลาผลปา ในเวลานน ณ ทนน เราไดเหนพระ- สมมาสมพทธเจา ทรงพระนามวา ปยทสส ผมพระยศ ใหญ ประทบนงเขาสมาบต รงโรจนอยในปาใหญ


เราปกเสา ๔ เสา ทาปะราอยางเรยบรอย แลวเอา ดอกรงมงเหนอพระพทธเจา เราทรงปะราซงมงดวย ดอกรงไว ๗ วน ยงจตใหเลอมใสในกรรมนน ได ถวายบงคมพระพทธเจาผประเสรฐสด สมยนน พระ ผมพระภาคเจาผอดมบรษ เสดจออกจากสมาธ ประทบนง ทอดพระเนตรดเพยงชวแอก สาวกของ พระศาสดา พระนามวา ปยทสส ชอวาวรณะ กบ พระอรหนตขณาสพแสนองค ไดมาเฝาพระศาสดา ผนาชนพเศษ สวนพระผมพระภาคเจา ผพชตมาร ทรงพระนามวา ปยทสส เชษฐบรษของโลก ประเสรฐ กวานรชน ประทบนงในทามกลางภกษสงฆแลว ไดทรงกระทาการแยมพระสรวลใหปรากฏ พระ- อนรทธเถระผอปฏฐาก ของพระศาสดาทรงพระนาม วา ปยทสส หมจวรเฉวยงบาขางหนงแลว ไดทลถาม พระมหามนวา ขาแตพระผมพระภาคเจา อะไรเลา หนอ เปนเหตใหพระศาสดาทรงแยมพระสรวลให ปรากฏ เพราะมเหต พระศาสดาจงทรงแยมพระสรวล ใหปรากฏ. พระศาสดาตรสวา มาณพใดธารปะราทมงดวย ดอกไมใหตลอด ๗ วน เรานกถงกรรมของมาณพนน จงไดทาการยมแยมใหปรากฏ เราไมพจารณาเหน ชองทางทไมควรทบญจะไมใหผล ชองทางทควรใน เทวโลก หรอมนษยโลก ยอมไมระงบไปเลย เขาผ


เพรยบพรอมดวยบญกรรมอยในเทวโลกมบรษทเทาใด บรษทเทานน จกถกบงดวยดอกรง เขาเปนผประกอบ ดวยบญกรรม จกรนเรงอยในเทวโลกนน ดวยการ ฟอน การขบ การประโคม อนเปนทพยในกาลนน ทกเมอ บรษทของเขาประมาณเทาทม จกมกลน หอมฟง และฝนดอกรง จกตกลงทวไปในขณะนน มาณพน จตจากเทวโลกแลว จกมาสความเปนมนษย แมในมนษยโลกน หลงคาดอกรงกจกทรงอย ตลอด กาลทงปวง ณ มนษยโลกน การฟอนและการขบท ประกอบดวยกงสดาล จกแวดลอมมาณพนอยเปนนตย นเปนผลแหงพทธบชา และเมอพระอาทตยอทย ฝน ดอกรงกจกตกลง ฝนดอกรงทบญกรรมปรงแตงแลว จกตกลงทกเวลา ในกปท ๑,๘๐๐ พระศาสดา มพระ นามวา " โคดม " จงสมภพในวงศพระเจาโอกากราช จกเสดจอบตขนในโลก มาณพนจกเปนทายาทในธรรม ของพระศาสดาพระองคนน เปนโอรสอนธรรม เนรมต จกกาหนดรอาสวะทงปวงแลว จกไมมอาสวะ ปรนพพาน เมอเขาตรสรธรรมอย จกมหลงคาดอกรง เมอถกฌาปนกจอยบนเชงตะกอน ทเชงตะกอนนน กจกมหลงคาดอกรง พระมหามน ทรงพระนามวา ปยทสส ทรงพยากรณวบากแลว ทรงแสดงธรรมแก บรษท ใหอมหนาดวยฝนคอธรรม เราไดเสวยราช สมบตในเทวโลก ในหมเทวดา ๓๐ กป ไดเปน


พระเจาจกรพรรด ๖๗ ครง เราออกจากเทวโลก มา ในมนษยโลกน ไดความสขอนไพบลย แมในมนษย- โลกน กมหลงคาดอกรง นเปนผลแหงปะรา นเปน การบงเกดครงหลงของเรา ภพสดทายกาลงเปนไป แมในภพนหลงคาดอกรง กจกมตลอดกาลทงปวง เรายงพระมหามนพระนามวา โคดม ผประเสรฐกวา ศากยราชใหทรงยนด ไดละความมชย และความ ปราชยเสยแลว บรรลถงฐานะทไมหวนไหว ในกป ท๑,๘๐๐ เราไดบชาพระพทธเจาองคใด ดวยพทธบชา นน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงพทธบชา. เรา เผากเลสทงหลายแลว ฯลฯ คาสอนของพระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน. กพระเถระครนบรรลพระอรหตแลว ไดเปนผถงความเปนผเลศดวย ลาภ เลศดวยยศเปนพเศษ. ในบรรดาภกษเหลานน ภกษผเปนปถชนบางพวก เหนลาภสกการะของพระเถระแลว แสดงความไมพอใจออกมาดวยความเปน คนพาล. พระเถระรดงนน เมอจะประกาศโทษในลาภสกการะ และความท ตนเปนผไมของอยในลาภสกการะนน ไดกลาวคาถา ๒ คาถา ความวา ภกษศรษะโลน ครองผาสงฆาฏไดขาว นา ผา และทนอน ทนง ยอมชอวาไดขาศกไวมาก ภกษร โทษในลาภสกการะวา เปนภยอยางนแลว ควรเปนผ มลาภนอย มจตไมชมดวยราคะ มสตงดเวนความยนด ในลาภ ดงน.


คาถาทงสองนน มอธบายวา ภกษแมถงจะแสดงปลายผมกชอวา เปนคนโลน เพราะความเปนผมผมอนโกนแลว ชอวาเปนผครองผาสงฆาฏ เพราะความเปนผทรงไวซงผากาสาวพสตรทเขาตดแลว เอามาเยบตดกนไว บรรพชตผเขาถงความเปนผมเพศแตกตางจากคฤหสถอยางน มความเปนอย เนองดวยผอน ถาผใดยงอยากไดขาวและนาเปนตน แมผนนยอมชอวาไดขาศก ไวมาก ภกษเปนอนมาก จะพากนรษยาภกษนน. เพราะเหตนน ภกษรอาทนพคอโทษ ในลาภสกการะทงหลายวาม กาลงมากคอเปนภยอยางใหญหลวง น คอเหนปานน พงตงความเปนผมความ ปรารถนานอย และความสนโดษไวในหทยแลวพงเปนผมลาภนอย โดยเวน ลาภแมทใหเกดขนโดยความเปนของหาโทษมได อนเกดขนแลว ตอจากนน กจะชอวา เปนผไมมจตชมดวยราคะ เพราะไมมความชม คอ ความอยากใน ลาภนน ชอวาเปนภกษ เพราะเหนภยในสงสาร หรอเพราะความเปนผมกเลส อนทาลายแลว ชอวาเปนผมสต ดวยสามารถแหงสตและสมปชญญะ อนเปน ทตงแหงความสนโดษ พงเวนรอบคอเทยวไปอย (ตามสบาย) ภกษทงหลาย เหลานน ฟงคาเปนคาถานนแลว ยงพระเถระใหอดโทษในขณะนนเอง. จบอรรถกถาตสสเถระ


๘. กมพลเถรคาถา วาดวยคาถาของพระกมพลเถระ [๒๗๕] ไดยนวา พระกมพลเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา พระศากยบตรทงหลาย ผเปนสหายกนในปาจน- วงสทายวน ไดพากนละโภคะไมนอย มายนดในการ เทยวบณฑบาต ปรารภความเพยร มจตเดดเดยว มความบากบนมนเปนนตย ละความยนดในโลก มา ยนดอยในธรรม.

อรรถกถากมพลเถรคาถา คาถาของทานพระกมพลเถระ เรมตนวา ปาจนวสทายมห. เรองราว ของทานเปนอยางไร ? เหตเกดความสงเวช และบรรพชา อนเปนบรพภาคของเรองราวท เกดขนนน ขาพเจากลาวไวในอรรถกถาแหงคาถามอาทวา อภสตโต ใน เอกนบาตแลวทงนน และดวยคาถานน พระเถระแสดงเหตแหงการบรรลคณ วเศษของตนไวดวย. แตในคาถานน พงทราบวา พระเถระแสดงการอยรวม โดยความพรอมเพรยงของตนผบรรลคณวเศษแลว กบทานพระอนรทธะและ ทานพระนนทยะ. กพระเถระเมอจะแสดงถงการทพระเถระเหลานนอยรวมกน โดยความพรอมเพรยงจงไดกลาวคาถา ๒ คาถา ความวา


พระศากยบตรทงหลาย ผเปนสหายกนในปาจน- วงสทายวน ไดพากนละโภคะไมนอย มายนดในการ เทยวบณฑบาต ปรารภความเพยร มจตเดดเดยว มความบากบนมนเปนนตย ละความยนดในโลก มา ยนดอยในธรรม ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา ปาจนวสทายมห ไดแก ในปาท กาหนดเขตรวมกน มคนรกษาคมครอง มชอวา ปาจนวงสะ. อธบายวา ปานน ทานเรยกวา ปาจนวงสะ เพราะตงอยในทศปราจนของหมบาน และ เพราะแวดลอมไปดวยพมไมไผ หรอเรยกวา ปาจนวงสะ เพราะเปนปาไมไผ. บทวา สกยปตตา ไดแก พวกราชกมารของเจาศากยะ มพระอน- รทธเถระเปนตน. บทวา สหายกา ความวา ชอวาเปนสหายกน เพราะเปนทาง คอ เปนการดารงอยรวมกน โดยเกดความสงเวชรวมกน บรรพชารวมกน และ บาเพญสมณธรรมรวมกน. บทวา ปหายานปปเก โภเค ความวา ทงกองแหงโภคะใหญ ทตนถงทบดวยบญญานภาพอนโอฬาร และมมาโดยการสบตอแหงตระกล บาลวา สหายานปปเก ดงนกม. บทวา อเฉ ปตตาคเต รตา ความวา ชอวายนดแลว คอ ยนดยงแลวในภาชนะสาหรบขอ เพราะความเปนของทนามาไดดวยการเทยว ขอเลยงชวต ชอวามาในบาตร เพราะมาแลวในบาตร ไดแกของทนบเนอง ในบาตร. อธบายวา หามอตเรกลาภ มสงฆภตเปนตน แลวยนดดวยภต ทระคนปนกนอนตนไดแลว ดวยการเทยวภกษา โดยอาศยกาลงแขงเทานน.


บทวา อารทธวรยา ความวา ตงความเพยรไว เพอบรรลประโยชน อนสงสด แตตนทเดยว คอ กอนทเดยว. บทวา ปหตตตา ความวา ชอวาเปนผมจตสงไปแลวสพระนพพาน เพราะความเปนผนอมไป โนมไป โอนไป (สพระนพพาน) และเพราะการ เขาถงตามกาลเวลา. บทวา นจจ ทฬหปรกกมา ความวา ชอวาเปนผมความบากบน ไมยอหยอนตลอดกาลทงปวง เพราะหมนประกอบการอยเปนสขในทฏฐธรรม ในวตรปฏบตทงหลาย. บทวา รมนต ธมมรตยา หตวา โลกย รต ความวา ละความ ยนดในรปารมณเปนตน อนเปนโลกยะ เพราะรแจงโลก และเพราะถงทสด แหงโลก คอละไดดวยมรรคปญญา ยอมยนดคออภรมย ดวยความยนดใน โลกตรธรรม และดวยความยนดยงในพระนพพานอนเปนผลเลศ. จบอรรถกถากมพลเถรคาถา ๙. นนทเถรคาถา วาดวยคาถาของพระนนทเถระ [๒๗๖] ไดยนวา พระนนทเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา เรามวแตประกอบการประดบตกแตง เพราะไมม โยนโสมนสการ มใจฟงซานกลบกลอก ถกกามราคะ เบยดเบยน เราไดปฏบตโดยอบายทชอบ ตามทพระ- พทธเจาผเปนเผาพนธพระอาทตย ฉลาดในอบาย ได ทรงสงสอนแนะนาแลว ถอนจตทจมลงในภพขนได.


อรรถกถานนทเถรคาถา คาถาของทานพระนนทเถระ เรมตนวา อโยนโสมนสกาโร. เรองราวของทานเปนอยางไร ? ไดยนวา พระเถระนเกดในเรอนแหงตระกล ในพระนครหงสาวด ในกาลของพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา ปทมตตระ บรรลนตภาวะแลว ฟงธรรมในสานกของพระผมพระภาคเจา เหนพระศาสดาทรงตงภกษรปหนง ในตาแหนงแหงภกษผเลศ ฝายคมครองทวารในอนทรยทงหลาย ปรารถนา ตาแหนงนน แมดวยตนเอง บาเพญมหาทานอนมากไปดวยบชาและสกการะ แดพระผมพระภาคเจา และภกษสงฆ ตงปณธานวา ในอนาคตกาล ขอขา- พระองค พงเปนเชนสาวกเหนปานน ของพระพทธเจาผเชนกนดวยพระองค ดงนแลว ตอแตนน กทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย เกดเปนเตาใหญ ในแมนาชอวา วนดา ในกาลของพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา อตถทสส วนหนงเหนพระศาสดา ประทบยนอยทรมฝง เพอจะขามฝงนา มความประสงคจะยงพระผมพระภาคเจาใหขามดวยตนเอง จงหมอบลงแทบบาท มลของพระศาสดา พระศาสดาทรงเลงดอธยาศยของมน แลวเสดจประทบขน สหลง. มนราเรงยนด แลววายตดกระแสนาไปโดยเรว ยงพระศาสดาใหถงฝง อยางฉบพลน พระผมพระภาคเจาตรสอนโมทนา ตรสบอกสมบตทจะเกดแกมน แลวเสดจหลกไป. ดวยบญกรรมนน มนทองเทยวอยแตในสคตภพเทานน แลวบงเกด ในพระครรภของพระนางมหาปชาบดโคตม โดยเปนพระโอรสของพระ- เจาสทโธนมหาราช ในพระนครกบลพสด ในพทธปบาทกาลน ในวนขนาน


พระนามพระกมาร พระประยรญาตไดขนานพระนามวา นนทะ ดงน ก เพราะทรงยงหมญาตใหยนดประสตแลว ในเวลาทนนทกมารเจรญพระชนม พรรษา พระศาสดาทรงยงธรรมจกรอนประเสรฐใหเปนไป ทรงทาการอน- เคราะหสตวโลก เสดจไปพระนครกบลพสด ทรงกระทาฝนโปกขรพรรษใหเปน อตถปบตในญาตสมาคม ตรสเวสสนดรชาดกแลวเสดจเขาไปบณฑบาตในวนท ๒ ยงพระชนกใหตงอยในโสดาปตตผลดวยพระคาถาวา อตตฏเ นปปม- ชเชยย บคคลไมควรประมาทในบณฑบาตอนตนพงลกขนยนรบ ดงนแลว เสดจไปสนเวศน ยงพระนางมหาปชาบดใหตงอยในโสดาปตตผล (และ) ยง พระราชาใหตงอยในสกทาคามผล ดวยพระคาถามอาทวา บคคลพงประพฤต ธรรมใหสจรต ในวนท ๓ เมอพธววาหมงคล คอการนาราชธดาเขาไปส นเวศนโดยการอภเษกของนนทกมาร กาลงดาเนนไป เสดจเขาไปบณฑบาต แลวทรงยงนนทกมารใหถอบาตร ตรสมงคลแลว ไมทรงรบบาตรจากมอของ นนทกมาร เสดจไปสพระวหาร ยงนนทกมารผถอบาตร ตามมาสพระวหาร ผไมปรารถนาอยนนเทยว ใหบรรพชาแลว ทรงทราบความทนนทกมารถกความ ไมยนดบบคน เพราะเหตทใหบรรพชาโดยวธอยางนน แลวทรงบรรเทาความ ไมยนดนนของนนทกมารโดยอบาย พระนนทะพจารณาโดยแยบคายแลวเรมตง วปสสนา บรรลพระอรหตแลวตอกาลไมนานนก. สมดงคาถาประพนธททาน กลาวไวในอปทานวา กพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา อตถทสส เปนพระสยมภ เปนนายกของโลก เปนพระตถาคต ไดเสดจไปทฝงนาวนดา เราเปนเตาเทยวไปในนา ออกไปจากนาแลว ประสงคจะทลเชญพระพทธเจา เสดจขามฟาก จงเขาไปเฝาพระองค ผเปนนายกของ


โลก (กราบทลวา) ขออญเชญพระพทธเจาผเปนมหา- มน พระนามวา อตถทสส เสดจขนหลงขาพระองค เถด ขาพระองคจะนาพระองคเสดจขามฟาก ขอพระ- องคโปรดทรงทาทสดแหงทกข แกขาพระองคเถด พระพทธเจาผมพระยศใหญ ทรงพระนามวา อตถทสส ทรงทราบถงความดารของเรา จงไดเสดจขนหลงเรา แลวประทบยนอย ความสขของเราในเวลาทนกถงตน ได และในเวลาทถงความเปนผรเดยงสา หาเหมอน กบสขเมอพนฝาพระบาทสมผสไม พระสมพทธเจา ทรงพระนามวา อตถทสส ผมพระยศใหญ เสดจขน ประทบยนทฝงนาแลว ไดตรสพระคาถาเหลานวา เราขามกระแสคงคา ชวเวลาประมาณเทาจตเปนไป กพระยาเตามบญน สงเราขามฟากดวยการสงพระพทธ- เจาขามฟากน และดวยความเปนผมจตเมตตา จก รนรมยอยในเทวโลกตลอด ๑,๘๐๐ กป จากเทวโลก มามนษยโลกน เปนผอนกศลมลตกเตอนแลว นง ณ อาสนะอนเดยว จกขามพนกระแสนา คอความสงสย ได พชแมนอย แตเขาเอาหวานลงในเนอนาด เมอ ฝนยงอทกธาราใหตกอย โดยชอบ ผลยอมทาชาวนา ใหยนด แมฉนใด พทธเขตทพระสมมาสมพทธเจา ทรงแสดงไวน กฉนนนเหมอนกน เมอบญเพมอทก- ธาราโดยชอบ ผลจกทาเราใหยนด เราเปนผมตนอน


สงไปแลวเพอความเพยร เปนผสงบระงบ ไมมอปธ กาหนดรอาสวะทงปวงแลว ยอมเปนผไมมอาสวะอย ในกปท ๑,๘๐๐ เราไดทากรรมใด ในกาลนนดวย กรรมนน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงการสง พระพทธเจาขามฟาก. เราเผากเลสทงหลายแลว ฯลฯ คาสอนของพระพทธเจาเรากระทาสาเรจแลว ดงน. กพระเถระครนบรรลพระอรหตแลว พจารณาสงกเลสทตนละไดแลว และความสขทตนไดรบวา นาอศจรรย ความเปนผฉลาดในอบายของพระ ศาสดา โดยทพระองค ทรงยกเราจากเปลอกตมคอภพ แลวใหประดษฐาน อยบนบกคอพระนพพาน ดงนแลว เกดความโสมนส ไดกลาวคาถา ๒ คาถา ดวยสามารถแหงอทาน ความวา เรามวแตประกอบการประดบตกแตง เพราะไม มโยนโสมนสการ มใจฟงซาน กลบกลอก ถกกาม ราคะเบยดเบยน เราไดปฏบตโดยอบายทชอบ ตามท พระพทธเจาผเปนเผาพนธ พระอาทตย ฉลาดในอบาย ไดทรงสงสอนแนะนา แลวถอนจตทจมลงในภพขน ได ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา อโยนโส มนสการา ความวา เพราะกระทาไวในใจซงกายอนไมงาม โดยความเปนของงาม คอ เพราะ เหตแหงการทาไวในใจ โดยความเปนของงาม โดยมนสการไมชอบดวยอบาย อธบายวา เพราะเขาใจรางกายทไมงามวางาม.


บทวา มณฑาน ความวา ซงเครองประดบอตภาพ ดวยอาภรณ ทงหลายมสรอยขอมอเปนตน และดวยเครองประทนผว มระเบยบและของ หอมเปนตน. บทวา อนยชส แปลวา ประกอบแลว อธบายวา ไดเปนผ ขวนขวาย การประดบตกแตงรางกาย. บทวา อทธโต ความวา เปนผอนความเมาทงหลาย มความเมา เพราะชาต โคตร รป และความเปนหนม เปนสาวเปนตน ยกขนแลว คอเปนผมจตไมสงบแลว. บทวา จปโล ความวา ชอวาเปนผโลเล เพราะความเปนผมจต ไมมนคง เหมอนลงปา และกลบกลอก เพราะประกอบในความเปนผมอารมณ หวนไหว ดวยการประดบตกแตงรางกายและประดบดวยผาเปนตน. บทวา อาส แปลวา ไดเปนแลว. บทวา กามราเคน ประกอบ ความวา เปนผอนฉนทราคะในวตถกามทงหลาย เบยดเบยน คอบบคน ไดแก เสยดแทง. บทวา อปายกสเลน ความวา มพระพทธเจาคอพระผมพระภาคเจา ผฉลาดดวยความฉลาด ในอบายเปนเครองทรมานเวไนยสตว เปนเหต. กบทวา อปายกสเลน นเปนตตยาวภตตลงในอรรถแหงเหต. กพระเถระ กลาวบทวา อปายกสเลน น หมายถง การนากามราคะของตนออกไปได ดวยพระดารสทตรสเตอน โดยขออปมาทยกเอานางลงหางดวน และนางเทพ อปสรมาเปรยบเทยบ อธบายวา พระผมพระภาคเจาทรงยงทานพระนนทเถระ ใหมจตคลายกาหนดในนางชนบทกลยาณ โดยเปรยบนางชนบทกลยาณกอนวา นางลงตวนฉนใด นางชนบทกลยาณ เปรยบกบนางเทพอปสร ผมฝาเทา เหมอนนกพราบ กฉนนน แลวทรงชใหดนางเทพอปสร ผมเทาเหมอนนก


พราบ อปมาดจนาเอาลมอนเลก ออกจากลมใหญแลวทงไปฉะนน และดจ นายแพทยทาสรระใหชมดวยการดมนามน แลวนาเอาพษออก ดวยการให สารอกและการขบถาย ฉะนน แลวทรงยงจตใหคลายกาหนด แมในนางเทพ อปสร ผมฝาเทาเหมอนเทานกพราบ ดวยการตรสเปรยบเทยบอกครง แลว ทรงยงพระเถระใหตงอยในพระอรยมรรค ดวยการขวนขวายในสมถะ และ วปสสนาโดยชอบทเดยว. สมดงคาเปนคาถาทพระเถระกลาวไววา โยนโส ปฏปชชตวา ภเว จตต อทพพห เราไดปฏบตโดยอบายทชอบ ตามท พระพทธเจา ผเปนเผาพนธแหงพระอาทตย ฉลาดในอบาย ไดทรงสงสอน แนะนา แลวถอนจตทจมลงในภพขนได. กพระผมพระภาคเจา ทรงดาเนนวสทธปฏปทา ดวยสมถะและวปสสนา โดยชอบทเดยว ดวยอบาย คอดวยพระปรชาญาณ ยกจตของเราทจมลงในภพ ไดแก เปลอกตม คอสงสาร ดวยพระหตถ คอพระอรยมรรค อธบายวา ใหตงอยบนบก คอพระนพพาน. พระเถระเปลงอทานนแลว ในวนรงขน เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา แลวกราบทลอยางนวา ขาแตพระองคผเจรญ พระผมพระภาคเจาเปนผคา ประกน เพอใหขาพระองคไดนางอปสร ๕๐๐ ผมเทาเหมอนเทานกพราบอนใด ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคขอเปลองพระผมพระภาคเจา จากการเปน ผรบรองนน. แมพระผมพระภาคเจากตรสวา ดกอนนนทะ การรบรองใดแล เปนเหตใหจตของเธอหลดพนจากอาสวะทงหลาย เพราะไมยดมนในเวลานน เราตถาคต กพนจากการเปนผรบรองนนแลว. ลาดบนน พระผมพระภาคเจา ทรงทราบความทพระนนทะ เปนผมทวารอนคมครองแลวในอนทรยทงหลาย พรอมกบคณพเศษของทาน เมอจะทรงประกาศคณพเศษนน จงทรงตงทานไว ในตาแหนงของภกษผเลศ โดยความเปนผมทวารอนคมครองแลว ในอนทรย


โดยพระดารสวา ดกอนภกษทงหลาย พระนนทะ เปนผเลศกวาภกษผสาวก ของเราฝายคมครองทวารในอนทรยทงหลาย. แทจรง พระเถระคดวา เราถง ประการอนแปลกน เพราะอาศยความไมสารวมอนทรยทงหลายอนใดแล เรา จกขมความไมสารวมอนนนแลดวยด ดงนแลว เกดความอสาหะ เปนผมหร โอตตปปะ มกาลง ไดถงบารมในอนทรยสงวรอยางอกฤษฏ เพราะความเปน ผมอธการอนกระทาไวแลว ในศาสนาของพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา ปทมตตระ นน ฉะนแล. จบอรรถกถานนทเถรคาถา

๑๐. สรมาเถรคาถา วาดวยคาถาของพระสรมาเถระ [๒๗๗] ไดยนวา พระสรมาเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา ถาคนมจตไมตงมน ถงชนเหลาอนจะสรรเสรญ ชนเหลาอนกสรรเสรญเปลา เพราะตนมจตไมตงมน ถาตนมจตตงมนดแลว ถงชนเหลาอนจะตเตยน ชน เหลาอนกตเตยนเปลา เพราะตนมจตตงมนดแลว. จบวรรคท ๒


อรรถกถาสรมาเถรคาถา คาถาของทานพระสรมาเถระ เรมตนวา ปเร จ น ปสสนต. เรองราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาไวแลวในพระพทธเจาองค กอน ๆ สงสมบญทงหลายไวในภพนน ๆ เกดในตระกลพราหมณในเวลาท พระผมพระภาคเจา ทรงพระนานวา ปทมตตระ ทรงบาเพญบารม แลว ประทบอยในภพชนดสต บรรลนตภาวะแลว เรยนจบไตรเพท เปนผชานาญ ในบทแหงพระเวท ของสนฆณฑศาสตร เกฏภศาสตร สกขรศาสตร ปเภทศาสตร มอตหาสศาสตร เปนท ๕ รแจมแจง เขาใจในโลกายศาสตร และมหาปรส- ลกขณศาสตรไมบกพรอง ละกามทงหลายแลวบวชเปนดาบส เพราะความเปน ผมอธยาศยนอมไปในเนกขมมะ อนหมดาบสประมาณ ๘๔,๐๐๐ แวดลอมแลว ยงฌานและอภญญาใหเกด แลวอยในอาศรม อนเทวดาเนรมตให ระลกถง พระพทธคณ เพราะความเปนผมอธการอนกระทาไวแลวในพระพทธเจาองค กอน ๆ และเพราะมแนวทางอนแนนอน ทมาแลวในลกษณะแหงมนตทงหลาย กอพระเจดยทรายทคงนา อนมนาไหลวนแหงหนง อทศพระพทธเจาทงหลาย ในอดต ไดเปนผมความยนดยงในบชาและสกการะ. ดาบสทงหลายเหนดงนน จงถามวา บชาสกการะนทานกระทาเจาะจง ใคร. เขานามนตสาหรบดลกษณะมาแจกแจงลกษณะของมหาบรษ เทาทม มาในพระคมภร แจงแกดาบสเหลานน แลวตงอยในกาลงญาณของตน ประกาศคณของพระพทธเจา ตามแบบฉบบแหงตาราดมหาปรสลกษณะ แมดาบสเหลานนฟงดงนนแลว เปนผมใจเลอมใส จาเดมแตนน กพากน บชาพระสถป มงเฉพาะพระสมมาสมพทธเจาอย.


กโดยสมยนน พระโพธสตวพระนามวา ปทมตตระ จตจากหมเทพ ในสวรรคชนดสต กาวลงสครรภพระมารดา. พทธนมต ๓๒ ประการ ในภพ สดทายปรากฏแลว และพทธนมตทงปวง เปนอพภตธรรมทนาอศจรรย ดาบสแสดงพระพทธนมตเหลานนแกอนเตวาสกทงหลาย เพมพนความ เลอมใสในพระสมมาสมพทธเจาทงหลาย แกดาบสเหลานน เหลอประมาณ กระทากาละแลว บงเกดในพรหมโลก เมอดาบสเหลานนกาลงทาการบชา สรระของตนอย กมาปรากฏราง แลวกลาววา เราคออาจารยของทานทงหลาย ไปบงเกดในพรหมโลก ทานทงหลายจงเปนผไมประมาท หมนประกอบการ บชาพระเจดยทราย และจงหมนขวนขวายในการเจรญภาวนา ดงนแลว กลบ ไปสพรหมโลก. เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลายอยอยางน เกดในตระกล คฤหบด พระนครสาวตถ ในพทธปบาทกาลน เพราะเหตทเขาเจรญดวย สรสมบตในตระกลนน นบจาเดมแตวนทเกดแลว คนทงหลายจงตงชอเขาวา สรมา ดงน. ในเวลาทเขาเดนได นองชายกเกด คนทงหลายกตง ชอนองชายวา สรวฑฒ โดยกลาววา เดกคนน ยงสรใหเจรญเกดแลว. แมทารกทงสองนน กเหนพทธานภาพ ในคราวทพระองคทรงรบพระวหาร ชอวา เชตวน เปนผมจตศรทธาบวชแลว. ในพระเถระ ๒ รปนน พระสร- วฑฒเถระ ยงไมไดบรรลอตรมนสธรรมกอน แตเปนผไดปจจย ๔ เปนปกต เปนผอนคฤหสถและบรรพชตทงหลายสกการะเคารพแลว สวนพระสรมาเถระ จาเดมแตเวลาทบวชแลว เปนผมลาภนอย เพราะมกรรมมาตดรอน เชนนน แตเปนผอนชนสวนใหญยกยองนบถอ กระทากรรมในสมถะและวปสสนา ทงหลาย แลวเปนผมอภญญา ๖ ตอกาลไมนานนก. สมดงคาถาประพนธ ททานกลาวไวในอปทานวา


เราเปนดาบส ชอวา เทวละ อาศยอยทภเขา หมพานต ทจงกรมของเรา เปนทอนเทวดาเนรมตให ณ ภเขานน ครงนน เรามนมวยผม สะพายคนโทนา เมอจะแสวงหาประโยชนอนสงสด ไดออกจากปาใหญ ไป ครงนน ศษย ๘๔,๐๐๐คนอปฏฐากเรา เขาทงหลาย ขวนขวายเฉพาะกรรมของตน อยในปาใหญ เราออก จากอาศรม กอพระเจดยทรายแลว รวบรวมเอาดอกไม นานาชนดมาบชาพระเจดยนน เรายงจตใหเลอมใส ในพระเจดยนน แลวเขาสอาศรม พวกศษยไดมา ประชมพรอมกนทกคนแลว ถามถงขอความนวา ขาแตทานผประเสรฐ สถปททานนมสการกอดวยทราย แมขาพเจาทงหลายกอยากจะร ทานอนขาพเจา ทงหลายถามแลว ขอจงบอกแกขาพเจาทงหลาย. เราตอบวา พระพทธเจาทงหลายผมพระจกษ มยศใหญ ทานทงหลายไดพบแลว ในบทมนตของเรา มใชหรอ เรานมสการพระพทธเจาผประเสรฐสด ม ยศใหญเหลานน ศษยเหลานนไดถามอกวา พระ- พทธเจาผมความเพยรใหญ รเญยยธรรมทงปวง ทรง เปนผนาโลกเหลานน เปนเชนไร มคณเปนอยางไร มศลเปนอยางไร พระพทธเจาผมยศใหญเหลานน ม ศลเปนดงฤา เราไดตอบวา พระพทธเจาทงหลายม พระมหาปรสลกษณะ ๓๒ ประการ มพระทนตครบ ๔๐ ทศ มดวงพระเนตรดงตาแหงโค และเหมอนผล


มะกลา อนง พระพทธเจาเหลานน เมอเสดจดาเนน ไป กยอมทอดพระเนตรดเพยงชวแอก พระชานของ พระองคไมลน ใคร ๆ ไมไดยนเสยงทตอ อนง พระ สคตทงหลาย เมอเสดจดาเนนไป ยอมไมรบรอน เสดจดาเนนไป ทรงกาวพระบาทเบองขวากอน นเปน ธรรมดาของพระพทธเจาทงหลาย และพระพทธเจา เหลานน เปนผไมหวาดกลว เปรยบเหมอนไกรสร มฤคราช ฉะนน พระพทธเจาเหลานน ไมทรงยก พระองค และไมทรงขมขสตวทงหลาย ทรงหลดพน จากการถอตว และดหมน ทรงเปนผมพระองคเสมอ ในสตวทงปวง พระพทธเจาทงหลายเปนผไมทรงยก พระองค นเปนธรรมดาของพระพทธเจาทงหลาย และพระสมพทธเจาทงหลาย เมอเสดจอบตขน พระองคทรงแสดงแสงสวาง ทรงประกาศวการ ๖ ทวพนแผนดนนทงสน ทงพระองคทรงเหนนรกดวย ครงนนไฟนรกดบ มหาเมฆยงฝนใหตก นเปนธรรมดา ของพระพทธเจาทงหลาย พระพทธเจาผมหานาถะ เหลานนเปนเชนน พระพทธเจาผมยศใหญเหลานน ไมมใครเทยบเทา พระตถาคตทงหลาย เปนผม พระคณหาประมาณมได ใคร ๆ ไมเกนพระองคโดย เกยรตคณ. ศษยทกคนเปนผมความเคารพ ชนชมถอยคา ของเรา ตางไดปฏบตเชนนน ตามสตกาลง พวกเขาม


ความเพลดเพลนในกรรมของตน เชอฟงถอยคาของ เรา มฉนทะอธยาศย นอมไปในความเปนพระพทธเจา พากนบชาพระเจดยทราย ในกาลนน เทพบตรผม ยศใหญ จตจากชนดสต บงเกดในพระครรภของ พระมารดา หมนโลกธาตหวนไหว เรายนอยในท จงกรมไมไกลอาศรม ศษยทกคนไดมาประชมพรอม กนในสานกของเรา ถามวา แผนดนบนลอลน ดจ โคอสภะ คารนดจมฤคราช รองดจจระเข จกมผล เปนอยางไร ? เราตอบวา พระสมมาสมพทธเจา พระองคใดทเราประกาศ ณ ทใกลพระสถป คอ กองทราย บดน พระสมมาสมพทธเจาผมโชค เปน ศาสดาพระองคนน เสดจลงสพระครรภพระมารดา แลว. เราแสดงธรรมแกพวกศษยเหลานนแลว กลาว สดดพระมหามน สงศษยของตนไปแลว นงขดสมาธ และกาลงของเรากสนไป ดวยความเจบไขอยางหนก เราระลกถงพระพทธเจาผประเสรฐสดพระองคนน ทากาลกรยา ณ ทนนเอง ครงนน ศษยทกคนพรอมกน ทาเชงตะกอนแลว ยกซากศพของเราขนเชงตะกอน พวกเขาลอมเชงตะกอน ประนมอญชลเหนอเศยร อนลกศรคอความโศกครอบงา พากนมาคราครวญ เมอศษยเหลานน พไรราพนอย เราไดไปใกลเชง- ตะกอน สงสอนพวกเขาวา เราคออาจารยของทาน


ดกอนทานผมปญญาดทงหลาย ทานทงหลายอยาได เศราโศกเลย ทานทงหลายไมควรเปนผเกยจคราน ควรพยายามในประโยชนของตน ทงกลางคนและ กลางวน ทานทงหลายอยาไดประมาท ควรทาขณะ เวลาใหถงเฉพาะ เราพราสอนศษยของตนแลวกลบไป ยงเทวโลก เราไดอยในเทวโลกถง ๑๘ กป ไดเปน พระเจาจกรพรรด ๕๐๐ ครง และไดเสวยสมบตใน เทวโลกเกน ๕๐๐ ครง ในกปทเหลอเราไดทองเทยว ไปอยางสบสน แตกไมรจกทคตเลย นเปนผลแหง การกอเจดยทราย ในเดอนทดอกโกมทบาน ตนไม เปนอนมากตางกออกดอกบาน ฉนใด เราเปนผอน พระศาสดาผแสวงหาคณอนยงใหญใหบานแลวในสมย ฉนนนเหมอนกน ความเพยรของเรานาธระนอยใหญ ไป นามาซงธรรมอนเปนแดนเกษมจากโยคะ เราตด กเลสเครองผก ดงชางตดเชอกแลว เปนผไมมอาสวะ อย ในกปทแสน แตภทรกปน เราไดสรรเสรญพระ- พทธเจาใด ดวยการสรรเสรญนน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงการสรรเสรญ . เราเผากเลสทงหลายแลว ฯ ล ฯ คาสอนของพระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน. กภกษและสามเณรทงหลายผเปนปถชน ไมรวาทานพระสรมาเถระ ผมอภญญา ๖ เปนพระอรยะจงไมยกยอง จะพดคยอะไรกน กพากนตาหน เพราะความททานเปนผมลาภนอย โดยทชาวโลกไมสนใจ. แตเมอจะยกยอง


กพากนสรรเสรญพระสรวฑฒเถระ เพราะความททานเปนผอนชาวโลก เคารพนบถอ โดยความททานเปนผมปจจยลาภ. พระเถระคดวา ธรรมดาผท ควรตาหน กลบมผกลาวสรรเสรญ และผทควรสรรเสรญกลบถกกลาวตาหน นพงเปนโทษของความเปนปถชน ดงน เมอจะตาหนความเปนปถชน จง ไดกลาวคาถา ๒ คาถา ความวา ถาตนมจตไมตงมน ถงชนเหลาอนจะสรรเสรญ ชนเหลาอนกสรรเสรญเปลา เพราะตนมจตไมตงมน ถาตนมจตตงมนดแลว ถงชนเหลาอนจะตเตยน ชน เหลาอนกตเตยนเปลา เพราะตนมจตตงมนดแลว ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา ปเร ความวา คนอนจากตน ชอวา คนอน กคนพาลทงหลายทนอกจากบณฑต ทานประสงคเอาวา เปนคนอนในคาถาน อธบายวา แมจะสรรเสรญกเหมอนตาหนไมเปนประมาณ เพราะคนเหลานน กลาวโดยไมร คอ โดยไมตรกตรอง. บทวา น แปลวา ซงบคคลนน. บทวา ปสสนต ความวา อกอยางหนง คนเหลาอน ชมเชยบคคลผไมมจรง ไมเปนจรงนนแหละ โดยยกยองคณทไมมจรงไม เปนจรง วา ภกษชอโนน เปนผไดฌาน หรอวาเปนพระอรยะ เพราะความไมร หรอเพราะความเปนผมตณหาวบต. ก จ ศพททมอยในคาถานนน มการ นอมเขามาในตนเปนอรรถ. ดวย จ ศพทนน ทานแสดงความนวา กคน เหลาอนยอมสรรเสรญบคคลนน กแลการสรรเสรญนน เปนเพยงการสรรเสรญ ของคนเหลานน แตไมเปนทตงแหงความสรรเสรญ ในบคคลผมจตไมตงมน นน.


บทวา อตตา เจ อสมาหโต ความวา บคคลเหลาอนยอมสรรเสรญ บคคลใด ถาบคคลนนคอตนน มจตไมตงมน คอไมประกอบไปดวยมรรคสมาธ ผลสมาธ หรอเพยงอปจารสมาธและอปปมาสมาธเทานน อธบายวา ถาตน เปนผมจตฟงซาน คอมจตหมนไปผด เพราะความทกเลสทงหลาย อนเปน ปฎปกษตอความตงใจมน อนตนยงละไมได กพระเถระแสดงความไมมคณ คอ สมาธนมต ดวยบทวา อสมาหโต น. บทวา โมฆ แสดงถงภาวะของนปงสกลงค ดจในประโยคมอาทวา วสม จนทมสรยา ปรวตตนต พระจนทรและพระอาทตย ยอมหมนไป ไมเสมอกน. บทวา ปเร ปสสนต ความวา คนเหลาใดยอมสรรเสรญบคคลนน คอคนทมจตไมตงมน คนเหลานนยอมสรรเสรญเปนโมฆะ คอเปลา ไดแก หามลมได. เพราะเหตไร ? เพราะคนมจตไมตงมน อธบายวา เพราะเหต ทจตของบคคลนนไมตงมน. พงทราบวนจฉยในคาถาทสองดงตอไปน บทวา ครหนต ความวา ยอมตเตยน คอนนทา ไดแก กลาวโทษพระอรยเจา และบคคลผไดฌาน เพราะความไมรของตน หรอเพราะความมงราย โดยการชแจงถงความเปนผ ไมประพฤตปฏบต หรอโดยมงทาลายคณ โดยนยมอาทวา ภกษชอโนน ไม หมนประกอบความเพยร โดยทสดแมเพยงชวเวลารดนมโค มากไปดวยการ ปรนเปรอรางกาย ยนดในการนอนหลบ ยนดในการพดสงทไรประโยชน ยนดดวยการคลกคลดวยหมคณะอย ดงน. คาทเหลอพงทราบโดยปรยาย ท ขาพเจากลาวไวแลวในคาถาท ๑. เมอพระเถระประกาศความทตนเปนผหมด


กเลส และความทพระสรวฑฒเถระยงมกเลส ดวยคาถาเหลานอยางนแลว พระสรวฑฒเถระฟงคาเปนคาถานนแลว เกดความสลดใจ เรมตงวปสสนา ยงประโยชนตนใหบรบรณแลวตอกาลไมนานนก และบคคลผตเตยนทงหลาย กยงพระเถระใหอดโทษแลว. จบอรรถกถาสรมาเถรคาถา จบวรรควรรณนาท ๒ ในอรรถกถาเถรคาถา ชอวา ปรมตถทปน

ในวรรคน รวมพระเถระได ๑๐ รป คอ ๑. พระมหาจนทเถระ ๒. พระโชตทาสเถระ ๓. พระเหรญญกาน เถระ ๔. พระโสมมตตเถระ ๕. พระสพพมตตเถระ ๖. พระมหากาฬเถระ ๗. พระตสสเถระ ๘. พระกมพลเถระ ๙. พระนนทเถระ ๑๑. พระสรมา- เถระ และอรรถกถา.


เถรคาถา ทกนบาต วรรคท ๓

๑. อตตรเถรคาถา วาดวยคาถาของพระอตตรเถระ [๒๗๘] ไดยนวา พระอตตเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา ขนธทงหลาย เรากาหนดรแลว ตณหาเราถอน ขนแลว โพชฌงคเราเจรญแลว ความสนไปแหง อาสวะเราบรรลแลว ครนเรากาหนดรขนธทงหลาย แลว ถอนขายคอตณหาไดแลว ยงโพชฌงคใหเจรญ แลว เปนผไมมอาสวะ จกนพพาน.

วรรควรรณนาท ๓

อรรถกถาอตตรเถรคาถา คาถาของทานพระอตตรเถระเรมตนวา ขนธา มยา ปราตา. เรองราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาไวแลว ในพระพทธเจา องคกอน ๆ เขาไปสงสมกศลอนเปนอปนสยแหงพระนพพานไวในภพนน ๆ เกดในเรอนแหงตระกล ในกาลของพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา


สทธตถะ ในกปท ๙๔ แตภตรกปน บรรลความเปนผรแลว ไดเปนผมความ เลอมใสในพระศาสดา ประกาศตนเปนอบาสกแลว เรยกบรรดาผเปนญาตของ ตนมาประชมกน รวบรวมบชาสกการะเปนอนมาก กระทาการบชาพระ ธาตแลว. ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย เกด ในตระกลพราหมณ เมองสาเกต ในพทธปบาทกาลน ไดนามวา อตตระ เจรญวยแลว ไปสพระนครสาวตถ ดวยกรณยกจบางประการเหนยมกปาฎหารย อนพระผมพระภาคเจาทรงกระทาแลว ทโคนไมคณฑามพฤกษ (ตนมะมวง) เลอมใสแลว เปนผเจรญศรทธายงขน ดวยเทศนากาฬการามสตร บวชแลว ไปสพระนครราชคฤหกบพระศาสดา อยทพระนครราชคฤหนนแหละ เรมตง วปสสนา ไดเปนผมอภญญา ๖ ตอกาลไมนานนก. สมดงคาถาประพนธท ทานกลาวไวในอปทานวา เมอพระโลกนาถผนาของโลก ทรงพระนามวา สทธตถะ ปรนพพานแลว เราไดนาพวกญาตของเรา มาทาการบชาพระธาต. ในกปท ๙๔ แตภทรกปน เราไดบชาพระธาตใด ดวยการบชานน เราไมรจก ทคตเลย นเปนผลแหงการบชาพระธาต. เราเผากเลส ทงหลายแลว ฯ ล ฯ คาสอนของพระพทธเจา เรา กระทาสาเรจแลว ดงน. กพระเถระเปนผมอภญญา ๖ แลว เมอพระศาสดาเสดจประทบอย ในพระนครสาวตถ กออกจากกรงราชคฤหไปพระนครสาวตถ เพอจะทาพทธ- อปฏฐาก อนภกษทงหลายถามวา ดกอนอาวโส กจแหงบรรพชตอนทานให ถงทสดแลวหรอ ? เมอจะพยากรณพระอรหตผล ไดกลาวคาถา ๒ คาถา ความวา


ขนธทงหลายเรากาหนดรแลว ตณหาเราถอน ขนแลว โพชฌงคเราเจรญแลว ความสนไปแหง อาสวะเราบรรลแลว ครนเรากาหนดรขนธทงหลาย แลว ถอนขาย คอตณหาไดแลว ยงโพชฌงคใหเจรญ แลว เปนผไมมอาสวะ จกนพพาน ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา ขนธา ไดแก อปาทานขนธ ๕. บทวา ปราตา ความวา กาหนดร คอยงทกขสจใหเจรญแลววา นทกข ทกข ยงไปกวานไมม ดงน. ดวยบทวา ปราตา นน ทานกลาวหมายถงการ ตรสร โดยการกาหนดรทกขอรยสจ. บทวา ตณหา ความวา กเลสชาต ชอวาตณหา เพราะอรรถวา สะดง คอหวนไหว. บทวา สสมหตา แปลวา อนเราเพกถอนขนแลว พระเถระกลาวถงการตรสร ดวยการละสมทยสจดวยบทวา สสมหตา นน. บทวา ภาวตา มม โพชฌงคา ความวา ธรรม ๗ ประการชอวา โพชฌงค เพราะเปนองคแหงธรรมสามคค มสตเปนตน กลาวคอธรรมเปน เครองตรสร หรอเพราะเปนองคแหงพระอรยบคคล ผพรอมเพรยงดวยธรรม สามคคนน คอททานกลาววาธรรมเปนเครองตรสร. ธรรมทงหลายอนนบ เนองแลวในมรรคกลาวคอ สต ธมมวจยะ วรยะ ปต ปสสทธ สมาธและ อเบกขา อนเราเจรญแลว คอใหเกดแลว ไดแก เพมพนแลว. กในคาถาน พงทราบวา ธรรมในองคมรรคทงปวงกด โพธปกขยธรรมทงหมดกด พง ทราบวา ทานถอเอาแลว ดวยศพทวาโพชฌงคะ เพราะเปนประเภทธรรมท ไปรวมกบโพชฌงคนน. พระเถระแสดงความถงพรอมเฉพาะซงภาวนา แหง มรรคสจดวยบทวา ภาวตา มม โพชฌงคา นเหมอนกน.


บทวา ปตโต เม อาสวกขโย ความวา อสงขตธรรม อนได นามวา อาสวกขยะ เพราะเปนทสนไปแหงอาสวะทงหลาย มกามาสวะเปนตน อนเราถงแลว คอบรรลแลว. พระเถระกลาวความถงพรอมเฉพาะ ซงการ ทาใหแจงนโรธสจ ดวยบทวา ปตโต เม อาสวกขโย น. พระเถระ แสดงสมบตคอ สอปาทเสสนพพานของตน ดวยคามประมาณเทาน. กบดน พระเถระ เมอจะแสดงสมบตคออนปาทเสสนพพาน จงกลาว คาถาท ๒ ดวยคามอาทวา โสห ดงน. คาถาท ๒ นน มอธบายดงน เรานน รแลว คอ กาหนดรขนธ ทงหลาย โดยนยดงกลาวแลวอยางน และเมอกาหนดรอยางนนแลว จงถอน คอยกขนซงตณหาอนไดนามวา ชาลน เพราะมขายกลาวคอความเกดบอย ๆ มอาการรอยรดเหลาสตวไว ในอตภาพของตนและอตภาพของคนอน ใน อายตนะภายในและอายตนะภายนอก อนตางโดยประเภทมอดตเปนตน จาก จตสนดานของเรา เมอยกขายคอตณหานนขนไดอยางนน กยงโพชฌงคม ประเภทดงกลาวแลวใหเจรญ คอยงโพชฌงคเหลานนใหถงความบรบรณดวย ภาวนา ตอแตนนไป จงเปนผไมมอาสวะตงอยแลว บดน เราจกนพพาน คอจกดบรอบ ดวยการดบแหงจตดวงสดทาย เหมอนเปลวไฟหมดเชอดบไป ฉะนน. จบอรรถกถาอตตรเถรคาถา


๒. ภททชเถรคาถา วาดวยคาถาของพระภททชเถระ [๒๗๙] ไดยนวา พระภตทชเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา พระเจาปนาทะมปราสาททอง กวางโยชนกง สง ๒๕ โยชน มชนพนชน รอยพน สลางสลอน ไปดวยธง แวดลอมไปดวยแกวมณ สเขยวเหลอง ในปราสาทนน มคนธรรพ ประมาณ ๖,๐๐๐ แบง เปน ๗ พวก พากนฟอนราอย.

อรรถกถาภททชเถรคาถา คาถาของทานพระภททชเถระ เรมตนวา ปนาโท นาม โส ราชา. เรองราวของทานเปนอยางไร ? ไดยนวา พระเถระนเกดในตระกลพราหมณ ในกาลของพระผมพระ ภาคเจาทรงพระนามวา ปทมตตระ บรรลความเปนผรแลว เรยนจบศลปวทยา ของพราหมณทงหลาย ละกามทงหลายแลว บวชเปนดาบส ใหเขาสรางอาศรม อยทชฎปา วนหนง เหนพระศาสดาเสดจไปโดยอากาศ เปนผมใจเลอมใส ยน ประคองอญชลอย. พระศาสดาทรงทราบอธยาศยของดาบสแลว เสดจลงจาก อากาศ. ดาบสนอมเอานาผง เหงาบว เนยใส และนานม เขาไปถวายแด พระผมพระภาคเจา พระผมพระภาคเจาทรงอาศยความอนเคราะหดาบส จง ทรงรบไวตรสอนโมทนา แลวเสดจหลกไป.


ดวยบญกรรมนน เขาบงเกดในภพดสต ดารงอยในดสตพภพนนจน ตลอดอาย แตนนกทองเทยววนไปเวยนมาอยแตในสคตภพเทานน (เกด) เปนเศรษฐ มทรพยมาก ในกาลของพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา วปสส ยงภกษสงฆ ๖๘.๐๐๐ ใหฉนภตตาหาร แลวใหครองไตรจวร. เขาบาเพญกศลเปนอนมากอยางนแลว บงเกดในเทวโลก ดารงอย ในเทวโลกนนจนตลอดอาย จตจากเทวโลกนนแลวบงเกดในมนษย เมอโลก วางจากพระพทธเจา กบารงพระปจเจกพทธเจา ประมาณ ๕๐๐ ดวยปจจย ๔ จตจากมนษยโลกแลว บงเกดในราชตระกล สบราชสมบตมาโดยลาดบ บารงพระปจเจกพทธเจา (ของพระองค) ผบรรลปจเจกโพธญาณดารงอยแลว เมอพระปจเจกพทธเจาปรนพพานแลว เกบพระธาตมากอพระเจดยบชา เขา กระทาบญนน ๆ ไวในภพนน ๆ อยางนแลว เกดเปนบตรคนเดยวของ ภตทยเศรษฐ ผมสมบต ๘๐ โกฏ ในภตทยนคร ในพทธปบาทกาลน ได มนามวา ภททช ไดยนมาวา อสรยสมบต โภคสมบต และบรวารสมบต เปนตนของทาน ไดมเหมอนของพระโพธสตวในภพสดทาย. ในครงนน พระศาสดาทรงจาพรรษาอยในพระนครสาวตถ เสดจไป ภททยนคร พรอมกบภกษสงฆหมใหญ เพอจะทรงสงเคราะหภททชกมาร ทรงคอยความแกกลาแหงญาณ ของภททชกมาร จงประทบอย ณ ชาตยาวน. แมภททชกมาร นงอยบนปราสาทชนบน เปดสหบญชรมองด เหนมหาชน เดนทางไปฟงธรรมในสานกของพระผมพระภาคเจา จงถามวา มหาชนกลม นไปทไหน ? ทราบเหตนนแลว ไปสสานกของพระศาสดา ดวยบรวารเปน อนมาก แมเอง ฟงธรรมอย ทง ๆ ทประดบประดาไปดวยอาภรณทงปวง ยงกเลสทงมวลใหสนไป บรรลพระอรหตแลว. สมดงคาถาประพนธททาน กลาวไวในอปทานวา


ครงนน เราลงสสระโบกขรณ ทชางนานาชนด เสพแลว ถอนเหงาบวในสระนา เพราะเหตจะกน สมยนน พระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา ปท- มตตระ ผตนแลว ทรงผากมพลสแดง สลดผาบงสกล เหาะไปในอากาศ เวลานน เราไดยนเสยงจงแหงน ขนไปด ไดเหนพระผนาโลก เรายนอยในสระโบก- ขรณนนแหละ ไดทลออนวอนพระผนาโลกวา นาผง กาลงไหลออกจากเกษรบว นานมและเนยใส กาลง ไหลจากเหงาบว ขอพระพทธเจาผมปญญาจกษ โปรด ทรงรบเพออนเคราะหแกขาพระองคเถด ลาดบนน พระสมมาสมพทธเจาผศาสดา ทรงประกอบดวยพระ- กรณา มยศใหญ มพระปญญาจกษ เสดจลงจากอากาศ มารบภกษาของเรา เพอความอนเคราะห ครนแลว ไดทรงทาอนโมทนาแกเราวา ดกอนทานผมบญใหญ ทานจงเปนผมความสขเถด คตจงสาเรจแกทานดวยการ ใหเหงาบวเปนทานน ทานจงไดสขอนไพบลยเถด ครนพระสมพทธชนเจา พระนามวา ปทมตตระ ตรส ฉะนแลว ไดทรงรบภกษา แลวเสดจไปในอากาศ ลาดบนน เราเกบเหงาบวจากสระนน กลบมายงอาศรม วางเหงาบวไวบนตนไม ระลกถงทานของเรา ครงนน ลมพายใหญตงขนแลว พดเปาใหสนสะเทอน อากาศ ดงลนในเมอฟาผา ลาดบนน อสนบาตไดตกลงมาบน ศรษะของเรา ในกาลนน เรากนงตายอย ณ ทนนเอง


เราเปนผประกอบดวยบญกรรม เขาถงสวรรคชนดสต ซากศพของเราตกไป สวนเรารนรมยอยในเทวโลก นางเทพอปสร ๘๔,๐๐๐ นาง ลวนประดบประดาสวย- งาม ตางกบารงเราทกเชาเยน นเปนผลแหงการถวาย เหงาบว ครงนน เรามาสกาเนดมนษย เปนผถงความสข ความบกพรองในโภคทรพยไมมแกเราเลย นเปนผล แหงการถวายเหงาบว เราอนพระสมมาสมพทธเจา ผประเสรฐกวาทวยเทพ ผคงท พระองคนนทรงอน- เคราะหแลว จงเปนผสนอาสวะทงปวง บดนภพใหม ไมมอก ในกปทแสนแตภทรกปน เราไดถวายเหงาบว ใดในกาลนน ดวยการถวายเหงาบวนน เราไมรจกทคต เลย นเปนผลแหงการถวายเหงาบว. เราเผากเลส ทงหลายแลว ฯ ล ฯ คาสอนของพระพทธเจาเรากระทา สาเรจแลว ดงน. กเมอภททชกมารนน บรรลพระอรหตแลว พระศาสดาตรสเรยก ภททยเศรษฐมาวา บตรของทาน ประดบตกแตงแลว ฟงธรรมอย ตงอยใน พระอรหตแลว ดวยเหตนน การบวชของภททชกมารนน ในบดนเทานน สมควรแลว ถาไมบวช จกตองปรนพพาน ดงน. ทานเศรษฐ กราบทลวา เมอบตรของขาพระองคยงเลกอยเชนน ยงไมควรปรนพพาน ขอพระองคจง ทรงยงเขาใหบวชเถด พระศาสดาทรงยงภททชกมารใหบรรพชาแลวใหอปสมบท เสดจประทบอยในภททยนครนนตลอด ๗ วน แลวเสดจถงโกฏคาม กบาน (โกฏคาม) นนอยใกลฝงแมนาคงคา ชาวบานโกฏคาม บาเพญมหาทานถวาย ภกษสงฆ มพระพทธเจาเปนประมข.


พระภททชเถระ พอเมอพระศาสดาทรงปรารภเพอจะทรงกระทาอน- โมทนา กออกไปนอกบาน คดวา เราจกออกจากสมาบต ในเวลาทพระศาสดา เสดจมาใกลทางทฝงนาคงคา แลวนงเขาสมาบต. แมเมอพระมหาเถระทงหลาย มาถงกยงไมออกจากสมาบต ในเวลาทพระศาสดาเสดจมาแลวนนแหละจงออก ภกษผเปนปถชนทงหลาย พากนกลาวยกโทษวา พระภททชน บวชไดไมนาน เมอพระมหาเถระทงหลายมาถง กลบเปนผกระดางเพราะมานะ ไมยอมออกจาก สมาบต พวกชาวโกฏคาม ผกเรอขนานจานวนมากเพอพระศาสดาและภกษสงฆ พระศาสดาทรงพระดารวา เอาเถด เราจกประกาศอานภาพของพระภททชเถระ ดงนแลว ประทบยนบนเรอขนาน ตรสถามวา ภททชอยไหน ? พระภทท- ชเถระ ขานรบวา ขาพระองคภททชอยนพระพทธเจาขา แลวเขาไปเฝาพระ ศาสดา ประนมมอยนอยแลว พระศาสดาตรสวา มาเถดภททช ทานจงขน เรอลาเดยวกนกบเรา พระภททชเถระ เหาะขนแลวไปยนอยในเรอลาทพระ- ศาสดาประทบ ในเวลาทเรอไปถงกลางแมนาคงคา พระศาสดาตรสวา ภททช รตนปราสาททเธอเคยอยในเวลาทเธอเปนพระราชามนามวา มหาปนาทะ อยตรงไหน ? พระภททชเถระกราบทลวา จมอยในทนพระเจาขา. ตรสวา ภททช ถาเชนนน เธอจงตดความสงสยของเพอนสพรหมจารทงหลาย. ในขณะนน พระเถระ ถวายบงคมพระศาสดาแลว ไปดวยกาลงฤทธ ยกยอดปราสาทขนดวยหวแมเทาแลวชะลอปราสาท สง ๒๕ โยชน เหาะขน บนอากาศ และเมอเหาะขนได ๕๐ โยชน กยกปราสาทขนพนจากนา ลาดบนน ญาตทงหลายในภพกอนของทาน เกดเปนปลาเปนเตาและเปนกบ ดวยความ โลภอนเนองอยในปราสาท เมอปราสาทนน ถกยกขนกหลนตกลงไปในนา พระศาสดาเหนสตวเหลานนตกลงไป จงตรสวา ภททช ญาตทงหลายของเธอ จะลาบาก. พระเถระจงปลอยปราสาท ตามคาของพระศาสดา ปราสาทกลบ


ตงอยในทเดมนนเทยว. พระศาสดาเสดจถงฝง อนภกษทงหลายทลถามวา ขาแตพระองคผเจรญ ปราสาทน พระภททชเถระเคยอยเมอไร พระเจาขา จงตรสมหาปนาทชาดก แลวยงมหาชนใหดมนาอมฤต คอ พระธรรม. กพระ- เถระครนแสดงปราสาททอง อนตนเคยอยอาศยแลว พรรณนาดวยคาถาทง ๒ พยากรณพระอรหตผลวา พระเจาปนาทะ มปราสาททอง กวางโยชนกง สง ๒๕ โยชน มชนพนชน รอยพน สรางสลอนไป ดวยธง แวดลอมไปดวยแกวมณสเขยวเหลอง ใน ปราสาทนน มคนธรรพ ประมาณหกพน แบงเปน ๗ พวก พากนฟอนราอย ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา ปนาโท นาม โส ราชา ความวา พระเถระแสดงตนเหมอนคนอน เพราะความเปนผมอตภาพอนตรธานแลววา ในอดตกาลไดมพระราชาทรงพระนามวา ปนาทะ อธบายวาพระราชาพระ- องคนนแหละ ปรากฏพระนามวา พระเจามหาปนาทะ เพราะมราชานภาพมาก และเพราะเปนผประกอบไปดวยกตตศพท อนเกรยงไกรโดยนยมอาทวา จาเดมแตเสวยราชย ทรงมสมบตคอพระอตสาหะทกเมอ ดงน. บทวา ยสส ยโป สวณณโย ความวา ปราสาทสาเรจดวยทองน ของพระราชาใด. บทวา ตรย โสฬสพเพโธ ความวา กวางประมาณชวลกศรตก ๑๖ ครง กปราสาทนนกวางประมาณกงโยชน.


บทวา อจจมาห สหสสธา ความวา เบองบน คอ สวนสงของ ปราสาทนน พนชน คอ ประมาณพนชวงลกศร กปราสาทนนสงประมาณ ๒๕ โยชน กในคาถาน อาจารยบางพวกกลาวอธบายวา เพอความสะดวกใน การประพนธคาถาทานจงทฆะอหเปนอาห ไดรปเปนอาห. บทวา สหสสกณโฑ ไดแก มชนพนชน. บทวา สตเคณฑ ความวา มพน (หอคอย) หลายรอย. บทวา ธชาล ความวา สมบรณดวยธงทตดทปลายไมและธงปฎาก เปนตน ทเขาปกไวทเนนเขาเปนตนนน ๆ. บทวา หรตามโย ความวา สาเรจดวยทองคาธรรมชาต. แต อาจารยบางพวกกลาววา คลายแกวมณสเขยวสดธรรมชาต. บทวา คนธพพา ไดแก นางฟอน. บทวา ฉ สหสสาน สตตธา ความวา คนธรรพประมาณ ๖,๐๐๐ แบงเปน ๗ กลม พากนฟอนรา เพอสรางความอภรมยแกพระราชา ในททง ๗ แหง. คนธรรพเหลานน แมรายราอยอยางน กไมอาจทาพระราชาใหรนเรง ได ลาดบนน ทาวสกกเทวราชจงสงเหลานางเทพอปสร ผชานาญในการ รายรา ไปใหแสดงมหรสพ ในครงนน พระราชาจงทรงพระสาราญ ฉะนแล. จบอรรถกถาภททชเถรคาถา


๓. โสภตเถรคาถา วาดวยคาถาของพระโสภตเถระ [๒๘๐] ไดยนวา พระโสภตเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา เราเปนผมสต มปญญา ปรารภความเพยรเปน กาลง ระลกชาตกอนได ๕๐๐ กป ดจคนเดยว เรา เจรญสตปฏฐาน ๔ โพชฌงค ๗ มรรค ๘ ระลกชาต กอนได ๕๐๐ กป ดจคนเดยว.

อรรถกถาโสภตเถรคาถา

คาถาของทานพระโสภตเถระ เรมตนวา สตมา ปวา. เรอง ราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาไวแลวในพระพทธเจาองค กอน ๆ สงสมบญไวในภพนน ๆ เกดในเรอนแหงตระกล ในพระนคร หงสาวด ในกาลของพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา ปทมตตระ เจรญวยแลว ฟงพระธรรมเทศนาของพระศาสดา เหนพระศาสดาทรงตง ภกษรปหนง ในตาแหนงแหงภกษผเลศกวาภกษทงหลาย ผไดบพเพนวาส- ญาณ กระทาความปรารถนามงตาแหนงนน แมดวยตนเอง ทองเทยวไปใน สคตภพเทานน เกดในตระกลพราหมณ ในกาลของพระผมพระภาคเจา ทรง พระนามวา สเมธะ บรรลนตภาวะแลว ถงความสาเรจ ในภาควชาการและ


ศลปศาสตรของพราหมณทงหลาย มใจนอมไปในเนกขมมะ ละฆราวาสวสย แลวบวชเปนดาบส ใหเขาสรางอาศรมไวทชฏแหงปา ใกลภเขาหมวนต ยง อตภาพใหเปนไป ดวยมลผลาผลในปา สดบขาวความบงเกดขนแหงพระ พทธเจา เขาไปเฝาพระศาสดา ทภททวดนคร ดวยการพกอยรวมกนเพยง ราตรเดยวเทานน กเปนผมใจเลอมใส ชมเชยพระผมพระภาคเจาดวยคาถา ๖ คาถา มอาทวา ตว สตถา จ เกต จ พระองคเปนศาสดา เปน จอมเกต ดงน และพระศาสดากทรงประกาศยกยองพระดาบส. ดวยบญกรรม นน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย เกดในตระกลพราหมณ พระนครสาวตถ ในพทธปบาทกาลน. คนทงหลายไดตงชอเขาวา โสภตะ. โดยสมยตอมา เขาฟงพระธรรมเทศนาของพระศาสดา ไดเปนผมจตศรทธา บวชแลวเจรญวปสสนา ไดเปนผมอภญญา ๖ และไดเปนผมวสอนปฏบต แลว (มความชานาญพเศษ) ในบพเพนวาสญาณ. สมดงคาถาประพนธท ทานกลาวไว ในอปทานวา เราสรางอาศรมอยางสวยงามไว ณ ทศทกษณ แหงภเขาหมวนต ครงนน เราแสวงหาประโยชนอน สงสด จงอยในปาใหญ เรายนดดวยลาภและความ เสอมลาภ คอดวยเหงามนและผลไม ไมเบยดเบยน ใคร ๆ เทยวไป เราอยคนเดยว ครงนน พระสม พทธเจา พระนามวา สเมธะ เสดจอบตขนแลวใน โลก พระองคกาลงรอขนมหาชน ประกาศสจจะอย เรานไดสดบขาวพระสมพทธเจา ถงใคร ๆ ทจะบอก กลาวใหเรารกไมม เมอลวงไปได ๘ ป เราจงได สดบขาวพระนายกของโลก เรานาเอาไฟและฟนออก


ไปแลว กวาดอาศรม ถอเอาหาบสงของออกจากปาไป ครงนน เราพกอยในบาน และนคมแหงละคน เขาไป ใกลพระนครจนทวด โดยลาดบ สมยนน พระผมพระ ภาคเจา ผนาของโลกพระนามวา สเมธะ กาลงรอขน เปนอนมาก ทรงแสดงอมตบท เราไดผานหมชนไป ถวายบงคมพระชนเจา ผเสดจมาด ทาหนงสตว เฉวยงบาขางหนง แลวสรรเสรญพระผนาของโลกวา พระองคเปนพระศาสดา เปนจอมเกต เปนธงชยและ เปนสายญของหมสตว เปนทยดหนวง เปนทพง และเปนทเกาะของหมสตว เปนผสงสดกวาประชา. พระองคเปนผฉลาด เปนนกปราชญในทสสนะ ทรง ชวยประชมชนใหขามพนไปได ขาแตพระมน ผอน ทจะชวยใหสตวขามพนไปได ยงกวาพระองคไมมใน โลก สาครแสนลกทสด กพงอาจทจะประมาณได ดวยปลายหญาคา ขาแตพระสพพญ สวนพระญาณ ของพระองค ใคร ๆ ไมอาจประมาณไดเลย แผนดน กอาจทจะวางในตราชงแลวกาหนดได ขาแตพระองค ผมจกษ แตสงทเสมอกบพระปญญาของพระองคไม มเลย อากาศกอาจจะวดไดดวยเชอกและนวมอ ขา แตพระสพพญ สวนศลของพระองคใคร ๆ ไมอาจ จะประมาณไดเลย นาในมหาสมทร อากาศและพน ภมภาค ๓ อยางน ประมาณเอาได ขาแตพระองค ผมจกษ พระองคยอมเปนผอนใคร ๆ จะประมาณ


เอาไมได เรากลาวสรรเสรญพระสพพญ ผมพระ ยศใหญ ดวยคาถา ๖ คาถาแลว ประนมกรอญชล ยนนงอยในเวลานน พระพทธเจาผมพระปญญาเสมอ ดวยแผนดนเปนเมธชนด เขาขนานพระนามวาสเมธะ ประทบนงในทามกลางภกษสงฆแลว ไดตรสพระ- คาถาเหลานวา ผใดมใจเลอมใส ไดกลาวสรรเสรญ ญาณของเรา เราจกพยากรณผนน ทานทงหลายจงฟง เรากลาว ผนจะรนรมยอยในเทวโลก ๓๗ กป จกเปน จอมเทวดาเสวยราชสมบตอยในเทวโลก ๑,๐๐๐ ครง จกไดเปนพระเจาจกรพรรดเกน ๑๐๐ ครง และจกได เปนพระเจาประเทศราชอนไพบลย โดยคณานบมได เขาเปนเทวดาหรอมนษย จกเปนผตงมนในบญกรรม จกเปนผมความดารแหงใจไมบกพรอง มปญญากลา ในสามหมนกป พระศาสดาทรงพระนามวา โคตมะ ซงสมภพในวงศพระเจาโอกากราช จกเสดจอบตขน ในโลก ผนจกไมมความกงวล ออกบวชเปนบรรพชต จกบรรลพระอรหต แตอาย ๗ ขวบ ในระหวางทเรา ระลกถงตน และไดบรรลศาสนธรรม เจตนาทไมนา รนรมยใจ เราไมรจกเลย เราทองเทยวไปเสวยสมบต ในภพนอยภพใหญ ความบกพรองในโภคทรพย ไมม แกเราเลย นเปนผลในการสรรเสรญพระญาณ ไฟ ๓


กอง เราดบสนทแลว เราถอนภพทงปวงขนหมดแลว เราเปนผสนอาสวะทกอยางแลว บดน ภพใหมไมมอก ในกปทสามหมน เราไดสรรเสรญพระญาณใดดวยการ สรรเสรญนน เราไมรจะจกทคตเลย นเปนผลแหงการ สรรเสรญพระญาณ. เราเผากเลสทงหลายแลว ฯลฯ คาสอนของพระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน. กพระเถระ ครนบรรลพระอรหตแลว เมอระลกถงบพเพนวาสญาณ ของตนโดยลาดบ ไดเหนจนถงอจตตกปฏสนธ ในอสญญภพ แตนนกไม เหนจตตประวต ตลอด ๕๐๐ กป เหนเฉพาะในชาตสดทายเทานน เมอ ตรวจดอยวา นอะไร 9 จงเขาใจวา จกเปนอสญญภพ ดวยสามารถแหงนย สมดงทพระผมพระภาคเจาตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย เทวดาผมอายยน ชอวา อสญญสตวมอย พระโสภตะ จตจากอสญญภพนนแลว มาบงเกดใน ภพน เธอยอมรภพนน โสภตะ ยอมระลกได พระศาสดาทรงเหนความเปน ผฉลาดในการระลกชาต ของพระเถระผระลกชาตอย ดวยสามารถแหงนย อยางน จงทรงตงพระเถระไวในตาแหนงแหงภกษผเลศ ของภกษผระลก บพเพนวาสญาณ กตอแตนนมา ทานพระโสภตะนพจารณาบพเพนวาสานสต- ญาณ ของตนพรอมดวยคณพเศษ และขอปฏบตอนเปนปจจยแหงบพเพน- วาสานสตญาณนน แลวเกดความโสมนส เมอเปลงอทานอนแสดงถงเหตทง สองนน ไดกลาวคาถา ๒ คาถา ความวา เราเปนภกษผมสต มปญญา ปรารภความเพยร เปนกาลง ระลกชาตกอนได ๕๐๐ กป ดจคนเดยว เราเจรญสตปฏฐาน ๔ โพชฌงค ๗ มรรค ๘ ระลกชาต กอนได ๕๐๐ กป ดจคนเดยว ดงน.


บรรดาบทเหลานน บทวา สตมา ความวา ชอวาผมสตเพราะ ความบรบรณดวยสตปฏฐานภาวนา และเพราะถงความไพบลยแหงสต อนถง พรอมแลวดวยกาลเปนทประชมขนเอง. บทวา ปวา ความวา ชอวาผมปญญา เพราะความบรบรณ ดวยอภญญา ๖ และเพราะถงความบรบรณดวยปญญา. ชอวา ภกษ เพราะ ทาลายกเลสไดแลว. ภกษชอวา มความเพยร คอพลธรรมอนปรารภแลว เพราะมพละ ๕ มศรทธาเปนตน และความเพยรอนประกอบดวยสมมปปธาน ๔ อยาง สาเรจบรบรณดแลว. อธบายวา แมถงสตเปนตนจะเปนพลธรรม ในคาถาน ทานกถอเอาศรทธาเปนตน ดวยพลศพท เหมอนในประโยควา โคพลพทธา ปาณสมภารา โคพลพทธ เปนองคแหงบญและ ปญญา. บทวา ปจ กปปสตานาห เอกรตต อนสสร ความวา ระลกชาตกอนได ๕๐๐ กป ดจคนเดยว กวรยศพทในคาถาน แสดงถงการ ลบออก ตดออก พระเถระแสดงความทตนเปนผชานาญญาณ ในบพเพน- วาสญาณ ดวยวรยศพทน. บดน เพอจะแสดงขอปฏบต อนเปนเหตแหงความเปนผมสตเปนตน ของตน และเปนเหตใหสาเรจบพเพนวาสญาณอนยอดเยยมนน พระเถระจง กลาวคาถาท ๒ ดวยคามอาทวา จตตาโร ดงน. พงทราบวนจฉยในคาถาท ๒ ดงตอไปน บทวา จตตาโร สตปฏาเน ไดแก สตปฏฐาน กลาวคอสต อนเจอดวยโลกยะและโลกตระ ม ๔ อยางโดยความตางแหงอารมณของตน มกายานปสสนาเปนตน. บทวา สตต ไดแก โพชฌงค ๗. บทวา อฏ ไดแก มรรคมองค ๘.


อธบายวา โพชฌงค ๗ ของพระอรยบคคลผมจตตงมนดแลว ใน สตปฏฐานทงหลาย ยอมถงความบรบรณดวยภาวนาแนนอน มรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ อนประเสรฐ กเหมอนกน. สมจรงดงทพระธรรมเสนาบด สารบตร กลาวไววา ในบรรดา โพธปกขยธรรม ๓๗ ประการ อนประกอบดวยโกฏฐาส ๗ เมอโกฏฐาส หนง ถงความบรบรณแหงภาวนา ขนชอวาโกฏฐาสนอกน จะไมถงความ บรบรณดวยภาวนาไมม เพราะพระบาลมอาทวา พระอรยบคคลผมจตตงมน ดแลว ในสตปฏฐาน ๔ ยงโพชฌงค ๗ ใหเจรญแลว ตามความเปนจรง ดงน. บทวา ภาวย ความวา มการเจรญเปนเหต. คาทเหลอมนยดงกลาว แลวทงนน. จบอรรถกถาโสภตเถรคาถา

๔. วลลยเถรคาถา วาดวยคาถาของพระวลลยเถระ [๒๘๐] ไดยนวา พระวลลยเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา สงใดอนบคคลผมความเพยรมนพงทา กจใดอน บคคลผปรารถนาจะตรสรพงทา เราจกทากจนน ๆ ไมใหผดพลาดตามคาพราสอน ขอทานจงดความเพยร ความบากบนของเรา อนง ขอทานจงบอกหนทางอน หยงลงสอมตมหานพพานใหเรา เราจกรดวยปญญา เหมอนกระแสแหงแมนาคงคาไหลไปสสาคร ฉะนน.


อรรถกถาวลลยเถรคาถา คาถาของทานพระวลลยเถระ เรมตนวา ย กจจ ทฬหวรเยน. เรองราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาแลวในพระพทธเจาองค- กอน ๆ สงสมบญไวในภพนน ๆ เกดในตระกลพราหมณ ในกาลของพระผม พระภาคเจา ทรงพระนามวา สเมธะ บรรลนตภาวะแลว ถงความสาเรจ ในวชาและศลปศาสตร ละสมบต ๘๐ โกฎ บวชเปนดาบส ใหเขาสราง อาศรมไวทรมฝงนาแหงหนง ทชฏปาใกลเชงเขา แลวอย เหนพระศาสดา ผเสดจเขาไป เพอจะทรงอนเคราะหตน มใจเลอมใส ลาดหนงเสอ (เปน อาสนะ) ถวาย บชาพระผมพระภาคเจา ผประทบนงบนหนงเสอนน ดวย ดอกไมและจนทน ถวายผลมะมวง แลวถวายบงคมดวยเบญจางคประดษฐ. พระผมพระภาคเจา เมอทรงประกาศสมบตอนจะพงได เพราะถวายอาสนะท ประทบนง ทรงกระทาอนโมทนาแกดาบสแลวเสดจหลกไป. ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย เกดใน ตระกลพราหมณ ในพระนครไพศาล ในพทธปบาทกาลน ไดนามวา กณหมตร เจรญวยแลว เหนพทธานภาพในคราวทพระศาสดาเสดจไปพระนครไพศาล ไดมจตศรทธาบวชในสานกของพระมหากจจานเถระ ทานเปนผมปญญาออน และยอหยอนในความเพยร อาศยเพอนสพรหมจาร ผมความรอยตลอดกาลนาน. ภกษทงหลาย กเรยกทานตามลกษณนสยวา วลลยะ นนเทยว เพราะเหตททานไมอาศยภกษผเปนบณฑตบางรป กไมสามารถจะเจรญ งอกงามได เหมอนเถาวลย ถาไมอาศยบรรดาพฤกษชาต มตนไมเปนตน


บางชนด กไมสามารถจะเจรญเตบโคไดฉะนน. แตในเวลาตอมา ทานเขาไป หาพระเวณทตตเถระ ตงอยในโอวาทของพระเถระแลว เปนผมสตสมปชญญะ อย เมอจะถามพระเถระถงลาดบแหงขอปฏบต เพราะมญาณแกกลา จงได กลาวคาถา ๒ คาถา ความวา สงใดอนบคคลผมความเพยรมนพงทา กจใดอน บคคลปรารถนาจะตรสรพงทา เราจกทากจนน ๆ ไมใหผดพลาด ตามคาพราสอนของทาน จงดความ เพยรความบากบนของเรา อนง ขอทานจงบอกหนทาง อนหยงลงสอมตมหานพพานใหเรา เราจกรดวย ปญญา เหมอนกระแสแหงแมนาคงคาไหลไปสสาคร ฉะนน ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา ย กจจ ทฬหวรเยน ความวา สงใด อนบคคลผมความเพยรมน คอมความขยนขนแขงพงทา ไดแก กจใดอนบคคล พงทา คอพงปฏบตดวยความเพยรมน หรอดวยการเอาใจใสธระของบรษ. บทวา ย กจจ โพทธมจฉตา ความวา กจใดอนบคคลผปรารถนา เพอจะรคอตรสร คอใครจะแทงตลอดอรยสจ ๔ หรอพระนพพานนนแหละ พงกระทา. บทวา กรสส นาวรชฌสส ความวา บดน เราจกทากจนน ๆ ไมใหผดพลาด คอ จกปฏบตตามคาสงสอน. บทวา ปสส วรย ปรกกม ความวา พระเถระแสดงความเปนผใคร เพอจะทาของตน ดวยคาวา ทานจงดความพยายามชอบ อนไดนามวา " วรยะ " เพราะกระทาถกตองตามวธ ในธรรมตามทปฏบตอย และไดนามวา ปรกกมะ เพราะกาวไปขางหนา ไมใชแตเพยงเชอเทานน.


พระเถระเรยกพระเวณทตตเถระ ผใหกรรมฐาน ผเปนกลยาณมตร วา ตว (ทาน). บทวา มคคมกขาห ความวา ทานจงบอกอรยมรรค. อธบายวา จงบอกกรรมฐานคอสจจะ ๔ อนยงโลกตรมรรคใหถงพรอม. บทวา อชส ไดแก ทางตรง โดยเปนทางสายกลาง เพราะไม จดทางอนเปนสวนสด ๒ อยาง. บทวา โมเนน ไดแก ญาณ คอ มรรคปญญา. บทวา โมนสส ความวา จกร คอ จกแทงตลอด ไดแกจกบรรล พระนพพาน. บทวา คงคาโสโตว สาคร ความวา กระแสแหงแมนาคงคา ไมเบอหนายไหลลงสสาครคอสมทร โดยสวนเดยว ฉนใด พระวลลยเถระก ฉนนน ขอกรรมฐานกะพระเถระวา ขาพเจาประกอบเนอง ๆ ซงกรรมฐาน จกบรรลถงพระนพพาน ดวยมรรคญาณ เพราะฉะนน ทานจงบอกกรรมฐาน นน แกขาพเจา. พระเวณทตตเถระ ฟงคาขอนน แลว ไดใหกรรมฐานแกทานพระ- วลลยเถระ. แมทานพระวลลยเถระ หมนประกอบเนอง ๆ ซงกรรมฐาน ขวนขวายวปสสนา บรรลพระอรหตแลว ตอกาลไมนานนก. สมดงคาถา ประพนธททานกลาวไวในอปทานวา เราละเบญจกามคณอนนารก นารนรมยใจ และ ละทรพยประมาณ ๘๐ โกฎแลว บวชเปนบรรพชต ครน บวชแลว ไดเวนการทาความชวดวยกาย ละความ ประพฤตชวดวยวาจา อยแทบฝงแมนา พระพทธเจา


ผประเสรฐสด ไดเสดจมาหาเราผอยคนเดยว เราไม รจกวาเปนพระพทธเจา เราไดทาปฏสนถาร ครนทา ปฏสนถารแลว จงไดทลถามถงพระนามและพระ- โคตรวา ทานเปนเทวดาหรอคนธรรพ หรอเปนทาว สกกปรนททะ ทานเปนใคร หรอเปนบตรของใคร หรอเปนทาวมหาพรหมมาในทน ยอมสวางไสวไป ทวทศ เหมอนพระอาทตยอทยฉะนน ขาแตทานผ นรทกข จกรมกาพนหนงปรากฏทเทาของทาน ทาน เปนใคร เปนบตรของใคร เราจกรจกทานอยางไร ขอทานจงบอกชอและโคตร บรรเทาความสงสยของ เราเถด พระพทธเจาตรสตอบวา เราไมใชเทวดา ไมใชคนธรรพ ไมใชทาวสกกปรนททะ และความ เปนพรหมกหามแกเราไม เราสงสดกวาพรหมเหลานน ลวงวสยของพรหมเหลานน เราไดทาลายเครองผกพน คอกามไดแลว เผากเลสเสยหมดสน บรรลสมโพธ- ญาณอนอดมแลว. เราไดสดบพระดารสของพระองค แลว จงไดกราบทลวา ขาแตพระมหามน ถาพระองค เปนพระสพพญ พทธเจา ขอเชญพระองคประทบ นงเถด ขาพระองคจะขอบชาพระองค ขอพระองค จงทาทสดทกข แกขาพระองคเถด. เราไดลาดหนงเสอถวายพระศาสดาแลว พระผม พระภาคเจาประทบนงเหนอหนงเสอนน ดงสหราช นงอยทซอกภเขาฉะนน เราขนภเขาเกบเอาผลมะมวง


ดอกรงอนสวยงาม และแกนจนทนอนมคามาก เรา ถอประคองของทงหมด เขาไปเฝาพระผนาของโลก ถวายผลไมแดพระพทธเจา แลวเอาดอกรงบชา กเรา มจตเลอมใส มใจโสมนส มปตอนไพบลย ไดเอา แกนจนทนลบไลแลว ถวายบงคมพระศาสดาผนาของ โลก พระนามวา สเมธะ ประทบนงบนหนงเสอ เมอ จะยงเราใหราเรง ไดทรงพยากรณกรรมของเราใน ครงนนวา ดวยการถวายผลไมกบของหอม และ ดอกไมทงสองอยางน ผนจกรนรมยอยในเทวโลก ๒,๕๐๐ กป เขาจกเปนผมความดารทางใจไมบกพรอง ยงอานาจใหเปนไป ในกปท ๒,๖๐๐ จกไปสความ เปนมนษย จกไดเปนพระเจาจกรพรรด ผทรง มหทธฤทธ มมหาสมทรทง ๔ เปนขอบเขต วสสกรรม เทพบตร นรมตพระนคร อนมนามวา เวภาระ จก ใหพระนครนนสาเรจดวยทองลวน ๆ ประดบประดา ดวยรตนะนานาชนด เขาจกทองเทยวไปยงกาเนด ทงหลาย โดยอบายนเทยว เขาจกเปนผถงความสข ในทกภพ คอในความเปนเทวดาหรอมนษย เมอถง ภพสดทาย เขาจกเปนบตรพราหมณ จกออกบวช เปนบรรพชต จกเปนผถงฝงแหงอภญญา ไมมอาสวะ ปรนพพาน พระสมพทธเจา ทรงพระนามวา สเมธะ ผนาของโลก ครนตรสดงน เมอเรากาลงเพงดอย ไดเสดจเหาะไปในอากาศ ดวยกรรมททาไวดแลวนน


และดวยความตงเจตนาไว เราละรางมนษยแลว ได เขาถงสวรรคชนดสต จตจากดสตแลว ไปเกดใน ครรภของมารดา ในครรภทเราอย ไมมความบกพรอง ดวยโภคทรพยแกเราเลย เมอเรายงอยในครรภของ มารดา ขาว นา โภชนาหารเกดตามความปรารถนา แกมารดาของเราตามใจชอบ เราออกบวชเปนบรรพชต แตอาย ๕ ขวบ เมอปลงผมเสรจเรากไดบรรลพระ- อรหต เราคนหาบรพกรรมอย กมไดเหนโดยกปท ใกล ๆ (แต) เราระลกถงกรรมของเราไดถง ๓๐,๐๐๐ กป ขาแตพระองคผเปนบรษอาชาไนย ขาพระองค ขอนอบนอมแดพระองค ขาพระองคอาศยคาสอนของ พระองค จงไดบรรลบทอนไมหวนไหว ในกปท ๓๐,๐๐๐ เราบชาพระสมพทธเจาพระองคใด ดวยการ บชานน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงการบชา พระพทธเจา. เราเผากเลสทงหลายแลว ฯ ล ฯ คาสอน ของพระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน. กพระเถระครนบรรลพระอรหตแลว เมอจะพยากรณพระอรหตผล กไดกลาวคาถาเหลานแหละ ฉะนแล. จบอรรถกถาวลลยเถรคาถา*

* ในอปทานเรยกชอวา จนทนมาลยเถรคาถา


๕. วตโสกเถรคาถา

วาดวยคาถาของพระวตโสกเถระ [๒๘๒] ไดยนวา พระวตโสกเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา ชางกลบกเขามาหาเรา ดวยคดวา จกตดผม ของเรา เราจงรบเอากระจกจากชางกลบกนนมาสองด รางกาย รางกายของเรานไดปรากฏเปนของวางเปลา ความมดคออวชชา ในกายอนเปนตนเหตแหงความ มดมน ไดหายหมดสนไป กเลสดจผาขรวทงปวง เรา ตดขาดแลว บดน ภพใหมมไดม. อรรถกถาวตโสกเถรคาถา คาถาของทานพระวตโสกเถระ เรมตนวา เกเส เม โอลขสสนต. เรองราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาแลวในพระพทธเจาองค กอน ๆ สงสมบญมากมายไวในภพนน ๆ เกดในตระกลพราหมณ ในกาล ของพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา สทธตถะ ถงความสาเรจในวชา และศลปศาสตรของพราหมณ แลวละกามทงหลาย บวชเปนฤๅษ อนหมฤๅษ เปนอนมากแวดลอมแลว อยในปา สดบขาวความบงเกดขนแหงพระพทธเจา ราเรงยนดแลว ดารวา พระผมพระภาคพระพทธเจาทงหลาย หาโอกาสเฝา


ไดยาก อปมาเหมอนดอกมะเดอ เราควรเขาเฝาในบดนแหละ ดงนแลว แลวเดนทางไปเฝาพระศาสดาพรอมกบบรษทหมใหญ เมอเหลอทางอกหนง โยชนครงจะถงกลมปวยถงความตาย โดยสญญา อนสงไปแลวในพระพทธเจา บงเกดในเทวโลก ทองเทยวไป ๆ มา ๆ อยในเทวดาและมนษยทงหลาย เกดเปนนองชายคนเลกของพระเจาธรรมาโศกราช ในทสดแหงปพทธศกราช ๒๑๘ ในพทธปบาทกาลน. ทานไดมพระนามวา วตโสกะ. วตโสกราชกมาร เจรญวยแลว ถงความสาเรจในวชาและศลปศาสตร ทพงศกษารวมกบขตตยกมารทงหลายแลว (ศกษาจนแตกฉานเชยวชาญ) แกลวกลาในสตตนตปฎกและในพระอภธรรมปฎก ทง ๆ ทเปนคฤหสถ โดย อาศยพระครทตตเถระ วนหนงรบกระจกจากมอของชางกลบก ในเวลาปลง พระมสส มองดพระวรกาย เหนอวยวะทมหนงเหยวและผมหงอกเปนตน บงเกดความสลดพระทย ยงจตใหหยงลงในวปสสนา แลวยกขนสภาวนา เปน พระโสดาบน บนอาสนะนนเอง บวชในสานกของพระครทตตเถระ แลว บรรลพระอรหตตอกาลไมนานนก. สมดงคาถาประพนธททานกลาวไวใน อปทานวา เราเปนคนเลาเรยน ทรงจามนต รจบไตรเพท ชานาญในคมภรทานายมหาปรสลกษณะ คมภรอต หาสะพรอมดวยคมภรนคณฑศาสตรและคมภรเกตภ- ศาสตร ครงนนพวกศษยมาหาเราปานดงกระแสนา เราไมเกยจคราน บอกมนตแกศษยเหลานนทงกลาง วนและกลางคน ในกาลนน พระสมพทธเจา ทรง พระนามวา สทธตถะ เสดจอบตขนในโลก พระองค


ทรงกาจดความมดมดใหพนาศแลว ยงแสงสวางคอ พระญาณใหเปนไป ครงนน ศษยของเราคนหนง ได บอกแกศษยทงหลายของเรา พวกเขาไดฟงความนน จงไดบอกเรา เราคดวา พระสพพญพทธเจา ผเปน นายกของโลก เสดจอบตขนแลว ชนยอมอนวตรตาม พระพทธเจาพระองคนน เราไมมลาภ พระพทธเจา ทงหลาย เปนผมการอบตเลศลอย มจกษ ทรงยศใหญ ไฉนหนอ เราพงเขาไปเฝาพระพทธเจา ผประเสรฐสด เปนผนาของโลก เราถอหนงเสอผาเปลอกไมกรอง และคนโทนาของเราแลว ออกจากอาศรม เชญชวน พวกศษยวา ความเปนผนาโลกหาไดยาก เหมอนกบ ดอกมะเดอ กระตายในดวงจนทร หรอเหมอนกบนา นมกา ฉะนน พระพทธเจาเสดจอบตขนแลวในโลก แมความเปนมนษยกหาไดยาก และเมอความเปนผนา โลก และความเปนมนษยทงสองอยางมอย การได ฟงธรรมกหาไดยาก พระพทธเจาเสดจอบตขนในโลก พวกเราจกไดดวงตาอนเปนของพวกเรา มาเถดทาน ทงหลาย เราจกไปยงสานกของพระพทธเจา ดวยกน ทกคน ศษยทกคนแบกคนโทนา นงหนงเสอทงเลบ พวกเขาเตมไปดวยภาระ คอ ชฎา พากนออกไปจากปา ใหญในครงนน พวกเขามองดประมาณชวแอก แสวง หาประโยชนอนสงสด เดนมาเหมอนลกชาง เปนผ


ไมสะดง ประหนงไกรสรสหราช ฉะนน เขาทงหลาย ไมมความสะดง หมดความละโมบ มปญญา มความ ประพฤตสงบ เทยวเสาะแสวงหาโมกขธรรม ไดพากน เขาไปเฝาพระพทธเจาผประเสรฐสด (กอนจะถงท- หมาย) เหลอระยะทางอกหนงโยชนครง เราเกดเจบ ปวยขน เราระลกถงพระพทธเจา ผประเสรฐสดแลว ตาย ณ ทนน ในกปท ๙๔ แตภทรกปน เราได สญญาใดในกาลนน ดวยการไดสญญานน เราไมรจก ทคตเลย นเปนผลแหงสญญาในพระพทธเจา. เราเผา กเลสทงหลายแลว ฯ ล ฯ คาสอนของพระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน. กพระเถระครนบรรลพระอรหตแลว เมอจะพยากรณพระอรหตผล ไดกลาวคาถา ๒ คาถา ความวา ชางกลบกเขามาหาเรา ดวยคดวา จกตดผมของเรา เราจงเอากระจก จากชางกลบนน มาสองดดรางกาย รางกายของเรามไดปรากฏเปนของเปลา ความมดคอ อวชชาในกาย อนเปนตนเหตแหงความมดมน ได หายหมดสนไป กเลสดจผาขรวทงปวง เราตดขาด แลว บดนภพใหมมไดม ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา เกเส เม โอลขสลนต กปปโก อปสงกม ความวา ในเวลาทเราเปนคฤหสถ ในเวลาโกนหนวด ชาง กลบก คอชางทาผม คดวา จกตด จะแตงผมของเรา จงเขามาหาเรา โดย เตรยมจะตดผมเปนตน. บทวา ตโต ไดแก จากชางกลบกนน. บทวา


สรร ปจจเวกขสส ความวา พจารณารางกายทชราครอบงาแลว ดวยตน เองวา รางกายของเราถกชราครอบงาแลวหนอ ดงน ดวยมข คอการดนมต บนใบหนา ทมผมหงอกและหนงเหยวยนเปนตน ในกระจก ไดทวทงราง. กเมอพจารณาอยอยางน รางกายของเรากปรากฏเปนของวางเปลา คอรางกายของเราไดปรากฏ คอเหนชดวาเปนของวางเปลา จากสภาพตาง ๆ มสภาพทเทยง ยงยนและเปนสข เปนตน. เพราะเหตไร ? เพราะความมด คออวชชาในกาย อนเปนตนเหตแหงความมดมน ไดหายหมดสนไป อธบายวา คนทงหลาย ทอยในอานาจของความมด ในกายของตน ดวยความมดกลาว คอ อโยนโสมนสการใด เมอไมเหนสภาพมสภาพทไมงามเปนตน แมมอย ยอมถอเอาอาการวาเปนของงามเปนอนไมมอย ความมดคออวชชา ในกาย อนเปนตนเหตแหงความมดมน คอเปนทตงแหงการกระทาความมดนน ได หายหมดสนไป ดวยแสงสวางแหงญาณ กลาวคอ โยนโสมนสการ ตอจาก นน กเลสดจผาขรวทงปวง เรากตดไดขาด คอกเลสทงหลายอนไดนามวา โจฬา เพราะเปนดจพวกโจร โดยการเขาไปตดภณฑะคอกศล หรอเปนดจ ผาขรว เพราะความเปนทอนผาเกา ๆ ทเขาทงแลวในกองขยะเปนตน โดย เปนเศษผาทตดลกไฟ (หรอ) โดยเปนผาทคนดไมตองการ เพราะความเปน ของอนอสรชน คอคนเจรญรงเกยจ อนเราตดขาดแลว กเพราะความท กเลสเพยงดงผาขรวเหลานน เปนของอนเราเพกถอนไดแลว ดวยมรรคอน เลศ นนแล บดนภพใหมจงมไดม ไดแกการจะไปเกดในภพใหม ไมมอก ตอไป. จบอรรถกถาวตโสกเถรคาถา


๖. ปณณมาสเถรคาถา วาดวยคาถาของพระปณณมาสเถระ [๒๘๓] ไดยนวา พระปณณมาสเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา เราละนวรณ ๕ เพอบรรลความเกษมจากโยคะ แลวถอเอาแวนธรรม คอญาณทสสนะของตน สองด รางกายนทวทงหมด ทงภายในภายนอกรางกาย ของ เราน ปรากฏเปนของวางเปลา ทงภายในและภายนอก. อรรถกถาปณณมาสเถรคาถา คาถาของพระปณณมาสเถระ เรมตนวา ปจ นวรเณ หตวา. เรองราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาแลวในพระพทธเจาองค- กอน ๆ สงสมบญไวในภพนน ๆ เกดในเรอนแหงตระกล ในกาลของพระ- ผมพระภาคเจาทรงพระนามวา ตสสะ บรรลนตภาวะแลว วนหนง เมอ พระศาสดา ประทบอยในปา คลองบงสกลจวรไวทกงไม แลวเสดจเขาไปส พระคนธกฎ เขาถอธน เขาไปสชฏปา เหนผาบงสกลจวรของพระศาสดา แลวมใจเลอมใส วางธนแลวระลกถงพระพทธคณไหวผาบงสกล. ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย บงเกดในตระกลกฎมพ ในพระนครสาวตถ ในพทธปบาทกาลน. ไดยนวา


ในวนทเขาเกด ภาชนะทกอยางในเรอนนน ไดเตมบรบรณไปดวยถวเขยว อนสาเรจไปดวยทองและรตนะทงหลาย เขาเจรญวยแลว มครอบครว เมอ บตรคนทหนงเกดแลว สละฆราวาสวสย บวชอยในอาวาสใกลบาน เพยร พยายามอย ไดเปนผมอภญญา ๖ แลว. สมดงคาถาประพนธททานกลาวไวใน อปทานวา พระผมพระภาคเจาผสยมภ ทรงเปนบคคลผเลศ พระนามวา ตสสะ ไดเสดจอบตขนแลว พระพชตมาร ทรงวางบงสกลจวรไวแลว เสดจเขาสพระวหาร เรา สะพายธนทมสายและกระบอกนา ถอดาบเขาปาใหญ ครงนน เราไดเหนบงสกลจวร ซงแขวนอยบนยอดไม ในปานน จงวางธนลง ณ ทนนเอง ประนมกรอญชล เหนอเศยรเกลา เรามจตเลอมใส มใจโสมนส และ มปตเปนอนมาก ระลกถงพระพทธเจาผประเสรฐสด แลวไดไหวบงสกลจวร ในกปท ๙๒ แตภทรกปน เราไดไหวบงสกลจวรใด ดวยการไหวบงสกลจวรนน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงการไหว (บงสกล จวร). เราเผากเลสทงหลายแลว ฯ ล ฯ คาสอนของ พระพทธเจาเรากระทาสาเรจแลว ดงน. กพระเถระ เปนผมอภญญา ๖ แลว เขาไปสพระนครสาวตถ ถวายบงคมพระศาสดาแลว อยในปาชา กเมอทานไปไดไมนานนก บตร ของทานกไดทากาละ มารดาของทารกสดบขาววา พระเถระมาแลว มความ ประสงคจะยงพระเถระใหสกดวยคดวา พระราชาอยารบสมบตของเราผหาบตร มไดนไปเลย ไปสสานกของพระเถระดวยบรวารเปนอนมาก ทาการปฏสนถาร


แลว เรมจะประเลาประโลม. พระเถระยนอยในอากาศ เพอจะใหนางรความ ทตนเปนผปราศจากราคะแลว เมอจะแสดงธรรมแกนาง ดวยมขคอการประกาศ ขอปฏบต ไดกลาวคาถา ๒ คาถา ความวา เราละนวรณ ๕ เพอบรรลความเกษมจากโยคะ แลวถอเอาแวนธรรม คอญาณทสสนะของตน สองด รางกายนทวทงหมด ทงภายใน ภายนอก รางกาย ของเราน ปรากฏเปนของวางเปลาทงภายในและภาย- นอก ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา ปจ นวรเณ หตวา ความวา ละ คอ กาจด นวรณ ๕ มกามฉนทะเปนตน ดวยการบรรลฌาน. บทวา โยคกเขมสส ปตตยา ความวา เพอบรรลพระนพพาน อนเปนแดนเกษมจากโยคะทงหลาย ๔ มกามโยคะเปนตน คอ อนโยคะเหลานน ไมเขาไปประทษรายแลว. บทวา ธมมาทาส ไดแก แวนอนเปนองคธรรม. อธบายวา กระจก ยอมสองใหเหนคณและโทษในรปกายของผมองดอยฉนใด แวนธรรม กลาวคอวปสสนากฉนนน ชอวาเปนญาณทสสนะ เพราะเปนเหตใหรความ แตกตางแหงสามญญลกษณะของธรรมทงหลาย ยอมสองใหเหนคณในกาย ทชอวาโดยแตกตางกน เพราะแจกแจงสงกเลสธรรมอยางแจมแจง และยง การละสงกเลสธรรมนนใหสาเรจ สาหรบทานทพจารณาเหนอย ดวยเหตนน พระเถระจงกลาววา ธมมาทาส คเหตวาน าณทสสนมตตโน ปจจเวกข อม กาย สพพ สนตรพาหร


ถอเอาแวนธรรม คอ ญาณทสสนะของตน สองดรางกายนทวทงหมด ทงภายในภายนอก. คอ ถอเอาแวนธรรม แลวพจารณาโดยเฉพาะวา ไมเทยงบาง เปนทกขบาง เปนอนตตาบาง เหนรางกา คอ อตภาพของเราน อนเปน ทประชมแหงธรรม ชอวาทงภายในภายนอก เพราะความเปนอายตนะทเปนไป ในภายในและภายนอก ทงหมดคอไมมสวนเหลอ ดวยญาณจกษ กเราผเหน อยอยางน ทงภายในและภายนอก ไดแก รางกายคออตภาพ กลาวคอขนธ- ปญจกะ ทเวนสาระมความเทยงเปนตน จงชอวาเปนของวางเปลา เราไดเหน แลวตามความเปนจรงดวยญาณจกษ. แทจรง ขนธปญจกะแมทงสน ทานเรยกวากาย ดงในประโยคมอาทวา ดกอนภกษทงหลาย กายน เปนทมาประชมของคนเขลา ผอนอวชชาครอบงา แลว ประกอบแลวดวยตณหาอยางน. กพระเถระเมอจะแสดงความทตนเปนผมกจอนกระทาสาเรจแลววา ขนธปญจกะใดแลอนเราพงเหนในกายน ขนธปญจกะนนอนเราเหนแลว ไมม สวนใดๆ ของขนธปญจกะนนทเราจะตองเหนอก ดงน พยากรณพระอรหตผล แลว ดวยบทวา อทสสถ น. พระเถระแสดงธรรมแกหญงผเปนภรรยาเกาดวยคาถาเหลาน อยางน- แลว ยงนางใหตงอยในสรณคมนและศลทงหลายแลวสงไป. จบอรรถกถาปณณมาสเถรคาถา


๗. นนทกเถรคาถา

วาดวยคาถาของพระนนทกเถระ [๒๘๔] ไดยนวา พระนนทกเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา โคอาชาไนยทด ถงพลาดแลวกตงตวได ได ความสงเวชอยางยงแลว ไมยนยอ นาภาระตอไปได ฉนใด ทานทงหลายจงทรงจาขาพเจาไววา เปนอา- ชาไนยผสมบรณดวยทศนะ เปนสาวกของพระสมมา- สมพทธเจา เปนบตรผเกดแตอระแหงพระพทธเจา. อรรถาถกานนทกเถรคาถา คาถาของทานพระนนทกเถระ เรมตนวา ยถาป ภทโท อาชโ. เรองราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาไวแลวในพระพทธเจา องคกอน ๆ กระทาบญไวในภพนน ๆ บงเกดในปจจนตประเทศ ในกาลของ พระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา สข บรรลนตภาวะแลว เปนนายพรานปา เทยวไป วนหนง เหนทสาหรบจงกรมของพระศาสดา แลวมจตเลอมใส เกลย- ทราย (ใหเสมอ). ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย บงเกดในตระกลแหงคฤหบด ในจมปานคร ในพทธปบาทกาลน คนทงหลาย


ตงชอเขาวา นนทกะ. สวนพชายของเขาชอวา ภรตะ ประวตตอนตนของเขา จกแจมแจงในเรองตอไป แมเขาทงสองบรรลนตภาวะแลว ฟงขาววาทาน- พระโสณโกฬวสะบวชแลว พดกนวา แมขนชอวา พระโสณะเปนสขมาลชาต เหนปานนน กยงบวช เราทงสองจะมวลงเลอยใย ? ดงน บวชแลว บรรดา พระเถระสองพนองนน พระภรตเถระ เจรญวปสสนาแลวไดเปนผมอภญญา ๖ ตอกาลไมนานนก. สวนพระนนทกเถระ ไมอาจจะยงวปสสนาใหกาวสงขนไดกอนเพราะ เหตทกเลสทงหลายมกาลง ไดแกกระทากรรมในวปสสนาอยางเดยว ลาดบนน พระภรตเถระ รอาสยกเลสของพระนนทกเถระผนองชายประสงคจะเปนทพง พานก จงใหพระนนทกเถระเปนปจฉาสมณะ (พระตดตาม) ออกจากวหารแลว นงทใกลทาง บอกวปสสนากถาแลว. กโดยสมยนน เมอพวกกองเกวยนเดนทางไป ววทเขาเทยมเกวยน ตวหนง ไมสามารถจะยกเกวยนขนในท ๆ เปนหลมไดลมลง. ลาดบนน นายกองเกวยนจงปลดมนออกจากเกวยน แลวใหหญาและนาดม ใหพกเหนอย แลวเทยมทแอกอก ลาดบนน โคพกหายเหนอยแลว พอมกาลง กยกเกวยน นนขนจากทหลมใหตงอยในทางได. ลาดบนน พระภรตเถระ จงแสดงโคนนเปนตวอยางแกพระนนทกะวา ดกอนอาวโสนนทกะ เธอเหนการกระทาของโคนหรอไม เมอพระนนทกะ ตอบวา เหนขอรบ จงกลาววา เธอจงใครครวญความขอนใหจงด พระนนทก- เถระ กระทาโคนนแหละใหเปนอารมณวา โคนพกเหนอยแลว ยอมยกของ หนกออกจากทซงเปนหลมได ฉนใด แมเรากพงยกตนออกจากหลมคอสงสาร ฉนนน ดงนแลว การทากรรมในวปสสนา บรรลพระอรหตตอกาลไมนานนก. สมดงคาถาประพนธททานกลาวไวในอปทานวา


เมอกอนเราเปนพรานเนอ เราเทยวหาเนอสมน อยในอรญราวปา ไดพบทจงกรม เรามจตเลอมใส มใจโสมนส กอบเอาทรายใสพกมาโรยลง ในทจงกรม ของพระสคตเจาผมสร ในกปท ๓๑ แตภทรกปน เราไดโรยทราย (ในทจงกรม) ดวยกรรมนน เราไมรจก ทคตเลย นเปนผลแหงทราย. เราเผากเลสทงหลายแลว ฯ ล ฯ คาสอนของพระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน. กพระเถระครนบรรลพระอรหตแลว เมอจะพยากรณพระอรหตผล ในสานกของพระภรตเถระผเปนพชายของตน ไดกลาวคาถา ๒ คาถา ความวา โคอาชาไนยทด ถงพลาดแลวกตงตวได ได ความสงเวชอยางยงแลว ไมยนยอ นาภาระตอไปได ฉนใด ทานทงหลายจงทรงจาขาพเจาไววา เปน อาชาไนย ผสมบรณดวยทศนะ เปนสาวกของพระ- สมมาสมพพธเจา เปนบตรผเกดแตอระแหงพระพทธ- เจา ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา ภยโย ลทธาน สเวค อทโน วหเต ธร ความวา ไดความสลดใจวา การไมนาภาระอนมาถง (เฉพาะ) นไปนน เปนสงไมเหมาะสาหรบเราผมกาลงและความเพยรโดยชาตเลย ดงนแลว เปนผ ไมยนยอ คอ มใจไมทอถอย ไดแก มจตไมหอเหยว. อกอยางหนง ปาฐะวา อลโน (กม). ความกอนนนแหละ คอ นาไป ไดแก เขนไปซงธระคอภาระ ของตนโดยยง คอ ยงกวาประมาณไดบอย ๆ. บททเหลอมนยดงกลาวไวใน อรรถกถาแหงรมณยวหารเถรคาถา หนหลงแลวทงนน. จบอรรถกถานนทกเถรคาถา


๘. ภรตเถรคาถา วาดวยคาถาของพระภรตเถระ [๒๘๕] ไดยนวา พระภรตเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา มาเถดนนทกะ เราจงพากนไปยงสานกของพระ อปชฌายะเถด เราจกบนลอสหนาท เฉพาะพระพกตร ของพระพทธเจา ผประเสรฐ พระผมพระภาคเจาผ ผเปนมน มความเอนดเรา ทรงใหบรรพชาเพอ ประโยชนอนใด ประโยชนอนนน เรากไดบรรลแลว ความสนไปแหงสงโยชนทงปวง เรากไดบรรลแลว. อรรถกถาภรตเถรคาถา คาถาของทานพระภรตเถระ เรมตนวา เอห นนทก คจฉาม. เรองราวของทานเปนอยางไร ? ไดยนมาวา พระเถระน เกดในเรอนแหงตระกล ในกาลของพระผ มพระภาคเจา ทรงพระนามวา อโนมทสส บรรลนตภาวะแลว วนหนง ถอเอาคแหงรองเทา นาพงใจและนาด มสมผสทออนนม สวมใสสบาย เดนทางไป เหนพระศาสดากาลงทรงจงกรมอย มใจเลอมใส นอมเอารองเทา เขาไปถวาย กราบทลวา ขอพระผมพระภาคเจา จงทรงสวมรองเทา อนจะ


พงเปนไปเพอประโยชนเกอกล เพอความสข แกขาพระองคตลอดกาลนาน. พระผมพระภาคเจา ทรงสวมรองเทา เพอจะทรงอนเคราะหเขา. ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย เกด ในตระกลแหงคฤหบด ในจมปานคร ในพทธปบาทกาลน ไดมนามวา ภรตะ. เขาบรรลนตภาวะแลว ฟงความทพระโสณเถระบวชแลว เกดความ สลดใจวา แมขนชอวา พระโสณเถระกยงบวช ดงน แลวออกบวช กระทา บรพกจเสรจแลว กระทากรรมในวปสสนา ไดเปนผมอภญญา ๖ ตอกาล ไมนานนก. สมดงคาถาประพนธททานกลาวไว ในอปทานวา พระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา อโนมทสส เชษฐบรษของโลก ประเสรฐกวานรชน มพระจกษ เสดจออกจากทประทบสาราญกลางวนแลว เสดจขน ถนน เราสวมรองเทาททาอยางดออกเดนทางไป ณ ท นน เราไดเหนพระสมมาสมพทธเจา งามนาดนาชม เสดจดาเนนดวยพระบาทเปลา เรายงจตของตนให เลอมใส ถอดรองเทาออกวางไวแทบพระบาท แลว กราบทลวา ขาแตพระสคตผเปนมหาวรบรษ เปนใหญ เปนผนาชนพเศษ ขอเชญพระองคทรงสวมรองเทา เถด ขาพระองคจกไดผลจากรองเทาคน ขอความ ตองการของขาพระองคจงสาเรจเถด พระผมพระภาค เจาทรงพระนามวา อโนมทสส เชษฐบรษของโลก ประเสรฐกวานรชน ทรงสวมรองเทาแลว ไดตรส พระดารสนวา ผใดเลอมใสถวายคแหงรองเทาแกเรา ดวยมอทงสองของตน เราจกพยากรณผนน ทานทง


หลายจงฟงเรากลาว เทวดาทก ๆ องคไดทราบพระ พทธดารสแลว มาประชมกน ตางกมจตปต ดใจ เกดความโสมนส ประนมกรอญชล พระผมพระภาค เจาไดตรสวา เพราะการถวายรองเทานแล ผนจกเปน ผถงความสข จกเสวยราชสมบตในเทวโลก ๕๕ ครง จกไดเปนพระเจาจกรพรรดราช ๑,๐๐๐ ครง และจก ไดเปนพระเจาประเทศราช อนไพบลย โดยคณนา นบมได ในกปซงนบไมถวน แตภทรกปน สกล- โอกากราช จกสมภพพระศาสดา มพระนามวา โคดม จกเสดจอบตขนในโลก ผนจกเปนทายาทในธรรม ของพระศาสดาพระองคนน เปนโอรสอนธรรมเนร- มต จกกาหนดรอาสวะทงปวงแลว จกเปนผไมม อาสวะ ปรนพพาน ผนเกดในเทวโลก หรอในมนษย- โลก จกเปนผมปญญา จกไดยานอนเปรยบดวยยาน ของเทวดา ปราสาท วอ ชาง ทประดบประดาแลว และรถทเทยมแลวดวยมาอาชาไนย ยอมเกดปรากฏ แกเราทกเมอ แมเมอเราออกบวช กไดออกบวชดวย รถ ไดบรรลพระอรหต เมอกาลงปลงผม นเปนลาภ ของเรา เราไดดแลว คอ การคาขายเราไดประกอบ ถกทางแลว เราถวายรองเทาคหนง จงไดบรรลบทอน ไมหวนไหว ในกปอนประมาณมได นบแตภทรกป น เราไดถวายรองเทาใด ดวยการถวายรองเทานน


เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงการถวายรองเทา. เราเผากเลสทงหลายแลว ฯลฯ คาสอนของพระ- พทธเจาเรากระทาสาเรจแลว ดงน. กพระเถระผมอภญญา ๖ แลว เมอพระนนทกเถระผเปนนองชาย ของตน กระทาการพยากรณพระอรหตผล โดยนยดงกลาวแลวในหนหลง เมอจะบอกถงความปรวตก อนเกดขนแลว แกพระนนทกเถระวา บดนแม พระนนทกะ กเปนพระอรหตแลว เอาเถด เราแมทงสองไปสสานกของพระ ศาสดาแลว จกกราบทลความทเราทงสองเปนผมพรหมจรรยอนอยจบแลว ดงน ไดกลาวคาถา ๒ คาถา ความวา มาเถดนนทกะ เราจงพากนไปยงสานกของพระ อปชฌายเถด เราจกบนลอสหนาท เฉพาะพระพกตร ของพระพทธเจาผประเสรฐ พระผมพระภาคเจาผ เปนมนมความเอนดเรา ทรงใหบรรพชาเพอประโยชน อนใด ประโยชนอนนนเรากไดบรรลแลว ความสน ไปแหงสงโยชนทงปวง เรากไดบรรลแลว ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา นนทก เปนอาลปนะ (คาเรยกรอง). บทวา เอห เปนคาเรยกใหพระนนทกเถระมายงสานกของตน. บทวา คจฉาม เปนคาชวนใหพระนนทกเถระ กระทากจทควรทารวมกบตน. บทวา อปชฌายสส หมายถงพระสมมาสมพทธเจา อธบายวา พระสมมาสมพทธเจา สมควรเรยกขานวาเปนพระอปชฌายโดยพเศษ เพราะ ทรงเขาไปเพงโทษนอยและโทษใหญ ของสตวโลกพรอมทงเทวโลก โดยทรง ตรวจดอธยาศย อนสย และจรตเปนตน ของสตวทงหลายตามความเปนจรง ดวยพระสมนตจกษ และดวยพทธจกษ เพอจะแสดงถงประโยชนของการไป


พระเถระจงกลาววา สหนาท นทสสาม พทธเสฏสส สมมขา เรา จะบนลอสหนาท เฉพาะพระพกตรของพระพทธเจา ผประเสรฐ ดงน. อธบายวา เราจกบนลออรรถพจนอนชอวา สหนาท เพราะเปนการบนลอ อยางไมเกรงขาม โดยการประมวลมาซงคณพเศษตามความเปนจรงตอหนา คอเฉพาะพระพกตรของพระพทธเจา คอพระสมมาสมพทธเจา ผชอวา ประเสรฐทสด เพราะความเปนผสงสดกวาสตวทงปวง นนแล หรอประเสรฐ สดกวาทานผรทงหลาย มสาวกของพระพทธเจาเปนตน. กพระเถระเมอจะแสดงความเปนผประสงคจะบนลอสหนาท จง กลาวคาถามอาทวา ยาย ดงน. พงทราบวนจฉยในคาถาทสองดงตอไปน บทวา ยาย ความวา เพอประโยชนอนใด อธบายวา เพอขอปฏบตอนสมควรแกประโยชนอนใด. บทวา โน เทากบ อมหาก แปลวา แกเราทงหลาย. บทวา อนกมปาย ความวา พระผมพระภาคเจา. ยงเราแมทงสองใหบรรพชา คอใหบวช ดวย ทรงอนเคราะห. บทวา มน ไดแก พระผมพระภาคเจา. บทวา โส โน อตโถ อนปปตโต มอธบายวา ประโยชนนน ไดแกพระอรหตผล อน เปนทสนไปแหงสงโยชนทงปวง อนเราทงหลาย คอเราทงสอง ถงแลวโดย ลาดบ คอบรรลแลว. จบอรรถกถาภรตเถรคาถา


๙. ภารทวาชเถรคาถา

วาดวยคาถาของพระภารทวาชเถระ [๒๘๖] ไดยนวา พระภารทวาชเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา ธรชนผมปญญา ชนะมารพรอมทงพาหนะแลว ชอวาผชนะสงครามยอมบนลอสหนาท ดงราชสหใน ถาภเขา ฉะนน เราไดทาความคนเคยกบพระศาสดา แลว พระธรรมกบพระสงฆ เราไดบชาแลว และ เราปลาบปลมใจ เพราะเหนบตรหมดอาสวะกเลส แลว.

อรรถกถาภารทวาชเถรคาถา คาถาของทานพระภารทวาชเถระ เรมตนวา นทนต เอว สปปา. เรองราวของทานเปนอยางไ ร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาไวแลวในพระพทธเจาองค กอน ๆ สงสมบญไวในภพนน ๆ เกดในเรอนแหงตระกล ในกปท ๓๑ แต ภทรกปน บรรลนตภาวะแลว วนหนงเหนพระปจเจกพทธเจา นามวา สมนะ เทยวบณฑบาต มใจเลอมใส ไดถวายผลวลลการะ อนสกงอม. ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย เกด ในตระกลพราหมณ กรงราชคฤห ในพทธปบาทกาลน มชอตามโคตรปรากฏ


วา ภารทวาชะ. เขาเจรญวยแลว อยครองเรอนไดบตรคนหนง เขาไดตง ชอบตรวา กณหทนนะ ในเวลาทกณหทนนกมาร บรรลนตภาวะแลว เขาสงเธอไปยงกรงตกกศลา ดวยสงวา ลกเอย เจาจงไปศกษาศลปวทยาใน สานกของอาจารยชอโนน แลวจงกลบมา. กณหทนนพราหมณ เดนทางไป ในระหวางทาง ไดพระมหาเถระรปหนง ซงเปนสาวกของพระศาสดา เปน กลยาณมตร ฟงธรรมในสานกของพระมหาเถระแลว ไดเปนผมศรทธาจต บวชแลว กระทาบรพกจเสรจแลว กระทากรรมในวปสสนา บรรลพระอรหต ตอกาลไมนานนก. สมดงคาถาประพนธททานกลาวไวในอปทานวา ครงนน พระสมพทธะนามวา " สมนะ " อยใน พระนครตกกรา เราไดถอเอาผลวลลการะ นอมถวาย แดพระสยมภ ในกปท ๓๑ แตภทรกปน เราไดถวาย ผลไมใด ในกาลนน ดวยการถวายผลไมนน เราไม รจกทคตเลย นเปนผลแหงการถวายผลไม. เราเผา กเลสทงหลายแลว ฯลฯ คาสอนของพระพทธเจา เรา กระทาสาเรจแลว ดงน. ครงนน ภารทวาชพราหมณ ผเปนบดาของพระกณหทนนเถระ เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ผประทบอยในพระเวฬวนมหาวหาร ฟงธรรม แลวบวช การทาใหแจงซงพระอรหต ตอกาลไมนานนก. ลาดบนน พระ- กณหทนนเถระผเปนบตรมาสพระนครราชคฤห เพอถวายบงคมพระศาสดา เหน พระภารทวาชะผเปนบดา นงอยแลวในสานกของพระศาสดา เปนผมจตยนด แลว เมอจะทดลองวา แมบดาของเรากบวชแลว กจแหงบรรพชาอนพระเถระ ผเปนบดา ใหถงทสดแลวหรอยงหนอ ดงน กรความทพระเถระเปนพระ ขณาสพแลว ประสงคจะใหพระเถระผบดาบนลอสหนาท จงถามวา เปนการ


ดแลวแล ททานบวชได แตกจแหงบรรพชา อนทานใหถงทสดแลวหรอ พระภารทวาชเถระเมอจะแสดงการบรรลพระอรหต แกพระเถระผเปนบตร จงกลาวคาถา ๒ คาถา ความวา ธรชนผมปญญา ชนะมารพรอมทงพาหนะแลว ชอวาผชนะสงความ ยอมบนลอสหนาท ดงราชสห ในถาภเขา ฉะนน เราไดทาความคนเคยกบพระศาสดา แลว พระธรรมกบพระสงฆ เราไดบชาแลว และเรา ปลาบปลมใจ เพราะเหนบตรหมดอาสวกเลสแลว ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา นทนต ความวา บนลอ คอแผดเสยง บนลออยางไมเกรงขาม ดวยสามารถแหงการประมวลมาซงคณพเศษตามความ เปนจรง. บทวา เอว เปนบทแสดงอาการของขอความทจะพงกลาวในบดน. บทวา สปปา ความวา ถงความไพบลยดวยปญญาทงปวง เพราะไดบรรลปญญาคอมรรคอนเลศ จงชอวาบรรลถงซงปญญาทกประการ. บทวา วรา ความวา ชอวา มความเพยร เพราะสมบรณดวยความเพยร คอ สมมปปธาน ๔ อยาง. เชอมความวา เพราะเหตนนแล ผมปญญาชนะ กเลสมาร อภสงขารมาร และเทวบตรมาร พรอมทงพาหนะ ดวยการทาลาย ธรรมอนเปนฝายสงกเลสไดโดยไมเหลอ ชอวาเปนผชนะสงครามแลว โดย ประการทงปวง ยอมบนลอสหนาท.


พระเถระครนแสดงสหนาท ดวยการชนะกเลสทจะพงชนะอยางนแลว บดน เพอจะแสดงสหนาทนน โดยการแสดงความยนดตอสงทควรยนด และ โดยความสาเรจเปนพระอรหนตตามทตนปรารถนา จงไดกลาวคาถาท ๒ วา สตถา จ ปรจณโณ เม และเราไดทาความคนเคยกบพระศาสดาแลว ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา สตถา จ ปรจณโณ เม ความวา พระสมมาสมพทธเจา ผเปนศาสดาของเรา อนเราคนเคยแลว คอ เขาไป ใกลชดแลว โดยการกระทาตามพระโอวาทานสาสน ตามทพระองคทรงสงสอน แลว. อธบายวา ไมใชบรรลคณพเศษ เพราะเหตแหงธรรม. บทวา ธมโม สงโฆ จ ปชโต ความวา โลกตรธรรมแมทง ๙ อนเราบชาแลว นอบนบแลว ดวยการบรรลซงมรรค อนมาแลวตามขอปฏบต และพระอรยสงฆ อนเราบชาแลว นบถอแลว ดวยการถงความเปนผเสมอ โดยศลและทฏฐ. บทวา อหจ วตโต สมโน ปตต ทสวา อนาสว ความวา แมเรากปลาบปลม คอยนดแลว ดวยปตทปราศจากอามส เพราะเหน คอ เพราะเหตทประสบวา บตรของเราหาอาสวะมได คอมอาสวะสนแลว โดย ประการทงปวง. อธบายวา เพราะเหตนนแล. เราจงดใจดวยความโสมนส อนปราศจากอามส. จบอรรถกถาภารทวาชเถรคาถา


๑๐. กณหทนนเถรคาถา

วาดวยคาถาของพระกณหทนนเถระ [๒๘๗] ไดยนวา พระกณหทนนเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา สปบรษเราเขาไปหาแลว ธรรมทงหลายเราฟง อยเปนประจา ครนฟงธรรมแลว จกดาเนนไปสทาง อนหยงลงสอมตธรรม เมอเรามสต กาจดความกาหนด ยนดในภพไดแลว ความกาหนดยนดในภพ ยอมไมม แกเราอก ไมไดมแลวในอดต จกไมมในอนาคต ถง แมเดยวนกไมมแกเราเลย. จบวรรคท ๓ อรรถกถากณหทนนเถรคาถา คาถาของทานพระกณหทนนเถระ เรมตนวา อปาสตา สปปรสา. เรองราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาแลวในพระพทธเจาองค กอน ๆ สงสมบญไวในภพนน ๆ เกดในเรอนแหงตระกล ในกปท ๙๔ แต ภทรกปน บรรลนตภาวะแลว วนหนง เหนพระปจเจกพทธเจา นามวา โสภตะ มจตเลอมใส ไดทาการบชาดวยดอกบนนาค.


ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย เกด ในตระกลพราหมณ กรงราชคฤห ในพทธปบาทกาลน ไดนามวา กณห- ทนนะ เจรญวยแลว อนอปนสสยสมบตตกเตอนอย เขาไปหาพระธรรม เสนาบด ฟงธรรมแลวไดมจตศรทธาบวชแลว เจรญวปสสนา บรรลพระอรหต แลว. สมดงคาถาประพนธททานกลาวไวในอปทานวา ครงนน พระสมพทธเจานามวาโสภตะ อยทภเขา จตกฏ เราไดถอเอาดอกบนนาคเขามาบชาพระสยมภ ในกปท ๙๔ แตภทรกปน เราไดบชาพระสมพทธเจา ดวยการบชานน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหง พทธบชา. เราเผากเลสทงหลายแลว ฯ ล ฯ คาสอนของ พระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน. กพระเถระครนบรรลพระอรหตแลว เมอจะพยากรณพระอรหตผล จงไดกลาวคาถา ๒ คาถา ความวา สปบรษเราเขาไปหาแลว ธรรมทงหลายเราฟง แลวเปนประจา ครนฟงธรรมแลว จกดาเนนไปสทาง อนหยงลงสอมตธรรม เมอเรามสตกาจดความกาหนด ยนดในภพไดแลว ความกาหนดยนดในภพ ยอมไมม แกเราอก ไมไดมแลวในอดต จกไมมในอนาคต ถง แมเดยวนกไมมแกเราเลย ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา อปาสตา ความวา สปบรษอนเราบาเรอ แลว คอเขาไปนงใกลโดยการปรนนบต.


บรษทงหลายผประกอบดวยคณมศลเปนตน ผสงบระงบแลว ชอวา สปบรษ ไดแก พระอรยบคคลทงหลายมพระสารบตรเถระเปนตน. ดวยบทวา สปปรสา น พระเถระแสดงถงความถงพรอม ดวยจกร ทงสองขอแรกของตน. อธบายวา เวนจากจกรคอการอยในปฏรปเทศแลว (จกร คอ) การเขาไปคบหาสปบรษยอมเกดมไมได. บทวา สตา ธมมา ความวา ธรรมอนปฏสงยตดวยสจจะ และ ปฏจจสมปบาท อนขาพเจาเขาไปทรงไวแลว ดวยการแลนไปตามโสตทวาร. พระเถระเมอจะแสดงความเปนพหสตของตน ยอมแสดงสมบตคอจกร ๒ ขอ หลง ดวยบทวา สตา ธมมา น. บทวา อภณหโส ความวา โดยมาก คอไมใชเปนครงเปนคราว. กบทน บณฑตพงประกอบเขาแมในบทวา อปาสตา สปปรสา ดวย. บทวา สตวาน ปฏปชชสส อชส อมโตคธ ความวา เราฟง ธรรมเหลานนแลว กาหนดรปธรรม และอรปธรรม ตามทตรสไวในเทศนา นน โดยลกษณะของตนเปนตน เจรญวปสสนาโดยลาดบ ดาเนนไปคอ บรรลถงหนทาง คออรยอฏฐงคกมรรค อนหยงลงสอมตะ คอเปนทตงแหง พระนพพาน ไดแกยงพระนพพานใหถงพรอม. บทวา ภวราคหตสส เม สโต ความวา เมอเรามสตสมบรณแลว กาจด คอ เขาไปทาลาย ความยนดในภพคอตณหา ในสงสารอนมเบองตน และทสด อนบคคลตามเขาไปกาหนดรไมได อกอยางหนง ไดแก มความ กาหนดในภพ อนมรรคอนเลศกาจดแลว. บทวา ภวราโค ปน เม น วชชต ความวา เพราะเหตนนแล ความกาหนดในภพ ยอมไมมแกเราอกในบดน.


บทวา น จาห น เม ภวสสต น จ เม เอตรห วชชต ความวา แมถาความกาหนดในภพไดมแกเรา ในเวลาทเราเปนปถชน และ ในเวลาทเรายงเปนเสกขบคคลในกาลกอน กจรง แตจาเดมแตเราไดบรรลมรรค อนเลศแลว ความกาหนดในภพจะไมม และไมมแลว คอจะไมมแกเรา และ จะหาไมไดในปจจบน คอ บดเดยวน อธบายวา เราละภวราคะไดแลว. ก ดวยคาวา ภวราคะ นนแล เปนอนพระเถระกลาวความไมมแมแหงกเลส มมานะเปนตนไวดวย เพราะความทแหงกเลสมมานะเปนตน ตงอยในทเดยว กนกบภวราคะนน เพราะเหตนน พระเถระจงแสดงความทตนเปนผมสงโยชน ในภพสนรอบแลว โดยประการทงปวง. จบอรรถกถากณหทนนเถรคาถา จบวรรควรรณนาท ๓ แหงอรรถกถาเถรคาถา ชอวา ปรมตถทปน

ในวรรคนรวมพระเถระได ๑๐ รป คอ ๑. พระอตตรเถระ ๒. พระภททชเถระ ๓. พระโสภตเถระ ๔. พระวลลยเถระ ๕. พระวตโสกเถระ ๖. พระปณณมาสเถระ ๗. พระ- นนทกเถระ ๘. พระภรตเถระ ๙. พระภารทวาชเถระ ๑๐. พระกณห- ทนนเถระ และอรรถกถา.


เถรคาถา ทกนบาต วรรคท ๔ ๑. มคสรเถรคาถา วาดวยคาถาของพระมคสรเถระ [๒๘๘] ไดยนวา พระมคสรเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา เมอใด เราไดบวชในศาสนาของพระสมมาสม- พทธเจาแลว หลดพนจากกเลส ไดบรรลธรรมอน ผองแผวแลว ลวงเสยซงถามธาต เมอนน จตของเรา ผเพงธรรมของพระผมพระภาคเจา ผเปนดงพรหม หลดพนแลวจากกเลสทงปวง และมารชดวา วมตต ของเราไมกาเรบ เพราะความสนไปแหงสงโยชน ทงปวง.

วรรควรรณนาท ๔ อรรถกถามคสรเถรคาถา คาถาของทานพระมคสรเถระ เรมตนวา ยโต อห ปพพชโต. เรองราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาไวแลวในพระพทธเจา องคกอน ๆ สงสมบญไวในภพนน ๆ เกดในตระกลพราหมณ ในกาลของ


พระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา กสสปะ บรรลนตภาวะแลว วนหนง เหนพระศาสดาแลวมจตเลอมใส ไดถวายหญาคา ๘ กา. ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย ถอ ปฏสนธในตระกลพราหมณ ในโกศลรฐ ในพทธปบาทกาลน ไดนามวา มคสระ เพราะเกดในฤกษมคสรนกษตร เจรญวยแลว ถงความสาเรจใน วชาและศลปศาสตรของพราหมณทงหลาย ศกษามนตชอวา ฉวสสะ (มนต ดกระโหลกหวผ) คอ รายมนตแลว เอาเลบเคาะศรษะของผทตายไปแลว แมทสดถง ๓ ป กรไดวา สตวผน เกดในทชอโนน. เขาไมปรารถนาการอยอยางฆราวาส บวชเปนปรพาชกอาศยวชานน เปนผอนชาวโลก สกการะ เคารพ มลาภ เทยวไปเดนทางถงกรงสาวตถ แลวไปสสานกของพระศาสดา เมอจะประกาศอานภาพของตน จงกราบทลวา ขาแตพระโคดมผเจรญ ขาพระองครสถานทซงผทายแลวไปเกด เมอพระผม- พระภาคเจาตรสถามวา กเธอรไดอยางไร ? จงกราบทลวา ขาพระองคใหเขา นาเอากระโหลกศรษะหวผมา แลวรายมนต เอาเลบเคาะศรษะ ยอมรสถานท ซงสตวเหลานน ๆ ไปเกด มนรกเปนตน. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาตรสสงใหเขานาเอากระโหลกศรษะของ ภกษผปรนพพานแลว มาใหมคสรปรพาชก ตรสสงวา เธอจงบอกถงคตของ กระโหลกศรษะนนกอน นเปนกระโหลกศรษะของผใด เขารายมนตสาหรบ ดกะโหลกศรษะนนแลว เคาะดวยเลบ ไมเหนทสด ไมเหนเงอนงา. ลาดบนน เขาเมอพระศาสดาตรสถามวา เธอไมอาจ (จะเหน) หรอ จงกราบทลวา จกขอตรวจสอบดกอน แลวแมรายมนตอยบอย ๆ กมองไมเหนอยนนเอง. กผประกอบพธกรรมภายนอกพระพทธศาสนา จกรคตของพระขณาสพไดอยาง- ไร ? ลาดบนน เหงอไหลออกจากศรษะและรกแรของมคสรปรพาชก เขา


ละอายยนนงอย พระศาสดาตรสวา เธอลาบากหรอปรพาชก. เขาทลตอบวา พระเจาขา ขาพระองคลาบาก ขาพระองคไมรคตของกระโหลกศรษะน ก พระองคเลา ทรงรหรอพระเจาขา. พระผมพระภาคเจาตรสวา เราตถาคต รคตของกระโหลกศรษะน แมยงกวาน เราตถาคตกร ดงนแลว ตรสตอไปวา ผเปนเจาของกระโหลกศรษะนน ไปสพระนพพาน. ปรพาชก กราบทลวา ขอพระองคจงใหวชาน แกขาพระองค. พระผมพระภาคเจาตรสวา ถาเชนนน เธอจงบวช ดงนแลวใหปรพาชกนนบวช ใหประกอบความเพยรในสมถกรรม- ฐานกอน แลวทรงแนะนาวปสสนากรรมฐาน แกเธอผตงอยในฌานและอภญญา แลว เธอบาเพญวปสสนากรรมฐาน แลวบรรลพระอรหตตอกาลไมนานนก. สมดงคาถาประพนธททานกลาวไวในอปทานวา*

เรามจตเลอมใสโสมนส ไดถวายหญาคา ๘ กา แดพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา กสสปะ ผม บาปอนลอยเสยแลว มพรหมจรรยอนอยจบแลว ใน กปนนนเอง เราไดถวายหญาคา ๘ กา ดวยการถวาย หญาคานน เราไมรจกทคตเลย. เราเผากเลสทงหลาย แลว ฯลฯ คาสอนของพระพทธเจา เรากระทาสาเรจ แลว ดงน. กพระเถระบรรลพระอรหตแลว เมอจะพยากรณพระอรหตผลไดกลาว คาถา ๒ คาถา ความวา เมอใด เราไดบวชในศาสนาของพระสมมาสม- พทธเจาแลว หลดพนจากกเลส ไดบรรลธรรมอน ผองแผวแลว ลวงเสยซงกามธาต เมอนน จตของเรา * ใน ข.อ. ๓๓/๖๖ เรยกชอวา กสฏฐกทายกเถระ


ผเพงธรรม ของพระผมพระภาคเจา ผเปนดงพรหม หลดพนจากกเลสทงปวง และมารชดวา วมตตของเรา ไมกาเรบ เพราะความสนไปแหงสงโยชนทงปวง ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา ยโต อห ปพพชโต สมมาสม- พทธสาสเน ความวา เราบวชในพระศาสนา จาเดมแตกาลใด คอ จาเดม แตเวลาทเราบวชแลว. บทวา วมจจมาโน อคคฉ ความวา เราเมอหลดพนจากธรรม อนเปนฝายสงกเลส ดวยสมถะและวปสสนาเปนปฐมกอน ชอวา ตงตนไดดวย สามารถแหงธรรมอนผองแผว เมอตงตนไดอยางนแลว ชอวาลวงเสยซง กามธาต คอกาวลวงกามธาตไดดวยอนาคามมรรค โดยสวนเดยวทเดยว. บทวา พรหมโน เปกขมานสส ตโต จตต วมจจ เม ความวา จตของเราผเพงธรรม ของพระผมพระภาคพทธเจา ผชอวาเปน พรหม โดยอรรถวาเปนผประเสรฐทสด เพราะความเปนผเลศกวาโลกพรอมทง เทวโลก โดยประกอบไปดวยพระมหากรณาวา กลบตรน บวชในศาสนา ของเรา จะปฏบตอยางไรหนอแล ดงน หลดพนแลวจากกเลสทงปวงโดย สวนเดยวนนเทยว เพราะเหตทไดบรรลพระอนาคามมรรคนน (และ) เพราะ บรรลมรรคอนเลศในภายหลง. บทวา อกปปา เม วมตต ความวา พระเถระพยากรณพระ- อรหตผลวา เพราะเหตทจตของเราหลดพนแลว อยางนนนนแล คอเพราะ สนไป ไดแก สนไปรอบ แหงสงโยชนทงหลายทงปวง วมตตของเราจงไม กาเรบอยางน ดวยประการฉะน. จบอรรถกถามคสรเถรคาถา


๒. สวกเถรคาถา วาดวยคาถาของพระสวกเถระ [๒๘๙] ไดยนวา พระสวกเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา เรอนคออตภาพทเกดในภพนนบอย ๆ เปนของ ไมเทยง เราแสวงหานายซาง คอ ตณหาผสรางเรอน เมอไมพบ ไดทองเทยวไปสสงสาร สนชาตมใชนอย การเกดบอย ๆ เปนทกขราไป ดกอนนายชางผสราง เรอน บดน เราพบทานแลว ทานจกไมตองสรางเรอน ใหเราอก ซโครงคอกเลสของทานเราหกเสยหมดแลว และชอฟาคออวชชาแหงเรอนของทาน เราทาลายแลว จตของเราไมเกดตอไปเปนธรรมดาแลว จกดบอยใน ภพนเอง. อรรถกถาสวกเถรคาถา คาถาของทานพระสวกเถระ เรมตนวา อนจจาน คหกาน. เรองราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาแลวในพระพทธเจาองค- กอนๆ สงสมบญไวในภพนน ๆ เกดในเรอนแหงตระกล ในกาลของพระผม- พระภาคเจา ทรงพระนามวา วปสส บรรลนตภาวะแลว วนหนง เหนพระ-


ผมพระภาคเจา เสดจเทยวไปบณฑบาต มใจเลอมใส รบบาตรแลวไดถวาย ขนมกมมาสจนเตมบาตร. ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย บงเกด ในตระกลพราหมณ ไดมนามวา สวกะ. เขาเจรญวยแลวสาเรจการศกษาใน วชาการและศลปศาสตรทงหลาย ละกามทงหลายแลวบวชเปนปรพาชก เพราะ ความเปนผมอธยาศยนอมไปในเนกขมมะ เทยวไป เขาเฝาพระศาสดาฟงธรรม เปนผไดศรทธาจต บวชแลวกระทากรรมในวปสสนา แลวบรรลพระอรหต ตอกาลไมนานนก. สมดงคาถาประพนธททานกลาวไวในอปทานวา เราเหนบาตรอนวางเปลา ของพระผมพระภาค- เจา ผแสวงหาคณอนยงใหญ พระนามวา วปสส เสดจเทยวแสวงหาบณฑบาตอย จงใสขนมกมมาส จนเตมบาตร ในกปท ๙๑ แตภทรกปน เราไดถวาย ภกษาใด ดวยการถวายภกษานน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงขนมกมมาส. เราเผากเลสทงหลายแลว ฯลฯ คาสอนของพระพทธเจาทงหลายเรากระทาสาเรจ แลว ดงน. กพระเถระบรรลพระอรหตแลว เมอจะพยากรณพระอรหตผลไดกลาว คาถา ๒ คาถา ความวา เรอน คอ อตภาพทเกดในภพนน ๆ บอย ๆ เปนของไมเทยง เราแสวงหานายชางคอตณหาผสราง- เรอน เมอไมพบ ไดทองเทยวไปสสงสารสนชาตมใช นอย การเกดบอย ๆ เปนทกขราไป ดกอนนายชางผ


สรางเรอน บดน เราพบทานแลว ทานจกไมตอง สรางเรอนใหเราอก ซโครงคอกเลสของทาน เราหก เสยหมดแลว และชอฟาคออวชชาแหงเรอนทาน เรา ทาลายเสยแลว จตของเราไมเกดตอไปเปนธรรมดา แลว จกดบอยในภพนเอง ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา อนจจาน คหกาน ตตถ ตตถ ปนปปน ความวา เรอนทงหลายไดแกเรอนคออตภาพ อนบงเกดในภพนน ๆ บอย ๆ เปนของไมเทยง คอไมมนคง ไมคงทน ไดแก มอยชวเวลาเลกนอย. บทวา คหการ คเวสนโต มอธบายวา เมอเราแสวงหานายชาง ผกระทาเรอนคออตภาพน ไดแก นายชางผสรางเรอน คอ ตณหา ไดทอง- เทยวไปตลอดเวลามประมาณเทาน. บทวา ทกขา ชาต ปนปปน นเปนคาแสดงเหตแหงการแสวงหา นายชางผสรางเรอน เพราะเหตท ขนชอวาชาตน ชอวาเปนทกข เพอการ เขาถงบอย ๆ เพราะเจอไปดวย ชรา พยาธ และมรณะ กเมอเรายงหาชาง ผสรางเรอนนนไมพบ ชาตนนยอมไมสญหาย ฉะนน เมอเราแสวงหาชาง ผสรางเรอนนน เราจงเทยวไปแลว. บทวา คหการก ทฏโส ความวา ดกอนชางผสรางเรอน กบดน ทานเปนผอนเราสามารถเหนได ดวยดวงตา คอ พระอรยมรรคนนแลว. บทวา ปน เคห ความวา เจาจะไมกระทา คอจกไมสรางเรอน ของเรา กลาวคออตภาพในสงสารวฎนตอไปไดอก. บทวา สพพา เต ผาสกา ภคคา ความวา ซโครง คอ กเลส ทงปวงของเจา อนเราหกแลวโดยไมมสวนเหลอ.


บทวา ถณกา จ วทาลตา ความวา และบดนเราทาลายชอฟา กลาวคอ อวชชา แหงเรอนคออตภาพ อนทานพงกระทาเสยแลว. บทวา วมรยาทกต จตต ความวา จตของเราอนเรากระทาใหม ทสดไปปราศแลว คอใหถงความไมตองเกดตอไปเปนธรรมดา อธบายวา เพราะเหตนนแล จตของเราจกดบอยในภพนเอง คอจกถกกาจดเสยในภพ นแหละ ไดแกจกดบไปดวยการดบแหงจตดวงสดทาย. จบอรรถกถาสวกเถรคาถา ๓. อปวาณเถรคาถา วาดวยคาถาของพระอปวาณเถระ [๒๙๐] ไดยนวา พระอปวาณเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา ดกอนพราหมณ พระผมพระภาคเจา ผเปน พระอรหนต ผเสดจไปดแลวในโลก เปนมน ถกลม เบยดเบยนแลว ถาทานมนารอนขอจงถวายแดพระ- ผมพระภาคเจา ผเปนมนเถด พระผมพระภาคเจา พระองคนน เปนผอนบคคลบชาแลว กวาเทวดาและ พรหมทงหลาย แมบคคลควรบชา อนบคคลสกการะ แลว กวาพระเจาพมพสาร และพระเจาโกศล ผอน บคคลพงสกการะ อนบคคลนอบนอมแลว กวาเหลา พระขณาสพทบคคลควรนอบนอม เราปรารถนาจะนา นารอนไปถวายพระองค.


อรรถกถาอปวาณเถรคาถา คาถาของทานพระอปวาณเถระ เรมตนวา อรห สคโต. เรองราว ของทานเปนอยางไร ? ไดยนวา พระเถระนบงเกดในตระกลทยากจน ในกาลของพระผม พระภาคเจา ทรงพระนามวา ปทมตตระ บรรลนตภาวะแลว เมอพระผม พระภาคเจาปรนพพานแลว เมอมวลมนษย เทวดา นาค ครฑ กมภณฑ ยกษ และคนธรรพทงหลาย เกบพระธาตของพระองคมากระทาพระสถป สาเรจดวยรตนะ ๗ สง ๗ โยชน เขาไดเอาผาอตราสงคของตน ซงขาวสะอาด บรสทธ ผกปลายไมไผทาเปนธงแลวทาการบชา. ยกษผเสนาบด นามวา อภสมมตะ อนเทวดาทงหลายแตงตงไว เพออารกขาสถานทบชาพระเจดย มกายไมปรากฏ ถอธงนน ทรงไวในอากาศ กระทาประทกษณพระเจดย ๓ รอบ. เขาเหนดงนน ไดเปนผมใจเลอมใส เกนประมาณ. ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย เกด ในตระกลพราหมณ ในพระนครสาวตถ ในพทธปบาทกาลน ไดนามวา อปวาณะ เจรญวยแลว เหนพทธานภาพในคราวททรงรบมอบพระวหาร ชอวา เชตวน เปนผมจตศรทธาบวชแลว กระทากรรมในวปสสนา บรรล พระอรหตแลว ไดเปนผมอภญญา ๖. สมดงคาถาประพนธททานกลาวไวใน อปทานวา พระสมพทธชนเจา พระนามวา ปทมตตระ ทรงรจบธรรมทงปวง ทรงรงเรองดงกองไฟ เสดจ ปรนพพาแลว มหาชนมาประชมกนบชาพระตถาคต


กระทาจตกาธารอยางสวยงามแลว ปลงพระสรระ มหาชนทงหมดพรอมทงเทวดาและมนษย ทาสรรกจ เสรจแลว รวบรวมพระธาตไว ณ ทนน ไดสราง พระสถปขนไว ชนท ๑ แหงพระพทธสถปนน สาเรจ ดวยทอง ชนท ๒ สาเรจดวยแลวมณ ชนท ๓ สาเรจ ดวยเงน ชนท ๔ สาเรจดวยแกวผลก ชนท ๕ ใน พระพทธสถปนน สาเรจดวยแกวทบทม ชนท ๖ สาเรจดวยแกวลาย (เพชรตาแมว) ชนบนสาเรจดวย รตนะลวน ทางเดนสาเรจดวยแกวมณ ไพทสาเรจ ดวยรตนะ พระสถปสาเรจดวยทองลวน ๆ สงสด ๑ โยชน เวลานนเทวดาทงหลายมารวมประชมปรกษา กน ณ ทนนวา แมพวกเรากจกสรางพระสถปถวายแด พระโลกนาถผคงท พระธาตจะไดไมเรยราย พระ- สรระจะรวมเปนอนเดยวกน เราทงหลายจะทากญแจ ใสในพระสถปน เทวดาทงหลายจงยงโยชนอน ให เจรญดวยรตนะ ๗ ประการ (คอเทวดานรมตพระสถป ใหสงขนอกโยชนหนง ดวยรตนะ ๗ ประการ) พระ- สถปจงสง ๒ โยชน สวางไสวขจดความมดได นาค ทงหลายมาประชมรวมปรกษากน ณ ทนน ในเวลา นนวา มนษยและเทวดาไดสรางพระสถปแลว เรา ทงหลายอยาไดประมาทเลย ดงมนษยกบเทวดาไม ประมาท แมพวกเรากจกสรางพระสถปถวายแดพระ โลกนาถผคงท นาคเหลานน จงรวมกนรวบรวมแกว


อนทนล แกวมหานล และแกวมณมรศม โชตชวง ปกปดพระพทธสถป พระพทธเจดยประมาณเทานน สาเรจดวยแกวมณลวน สงสด ๓ โยชน สองแสง สวางไสวในเวลานน ฝงครฑมาประชมรวมปรกษากน ในเวลานนวา มนษยเทวดาและนาค ไดสรางพระพทธ- สถปแลว เราทงหลายอยาประมาทเลย ดงมนษย เปนตน กบเทวดาไมประมาท แมพวกเรากจกสราง สถปถวายแดพระโลกนาถผคงท ฝงครฑจงไดสราง พระสถปอนสาเรจดวยแกวมณลวน และกญแจกเชน นน ไดสรางพระพทธเจดยตอขนไป ใหสงขนอก โยชนหนง พระพทธสถปสงสด ๔ โยชน รงเรองอย ยงทศทงปวงใหสวางไสว ดงพระอาทตยอทย ฉะนน และพวกกมภณฑกมาประชมรวมปรกษากน ในเวลา นนวา พวกมนษยและพวกเทวดา ฝงนาคและฝงครฑ ไดสรางพระสถปอนอดม ถวายเฉพาะแดพระพทธเจา ผประเสรฐ พวกเราอยาไดประมาทเลย ดงมนษย เปนตนกบเทวดาไมประมาท แมพวกเรากจกสราง พระสถปถวาย แดพระโลกนาทผคงท พวกเราจกปด พระพทธเจดย ตอขนไปดวยรตนะ พวกกมภณฑได สรางพระพทธเจดยตอขนไปในทสดอกโยชนหนง เวลานนพระสถปสงสด ๕ โยชน สวางไสวอย พวก ยกษมาประชมรวมปรกษากน ณ ทนน ในเวลานนวา เวลานน มนษย เทวดา นาค กมภณฑ และครฑ


ไดพากนสรางสถปอนอดมถวาย เฉพาะพระพทธเจา ผประเสรฐสด พวกเราอยาไดประมาทเลย ดงมนษย เปนตน พรอมกบเทวดาไมประมาท แมพวกเรากจก สรางสถปถวายแดพระโลกนาถผคงท พวกเราจก ปกปดพระพทธเจดยตอขนไปดวยแกวผลก พวกยกษ จงสรางพระพทธเจดยตอขนไป ในทสดอกโยชนหนง เวลานน พระสถปจงสงสด ๖ โยชน สวางไสวอย พวก คนธรรพมาประชมรวมปรกษากน ในเวลานนวา สตว ทงปวง คอ มนษย เทวดา นาค ครฑ กมภณฑ และ ยกษ พากนสรางพระสถปแลว บรรดาสตวเหลาน พวกเรายงไมไดสราง แมพวกเรากจกสรางสถป ถวายแดพระโลกนาถเจาผคงท พวกคนธรรพจงพากน สรางไพท ๗ ชน ไดสรางตลอดทางเดน เวลานน พวกคนธรรพไดสรางสถปสาเรจดวยทองคาลวน ใน กาลนน พระสถปจงสง ๗ โยชน สวางไสวอย กลางคนกลางวนไมปรากฏ แสงสวางมอยเสมอไป พระจนทรและพระอาทตย พรอมทงดาว ครอบงารศม พระสถปนนไมได กแสงสวางโพลงไปไกล ๑๐๐ โยชนโดยรอบ (พระสถป) ในเวลานน มนษยเหลาใด จะบชาพระสถป พวกเขาไมตองขนพระสถป พวก เขายกขนไวในอากาศ ยกษตนหนงพวกเทวดาตงไว ชอวา อภสมมตะ มนยกธงหรอพวงดอกไมขนไปใน เบองสง มนษยเหลานน มองไมเหนยกษ มองเหนแต


พวงดอกไมขนไป ครนเหนเชนนแลวกลบไป มนษย ทงหมดยอมไปสสคต มนษยเหลาใดชอบใจในปาพจน และเหลาใดเลอมใสในพระศาสนา ตองการจะเหน ปาฏหารย ยอมบชาพระสถป เวลานนเราเปนคน ยากไร อยในเมองหงสาวด เราไดเหนหมชนเบกบาน จงคดอยางนในเวลานนวา เรอนพระธาตเชนน ของ พระผมพระภาคเจาพระองคใด พระผมพระภาคเจา พระองคนโอฬาร กหมชนเหลาน มใจยนด ไมรจกอม ในสกการะททาอย แมเรากจกทาสกการะ แดพระ- โลกนาถผคงทบาง เราจกเปนทายาทในธรรมของ พระองคในอนาคต เราจงเอาเชอกผกผาหมของเรา อนซกขาวสะอาดแลว คลองไวทยอดไมไผ ยกเปนธง ขนไวในอากาศ ยกษอภสมมตะ ยกธงของเรานาขน ไปไวในอมพร เราเหนธงอนลมสะบด ไดเกดความ ยนดอยางยง เรายงจตใหเลอมใสในพระสถปนนแลว เขาไปหาภกษรปหนง กราบไหวภกษนนแลว ได สอบถามถงผลในการถวายธง ทานยงความเพลดเพลน และปตใหเกดแกเรา กลาวแกเราวา ทานจกไดเสวย วบากของธงนน ในกาลทงปวง จตรงคเสนา คอ พลชาง พลมา พลรถ และพลเดนเทา จกแวดลอม ทานอยเปนนตย นเปนผลแหงการถวายธง ดนตร หกหมน และกลองเภรอนประดบสวยงาม จะประโคม แวดลอมทานเปนนตย นเปนผลแหงการถวายธง


หญงสาวแปดหมนหกพน อนประดบงดงาม มผาและ อาภรณอนวจตร สวมใสแกวมณ และกณฑล หนา- แฉลม แยมยม มตะโพกผงผาย เอวบาง จกแวดลอม (บาเรอ) ทานเปนนตย นเปนผลแหงการถวายธง ทาน จกรนรมยอยในเทวโลก ตลอดสามหมนกป จกได เปนจอมเทวดา เสวยเทวรชสมบตอย ๘๐ ครง จกได เปนพระเจาจกรพรรด ๑,๐๐๐ ครง จกไดเปนพระเจา ประเทศราชอนไพบลย โดยคณนานบมได ในแสนกป พระศาสดาพระนามวา โคดม ซงมสมภพในวงศ พระเจาโอกากราช จกเสดจอบตในโลก ทานอนกศล มลตกเตอน เคลอนจากเทวโลกแลว ประกอบดวย บญกรรม จกเกดเปนบตรพราหมณ ทานจกละทรพย ๘๐ โกฏ ทาสและกรรมกรเปนอนมาก ออกบวชใน พระศาสนาของพระผมพระภาคเจา พระนามวา โคดม ทานจกยงพระสมพทธเจา พระนามวา โคดมศากยบตร ผประเสรฐใหโปรดปรานแลว จกไดเปนพระสาวก ของพระศาสดา มชอวา อปวาณะ กรรมทเราทาไว แลว ในแสนกป ใหผลแกเราในทนแลว เราเผากเลส ของเราแลว ดจกาลงลกศรพนจากแลงไปแลว เมอ เราเปนพระเจาจกรพรรด เปนใหญในทวปทง ๔ ธง ทงหลายจกยกขนโดยรอบ ๓ โยชนทกเมอ ในแสนกป แตภทรกปน เราไดทากรรมใดไวในเวลานน ดวยผล


แหงกรรมนน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงการ ถวายธง. เราเผากเลสทงหลายแลว ฯลฯ คาสอนของ พระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน. ครงนน ทานพระอปวาณะ ไดเปนอปฏฐากของพระพทธเจา. กโดย สมยนน อาพาธอนเกดแตลม บงเกดแกพระผมพระภาคเจาแลว. และ พราหมณชอวา เทวหตะ เปนสหายของพระเถระแตครงยงเปนคฤหสถ อาศย อยในพระนครสาวตถ. เขาปวารณาพระเถระดวยปจจย ๔. ลาดบนน ทานพระอปวาณะ นงสบงแลวถอบาตรจวร เขาไปยง ทอยของพราหมณนน พราหมณรวา พระเถระมาโดยวตถประสงคบางประการ จงกลาววา ขาแตทานผเจรญ ทานประสงคสงใดจงบอกเถด. พระเถระเมอ จะบอกวตถประสงคแกพราหมณ ไดกลาวคาถา ๒ คาถา ความวา ดกอนพราหมณ พระผมพระภาคเจาผเปนพระ- อรหนต ผเสดจไปดแลวในโลกเปนมน ถกลม เบยดเบยนแลว ถาทานมนารอน ขอจงถวายแดพระ ผมพระภาคเจาผเปนมนเถด พระผมพระภาคเจา พระองคนน เปนผอนบคคลบชาแลว ยงกวาเทวดา และพรหมทงหลาย แมบคคลควรบชา อนบคคล สกการะแลว ยงกวาพระเจาพมพสาร และพระเจา โกศล ผอนบคคลพงสกการะ อนบคคลนอบนอมแลว ยงกวาเหลาพระขณาสพ ทบคคลควรนอบนอม เรา ปรารถนาจะนานารอนไปถวายพระองค ดงน. คาถาทงสองนน มอธบายวา บรรดาบคคลผควรบชาในโลกน พระ- ผมพระภาคเจาพระองคใด อนบคคลบชาแลว (ยง) กวาเทวดาทงหลาย ม


ทาวสกกะเปนตน ยงกวาพรหมทงหลาย มทาวมหาพรหมเปนตน ผควรบชา บรรดาผทควรสกการะทงหลาย พระผมพระภาคเจาพระองคใด อนบคคล สกการะแลว ยงกวาพระเจาพมพสาร และพระเจาโกศลเปนตน ผควรสกการะ บรรดาบคคลผควรนอบนอมทงหลาย พระผมพระภาคเจาพระองคใด อน บคคลนอบนอมแลว ยงกวาพระขณาสพทงหลาย ผแสวงหาคณอนยงใหญ ผควรนอบนอมชอวาเปนพระอรหนต เพราะพระคณมความเปนผไกลจาก กเลสเปนตน ชอวา เปนพระสคต เพราะเสดจไปงามเปนตน เปนพระ- สพพญ เปนมน เปนศาสดาของเรา เปนเทพเหนอเทพ เปนสกกะเหนอ ทาวสกกะทงหลาย เปนพรหมเหนอพรหมทงหลาย. บดน พระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงพระประชวรเพราะโรคลม คอเพราะลมเปนเหต ไดแกเหตเพราะลมกาเรบ. ดกอนพราหมณ ถาทานมนารอน เราปรารถนาจะนาไปถวายเพอ ระงบวาตาพาธ คอเพอบาบดโรคลม ของพระผมพระภาคเจาพระองคนน. พราหมณฟงดงนนแลว นานารอน และเภสช อนเหมาะแกอาการ ของโรค และสมควรแกการระงบโรคลม เขาไป นอมถวายแดพระผมพระ- ภาคเจา. โรคของพระศาสดาสงบแลว เพราะนารอนและเภสชนน. พระผม พระภาคเจาไดทรงกระทาอนโมทนาแกพราหมณนน ฉะนแล. จบอรรถกถาอปวาณเถรคาถา


๔. อสทนนเถรคาถา วาดวยคาถาของพระอสทนนเถระ [๒๙๑] ไดยนวา พระอสทนนเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา อบาสกทงหลาย ผทรงธรรมกลาววา กามทง- หลายไมเทยง เราไดเหนแลว อบาสกเหลานนเปนผ กาหนด รกใคร หวงใยในแกวมณ บตรธดา และ ภรรยา เราไดเหนแลว เพราะอบาสกเหลานน ไมร ธรรมภายในพระพทธศาสนานแนแท แมถงอยางนนกได กลาววา กามทงหลายไมเทยง แตกาลงญาณเพอจะตด ราคะของอบาสกเหลานน ไมม เพราะฉะนน อบาสก เหลานน จงตดอยในบตร ภรรยาและในทรพย.

อรรถกถาอสทนนเถรคาถา คาถาของทานพระอสทนนเถระ เรมตนวา ทฏา มยา. เรอง ราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาแลวในพระพทธเจาองค กอน ๆ ทงหลาย กระทาบญไวในภพนน ๆ เกดในเรอนแหงตระกล ใน กาลของพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา วปสส บรรลความเปนผร แลวถอพดโบก บชาโพธพฤกษ.


ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย เกด ในตระกลเศรษฐ ในสนาปรนตชนบท ในพทธปบาทกาลน ไดมนามวา อส- ทนนะ เจรญวยแลว เหนปาฎหารยในคราวทพระศาสดาทรงรบไมจนทน และระเบยบดอกไม มใจเลอมใส เขาไปเฝาพระศาสดา ฟงธรรมแลวเปนพระ โสดาบนอยครองเรอน. เทวดาผมงประโยชนตออสทนนเศรษฐ เมอจะเตอน เขาไดกลาวคาถา ๒ คาถา ความวา อบาสกทงหลาย ผทรงธรรมกลาววา กามทง- หลายไมเทยง เราไดเหนแลว อบาสกเหลานน เปนผ กาหนด รกใคร หวงใยในแกวมณ บตรธดา และ ภรรยา เราไดเหนแลว เพราะอบาสกเหลานน ไมร ธรรมในพระพทธศาสนานแนแท แมถงอยางนนกได กลาววา กามทงหลายไมเทยง แตกาลงญาณเพอจะ ตดราคะของอบาสกเหลานน ไมม เพราะฉะนน อบาสกเหลานน จงตดอยในบตร ภรรยา และใน ทรพย ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา ทฏา มยา ธมมธรา อปาสกา กามา อนจจา ความวา อบาสกทงหลาย ผทรงปรยตธรรมบางคนในโลก- น เราเหนแลว คอเพราะเหตทเขาเปนผทรงพระปรยตธรรมนนแล เมอ กลาวธรรม อนปฏสงยตดวยโทษในกามทงหลายวา ขนชอวา กามเหลาน ไมเทยง เปนทกข มความแปรปรวนไปเปนธรรมดา ดงน แตตวเองกลบ กาหนดแลว กาหนดนกแลว ในแกวมณและแกวกณฑลทงหลาย มความ หวงใย ในบตรและภรรยาทงหลาย ไดแก เปนผมความกาหนดแลว คอเปน ผมากไปดวยความกาหนดยนด ในแกวมณและแกวกณฑลทงหลาย หรอใน


แกวมณ และแกวกณฑลอนตนสงสมไวแลว มความเสนหาอยางทวมทน ใน บตรธดา และในภรรยาทงหลาย อธบายวา คนทพดอยางหนง ทาอยางหนง เราเหนแลว. บทวา ยโต ความวา เพราะเหตทอบาสกเหลานน ยงมความ กาหนดยนด ในแกวมณและแกวกณฑลทงหลาย มความหวงใย ในบตร และภรรยาทงหลาย ฉะนน อบาสกเหลานน ยอมชอวาไมรจรงซงธรรมในพระ พทธศาสนาน ตามความเปนจรง อยางแนแท คอโดยสวนเดยว. อธบายวา กอบาสกทงหลายผเปนแลวอยางน แมถงจะไดกลาววา กามทงหลาย เปน ของไมเทยง ก (เพราะ) เปนปกตวสยของสตว (เพราะ) กามทงหลายมความ งดงามเปนสภาพ. บทวา ราคจ เตส น พลตถ เฉตต ความวา เพราะเหต ทกาลงแหงญาณ เพอจะตด คอเพอจะเขาไปถอนขนซงราคะเชนนน ของ อบาสกเหลานนไมม ฉะนน คอดวยเหตนน อบาสกเหลานน จงตด คอ เนองอยแลวดวยอานาจแหงตณหา ไดแก ตดแนน ไมสามารถจะสละลกเมย และทรพยสมบตได เพราะเหตนน เทวดาจงกลาวคาถา ๒ คาถา นทงหมด หมายถง (อสทนนะ) อบาสกนนแล (แต) เอาคนอนมาอาง. อบาสกฟงคาเปนคาถามนนแลว เกดความสลดใจ บวชแลวบรรลพระ อรหต ตอกาลไมนานนก. สมดงคาถาประพนธททานกลาวไว ในอปทานวา เราเปนผมใจโสมนส จบพดวชน พดไมโพธ- อนอดม ทไมโพธของพระผมพระภาคเจา พระนามวา วปสส ซงเปนไมสงสด ในกปท ๙๑ แตภทรกปน เราไดพดไมโพธอนอดม ดวยการพดไมโพธนน เรา


ไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงการพดไมโพธ. เราเผา กเลสทงหลายแลว ฯลฯ คาสอนของพระพทธเจา เรา กระทาสาเรจแลว ดงน. กพระเถระบรรลพระอรหตแลว เมอจะพยากรณพระอรหตผล กได กลาวคาถาเหลานแหละ ฉะนแล. จบอรรถกถาอสนนเถรคาถา

๕. สมพลกจจานเถรคาถา วาดวยคาถาของพระสมพลกจจานเถระ*

[๒๙๒] ไดยนวา พระสมพลกจจานเถระไดภาษตคาถานไว อยาง นวา ฝนกตก ฟากรองครน ๆ เราอยในถาอนนา กลวแตคนเดยว ความกลว ความสะดง หวาดเสยว หรอขนลกขนพอง มไดมเลย การทเราอยในถาอน นากลวแตผเดยว ไมมความกลว หรอสะดงหวาดเสยว น เปนของธรรมดาของเรา. * อรรถกถาเปน สมพลกจจายนเถระ


อรรถกถาสมพลกจจายนเถรคาถา คาถาของพระสมพลกจจายนเถระ เรมตนวา เทโว จ. เรองราว ของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาแลวในพระพทธเจาองค กอน ๆ กระทาบญไวในภพนน ๆ เกดในเรอนแหงตระกล ในทสดแหงกป ท ๙๔ แตภทรกปน บรรลนตภาวะแลว วนหนง เหนพระปจเจกพทธเจา นามวา สตรงส ออกจากนโรธแลวเทยวไปบณฑบาต มใจเลอมใสแลว ได ถวายผลตาล. ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย บงเกด ในตระกลคฤหบด แควนมคธ ในพทธปบาทกาลน ไดนามวา สมพละ เพราะความททานเปนกจจายนโคตร จงมนามปรากฏวา สมพลกจจายนะ. เขาเจรญวยแลว ฟงธรรมในสานกของพระศาสดา ไดมศรทธา จต บวชแลวเจรญวปสสนาอยในถาแหงภเขาชอวา เภรวะ ครนวนหนง เมฆทเกดขนในสมยใชกาลกลมใหญ หนาตงรอยชนพนชน รอง คาราม ยงสายฟาใหแลบแปลบปลาบ รองครน ๆ ตงขน ตงทาจะตก. สตว ทงหลาย มหม หมาไน ควายปา และชางเปนตน ฟงเสยงนนแลว สะดง ตกใจกลว รองลน อยางหวาดกลว. สวนพระเถระ ไมมความอาลยในรางกายและชวต ปราศจากความ ขนพองสยองเกลา ไมสนใจเสยงนน มงกระทากรรมในวปสสนาอยางเดยว เทานน เพราะความเปนผมวปสสนาอนปรารภแลว เปนผมจตตงมนแลว เพราะความรอนในฤดรอนผานไป และเพราะไดฤดเปนทสบาย ขวนขวาย วปสสนาแลว บรรลพระอรหต พรอมดวยอภญญา ๖ ในขณะนนเอง. สมดง คาถาประพนธททานกลาวไว ในอปทานวา


พระผมพระภาคะ ผสยมภ นามวา สตรงส ไมพายแพอะไร ๆ ใครตอความวเวก ตรสรดวยตนเอง ออกบณฑบาต เราถอผลไมอยไดเหนแลว จงไดเขา ไปเฝาพระนราสภ เรามจตเลอมใส มใจโสมนส ได ถวายผลตาล ในกปท ๙๔ แตภทรกปน เราไดถวาย ผลไมใด ในกาลนน ดวยการถวายผลตาลนน เรา ไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงการถวายผลตาล. เรา เผากเลสทงหลายแลว ฯลฯ คาสอนของพระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน. กพระเถระ บรรลพระอรหตแลว พจารณาดขอปฏบตของตน เกด ความโสมนส เมอจะพยากรณพระอรหตผล ดวยสามารถแหงอทาน ไดกลาว คาถา ๒ คาถา ความวา ฝนกตก ฟากรองครน ๆ เราอยในถาอนนา กลวแตคนเดยว ความกลว ความสะดง หวาดเสยว หรอขนลกขนพอง มไดมเลย การทเราอยในถาอน นากลว แตผเดยว ไมมความหวาดกลว หรอสะดง หวาดเสยว น เปนธรรมดาของเรา ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา เทโว จ วสสต เทโว จ คฬค- ฬายต ความวา ฝนคอเมฆ กตก ฟากรองเสยงดงครน ๆ กบทวา คฬคฬา น กระทาเสยง ตามเสยงฟารองคาราม. บทวา เอกโก จาห เภรเว พเล วหราม ความวา กเราตวคนเดยว ไมมเพอน อยในถา แหงภเขา อนมภยตงอยเฉพาะหนา เมอเรานนเปนอยางน ความกลว


ความหวาดเสยว ความขนลกขนพอง ยอมไมมแกเราผมสต ไดแก ความ กลวทหมายรกนวา ความสะดงแหงจตกด ความหวาดเสยวแหงรางกาย อน มความกลวนนเปนนมตกด ความเปนผมขนพองสยองเกลากด ยอมไมม (แกเรา). เพราะเหตไร ? เพราะ พระเถระกลาวเหตในขอนนไววา ธมมตา มเมสา (นเปนธรรมดาของเรา). แทจรง พระเถระพยากรณพระอรหตผลวา อนภยเปนตน พงม แกบคคลผไมไดกาหนดรวตถ เพราะยงละฉนทราคะในวตถนนไมได แต ภยในวตถนน เรากาหนดรแลวโดยประการทงปวง ทงฉนทราคะในวตถนน เรากตดขาดแลว เพราะฉะนน ภยเปนตนจงไมม นเปนธรรมดาของเรา คอ ขอน เปนสภาพแหงธรรมของเรา. จบอรรถกถาสมพลกจจยนเถรคาถา

๖. ขตกเถรคาถา วาดวยคาถาของพระขตกเถระ [๒๙๓] ไดยนวา พระขตกเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา จตของใครตงมน ไมหวนไหวดงภเขา ไมกา- หนดแลวในอารมณเปนทตงแหงความกาหนด ไม ขดเคองในอารมณเปนทตงแหงความขดเคอง ผใด อบรมจตไดอยางน ทกขจกมาถงผนน แตทไหน จต ของเราตงมน ไมหวนไหว ดงภเขา จตของเราไม กาหนดแลว ในอารมณเปนทตงแหงความกาหนด ไมขดเคองในอารมณ เปนทตงแหงความขดเคอง เรา อบรมจตไดแลวอยางน ทกขจกมาถงเราแตทไหน ๆ.


อรรถกถาขตกเถรคาถา คาถาของทานพระขตกเถระ เรมตนวา กสส เสลปม จตต. เรองราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาแลวในพระพทธเจาองค- กอน ๆ กระทาบญไวในภพนน ๆ เปนคนเฝาสวน ดาเนนชวตอยในพนธมด นคร ในกาลของพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา วปสส วนหนงเหน พระผมพระภาคเจา เสดจไปทางอากาศ มใจโสมนส ไดเปนผมความประสงค จะถวายขนนสามะลอ พระศาสดาเมอจะทรงอนเคราะหเขา ประทบยนอยใน อากาศนนแหละ รบประเคนแลว. เขาถวายขนนสามะลอนนแลว เสวยปต โสมนสอยางโอฬาร. ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลายเกดใน ตระกลพราหมณ แควนโกศล ในพทธปบาทกาลน ไดนามวา ขตกะ บรรลนตภาวะแลว ฟงธรรมในสานกของพระศาสดา ไดเปนผมจตศรทธา บวชแลว เรยนกรรมฐานแลวอยในปา เพยรพยายามอย บรรลพระอรหตแลว. สมดงคาถาประพนธททานกลาวไวในอปทานวา ครงนน เราเปนคนเฝาสวนอยในพระนครพน- ธมด ไดเหนพระพทธเจาผปราศจากกเลสธล เสดจ เหาะไปในอากาศ เราไดหยบเอาผลขนนสามะลอ ถวายแดพระพทธเจา ผประเสรฐสด พระพทธเจาผม พระยศใหญ ใหเกดความปลมใจแกเรา นาความสข มาใหในปจจบน ประทบอยในอากาศนนเอง ไดทรง


รบประเคน เราถวายผลไมแดพระพทธเจาดวยใจอน- เลอมใสแลว ไดประสบปตอนไพบลย เปนสขยอด- เยยมในครงนน รตนะเกดขนแกเราผเกดในทนน ๆ ในกปท ๙๑ แตภทรกปน เราไดถวายผลไมใดในกาล นน ดวยทานนน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหง การถวายผลไม ทพยจกษของเราบรสทธแลว เราเปน ผฉลาดในสมาธ ถงแลวซงฝงแหงอภญญา นเปน ผลแหงการถวายผลไม. เราเผากเลสทงหลายแลว ฯลฯ คาสอนของพระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน. กเมอพระเถระบรรลพระอรหตแลว ยบยงอยดวยความสขอนเกดแต ผลและความสขในพระนพพาน ทานกาหนดความเพยรไปสราวปานน เพอจะ สงเคราะหภกษทงหลายผอยในราวปานน จงกลาวคาถา ๑ คาถา ความวา จตของใครตงมนไมหวนไหว ดงภเขา ไมกา- หนดแลวในอารมณเปนทตงแหงความกาหนด ไมขด- เคองในอารมณเปนทตงแหงความขดเคอง ผใดอบรม จตไดอยางน ทกขจกมาถงผนนไดแตทไหน ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา กสส เสลปม จตต ต นานกมปต ความวา เมอเธอทงหลายอยในราวปาน จตของภกษไร ชอวาตงมน เพราะ ไดบรรลผลอนเลศ และเพราะถงความเปนผมวส โดยไมมความหวนไหว ทกอยาง อปมาดงภเขาหนลวนเปนแทงทบ ยอมไมหวนไหว คอไมสนสะเทอน ดวยโลกธรรมแมทงปวง.


บดน เพอจะแสดงอาการอนไมหวนไหวของจตนน พรอมกบเหต พระเถระจงกลาวคามอาทวา วรตต ไมกาหนดแลว ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา วรตต รชนเยส ความวา ไมกาหนด แลวในอารมณเปนทตงแหงความกาหนด คอในธรรมอนเปนไปในภม ๓ อนเปนเหตแหงความบงเกดขนของความกาหนด ดวยอรยมรรค กลาวคอ วราคธรรม (ความคลายกาหนด ) อธบายวา มความกาหนดในธรรมอนเปน ไปในภม ๓ นน อนเธอถอนขนแลว โดยประการทงปวง. บทวา กปปนเย ความวา ในอารมณเปนทตงแหงความขงเคยด ไดแก ในอารมณอนเปนทตงแหงความอาฆาต แมทงปวง. บทวา น กปปต ความวา ไมประทษราย คอไมถงอาการทแปลก. บทวา ยสเสว ภาวต จตต ความวา จตคอใจอนพระอรยบคคลใด อบรมแลว อยางน คอโดยนยดงกลาวแลว ไดแก โดยความเปนผคงท. บทวา กโต ต ทกขเมสสต ความวา ทกขจกเขาถงบคคลนน แตทไหน คอแตสตว หรอสงขารเลา ? อธบายวา ทกขยอมไมมแกบคคล เชนนน. พระขตกเถระ เมอจะวสชนาปญหาทมเพยงผถามขน โดยไมกาหนด แนนอนอยางน ทาใหนอมเขาไปในตน พยากรณพระอรหตผลดวยคาถาทสอง มอาทวา มม เสลปม จตต จตของเราตงมนไมหวนไหว ดงภเขา ดงน. บทนนมเนอความอนขาพเจากลาวอธบายไวแลวทงนน. จบอรรถกถาขตกเถรคาถา


๗. โสณโปฏรยปตตเถรคาถา วาดวยคาถาของพระโสณโปฏรยบตรเถระ [๒๙๔] ไดยนวา พระโสณโปฏรยบตรเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา ราตรอนประกอบดวยฤกษมาลนเชนน ยอมไม เปนราตร เพอจะหลบโดยแท ราตรเชนน ยอมเปน ราตรอนผรแจงปรารถนาแลวเพอประกอบความเพยร. ครนพระเถระไดฟงดงนน กสลดใจ ยงหรโอตตปปะใหเขาไปตงไว แลวอธษฐานอพโภกาสกงคธดงค กระทากรรมในวปสสนา ไดกลาวคาถาท ๒ นวา ถาชางพงเหยยบเราผตกลงจากคอชาง เราตาย เสยในสงครามประเสรฐกวา แพแลว เปนอยจะประ- เสรฐอะไร. อรรถกถาโสณโปฏรยปตตเถรคาถา คาถาของทานพระโสณโปฏรยบตรเถระ เรมตนวา น ตาว สปต โหต. เรองราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาไวแลวในพระพทธเจา องคกอน ๆ เปนพรานปา เลยงชพ ในกาลของพระผมพระภาคเจา ทรงพระ-


นามวา สข วนหนง เหนพระศาสดา แลวมจตเลอมใส ไดถวายผลมะหาด แดพระศาสดา. ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย เกด เปนบตรของนายบาน ชอวา โปฎรยะ ในเมองกบลพสด ในพทธปบาทกาลน ไดมนามวา โสณะ. เขาเจรญวยแลว ไดเปนเสนาบด ของพระราชา พระ- นามวา ภตทยะ สากยะ. ครนตอมา เมอพระเจาภททยะ ทรงผนวชแลวโดยนยดงกลาวแลว ในหนหลง เสนาบด กบวชตาม ดวยคดวา ขนชอวา แมพระราชากยงทรง ออกผนวช การอยครองเรอนของเราจะมประโยชนอะไร ? กครนบวชแลว เปนผมการนอนหลบเปนทมายนด ไมหมนประกอบภาวนา พระผมพระภาคเจา ทรงประทบอย ในอนปยอมพวนวหาร ทรงแผโอภาสของพระองคไป ยงสต ใหเกดแกพระโสณโปฏรยเถระ ดวยพระโอภาสนน เมอจะทรงโอวาทพระเถระ ดวยพระคาถาน ไดตรสพระคาถา ๒ คาถา ความวา ราตรอนประดบดวยฤกษมาลนเชนน ยอมไม เปนราตรเพอจะหลบโดยแท ราตรเชนน ยอมเปน ราตรอนผรแจงปรารถนาแลว เพอประกอบความเพยร. ถาชางพงเหยยบเรา ผตกลงจากคอชาง เราตาย เสยในสงคราม ประเสรฐกวา แพแลว เปนอยจะ ประเสรฐอะไร ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา น ตาว สปต โหต รตต นกขต- มาลน. ความวา เมอภกษผมชาตแหงวญชน ไดขณะท ๙ อนเวนจาก ขณะทไมใชกาล ๘ อยาง ตงอยแลว ยงทาพระอรหตใหอยในเงอมมอไมได


ตราบใด ตราบนน ราตรอนประกอบดวยฤกษมาลนเชนน ยอมไมเปนราตร เพอจะหลบโดยแท คอไมใชเวลาจะมามวนอนหลบ. อกประการหนงแล ราตรเชนน ยอมเปนราตรอนผรแจงปรารถนา แลว เพอจะประกอบความเพยร โดยอรรถไดแก ขนชอวาราตรเชนนเปน เวลาทมเสยงสงดเงยบเปนพเศษ เพราะเปนเวลาทพวกมนษยเหลามฤคและ ปกษทงหลาย ยางเขาสความหลบ จงเปนเวลาอนวญชน ผรแจง ปรารถนา เพอเอาใจใสดแลขอปฏบตในตน คอเพอจะขวนขวายบาเพญความเพยรของผม ธรรมเปนเครองตนอยนนเอง. พระโสณเถระฟงพระโอวาทนนแลว เปนผมใจสลดแลว เรมตง หรโอตตปปะ อธษฐานอพโภกาสกงคธดงค (องคคณของภกษผถอการอยใน ทแจงเปนวตร) กระทากรรมในวปสสนา กลาวคาถาท ๒ วา หตถกขน- ธาวปตต ดงน เปนอาท. บรรดาบทเหลานน บทวา อวปตต ไดแก ตกควาหนา คอ มเทา ขนเบองบน มหนาลงเบองลาง ตกไปแลว. บทวา กชโร เจ อนกกเม ความวา ถาชางพงเหยยบเรา. ทานกลาวอธบายไวดงนวา ถาในเวลาทเราขนคอชางเขาสสงคราม ตกจาก คอชาง ไดถกชางนนเหยยบตายในสงคราม ความตายนนของเราประเสรฐกวา พายจากกเลสทงหลายในบดนแลวเปนอย จะประเสรฐอะไร คอ ความเปน อยนนไมประเสรฐเลย เมอพระเถระกลาวคาถานอยนนแล ขวนขวายวปสสนา บรรลพระอรหตแลว. สมดงคาถาประพนธททานกลาวไวในอปทานวา เมอกอนเราเปนพรานเนอ ครงนน เราเทยวอย ในปาใหญ ไดเหนพระพทธเจา ผปราศจากกเลสธล ทรงรจบธรรมทงปวง เราเลอมใส ไดเอาผลมะหาด


มาถวายพระพทธเจาผประเสรฐสด เปนเขตแหงบญ ผแกลวกลา ดวยมอทงสองของตน ในกปท ๓๑ แต ภทรกปน เราไดถวายผลไมใดในกาลนน ดวยการ ถวายผลไมนน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงการ ถวายผลไม. เราเผากเลสทงหลายแลว ฯ ล ฯ คาสอน ของพระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน. กพระเถระบรรลพระอรหตแลว กลาวทบทวนคาถาทงสองนนแล คอ (คาถาท ๑) อนพระศาสดาตรสแลว (และคาถาท ๒) อนตนกลาวแลว โดยนยมอาทวา หตถกขนธาวปตต ดงน. ดวยการกลาวซาคาถานนเปนอน พระเถระพยากรณพระอรหตผลนแลวทเดยว. จบอรรถกถาโสณโปฏรยปตตเถรคาถา

๘. นสภเถรคาถา วาดวยคาถาของพระนสภเถระ [๒๙๕] ไดยนวา พระนสภเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา วญชน ละเบญจกามคณอนนารก นารนรมย ใจแลว ออกบวชดวยศรทธา แลวพงทาทสดแหงทกข ได. เราไมอยากตาย ไมอยากมชวตอย และเรามสต มสมปชญญะ รอเวลาอนควรเทานน.


อรรถกถานสภเถรคาถา คาถาของทานพระนสภเถระ เรมตนวา ปจ กามคเณ หตวา. เรองราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาแลว ในพระพทธะจาองค กอน ๆ สงสมบญทงหลายไวในภพนน ๆ เกดในเรอนแหงตระกล ในกาล ของพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา วปสส บรรลนตภาวะแลว วนหนง เหนพระศาสดาเสดจเทยวบณฑบาต มจตเลอมใส ไดถวายผลมะขวด. ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปแตในสคตภพอยางเดยว เกดใน เรอนแหงตระกลในโกลยชนบท ในพทธปบาทกาลน ไดนามวา นสภะ เจรญวยแลว เหนพทธานภาพในสงคราม ของเจาศากยะ และเจาโกลยะ ทงหลาย แลวไดศรทธาจต บวชแลว บรรลพระอรหตในวนนนเอง. สมดง คาถาประพนธททานกลาวไวในอปทานวา เราไดถวายผลมะขวด แดพระสมพทธเจา ผม พระฉววรรณปานดงทองคา สมควรรบเครองบชา กาลงเสดจดาเนนอยในถนน ในกปท ๙๑ แตภทรกปน เราไดถวายผลไมใดในกาลนน ดวยการถวายผลไมนน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงการถวายผลไม. เรา เผากเลสทงหลายแลว ฯ ล ฯ คาสอนของพระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน. กพระเถระบรรลพระอรหตแลว เหนภกษทงหลายผเปนสหายของตน ยงกาลเวลาใหลวงไป ดวยการอยอยางประมาท เมอจะโอวาทภกษเหลานน ไดกลาวคาถาท ๑ ความวา


วญชน ละเบญจกามคณอนนารก นารนรมย ใจแลว ออกบวชดวยศรทธา แลวพงทาทสดแหงทกข ได ดงน. คาถาท ๑ นน มอธบายดงน วญชนละ คอ เลกละไดแกสละกามคณ คอ กามโกฏฐาสทง ๕ มรปเปนตน อนชอวานารก เพราะมสภาพทยวยวน ชวนใหพาลชนรกใคร ชอวานารนรมยใจ เพราะมสภาพเปนทเจรญใจ ออก คอหลดพนจากเรอน คอ จากเครองผกพนคอเรอน เขาสบรรพชาเพศ จาเดม แตบวชแลว กเพยรพยายาม พงเปนผกระทาทสดแหงทกขในวฏฏะได. พระเถระกลาวสอนภกษทงหลายเหลานนอยางน แลวกลาววา ทาน ทงหลายอยาคดวา คนผนดแตสอนคนอนเทานน สวนตนเองไมกระทา ดงน แลว เมอจะประกาศความทตนเปนผปฏบตแกภกษเหลานน จงพยากรณ พระอรหตผล ดวยคาถาทสอง ความวา เราไมอยากตาย ไมอยากมชวตอย แตเรามสต มสมปชญญะ รอเวลาอนควรอย ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา นาภนนทาม มรณ ความวา เราไม มงหมายความตาย. กบทวา นาภนนทาม ชวต น เปนคาบอกเหตของบทวา " นาภนนทาม มรณ " นน เพราะเรายงไมอยากมชวตอย ฉะนน จงไม นยมยนดความตาย. อธบายวา บคคลใดกอ คอเขาไปสงสมการปรงแตง กเลส (อนเปนเหต) แหงชาตชรา และมรณะสบตอไป บคคลนนเมอยนด การเกดในภพใหม ชอวายอมยนดแมซงความตายของตน เพราะเปนผลให เกดในภพตดตอกนไป เพราะยงละเหตไมได สวนพระขณาสพ ละอาจยคาม- ธรรม (ธรรมอนเปนเหตใหถงการกอภพกอชาต) ตงอยในอปจยคามธรรม


(ธรรมอนเปนเหตใหหมดภพหมดชาต) เปนผกาหนดรวตถ ชอวายอมไม ยนดแมซงความตาย เพราะความทแหงเหตนนแล อนตนละไดแลวดวยด. ดวยเหตนน พระเถระจงกลาววา นาภนนทาม มรณ นาภนนทาม ชวต เรายงไมอยากตาย ไมอยากมชวตอย. ถามวา ถาพระขณาสพ มความจานงมงหมายพระนพพานอยอยางน กการดารง (ชวตของทาน) จนกวาจะปรนพพาน จะเปนอยางไร ? พระเถระจงกลาว (เฉลย) วา และเรามสตสมปชญญะ รอเวลาอน ควรเทานน (โดยมอธบายวา) เมอเราบรรลกเลสปรนพพานแลว เราชอวา มสต มสมปชญญะ เพราะถงความไพบลยดวยสตและปญญา รอเวลาขนธ- ปรนพพานอยางเดยว เราชะเงอคอยเวลาแหงขนธปรนพพานนนอย แตเรา ไมมความยนดในความตาย หรอในชวตความเปนอย เพราะทงความตายและ ชวตนน เราเพกถอนขน ดวยอรหตมรรคแลวแล. จบอรรถกถานสภเถรคาถา


๙. อสภเถรคาถา วาดวยคาถาของพระอสเถระ [๒๙๖] ไดยนวา พระอสภเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา เราฝนวา ไดหมจวรสออนเฉวยงบา นงบน คอชาง เขาไปบณฑบาตยงหมบาน พอเขาไปกถก มหาชนพากนมารมมงดอย จงลงจากคอชาง กลบ ลมตาตนขนแลว ครงนนไดความสลดใจวา ความฝน นเราไมมสตสมปชญญะ นอนหลบฝนเหนแลว ครงนน เราเปนผกระดางมวเมา เพราะชาตสกล ได ความสงเวชแลว จงบรรลความสนอาสวะ. อรรถกถาอสภเถรคาถา คาถาของทานพระอสภเถระ เรมตนวา อมพปลลวสงกาส. เรองราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาแลวในพระพทธเจาองค กอน ๆ กระทาบญไวในภพนน ๆ เกดในเรอนแหงตระกล ในกาลของพระผม พระภาคเจา ทรงพระนามวา สข บรรลนตภาวะแลว วนหนงเหนพระศาสดา เสดจเทยวไปบณฑบาต มใจเลอมใส ไดถวายผลสะครอ.


ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย เกด ในตระกลแหงเจาศากยะ กรงกบลพสด ในพทธปบาทกาลน ไดนามวา อสภะ เจรญวยแลว เหนพทธานภาพในสมาคมพระญาตของพระศาสดา ไดมจตศรทธาบวชแลว. จาเดมแตเวลาทบวชแลว พระอสภะไมบาเพญสมณธรรม ยนดใน การคลกคลดวยหมในกลางวน ชอบนอนหลบตลอดทงคน ยงเวลาใหลวงไป. วนหนง ทานปลอยสต ขาดสมปชญญะนอนหลบ ฝนเหนตนเอง ปลงผมและ หนวดแลว หมจวรสใบมะมวงออน นงบนคอชาง เขาไปสพระนครเพอ บณฑบาต เพอมนษยทงหลายมาชมนมกนในทนนนนแล จงลงจากคอชาง ดวยความละอาย ตนขน เกดความสลดใจวา เราปลอยสตไมมสมปชญญะ นอนหลบฝนเหนเปนเชนนไป ดงน แลวเรมตงวปสสนา บรรลพระอรหต ตอกาลไมนานนก. สมดงคาถาประพนธททานกลาวไวในอปทานวา ในกาลนน เราไดถวายผลสะครอ แดพระ- นราสภผประเสรฐกวาทวยเทพ งามเหมอนตนรกฟา ขาว กาลงเสดจดาเนนอยในถนน ในกปท ๓๑ แต ภทรกปน เราไดถวายผลไมใดในกาลนน ดวยการ ถวายผลไมนน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงการ ถวายผลไม. เราเผากเลสทงหลายแลว ฯลฯ คาสอน ของพระพทธเจา เราทาสาเรจแลว ดงน. ลาดบนน พระเกระทาความฝนตามทตนเหนแลวนนแล ใหเปนขอ พยากรณพระอรหตผล โดยระบถงความฝนนนนนแล เพราะความทตนได บรรลพระอรหตผลแลว ไดกลาวคาถา ๒ คาถา ความวา เราฝนวา ไดหมจวรสออนเฉวยงบา นงบน คอชาง เขาไปบณฑบาตยงหมบาน พอเขาไปกถก


มหาชนพากนมารมมงดอย จงลงจากคอชาง กลบ ลมตาตนขนแลว ครงนน เราไดความสลดใจวา ความ ฝนน เราไมมสตสมปชญญะ นอนหลบฝนเหนแลว ครงนน เราเปนผกระดาง ดวยความมวเมา เพราะ ชาตสกล ไดความสงเวชแลว ไดบรรลความสนอาสวะ ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา อมพปลลวสงกาส อเส กตวาน จวร ความวา เอาจวรมสดงแกวประพาฬ มอาการดงใบมะมวงออนคลองคอ โดยทาเปนเฉวยงบา. บทวา คาม ความวา นงบนคอชาง เขาไปสราชธานของตน เพอ บณฑบาต พอเขาไปแลวเทานน กถกมหาชน (หอมลอม) แลด จงลงจาก คอชาง ยนอย ตนขนแลว พอตนแลวเทานน กไดความสลดใจในครงนนวา ความฝนนนเกดแลว เพราะเราปลอยสต ไมมสมปชญญะ กาวลงสความหลบ ดงน. สวนอาจารยพวกอนกลาววา พระอสภเถระยงเปนพระราชาอยนนแล เหนความฝนเชนน ในเวลากลางคน เมอราตรสวางแลว จงขนสคอชาง เสดจเทยวไปในถนนของพระนคร ทรงระลกถงความฝนนน จงเสดจลงจาก คอชาง ไดความสลดพระทย ทรงผนวชในสานกของพระศาสดา บรรลพระ- อรหตแลว เมอเปลงอทาน ไดกลาวคาถาเหลานแลว. บทวา ทตโต ประกอบความวา ในเวลาทไดเสวยราชยนน เรา เปนผกระดาง ดวยความมวเมา เพราะชาตและความมวเมาเพราะโภคะเปนตน ไดความสลดใจแลว. จบอรรถกถาอสภเถรคาถา


๑๐. กปปฏกรเถรคาถา

วาดวยคาถาของพระกปปฏกรเถระ [๒๙๖] ไดยนวา พระกปปฏกรเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา กปปฏกรภกษ เกดความวตกผด ๆ วา เราจก นงหมผาผนนแลว จกเลยงชพตามมตามเกด เมอนา ใสคออมตธรรมของเรา มอย เตมเปยมในหมออมตะ เราเอาบาตรตกนาคออมตธรรม ใสในหมออมตะ เพอสงสมฌานทงหลาย ดกอนกปปฏะ ทานอยามา นงโงกงวงอยดวยคดวา จกฟงธรรม เมอเราแสดง ธรรมอย ในทใกลหของทานเชนน ทานอยามวนง โงกงวงอย ดกอนกปปฏะ ทานนงโงกงวงอย ใน ทามกลางสงฆเชนน ไมรจกประมาณเลย. จบวรรคท ๔ อรรถกถากปปฏกรเถรคาถา คาถาของพระกปปฏกรเถระ เรมตนวา อยมต กปปโฏ. เรอง ราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาไวแลวในพระพทธเจาองค กอน ๆ สงสมบญไวในภพนน ๆ เกดในเรอนแหงตระกล ในกาลของพระ


ผมพระภาคเจา พระนามวา วปสส บรรลนตภาวะแลว วนหนงเหนพระผ มพระภาคเจาเสดจประทบนง ณ โคนไมแหงหนง ใกลฝงแมนาชอวา วนตา มใจเลอมใส ทาการบชาดวยดอกเกตก (ดอกการะเกด หรอดอกลาเจยก). ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย มา เกดในตระกลทยากจน กรงสาวตถ ในพทธปบาทกาลน จนตราบเทาเจรญวย กไมรจกอบาย. (หากน) อยางอน นงหมเศษผาเปอน ๆ ถอขน เทยวแสวง หาขาวสกในทนน ๆ ดวยเหตนน จงปรากฏนามวา กปปฏกระ. เขาเจรญ วยแลวขายหญา เลยงชวต วนหนงไปสปาเพอเกยวหญา เหนพระเถระผเปน พระขณาสพรปหนงในปานน เขาไปหาพระเถระไหวแลว นงอยแลว. พระ เถระแสดงธรรมแกเขา. เขาฟงธรรมแลว ไดมศรทธาคดวา ประโยชนอะไรแกเราดวยการ ขายหญานเลยงชวต ดงนแลว จงบวช ทงทอนผาเปอน ๆ ทตนนงแลว ไวในทแหงหนง. กในเวลาทพระเถระนนเกดความกระสน ในเวลานน เมอ ทานมองดทอนผาเปอนฝนนน ความกระสนกหายไป ไดความสลดใจแลว. ทานทาอยอยางน สกแลวถง ๗ ครง. ภกษทงหลายกราบทลเหตนน ของ ทานแดพระผมพระภาคเจา อยมาวนหนง พระกปปฏกรภกษ นงอยทายบรษท ในโรงประชมฟงธรรมหลบอย พระผมพระภาคเจาเมอจะทรงเตอนทาน ได ตรสพระคาถา ๒ คาถา ความวา กปปฏกรภกษ เกดความวตกผดวา เราจะหมผา ผนนแลว จกเลยงชพตามมตามเกด เมอนาใสคอ อมตธรรมของเรา มอย เตมเปยมในหมออมตะ เรา เอาบาตรตกนาคออมตธรรม ใสหมออมตะ เพอสงสม ฌานทงหลาย ดกอนกปปฏะ เธออยามานงโงกงวง


อยดวยคดวา จกฟงธรรม เมอเราแสดงธรรมอย ใน ทใกลหของทานเชนน ทานอยามวนงโงกงวงอย ด- กอนกปปฏะ เธอนงโงกงวงอยในทามกลางสงฆเชนน ไมรจกประมาณเลย ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา อยมต กปปโฏ กปปโฏกโร ความวา ภกษชอวา กปปฏกระ มวตกทผด ๆ เกดขนอยางนวา เราจะนงหมผา เปอนเกา ๆ ของเราน จกเลยงชพตามมตามเกด เมอนาใสคออมตธรรม ของเรา มอยเตมเปยมในหมออมตะ คอเมอหมออมตะของเรา กาลงหลงนาคอ พระธรรมอยในทนน ๆ ไดแก เมอเรายงนาอมฤต คอพระธรรมใหตกลงดวย การประกาศไปโดยคามอาทวา เราจะสงสอน เราจะแสดงธรรม ใหสตวโลก ไดบรรลอมตธรรม เมอสตวโลกมดมนมหนธการ เราจะบรรเลงกลองชยเภร คออมตะ ทางทเราทาไว เพอสงสมฌานทงโลกยและโลกตระ คอทางทเราแผว ถาง ไดแกมรรคภาวนาทจดแจงไวเพอเปนแนวทาง นเปนคาสอนของเรา แม ถงอยางนน พระกปปฏกระ กเปนเพยงกากของพระธรรม คอเปนผมจตกระสน มใจเหนหางจากศาสนธรรมของเรา เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาครน เตอนเธอแลว เมอจะแสดงการอยอยางผประมาทของเธอแมอกครงหนง เหมอนจบโจรไดพรอมของกลาง จงตรสพระคาถาวา มา โข ตว กปปฏ ปจาเลส ดกอนกปปฎะ เธออยามวมานงโงกงวงอยเลย ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา มา โข ตว กปปฏ ปจาเลส ความวา ดกอนกปปฏกระ เธออยามวนงโงกงวงอยเลย คออยานงสปหงก ไดแก อยาเขาถงความหลบดวยคดวา เราจกฟงธรรม.


บทวา มา ตว อปกณณมห ตาเฬสสนต ความวา เราอยา ตองทบทานผหลบอย ดวยมอคอเทศนา ในทใกลห คอใกล ๆ ห อธบายวา ตอแตนไป ทานจงปฏบต โดยไมตองใหเราสงสอน เพอการละกเลสอก. บทวา น ห ตว กปปฏ มตตมาส ความวา พระผม พระภาคเจาทรงเตอนวา ดกอนกปปฎะ เธอมวโงกงวงสปหงกอยในทาม กลางสงฆ ยอมไมสาคญประมาณ คอความพอด คอไมรแมเหตเพยงเทานวา ขณะเชนน หาไดยากอยางยง ขณะนนอยาลวงเลยเราไปเสยเลย ดงน และ เธอจงดความผดของเธอ. เมอพระผมพระภาคเจา ทรงขม แลวทรงเตอนกปปฏกรภกษ คาด- คนดวยพระคาถา ๒ คาถา อยางนแลว กปปฏกรภกษ เกดความสลดใจ เหมอนถกศรแทงจดกระดก และเหมอนชางตวด (ทหลงผด) เดนตรงทาง ฉะนน เรมตงวปสสนาบรรลพระอรหตแลวตอกาลไมนานนก. สมดงคาถา ประพนธททานกลาวไว ในอปทานวา พระพทธเจาผอดมบรษ ประทบนงอย ณ ทฝง แมนาวนตานท เราไดพบพระพทธเจา ผปราศจาก กเลสธล เปนเอกอครบคคล มพระทยตงมนด ครง- นน เรามจตเลอมใส มใจโสมนส บชาพระพทธเจา ผประเสรฐสด ดวยดอกเกตก ซงมกลนหอมเหมอน นาผง ในกปท ๙๒ แตภทรกปน เราไดบชาดวยดอก ไมใด ดวยการบชานน เราไมรจกทคต นเปนผล แหงพทธบชา. เราเผากเลสทงหลายแลว ฯลฯ คาสอน ของพระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน.


กพระเถระบรรลพระอรหตแลว กลาวยนยนพระคาถาทงสองทพระ ศาสดาตรสแลวนนแหละวา เปนขอสบแหงการบรรลพระอรหตผลของตน. ดวยพระคาถาทงสองนน ไดนบเปนการพยากรณพระอรหตผลของพระกปปฏ- กรเถระ นนดวยอกเหมอนกน. จบอรรถกถากปปฏกรเถรคาถา จบวรรควรรณนาท ๔ แหงอรรถกถาเถรคาถา ชอวา ปรมตถทปน

ในวรรคน รวมพระเถระได ๑๐ รป คอ ๑. พระมคสรเถระ ๒. พระสวกเถระ ๓. พระอปวาณเถระ ๔. พระอสทนนเถระ ๕. พระสมพลกจจานเถระ ๖ พระขตกเถระ ๗. พระโสณปฏรยบตรเถระ ๘. พระนสภเถระ ๙. พระอสภเถระ ๑๐. พระกปปฏกรเถระ และอรรถกถา.


เถรคาถา ทกนบาต วรรคท ๕ ๑. กมารกสสปเถรคาถา วาดวยคาถาของพระกมารกสสปเถระ [๒๙๘] ไดยนวา พระกมารกสสปเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา นาอศจรรยหนอ พระพทธเจา พระธรรม และ พระคณสมบตของพระศาสดาของเราทงหลาย ซงเปน ทอยอาศยประพฤตพรหมจรรย ของพระสาวกผจกทา ใหแจงซงธรรมเชนน พระสาวกเหลาใด เปนผยงไม ปราศจากขนธ ๕ ในอสงไขยกป พระกมารกสสปะ นเปนรปสดทาย แหงพระสาวกเหลานน รางกายนม ในทสด สงสารคอ การเกด การตาย มในทสด บดนภพใหมไมม.


วรรควรรณนาท ๕

อรรถกถากมารกสสปเถรคาถา คาถาของทานพระกมารกสสปเถระ เรมตนวา อโห พทธา อโห ธมมา. เรองราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาไวแลวในพระพทธเจาองค กอน ๆ ทงหลาย สงสมบญไวในภพนน ๆ เกดในตระกลพราหมณ ใน กาลของพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา ปทมตตระ ถงความเปนผร แลว แตในอรรถกถาองคตตรนกาย ทานกลาววา เกดในเรอนแหงตระกล. เขาไปสสานกของพระศาสดา แลวฟงธรรมอยเหนพระศาสดา ทรง ตงภกษรปหนง ในตาแหนงแหงภกษผเลศกวา บรรดาภกษผกลาวธรรมอน วจตร หวงตาแหนงนน แมดวยตนเองตงประณธานไว กระทาบญสมควรแก ประณธานทตงไว บาเพญสมณธรรม ในกาลของพระผมพระภาคเจา ทรงพระ นามวา กสสปะ ทองเทยวอยแตในสคตภพเทานน ถอปฏสนธในครรภแหง ธดาของเศรษฐ ณ กรงราชคฤห ในพทธปบาทกาลน. ไดยนมาวา ธดาของทานเศรษฐนน เปนหญงมความประสงคจะ บวชแตในเวลาทยงเปนกมารอยทเดยว ขออนญาตมารดาบดา ไมไดรบอนญาต ใหบรรพชา แมไปสตระกลผว กไมรวาตนตงครรภ ทาสามใหโปรดปราน จนสามอนญาต จงบวช (ในสานก) นางภกษณทงหลาย (ตอมา) ภกษณ ทงหลายเหนนางมครรภ จงถามพระเทวทต. พระเทวทต ตดสนวาไมเปน สมณะ. จงพากน ไปทลถามพระทศพลอก พระศาสดาทรงมอบใหพระอบาล เถระ (จดการ).


พระเถระใหเรยกตระกลทงหลาย ทอยในพระนครสาวตถ และ อบาสกาชอวาวสาขา มาแลววนจฉยในบรษทพรอมดวยพระราชา ตดสนวา นางภกษณตงครรภมากอนบวช บรรพชา บรสทธ. พระศาสดาทรงประทาน สาธการพระเถระวา อธกรณ อนพระอบาลเถระวนจฉยถกตองดแลว. นางภกษณนน คลอดบตรมรปเหมอนทองคา พระราชาพระนามวา ปเสนทโกศล ทรงเลยงดบตรของนาง และตงชอกมารนนวา กสสปะ ในเวลาตอมา ทรงจดแจงตกแตงประดบประดากมารแลว นาไปสสานกของ พระศาสดา ใหบรรพชาแลว เพราะเหตทเขาบวชแตในเวลาทยงเปนเดก เมอพระผมพระภาคเจาตรสวา เธอทงหลายจงเรยกกสสปะมา จงใหผลไม หรอของควรเคยวนแกกสสปะ ดงน เมอเขาทลถามวา กสสปะไหน ? ก ตรสวา กมารกสสปะ. ทานมนามปรากฏวา กมารกสสปะ นนแหละแมใน เวลาทมอายมาก เพราะมนามทถอเอาตามทพระผมพระภาคเจาตรสเรยกอยาง น และเพราะเหตท เปนพระราชบตรบญธรรมทพระราชาทรงชบเลยง. จาเดมแตเวลาทบวชแลว ทานทากรรมในวปสสนา และเลาเรยน พระพทธวจนะ ครงนนทาวมหาพรหม ผเคยบาเพญสมณธรรมบนยอดเขา รวมกบพระกมารกสสปะ เปนพระอนาคาม บงเกดในพรหมชนสทธาวาส ทรงพระดารวา เราจกกระทาอบาย เพอการบรรลมรรคผล โดยแสดงมข แหงวปสสนา ดงนแลว จดแจงแตงปญหา ๑๕ ขอ แลวไปบอกแกทาน ผอยในปาอนธวนวา ทานจงทลถามปญหาเหลานกะพระศาสดา พระเถระทล ถามปญหาเหลานน กะพระผมพระภาคเจา แมพระผมพระภาคเจา กทรง พยากรณปญหาแกพระเถระ. พระเถระเรยนปญหาเหลานน โดยทานองทพระ ศาสดาตรสบอกแลว นนแล ยงวปสสนาใหถอเอาซงหอง บรรลพระอรหต แลว. สมดงคาถาประพนธททานกลาวไวในอปทานวา


ในกปทแสนแตภทรกปน พระผมพระภาคเจา ผนายก ทรงเกอกลแกสตวโลกทงปวง เปนนกปราชญ มพระนามวา ปทมตตระไดเสดจอบตขนแลว ครงนน เราเปนพราหมณมชอเสยงโดงดง รจบไตรเพท เทยว ไปในทพกสาราญกลางวน ไดพบพระพทธเจาผเปน นายกของโลก กาลงทรงประกาศสจจะ ๔ ทรงยง มนษยพรอมดวยทวยเทพใหตรสร กาลงทรงสรรเสรญ พระสาวกของพระองค ผกลาวธรรมกถาอนวจตรอย ในหมมหาชน ครงนน เราชอบใจ จงไดนมนตพระ- ตถาคตแลว ประดบประดามณฑปใหสวางไสว ดวย รตนะนานาชนด ดวยผาอนยอมดวยสตาง ๆ นมนต พระพทธเจาพรอมดวยพระสงฆ ใหเสวยและฉนใน มณฑปนน เรานมนตพระพทธเจาพรอมดวยพระสาวก ใหเสวยและฉนโภชนะมรสเลศตาง ๆ ถง ๗ วน แลว เอาดอกไมทสวยงามตาง ๆ ชนด บชาแลวหมอบลง แทบบาทมลปรารภฐานนดรนน ครงนน พระมนผ ประเสรฐ มความเอนด เปนทอาศยอยแหงกรณา ไดตรสวา จงดพราหมณน ผมปากและตาเหมอน ดอกปทม มากดวยความปรดาปราโมทย มกายและใจ สงเพราะโสมนส นาความราเรงมา จกษกวางใหญ มความอาลยในศาสนาของเรา เขาปรารถนาฐานนดร นน คอ การกลาวธรรมกถาอนวจตร ในกปทแสน แตภทรกปน พระศาสดามนามวาโคดม ซงสมภพใน


วงศพระเจาโอกากราช จกเสดจอบตขนในโลก ผน จกเปนธรรมทายาทของพระศาสดาพระองคนนจกเปน โอรสอนธรรมเนรมต จกไดเปนสาวกของพระศาสดา มนามวา กมารกสสปะ เพราะอานาจดอกไม และผา อนวจตรกบรตนะ เขาจกถงความเปนผเลศกวาภกษ ทงหลาย ผกลาวธรรมกถาอนวจตร เพราะกรรมท ทาไวดแลว และเพราะการตงเจตนจานงไว เราละ รางมนษยแลว ไดไปสวรรคชนดาวดงส เราทองเทยว ไปในภพนอยภพใหญ เหมอนตวละครหมนเวยนอย กลางเวทเตนราฉะนน เราเปนบตรของเนอชอวาสาขะ หยงลงในครรภแหงแมเนอ ครงนนเราอยในทอง มารดาของเรา ถงเวรทจะตองถกฆา มารดาของเรา ถกเนอสาขะทอดทง จงยดเอาเนอนโครธเปนทพง มารดาของเราอนพระยาเนอนโครธ ชวยใหพนจาก ความตาย สละเนอสาขะแลว ตกเตอนเราผเปนบตร ของตวในครงนนอยางนวา ควรคบหาแตเนอนโครธ เทานน ไมควรเขาไปคบหาเนอสาขะ ตายในสานก เนอนโครธประเสรฐกวา มชวตอยในสานกเนอสาขะ จะประเสรฐอะไร ? เรามารดาของเรา และเนอนอกน อนเนอ นโครธตวเปนนายฝงพราสอน อาศยโอวาทของเนอ- นโครธนน จงไดไปยงทอยอาศย คอ สวรรคชนดสต อนรนรมย ประหนงวา ไปยงเรอนของตวททงจากไป ฉะนน.


เมอพระศาสนาของพระกสสปวรเจา กาลง ถงความสนสญอนตรธาน เราไดขนภเขาอนลวนดวย หน บาเพญเพยรตามคาสอนของพระพชตมาร กบดน เราเกดในตระกลเศรษฐ ในพระนครราชคฤห มารดา ของเรามครรภ ออกบวชเปนภกษณ พวกภกษณรวา มารดาของเรามครรภ จงนาไปหาพระเทวทต พระ- เทวทตกลาววา จงนาศนะภกษณผลามกนเสย ถงใน บดน มารดาบงเกดเกลาของเรา เปนผอนพระพชต มารจอมมน ทรงอนเคราะหไว จงไดถงความสขใน สานกของภกษณ พระเจาแผนดนพระนามวา โกศล ไดทรงทราบเรองนน จงทรงเลยงดเราไว ดวยเครอง บรหารแหงกมาร และตวเรามชอวา กสสปะ เพราะ อาศยพระมหากสสปเถระ เราจงถกเรยกวา กมาร- กสสปะ เพราะไดสดบพระธรรมเทศนา ทพระพทธ- เจาทรงแสดงถงกายเชนเดยวกบจอมปลวก จตของเรา จงพนจากอาสวกเลส ไมถอมนดวยอปาทาน โดย ประการทงปวง เราไดรบตาแหนงเอตทคคะ กเพราะ ทรมานพระเจาปายาส. เราเผากเลสทงหลายแลว ฯ ล ฯ คาสอนของพระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน. กพระเถระบรรลพระอรหตแลว อนพระศาสดาทรงตงไวในเอตทคคะ โดยความเปนผกลาวธรรมอนวจตร พจารณาขอปฏบตของตนแลว เมอจะ พยากรณพระอรหตผล ดวยมขคอประกาศคณของพระรตนตรย ไดกลาวคาถา ๒ คาถา ความวา


นาอศจรรยหนอ พระพทธเจา พระธรรมและ พระคณสมบต ของพระศาสดาของเราทงหลาย ซงเปน ทอยอาศยประพฤตพรหมจรรยของพระสาวก ผจกทา ใหแจงซงธรรมเชนน พระสาวกเหลาใด เปนผยงไม ปราศจากขนธ ๕ ในอสงไขยกป พระกมารกสสปะ นเปนรปสดทาย แหงพระสาวกเหลานน รางกายนม ในทสด สงสาร คอ การเกด การตายมในทสด บดน ภพใหมไมม ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา อโห เปนนบาตลงในอรรถแสดงความ อศจรรย. บทวา พทธา ไดแก พระสพพญพทธเจา เปนพหพจนโดยเปน คาแสดงความเคารพ ความกวา โอ ! พระสมพทธเจามพระคณนาอศจรรย. บทวา ธมมา ไดแก โลกตรธรรม ๙ กบพระปรยตธรรม. บทวา อโห โน สตถ สมปทา ความวา นาอศจรรยสมบตของ พระทศพล ผเปนศาสดาของเราทงหลาย. บทวา ยตถ ความวา ดวยสามารถแหงการประพฤตพรหมจรรย ในพระศาสดาใด. บทวา เอตาทส ธมม สาวโก สจฉกาหต ความวา แมขนชอวา พระสาวก จกกระทาใหแจงซงธรรมเชนน คอ เหนปานน ไดแก ธรรมทนา มาซงความสนไปแหงกเลสโดยไมเหลอ อนเปนบรวารแหงฌานและอภญญา อนบรสทธพเศษดวยด สงบ ประณต ยอดเยยม เพราะเหตนน พระเถระ จงประกาศใหทราบถงการนอมใจไปในคณของพระรตนตรยวา โอ พระผม- พระภาคพทธเจาทงหลาย มคณนาอศจรรย เปนเหตแหงการตรสรคณ


พเศษอยางน คณของพระธรรมนาอศจรรย สมบตแหงพระศาสดาของเรา ทงหลาย นาอศจรรย กความปฏบตชอบของพระสงฆ ยอมเปนอนพระเถระ ประกาศแลว ดวยการประกาศสมบตของพระธรรมนนเอง. พระเถระแสดงการทาใหแจงซงพระธรรม อนตนแสดงแลว ดวย สามารถแหงคณสมบตทวไปอยางน บดนมงจะใหนอมเขาไปในตนจงกลาวคาถา มอาทวา อสงเขยเยส ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา อสงเขยเยส ไดแกในมหากปทงหลาย ทลวงพนคลองแหงการนบ. บทวา สกกายา ไดแกอปาทานขนธ ๕. อธบายวา อปาทานขนธ ๕ เหลานน โดยปรมตถ ทานเรยกวา สกกายะ เพราะเปนทประชมแหงธรรม ของทานผร. บทวา อห ความวา บณฑตผยงไมไปปราศ (จากสกกายทฏฐ) เพราะยงไมประสบอบายเปนเครองยงสกกายทฏฐใหกลบ ไดมแลว. บทวา เตสมย ปจฉมโก จรโมย สมสสโย ความวา เพราะ เหตพระกมารกสสปนเปนรปสดทาย แหงพระสาวกเหลานน เพราะเหตนนแล รางกายนจงนบวาเปนรางกายอนมในทสด ฉะนน สงสารอนประกอบดวยชาต และมรณะ อนบณฑตหมายรกนวา เปนลาดบแหงขนธเปนตน เปนสงสาร ทมในทสด บดน คอ ตอไป ภพใหมจงชอวาไมม เพราะไมมภพตอไปอก. อธบายวา ชาตนเปนชาตสดทาย. จบอรรถกถากมารกสสปเถรคาถา


๒. ธรรมปาลเถรคาถา

วาดวยคาถาของพระธรรมปาลเถระ [๒๙๙] ไดยนวา พระธรรมปาลเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา ภกษหนมรปใดแล เพยรพยายามอยในพระพทธ- ศาสนา กเมอสตวทงหลายนอกน พากนหลบแลว ภกษหนมนนตนอย ชวตของเธอไมไรประโยชน เพราะฉะนน บคคลผมปญญา ระลกถงคาสอนของ พระพทธเจาทงหลาย พงประกอบศรทธา ศล ความ เลอมใส และการเหนธรรมเนอง ๆ เถด.

อรรถกถาธรรมปาลเถรคาถา คาถาของทานพระธรรมปาลเถระ เรมตนวา โย หเว ทหโร ภกข. เรองราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาไวแลวในพระพทธเจาองค- กอน ๆ สงสมบญไวในภพนน ๆ บงเกดในเรอนแหงตระกล ในกาลของพระผม พระภาคเจา พระนามวา อตถทสส บรรลนตภาวะแลว เขาไปสปาลก ดวยกรณยกจบางอยาง เหนพระศาสดาแลว มใจเลอมใส ไดถวายผลไม ปลกขะ (ผลดปล).


ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย เมอ พระศาสดาในพทธปบาทกาลน เสดจปรนพพานแลว บงเกดในตระกลพราหมณ แควนอวนต ไดนามวา ธรรมปาละ เจรญวยแลว ไปสเมองตกกศลา เรยน ศลปศาสตรแลว เมอเวลากลบพบพระเถระรปหนงในวหารแหงหนง ฟงธรรม ในสานกของพระเถระแลว ไดมจตศรทธาบวชแลว เจรญวปสสนาไดเปนผม อภญญา ๖. สมดงคาถาประพนธททานกลาวไวในอปทานวา เราไดเหนพระพทธเจา พระนามวา อตถทสส มยศใหญ ในระหวางปา เรามจตเลอมใส มใจโสมนส ไดถวายผลปลกขะ (ผลดปล) ในกปท ๑,๘๐๐ แต ภทรกปน เราไดถวายผลไมใดในกาลนน ดวยทานนน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงการถวายผลไม. เรา เผากเลสทงหลายแลว ฯลฯ คาสอนของพระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน. กพระเถระเปนผมอภญญา ๖ แลว ยงเวลาใหลวงไปดวยความสข อนเกดแตสมาบต วนหนง เหนสามเณร ๒ รปในวหารนน ขนเกบดอกไม อยบนยอดไม เมอกงทยนงอกออกไปหกแลวกตกลงมา จงยนมอออกไปรบ ดวยอานภาพแหงฤทธ ใหสามเณรทงสอง ยนอยบนพนดนไดโดยปลอดภย เมอจะแสดงธรรมแกสามเณรเหลานน ไดกลาวคาถา ๒ คาถาน ความวา ภกษหนมรปใดแลเพยรพยายามอยในพระพทธ- ศาสนา กเมอสตวทงหลายนอกนพากนหลบแลว ภกษหนมนนตนอย ชวตของเธอไมไรประโยชนเพราะ


ฉะนน บคคลผมปญญา ระลกถงคาสอนของพระ- พทธเจาทงหลาย พงประกอบศรทธา ศล ความ เลอมใส และการเหนธรรมเนอง ๆ เถด ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา โย เปนคาแสดงความไมแนนอน. บทวา หเว เปนนบาต ลงในอรรถวามนคง. บทวา ทหโร แปลวา หนม. ชอวา ภกษ เพราะอรรถวา ยอมขอ. บทวา ยชต ความวา ยอมพากเพยรพยายาม. บทวา ชาคโร ไดแก ประกอบไปดวยธรรมของภกษผตน. บทวา สตเตส ความวา เมอสตวทงหลายนอนหลบอย. ทานกลาว อธบายไววา ภกษใดยงหนมอย คออายยงนอย ไมคดวา เราจกบาเพญ- สมณธรรมอยางนน ในภายหลง เพยรพยายามปฏบต ดวยความไมประมาท กระทาความเพยร ในสมถภาวนาและวปสสนาภาวนา ในศาสนาของพระพทธ- เจาทงหลาย เมอสตวทงหลายนอกนหลบแลว คอหลบดวยความหลบคออวชชา ไดแก ประมาทแลว ภกษนนตนอย ดวยการประกอบธรรมของผตนอย มศรทธาเปนตน ชวตของเธอไมไรประโยชนคอไมเปนหมน เพราะบรบรณ ดวยประโยชนตนและประโยชนทานนนแล กเพราะเหตทชวตน เปนอยางน ฉะนน บคคลผมปญญา คอภกษผประกอบดวยปญญามโอชาอนเกดแตธรรม ระลกถงคาสอน คอพระโอวาท ไดแกพระอนสาสนของพระพทธเจาทงหลาย มองเหนศรษะของตนวา อนไฟตดทวแลว พงประกอบตาม ซงศรทธา และ ความเชอ เชอกรรมและผลแหงกรรม อนเปนไปแลวโดยนยมอาทวา กรรม มอย ผลแหงกรรมมอย ดงน ซงจตปารสทธศลอนเขาไปอาศยซงศรทธานน


เพราะความทแหงศลเขาไปผกพนกบศรทธา และซงความเลอมใสในพระรตน- ตรย อนเปนไปแลวอยางนวา พระผมพระภาคเจา เปนผตรสรเองโดยชอบ พระธรรมอนพระผมพระภาคเจาตรสดแลว พระสงฆปฏบตด ปฏบตชอบ ดงน และซงการเหนจตรารยสจจธรรม ดวยสามารถแหงการกาหนดรดวยมรรค ปญญา อนประกอบดวยวปสสนาปญญาเปนตน อธบายวา พงกระทาความ ขวนขวาย คอความเพยรในธรรมมศรทธาเปนตนนน. จบอรรถกถาธรรมปาลเถรคาถา

๓. พรหมาลเถรคาถา วาดวยคาถาของพระพรหมาลเถระ [๓๐๐] ไดยนวา พระพรหมาลเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา อนทรยของใครถงความสงบแลว เหมอนมาอน นายสารถฝกดแลว แมเทวดาทงหลาย ยอมรกใคร ตอผนน ผมมานะอนละแลว ไมมอาสวะ ผคงท อนทรยทงหลายของเรากถงความสงบแลว เหมอนมา อนนายสารถฝกดแลว แมเทวดาทงหลายกพากนรก ใครตอเรา ผมมานะอนละแลว ไมมอาสวะ ผคงท.


อรรถกถาพรหมาลเถรคาถา คาถาของทานพระพรหมาลเถระ เรมตนวา กสสนทรยาน สมลง- คตาน. เรองราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาไวแลวในพระพทธเจาองค กอน ๆ ทงหลาย สงสมกศลอนเปนอปนสยแหงพระนพพานไวในภพนน ๆ เกดในเรอนแหงตระกล ในกาลของพระผมพระภาคเจา พระนามวา วปสส บรรลนตภาวะแลว วนหนง เหนพระศาสดาเสดจเทยวไปบณฑบาต มใจเลอมใส ถวายบงคมแลวไดถวายผลมะมวงกะลอนทอง. พระศาสดาทรงกระทา อนโมทนาแลวเสดจหลกไป. ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย เกด ในตระกลพราหมณ แควนโกศล ในพทธปบาทกาลน ไดมนามวา พรหมาล บรรลนตภาวะแลว อนเหตสมบตตกเตอนอย เกดความสลดใจในสงสาร บวชในพระพทธศาสนา โดยอาศยกลยาณมตรเชนนน เรยนกรรมฐานท เหมาะสม อยในปา เจรญวปสสนาแลว ไดเปนผมอภญญา ๖ ตอกาลไมนาน นก เพราะความทตนเปนผมญาณแกกลาแลว. สมดงคาถาประพนธททานกลาว ไวในอปทานวา เราไดถวายผลมะมวงกะลอนทอง แดพระสม- พทธเจา ผมพระฉววรรณเหมอนดงทองคา ผสมควร รบเครองบชา กาลงเสดจดาเนนอยในถนน ในกปท ๙๑ แตภทรกปน เราไดถวายผลไมใดในกาลนน ดวย


การถวายผลไมนน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหง การถวายผลไม. เราเผากเลสทงหลายแลว ฯลฯ คา สอนของพระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน. กพระเถระเปนผมอภญญา ๖ แลว ยงกาลเวลาใหลวงไปดวยความสข อนเกดแตมรรค และดวยความสขอนเกดแตผล วนหนง เมอจะกาหนดการ ประกอบความเพยร อนพระเถระผกาหนดความเพยรกลาวไว เจาะจงเฉพาะ ภกษทงหลาย (ผอย) ในราวปานน ไดกลาวคาถา ๒ คาถา ความวา อนทรยของใครถงความสงบแลว เหมอนมาอน นายสารถฝกดแลว แมเทวดาทงหลาย ยอมรกใคร ตอผนน ผมมานะอนละแลว ไมมอาสวะ ผคงท อนทรยทงหลายของเรากถงความสงบแลว เหมอนมา อนนายสารถฝกดแลว แมเทวดาทงหลายกพากน รกใครตอเรา ผมมานะอนละแลว ไมมอาสวะเปน ผคงท ดงน. คาถาทงสองนน มอธบายวา เมอภกษทงหลายอยกนในราวปาน อนทรยทงหลายมใจเปนท ๖ ของใคร คอ ของภกษผเปนเถระ หรอนวกะ หรอมชฌมะ ถงความสงบ คอความเปนอนทรยทฝกแลว ไดแก ความเปน อนทรยทหมดพยศ เหมอนมาอสดรทถกนายสารถผฉลาดฝกแลว ฉะนน. แมเทวดากกระหยม แมมนษยทงหลายกปรารถนาด โดยการแสดงสมมาปฏบต เปนตน ตอใคร ผชอวามมานะอนละไดแลว เพราะละมานะมอยาง ๙ ได แลวตงอย ผชอวาไมมอาสวะ เพราะไมมอาสวะแมทง ๔ อยาง ผชอวาคงท ดวยการปฏบตลกษณะของผคงทในอฏฐารมณเปนตน.


กโดยกงหนงของบาทแรกในคาถานน พระเถระถามถงการบรรล พระอนาคามมรรค อธบายวา อนทรยทงหลายแมของพระอนาคาม ยอมชอวา ถงความสงบ คอหมดพยศ เพราะละกามราคะและพยาบาทไดแลว. การได เฉพาะซงพระอรหตมรรคยอมม ดวยบาทคาถานอกน เพราะวา พระอรหนต ทานเรยกวา เปนผละมานะไดแลว เปนผไมมอาสวะ และเปนผคงท. ครงนน ทานพระพรหมาลเถระ กลาวยาคาถามอาทวา กสสนทร- ยาน ซงพระเถระผกาหนดความเพยรกลาวไวแลว เมอจะวสชนาความแหง คาถานน ดวยสามารถแหงการนอมเขามาในตน จงพยากรณพระอรหตผล ดวยคาถาท ๒ มอาทวา มยหนทรยาน. บรรดาบทเหลานน บทวา มยหนทรยาน ไดแก อนทรยมจกษ เปนตนของเรา. บททเหลอมนยดงขาพเจากลาวไวแลวทงนน. จบอรรถกถาพรหมาลเถรคาถา

๔. โมฆราชเถรคาถา วาดวยคาถาของพระโมฆราชเถระ [๓๐๑] ไดยนวา พระโมฆราชเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา ดกอนโมฆราชภกษ ผมผวพรรณเศราหมอง แตมจตผองใส เธอเปนผมใจตงมนเปนนตย จกทา อยางไร ตลอดราตรแหงเวลาอนหนาวเยนเชนน ? ขาพระองคไดฟงมาวา ประเทศมคธ ลวนแต สมบรณดวยขาวกลา ขาพระองคพงคลมกายดวยฟาง แลวนอนใหเปนสข เหมอนคนเหลาอนทมการเปนอย เปนสข ฉะนน.


อรรถกถาโมฆราชเถรคาถา คาถาของทานพระโมฆราชเถระ เรมตนวา ฉวปาปก จตตภททก. เรองราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาแลวในพระพทธเจาองค กอน ๆ เกดในเรอนแหงตระกล ในกาลของพระผมพระภาคเจา ทรงพระนาม วา ปทมตตระ บรรลนตภาวะแลว วนหนง ฟงธรรมในสานกของพระศาสดา อย เหนพระศาสดาทรงตงภกษรปหนง ไวในตาแหนงแหงภกษผเลศ บรรดา ภกษผทรงจวรเศราหมองทงหลาย มงหมายตาแหนงนนอย ตงประณธานบาเพญ บญไวในภพนน ๆ บงเกดในตระกลพราหมณ ในกาลของพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา อตถทสส ถงความสาเรจในวชา และศลปะของพราหมณ ทงหลาย ยงมาณพผเปนพราหมณ ใหศกษาวชาและศลปศาสตร วนหนง เหนพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา อตถทสส อนภกษสงฆแวดลอมแลว เสดจไปอย มใจเลอมใสแลว ถวายบงคมดวยเบญจางคประดษฐ ประนมกร อญชลไวเหนอเศยร แลวชมเชยพระศาสดาดวยคาถา ๖ คาถา มอาทวา ยาวตา รปโน สตตา ดงน แลวนอมนาผงเขาไปถวายจนเตมภาชนะ. พระศาสดา ทรงรบประเคนนาผงแลว ทรงกระทาอนโมทนา. ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย เปน อมาตยของพระราชา พระนามวา กฏฐวาหนะ ในกาลของพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา กสสปะ เปนผอนพระราชาทรงสงไปพรอมกบบรษหนงพน เพอทลอาราธนาพระศาสดา ไปสสานกของพระศาสดาแลว ฟงธรรมไดม ศรทธาบวชแลว บาเพญสมณธรรมอย ๒๐,๐๐๐ ป จตจากอตภาพนนแลว


เกดหมนเวยนอยแตในสคตภพเทานน เกดในตระกลพราหมณ ในพทธปบาท- กาลน ไดนามวา โมฆราชะ เรยนศลปวทยาอยในสานกของพราหมณ พาวร เกดความสลดใจ บวชเปนดาบส มดาบสหนงพนเปนบรวาร ถกสง ไปยงสานกของพระศาสดา พรอมกบดาบสทงหลาย มอชตดาบสเปนตน เปน คนท ๑๕ ของดาบสเหลานน ทลถามปญหาแลว ในเวลาจบการวสชนาปญหา บรรลพระอรหตแลว. สมดงคาถาประพนธททานกลาวไวในอปทานวา กพระผมพระภาคเจา ผสยมภ พระนามวา อตถทสส ไมทรงแพอะไร ๆ แวดลอมดวยภกษสงฆ เสดจดาเนนไปในถนน เราแวดลอมดวยพวกศษย ทงหลาย ออกจากเรอนไป ครนแลวไดพบพระผม พระภาคเจา ผเปนนายกของโลกทถนนนน เราได ประนมอญชลบนเศยรเกลา ถวายบงคมพระสมพทธเจา ยงจตของตนใหเลอมใสแลว ชมเชยพระองคผเปน นายกของโลก สตวมรปกด มสญญากด ไมมสญญา กด ประมาณเทาใด สตวเหลานนยอมเขาไปภายใน พระญาณของพระองคทงหมด เปรยบเหมอนสตว ในนาเหลาใดเหลาหนง สตวเหลานนยอมตดอยภาย ในขายของคนทเอาขายตาเลก ๆ เหวยงลงในนา ฉะนน อนง สตวเหลาใด คอ สตวมรป และไมมรป มเจตนา (ความตงใจ) สตวเหลานนยอมเขาไปภายใน พระญาณของพระองคทงหมด พระองคทรงถอนโลก อนอากล ดวยความมดมนนขนไดแลว สตวเหลานน ไดฟงธรรมของพระองคแลว ยอมขามกระแสความ


สงสยได โลกอนอวชชาหมหอแลว อนความมด ทวมทบ ทรงกาจดความมดได สงแสงโชตชวงอย เพราะพระญาณของพระองค พระองคผมพระจกษ เปนผทรงบรรเทาความมดมนของสตวทงปวง ชนเปน อนมากฟงธรรมของพระองคแลว จกนพพานดงนแลว เราเอานาผงรวง อนไมมตวผงใสเตมหมอแลว ประ- คองดวยมอทงสอง นอมถวายแดพระผมพระภาคเจา พระมหาวรเจา ผแสวงหาคณอนใหญหลวง ทรงรบ ดวยพระหตถอนงาม กพระสพพญเสวยนาผงนน แลว เสดจเหาะขนสนภากาศ พระศาสดาพระนามวา อตถทสสนราสภ ประทบอยในอากาศ ทรงยงจต ของเราใหเลอมใส ไดตรสพระคาถาเหลานวา ผใด ชมเชยญาณน และชมเชยพระพทธเจาผประเสรฐสด ดวยจตอนเลอมใสนน ผนนจะไมไปสทคต และผนน จกเสวยเทวรชสมบต ๔๖ ครง จกไดเปนพระเจา ประเทศราช ครอบครองแผนดน ๘๐๐ ครง จกได เปนพระเจาจกรพรรด ๕๐๐ ครง จกไดเปนพระเจา ประเทศราช เสวยสมบตอยในแผนดนนบไมถวน จกเปนผเลาเรยน ทรงจามนตรจบไตรเพท จกบวช ในศาสนาของพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา โคดม จกพจารณาอรรถอนลกซง อนละเอยดไดดวย ญาณ จกเปนสาวกของพระศาสดา มนามวา 'โมฆราช' จกถงพรอมวชชา ๓ ทากจทควรทาเสรจแลว ไมม


อาสวะ พระโคดมผทรงเปนยอดของผนาหม จกทรง ตงผนนไว ในเอตทคคสถาน เราละกเลสเครอง ประกอบของมนษย ตดเครองผกพนในภพ กาหนดร อาสวะทงปวงแลว ไมมอาสวะอย. เราเผากเลส ทงหลายแลว ฯลฯ คาสอนของพระพทธเจา เรากระ- ทาสาเรจแลว ดงน. กพระเถระบรรลพระอรหตแลว ทรงผาบงสกลจวร อนประกอบ ดวยความเศราหมอง ครบทง๓ อยางคอ เศราหมองดวยมด เศราหมองดวย ดาย (และ) เศราหมองดวยนายอม ดวยเหตนน พระศาสดาจงทรงตงทานไว ในตาแหนงแหงภกษผเลศกวาบรรดาภกษผทรงจวรอนเศราหมองทงหลาย. ในเวลาตอมา โรคทงหลายมหดเปอยและตอมนาเหลองเปนตน เกดลกลาม ไปตามรางกายของพระเถระ เพราะกรรมเกาเปนปจจย (และ) เพราะไมทา ความสะอาดรางกาย. พระเถระคดวา เสนาสนะทาใหรางกายเดอดรอน จง เอาเครองลาดททาดวยฟาง ในนาของชาวมคธ มาปลาดนอนแมในเหมนตฤด วนหนง พระศาสดาตรสถามทาน ผเขาไปสทบารง ถวายบงคมแลวนง ณ สวน ขางหนง โดยทานองปฏสนถาร ดวยพระคาถาท ๑ ใจความวา ดกอนโมฆราชภกษ ผมผวพรรณเศราหมอง แตมจตผองใส ทานเปนผมใจตงมนเปนนตย จกทา อยางไรตลอดราตร แหงเวลาหนาวเยนเชนน ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา ฉวปาปก ความวา ดกอนทานผชอวา มผวพรรณเศราหมอง คอ ชอวา มผวพรรณไมผองใส เพราะความเปนผ มผวพรรณ แตกไหลเยมไปดวย หดเปอย หตดาน และตอมนาเหลองเปนตน.


บทวา จตตภททก ความวา ดกอนทานผชอวา มจตงามคอมจต อนสนทร เพราะละกเลสไดโดยไมเหลอ และเพราะมพรหมวหารธรรมเปน เครองเสพ. บทวา โมฆราช เปนคาเรยกพระเถระนน. บทวา สตต สมาหโต ความวา เปนผมมนสประกอบแลว ดวย อครผลสมาธ ตลอดกาลเปนนตย คอเปนประจา. บทวา เหมนตกสตกาลรตตโย ความวา ตลอดรตตกาลอน หนาวเยนในเหมนตสมย. กบทน เปนทตยาวภตต ใชในอจจนตสงโยคะ. (บางแหง) บาลเปน เหมนตกาสตกาลรตตโย กม. บรรดาบทเหลานน บทวา เหมนตกา ความวา ยางเขาสฤดหนาว คอนบเนองในฤดเหมนต. บทวา ภกข ตวส ความวา ดกอนภกษ เธอจะเปนอยางไร คอเธอมสภาพเปนอยางน เมอผอนไมทาเสนาสนะใหทาน และทานกไมเขา ไปสเสนาสนะอนเปนของสงฆ. บทวา กถ กรสสส ความวา พระศาสดาตรสถามวา เธอจกยง อตภาพใหเปนไปไดอยางไร ในฤดกาลอนหนาวเยนเชนทกลาวแลว. กพระเถระ อนพระศาสดาตรสถามแลวอยางน เมอจะกราบทลความนน จงกลาวคาถา ความวา ขาพระองคไดฟงมาวา ประเทศมคธลวนแต สมบรณดวยขาวกลา ขาพระองคพงคลมกายดวยฟาง แลวนอนใหเปนสข เหมอนคนเหลาอน ทมการเปน อยอยางเปนสข ฉะนน ดงน.


บรรดาบทเหลานน บทวา สมปนนสสา ความวา มขาวกลา สาเรจแลว (คอสกพอจะเกบเกยวไดแลว). พระเถระเรยกแควนมคธวา มคธา ราชกมารชาวชนบททงหลาย ชอวา มคธ ชนบทแมแหงเดยวอนเปนทอยของราชกมารชาวชนบทเหลานน ทานกเรยกเปนพหวจนะวา มคธา เหมอนกน โดยเปน รฬห ศพท. บทวา เกวลา ความวา ไมมสวนเหลอ. บทวา อต เม สต ความวา อนขาพระองคฟงมาแลวอยางน. บทวา สต ทานกลาวแลว ดวยสามารถแหงประเทศททานยงไม เคยเหน ในบรรดาประเทศเหลานน. ดวยบทวา อต เม สต น พระเถระ แสดงความหมายวา ในกาล (อนหนาวเยน) เชนน เราสามารถจะอยใน แควนมคธ ไดทกแหงหน. บทวา ปลาลจฉนนโก เสยย ยถ เ สขชวโน ความวา พระเถระประกาศยถาลาภสนโดษของตนวา ภกษทงหลาย ผอยสขสบายเหลาอน ไดเสนาสนะอนเปนทสบายแลว ยอมนอนโดยมความสข เพราะเครองลาด และผาหมทดฉนใด แมขาพระองคกฉนนน ชอวา คลมกายดวยฟาง เพราะ เบองลางกปลาดดวยฟางอยางเดยว ขางบนและดานขวาง กคลมรางดวย เครองปกคลมคอฟางเทานน นอนไดอยางสบาย คอ นอนไดเปนสข. จบอรรถกถาโมฆราชเถรคาถา


๕. วสาขปญจาลปตตเถรคาถา วาดวยคาถาของพระวสาขปญจาลบตรเถระ* [๓๐๒] ไดยนวา พระวสาขปญจาลบตรเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา พระธรรมกถกประกอบดวยองค ดงนคอ ไมพง ยกตน ๑ ไมขมบคคลเหลาอน ๑ ไมพงกระทบกระทง บคคลเหลาอน ๑ ไมกลาวคณความดของตนในท ชมนมชน เพอมงลาภผล ๑ ไมมจตฟงซานกลาวแต พอประมาณ มวตร ๑ ภกษผเปนธรรมกถก พงเปน ผมปกตเหนเนอความอนสขมละเอยด มปญญา เฉลยวฉลาด ประพฤตออนนอม มศลตามเยยงอยาง ของพระพทธเจานน พงไดพระนพพานไมยากเลย. อรรถกถาวสาขปญจาลปตตเถรคาถา คาถาของทานพระวสาขปญจาลบตรเถระ เรมตนวา น อกขเป โน จ ปรกขเป ปเร. เรองราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาแลวในพระพทธเจาองค กอน ๆ ทงหลาย สงสมบญอนเปนอปนสยแหงพระนพพานไวในภพนน ๆ เกดในตระกลทยากจน ในปจจนตคาม ในพทธกปตอแตน บรรลนตภาวะแลว วนหนง ไปปา พรอมกบคนทงหลายในปจจนตคาม ผเทยวหาผลไม เหน พระปจเจกพทธเจาองคหนง ในปานน มใจเลอมใส ไดถวายผลวลล. * อรรถกถาเปน วสาขปญจาลบตรเถระ


ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย เกด ในตระกลของพระเจามณฑลกะ แควนมคธ ในพทธปบาทกาลนไดมนามวา วสาขะ ภายหลงปรากฏนามวา ปญจาลปตตะ เพราะความเปนพระโอรส แหงราชธดาของพระเจาปญจาละ เมอพระชนกสวรรคตแลว เขากเสวยราช สมบต เมอพระศาสดาเสดจมาใกลวงของพระองค กไปสสานกของพระศาสดา ฟงธรรมแลว ไดมจตศรทธา บวชแลว ไปสพระนครสาวตถกบพระศาสดา เรมตงวปสสนาแลว ไดเปนผมอภญญา ๖ ตอกาลไมนานนก. สมดงคาถา ประพนธททานกลาวไวในอปทานวา ในกาลนน ชนทงปวงชกชวนกนมาสปา เขา เหลานนแสวงหาผลไม กหาผลไมไดในกาลนน ใน ปานน เราไดเหนพระสมพทธเจาผสยมภ ผไมเคย พายแพ เรามจตเลอมใส มใจโสมนส ไดถวายผล วลล ในกปท ๓๑ แตภทรกปน เราไดถวายผลไมใด ในกาลนน ดวยทานนน เราไมรจกทคตเลย นเปน ผลแหงการถวายผลไม. เราเผากเลสทงหลายแลว ฯลฯ คาสอนของพระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน. กพระเถระเปนผมอภญญา ๖ แลว ไดกลบไปภมลาเนาเดม เพอ อนเคราะหหมญาต มนษยทงหลายในทนน เขาไปหาพระเถระแลว ฟงธรรม ตามกาลตามโอกาส วนหนง ถามพระเถระถงลกษณะของพระธรรมกถกวา ขา แตทานผเจรญ ภกษผประกอบดวยองคคณเทาไรหนอแล จงจะเปนพระธรรม- กถกได พระเถระเมอจะบอกลกษณะของพระธรรมกถก แกเขาเหลานน ได กลาวคาถา ๒ คาถา ความวา


พระธรรมกถกประกอบดวยองค ดงนคอ ไมพง ยกตน ๑ ไมพงขมบคคลเหลาอน ๑ ไมพงกระทบ กระทงบคคลเหลาอน ๑ ไมกลาวคณความดของตน ในทชมนมชน เพอมงลาภผล ๑ ไมมจตฟงซาน กลาวแตพอประมาณ มวตร ๑ ภกษผเปนธรรมกถก พงเปนผมปกต เหนเนอความอนสขมละเอยด ม ปญญาเฉลยวฉลาด ประพฤตออนนอม มศลตาม เยยงอยางของพระพทธเจานน พงไดนพพานไมยาก เลย ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา น อกขเป ความวา ไมพงยกขนซง ตน คอไมพงทาการยกตน ดวยตระกลมชาตเปนตน และดวยคณสมบต ม พาหสจจะเปนตน. บทวา โน จ ปรกขเป ปเร ความวา ไมพงขมผอน คอ บคคลอน ดวยชาตเปนตนเหลานนนนแล คอไมพงกดผอนโดยปกปดคณ หรอไมพงกดผอน ดวยสามารถแหงการทาลายคณความด. พงเชอมความ อยางนวา ไมพงกระทบกระทงบคคลเหลาอน คอไมกระทบกระทงบคคลอน ดวยสามารถแหงการเพงโทษ ไดแก ไมพงมองผอนอยางเหยยดหยาม อธบาย วา น อกขเป ความกอยางนนแหละ. บทวา ปารคต ความวา ไมพงกระทบกระทง คอไมพงหาม ไมพงเสยดส ไดแก ไมพงดหมน ซงพระขณาสพผถงฝงแหงวชชา ดจถง ฝงแหงสงสาร ผมวชชา ๓ หรอมอภญญา ๖.


บทวา น จตตวณณ ปรสาส พยาหเร ความวา ผมงลาภ สกการะและความสรรเสรญ ไมพงกลาวสรรเสรญคณของตน ในบรษทของ กษตรยเปนตน. บทวา อนทธโต ความวา เวนจากความฟงซาน อธบายวา พระอรยเจาทงหลาย ยอมไมยนดดวยคาของผทฟงซาน. บทวา สมมตภาณ ความวา กลาวดวยคาพอประมาณ โดยชอบ นนเทยว อธบายวา มปกตกลาวถอยคาทประกอบไปดวยประโยชนเทานน มทอางอง มทสด ตามกาล. ถอยคาของผทกลาว นอกเหนอไปจากน ยอม ไมเปนทเชอถอ. บทวา สพพโต ผมวตรอนงาม คอสมบรณดวยศล พงนาบท กรยาวา สยา มาประกอบเขาดวย. พระเถระกลาวลกษณะของพระธรรมกถก โดยสงเขปเทานน อยางน แลว นอมใจนกถงความทคณเหลานน เปนเหตใหตนไดรบความยกยองนบถอ รวา มหาชนมความเลอมใสจนเกนประมาณ เมอจะแสดงความวา พระนพพาน ไมเปนคณอนพระธรรมกถกผมลกษณะอยางน อาศยวมตตายตนะแลวจะพง ไดโดยยาก คอหาไดงายโดยแทแล จงกลาวคาถาท ๒ มอาทวา สสขม- นปณตถทสสนา ดงน. ความแหงคาถาทสองนน ขาพเจากลาวไวในหนหลงแลวทงนน. จบอรรถกถาวสาขปญจาลปตตเถรคาถา


๖. จฬกเถรคาถา วาดวยคาถาของพระจฬกเถระ [๓๐๓] ไดยนวา พระจฬกเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา นกยงทงหลาย มหงอนงาม ปกกงาม มสรอยคอ เขยวงาม ปากกงาม มเสยงไพเราะ สงเสยงรารอง รนรมยใจ อนง แผนดนใหญน มหญาเขยวชอมดงาม มนาเอบอาบทวไป ทองฟากมวลาหกอนงาม ทานก มใจเบกบานควรแกงาน จงเพงฌาน ทพระโยคาวจร ผมใจดเจรญแลว มความบากบน ในพระพทธศาสนา เปนอนด จงบรรลธรรมอนสงสด อนเปนธรรมขาว ผดผอง ละเอยด เหนไดยาก เปนธรรมไมจตแปรผน.

อรรถกถาจฬกเถรคาถา คาถาของทานพระจฬกเถระ เรมตนวา นทนต โมรา สสขา สเปขณา. เรองราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาแลว ในพระพทธเจาองค กอน ๆ ทงหลาย เขาไปสงสมกศลอนเปนอปนสยแหงพระนพพานไวในภพ นน ๆ เกดในเรอนแหงตระกล ในกาลของพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา สข ในกปท ๓๑ แตภทรกปน บรรลนตภาวะแลว วนหนง เหนพระศาสดา มจตเลอมใส ไดถวายผลฉตตปาณ.


ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย บงเกดในตระกลพราหมณ กรงราชคฤห ในพทธปบาทกาลน ไดนามวา จฬกะ เจรญวยแลว ไดความเลอมใสในพระศาสดา ในคราวททรงทรมาน ชาง ชอ ธนบาล บวชแลว บาเพญสมณธรรมอยในถาอนทสาระ วนหนง ทานนงอยทประตถา แลดนาของชาวมคธ. ในขณะนน เมฆทยงฝนใหตกตามฤดกาล สงเสยงรองดงกองไพเราะ หนาตงรอยชน พนชน ยงฝนใหตกเตมทวทองฟา งามสกาวเหมอนยอดอญชน และฝงนกยง ฟงเสยงเมฆคารน พากนราเรงยนด สงเสยงรารองรนรมย พากนเทยวราแพนไปในประเทศนน ๆ. ในเมอกรชกายสงบระงบแลว เพราะ ความรอนในฤดรอนผานไป โดยสมผสแหงลมฝน ทาใหหองอนเปนทอย แมของพระเถระถงความเยอกเยน จตกเปนเอกคคตารมณ เพราะไดฤดเปน ทสบาย หยงลงสแนวกรรมฐาน. พระเถระรดงนนแลว เมอจะยงจตใหม อตสาหะในภาวนา โดยมขคอการแสดงความถงพรอมแหงกาลเปนตน ไดกลาว คาถา ๒ คาถา ความวา นกยงทงหลาย มหงอนงาม ปกกงาม มสรอยคอ เขยวงาม ปากงาม มเสยงไพเราะ สงเสยงรารองรนรมย ใจ อนง แผนดนใหญน มหญาเขยวชอม ดงาม ม นาเอบอาบทวไป ทองฟากมวลาหกงดงาม ทานกมใจ เบกบานควรแกการงาน จงเพงฌานทพระโยคาวจร ผมใจดเจรญแลว มความบากบนในพระพทธศาสนา เปนอนด จงบรรลธรรมอนสงสด อนเปนธรรมขาว ผดผอง ละเอยด เหนไดยาก เปนธรรมไมจตแปรผน ดงน.


บรรดาบทเหลานน บทวา นทนต โมรา สสขา สเปขณา สนลควา สมขา สคชชโน ความวา นกยงทงหลายเหลาน ชอวา ม หงอนงาม เพราะประกอบไปดวยหงอน ซงตงอยบนหวงดงาม ชอวา มปก งดงาม เพราะประกอบไปดวยขนหางอนเจรญ มสตาง ๆ กนมใชนอย งดงาม นาด ชอวา มสรอยคอเขยวงาม เพราะประกอบไปดวยคอมสเขยวงาม คลาย กบมสลายพรอย. ชอวามปากงาม เพราะมปากงดงาม ชอวามเสยงไพเราะ เพราะมเสยงรองเสนาะจบใจ. นกยงทงหลาย มหงอน รองไพเราะ เหมอนเสยงดนตร เปลงศพทสาเนยง รองเสยงรนรมยใจ. บทวา สสททลา จาป มหามห อย ความวา กผนแผนดนใหญน มหญาแพรกดารดาษ มตณชาตเขยวชอม. บทวา สพยาปตมพ ความวา มนาเอบอาบทวไป คอมชลาลย ไหลแผไป เพราะมนาเหนอไหลหลาก แผซานไปในทนน ๆ โดยมฝนตก ทาใหเกดนาใหม. ปาฐะวา สสกกตมพ ดงนกม โดยมอธบายวา มชลาลย ใสสะอาดบรสทธ. บทวา สวลาหก นก ความวา กนภากาศน ชอวามวลาหกงดงาม เพราะมวลาหกคอเมฆ งดงามตงอยคลายกบมกลบอบลเขยว แผกระจายเตม ไปโดยรอบ. บทวา สกลลรโป สมนสส ฌายต ความวา บดน ทานกมความ เหมาะสม คอมสภาพทควรแกการงาน เพราะไดฤดเปนทสบาย จงเพงฌาน ทพระโยคาวจรผชอวามใจด เพราะมจตงอกงาม โดยไมถกนวรณทงหลาย เบยดเบยน เพงอยดวยสามารถ แหงอารมมณปนชฌาน และลกขณปนชฌาน. บทวา สนกกโม ฯ เป ฯ อจจต ปท ความวา กทานเพงฌาน อยอยางน เปนความด คอเปนผมความพยายามด ในพระศาสนาของพระ- สมมาสมพทธเจาผตรสรดแลว จงกระทบคอจงกระทาใหแจง ดวยสมมาปฏบต


โดยกระทาใหประจกษดวยตนเอง ซงพระนพพาน ชอวา บรสทธดวยด เพราะ ความเปนผมศลบรสทธดแลว ชอวา สวางไสว เพราะไมเขาไปถงความโคจร ของความเศราหมองแมทงปวง ชอวา ละเอยด เพราะความเปนอารมณของ ญาณอนละเอยด ชอวาเหนไดโดยยาก เพราะความทธรรมลกซงอยางยง ชอวา สงสด เพราะความเปนของประณต และเพราะความเปนของประเสรฐ ชอวา เปนอจจตบท คอเปนธรรมทไมจตแปรผน เพราะความเปนสภาพทเทยง. กพระเถระเมอกลาวสอนตนอยอยางนแล เปนผมจตตงมนแลว เพราะ ไดฤดเปนทสบาย ขวนขวายวปสสนาแลว บรรลพระอรหตผล. สมดงคาถา ประพนธททานกลาวไวในอปทานวา เราไดเหนพระศาสดา ผเปนนายกของโลก ทรง รงเรองดงดอกกรรณการ โชตชวงเหมอนพระจนทร วนเพญ และดงดวงประทป เรามจตเลอมใส มใจ โสมนส ไดถอเอาผลกลวยไปถวายแดพระศาสดา ถวายบงคมแลวกลบไป ในกปท ๓๑ แตภทรกปน เราไดถวายผลไมใดในกาลนน ดวยทานนนเราไม รจกทคตเลย นเปนผลแหงการถวายผลไม. เราเผา กเลสทงหลายแลว ฯลฯ คาสอนของพระพทธเจา เรา กระทาสาเรจแลว ดงน. กพระเถระบรรลพระอรหตแลว พจารณาขอปฏบตของตน เกดปต และโสมนส กลาวซาคาถาเหลานนแหละ โดยนยมอาทวา นทนต โมรา ดงน. ดวยเหตนน คาถาทงสองนนแล จงไดเปนคาถาพยากรณพระอรหตผล ของพระเถระ. จบอรรถกถาจฬกเถรคาถา


๗. อนปมเถรคาถา วาดวยคาถาของพระอนปมเถระ [๓๐๔] ไดยนวา พระอนปมเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา จตถงความเพลดเพลน เพราะธรรมใด ธรรมใด ยกขนสหลาว และจตเปนดงหลาว เปนดงทอนไม ขอทานจงเวนธรรมนน ๆ ใหเดดขาด ดกอนจต เรา กลาวธรรมนนวาเปนธรรมมโทษ เรากลาวธรรมนน วาเปนเครองประทษรายจต พระศาสดาทบคคลหาได โดยยาก ทานกไดแลว ทานอยามาชกชวนเราในทาง ฉบหายเลย. อรรถกถาอนปมเถรคาถา คาถาของทานพระอนปมเถระ เรมตนวา นนทมานาคต จตต. เรองราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาแลว ในพระพทธเจาองค กอน ๆ ทงหลาย เขาไปสงสมบญอนเปนอปนสยแหงพระนพพานไวในภพ นน เกดในเรอนแหงตระกล ในกปท ๓๑ แตภทรกปน บรรลนตภาวะ แลว วนหนงเหนพระปจเจกพทธเจา นามวา ปทมะ เทยวบณฑบาตไปใน ถนน มใจเลอมใส บชาดวยดอกปร.


ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย เกด ในตระกลอนมงคง แควนโกศล ในพทธปบาทกาลน ไดนามวา อนปโม เพราะสมบรณดวยรปสมบต ละกามทงหลาย บวชแลว เพราะความเปนผ สมบรณดวยอปนสย กระทากรรมในวปสสนา อยในปา จตของทานแลนไป ในอารมณทงหลายมรปารมณเปนตน ในภายนอก กรรมฐานกหมนเปลยน แปลงไป. พระเถระเมอจะขมจตอนวงไปอย กลาวเตอนตน ดวยคาถา ๒ คาถาเหลาน ความวา จตถงความเพลดเพลนเพราะธรรมใด ธรรมใด ยกขนสหลาว และจตเปนดงหลาว เปนดงทอนไม ขอทานจงเวนธรรมนน ๆ ใหเดดขาด ดกอนจต เรากลาวธรรมนน วาเปนธรรมทมโทษ เรากลาวธรรม นนวา เปนเครองประทษรายจต พระศาสดาทบคคล หาไดโดยยาก ทานกไดแลว ทานอยามาชกชวนเรา ในทางฉบหายเลย ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา นนทมานาคต จตต ความวา จต มาสความเพลดเพลน ไดแก จตทยนดเพลดเพลนภพนน ๆ แหงตณหาอน เปนตวเหตแหงความยนดเพลดเพลนในภพนน ๆ มาถงความยนด ความ เพลดเพลน จากภพนนไปสภพน. บทวา สลมาโรปมานก ความวา จตอนกรรมกเลสทงหลาย ยก ขนสภพนน ๆ อนชอวาหลาว เพราะเปนเชนกบหลาว โดยฐานะเปนทเกด แหงทกข ตลอดกาลมประมาณเทาน. บทวา เตน เตเนว วชส เยน สล กลงคร ความวา ภพกลาวคอหลาว แสะกามคณกลาวคอทอนไม อนไดนามวา เขยงสาหรบ


สาเรจโทษ มอยในฐานะใด ๆ ทานจะดาเนนไป คอเขาถงฐานะนน ๆ แหละ ดวยบาปจตนน ๆ ทเดยว ไดแก ไมกาหนดความฉบหายของตน. บทวา ตาห จตตกล พรม ความวา เพราะฉะนน เราจงกลาว ธรรมนนวา เปนโทษของจต คอเปนกาลกรรณของจต เพราะเปนความ ประมาท คอเราจะกลาว คอจะบอกซาถงธรรมนน วาเปนเครองประทษราย จต คอบอนทาลายจต เพราะนามาซงความฉบหาย แกสนดานอนมอปการะ มากแกตน กลาวคอจต. บางอาจารยกลาววา จตตทพภคา บาง หมาย ความวา สภาพจตทไมมบญวาสนา (หรอ) จตทมบญนอย. ถาจะมผถามวา จะบอกวาอยางไร ? ตอบวา จะบอกวา พระศาสดาทบคคลหาไดโดยยาก ทานกไดแลว คอ โลกวางจากพระพทธเจา มาเปนเวลาหลายกปนบไมถวน แมเมอพระศาสดาเสดจอบตขนแลว สมบตคอความเปนมนษย และการได เฉพาะซงศรทธาเปนตน กยงเปนของทหาไดยากโดยแท และเมอไดสมบต เหลานนแลว แมพระศาสดากยงหาไมไดอยนนเอง พระศาสดาผทบคคลหา ไดอยางน ทานไดแลวในบดน เมอเราไดพระศาสดานนแลว ทานอยามา ชวนเราในอกศล อนมแตโทษหาประโยชนมไดในปจจบน และนาความฉบ หาย นาความเดอดรอนมาให ในเวลาตอไป. พระเถระเมอกลาวสอนจตของ ตนอยอยางน นนแล เจรญวปสสนา บรรลพระอรหตแลว. สมดงคาถา ประพนธททานกลาวไวในอปทานวา ในกาลนน พระสมพทธเจานามวา ปทมะ อย ทภเขาจตตกฏ เราไดเหนพระสยมภพทธเจา นนแลว จงเขาไปเฝา ขณะนน เราเหนตนปรมดอกบาน จง เลอกเกบแลว เอามาบชาพระชนสมพทธเจา นามวา


ปทมะ ในกปท ๓๗ แตภทรกปน เราไดทากรรมใด ไวในกาลนน ดวยกรรมนน เราไมรจกทคตเลย น เปนผลแหงพทธบชา. เราเผากเลสแลว ฯลฯ คาสอน ของพระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน. จบอรรถกถาอนปมเถรคาถา

๔. วชชตเถรคาถา วาดวยคาถาของพระวชชตเถระ [๓๐๕] ไดยนวา พระวชชตเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา เมอเรายงเปนปถชน มดมนอยไมเหนอรยสจ จงไดทองเทยววนเวยนไปมาอยในคตทงหลาย ตลอด กาลนาน บดน เราเปนผไมประมาทแลว กาจดสงสาร ไดแลว คตทงปวงเรากตดขาดแลว บดนภพใหม มไดม.


อรรถกถาวชชตเถรคาถา คาถาของทานพระวชชตเถระ เรมตนวา สสร ทฆมทธาน. เรองราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาแลวในพระพทธเจาองค กอน ๆ ทงหลาย เขาไปสงสมบญไวในภพนน ๆ เกดในปจจนตคามแหง หนง ในกปท ๖๕ แตภทรกปน บรรลนตภาวะแลว เปนพรานปาทองเทยว ไป วนหนง ไดเหนพระปจเจกพทธเจา นามวา อปสนตะ ผอยในถาแหง ภเขา เขาเหนความสงบระงบของทาน แลวมใจเลอมใส ไดทาการบชาดวย ดอกจาปา. ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย เกด ในตระกลทมงคง แควนโกศล ในพทธปบาทกาลน จาเดมแตวนทเขาเกด พอถงมอมาตคาม กรองไห ไดยนวา เขาจตจากพรหมโลก มาในมนษย- โลกน เพราะเหตทเขาทนการถกตองของมาตคามไมได ฉะนน จงไดนามวา วชชตะ เพราะเวนจากการถกตองของมาตคาม เขาเจรญวยแลว เหนยมก- ปาฏหารยของพระศาสดา แลวไดมจตศรทธา บวชแลว เรมตงวปสสนา ไดเปนผมอภญญา ๖ ในวนนนเอง. สมดงคาถาประพนธททานกลาวไวใน อปทานวา พระสมพทธเจา ผสงบระงบ อาศยอยใน ระหวางภเขา เราถอเอาดอกจาปาดอกหนง เขาไป หาทานผสงสดกวานระ มจตเลอมใส มใจโสมนส ประคองดวยมอทงสอง บชาพระปจเจกพทธเจา ผ


เปนมนอนอดม ผไมเคยพายแพ ในกปท ๖๕ แต ภทรกปน เราไดบชาพระปจเจกพทธเจา ดวยดอกไม ไดดวยการบชานน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหง พทธบชา. เราเผากเลสทงหลายแลว ฯลฯ คาสอน ของพระพทธเจา เรากระทาสาเรจแลว ดงน. กพระเถระผมอภญญา ๖ แลว ระลกบพเพนวาสญาณ ของตนได ไดกลาวคาถาสองคาถา ดวยธรรมสงเวช ความวา เมอเรายงเปนปถชน มดมนอย ไมเหนอรยสจ จงไดทองเทยววนเวยนไปมาอย ในคตทงหลาย ตลอด กาลนาน บดน เราเปนผไมประมาทแลว กาจด สงสารไดแลว คตทงปวงเรากตดขาดแลว บดนภพ ใหม ไมม ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา สสร แปลวา ทองเทยวไปอย ไดแก วงไป ๆ มา ๆ ในภพนน ๆ ดวยสามารถแหงการยดถอไว และการปลอย วาง. บทวา ทฆมทธาน ความวา ทองเทยวไปในสงสาร อนมเบอง- ตนและทสดไมปรากฏ ตลอดกาลนาน คอตลอดกาลหาประมาณมได. บทวา คตส ความวา ในสคตและทคตทงหลาย ดวยสามารถแหงกรรมทงหลาย ทคนทาด ทาชว บทวา ปรตสส ความวา เมอหมนไปรอบ ๆ ดจเครอง สบนา ชอวา วนเวยนไป ๆ มา ๆ ดวยสามารถแหงการจตและอปบต. กพระเถระกลาวเหตแหงการทองเทยววนเวยนนนวา เมอเรายงเปนปถชน มดมนอย ไมเหนอรยสจทงหลาย ดงน.


ประกอบความวา บคคลเมอไมเหนอรยสจทงหลาย มทกขสจ เปนตน ดวยญาณจกษ เพราะยงไมไดแทงตลอด ชอวา เปนคนบอด เพราะความมดมน คออวชชานนเอง ชอวา เปนปถชน เพราะเหตทงหลาย อนใหเกดความหนา (กเลส) เปนตน จกวนเวยนไปในคตทงหลาย เพราะ ความทตนยงเปนปถชน. สมดงคาทพระผมพระภาคเจาตรสไววา ดกอนภกษ ทงหลาย เพราะเหตทยงไมไดตรสร ไมไดแทงตลอดซงอรยสจ ๔ ทงเรา และเธอทงหลาย จงวงไปแลว ทองเทยวไปแลว อยางนตลอดกาลนาน ดงน. เมอเรานน ยงเปนปถชน อยในกาลกอน โดยนยดงกลาวแลวนนแล บดน ไมประมาทแลว โดยนยอนพระศาสดาทรงประทานแลว ยงสมถภาวนา และวปสสนาภาวนา ใหถงทสดแลว ดวยขอปฏบตคอความไมประมาท ตง อยแลว. บทวา สสารา วนฬกตา ความวา กรรมกเลสทงหลายอนได นามวา สงสาร เพราะเปนททองเทยวไปของสตวทงหลาย อนเรากระทาให หมดราก เพราะตดขาดไดแลวดวยมรรคอนเลศ ดงไมออทมรากปราศไปแลว. บทวา สพพา คต สมจฉนนา ความวา คตทงหลายแมทงปวง มนรกเปนตน ชอวา อนเราตดขาดแลว คอ กาจดแลว โดยชอบทเดยว เพราะกรรมวฏ และกเลสวฎทงหลาย เราตดไดขาดแลวอยางน เพราะเหต นนแล บดนจงไมมภพใหมอกตอไป. กและคาถาทงสองนแหละ ไดเปน คาถาพยากรณพระอรหตผลของพระเถระ ดงพรรณนามานแล. จบอรรถกถาวชชตเถรคาถา


๙. สนธตเถรคาถา

วาดวยคาถาของพระสนธตเถระ [๓๐๖] ไดยนวา พระสนธตเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา เราเปนผมสต ไดอนจจสญญาอนสหรคตดวย พทธานสตหนง อยทโคนอสสตถพฤกษอนสวางไสว ดวยแสงแหงไฟ แกวมณ และผามสเขยวงาม ความสน อาสวะเราไดบรรลแลวเรวพลน เพราะสญญาทเราได แลวในครงนน ในกปท ๓๑ แตภทรกปน. จบวรรคท ๕ จบทกนบาต

อรรถกถาสนธตเถรคาถา คาถาของทานพระสนธตเถระ เรมตนวา อสสตเถ หรโตภาเส. เรองราวของทานเปนอยางไร ? แมพระเถระน กเปนผมอธการอนกระทาแลวในพระพทธเจาองค กอน ๆ ทงหลาย เขาไปสงสมบญไวในภพนน ๆ ไดเกดเปนนายโคบาลผหนง ในกาลของพระผมพระภาคเจา พระนามวา สข. เมอพระศาสดาเสดจ ปรนพพานแลว เขาเขาไปหาพระเถระรปหนง ฟงธรรมอนปฏสงยตดวย


พระพทธคณในสานกของพระเถระ มใจเลอมใส ถามวา พระผมพระภาคเจา ประทบอย ณ ทไหน ฟงความทพระผมพระภาคเจาเสดจปรนพพานแลว กลบไดอนจจสญญาวา แมขนชอวา พระพทธเจาทงหลายมอานภาพมากอยางน ยงตองดาเนนไปสอานาจแหงความเปนของไมเทยง โอ สงขารทงหลายไม ยงยนหนอ. พระเถระใหเขาเกดอตสาหะ ในการบชาโพธพฤกษ. เขาไปสทใกล โพธพฤกษ ตามกาลอนเหมาะสม เจรญวปสสนา ระลกถงพระพทธคณ กราบไหวตนโพธ. ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย เกด ในตระกลทมงคง ในแควนโกศล ในพทธปบาทกาลน ไดนามวา สนธตะ เจรญวยแลว ฟงธรรมกถาอนปฏสงยตดวยอนจจตา เกดความสลดใจบวชแลว เรมตงวปสสนา ไดเปนผมอภญญา ๖ ตอกาลไมนานนก เพราะญาณถงความ แกกลาแลว. ทานเมอระลกถงบพเพนวาสญาณของตน ระลกถงการกราบไหว โพธพฤกษ และการไดเฉพาะซงอนจจสญญา มพทธานสตเปนอารมณ เมอ จะประกาศการบรรลคณพเศษของตน ดวยการเขาไปอาศยเหต ๒ ประการนน ไดกลาวคาถา ๒ คาถา ความวา เราเปนผมสต ไดอนจสญญาอนสหรคต ดวย พทธานสตหนง อยทโคนอสสตถพฤกษ อนสวางไสว ไปดวยแสงแหงไฟ แกวมณ และผามสเขยวงาม ความ สนอาสวะเราไดบรรลแลวเรวพลน เพราะสญญาทเรา ไดแลวในครงนน ในกปท ๓๑ แตภทรกปน ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา อสสตเถ ไดแก ในทเปนทประดษฐาน ไมอสสตถะ. ไมอสสตถะอนเปนไมทตรสร ของพระผมพระภาคเจาแหงเรา


ทงหลาย ในบดน ตงอยในทใด ในทซงมไมอสสตถพฤกษตงอยนน ครงนน มไมบณฑรก อนเปนตนไมทตรสรของพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา สข ตงอยแลว เพราะเหตนน ไมโพธพฤกษนน ทานจงเรยกวา อสสตถะ เพราะเปนทตงแหงไมอสสตถะ. อกอยางหนง บทวา อสสตโถ ไดแก ไมอสสตถะ ทยงความเบาใจใหเกดแกสตวทงหลาย. แตอาจารยบางพวก กลาววา พระเถระกลาววา อสสตเถ เพราะเหตททานนง ณ โคนตนอสสตถะ แลวเจรญพทธานสตในครงนน. บทวา หรโตภาเส ความวา สวางไสวอยดวยสแหงแกวผลกอน เขยวสด. บทวา สวรฬหมห ความวา งอกงามดแลว คอประดษฐานอยแลว ดวยด. บทวา ปาทเก ไดแก ตนไม. บทวา เอก พทธคต ส อภลตถ ส ปฏสสโต ความวา เราชอวาเปนผมสตเฉพาะหนา เพราะมพระพทธคณเปนทพง ได แลวซงสญญา อนสหรคตดวยพทธานสตอนเปนไปแลว โดยนยมอาทวา อตป โส ภควา ดงน มพระพทธเจาเปนอารมณ ชอวา หนง เพราะความ เปนอารมณทเกดขนหนเดยว. กพทธานสตสาเรจแลว ดวยสญญามประมาณเทาใด สญญานนอน เราไดแลว ในครงนน เพราะเหตนน พระเถระจงกลาววา เอกตเส อโต กปเป ในกปท ๓๑ แตภทรกปน คอ ในกปท ๓๑ โดยการจดอนดบ นบ แตภทรกปนถอยหลงไป.


บทวา ย ส ไดแก ไดสญญาอนสหรคตดวยพทธานสตใด หรอ ไดอนจจสญญา ในสงขารทงหลายทงปวง ในครงนน ดวยการตามระลกถง พระพทธคณนน เพราะเหนความเปนของไมเทยงของพระพทธเจาทงหลายใด. บทวา ตสสา อาย วาหสา ความวา กระทาสญญานนให เปนอปนสย เพราะความเปนเหตแหงสญญาตามทกลาวแลวนน. บทวา ปตโต เม อาสวกขโย ความวา ความสนคอความดบ แหงอาสวะทงหลาย อนเราบรรลแลวในบดน. แมคาถาอปทานของพระเถระน กคอ ๒ คาถานแหละ. สมดงททานกลาวไววา เรามสตเกดขนเฉพาะหนา ไดสญญาอนสหรคต ในพระพทธเจาอยางหนง ทไมอสสตถพฤกษ อนม รศมเขยวสดงดงามด ในกปท ๓๑ แตภทรกปน เรา ไดสญญาใดในกาลนน เพราะการไดสญญานนเปน เหตนามา เราไดบรรลความสนอาสวะ ในกปท ๑๓ แตภทรกปน ไดเปนพระเจาจกรพรรดจอมกษตรย พระนามวา " ธมมกะ " สมบรณดวยรตนะ ๗ ประการ มพลมาก. เราเผากเลสทงหลายแลว ฯ ล ฯ คาสอนของพระพทธเจา เราทาสาเรจแลว ดงน. จบอรรถกถาสนธตเถรคาถา จบวรรควรรณนาท ๕ แหงอรรถกถาเถรคาถา ชอวา ปรมตถทปน จบอรรถกถาทกนบาต


ในวรรคนรวมพระเถระได ๙ รป คอ ๑. พระกมารกสสปเถระ ๒. พระธรรมปาลเถระ ๓. พระพรหมาล เถระ ๔. พระโมฆราชเถระ ๕. พระวสาขปญจาลบตรเถระ ๖. พระจฬก เถระ ๗. พระอนปมเถระ ๘. พระวชชตเถระ ๙. พระสนธตเถระ และ อรรถกถา. ในทกนบาตน รวมคาถาได ๙๘ คาถา และรวมพระเถระผฉลาด ในนย ผภาษตคาถาไวได ๔๙ รป.


ตกนบาต เถรคาถา ตกนบาต วรรคท ๑

๑.องคณกภารทวาชเถรคาถา วาดวยคาถาของพระองคณกภารทวาชเถระ [๓๐๗] ไดยนวา พระองคณกภารทวาชเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา ขาพเจาตามหาความบรสทธอย โดยอบายไม แยบคาย จงไดบชาไฟอยในปา เมอไมรจกทางแหง ความบรสทธ จงไดบาเพญอมรตบะ ความสขนน ขาพเจาไดมาโดยงายดาย ทานจงดความทพระธรรม เปนธรรมทดเถด วชชา ๓ ขาพเจาไดบรรลแลว คา- สงสอนของพระพทธเจา ขาพเจาปฏบตแลว เมอกอน ขาพเจาเปนเผาพนธของพระพรหม แตเดยวนแล ขาพเจาเปนพราหมณ มวชชา ๓ ลางบาปแลว เปนผ มความสวสด และจบพระเวทแลว.


ตกนบาตวรรณนา

อรรถกถาองคณกภารทวาชคาถา ในตกนบาต คาถาของทานพระองคณกภารทวาชเถระ มคาเรมตนวา สทธมเนวส ดงน. มเรองเกดขนอยางไร ? แมทานพระองคณกภารทวาชเถระน กไดทาบญญาธการไวแลวใน พระพทธเจาองคกอน ๆ เมอสงสมบญทเปนอปนสยแหงววฏฏะ ในภพนน ๆ ในกปท ๓๑ นบถอยหลง แตกปนไป ไดถอกาเนดในคฤหาสนผมสกล ใน กาลของพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา สข รเดยงสาแลว อยมาวนหนง ไดเหนพระศาสดาเสดจบณฑบาต มใจเลอมใส ประคองอญชล ไหว ดวยเบญจางคประดษฐ. ดวยบญกรรมอนนน ทานทองเทยวไปมาในเทวโลกและมนษยโลก ในพทธปบาทกาลน ไดถอกาเนดในคฤหาสนของพราหมณ ผมสมบตสมบรณ ในพระนครอกกฏฐะ เจรญวยแลว ไดนามวา องคณกภารทวาชะ เรยน สาเรจวชาและศลปะทงหลาย บวชเปนปรพาชก เพราะมอธยาศยในเนกขมมะ ประพฤตอมรตบะ (ตบะเพอไมตาย) ทองเทยวไปมาในทนน ๆ ไดเหน พระสมมาสมพทธเจา กาลงเสดจจารกชนบท มใจเลอมใส สดบพระ- ธรรมเทศนาในสานกของพระศาสดา แลวละการถอผดนน บวชในพระศาสนา บาเพญวปสสนากรรมฐาน ไมนานเลยกไดเปนพระขณาสพ ผมอภญญา ๖. ดวยเหตนน ในคมภรอปทานทานจงไดกลาวไววา


ขาพเจาผชอวา สมนะ มจตเลอมใสแลว ขอ วนทาพระพทธเจาผประเสรฐสด ทรงพระนามวา เวสสภ ผประเสรฐ องอาจ กลาหาญ ทรงมชยชนะ ในกปท ๓๑ แตภทรกปน ขาพเจาไดทากรรมใดไว ในกาลครงนน เพราะกรรมนน ขาพเจาจงไมรจก ทคตเลย นคอผลแหงการวนทา ในกปท ๒๔ ขาพเจา ไดเปนพระเจาจกรพรรด นามวาวกตานนทะ สมบรณ ดวยรตนะ ๗ ประการ มพลงมาก. กเลสทงหลาย ขาพเจาไดเผาแลว ฯลฯ คาสอนของพระพทธเจา ขาพเจาไดปฏบตแลว. อนง ขาพเจาไดเปนพระขณาสพผมอภญญา๖ พกผอนอยดวยวมตต- สข เพออนเคราะหญาตทงหลาย จงไดไปยงชาตภมของตน ใหญาตจานวน มากประดษฐานอยในสรณะ และศลทงหลาย แลวกลบจากชาตภมนนมาอย ในปา ไมไกลจากนคมชอวา กณฑยะ ในแควนกร ไดไปยงอคคาราม ดวยกรณยกจบางอยางเทานน และไดพบพวกพราหมณผเคยเหนกนมาจาก อตตราปถนคม ถกพราหมณเหลานน ถามวา ทานภารทวาชะผเจรญ ทานเหนประโยชนอะไร จงไดละทงลทธพราหมณไปถอลทธน ? เมอจะชแจง แกพราหมณเหลานนวา ไมมความบรสทธภายนอกจากพทธศาสนาน ดงน จงไดกลาวคาถาแรกไววา ขาพเจาตามหาความบรสทธอย โดยอบายไม แยบคาย จงไดบชาไฟอยในปา เมอไมรจกทางแหง ความบรสทธ จงไดบาเพญอมรตบะ.


บรรดาบทเหลานน บทวา อโยน ความวา โดยไมแยบคาย คอ ไมใชโดยอบาย. บทวา สทธ ไดแก สงสารสทธ คอการแลนออกไปจากภพ. บทวา อเนวส ความวา เมอเสาะหาอย คอแสวงหาอย. บทวา อคค ปรจร วเน ความวา ขาพเจาสรางเรอนไฟแลวสรรเสรญการบชาไปพลาง บาเรอพระอคนเทพไปพลาง คอบชาตามวธทกลาวไวแลวในคมภรพระเวท ณ สถานท ๆ อยในปาคอโรงบชาไฟ โดยอธบายวา นเปนทางแหงความ บรสทธ. ขอวา สทธมคค อชานนโต อกาส อมร ตป (ขาพเจาเมอ ไมรจกทางแหงความบรสทธ ไดบาเพญอมรตบะ) ความวา ขาพเจาเมอไม รจกทางแหงความบรสทธคอพระนพพาน จงไดบาเพญคอไดประพฤต ไดแก ไดปฏบตอตตกลมถานโยค มการทรมานตนดวยตบะ ๕ อยางเปนตนตน เหมอน การบชาไฟ ดวยเขาใจวาเปนทางแหงความบรสทธ. พระเถระครนแสดงความไมมแหงความบรสทธในภายนอกแลว บดน เมอจะแสดงวา กความบรสทธ ขาพเจาบรรลไดในศาสนานเทานน เพราะ ความบรสทธ คนไมขยนแลวจะบรรลไมได ดวยการบชาไฟเปนตน ตามวธ ทกลาวไวแลวในคมภรพระเวท เหมอนไปสอาศรมจากอาศรม จงไดกลาว คาถาท ๒ ไววา ความสขนน ขาพเจาไดมาโดยงายดาย ทานจง ดความทพระธรรมเปนธรรมทดเถด วชชา ๓ ขาพเจา ไดบรรลแลว คาสอนของพระพทธเจา ขาพเจาปฏบต แลว. บรรดาบทเหลานน บทวา ต เปนตน ความวา ขาพเจาตามแสวงหา อยซงความบรสทธ เพอประโยชนแกพระนพพานใด เมอไปสทางแหงพระ-


นพพานนน จงไดบาเรอไฟ จงไดประพฤตอมรตบะ ความสขคอพระนพพาน นน ขาพเจาไดมาแลวคอถงแลว ไดแกบรรลแลวอยางงายดาย คอดวยสมถะ วปสสนา ทเปนปฏปทางาย ๆ ไมอาศยอตตกลมถานโยค. บทวา ปสส ธมมสธมมต ความวา พระเถระเอยถงพระธรรม หรอเอยถงตนเองวา ทานจงดเถด คอจงรเถด ซงศาสนธรรมของพระศาสดา วาเปนธรรมด คอ ซงสภาพของนยยานกธรรมทไมผดพลาด ดงน แตเมอ จะแสดงถงธรรมนน วาไดมาแลว จงไดกลาวไววา วชชา ๓ ขาพเจาไดบรรลแลว คาสงสอนของ พระพทธเจา ขาพเจาปฏบตแลว. คานนมอรรถาธบายดงทไดกลาวมาแลวนนเอง. พระเถระเมอจะ แสดงวา ตงแตนไปขาพเจาเปนพราหมณโดยปรมตถ เพราะวาไดบรรลความ บรสทธ ดวยประการอยางน จงไดกลาวคาถาท ๓ ไววา เมอกอนขาพเจา เปนเผาพนธของพระพรหม แตเดยวนแล ขาพเจาเปนพราหมณ มวชชา ๓ ลาง บาปแลว เปนผมความสวสดและจบพระเวทแลว. คาถานนมเนอความวา เมอกอนนขาพเจาไดชอวา เปนเผาพนธของ พระพรหม ตามสมญญาของพวกพราหมณ เพราะเปนพราหมณเพยงแตโดย กาเนด. แตบดนแล ขาพเจาเปนพราหมณโดยปรมตถ เพราะไดบรรลพระ อรหตแลว. กอนแตน ขาพเจาชอวาเปนผมวชชา ๓ เพยงแตชอ เพราะ เรยนวชชา ๓ เมอพระเวท ๓ คมภร ททาการสงสมภพ แตบดน ขาพ- เจามวชชา ๓ โดยปรมตถ เพราะไดบรรลวชชา ๓ ดวยสามารถแหงวชชา ททาความสนภพ.


อนง กอนหนาน ขาพเจาชอวาเปนผลางบาปแลว เพยงแตชอ เพราะ สาเรจดวยพรตของผอาบนาแลว ทยดถอไวดวยความชอบใจในภพ แตบดน ไดชอวาเปนผลางบาปแลว โดยปรมตถ เพราะมลทนคอกเลสถกลางสะอาด แลว ดวยผลอนเกดแตอษฏางคกมรรค. เมอกอนน ขาพเจาชอวาเปนผมความสวสด โดยเหตเพยงการรอง- เรยกกน เพราะการเรยนมนตทมความชอบใจในภพ ยงไมหลดพนไป แตบดน ไดชอวาเปนผมความสวสดโดยปรมตถ เพราะการเรยนธรรมทมความชอบใจ ในภพ อนหลดพนไปแลว. กอนหนาน ขาพเจาชอวาเปนผจบพระเวท ดวยเหตเพยงจบพระเวท ทยงสลดบาปธรรมออกไปไมได แตบดน ไดกลายเปนผจบพระเวทโดยปรมตถ เพราะไปถงคอลถง ไดแกรฝงแหงหวงนาใหญคอสงสาร ดวยมรรคญาณ กลาวคอพระเวท และฝงแหงพระเวท คอสจจะ ๔. พราหมณทงหลายครนไดฟงคานนแลว ไดพากนประกาศความเลอม ใสในพระพทธศาสนา อยางโอฬาร. จบอรรถกถาองคณกภารทวาชเถรคาถา


๒. ปจจยเถรคาถา วาดวยคาถาของพระปจจยเถระ [๓๐๘] ไดยนวา พระปจจยเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา ขาพเจาบวชได ๕ วน ไดเปนพระเสขะ แต ยงไมไดบรรลพระอรหตผล ขาพเจาไดเขาไปวหาร แลว ไดมความตงใจไววา ในเมอถอนลกศรคอตณหา ออกยงไมได ขาพเจากจกไมฉน ไมดม ไมออกไป จากวหาร จกไมใหแมแตสขางตกถงพน ไมเอน หลง เมอขาพเจาพกอยอยางน คนจะเหนความเพยร และความกาวหนา วชชา ๓ ขาพเจาไดบรรลแลว คาสงสอนของพระพทธเจา ขาพเจาปฏบตแลว. อรรถกถาปจจยเถรคาถา คาถาของทานพระปจจยเถระมคาเรมตนวา ปจาหาห ปพพ- ชโต ดงน. มเรองเกดขน อยางไร ? แมทานพระปจจยเถระ น กมบญญาธการททาไวแลวในพระพทธ- เจาองคกอน ๆ เมอสงสมบญในภพนน ๆ ในกปท ๙๑ แตกปน ไดถอกาเนดในคฤหาสนของผมสกล ในกาลของพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา วปสส รเดยงสาแลว อยมาวนหนงไดเหนพระศาสดากาลง


เสดจไปทฝงแมนาชอวา วนตา มใจเลอมใส ไดเลอกเกบผลมะเดอผลใหญ ๆ มรสชนใจ นอมเขาไปถวาย. ดวยบญกรรมนน ทานทองเทยวไปมาในสคตเทานน ในภทรกปทม พระพทธเจาเสดจอบตขนน เมอพระผมพระภาคเจา พระนามวา กสสปะ ไดเสดจอบตขนในโลก ทรงประกาศพระธรรมจกร ทรงทาการ อนเคราะหเวไนยชน ไดบวชในพระศาสนาของพระองค เรมบาเพญวปสสนา ประกอบการภาวนาเนอง ๆ อยมาวนหนง คดถงทกขในสงสาร เกดความ สงเวชอยางยง นงอยในวหารอธษฐานจตวา เราไมไดบรรลพระอรหตแลว จกไมออกไปจากทน พยายามอย กไมสามารถใหวปสสนาเลอนสงขนได เพราะญาณยงไมแกกลา. ทานมรณภาพแลว ทองเทยวไปมาในเทวโลกและ มนษยโลก ในพทธปบาทกาลน ไดถอกาเนดในขตตยสกล ในพระนคร- โรหน ไดรบพระนามวา ปจจยะ ทรงเจรญวยแลว สนรชสมยของพระ ชนก กไดเสดจเถลงถวลยราชสมบต อยมาวนหนง ไดทรงปรารภจะทรง ประกอบพลกรรมเพอเปนมหาราช. มหาชนไดมาชมนมกน ณ สถานทนน. เพอจะใหเกดความเลอมใส แกมหาชนนน ในสมาคมนน พระศาสดา ประทบนงบนรตนสงหาสน ในรตนกฎาคาร ททาวเวสวณ เนรมตถวายแลว ไดทรงแสดงธรรมแกมหาซน ผเฝามองอยนนแหละ. การบรรลธรรมไดมแก ชมนมชนหมใหญ. แมพระเจาปจจยราช ครนทรงสดบพระธรรมเทศนาแลว ไดทรง สละราชสมบต ถกเหตเกากอนกระตนเตอน จงไดทรงผนวช. พระองคได ทรงทาปฏญญา เหมอนทไดกระทาไวแลว ในครงกาลของพระผม- พระภาคเจา พระนามวา กสสปะ เสดจเขาพระวหาร เจรญวปสสนา


แลว ไดทรงบรรลพระอรหต ในทนใดนนเอง เพราะทรงทาพระญาณให แกกลา. ดวยเหตนน ทานจงไดกลาวไวในคมภร อปทานวา พระผมพระภาคเจาพระองคใด ผทรงเปนอดม บรษ ขาพเจาไดเหนพระพทธเจาพระองคนน ผทรง เปนเอกอครบรษ มพระทยตงมนดแลว ทรงคลาย ความกาหนดแลว ขาพเจามใจเลอมใสในพระองค ผ ทรงชาระมลทนคอกเลส ไดถอผลมะเดอ ขอเปนทาส พระพทธเจาผประเสรฐสด. ในกปท ๙๑ แตภทรกปน ขาพเจาไดถวายผลไมอนใดไวในครงนน เพราะการ ถวายผลไมนน ขาพเจาจงไมรจกทคตเลย นเปน ผลของการถวายผลไม. ในภทรกปน ขาพเจา สงเวชสลดใจ ไดบวชในพระศาสนาของพระผม พระภาคเจา ทรงพระนามวา กสสปะ. อนง ขาพเจา บวชแลวตงใจไววา จกไมออกจากวหาร ไดพรา บาเพญภาวนา ไมไดบรรลประโยชนสงสด ถงจะไม ไดบรรลในทนใดนน แตบดน ขาพเจากดบกเลสได แลว สมผสทางทไมจต ไดลถงสถานททไมหวนไหว แลว. กเลสทงหลายขาพเจาไดเผาแลว ฯ ล ฯ คาสอน ของพระพทธเจา ขาพเจาไดปฏบตแลว. อนง ครนบรรลพระอรหตแลว เมอจะพยากรณพระอรหตผล โดยการสรรเสรญขอปฏบตของตนเปนหลก จงไดภาษตคาถา ๓ คาถาเหลา นไววา


ขาพเจาบวชได ๕ วน ไดเปนพระเสขะ แตยง ไมไดบรรลพระอรหตผล ขาพเจาเขาไปวหารแลว ไดมความตงใจไววา ในเมอถอนลกศรคอตณหาออก ยงไมได ขาพเจากจกไมฉน ไมดม ไมออกไปจาก วหาร จกไมใหแมแตสขางตกถงพน ไมเอนหลงเมอ ขาพเจานนพกอยอยางน คนจะเหนความเพยร และ ความกาวหนา วชชา ๓ ขาพเจาไดบรรลแลว คา สงสอนของพระพทธเจา ขาพเจาปฏบตแลว. บรรดาบทเหลานน บทวา ปจาหาห ปพพชโต ความวา ขาพเจา เปนพระเสขะ ๕ วน อธบายวา บวชแลว ๕ วน ในวนท ๕ นบแต บวชแลว กไดสาเรจ. บทวา เสโข อปปตตมานโส ความวา ชอวาเปนพระเสขะ เพราะศกษาอธสลสกขาเปนตน. ธรรมใดสนมานะ คอ ตดมานะขาดออกไป โดยไมมเหลอไว เพราะฉะนน ธรรมนนจงชอวา มานโส ไดแก มรรค ชนยอด (อรหตมรรค) สงทมาจากธรรมทสนมานะ เพราะเกดจากธรรมนน ชอวา มานส ไดแกพระอรหตผล ผยงไมบรรลพระอรหตผลนน อกอยางหนง มานส (คออรหต) นน ขาพเจานยงไมไดบรรล เพราะฉะนน ขาพเจาจง ชอวา อปปตตมานสะ (ผยงไมไดบรรลพระอรหตผล). บทวา วหาร เม ปวฏสส เจตโส ปณธ อห (ขาพเจาเขาวหาร แลวไดมความตงใจไววา) ความวา เมอขาพเจาผเปนพระเสขะ เขาไปสวหาร อนเปนทอยคอกระทอมอยางน ไดมความตงใจ ทมอาการดงทกาลงกลาวอย ในบดน อธบายวา ขาพเจาไดตงใจไวอยางน.


ดวยบทวา นาสสส เปนตนน ทานแสดงถงความตงใจ. บรรดาบทเหลานน บทวา นาสสส ความวา ขาพเจาจกไมฉน คอจกไมบรโภคโภชนะอยางใดอยางหนง ในเมอขาพเจาถอนลกศรคอกเลส ทปกใจขาพเจา ยงไมออก คอ ถอนยงไมได ผศกษาควรประกอบคาดงทวา มานเขาในทก ๆ บท. บทวา น ปวสสาม ความวา เราจกไมดมนา อยางใดอยางหนงทควรดม. บทวา วหารโต น นกขเม ความวา ขาพเจาจะไมออกไปจากทน คอจากหองทขาพเจานงอยแลวในขณะน. บทวา นป ปสส นปาเตสส ความวา บรรดาสขางทง ๒ ของรางกายขาพเจา แมขางเดยวขาพเจากจกไมเอน เพอบรรเทาความลาบาก กาย อธบายวา จกไมนอน แมโดยขาง ๆ เดยว. บทวา ตสส เมว วหรโต ความวา เมอขาพเจานน ตงจตไวอยางนแลว พกอยดวยอานาจ แหงการตงวรยาธษฐานไวอยางมนคง แลวพราบาเพญวปสสนา. บทวา ปสส วรยปรกกม ความวา คนจะเหน คอจะรความ พยายามทไดนามวา วรยะ เพราะจะตองใหเคลอนไหวไปตามวธ และได นามวา ปรกกมะ เพราะกาวไปสทขางหนา ทเปนความอตสาหะ. แตวา วชชา ๓ ขาพเจาไดบรรลแลว คาสงสอนพระพทธเจา ขาพเจาไดปฏบต แลว ดวยอานภาพความเพยรใด เพราะฉะนน ความเพยรนน มเนอความ ดงทขาพเจาไดกลาวมาแลวนนแล. จบอรรถกถาปจจยเถรคาถา


๓. พากลเถรคาถา วาดวยคาถาของพระพากลเถระ [๓๐๙] ไดยนวา พระพากลเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา ผใดไมทางานทจะตองทากอน แตมงจะทาใน ภายหลง ผนน จะพลาดจากททจะใหเกดความสข และ จะเดอดรอนในภายหลง เพราะวาขาพเจาบอกงานท บคคลควรทา ไมบอกงานทไมควรทา เมอคนทงหลาย บอกงานทไมใชกาลงทา บณฑตทงหลายกรทน พระ- นพพานทพระสมมาสมพทธเจา ทรงแสดงไวแลว เปนธรรมไมมความโศก สารอกแลว เปนแดนเกษม เปนทดบทกข แสนจะเปนสขหนอ.

อรรถกถาพากลเถรคาถา คาถาของทานพระพากลเถระ มคาเรมตนวา โย ปพเพ กรณยาน. มเหตเกดขนอยางไร ? เลากนมาวา แมทานพระพากลเถระน ในอดตกาล สดอสงไขย แสนกป กอนแตพระผมพระภาคเจา อโนมทสส เสดจอบตขนนนเอง ไดเกดในตระกลพราหมณ เจรญวยแลว ไดเรยนไตรเพทจบ ไมเหนสาระ ในไตรเพทนน จงบวชเปนฤๅษ ดวยคดวา เราจกแสวงหาประโยชนภาย-


ภาคหนา พกอยทเชงเขาไดอภญญา ๕ และสมาบต ๘ อยมาไดทราบการอบต ขนของพระพทธเจา ไดไปยงสานกของพระศาสดา สดบพระธรรมเทศนา แลวตงอยในสรณะ เมอพระศาสดาเกดประชวรพระนาภขน ไดนายาจากปา มาถวาย ใหพระโรคสงบแลว ไดนอมซงบญในการถวายยานนไป เพอ ประโยชนแกความไมมโรค จตจากอตภาพนน แลวไดไปเกดในพรหมโลก ทองเทยวไปมาในเทวโลกและมนษยโลก สนเวลาอสงไขยหนง ในกาล ของพระปทมตตรพทธเจา ไดถอกาเนดในคฤหาสนของผมสกล ใน พระนครหงสาวด เหนพระศาสดาทรงตงภกษรปหนงใหดารงตาแหนงผเลศ กวาภกษทงหลาย ผมอาพาธนอย ตนเองตองการตาแหนงนน ไดตงประณธาน ไว สงสมกศลตลอดชวต ทองเทยวไปมาในสคตอยางเดยว กอนแตพระผม พระภาคเจา ทรงพระนามวา วปสส เสดจอบตขนนนเอง ไดเกดในสกล พราหมณ ในพระนครพนธมด บวชเปนฤาษ ตามนยกอนนนแหละ ได ฌานและอภญญา พานกอยทเชงเขา ไดทราบ(ขาว) พระพทธเจาอบตแลว ไดไปยงสานกพระศาสดา สดบพระธรรมเทศนาแลว ตงอยในสรณะ เมอ ภกษทงหลายเกดอาพาธเพราะหญาและดอกไม (ไขปา) เขารกษาโรคนนให สงบ แลวอย ณ ทนนตลอดชวต จตจากชาตนนไปเกดในพรหมโลก ทองเทยว ไปมาในเทวโลกและมนษยโลก สนเวลา ๙๑ กป ในกาลของพระผม พระภาคเจา พระนามวา กสสปะ ไดถอกาเนดในคฤหาสนของผมสกล ในเมองพาราณส ครองเรอนอยเหนวดใหญเกา ๆ วดหนงกาลงจะราง จงได สรางทอยทงหมด มโรงอโบสถเปนตน ปรงยาทกอยางถวายพระสงฆในวด นน สรางกศลตลอดชวต ทองเทยวไปมาในเทวโลกและมนษยโลก ตลอด เวลาหนงพทธนดร กอนแตพระผมพระภาคเจาของเราทงหลาย เสดจอบต ขนนนเอง ไดถอกาเนดในคฤหาสนของเศรษฐ ในเมองโกสมพ.


ทานทพเลยงกาลงอาบนาใหทแมนามหายมนา เพอความไมมโรค ถกปลาฮบไปจากมอของพเลยง เมอปลาตกถงมอของพรานเบด ภรรยาของ เศรษฐเมองพาราณสรบซอเอาไป แมถกผาทอง (เอาออกมา) กยงมชวตอย นนเอง เพราะกาลงบญ นางจงรบเอาเปนลกเลยงไว ไดนามวา พากละ (คนสองตระกล) เพราะเมอมารดาบดาผใหกาเนด ไดทราบประวตนนแลว ทวงถามบอย ๆ วา เดกคนนเปนลกของเรา ขอจงใหลกแกพวกเรา พระราชา ทรงมพระราชวนจฉยใหตงอย โดยความเปนทายาทของ ๒ ตระกลวา เดก คนนเปนเหตทวไป สาหรบตระกลแมทง ๒ ตระกล เจรญวยแลว จงไดเสวย สมบตมากมาย มทรพย ๘๐ โกฏ ไดสดบพระธรรมเทศนาในสานกของพระ- ศาสดาแลว กลบไดความเชอ บวชแลว เปนปถชนชว ๗ วน เทานน รงอรณ วนท ๘ กไดบรรลพระอรหต พรอมดวยปฏสมภทา. ดวยเหตนน ทานจง ไดกลาวไวในคมภรอปทานวา ในทไมไกลปาหมพานต มภเขาชอ โสภตะ ขาพเจาพรอมดวยศษยทงหลาย ไดสรางอาศรมไว อยางด ทภเขานนมณฑปกมมาก ตนยางทรายกออก ดอกบานสะพรง บนเขานนมะขวดกมมาก เทยนดา เทยนขาวกออกดอกบานสะพรง คนทสอ, พทรา มะขามปอมกชกชม สวนหยอมกมหลาย นาเตากมาก บวขาวออกดอกบานสะพรง มะหวด, มะตม, กลวย มะงวกมมาก สะทอน อญชน และประยงคในทนน กชม โกสม ตนสน สะเดา ตนไทร ตนกระสงกมาก อาศรมของขาพเจากเปนเชนนน ขาพเจาพรอมทงศษย


ไดอย ณ ทนน พระผมพระภาคเจา ผเปนสยมภ ทรงเปนผนาสตวโลก พระนามวา อโนมทสส เมอ ทรงแสวงหาทหลกเรน ไดเสดจมาถงอาศรมของ ขาพเจา เมอพระมหาวระเสดจเขาถงแลว อาพาธ เกดแตลม ไดเกดขนชวขณะแกพระองคผพระนามวา อโนมทสส มพระยศมาก ทรงเปนนาถะของโลก กครงนน ขาพเจานนครนไดเหนความเคลอนไหว แลว กกาหนดไดวา ความจรง พยาธไดเกดขนแก พระพทธเจาของเราทงหลายโดยไมสงสย ขาพเจาได รบมายงอาศรม ประสงคจะปรงยา ในสานกศษย ของขาพเจา ครงนนจงไดนมนตศษยทงหลาย ศษย ทกคนเชอฟงถอยคาของขาพเจา มคารวะประชม รวมกน เพราะมความเคารพในพระศาสดาของเรา ขาพเจาจงรบขนภเขา บนเทงใจกบยาทกขนาน ขาพเจาผสมยากบนาดมแลว (ถวาย) ไดเปนทาสของ พระผมพระภาคเจา ผประเสรฐทสด เมอพระมหาวร- สรรเพชญผเปนโลกนารถเสวยแลว โรคลมของพระ- ศรสคตมหาฤๅษ กสงบลงโดยเรว พระอโนมทสส สมมาสมพทธเจาผมพระยศยงใหญ ทอดพระเนตร เหนความกระวนกระวายทสงบลงแลว จงไดประทบ นงบนพทธอาสน ตรสพระคาถาเหลานวา ผใดถวาย เภสชแกเราตถาคต และใหพยาธของเราสงบไป เรา ตถาคตจกสรรเสรญผนน เมอเราตถาคตกลาวอย ขอ


เธอทงหลายจงฟงเถด เขาจกรนเรงบนเทวโลก สน เวลาแสนกป ผนจกบนเทงใจทกเมอบนเทวโลกนน เพราะเสยงบรรเลง เสยงประโคม เขามาสมนษยโลก แลว ถกบญเกาตกเตอนแลว จกไดเปนพระเจา จกรพรรดถงพนชาต ในกปท ๕๕ จกไดเปนกษตรย นามวา อโนมะ เปนพระเจาจกรพรรดผยงใหญ เพรยบพรอมดวยรตนะทง ๗ มพลพยหโยธามากมาย ทรงชนะดนแดนชมพทวป เสวยไอศรยสมบต แม เทวดาชนดาวดงสกกระเทอน เปนเทวดาหรอเปน มนษย กจกมอาพาธนอย เวนความยดมนถอมนแลว จกขามพยาธในโลกไดตลอดกป นบไมถวน แตกปนไป เขาจกไดเปนโอรสผเปนธรรมทายาท ทเนรมตขน โดยธรรม ของพระสมมาสมพทธเจา ผทรงสมภพใน ตระกลโอกกากราช เปนศาสดาในโลก พระนามวา โคดม โดยพระโคตร จกดบกเลสเปนผหาอาสวะมได เพราะกาหนดรอาสวะทงมวล ครนเผากเลสแลว จก ขามกระแสตณหาไป เปนสาวกของพระศาสดา ม นามวา พากละ พระสมณโคดม ผสงสดแหงศากยวงศ ทรงทราบประวตทงหมดนแลว จกประทบนงในหม พระสงฆ ทรงตงไวในตาแหนงเอตทคคะ พระสยมภ ผมพระภาคเจา พระนามวา วปสส นายกโลก เมอ ทรงตรวจดทวเวก ไดเสดจเขามายงอาศรมของ


ขาพเจา ขาพเจาใหพระมหาวรสรรเพชญ นายกโลก ผเสดจเขามาแลว ใหพอพระทยดวยโอสถทกอยาง ขอ พระองคจงทรงพอพระทยดวยมอ (ของขาพระองค) ขาพเจาไดทากรรมดแดพระองคไว ความสมบรณแหง พช ขาพเจาไดทาไวแลวในบญเขตทด ขาพเจาไมอาจ จะใหหมดสนไปไดเลย เพราะในครงนน ขาพเจาได ทากรรมไวดแลว เปนลาภของเรา เปนโชคดของเรา ทไดเหนพระผมพระภาคเจา ผทรงเปนนายก ดวยผล กรรมทเหลอ ขาพเจาจงไดลถงทางทไมหวนไหว พระสมณโคดมผสงสดแหงศากยวงศ ไดทรงทราบ เรองทงหมดนแลว ไดประทปนงในหมสงฆ ทรงตง ขาพเจาไวในตาแหนงเอตคคะ ขาพเจาไดทากรรม อนใดไวในครงนน เพราะกรรมนน ขาพเจาจงไม รจกทคตตลอดกป นบไมถวนนบถอยหลงแตกปนไป นเปนผลแหงเภสช. กเลสทงหลาย ขาพเจาไดเผาแลว ฯ ล ฯ คาสอนของพระพทธเจา ขาพเจาไดปฏบตแลว. อนง ครนไดบรรลพระอรหตแลว อยมาวนหนง ทานเปนผอน พระศาสดา ผกาลงทรงตงพระสาวกทงหลายของพระองคไวในฐานนดร ตาม ลาดบไดทรงตงไวในตาแหนงผเลศกวาภกษทงหลาย ผมอาพาธนอย เมอจะ พยากรณอรหตผล ดวยโอวาททสาคญแกภกษทงหลาย ทามกลางสงฆ ใน สมยปรนพพาน จงไดกลาวคาถาไว ๓ คาถา วา


ผใดไมทางานทจะตองทากอน แตมงจะทาใน ภายหลง ผนนจะพลาดจากเหตทจะใหเกดสข และจะ เดอดรอนภายหลง เพราะวา ขาพเจาบอกงานทบคคล ควรทา ไมบอกงานทไมควรทา เมอคนทงหลาย บอกงานทไมใชกาลงทา บณฑตทงหลายกรทน พระ- นพพานทพระสมมาสมพทธเจาทรงแสดงไวแลว เปน ธรรมไมมความโศก สารอกแลว เปนแดนเกษม เปน ทดบทกข แสนจะเปนสขหนอ. บรรดบทเหลานน บทวา โย ปพเพ กรณยาน ปจฉา โส กาตมจฉต (ผไมทางานทจะตองทาในตอนตน ภายหลงประสงคจะทา) ความวา ผใดเมอกอน คอ เมอเวลากอนแตทชราและโรคเปนตน จะครอบงา นนเอง ไมทางานทควรทา ทจะนาประโยชนเกอกล และความสขมาใหตน ภายหลงแล คอ เลยเวลาทจะตองทาไปแลวจงอยากทา. คาวา โส เปนเพยง นบาต. แตในกาลนน เขาไมอาจจะทาได ไมอาจทาได เพราะวาเขาถก ชราและโรคเปนตน ครอบงาแลว. บทวา สขา โส ธสเต านา ปจฉา จ มนตปปต (ผนน จะพลาดจากททจะใหเกดความสขและจะเดอดรอนภายหลง) ความวา บคคล นนจะเสอมจากททเปนสข คอจากสวรรค และจากนพพาน เพราะอบายทจะ ใหถงสถานทนน ตนยงไมไดใหเกดขน ทงจะเดอดรอน คอถงความวปฏสาร ภายหลง โดยนยมอาทวา เราไมไดทากรรมดไว. ม อกษรทาการเชอมบท. กพระเถระเมอจะแสดงวา ขาพเจาทากจ ทควรจะทาแลวนนแหละ จงบอกทานทงหลายอยางน ดงนแลว จงไดกลาว คาถาท ๒ วา ยห กยรา เปนตนไว.


บรรดาบทเหลานน บทวา ปรชานนต ความวา บณฑตทงหลาย รเดดขาดวา คนนมเทาน อธบายวา ไมรมากไปกวาน. ดวยวา คนพด อยางใด ทาอยางนนเทานน ยอมงดงามโดยอานาจสมมาปฏบต ไมใชงาม โดยอยางอนจากสมมาปฏบตนน บดน เพอจะแสดงเนอความททานไดกลาว มาแลว โดยตรงคอกจทจะตองทาโดยทวไปไวโดยสรป พระเถระจงไดกลาว คาถาท ๓ ไว โดยนยมอาทวา สสข วต ดงน. คาถาท ๓ นน มเนอความวา พระนพพานทพระผมพระภาคเจา พระนานวา สมมาสมพทธะ เพราะตรสรพระธรรมทงมวล ดวยพระองคเอง โดยชอบ ทรงแสดงไวแลว ชอวาไมมความเศราโศก เพราะไมมเหตแหง ความเศราโศก โดยประการทงปวง ชอวาสารอกแลว เพราะสารอกราคะ เปนตนออกไปแลว เปนสขดจรงหนอ เพราะเหตไร ? เพราะพระนพพาน เปนทดบไปโดยไมมเหลอ คอ เปนทสงบระงบไป โดยสวนเดยวนนเอง แหง วฏทกขทงสน. จบอรรถกถาพากลเถรคาถา


๔. ธนยเถรคาถา วาดวยคาถาของพระธนยเถระ [๓๑๐] ไดยนวา พระธนยเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา ถาภกษมงความเปนสมณะ ควรปรารถนาเพอ ดารงชวตอยอยางงาย ๆ ไมควรดหมนจวร ปานะและ โภชนะทเขาถวายเปนของสงฆ ถาหากภกษมงความ เปนสมณะ ควรปรารถนาเพอดารงชวตอยอยางงาย ๆ ควรใชทนอนและทนง (งาย ๆ) เหมอนงอาศยรหน ฉะนน ถามงความเปนสมณะ ควรปรารถนาเพอดารง ชวตอยอยางงาย ๆ พอใจดวยปจจยตามมตามได และ ควรเจรญธรรมอยางเอกดวย.

อรรถกถาธนยเถรคาถา คาถาของทานพระธนยเถระ มคาเรมตนวา สขจ ชวต อจเฉ. มเรองเกดขนอยางไร ? แมทานพระธนยเถระ กไดทาบญญาธการไวในพระพทธเจาองคกอนๆ เมอสงสมบญไวในภพนน ๆ ไดบงเกดในคฤหาสนของผมสกล ในกาล ของพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา วปสส มนามวา ธนยะ เจรญวย แลว เลยงชพดวยการเปนชางหมอ. กสมยนน พระศาสดาประทบนงทศาลา


ของนายธนยะชางหมอ ทรงแสดงฉธาตวภงคสตร แกกลบตรชอปกกสาต. เขาไดฟงพระสตรนนแลว ไดสาเรจกจ. (สวน) นายธนยะไดทราบวา ทาน ปกกสาตนนปรนพพานแลว กลบไดศรทธา ดวยคดวา พระพทธศาสนาน นาออกไป (จากวฏฎะ) จรงหนอ ถงแมดวยการอบรมคนเดยว กสามารถ พนจากวฏทกขได ดงน บวชแลว ขยนแตงกฎอย ถกพระผมพระภาคเจา ทรงตาหน เพราะอาศยการสรางกฏ จงอยทกฏของสงฆ เจรญวปสสนาแลว ไดบรรลพระอรหตผล. ดวยเหตนน ทานจงไดกลาวไวในคมภรอปทานวา ขาพเจาไดเหนพระสมมาสมพทธเจา ผมพระ- ฉววรรณประดจสทอง ทรงรบสงของทเขาบชาอย ผทรงเปนนายกโลก กาลงเสดจไปทางปลายปาใหญ และขาพเจาไดถอเอาดอกเลา เดนออกไป ทนใดนน ไดเหนพระสมาสมพทธเจา ผทรงขามโอฆะไดแลว หาอาสวะมได ณ ทนน ไดมจตเลอมใสดใจ จงได บชาพระองคผมหาวระ ผทรงเปนทกขไณยบคคล ทรงอนเคราะหสตวโลกทกถวนหนา ในกปท ๓๑ แตกปน ขาพเจาไดรอยดอกไมใด (บชา) ดวยผล ของการรอยดอกไมนน ขาพเจาจงไมรจกทคตเลย นเปนผลของพทธบชา.กเลสทงหลายขาพเจาเผาแลว ฯลฯ คาสอนของพระพทธเจา ขาพเจาไดปฏบตแลว. อนง ครนไดบรรลพระอรหตผลแลว ทานเมอจะพยากรณพระ- อรหตผล โดยตรงคอการใหโอวาทแกเหลาภกษ ผยกตนขนขมภกษเหลาอน ผยนดสงฆภตเปนตน ดวยการสมาทานธดงค จงไดกลาวคาถา ๓ คาถาไววา


ถาภกษมงความเปนสมณะ ควรปรารถนาเพอ ดารงชวตอยอยางงาย ๆ ไมควรดหมนจวร ปานะและ โภชนะทเขาถวายเปนของสงฆ ถาหากภกษมงความ เปนสมณะ ควรปรารถนาเพอดารงชวตอยอยางงาย ๆ ควรใชทนอนและทนงงาย ๆ เหมอนงอาศยรหน ฉะนน ถามงความเปนสมณะ ควรปรารถนาเพอดารง ชวตอยอยางงาย ๆ พอใจดวยปจจยตามมตามได และ ควรเจรญธรรมอยางเอกดวย. บรรดาบทเหลานน บทวา สขจ ชวต อจเฉ สามสม อเปกขวา (ผมงความเปนสมณะ ควรปรารถนาเพอดารงชวตอยอยางงาย ๆ ดวย) ความวา ภกษเปนผมงความเปนสมณะ คอสมณภาวะ ไดแกเปนผม ความเคารพแรงกลาในสกขา ถาหากปรารถนาเพอดารงชวตอยอยางงาย ๆ ไซร อธบายวา ถาหากตองการจะละอเนสนามชวตอยอยางงาย ๆ ตามสามญ ไซร. บทวา สงฆก นาตมเยย จวร ปานโภชน (ไมควรดหมนจวร ปานะและโภชนะทเขาถวายเปนของสงฆ) ความวา ไมควรดหมนจวร อาหาร ทนามาจากสงฆ อธบายวา ธรรมดาวาลาภทเกดขนแกสงฆ เปนการเกดขน โดยบรสทธ เพราะฉะนน เมอจะบรโภคลาภนน ความสขอยางสามญกเปน อนอยในเงอมมอทเดยว เพราะเกดจากอาชวปารสทธศล. บทวา อห มลกโสพภว ความวา ควรเสพคอใชสอยเสนาสนะ เหมอนงใชรทหนขดไว. อธบายวา อปมาเสมอนวางไมทาทอยอาศยเอง สาหรบตน แตอาศยทอยทหนหรอสตวอนทาไวแลว ตองการอยางใดกหลก ไปได ฉนใด ภกษกฉนนนเหมอนกน ไมควรตองความเศราหมอง เพราะ การสรางเสนาสนะอยเอง อยไดทกแหงแลวกหลกไป.


บดน ทานพระธนยเถระเมอจะแสดงวา ความสขอยางสามญยอมม โดยความพอใจปจจยตามทไดมา ทงทกลาวมาแลวและไมไดกลาวถงเทานน ไมใชมโดยประการอนดงน จงไดกลาวไววา อตเรน อจเฉยย อธบายวา ภกษควรถงความพอใจ (สนโดษ) ดวยปจจยทกอยางตามทไดมา ไมวาเลว หรอประณต. บทวา เอกธมม ไดแกความไมประมาท. เพราะวาความไมประมาท นน ไมมโทษสาหรบผหมนประกอบ และทงโลกยสขและโลกตรสขทงหมด เปนอนอยในเงอมมอทเดยว. เหตนน พระผมพระภาคเจาจงไดตรสไววา เพราะผไมประมาทเพงอย ยอมประสบความสขอนไพบลย. จบอรรถกถาธนยเถรคาถา

๕. มาตงคปตตเถรคาถา วาดวยคาถาของพระมาตงคบตรเถระ [๓๑๑] ไดยนวา พระมาตงคบตรเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา ขณะทงหลายยอมลวงเลยคนทงหลาย ผทอดทง การงาน โดยอางเลศวา เวลาน หนาวนก รอนนก เยนมากแลว สวนผใดไมสาคญหนาวและรอนใหยง ไปกวาหญา ผนนจะทางานอยอยางลกผชาย จะไม พลาดไปจากความสข ขาพเจาเมอจะเพมพนวเวก จกแหวกแฝกคา หญาดอกเลา หญาปลอง และหญามง กระตายดวยอระ.


อรรถกถามาตงคปตตเถรคาถา คาถาของทานพระมาตงคบตรเถระ มคาเรมตนวา อตสต. มเรอง เกดขนอยางไร ? เลากนมาวา ทานพระมาตงคบตรเถระน ในกาลของพระผม พระภาคเจา ทรงพระนามวา ปทมตตระ ไดเกดเปนพญานาค ผมอานภาพ มากในนาคพภพใหญ ภายใตชาตสระใหญ ใกลปาหมพานต อยมาวนหนง ออกจากนาคพภพไปเทยว (หากน) เหนพระศาสดาผเสดจมาทางอากาศ มใจ เลอมใส ไดทาการบชาดวยแกวมณทหงอนของตน. ดวยบญกรรมนน ทานทองเทยวไปมาในเทวโลกและมนษยโลก ใน พทธปบาทกาลน ไดเกดเปนบตรของกฎมพ ชอ มาตงคะ ในโกศลรฐ จงปรากฏนามวา มาตงคบตรนนเอง. ทานรเดยงสาแลว กลายเปนคน เกยจคราน ไมทาการงานอะไร ถกญาตและคนเหลาอนพากนตาหน คดเหนวา สมณศากยบตรเหลาน เปนอยอยางงาย ๆ มงหวงจะเปนอยงาย ๆ เปนผท ภกษทงหลายทาการอบรมแลว ไดเขาไปเฝาพระศาสดาฟงพระธรรมเทศนา มศรทธาแลวบวช เหนภกษอน ๆ มฤทธ ปรารถนาพลงฤทธ จงเรยน กรรมฐานในสานกของพระศาสดา หมนประกอบภาวนา แลวไดอภญญา ๖. ดวยเหตนน ทานจงไดกลาวไวในคมภรอปทานวา พระชนศรสมมาสมพทธเจา พระนามวา ปทมตตระ ทรงถงฝงแหงพระธรรมทงหมด ทรง ประสงควเวก กาลงเสดจไปในอากาศ ภพทอยของ ขาพเจาทประกอบพรอมดวยบญกรรม ไดมอยทชาต


สระใหญ ทอยไมไกลปาหมพานต ขาพเจาออกจาก ทอยไปไดเหนพระพทธเจา ผทรงเปนนายกโลก เหมอนดวงไฟทลกโชน โชตชวงดงแกววเชยรของ พระอนทร ขาพเจาเมอไมเหนดอกไมทจะเลอกเกบ จงยงจตของตนใหเลอมใส ในพระองคผทรงเปนนายก แลวไดไหวพระศาสดา ดวยคดวา เราจกบชา ขาพเจา จงหยบเอาแกวมณบนหงอนของขาพเจาแลว บชา พระองคผทรงเปนนายกโลก ผลของการบชาดวย แกวมณน เปนผลทจาเรญ พระปทมตตระ ศาสดา ผทรงรแจงโลก ทรงรบเครองบชา ประทบบนอากาศ ไดตรสพระคาถานวา ขอใหความดารของเธอจงสาเรจ ขอจงไดรบความสขอนไพบลย ขอจงเสวยยศยงใหญ ดวยการบชาดวยแกวมณน พระผมพระภาคเจาครน ตรสพระคาถานแลว ทรงมพระนามวา ชลชตตมะ (ผสงสดกวาสตวนาพญานาค) ทรงเปนพระพทธเจา ผประเสรฐทสด ไดเสดจไปยงท ๆ ตงพระทยจะทรง วางแกวมณไว ขาพเจาไดเปนทาวสกกะจอมเทพ เสวยเทวราชสมบตเปนเวลา ๖๐ กป และไดเปน พระเจาจกรพรรดหลายรอยชาตเมอขาพเจาเปนเทวดา ระลกถงบรพกรรม แกวมณเกดแกขาพเจา สองแสง สวางใหขาพเจา สนมนาร ๘๖,๐๐๐ นางทหอมลอม ขาพเจา มวตถาภรณแพรวพราวประดบแกวมณและ แกวกณฑล มขนตางอน, ยมแยม, เอวบางรางนอย,


ตะโพกผาย, หอมลอมขาพเจาเนองนจ นเปนผลของ การบชาดวยแกวมณ อนง สงของเครองประดบของ ขาพเจา ตามทขาพเจาตองประสงค ทาดวยทอง ประดบดวยแกวมณและทบทม เปนสงทชางประดษฐ ดแลว ปราสาทเรอนทรนรมย และทนอนทควรคา มาก รความดารของขาพเจาแลว เกดขนตามทตองการ ชนเหลาใด ไดรบการสดบตรบฟง เปนลาภ และเปน การไดอยางดของชนเหลานน การไดนนเปนบญเขต ของมนษยทงหลาย เปนโอสถของปวงปาณชาต แม ขาพเจากมกรรมททาไวดแลว ทไดเหนพระพทธเจา ผทรงเปนนายก ขาพเจาพนแลวจากวนบาต ไดบรรล พระนพพานทไมหวนไหว ขาพเจาเขาถงกาเนดใด ๆ จะเปนเทวดาหรอมนษยกตาม แสงสวางของขาพเจา จะมอยทกเมอในภพนน ๆ ทงกลางวนและกลางคน ดวยการบชาดวยแกวมณนนนนเอง ขาพเจาจงไดเสวย สมบต แลวไดเหนแสงสวางคอญาณ และไดบรรล พระนพพานทไมหวนไหว ในกปทแสน แตกปน เพราะขาพเจาไดบชาดวยแกวมณไว จงไมรจกทคต เลย นเปนผลแหงการบชาดวยแกวมณ. กเลส ทงหลายขาพเจาเผาแลว ฯ ล ฯ คาสงสอนของพระ- พทธเจา ขาพเจาไดปฏบตแลว. กพระเถระเปนผมอภญญา เมอจะตาหนความเกยจคราน สรรเสรญ การปรารภความเพยรของตนดวยบคลาธษฐาน จงไดกลาวคาถา ๓ คาถาไววา


ขณะทงหลายยอมลวงเลยคนทงหลาย ผทอดทง การงาน โดยอางเลศวา เวลาน นาวนก รอนนก เยนมากแลว สวนผใดไมสาคญหนาวและรอนใหยง ไปกวาหญา ผนนจะทางานอยอยางลกผชาย ไมพลาด ไปจากความสข ขาพเจาเมอจะเพมพนวเวก จกแหวก แฝกคา หญาดอกเลา หญาปลอง และหญามงกระตาย ดวยอระ. บรรดาบทเหลานน บทวา อตสต ความวา นาความมาเชอมกนวา หนาวเหลอเกน เพราะหมะตกและฝนพราเปนตน คนเกยจครานอางขอน. บทวา อตอณห ความวา รอนเหลอเกน เพราะแดดแผดเผาใน ฤดรอนเปนตน. แมดวยคาทง ๒ น พระเถระไดกลาวถงเหตเปนทตงแหง ความเกยจคราน ดวยอานาจฤด. บทวา อตสาย ความวา เยนมากแลว เพราะกลางวนผานพนไป กดวยวาสายนนเทยว แมเวลาเชา กเปนอนสงเคราะหเขาในคาถานดวย ดวย คาทงสองนน (สาย และ ปาโต) พระเถระไดกลาวถงเหตเปนทตงแหงความ เกยจคราน ดวยอานาจกาลเวลา. บทวา อต ความวา ดวยประการฉะน. ดวยอตศพทน พระเถระ สงเคราะหเอาเหตเปนทตงแหงความเกยจครานเขาไวดวย ทพระผมพระ ภาคเจา ไดตรสไวโดยนยมอาทวา ดกอนภกษทงหลาย กรรม (การงาน) เปนสงทภกษ ในพระศาสนานควรทา.


บทวา วสสฏกมมนเต ไดแก ผสลดทงซงการงานทประกอบ. บทวา ขณา ไดแก โอกาสแหงการอยประพฤตพรหมจรรย มโอกาสเกด ขนของพระพทธเจาเปนตน. บทวา มาณเว ไดแก สตวโลกทงหลาย. บทวา ตณา ภยโย น มต ความวา ไมสาคญเหนอไปกวาหญา คอสาคญ (หนาว,รอน) เหมอนหญา ไดแก ขมหนาวและรอนไว ทา งานทตนจะตองทาไป. บทวา กร ไดแก กโรนโต แปลวา ทาอย. บทวา ปรสกจจาน ไดแก ประโยชนของตนและของผอน อนวรบรษจะตองทา. บทวา สขา ไดแก จากความสข อธบายวา จากนพพานสข. เนอความ ของคาถาท ๓ ขาพเจาไดกลาวมาแลวในหนหลงนนแล. จบอรรถกถามาตงคบตรเถรคาถา ๖. ขชชโสภตเถรคาถา วาดวยคาถาของพระขชชโสภตเถระ [๓๑๒] ไดยนวา พระขชชโสภตเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา สมณะเหลาใดกลาวธรรมอนวจตร เปนปกต เปนพหสต เปนชาวเมองปาฏลบตร ทานขชชโสภตะ ซงยนอยทประตถา นเปนรปหนงในจานวนสมณะ เหลานน. สมณะเหลาใดเปนผกลาวธรรม อนวจตร เปนปกต เปนพหสต เปนชาวเมองปาฏลบตร ทาน รปน ผมากดวยฤทธ ดจลมพด ยนอยทประตถา เปน


ผหนงในจานวนสมณะเหลานน. ทานผนประสบความ สข ดวยอาการอยางนคอ ดวยการรบอยางด ดวย ความปรารถนาด (ของกลยาณมตร) ดวยชยชนะใน สงคราม และดวยพรหมจรรย ทประพฤตมาแลว ตามลาดบ.

อรรถกถาขชชโสภตเถรคาถา คาถาของทานพระขชชโสภตเถระ มคาขนตนวา เย จตตกถ พหสสตา. มเรองเกดขนอยางไร ? ไดทราบวา ทานพระขชชโสภตเถระน ในกาลของพระผมพระ- ภาคเจา ทรงนามวา ปทมตตระ ไดเกดในคฤหาสนของผมสกล รเดยงสาแลว วนหนง เหนพระผมพระภาคเจา เสดจไปกบภกษสงฆจานวนมาก มใจ เลอมใสไดกลาวชมเชยดวยคาถา ๑๐ คาถา. ดวยบญกรรมนน ทานไดทองเทยวไปมาในเทวโลกและมนษยโลก มาในพทธปบาทกาลน ไดเกดในตระกลพราหมณ ในนครปาฏลบตร ได มนามวาโสภตะ. แตเพราะเปนผคอมเลกนอย จงปรากฏ ชอวาขชชโสภตะ นนเทยว. ทานเจรญวยแลว เมอพระศาสดาปรนพพานแลว ไดบวช ในสานกของทานพระอานนทเถระ ไดอภญญา ๖. ดวยเหตนนใน อปทาน ทานจงไดกลาวไววา


พระนราสภ ผทรงเปนเทพเจาของเทพทงหลาย เสดจดาเนนไปบนถนน งดงามเหมอนเครองราชกกธ- ภณฑ ใครเลาเหนแลวจะไมเลอมใส พระสมมาสม- พทธเจา ผทรงยงความมดมนอนธการใหพนาศไป ใหคนจานวนมากขามฟากได ทรงโชตชวงอยดวยแสง สวาง คอ พระญาณ ใครเลาเหนแลวจะไมเลอมใส พระสมมาสมพทธเจา ผทรงเปนนายกโลก ทรงนา สตวโลกไป ทรงยกสตวโลกจานวนมากขนดวย (พระ ปรชาญาณ) จานวนแสน ใครเลาเหนแลวจะไมเลอม ใส พระสมมาสมพทธเจา ทรงยากลอง คอ พระธรรม บดขยหมเดยรถย บนลอสหนาทอย ใครเลาเหนแลว จะไมเลอมใส ทวยเทพพรอมทงพระพรหม ตงแต พรหมโลก พากนมาทลถามปญหาทละเอยด ใครเลา เหนแลวจะไมเลอมใส เหลามนษยพรอมทงเทวดาพา กนมาประนมมอทลวงวอนตอพระผมพระภาคเจาพระ องคใด กไดบญ เพราะพระผมพระภาคเจา พระ องคนน ใครเลาเหนแลวจะไมเลอมใส ปวงชนพากน มาชมนม หอมลอมพระองคผมพทธจกษ พระองคผ อนเขาทลเชญแลว กไมทรงสะทกสะทาน ใครเลา เหนแลวจะไมเลอมใส เมอพระสมมาสมพทธเจาพระ องคใด เสดจเขาพระนคร กลองจะดงขนมากมาย ชางพลายทเมามน กพากนบนลอ ใครเลาเหนพระสม- มาสมพทธเจา พระองคนนแลว จะไมเลอมใส เมอ


พระสมมาสมพทธเจาพระองคใด เสดจดาเนนไปตาม ถนน พระรศมของพระองค จะพวยพงขนสง สมา เสมอทกเมอ ใครเลาเหนพระสมมาสมพทธเจา พระ องคนน แลวจะไมเลอมใส เมอพระพทธเจาตรสออก ไป จะไดยนกนทงจกรวาล ใหสรรพสตวเขาใจกน ทว ใครเลาเหนพระองคแลวจะไมเลอมใส ในกปท แสน แตกปน ขาพเจาไดสรรเสรญพระพทธเจา พระองคใดไว ขาพเจาไมรจกทคตเลย นคอผลแหง การสรรเสรญพระพทธเจาพระองคนน. กเลสทงหลาย ขาพเจาไดเผาแลว ฯ ล ฯ คาสงสอนของพระพทธเจา ขาพเจาไดปฏบตแลว. อนง ทานเปนผมอภญญา ๖ ในสมยมหาสงคายนาครงแรก ทาน ถกพระสงฆ ผประชมกนทถาสตตบรรณคหา กรงราชคฤห มบญชาวา ทาน จงไปนมนตทานพระอานนทเถระมา จงไดดาดนลงไป โผลขนตรงหนาพระ เถระ กราบเรยนใหทราบแลว ตนเองไดลวงหนาไปทางอากาศถงประตถา สตตบรรณคหากอน. กสมยนน เทวดาบางองค ทหมเทวดาสงไปเพอหาม พญามาร และพรรคพวกของพญามาร ไดยนทประตถาสตตบรรณคหา พระ ขชชโสภตเถระ เมอจะบอกการมาของตนแกเทวดาองคนนไดกลาวคาถาแรก ไววา สมณะเหลาใดกลาวถอยคาไพเราะ เปนปกต เปนพหสต เปนชาวเมองปาฏลบตร ทานพระขชช- โสภตะ ซงยนอยทประตถาน เปนรปหนงในจานวน สมณะเหลานน.


บรรดาบทเหลานน บทวา จตตกถ คอเปนผแสดงธรรมไพเราะ เปนปกต อธบายวา เปนผมปกตพดธรรม เหมาะกบอธยาศยของผอน โดยนยตาง ๆ มอาทอยางนคอ ยอ พสดาร ทาใหลกซง ทาใหตน (งาย) บรรเทาความสงสยได ใหผฟงตงมนอยในธรรมได. บทวา พหสสตา ความวา ชอวาเปนพหสต เพราะบรบรณดวย ความเปนพหสต ทงทางปรยตและปฏเวธ ชอวา เปนสมณะ เพราะระงบบาป ได โดยประการทงปวง. บทวา ปาฏลปตตวาสโน เตสตโร ความวา ภกษทงหลาย ชอวาอยประจากรงปาฏลบตร เพราะอยทนครปาฏลบตร เปนปกต บรรดา ภกษเหลานน ทานผมอาย คอทานผมอายยนน เปนรปใดรปหนง. บทวา ทวาเร ตฏ ความวา ยนอยทประตถาสตตบรรณคหา อธบายวา เพอจะเขาไปตามอนมตของสงฆ. เทวดาครนไดฟงคานนแลว จง ประกาศการมาของพระเถระใหพระสงฆทราบ ไดกลาวคาถาท ๒ วา สมณะเหลาใด เปนผกลาวธรรมวจตร เปน เปนปกต เปนพหสต เปนชาวเมองปาฏลบตร ทาน รปนมาดวยฤทธ ดจลมพด ยนอยทประตถา เปนรป หนงในจานวนสมณะเหลานน. บรรดาบทเหลานน บทวา มาลเตรโต ความวา ผมาแลว ดวย ลมทเกดจากฤทธของจต อธบายวา มาแลวดวยกาลงฤทธ. พระเถระผทพระสงฆใหโอกาสแลว ตามทเทวดาองคนน ไดประกาศ ใหทราบอยางนแลว เมอไปสานกสงฆ ไดพยากรณพระอรหตผล ดวยคาถา ท ๓ นวา


ทานผน ประสบความสข ดวยอาการอยางน คอ ดวยการรบอยางด ดวยความปรารถนา (ของกล ยาณมตร) ดวยชยชนะในสงคราม และดวยพรหม จรรย ทประพฤตมาแลว ตามลาดบ. บรรดาบทเหลานน บทวา สยทเธน ความวา ดวยการรบอยางด กบกเลสทงหลาย ดวยอานาจแหงตทงคปหาน (การละไดดวยองคนน) และวกขมภนปหาน (การละดวยการขมไว). บทวา สยฏเน ความวา ดวยธรรมทานเปนทสบาย ทกลยาณมตร ทงหลายใหแลว ในระหวาง ๆ. บทวา สงคามวชเยน จ ความวา และ ดวยชยชนะในสงความทไดแลว ดวยอานาจแหงสมจเฉทปหาน (การละไดโดย เดดขาด). บทวา พรหมจรยานจณเณน ความวา ดวยมรรคพรหมจรรย ชนยอด ทพระพฤตมาแลวตามลาดบ. บทวา เอวาย สขเมธต ความวา ทานพระขชชโสภตเถระน ยอมประสบ อธบายวา เสวยอยซงความสขคอพระ นพพานและความสขอนเกดแตผลสมาบต ดวยประการอยางน คอ ดวยประการ ดงทกลาวมาแลว. จบอรรถกถาขชชโสภตเถรคาถา


๗. วารณเถรคาถา วาดวยคาถาของพระวารณเถระ [๓๑๓] ไดยนวา พระวารณเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา บรรดามนษยในโลกน นรชนใดเบยดเบยน สตวเหลาอน นรชนนนจะกาจดหตสขในโลกทง ๒ คอ ทงในโลกนและโลกหนา สวนนรชนใด มเมตตาจต อนเคราะหสตวทงมวล นรชนนนผเชนนน จะประสบ บญตงมากมาย เขาควรศกษาธรรมทพระพทธเจาตรส ไวดแลว การเขาไปนงใกลสมณะ การอยแตผเดยว ในทลบ และธรรมเครองสงบระงบจต. อรรถกถาวารณเถรคาถา คาถาของพระวารณเถระ มคาเรมตนวา โยธ โกจ มนสเสส. มเรองเกดขนอยางไร ? แมทานพระวารณเถระน มบญญาธการทไดทาไวแลว ในพระ- พทธเจาองคกอน ๆ เมอทาบญไวในภพนน ๆ ในกปท ๙๒ (นบถอยหลง) แตกปนไป กอนแตการเสดจอบตขน ของพระผมพระภาคเจา พระนามวา ตสสะนนเอง ไดเกดในตระกลพราหมณ เปนผถงฝงในวชาและศลปะ


ของพราหมณ บวชเปนฤาษ บอกมนตแกอนเตวาสก ประมาณ ๕๔,๐๐๐ คน อย. กสมยนน ไดมการไหวแหงมหาปฐพ เพราะพระผมพระภาคเจา พระนามวา ตสสะ ผยงเปนพระโพธสตว จตจากหมเทพชนดสต กาวลงส คพโภทรของพระพทธมารดาในภพสดทาย. มหาชนเหนเหตการณนนแลว ตกใจกลว จงพากนไปหาฤาษ ถามถงเหตททาใหแผนดนไหว. ทานบอกถง บรพนมตแหงการอบตขนของพระพทธเจาวา พระมหาโพธสตวกาวลงส คพโภทรของพระพทธมารดา แผนดนไหวนมดวยเหตนน เพราะฉะนน อยาพา กนกลว แลวใหเขาเบาใจกน และไดประกาศใหทราบถงปต มพระพทธเจา เปนอารมณ. เขา ทองเทยวไปมาในเทวโลกและมนษยโลก ดวยบญกรรมนน มา ในพทธปบาทกาลน ไดเกดในตระกลพราหมณ ในแควนโกศล มชอวา วารณะ เจรญวยแลว ไดฟงธรรมในสานกของพระเถระผอยปารปหนง ได ความเลอมใส บวชบาเพญสมณธรรม. อยมาวนหนง ทานไปเฝาพระพทธเจา เหนงเหากบพงพอนตอสกน ตายทระหวางทาง สงเวชสลดใจวา สตวเหลาน ถงความสนชวต เพราะโกรธกนดงนแลว ไดไปถงสานกของพระผมพระ- ภาคเจา พระผมพระภาคเจา ครนทรงทราบอาจาระอนงามของทานแลว เมอจะทรงประทานพระโอวาทให เหมาะกบอาจาระนนนนแหละ จงไดทรง ภาษตพระคาถา ๓ คาถาวา บรรดามนษยในโลกน นรชนใดเบยดเบยน สตวเหลาอน นรชนนนยอมกาจดหตสขในโลกทง ๒ คอ ทงในโลกนและโลกหนา สวนนรชนใดม


เมตตาจต อนเคราะหสตวทงมวล นรชนนนผเชน นน ยอมประสบบญตงมากมาย เขาควรศกษาธรรม ทพระพทธเจาตรสไวดแลว การเขาไปนงใกลสมณะ การอยแตผเดยวในทลบ และธรรมเครองสงบระงบ จต. บรรดาบทเหลานน บทวา โยธ โกจ มนสเสส ความวา บรรดา มนษยทงหลายในโลกน คนใดคนหนงจะเปนกษตรยกตาม พราหมณกตาม แพศยกตาม ศทรกตาม คฤหสถกตาม บรรพชตกตาม. ศพทวา มนสส ในคาวา โยธ มนสเสส น พงทราบวา เปนตวอยางของสตวชนอกฤษฎ. บทวา ปรปาณาน หสต ความวา ฆาและเบยดเบยนสตวอน. บทวา อสมา โลกา ความวา ในโลกน. บทวา ปรมหา ความวา ในโลกหนา. บทวา อภยา ธสเต ความวา ยอมกาจด (หตสข) ในโลกทง ๒ อธบายวา ยอมเสอมจากความเกอกลและความสขทนบเนองในโลกทง ๒. บทวา นโร ไดแก สตว. พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงบาปธรรมทมลกษณะเบยดเบยน ผอนอยางนแลว บดน เมอจะทรงแสดงกศลธรรม ทมลกษณะหามการ เบยดเบยนผอน จงไดตรสคาถาท ๒ ไวโดยนยมอาทวา โย จ เมตเตน ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา เมตเตน จตเตน ความวา มจตท ประกอบดวยเมตตา หรอมจตนอกจากน ทถงอปปนา. บทวา สพพปาณานกมปต ความวา เมตตาสตวทงหมดเหมอน บตรเกดแตอกของตน.


บทวา พห ห โส ปสวต ป ตาทโส นโร ความวา บคคลนนคอ ผอยดวยเมตตาแบบนน ยอมประสบคอไดเฉพาะ ไดแกบรรล กศลมาก คอมากมาย ไดแกไมนอย. บดน พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงประกอบทานไวในธรรม คอ สมถะและวปสสนา พรอมดวยองคประกอบ จงไดตรสคาถาท ๓ ไว โดยนยมอาทวา สภาสตสส ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา สภาสตสส สกเขถ ความวา พงศกษา สภาษตซงแยกเปนกถาของผมกนอยเปนตน คอปรยตธรรม ดวยสามารถแหง การฟง การทรงจาและการสอบถามเปนตน. บทวา สมณปาสนสส จ ความวา พงศกษาการเขาไปนงใกล สมณะผระงบบาปแลว (และ) อบาสกผเปนกลยาณมตร ตามกาลเวลาทสมควร และจรยาทใกลเคยงของทานเหลานน ดวยขอปฏบต. บทวา เอกาสนสส จ รโห จตตวปสมสส จ ความวา พงศกษา อาสนะ คอทนงของคน ๆ เดยว ผไมมเพอน หมนพอกพนกายวเวก ดวย อานาจการหมนประกอบกรรมฐานในทลบ. เมอหมนประกอบกรรมฐานอย อยางน และยงภาวนาใหถงทสด ศกษาความสงบแหงกเลส และความสงบ แหงจต ดวยอานาจการตดขาด (สมจเฉทปหาน). กเลสทงหลายทสงบไปแลว โดยสวนเดยวนนเอง เปนอนทานละไดแลว ดวยสกขาเหลาใด มอธสลสกขา เปนตน เมอทานศกษาสกขาเหลานน คอสกขาทเกยวเนองกบมรรคและผล จตกชอวาสงบไปแลวโดยสวนเดยว. ในทสดแหงคาถา ทานเจรญวปสสนา แลว ไดบรรลพระอรหตผล. ดวยเหตนน ในอปทานทานจงไดกลาวไววา


ครงนน ขาพเจายดอาศยปาหมพานต สอนมนต ศษยของขาพเจา จานวน ๕๔,๐๐๐ คน ไดอปฏฐาก ขาพเจา เขาเหลานนทงหมดไดสาเรจ จบพระเวทถง บารม มองค ๖ ควรจะบรรลดวยวชาของตน จงพา กนอยในปาหมพานต เทพบตรผมยศมาก จตจากหม เทวดาชนดสต มสตมสมปชญญะ เกดในทองของ มารดา เมอพระสมมาสมพทธเจาเสดจอบตขนมา หมนโลกธาตหวนไหว คนตาบอดไดดวงตา ในเมอ พระผเปนนายกโลกเสดจอบตขน ผนแผนดนนทงผน หวนไหวไปทวทกอาการ มหาชนไดสดบเสยงกกกอง หวาดกลว มวลชนหลงมาชมนมกนยงสานกของ ขาพเจา (ถามวา) พสธานไหว จกมผลอยางไร ? ครงนน ขาพเจาไดบอกพวกเขาวา สเจาทงหลายอยา พากนนอน สเจาทงหลายจะไมมภย สเจาแมทกคน จะประเสรฐ นเปนการเกดขนทอานวยความสวสด พสธานไหวตองดวยเหต ๘ ประการ นมตอยางนน แสดงใหเหน จะมแสงสวางทไพบลยมาก พระพทธ- เจาผประเสรฐสด ผมพทธจกษ จกเสดจอบตขนแน ไมตองสงสย พระองคจะตรสบอกศล ๕ ใหชมนมชน เขาใจ เขาเหลานนไดยนศล ๕ และการเกดขนแหง พระพทธเจาทหาไดยาก เกดความตนเตนดใจ ไดพา


กนราเรงหรรษา ในกปท ๙๒ แตกปน ขาพเจาได พยากรณนมตใดไว ดวยการพยากรณนมตนน ขาพเจา จงไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงการพยากรณ. กเลส ทงหลายขาพเจาเผาแลว ฯ ล ฯ คาสงสอนของพระ- พทธเจา ขาพเจาไดปฏบตแลว. จบอรรถกถาวารณเถรคาถา

๘. ปสสกเถรคาถา วาดวยคาถาของพระปสสกเถระ [๓๑๔] ไดยนวา พระปสสกเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา คนผมศรทธา มปญญา ดารงอยในธรรม ถง พรอมดวยศลแมคนเดยว กมประโยชนแกญาต พวกพองทงหลาย ผไมมศรทธาในโลกน ญาตทงหลาย เหลานน ทขาพระองคขตกเตอน ดวยความอนเคราะห เพราะความรกกนฉนญาตและเผาพนธ จงพากนทา สกการะแกภกษทงหลาย ถงแกกรรมลวงลบไปแลว กประสบความสขทเปนไตรทพย พนองและโยมผหญง ของขาพระองคผรกกามสข กพากนบนเทงใจ.


อรรถกถาปสสกเถรคาถา คาถาของพระปสสกเถระ มคาเรมตนวา เอโกป สทโธ เมธาว ดงน. มเรองเกดขนอยางไร ? แมพระเถระน มบญญาธการไดทาไวแลว ในพระพทธเจา องคกอน ๆ เมอทาบญทงหลายไว ในภพนน ๆ มาในกาลของพระผม- พระภาคเจา ทรงพระนามวา อตถทสส ไดเกดในคฤหาสนของผมสกล บรรลนตภาวะแลว อยมาวนหนง ไดเหนพระศาสดา มจตเลอมใส ไดถวาย ผลไมมลกขะ (แดพระองค). ดวยบญกรรมนน ทานเมอทองเทยวไปมาในเทวโลกและมนษยโลก ไดเกดในตระกลพราหมณมนามวา ปสสกะ เจรญวยแลว ไดเหนยมกปาฎ- หารยของพระศาสดา กลบมศรทธา บวชแลว บาเพญสมณธรรมอย ไดเปน ผอาพาธ ครงนน ญาตทงหลายไดพากนอปฏฐากทานใหหายโรค ตามวธยา ทหมอไดรอบรเหนมาแลว ทานหายอาพาธแลว เกดสลดใจรบเรงภาวนาขน ไดเปนพระอรยเจา ผมอภญญา ๖. ดวยเหตนนในอปทาน ทานจงไดกลาว ไววา ขาพเจาไดเหนพระพทธเจา พระนามวา อตถ- ทสส ผมพระยศมาก ทระหวางปา มจตเลอมใส ดใจ ไดถวายผลไมมลกขะในกปท ๑,๘๐๐ ขาพเจาไดถวาย ผลไมใดในครงนน ดวยทานนน ขาพเจาไมรจกทคต เลย นเปนผลของการถวายผลไมนน. กเลสทงหลาย ขาพเจาไดเผาแลว ฯลฯ คาสงสอนของพระพทธเจา ขาพเจาไดปฏบตแลว.


อนง ทานมอภญญา ๖ แลว ไดไปสานกของพวกญาตทางอากาศ สถตอยแลวบนอากาศ แสดงธรรมใหญาตเหลานนดารงอยในสรณะและศล ทงหลาย บรรดาญาตเหลานน บางพวกถงแกกรรมแลว ไดเกดในสวรรค เพราะไดดารงอยแลวในสรณะและศลทงหลาย. ครงนน พระศาสดาไดตรส ถามทานปสสกเถระนน ผเขามาถงทบารงของพระพทธเจาวา ดกอนปสสกะ ญาตทงหลายของเธอไมมโรคหรอ ? ทานเมอจะทลถงอปการะ ทตนไดทาแก ญาตทงหลาย แดพระศาสดา จงไดกลาวคาถาไว ๓ คาถาวา คนผมศรทธา มปญญา ดารงอยในธรรม ถง พรอมดวยศล แมคนเดยว กมประโยชนแกญาตพวก พองทงหลาย ผไมมศรทธาในโลกน ญาตทงหลาย เหลานนทขาพระองคขตกเตอน ดวยความอนเคราะห เพราะความรกกนฉนญาตและเผาพนธ จงพากนทา สกการะแกภกษทงหลาย ถงแกกรรมลวงลบไปแลว กประสบความสขทเปนไตรทพย พนองและโยมผ หญงของขาพระองค ผรกกามสข กพากนบนเทงใจ. บรรดาคาถาเหลานน ในคาถาแรก มเนอความดงตอไปน ผใดม ศรทธา ดวยอานาจความเชอในกรรมและผลของกรรม และความเชอในพระ- รตนตรย ชอวาผมปญญา เพราะประกอบดวยกมมสสกตาญาณ เปนตนนน นนเอง ชอวาผดารงในธรรม เพราะตงอยในพระธรรม คอพระพทธโอวาท ไดแก นวโลกตรธรรม ชอวาถงพรอมดวยศล ดวยอานาจศลทเนองดวย อาจาระ ศลทเนองดวยมรรค และศลทเนองดวยผล ผนนแมคนเดยว กม ประโยชนเกอกลแกพวกพอง ผไดนามวา ชอวาญาต เพราะหมายความวา


ตองรกนวา คนเหลานเปนคนของเรา และชอวาเผาพนธ เพราะหมายความวา ผกพนกนดวยเครองผกมด คอ ความรกอยางนน ในทนคอในโลกน ผชอวา ไมมศรทธาดงทกลาวมาแลว. เพอแสดงเนอความททานกลาวไวแลว โดยทวไปอยางนแลว ใหนอม เขามาสตน ทานพระปสสกเถระ จงไดกลาวคาถานอกจากนไว โดยนยวา นคคยห ดงนเปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา นคคยห อนกมปาย โจทตา ญาตโย มยา ความวา ญาตทงหลายอนขาพระองค ไดขตกเตอนไววา แมในปจจบนน ทานทงหลายเปนคนยากจน เพราะไมไดทากศลไว ตอไป อยาไดเสวยผล ท เศราหมองตาตอยอก. ญาตเหลานน เมอไมสามารถฝาฝนโอวาทของขาพระองค ได เพราะความรกกนฉนญาตและเผาพนธ คอ เพราะความรกทเปนไปแลว อยางนวา ผนเปนเผาพนธของพวกเราดงน จงพากนทาสกการะ แลวเปนผม จตเลอมใสในภกษทงหลาย คอ พากนทาสกการะและความนบถอในภกษ ทงหลาย ดวยการถวายปจจยมจวรเปนตน และดวยการอปฏฐาก เปนผถงแก กรรมลวงลบไปแลว ไดผานโลกนไปแลว. คาวา เต (ทกลาว) อก เปน เพยงนบาต. บทวา ตทว สข ไดแกความสขทนบเนองในเทวโลก. อกอยาง หนง ไดประสบความสขทเปนไตรทพย ทนาปรารถนา. (เพอจะแกคาถาม) วา กทานเหลานน คอใคร ? พระเถระจงไดกลาววา พนองและโยมผหญง ของขาพระองค ผรกความสข พากนบนเทงใจ อธบายวา เปนผพรงพรอม ดวยวตถกาม ตามทตนตองการพากนรนเรงใจ. จบอรรถกถาปสสกเถรคาถา


๙. ยโสชเถรคาถา

วาดวยคาถาของพระยโสชเถระ [๓๑๕] ไดยนวา พระยโสชเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา นรชนผมใจไมยอทอ เปนผรจกประมาณในขาว และนา ซบผอม มตวสะพรงไปดวยเสนเอน เหมอน กบเถาหญานาง ภกษถกเหลอบและยงในปาใหญกด ควรเปนผมสตอดกลนในอนตรายเหลานน เหมอน ชางในสงคราม ภกษอยรปเดยวยอมเปนเหมอนพรหม อย ๒ รปเหมอนเทวดา อย ๓ รปเหมอนชาวบาน อยดวยกนมากกวานน ยอมมความโกลาหลมากขน เพราะฉะนน ภกษควรเปนผอยแตรปเดยว. อรรถกถายโสชเถรคาถา คาถาของทานพระยโสชเถระ มคาเรมตนวา กาลปพพงคสง- กาโส. มเรองเกดขนอยางไร ? แมทานพระยโสชเถระน มบญญาธการทไดทาไวแลว ในพระ- พทธเจาองคกอน ๆ เมอสงสมบญทงหลายในภพนน ๆ มาในกาลของ พระผมพระภาคเจา พระนามวา วปสส ไดเกดในตระกลของผเฝาสวน รเดยงสาแลว วนหนง ไดเหนพระผมพระภาคเจา พระนามวา วปสส กาลงเสดจมาทางอากาศ มใจเลอมใส ไดถวายผลขนนสามะลอ (แดพระองค).


ดวยบญกรรมนน ทานทองเทยวไปมาในเทวโลกและมนษยโลก มา ในพทธปบาทกาลน จงไดเกดเปนบตรของชาวประมง ผเปนหวหนาของตน ๕๐๐ สกล ในหมบานของชาวประมง ใกลประตพระนครสาวตถ. มารดาบดา ไดขนานนามทานวา ยโสชะ. ทานเจรญวยแลว ไดไปลงอวนทแมนาอจรวด เพอจะเอาปลาพรอมกบลกชาวประมง ทเปนเพอนของตน. บรรดาปลาเหลานน ปลาใหญตวหนง มสเหมอนทองเขาอวน. ชาวประมงเหลานน พากนเอาปลา ไปใหพระเจาปเสนทโกศล ทอดพระเนตร. พระองคตรสวา พระผม- พระภาคเจา (เทานน) จงจะทรงทราบเหตแหงสของปลาสทองตวน แลว ทรงใหพวกเขาเอาปลาไปใหพระผมพระภาคเจา ทอดพระเนตร. พระผม พระภาคเจาตรสวา ปลาตวน เมอพระศาสนาของพระกสสปสมมาสมพทธเจา เสอมถอยลง บวชแลวปฏบตผด ทาใหศาสนาเสอมถอยลง (มรณภาพแลว) ไปเกดในนรก ไหมอยในนรกสนพทธนดรหนง จตจากนรกนนแลว จงมา เกดเปนปลาในแมนาอจรวด แลวทรงใหปลานนนนเอง บอกความทเขาและ นองของเขาเกดในนรก และบอกความทพระเถระผเปนพชายของเขาปรนพพาน แลว จงทรงแสดงกบลสตร เพราะเกดเรองนขน. นายยโสชะ ครนไดฟงพระธรรมเทศนาของพระศาสดาแลว เกด สงเวชสลดใจ จงไดบวชในสานกของพระศาสดา พรอมดวยสหายของตน พกอย ณ ท ๆ สมควร อยมาวนหนง เปนผมบรวารไดไปยงพระเชตวน เพอถวายบงคมพระผมพระภาคเจา. ในการมาของทาน ไดมเสยงอกทกคก โครมไปดวยการปเสนาสนะเปนตน ในวหาร ผศกษาควรทราบเรองทงหมด โดยนยทมมาแลวในคมภรอทานวา พระศาสดาครนไดทรงสดบเสยงนนแลว ไดทรงประณามทานยโสชะ พรอมดวยบรวาร สวนทานยโสชะผถกประณาม


แลวสลดใจ เหมอนมาอาชาไนย ตวดถกหวดดวยแส จงพกอยทฝงแมนา วดคมทา พรอมดวยบรษทบรวาร พยายามสบตอบาเพญวปสสนา แลวได เปนพระอรยเจา ผมอภญญา ๖ ในภายในพรรษานนเอง. ดวยเหตนน ทาน จงไดกลาวไวในอปทานวา ในครงนน ขาพเจาไดเปนคนเฝาสวน ในนคร พนธมด ไดเหนพระพทธเจา ผทรงปราศจากความ กาหนด กาลงเสดจดาเนนไป ขาพเจาไมไดหลกไป ไดเอาผลขนนสามะลอไปถวายพระพทธเจา ผประ- เสรฐทสด พระองคผมพระยศยงใหญ มพระทยสงบ แลว ประทบบนอากาศนนเอง ทรงรบเอาผลไมนน พระองคทรงยงความปลมใจใหเกดแกขาพเจา ทรง นาความสขในปจจบนมาใหขาพเจา เพราะถวายผลไม แดพระพทธเจา ดวยใจเลอมใส ในครงนน ขาพเจา จงประสบปตทไพบลย และความสขอยางสงสด รตนะ เกดขนแกขาพเจาผเกดในภพนน ๆทเดยว ในกปท ๙๑ แตภทรกปน ขาพเจาไมรจกทคตเลย เพราะเหตทได ถวายผลไมแกพระพทธเจา ในครงนน นคอผลแหง การใหทานผลไม. กเลสทงหลายขาพเจาไดเผาแลว ฯ ล ฯ คาสงสอนของพระพทธเจา ขาพเจาไดปฏบตแลว. กพระศาสดาไดตรสสงใหหาทานยโสชะ พรอมดวยบรวารผมอภญญา ๖ แลว ไดทรงทาการตอนรบดวยอาเนญชสมาบต (สมาบตทไมหวนไหว) ทานสมาทานธดงคธรรมแมทกขอแลวประพฤต. ดวยเหตนน รางกายของทาน


จงผายผอม เศราหมอง ผวพรรณคลาไป. พระผมพระภาคเจาเมอจะทรง สรรเสรญทาน ดวยความเปนผมความปรารถนานอยอยางยง จงไดตรส พระคาถาท ๑ ไววา นรชนผมใจไมยอทอ เปนผรจกประมาณในขาว และนา ซบผอม มตวสะพรงไปดวยเสนเอน เหมอน กบเถาหญานาง. บรรดาบทเหลานน บทวา กาลปพพงสงกาโส ความวา มตว คลายขอเถาหญานาง เพราะมอวยวะรางกายผอม ดารงอยโดยยาก โดย ปราศจากกลามเนอ ดวยเหตนน พระองคจงไดตรสไววา กโส ธมนสนถโต ผอมมตวสะพรงดวยเสนเอน. บทวา กโส ไดแก มรปรางผอม เพราะบาเพญโมเนยยปฏปทา ขอ ปฏบตเพอเปนมนใหบรบรณ. บทวา ธมนสนถโต ความวา มตวสะพรงดวยเสนเอน อธบายวา มรปรางเกลอนไปดวยเสนเอนใหญ ๆ ทปรากฏชด เพราะมเนอและเลอดนอย. บทวา มตต ไดแก เปนผรประมาณในการแสวงหา การรบ การฉน และการเสยสละ. บทวา อทนมานโส ไดแก ผมใจไมหดห เพราะไมถกความ เกยจครานเปนตนครอบงา คอเปนผมพฤตกรรมไมเกยจคราน. บทวา นโร ไดแก ผชาย คอผสมบรณดวยลกษณะของผชาย เพราะ นาธระของลกผชายไปได อธบายวา ชายทเอางานเอาการ. พระเถระผอนพระศาสดาทรงสรรเสรญอยางนแลว เมอจะกลาวธรรม ทเหมาะสมกบความทตนเปนผอนพระศาสดาทรงสรรเสรญแลว แกภกษ


ทงหลาย โดยการสรรเสรญอธวาสนขนต วรยารมภะ และความยนดในวเวก ของตนเปนสาคญ จงไดภาษตคาถา ๒ คาถาไววา ภกษถกเหลอบและยงในปาใหญกด ควรเปนผ มสตอดกลนในอนตรายเหลานน เหมอนชางใน สงความ ภกษอยรปเดยว ยอมเปนเหมอนพรหม อย ๒ รป เหมอนเทวดา อย ๓ รป เหมอนชาวบาน อย ดวยกนมากกวานน ยอมมความโกลาหลมากขน เพราะฉะนน ภกษควรเปนผอยแตรปเดยว. บรรดาบทเหลานน บทวา นาโค สงคามสเสว ความวา อปมา เสมอนหนงวา ชางตวประเสรฐอาชาไนย สทนเครองประหตประหาร มดาบ หอกแทงและหอกซดเปนตนในสนามรบแลว กาจดแสนยานภาพฝายขาศก (ปรเสนา) ได ฉนใด ภกษกฉนนน ควรมสตสมปชญญะ อดทนอนตราย มเหลอบเปนตนในปาใหญ คอพงไพรไว และครนทนไดแลว กจะพงกาจด มารและพลมารได ดวยกาลงแหงภาวนา. บทวา ยถา พรหมา ความวา พระพรหมโดดเดยวเดยวดาย เวนจาก ผกวนใจ อยสาราญดวยฌานสขเนองนจทเดยว ฉนใด. บทวา ตถา เอโก ความวา แมภกษอยรปเดยว ไมมเพอนกเชนนนเหมอนกน จะเพมพนความสข เกดแตวเวกอยอยางสาราญ. จรงดงทกลาวไววา ความสขธรรมดาสามญของ คน ๆ เดยว เปนความสขทประณต. ดวยคาวา ยถา พรหมา ตถา เอโก น พระเถระชอวาใหโอวาทวา ภกษผอยรปเดยวเปนปกต เปนผเสมอเหมอน พระพรหม. บทวา ยถา เทโว ตถา ทเว ความวา เทวดาทงหลายกคงมความ วนวายใจเปนระยะ ๆ ฉนใด แมการกระทบกระทงกน เพราะการอยรวมกน


กคงมแกภกษ ๒ รป ฉนนน. เพราะฉะนน ภกษทานกลาววา เปนผเสมอ เหมอนเทวดา โดยการอยมเพอนสอง. บทวา ยถา คาโม ตถา ตโย ความวา ในบาลแหงนเทานน การอยรวมกนของภกษ ๓ รป เปนเสมอนการอยของชาวบาน อธบายวา ไมใชการอยอยางวเวก. บทวา โกลาหล ตรตร ความวา การอยรวมกนเกน ๓ คน หรอมากกวานน เปนความโกลาหล อธบายวา เปนเสมอนการชมนมของคน จานวนมาก ทมเสยงอกทกครกโครม เพราะฉะนน ภกษควรจะเปนผอย คนเดยวเปนปกต. จบอรรถกถายโสชเถรคาถา

๑๐. สาฏมตตกเถรคาถา วาดวยคาถาของพระสาฏมตตกเถระ [๓๑๖] ไดยนวา พระสาฏมตตกเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา เมอกอนโยมทงหลายไดมศรทธา แตวนนศรทธา นนของโยมไมม สงใดเปนของโยม สงนนกเปนของ โยมนนแหละ ทจรตของอาตมาไมม เพราะศรทธา ไมเทยงแท กลบกลอก ศรทธานนอาตมาเคยเหนมา แลว คนทงหลายประเดยวรก ประเดยวหนาย ผเปน มนจะเอาชนะไดอยางไร ? ในเพราะความรกความ- หนายของเขานน บคคลยอมหงหาอาหารไว เพอมน ทก ๆ สกล สกลละเลกละนอย อาตมาจกเทยว บณฑบาต เพราะกาลงแขงของอาตมายงมอย.


อรรถกถาสาฏมตตกเถรคาถา คาถาของทานพระสาฏมตตกเถระ มคาเรมตนวา อห ตยห ปเร สทธา. มเรองเกดขนอยางไร ? แมทานสาฏมตตกเถระ ไดมบญญาธการทไดทาไว ในพระพทธเจา องคกอน ๆ เมอสงสมบญในภพนน ๆ ไดไปเกดในสกลพราหมณ ในแควน มคธ ในพทธปบาทกาลน มชอวา สาฏมตตกะ เจรญวยแลว ไดบวชใน สานกของพระวดปา เพราะเปนผถงพรอมดวยเหต บาเพญวปสสนากรรมฐาน ไดเปนพระอรยบคคลผมอภญญา ๖. ดวยเหตนน ทานจงไดกลาวไวใน อปทานวา ขาพเจาไดถวายพดใบตาล แดพระผมพระ- ภาคเจา ทรงพระนามวา สทธตถะ กนเครองกนท คลมดวยดอกมะลทมคามาก ในกปท ๙๔ แตภทร กปน ขาพเจาไมรจกทคตเลย เพราะเหตทไดถวาย พดใบตาล นคอผลของการถวายพดใบตาล. กเลส ทงหลายขาพเจาไดเผาแลว ฯ ล ฯ คาสงสอนของ พระพทธเจา ขาพเจาไดปฏบตแลว. อนง ทานครนเปนพระอรยบคคล ผมอภญญา ๖ แลว จงกลาว ตกเตอนภกษทงหลาย และใหสตวจานวนมาก ดารงอยในสรณะและศล โดย กลาวธรรมกถา ทงไดทาตระกลอนทไมมศรทธาใหมศรทธา ทไมเลอมใสให เลอมใส เพราะเหตนน คนทงหลายในตระกลนน จงไดเลอมใสในพระเถระ


มาก. บรรดาคนเหลานน หญงสาวคนหนง มรปรางงามนาทศนา องคาส พระเถระผเขาไปบณฑบาต ดวยโภชนะโดยเคารพ. ครนอยมาวนหนง มารคดวา ความเสอมยศจกมแกพระเถระน ดวย วธการอยางน พระเถระนกจกดารงอยไมได ในพระศาสนาน แลวไดปลอม เปนรปพระเถระไปจบมอหญงสาวคนนน. หญงสาวรไดวา นไมใชสมผสของ มนษย และไดใหเขาปลอยมอ คนในเรอน ไดเหนเหตการณนนแลว เกด ความไมเลอมใสในพระเถระ. ในวนรงขน พระเถระเมอไมทราบเหตการณนน กไดไปยงเรอน หลงนน (เชนเคย) คนทงหลายในเรอนหลงนน ไมไดทาความเออเฟอ. พระเถระเมอราลกหาเหตการณนนอย กไดเหนกรยาของมาร จงไดอธษฐาน วา ขอใหศพลกสนขจงไปสวม ทคอของมารนน ไดใหมารผเขามาหา เพอให แกศพลกสนขออก บอกกรยาทตนทาแลว ในวนทแลวมา แลวไดขมารนน แลวจงแกให. เจาของเรอนไดเหนเหตการณนน แลวไดพากนขอขมาพระเถระ วา ขาแตทานผเจรญ ขอไดกรณาใหอภยโทษเถด แลวจงเรยนทานวา ขาแต- ทานผเจรญ ตงแตวนนเปนตนไป กระผมคนเดยวขออปฏฐากพระคณเจา. พระเถระเมอกลาวธรรมกถาแกเขา ไดกลาวคาถา ๓ คาถาไววา เมอกอนโยมทงหลายไดมศรทธา แตวนนศรทธา นนของโยมไมม สงใดเปนของโยม สงนนกเปนของ โยมนนแหละ ทจรตของอาตมาไมม เพราะศรทธา ไมเทยงแท กลบกลอก ศรทธานนอาตมาเคยเหนมา แลว คนทงหลายประเดยวรก ประเดยวหนาย ผเปน มนจะเอาชนะไดอยางไร ? ในเพราะความรกและ


ความหนายของเขานน บคคลยอมหงหาอาหารไว เพอมนทก ๆ สกล สกลละเลกละนอย อาตมาจก เทยวบณฑบาต เพราะกาลงแขงของอาตมายงมอย. บรรดาบทเหลานน บทวา อห ตยห ปเร สทธา สา เต อชช น วชชต (เมอกอนโยมทงหลายไดมศรทธา แตวนนศรทธานนของโยม ไมม) ความวา ดกอนอบาสก กอนแตน โยมไดมศรทธาในอาตมา โดยนย มอาทวา พระผเปนเจาประพฤตธรรม ประพฤตสมาเสมอ แตวนนคอเดยวน ศรทธานนของโยมคอทานหามไม เพราะเหตนน บทวา ย ตยห ตยหเม- เวต จงมอธบายวา การถวายปจจย ๔ อนใด อนนกเปนของโยมนนแหละ อาตมาไมมความตองการสงนน เพราะวา ธรรมดาทานผมจตเลอมใสโดยชอบ จงควรให. อกอยางหนง บทวา ย ตยห ตยหเมเวต มเนอความวา วนน ความไมเคารพในอาตมาอนใดของโยม ความไมเคารพอนนนกเปนของโยม นนแหละ ผลของความไมเคารพ โยมนนเองตองเปนผเสวย ไมใชอาตมา. บทวา นตถ ทจจรต มยา ความวา กขนชอวา ทจรตของอาตมา ไมม เพราะกเลสทงหลายทเปนเหตของทจรต อาตมาตดขาดแลว ดวย อรยมรรค. บทวา อนจจา ห จลา สทธา ความวา เพราะเหตทศรทธา ซงเปนของปถชน เปนของไมเทยง ไมเปนไปโดยสวนเดยว ฉะนนเองจง เปนของกลบกลอกไป เหมอนลกฟกวางไวบนหลงมา และไมหนกแนนเหมอน หลกทปกไวบนกองแกลบ. บทวา เอว ทฏา ห สา มยา ความวา และศรทธานนทเปน อยางน อาตมาเหนแลว คอ ทราบประจกษชดแลวในตวโยม.


บทวา รชชนตป วรชชนต ความวา สตวทงหลายเหลาน บางครงรก คอทาแมซงความเสนหา ในบางอยาง ดวยอานาจความคนเคย ฉนมตร แตบางคราวกหนาย คอ มจตคลายรก เพราะศรทธาไมมนคง ดวย ประการอยางน. บทวา ตตถ ก ชยยเต มน ความวา กผเปนมน คอผบวชแลว จะชนะไดอยางไร อธบายวา มนนนจะมความเสอมเสยอะไร ในเพราะความ รกและความหนายของปถชนนน. พระเถระเมอจะแสดงวา โยมอยาคดอยางนวา ถาหากพระคณเจาไม รบปจจยของเรา พระคณเจาจะยงชวตใหเปนไปไดอยางไร จงไดกลาวคาถา วา ปจจต เปนตนไว. เนอความของคาถานนมวา ธรรมดาวา ภตตาหารของมนคอผบวช แลว คนเขาหงหาไวทกวน ตระกลละเลกละนอย ตามลาดบเรอน ไมใชหง แตในบานของโยมเทานน. บทวา ปณฑกาย จรสสาม อตถ ชงฆพล (อาตมาจกเทยว บณฑบาต เพราะกาลงแขงของอาตมายงมอย) ความวา พระเถระแสดงวา อาตมายงมกาลงแขง อาตมาไมใชคนแขงหก ไมใชคนเปลย และไมใชคนม โรคเทา เพราะฉะนน อาตมาจกเดนไปบณฑบาต เพอภกษาหารทเจอปนกน คอ อาตมาจกเดนบณฑบาตเลยงชพ ตามนยทพระศาสดาตรสไววา ยถาป ภมโร ปปผ เหมอนภมร ไมทาดอกไมใหชอกชา ฉะนน. จบอรรถกถาสาฏมตตกเถรคาถา


๑๑. อบาลเถรคาถา วาดวยคาถาของพระอบาลเถระ [๓๑๗] ไดยนวา พระอบาลเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา ภกษผออกบวชใหม ๆ ดวยศรทธา ยงใหมตอ การศกษา ควรคบหากลยาณมตร ผมอาชพบรสทธ ไมเกยจคราน. ภกษผออกบวชใหม ๆ ดวยศรทธา ยงใหมตอการศกษา ควรพานกอยในหมสงฆ เปนผ ฉลาดศกษาพระวนย. ภกษผออกบวชใหม ๆ ดวย ศรทธา ยงใหมตอการศกษา ตองเปนผฉลาดในสงท ควรและไมควร ไมควรประพฤตตนเปนคนออกหนา ออกตา. อรรถกถาอบาลเถรคาถา คาถาของทานพระอบาลเถระ มคาเรมตนวา สทธาย อภนก- ขมม. มเรองเกดขนอยางไร ? แมทานพระอบาลเถระน ในกาลของพระผมพระภาคเจา พระนามวา ปทมตตระ ไดเกดขนในคฤหาสนของผมสกล ในนครหงสา- วด วนหนง ฟงพระธรรมเทศนาของพระศาสดา ไดเหนพระศาสดาทรงแตงตง ภกษรปหนงใหดารงตาแหนง ผเลศกวาภกษทงหลาย ผทรงไวซงพระวนย


ทากรรมคอบญญาธการแลว ไดปรารถนาฐานนดรนน. ทานบาเพญกศลตลอด ชวตแลว ทองเทยวไปมาในเทวโลกและมนษยโลก มาในพทธปบาทกาลน ไดถอปฏสนธในเรอนของชางกลบก มารดาและบดาไดขนานนามของทานวา อบาล. ทานเจรญวยแลว เปนทเลอมใสของกษตรยทง ๖ มทานอนรทธะ เปนตน เมอพระตถาคตเจา ประทบอยทอนปยอมพวน ไดออกบวช พรอมกบกษตรยทง ๖ องค ทออกไปเพอตองการบวช. วธบวชของทานม มาแลวในพระบาล. ทานครนบรรพชาอปสมบทแลว ไดรบเอากรรมฐาน ในสานกของ พระศาสดาแลวกลาววา ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระองคจงทรงอนญาต ใหขาพระองคอยปาเถด พระองคตรสวา ดกอนภกษ เมอเธออยปา ธระ อยางเดยวเทานนจกเจรญ แตเมอปฏบตอยในสานกของเราทงหลาย ทงคนถ- ธระและวปสสนาธระ จกบรบรณ. พระเถระรบพระพทธดารสแลว บาเพญ วปสสนากรรมฐานอยไมนานเลย กไดบรรลพระอรหตผล. ดวยเหตนน ทาน จงไดกลาวไวในอปทานวา ในหงสาวดนคร พราหมณชอวา สชาต สะสม ทรพยไว ๘๐ โกฏ มทรพยและขาวเปลอกเพยงพอ เปนนกศกษา จาทรงมนตไวได ถงฝงแหงไตรเพท จบลกษณะอตหาส และบารมในธรรมของตน สาวก ของพระโคดมพทธเจา เปนผมธรรมเปนเครองเวน มสกขาอยางเดยวกน เปนทงผจารก เปนทงดาบส ทองเทยวไปตามพนดนในครงนน. ทานเหลานนหอม ลอมขาพเจา ชนจานวนมากบชาขาพเจา ดวยสาคญวา


เปนพราหมณ ผเปรองปราชญ แตขาพเจาไมบชาอะไร. ในกาลครงนน ขาพเจามมานะ กระดาง ไมเหนผทควร บชา คาวา พทโธ ไมมตลอดเวลาทพระชนเจา ยงไม เสดจอบตขน. วนคนลวงไปๆ พระพทธเจาพระนาม วา ปทมตตระ ผทรงมจกษ เสดจอบตขนในโลก ทรง ขจดความมดทงมวลออกไป. เมอศาสนาแผออกไปใน หมกษตรยและหนาแนนขน ในครงนน พระพทธเจา ไดเสดจเขามายงนครหงสาวด. พระองคผทรงมจกษ ไดทรงแสดงธรรม เพอประโยชนแกพระบดา เวลา นนบรษททงหลายโดยรอบประมาณ ๑ โยชน. บรรดา มนษยทงหลาย ทานผเขาสมมตแลวในครงนน ไดแก ดาบส ชอสนนทะ ไดใชดอกไมบง (แสงแดด) ตลอดทวทงพทธบรษท ในครงนน. และเมอพระ พทธเจาผประเสรฐทสด ทรงประกาศสจจะทง ๔ ท ปะราดอกไม บรษทแสนโกฏไดบรรลธรรม. พระ พทธเจา ทรงหลงฝนคอพระธรรม เปนเวลา ๗ วน ๗ คน ครนถงวนท ๘ พระชนเจา ทรงสรรเสรญ สนนทดาบส. สนนทดาบส น เมอทองเทยวไปมา ในภพทเปนเทวโลกหรอมนษยโลก จกเปนผประเสรฐ กวาสรรพสตว ทองเทยวไปในภพทงหลาย. ในแสน กปจกมพระศาสดาในโลก ผทรงสมภพจากราชตระ- กลพระเจาโอกกากราช พระนามวา โคดม โดยพระ


โคตร. พระองคจกทรงมพทธชโนรส ผเปนธรรม ทายก ทพระธรรมเนรมตขน เปนพทธสาวกโดย นามวา ปณณมนตานบตร. พระสมมาสมพทธเจา เมอ จะทรงใหชนทงหมดกระหยมใจ ทรงแสดงพระญาณ ของพระองค จงไดทรงสรรเสรญสนนทดาบส อยาง นในครงนน. ชนทงหลายพากนประนมมอนมสการ สนนทดาบส กระทาสกการะในพระพทธเจา แลว ชาระคตของตนใหผองใส. ขาพเจาไดฟงพระดารส ของพระมนแลว ไดมความดารในเรองนนวา แมเรา จกทาสกการะ โดยวธทจะเหนพระโคดมพทธเจา. ขาพเจาครนคดอยางนแลว จงไดคดถงกรยาของขาพ- เจาวา เมอไรหนอ เราจงจะประพฤตธรรม ในบญ เขตทยอดเยยม. กภกษผเปนนกปาฐกรปน พดได ทกอยาง ในพระศาสนาถกยกยองวา เปนผเลศใน พระวนย เราปรารถนาตาแหนงนน. โภคะของเรา ไมมผนบได ไมมผใหกระเทอนได เปรยบเหมอน สาคร เราจะสรางวดถวายพระพทธเจา ดวยโภคะ นน. ขาพเจาไดชอสวนชอวา โสภณะ ดานหนาพระ- นครดวยทรพยแสนหนง สรางสงฆารามถวาย. ขาพ- เจาไดสรางสงฆารามแตงเรอนยอดปราสาท มณฑป ถา คหา และทจงกรมใหเรยบรอย. ขาพเจาไดสราง


เรอนอบกาย โรงไฟ โรงเกบนาและหองอาบนา ถวายแดพระภกษสงฆ. ขาพเจาไดถวายปจจยนทก อยางคอ ตง เตยง ภาชนะ เครองใชสอยและยา ประจาวด. ขาพเจาครนเรมตงอารกขา กใหสรางกา- แพงอยางมนคง ขออะไร ๆ อยาไดเบยดเบยนทาน เลย ขาพเจาไดสรางทอยอาศย ใหทานผมจตสงบ ผคงทไวในสงฆาราม ดวยทรพยจานวนแสน สรางท อยอาศยนนอยางไพบลยแลว ไดนอมถวายพระสม- มาสมพทธเจาวา ขาพระองคสรางพระอารามสาเรจ แลว ขาแตพระมน ขอพระองคจงทรงรบ ขาพระ- องคจกถวายพระอารามนน ขาแตพระองคผทรงม ความเพยร ผทรงมจกษ ขอพระองคทรงรบพระ วหารนน. พระผมพระภาคเจา พระนามวา ปทมตตระ ผทรงรแจงโลก ทรงเปนนายก ทรงทราบความดาร ของขาพเจาแลว ทรงรบเครองบชาทงหลาย ทรงรบ พระอารามนน. ขาพเจาไดทราบการทรงรบ ของพระ สรรเพชญผแสวงหาพระคณอนยงใหญแลว ไดเตรยม โภชนะไว ไดทลใหทรงทราบเวลาแหงภต. เมอขาพ- เจาทลใหทรงทราบเวลาแลว พระปทมตตรพทธเจา ผทรงเปนนายก พรอมดวยพระขณาสพพนหนง ได เสดจเขาไปสอารามของขาพเจา. ขาพเจารกาลเวลาท


พระองคและพระขณาสพทงหลาย ประทบนงแลว จงไดใหทานเหลานนอมหนาสาราญ ดวยขาวและนา ครนทราบกาลเวลาทเสวยแลว จงไดทลคานวา อา- รามซงวา โสภณะ ขาพระองค ซอดวยทรพยแสน หนง สรางดวยทรพยจานวนเทานนเหมอนกน ขาแต พระมนเจา ขอพระองคจงทรงรบอารามนน. ดวย การถวายอารามน และดวยเจตนาและประณธาน ขา- พระองคเมอเกดในภพ ขอใหไดสงทขาพระองค ปรารถนา. พระสมมาสมพทธเจา ครนทรงรบสง- ฆารามทสรางเรยบรอยแลว ไดประทบนงททามกลาง สงฆ ไดตรสคานไววา เขาผใด ไดมอบถวาย สงฆารามทสรางเรยบรอยแลว แดพระพทธเจา เรา ตถาคตจะกลาวสรรเสรญเขาผนน ขอทานทงหลายจง ฟงคาของเรา ผกลาวอย. จตรงคเสนา คอ พล ชาง พลมา พลรถ และพลเดนเทา จกแวดลอม ผนอยเปนนตย นเปนผลแหงการถวายสงฆาราม. เครองดรยางคหกหมน และกลองทงหลาย ทตกแตง ไวอยางเหมาะสม จกประโคม หอมลอมผนอย เปนนจ นเปนผลของการถวายสงฆาราม. หญงสาว แปดหมนหกพนนางแตงตวอยางสวยสม นงหมพส- ตราภรณทสวยงาม ประดบประดาดวยแกวมณ และ


แกวกณฑล มขนตางอน หนาตายมแยม มตะโพก ผงผาย เอวบางรางนอย หอมลอมผนเปนนจ นเปนผลของการถวายสงฆาราม. ผนจกรนเรงใจ อยในเทวโลกเปนเวลาสามหมนกป จกเปนทาวสกกะ เสวยเทวราชสมบตถงพนครง จกไดเสวยสมบตทง- หมด ทราชาแหงทวยเทพจะพงประสบ จกเปนผม โภคทรพยไมบกพรอง เสวยเทวราชสมบต จกเปน พระเจาจกรพรรด ในแวนแควนตงพนครง เสวย ราชสมบตอนไพบลยในแผนดน นบครงไมถวน. ใน (อก) แสนกป จกมพระศาสดาในโลก ผทรงสมภพ ในราชตระกลโอกกากราช พระนามวา โคตมะ โดย พระโคตร. พระองคจกทรงมพทธชโนรส ผเปนธรรม ทายาท ทพระธรรมเนรมตขน เปนพทธสาวกโดย นามวา อบาล. เธอจกบาเพญบารมในพระวนย เปน ผฉลาดในฐานะ และอฐานะ ดารงไวซงพระศาสนา ของพระชนะ และเปนผหาอาสวะมได. พระสมณ- โคดมผลาเลศในหมศากยะ ทรงรยงซงสงทงหมดน แลว จกประทบนงในทามกลางภกษสงฆ ทรงแตง ตงเธอไวในเอตทคคะ. ขาพระองคปรารถนาคาสงสอน ของพระองค โดยหมายเอาประโยชนใดทนบไมถวน ประโยชนนนคอธรรมเปนทสนไปแหงสงโยชนทงปวง


ขาพระองคไดบรรลแลว. คนตองราชทณฑถกหลาว แทง เมอไมประสบความสบายเพราะหลาวกปรารถนา จะใหพนไปทเดยว ฉนใด ขาแตพระมหาวระ ขา- พระองคกฉนนนเหมอนกน ตองอาชญาของภพ ถก หลาวคอกรรมแทง ถกเวทนาคอความหวระหาย รบกวน ไมประสบความสาราญในภพ ขาพระองค ถกไฟ ๓ กองเผาลน จงแสวงหาความรอดพน ดจผ ตองราชทณฑฉะนน ชายผกลาหาญถกยาเบอ เขาจะ เสาะแสวงหายาขนานศกดสทธ ทจะแกยาเบอรกษา ชวตไว เมอแสวงหากจะพบยาขนานศกดสทธทแก ยาเบอได ครนดมยานนแลวกจะสบาย เพราะรอดพน ไปจากพษยาเบอ ฉนใด ขาแตพระมหาวระ ขาพระองค กฉนนนเหมอนกน เปนเหมอนนรชนผถกยาเบอ ถก อวชชาบบคนแลว ตองแสวงหายาขนานศกดสทธ คอพระสทธรรม เมอแสวงหายาขนานศกดสทธ คอ พระธรรม กไดพบคาสงสอนของพระศากยมน คา- สงสอนนนลาเลศกวาโอสถทกอยาง บรรเทาลกศร ทงมวลได ครนดมธรรมโอสถทถอนพษทกอยางได แลว ขาพระองคกสมผสพระนพพาน ทไมแกไมตาย มภาวะเยอกเยน คนทถกผสงเดอดรอนเพราะเคราะห คอผ ตองเสาะแสวงหาหมอไลผ เพอใหรอดพนจากผ


เมอแสวงหากพงพบหมอผฉลาดในทางภตวทยา หมอ นนตองขบภตผพรอมทงมลเหตใหเขา เพอใหพนาศ ไป ฉนใด ขาแตพระมหาวระ ขาพระองคกฉนนน เหมอนกน เดอดรอนเพราะเคราะหคอความมด เสาะ แสวงหาแสงสวางคอญาณ เพอใหรอดพนจากความ มด จงไดพบพระศากยมน ผทรงกาจดความมด คอ กเลสออกไปได พระองคไดทรงกาจดความมดใหขา พระองคเหมอนหมอผ ขบผฉะนน ขาพระองคตดทอน กระแสแหงสงสารไดขาด กนกระแสตณหาไวได ถอนภพทงหมดขนได เหมอนหมอผขบผออกไปโดย มลเหตฉะนน นกครฑโฉบเอางไปเปนอาหารของตน ยงสระใหญรอยโยชน โดยรอบใหกระเพอม มนจบง ไดแลว จะจกใหตายเอาหวหอยลงพาบนหนไป ตาม ทนกตองการฉนใด ขาแตพระมหาวระ ขาพระองค กเชนนนเหมอนกน เปนเหมอนนกครฑทมกาลง เมอ แสวงหาอสงขตธรรม ขาพระองคคายโทสะออกไป แลว ไดเหนสนตบททเปนธรรมอนประเสรฐ อยาง ยอดเยยม นาเอาพระธรรมนนไปพานกอย เหมอน นกครฑนาเอางไปพกอยฉะนน เถาวลล ชอ อาสาวด เกดในสวนจตรลดา เถาวลลนน หนงพนปจงจะออก ผล ๑ ผล ทวยเทพจะพากนเฝาแหนผลของเถาอาสาวด


นน เมอมนมผลระยะนานขนาดนน เถาวลลนนจง เปนทรกของทวยเทพ เมอเปนอยางน เถาอาสาวด จงเปนเถาวลลชนยอด ขาแตพระมน ขาพระองค หมายใจไวแสนกป ขอบารงพระองค นมสกาลทงเชา ทงเยน เหมอนทวยเทพมงหมายเถาอาสาวดฉะนน การปรนนบตและการนมสการของขาพระองค ไม เปนหมนไมเปนโมฆะ ขาพระองคผสงบแลว แมมา แตไกลกไมแคลวคลาดขณะไปได ขาพระองคคนหา อยกไมพบปฏสนธในภพ ขาพระองคปราศจากอปธ หลดพนแลว สงบระงบแลว ทองเทยวไปอย อปมา เสมอนวา ดอกปทมบานเพราะแสงพระอาทตยฉนใด ขาแตพระมหาวระ ขาพระองคกเชนนนเหมอนกน เบกบานแลว เพราะพทธรศม ในกาเนดนกกระยาง จะไมมตวผ ทกครงทฟารอง มนจะตงทองทกคราว ตงทองอยนาน จนกวาฟาจะไมรอง จะพนจากภาระ (ตกฟอง) ตอเมอฝนตกฉนใด ขาพระองคกฉนนน เหมอนกน ไดตงครรภคอพระธรรม เพราะเสยงฟา คอพระธรรม ทรองเพราะเมฆคอพระธรรมของพระ ปทมตตรสมมาสมพทธเจา ขาพระองคทรงครรภคอ บญอย เปนเวลาแสนกป จะพนภาระ (คลอด) จนกวา ฟาคอพระธรรมจะหยดรอง ขาแตพระศากยมน เมอใด


พระองค (ผเสมอนฟา) ทรงรองทกรงกบลพสด บรรมย เมอนน ขาพระองคจงจะพนจากภาระ เพราะ ฟาคอพระธรรม (หยดรอง) ขาพระองคไดคลอด พระธรรมทงหมด เหลาน คอ สญญตะ (วโมกข) ๑ อนมตตะ (วโมกข) ๑ และอปณหตะ (วโมกข) ๑ (โลกตระ) ผล ๔ อยาง ๑. ขาพระองคปรารถนาคาสงสอนของพระองค มงหมายถงประโยชนอนใด ทนบประมาณไมถวน ประโยชนนนคอสนตบท (พระนพพาน) อนยอด เยยม ขาพระองคไดบรรลแลว ขาพระองคไมม ผเสมอเหมอน ขาพระองคประสบบารมในพระวนย แลว จาทรงคาสอนไวได เหมอนภกษผแสวงหาคณ ผเปนนกพดแมฉะนน ขาพระองคไมมความเคลอบ- แคลง ในพระวนยทง ๕ คมภร คอทงขนธกะและท แบงออกเปน ๓ คมภร (จลวรรค มหาวรรค และ บรวารวรรค) หรอทงในอกขระ ทงในพยญชนะ ในพระวนยน ขาพระองคเปนผฉลาด ทงในนคคห- กรรม ปฏกรรม ฐานะและอฐานะ โอสารณกรรม และ วฏฐาปนกรรม ถงบารมในพระวนยทงหมด อกอยาง หนง ขาพระองคยกบทขนมาตงแลว ไขความออกไป โดยกจ ๒ อยาง แลววางไวในขนธกะ ในพระวนย ขาพระองคเปนผฉลาดลาในนรตตศาสตร ฉลาดทง


ในสงทเปนประโยชนและไมเปนประโยชน ไมมสง ทขาพระองคไมร ขาพระองคเปนผเลศผหนงใน พระศาสนาของพระศาสดา วนน ขาพระองคเปนผ ฉลาดในรป บรรเทาขอกงขาทกอยาง ตดความสงสย ทงสนในพระศาสนาของพระสมณศากยบตร ทงท เปนบท (ใหญ) บทยอย ทงทเปนอกขระเปนพยญชนะ ขาพระองคเปนผฉลาดในทกอยาง ทงในเบองตน ทงในเบองปลาย พระราชาผทรงมกาลง ทรงการาบ การรบกวนของผอน ทรงชนะสงครามแลว ทรงให สรางพระนครขน ณ ทนน ทรงใหสรางกาแพงบาง คบาง เสาเขอนบาง ซมประตบาง ปอมบาง นานา ชนด เปนจานวนมากไวในพระนครนน ทรงใหสราง ทางสแยก สนาม ตลาดจาย และสภาสาหรบวนจฉย สงทเปนประโยชนและไมเปนประโยชนไวในพระนคร นนพระองคทรงตงเสนาและอามาตยไว เพอปราบหม อมตร เพอรชองทางและมใชชองทาง และเพอรกษา พลนกายไว พระองคทรงตงคนผฉลาดในการเกบ สงของใหเปนภณฑารกษไว เพอใหเปนผเฝาสงของ ดวยพระราชประสงควา สงของของเราอยาไดสญหาย ไป ผใดสาเรจ (การศกษา) แลว และปรารถนา ความเจรญแกพระราชาพระองคใด พระราชาพระองค


นน จะประทานเรองใหเขา เพอปฏบตตอมตร (ประ- ชาชน). เมอนมตเกดขน พระองคจะทรงตงผฉลาด ในลกษณะทงหลาย ผเปนนกศกษาและจาทรงมนต ไวได ใหดารงอยในความเปนปโรหต ผสมบรณดวย องคคณเหลาน เรยกวากษตรย พวกเขาจะพากน พทกษรกษาพระราชาทกเมอ เหมอนนกจากพรากรกษา ญาตตนทเปนทกขฉะนน ฉนใด ขาแตพระมหาวระ พระองคกฉนนนเหมอนกน ทรงเปนเสมอนกษตรย ผกาจดอมตรไดแลว เรยกไดวา พระธรรมราชาของชาว โลกพรอมทงเทวโลก พระองคทรงกาจดเหลาเดยรถย บาง มารพรอมทงเสนาบาง ความมดมนอนธการบาง ไดแลว ไดทรงเนรมตนครธรรมขน ทรงทาศลใหเปน กาแพง ทรงทาพระญาณของพระองคใหเปนซมประต ไวทพระนครนน ขาแตพระธรเจา สทธาของ พระองคเปนเสาระเนยด การสงวรเปนนายทวารบาล สตปฏฐานเปนปอม ขาแตพระมน พระปญญาของ พระองคเปนสนาม และพระองคไดทรงสรางธรรมวถ มอทธบาทเปนทางสแยก พระวนย ๑ พระสตร ๑ พระอภธรรม ๑ พระพทธพจนทงสนมองค ๙ นเปน ธรรมสภาของพระองค สญญตวหารสมาบต ๑ อนมตตวหารสมาบต ๑ อปณหตสมาบต ๑ อเนญช-


ธรรม ๑ นโรธธรรม ๑ นเปนกฎธรรมของพระองค ธรรมเสนาบดของพระองค มนามวา สารบตร ผถก ยกยองวาเปนผเลศทางปญญา และเปนผฉลาดใน ปฏภาณ ขาแตพระมน ปโรหตของพระองค มนามวา โกลตะ ผฉลาดในจตปปาตญาณ ผถงบารมดวยฤทธ ขาแตพระมน ผพพากษาของพระองค มนามวา กสสปะ เปนผเลศในธดงคคณเปนตน เปนผทรงไว ซงวงศเกาแก มเดชสงยากทจะเขาถงได ขาแตพระ- มน ผรกษา (คลง) พระธรรมของพระองค มนามวา อานนท เปนพหสต ทรงจาพระธรรมไวได และร ปาฐะทกอยางในพระศาสนา พระผมพระภาคเจาผ ทรงเปนมหาฤๅษ ทรงตงพระเถระเหลานนไปทงหมด แลวทรงมอบหมายการวนจฉย (อธกรณ) ททานผเปน ปราชญแสดงไวแลว ในพระวนยใหแกขาพเจา พทธสาวกรปใดรปหนงกตาม ถามปญหาในพระวนย ขาพเจาไมมความคดในเรองนน วาจะบอกเรองอน นนแหละแกเขาในพทธเขต มพทธสาวกประมาณเทา ใดในพทธสาวกจานวนเทานน ไมมผเสมอกบขาพเจา ในทางพระวนย เวนไวแตพระมหามน และผยงกวา จกมแตทไหน พระสมณโคดมประทบนง ณ (ทาม กลาง) ภกษสงฆทรงเปลงพระสรเสยงอยางน วา พระ


อบาลไมมผเสมอเหมอน ทงในพระวนยและขนธกะ ทงหลาย นวงคสตถศาสนทพระพทธเจาตรสไว ทงหมดนน หยงลงในพระวนย พทธสาวกมประมาณ เทาใด มปกตเปนพระวนยวา พระวนยเปนรากเหงา (ของนวงคสตถศาสนนน) พระสมณโคดมผประเสรฐ กวาศากยราช ทรงระลกถงกรรมของขาพเจาแลว ได ประทบนง (ทามกลาง) ภกษสงฆ ทรงแตงตงขาพเจา ไวในตาแหนงเอตทคคะ ขาพเจาไดปรารถนาตาแหนง นมาเปนเวลาแสนกป ขาพเจาไดบรรลประโยชนนน แลวถงบารมในพระวนยแลว ขาพเจาไดเปนชางกล- บกผสรางความเพลดเพลนใหศากยราชมากอน ละ ทงชาตนนแลว มาเกดเปนบตรพระมหาฤาษ (พทธ- ชโนรส) ในกปท ๒ นบถอยหลงแตกปนไป ไดม กษตรยผปกครองแผนดน พระนามวา อญชสะ ผม เดชไมมทสนสด มพระบรวารนบไมถวน มทรพยมาก ขาพเจาไดเปนขตตยราชสกลของพระองค มนามวา จนทนะ เปนผเยอหยง เพราะความเมาในชาต และ ความเมาในยศ และโภคะ ชางจานวนแสน ประดบ ประดาดวยคชาภรณพรอมสรรพ ตระกลมาตงคะ ตกมน ๓ แหง หอมลอมขาพเจาทกเมอ ขาพเจา


ประสงคจะไปอทยาน มพลนกายของตนออกหนาไป จงไดขนชางตน (ชางมงขวญ) ออกจากพระนครไป ในครงนน พระปจเจกสมพทธเจา นามวา เทวละ ถงพรอมดวยจรณะ มทวารอนคมครองแลว สงวร ดแลว. ไดมาขางหนาของขาพเจา ขาพเจาจงไดไส ขางตนเขาไปไดลวงเกนพระพทธเจาในครงนน ตอ จากนน ชางตนนน กเกดเดอดดาลขน ไมยางเทาไป ขาพเจาเหนชางไมพอใจ จงไดโกรธพระพทธเจา เบยดเบยนพระปจเจกสมพทธเจาแลว ไดไปยงพระ- อทยาน ขาพเจาไมพบความสาราญ ณ ทนน เหมอน คนถกไฟไหมศรษะ ถกความกระวนกระวายแผดเผา เหมอนปลาตดเบด พนแผนดนมสาครเปนขอบเขต เปนเสมอนไฟลกไปทวสาหรบขาพเจา ขาพเจาเขาไป เฝาพระบดา จงไดทลคานไววา หมอมฉนลวงเกน พระสยมภองคใด เหมอนยอสรพษใหเดอดดาล เหมอนโหมกองไฟ และเหมอนฝกชางตกมน พระ- ชนพทธเจาองคนน ผมพระเดชสงแรงกลา ขาพเจา ไดลวงเกนแลว กอนทพวกเราทกคนจะพนาศไป พวก เราจกพากนขอขมาพระมนนน ถาหากพวกเราจกไม ยงพระมนนน ผทรงฝกองคแลว มหฤทยตงมนแลว


ใหทราบไซร รฐของเราจกแหลกลาญ ไมเกน วนท ๗ พระราชาทงหลาย คอ สเมขละ ๑ โกสยะ ๑ สคควะ ๑ สตตกะ ๑ พรอมดวยเสนา ตกทกขไดยาก เพราะลวงเกนฤาษทงหลาย เมอใด ฤาษทงหลายผสารวมแลว ผประพฤตพรหมจรรย โกรธ เมอนน ฤาษเหลานน จะบนดาลให (โลกน) พรอมทงเทวโลกทงสาครและบรรพต ใหพนาศไปได ขาพเจาจงประชมราชบรษทงหลายในทประมาณสาม พนโยชน เขาไปหาพระสยมภ เพอตองการแสดง โทษผด ทกคนมผาเปยก และศรษะเปยกนาเหมอน กนหมด กระทาอญชล หมอบแทบบาทพทธเจา แลวไดกลาวคาวงวอนนวา ขาแตมหาวระ ขอทาน โปรดประทานอภยโทษแกชนทรองขอ ขอพระ- มหาวระบรรเทาความเรารอน และอยาใหรฐ ของพวกขาพเจาพนาศเลย มวลสตวพรอมทงเทวดา และมนษย พรอมทงอสรเผาทานพ พรอมดวย รากษส พงพากนเอาคอนเหลกมาตศรษะของ ขาพเจาอยทกเมอ ความโกรธจะไมเกดขนในพระ พทธเจา เหมอนไฟสถตอยในนาไมได เหมอนพช ไมงอกบนหน เหมอนกมชาต ดารงชวตอยในยา ขนานวเศษไมไดฉะนน พระพทธเจาทงหลายไม


กระเทอนหฤทย เหมอนแผนดนไมกระเทอน สาคร ทนบจานวนนาไมไดกไมกระเพอม และอากาศทไม มทสด กไมปนปวน พระมหาวระทงหลาย ผ ฝกฝนดแลว อดกลนไดแลว และมตบะ เจา ประคณทงหลาย ผอดทนและอดกลนไดแลว จะไมมการไป พระปจเจกสมพทธเจากลาวคา นแลว เมอจะบรรเทาความเรารอน จงเหาะ ขนฟา ตอหนามหาชนในครงนน ขาแตพระ- มหาวระ ดวยกรรมนน ขาพระองคไดเขาถงความเปน คนชนตา ลวงเลยกาเนดนนมาแลว จงเขาไปยง อภยบร ขาแตพระมหาวระ แมในครงนน พระองค ทรงแกไขความเรารอน ทแผดเผาขาพระองค คอ สถตมนอยในขาพระองค และขาพระองคไดให พระสยมภ อดโทษแลว ขาแตพระมหาวระ แม วนน พระองคกทรงดบไฟ ๓ กอง ใหขาพระองคผ กาลงถกไฟ ๓ กองเผาลนอย และขาพระองคกถง ความเยอกเยน ทานเหลาใด มการเงยโสตลงฟง ขาพเจาจะบอกเนอความ คอ บท (พระนพพาน) ตามทขาพเจาไดเหนแลว แกทานเหลานน ขอ ทานทงหลายจงฟงคาของขาพเจาผกลาวอย ดวยกรรม ทขาพเจาไดดหมนพระสยมภ ผมหฤทยสงบ ผม


หฤทยมนคงแลว วนนขาพเจาจงไดเกดในกาเนดทตา ทราม ทานทงหลายอยาพราขณะเวลาเลย เพราะผ ปลอยขณะเวลาใหลวงเลยไปแลว ยอมเศราโศกเสยใจ ทานทงหลายควรพยายามในประโยชนของตน ทาน ทงหลายจงจะใหขณะเวลาประสบผล ไมลวงไปเปลา กยาเหลาน คอ ยาสารอก เปนพษรายกาจสาหรบคน บางพวก แตเปนโอสถสาหรบคนบางเหลา สวนยา ถาย เปนพษรายกาจสาหรบคนบางพวก แตเปนโอสถ สาหรบคนบางเหลา (ฉนใด) พระสมมาสมพทธเจา กฉนนน เปนเสมอนยาสารอก สาหรบผปฏบต (ผ เจรญมรรค) เปนเสมอนยาถายสาหรบผตงอยในผล เปนเสมอนโอสถสาหรบผไดผลแลว และเปนบญเขต สาหรบผแสวงหา (โมกขธรรม) พระสมมาสมพทธเจา เปนเสมอนยาพษทรายกาจ สาหรบผประพฤตผดจาก คาสงสอน เผาคน ๆ นนเหมอนอสรพษ ตองยาพษ ยาพษชนดแรงทคนดมแลวจะผลาญชวต (เขาเพยง) ครงเดยว สวนคนผดพลาดจากคาสงสอน (พทธ- ศาสนา) แลว จะหมกไหม (ในนรก) นบโกฏกป เขายอมขามโลกนพรอมทงเทวโลกได ดวยขนตธรรม อวหงสาธรรม และดวยความเปนผมเมตตาจต เพราะ ฉะนน พระพทธเจาเหลานน จงทรงเปนผไมมความ


ขงเคยด พระพทธเจาทงหลายเปนเสมอนปฐพไมทรง ของอยในลาภและความเสอมลาภทงในการนบถอและ การดหมน เพราะฉะนน พระพทธเจาเหลานนจงทรง เปนผไมมความขงเคยด พระมหามนทรงมพระทย เทา ๆ กน สาหรบ สรรพสตว ทงในพระเทวทต นาย ขมงธน องคคลมาลโจร พระราหลและชางธนบาล พระพทธเจาเหลาน ไมทรงมความแคนเคอง ไมทรง มความรก สาหรบสตวทงหมดคอ ทงเพชรฆาตและ พระโอรส พระพทธเจาทรงมพระทยเทา ๆ กน คน เหนอนตรายแลวพงประนมมอเหนอศรษะไหวผากา- สาวพสตร ทเปอนอจจาระอนเจาของทงแลว ซงเปน ธงของฤาษ พระพทธเจาทงหลายทงในอดตแสนนาน ในปจจบน และในอนาคต ทรงบรสทธเพราะธงน เพราะฉะนน พระพทธเจาเหลานนน จงเปนผควร นมสการ ขาพเจายอมจาทรงพระวนยทด ทเปน กาหนดหมายของพระศาสดาไวดวยใจ ขาพเจา จกนอมนมสการพระวนยพกผอนอยทกเมอ พระวนย เปนอธยาศยของขาพเจา พระวนยเปนทยนและท จงกรมของขาพเจา ขาพเจาสาเรจการอยในพระวนย พระวนยเปนอารมณของขาพเจา ขาพเจาบรรลถง บารมในพระวนย ทงเปนผฉลาดในสมถะ ขาแต พระมหาวระ ดวยเหตนน พระอบาลจงไหวแทบ พระยคลบาทของพระศาสดา ขาพระองคนนจก


ออกจากบาน (น) ไปบาน (โนน) จากเมอง (น) ไปเมอง (โนน) เทยวหานมสการพระสมมาสมพทธ- เจา และความทพระธรรมเปนธรรมด. กเลสทงหลาย ขาพระองคเผาแลว ภพทงหมดขาพระองคถอนแลว อาสวะทงหลายสนไปหมดแลว บดน ภพใหมไมม การมาของขาพระองคในสานกของพระพทธเจาผประ- เสรฐ เปนการมาดจรง ๆ วชชา ๓ ขาพระองคได บรรลแลว คาสงสอนของพระพทธเจา ขาพระองค ไดปฏบตแลว ปฏสมภทา ๔ วโมกข ๘ และอภญญา ๖ เหลาน ขาพระองคไดทาใหแจงแลว คาสงสอนของ พระพทธเจาขาพระองคไดปฏบตแลว ดงน. ก ณ ทนน พระศาสดาทรงใหทานเรยนพระวนยปฎกทงหมดดวย พระองคเอง ตอมาภายหลง ทานไดวนจฉยเรอง ๓ เรองเหลานคอ เรองภาร- กจฉกะ ๑ เรองอชชกะ ๑ เรองพระกมารกสสปะ ๑ เมอวนจฉยเสรจแตละเรอง พระศาสดาไดทรงประทานสาธการ ทรงทาการวนจฉยทง ๓ เรอง ใหเปนอบต เหตแลว ทรงตงพระเถระไวในตาแหนงผเลศกวาพระวนยธรทงหลาย อยมา ภายหลงในวนอโบสถ วนหนง เวลาแสดงปาตโมกข ทานเมอโอวาทภกษ ทงหลาย จงไดกลาวคาถาไว ๓ คาถาวา ภกษผออกบวชใหมๆ ดวยศรทธายงใหมตอการ ศกษา ควรคบหากลยาณมตร ผมอาชพบรสทธ ไม เกยจคราน. ภกษออกบวชใหมๆ ดวยศรทธายงใหม ตอการศกษาควรพานกอยในหมสงฆผฉลาด ศกษา


พระวนย (ใหเขาใจ). ภกษผออกบวชใหม ๆ ดวย ศรทธา ยงใหมตอการศกษาตองเปนผฉลาด ในสงท ควรและไมควร ไมควรประพฤตตนเปนคนออกหนา ออกตา. บรรดาบทเหลานน บทวา สทธาย ความวา เพราะศรทธา อธบายวา ไมใชเพอเลยงชพ. อกอยางหนง บทวา สทธาย ไดแกเชอผล กรรมและคณพระรตนตรย. บทวา อภนกขมม ความวา ออกจากการครองเรอน. บทวา นวปพพชโต ไดแก เปนผบวชใหม คอบวชในปฐมวย นนเอง. บทวา นโว ไดแก ยงใหม คอยงรนหนม ตอการศกษาศาสนา. บทวา มตเต ภเวยย กลยาเณ สทธาชเว อตนทเต (ควร คบหากลยาณมตร ผมอาชพบรสทธ ไมเกยจคราน) ความวา ควรคบคอ เขาไปหากลยาณมตร ผมลกษณะดงทตรสไว โดยนยมอาทวา เปนทรก นาเคารพนบถอ ชอวามอาชพบรสทธ เพราะเวนจากมจฉาชพ และชอวาผ ไมเกยจคราน เพราะเปนผปรารภความเพยรแลว ไดแก ควรคบหาสมาคม โดยการรบเอาโอวาทานสาสนของทาน. บทวา สงฆสม วหร ไดแก พกอยในหม คอในชมนมสงฆ โดยการบาเพญวตรและปฏวตร (วตรตาง ๆ). บทวา สกขถ วนย พโธ ความวา ตองเปนผฉลาดในความร และความเขาใจ ศกษาปรยตคอพระวนย ดวยวา พระวนยเปนอาย (ชวต) ของพระศาสนา เมอพระวนยยงคงอย พระศาสนา กเปนอนยงดารงอย. แต บางอาจารยกลาววา พโธ ความหมายกอยางนนเหมอนกน.


บทวา กปปากปเปส ความวา เปนผฉลาด ในสงทควรและไม ควร คอเปนผฉลาดละเมยดละไม (ในสงเหลานน) ดวยอานาจพระสตร และ ดวยอานาจอนโลมตามพระสตร. บทวา อปรกขโต ไดแก ไมควรเปนผออกหนาออกตา คอไม มงหวงการเปนหวหนาจากทไหนดวยตณหาเปนตนอย. จบอรรถกถาอบาลเถรคาถา

๑๒. อตตรปาลเถรคาถา วาดวยคาถาของพระอตตรปาลเถระ [๓๑๘] ไดยนวา พระอตตรปาลเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา เบญกามคณ ทาเราผเปนบณฑต สามารถ คดคนประโยชนไดใหลมหลงหนอ ใหเราตกอยใน โลก เราไดแลนไปในวสยของมาร ถกลกศรปกอย อยางเหนยวแนน แตกสามารถเปลองตนออกจาก บวงมจจราชได กามทงหมดเราละไดแลว ภพทง- หลายเราทาลายไดหมดแลว การเวยนเกด (ชาตสง- สาร) สนสดลงแลว บดนภพใหมไมม.


อรรถกถาอตตรปาลเถรคาถา คาถาของทานพระอตตปาลเถระ มคาเรมตนวา ปณฑต วต ม สนต ดงน. มเรองเกดขนอยางไร ? แมทานพระอตตรปาลเถระ น กมบญญาธการไดทาไวแลว ใน พระพทธเจา องคกอน ๆ เมอสงสมบญไวในภพนน ๆ ไดใหสรางสะพาน ไว ททางเสดจพทธดาเนน ของพระผมพระภาคเจา. ดวยบญกรรมนน ทานทองเทยวไปมาในเทวโลกและมนษยโลก มาในพทธปบาทกาลน ไดเกดในตระกลพราหมณ ในเนองพาราณส มชอวา อตตรปาละ เตบโตแลว ไดเหนยมกปาฏหารย ไดศรทธาบวชแลว บาเพญสมณธรรม. อยมาวนหนง เมอทานระลกถงภตารมณเนอง ๆ ดวย สามารถกระทาไวในใจ โดยไมแยบคาย กามราคะกเกดขน. ทนใดนน ทาน ขมจตของตนไวได เหมอนคนจบโจรพรอมกบของกลางไวได เกดความสลด ใจขน ขมกเลสไว ดวยการมนสการถงธรรม ทเปนปฏปกษ ตอกเลสนน แลว บาเพญวปสสนากรรมฐาน ใหภาวนากาวหนาขนไป บรรลพระอรหต- ผล. ดวยเหตนน ทานจงกลาวไวในอปทานวา เมอพระผมพระภาคเจา พระนามวา วปสส เสดจจงกรมอยตอหนา ขาพเจามจตเลอมใส ดใจ ไดสรางสะพานถวาย ในกปท ๙๑ นบถอยหลงไปแต- กปน เพราะเหตทขาพเจาไดสรางสะพานควาย จงไม รจกทคตเลย นเปนผลแหงการถวายสะพาน. กเลส ทงหลาย ขาพเจาไดเผาแลว ฯ ล ฯ คาสงสอนของ พระพทธเจา ขาพเจาไดปฏบตแลว.


อนง ครนไดบรรลพระอรหตผลแลว พจารณาดขอปฏบตของตน แลว เมอจะบนลอสหนาท จงไดกลาวคาถาไว ๓ คาถาวา เบญจกามคณ ทาเราผเปนบณฑต สามารถคด คนประโยชนได ใหลมหลงหนอ ใหเราตกอยในโลก เราไดแลนไปในวสยของมาร ถกลกศรปกอยอยาง เหนยวแนน แตกสามารถเปลองตนออกจากบวง มจจราชได. กามทงหมดเราละไดแลว ภพทงหลาย เราทาลายไดหมดแลว การเวยนเกด สนสดลงแลว บดนภพใหมไมม. บรรดาบทเหลานน บทวา ปณฑต วต ม สนต ความวา เพราะวาใหเราผชอวาสมบรณดวยปญญา ดวยอานาจปญญา ทสาเรจดวยการ ฟงและการคด ทมอย. บทวา อลมตถวจนตก ความวา สามารถเพอจะคดคนประโยชน เกอกลทงของตนเอง ทงของคนอน. อกอยางหนง ความวา เปนผควรคดคน เนอความตามความตองการ หรอสามารถกาจดกเลสได สาหรบผเหนเนอความ เปนปกต. พระเถระใหทกสงทกอยางน เพราะวาตนเปนผมภพเปนครงสดทาย. บทวา ปจ กามคณา ไดแก กามคณจานวน ๕ สวน มรป เปนตน. คาวา โลเก เปนคาแสดงถงสถานท ๆ กามเหลานนเปนไป. บทวา สมโมหา ความวา มสมโมหะเปนนมต (เพราะงมงาย) คอ เหตททาไวในใจโดยไมแยบคาย. อกอยางหนง บทวา สมโมหา ไดแก เพราะงมงาย คอ เพราะทาใหงมงาย.


บทวา ปาตยส ความวา ใหตกตาลงไป จากความเปนปราชญ อกอยางหนง อธบายวา ใหเราผประสงคจะเปนผยอดเยยมกวาสตวโลก ตก ไปอยในโลก. บทวา ปกขนโท ไดแก ตามเขาไป. บทวา มารวสเย ไดแก สถานท ๆ กเลสมารเปนไป อธบายวา ไปสอานาจของกเลสมารนน. อกอยางหนง ไดแก ตดตามมารนนเขาไป ดารงอยในอสรยสถาน ของเทวบตมาร. บทวา ทฬหสลลสมมปปโต ความวา ถกลกศรปกไวอยางมนคง คอเหนยวแนน อกอยางหนง ตองศร ทเหนยวแนน คอถกลกศร คอราคะปกถงหวใจ. บทวา อสกข มจจราชสส อห ปาสา ปมจจต (ขาพเจา สามารถจะพนจากบวง ของพญามจจราชไดแลว ) ความวา ขาพเจา ใชคม คอมรรคอนเลศ (อรหตมรรค) ถอนลกศรมราคะเปนตน ขนไดแลว ไมม เหลออยเลย สามารถพนจากบวงของพญามจจราช ไดแก เครองผกคอราคะ ไดแลว คอเปลองคนออกจากบวงนนไดแลว. และควรทราบวนจฉย ตอจากนน ไปนนเองวา บทวา สพเพ กามา ปหนา เม ภวา สพเพ ปทาลตา (กามทงหมด ขาพเจาละไดแลว ภพทงหลาย ขาพเจาทาลายหมดแลว ) ความวา กเลสกาม ทแตกตางกน ออกไปหลายประเภท โดยแยกไปตามวตถและอารมณ ขาพเจาละไดทงหมด แลว โดยการตดขาดดวยอรยมรรค. เพราะวา เมอละกเลสกามทงหลายไดแลว แมวตถกามกเปนอนละไดแลวเหมอนกน. อนง ภพทงหลายมกามภพ และ กรรมภพเปนตน ขาพเจาทาลายคอกาจดไดทงหมดแลว ดวยดาบคอมรรค


เพราะวา เมอทาลายกรรมภพไดแลว อปปตตภพ กเปนอนทาลายไดแลว เหมอนกน. เพราะทาลายกรรมภพไดอยางนนนเอง สงสารคอชาต (การ- เวยนเกด) ไดสนสดลงแลว บดนภพใหมกไมม. เนอความของบทนนได อธบายไวในตอนหลงแลว. กนแหละ คอคาพยากรณพระอรหตผลของพระ เถระ. จบอรรถกถาอตตรปาลเถรคาถา

๑๓. อภภตเถรคาถา วาดวยคาถาของพระอภภตเถระ [๓๑๙] ไดยนวา พระอภภตเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา ขาแตพระญาตทงหลาย เทาทมาประชมกน ณ ทนทงหมด ขอจงทรงสดบ อาตมาภาพจกแสดงธรรม แกทานทงหลาย การเกดแลวเกดอกเปนทกข ขอทานทงหลาย จงเรมลงมอ จงออกบวช ประกอบความเพยรในพระพทธศาสนา จงกาจดเสนา ของพญามจจราช เหมอนกญชร ทาลายเรอนไมออ ฉะนน ผใดจกเปนผไมประมาท อยในพระธรรม วนย (ศาสนา) น ผนนจกละการเวยนเกด ทาทสด แหงทกขได.


อรรถกถาอภภตเถรคาถา คาถาของทานพระอภภตเถระ มคาเรมตนวา สณาถ าตโย สพเพ. มเรองเกดขนอยางไร ? แมทานพระอภภตเถระ น กมบญญาธการไดทาไวแลว ในพระ- พทธเจาองคกอน ๆ เมอสงสมบญในภพนน ไดเกดในคฤหาสนของผม ตระกล ในกาลของพระผมพระภาคเจา พระนามวา เวสสภ ร เดยงสาแลว ไดเปนผเลอมใสอยางยงในพระศาสนา เพราะอาลยกลยาณมตร เชนนน เมอพระศาสดาปรนพพานแลว มหาชนพากนทาความอตสาหะเพอ จะรบเอาพระธาตของพระองค ทานไดใชนาหอมดบเชงตะกอนกอนกวาทกคน ดวยตนเอง. ดวยบญกรรมนน ทานทองเทยวไปมาในเทวโลกและมนษยโลกมาใน พทธปบาทกาลน ไดเกดในราชตระกล ในนครเวฏฐประ ไดรบขนานนาม วา อภภ สนรชกาลของพระชนก กไดเสวยราชสมบต และในสมยนน พระผมพระภาคเจา เสดจจารกชนบท ลถงพระนครนน ครงนนพระราชานน ไดทรงสดบวา ไดทราบวา พระผมพระภาคเจาเสดจมาถงพระนคร แลวได เสดจไปยงสานกของพระศาสดา สดบพระธรรมเทศนาแลว ในวนท ๒ ได ทรงถวายมหาทาน. พระผมพระภาคเจา ทรงเสรจภตกจแลว เมอจะทรง ทาการอนโมทนาทเหมาะสมกบพระราชอธยาศยนนแหละ จงไดทรงแสดง พระธรรมเทศนาโดยพสดาร พระองคทรงสดบพระธรรมเทศนาแลว กลบได พระราชปสาทศรทธา สละราชสมบตผนวชแลว ไดทาใหแจงซงพระอรหตผล. ดวยเหตนน ทานจงไดกลาวไวในอปทานวา


เมอมหาชนถวายพระเพลงพระพทธสรระ ของ พระมหาฤาษสมมาสมพทธเจา พระนามวา เวสสภ ขาพเจาไดดบไฟเชงตะกอน ในกปท ๓๑ นบถอยหลง แตกปนไป เพราะเหตทขาพเจาไดดบไฟเชงตะกอน จงไมรจกทคตเลย นเปนผลของนาหอมทขาพเจา ไดดบไฟเชงตะกอน. กเลสทงหลาย ขาพเจาได เผาแลว ฯลฯ คาสงสอนของพระพทธเจา ขาพเจา ไดปฏบตแลว. อนง เมอพระองคทรงบรรลพระอรหตผลแลว ประทบอยดวย วมตตสข อาณาประชาราษฎรของพระองคทงหมด คอ พระบรมวงศานวงศ อามาตยขาราชบรพาร ชาวนครและชาวชนบท พากนนาชมนมกนโอดครวญ วา ขาแตพระองคผเจรญ เหตไฉน พระองคจงทรงผนวช ทรงทาใหพวกขา พระองคเปนอนาถาไรทพงกน พระเถระเจาเหนคนเหลานนมพระญาตเปน หวหนา พากนโอดครวญอย เมอจะกลาวธรรมกถา (ปลอบ) คนเหลานน ดวยการประกาศเหตแหงการบรรพชาของตน จงไดภาษตคาถา ๓ คาถาไววา ขาแตพระญาตทงหลาย เทาทมาประชมกน ณ ทนทงหมด ขอจงทรงสดบ อาตมาภาพจกแสดง ธรรมแกทานทงหลาย การกาจดแลวเกดอกเปนทกข ขอทานทงหลายจงเรมลงมอ จงออกบวชประกอบ ความเพยร ในพระพทธศาสนา จงกาจดเสนาของ พญามจจราช เหมอนกญชรทาลายเรอนไมออฉะนน. ผใดจกเปนผไมประมาทอยในพระธรรมวนย (ศาสนา) น ผนนจกละการเวยนเกด ทาทสดแหงทกขได.


บรรดาบทเหลานน บทวา สณาถ ความวา จงสงบใจฟง อธบายวา จงจาทรงเอาถอยคาทอาตมาภาพ กาลงกลาวอยเดยวนตามแนวทางของโสตทวาร ทไดเงยลงฟงแลว. คาวา าตโย เปนคารองเรยกคนเหลานนทงหมด ม พระญาตเปนหวหนา ดวยคานพระเถระเจาไดกลาววา ขอพระญาตทงหมด มจานวนเทาทมาพรอมกน ณ ทน อธบายวา ขาแตพระญาตวงศทงหลาย มจานวนเทาใด คอมประมาณเทาใด พระญาตวงศทงหลายมประมาณเทานน ทมาพรอมเพรยงกนแลวในสมาคมน หรอทมาพรอมเพรยงกนในการบวชของ อาตมาภาพน. บดน พระเถระเจากลาวรบคาทตนหมายเอาแลว กลาวคาเปนเชง บงคบใหฟงวา ทานทงหลายจงพงดงนวา อานภาพจกแสดงธรรมแกทาน ทงหลายดงนแลว ไดปรารภเพอแสดงโดยนยมอาทวา การเกดแลวเกดอก เปนทกข. พงทราบวนจฉยในบทเหลานนตอไป ขนชอวาความเกด ในคาวา ทกขา ชาต ปนปปน น ชอวา เปนทกข เพราะเปนทตงแหงทกข มากอยาง ตางประเภทมการกาวลงสครรภเปนมลฐาน และแยกประเภทออก เปนชราเปนตน ความเกดทเปนไปแลว ๆ เลา ๆ เปนทกขเหลอหลาย แต พระเถระเจา เมอจะแสดงวา ความพยายามเพอจะระงบความเกดนน เปนกจ ทควรทา จงไดกลาวคามอาทวา อารมภถ ไว. บรรดาคาเหลานน คาวา อารมภถ ความวา จงทาความเพยร ไดแก อารมภธาต (ความรเรม). บทวา นกกมถ ความวา จงทาความเพยรใหยง ๆ ขนไป ไดแก นกกมธาต (การกาวออกไป) เพราะเปนผกาวออกไปแลวจากอกศลธรรมท


เปนฝายของความเกยจคราน. บทวา ยเชถ พทธสาสเน ความวา เพราะเหตทอารมภธาตและนกกมธาตทงหลาย ยอมสมบรณแกผดารงมนอยใน ธรรมทงหลายเหลาน คอ ความสารวมในศล ความเปนผมทวารอนคมครอง แลวในอนทรยทงหลาย ความเปนผรจกประมาณในการบรโภคและความรตว อยางยงได กดวยสามารถแหงการประกอบความเพยรเนอง ๆ ฉะนน ทาน ทงหลายทเปนแลวอยางไร จงเปนผขะมกเขมนในคาสงสอนของพระผมพระ ภาคเจา กลาวคอสมถะและวปสสนา หรอกลาวคอสลสกขาเปนตน. บทวา ธนาถ มจจโน เสน นฬาคารว กชโร ความวา กทานทงหลายปฏบตอยอยางน จะกาจด คอ ขย อธบายวา ทาลายไดซงกลม กเลส กลาวคอเสนาของพญามจจราชนน เพราะนาสตวทงหลายไปสอานาจ ของพญามจจราชซงเปนใหญกวาโลกธาตทง ๓ ทไมมกาลง คอ มกาลงทราม อปมาเสมอนชางเชอกทประกอบดวยกาลงวงชา พงเรอนทสรางดวยไมออให ทะลายไปในทนใดนนเอง. อนง พระเถระเจา เมอจะแสดงแกผทาความอตสาหะในพระพทธ- ศาสนาอยางนวา ผอยคนเดยวเปนผกาวลวงชาตทกขได จงไดกลาวคาถาท ๓ ไว ดวยคามอาทวา โย อมสม. คานนเขาใจงายอยแลวแล. จบอรรถกถาอภภตเถรคาถา


๑๔.โคตมเถรคาถา วาดวยคาถาของพระโคตมเถระ [๓๒๐] ไดยนวา พระโคตมเถระไดภาษตคาถาม ไว อยางนวา อาตมาภาพเมอทองเทยวไปมา ไดไปสนรกบาง เปรตโลกบาง ชาตแลวชาตเลา แมในกาเนดเดยรฉาน ทสดแสนจะทนได อาตมาภาพกอยมานานมากมาย หลายประการ และภพของมนษย อาตมาภาพกได ผานมามากแลว และไดไปสวรรคเปนครงเปนคราว อาตมาภาพดารงอยในรปภพบาง อรปภพบาง อสญ- ญภพบาง เนวสญญนาสญญภพบาง ภพทงหลาย อาตมาภาพรชดแลว วาไมมแกนสาร อนปจจยปรง แตงขน เปนของแปรปรวน กลบกลอก ถงความ แตกหก ทาลายไปทกเมอ ครนรแจงภพนน อนเปน ของเกดในตนแลว อาตมาภาพจงเปนผมสต บรรล สนตธรรมแลว.


อรรถกถาโคตมเถรคาถา

คาถาของทานพระโคตมเถระ มคาเรมตนวา สสร. มเรองเกดขน อยางไร ? ไดทราบวา ทานพระโคตมเถระ น มบญญาธการไดทาไวแลว ในพระพทธเจาองคกอน ๆ ทาบญในภพนน ๆ เมอพระผมพระภาคเจา พระนามวา สข ปรนพพานแลว ครนเทวดาและคนทงหลายพากนบชาเชง ตะกอน กไดบชาเชงตะกอนดวยดอกจาปา ๘ ดอก ดวยบญกรรมนน ทานทองเทยวไปมา ในเทวโลกและมนษยโลก มาในพทธปบาทกาลน ถอกาเนดในตระกลศากยราชมพระนามทไดกาหนดไว โดยเฉพาะแลว ดวยสามารถแหงพระโคตรวา โคตมะนนเอง ทรงเจรญวยแลว ในคราวชมนมพระญาตของพระศาสดา ไดศรทธาผนวชแลว บาเพญวปสสนา กรรมฐาน ไดเปนพระอรยบคคล ผมอภญญา ๖. ดวยเหตนน ในอปทาน ทานจงไดกลาวไววา เมอประชาชนพากนถวายพระเพลงพระพทธ- สรระ ของพระผมพระภาคเจา พระนามวา สข ผทรง เปนเผาพนธของชาวโลก ขาพเจาไดโปรยดอกจาปา ๘ ดอกบชาเชงตะกอน ในกปท ๓ นบถอยหลง แตกปนไป เพราะเหตทขาพเจา ไดโปรยดอกไมบชา จงไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงการบชาเชงตะกอน. กเลสทงหลายขาพเจาเผาแลว ฯ ล ฯ คาสงสอนของ พระพทธเจา ขาพเจาไดบาเพญแลว.


อนง ทานครนเปนพระอรยบคคลผมอภญญา ๖ แลว เมอพกผอน อยดวยวมตตสข วนหนง ถกพระญาตทงหลายตรสถามวา เหตไฉน ทานจง ละทงพวกเราไปบรรพชา เมอจะประกาศทกขทตนไดเสวยแลวในสงสาร นนแหละ และนพพานสขทตนไดบรรลในปจจบน จงไดแสดงธรรมถวาย พระญาตเหลานนดวยคาถา ๓ คาถาวา อาตมาภาพเมอทองเทยวไปมา ไดไปสนรกบาง ไปสเปรตโลกบาง ชาตแลวชาตเลา แมในกาเนด เดยรฉานทสดแสนจะทนได อาตมาภาพกอยมานาน มากมายหลายประการ และภพของมนษย อาตมาภาพ กไดผานมามากแลว และไดไปสวรรคเปนครงเปน คราว อาตมาภาพดารงอยในรปภพบาง อรปภพบาง อสญญภพบางเนวสญญานาสญญภพบาง ภพทงหลาย อาตมาภาพรชดแลววาไมมแกนสาร อนปจจยปรง แตงขน เปนของแปรปรวน กลบกลอก ถงความ แตกหกทาลายไปทกเมอ ครนรแจงภพนน อนเปน ของเกดในตนแลว อาตมาภาพจงเปนผมสตบรรล สนตธรรมแลว. บรรดาบทเหลานน บทวา สสร ความวา ทองเทยวไปมาใน สงสารทไมมเบองตน อธบายวา ทองเทยวไป ๆ มา ๆ ดวยสามารถแหงการ จตและอบตขนในคตทง ๕ ดวยกรรมและกเลสทงหลาย. ห ศพท เปนเพยง บทวา นรย อคจฉสส ความวา เขาถงนรกใหญทง ๘ ขม ม สญชวนรกเปนตน และอสสทนรก ๑๖ ขม มกกกฬนรกเปนตน ดวยสามารถ


แหงปฏสนธ. คาวา ปนปปน น กควรนามา (ประกอบ) ในคาวา นรย อคจฉสส นดวย. บทวา เปตโลก ไดแก เปรตวสย อธบายวา ไดแก อตภาพเปรต มขปปปาสาเปรตเปนตน. บทวา อาคม ไดแก เขาถงคอเกดขนดวยสามารถแหงปฏสนธ. บทวา ปนปปน ไดแก ไป ๆ มา ๆ. บทวา ทกขมมหป ความวา แมทสดแสนจะทนได เพราะทกข ทงหลายมการโบยดวยหวายทแขงและปฏกทคมเปนตน. กคาวา ทกขมม- หป น ทานกลาวไวดวยสามารถแหงลงควปลาส (คอเปนทกขมายป เพราะ เปนวเสสนะของตรจฉานโยนย). บทวา ตรจฉานโยนย ไดแก ในกาเนด เดยรฉาน แยกประเภทเปนเนอและนกเปนตน. บทวา เนกธา ห ความวา อาตมาภาพอยมาเนนนานแลว คอ ตลอดกาลยดยาวนานแลว มากมายหลายประการ ทงดวยสามารถแหงสตว ๔ เทา มอฐ โค และแพะเปนตน ทงดวยสามารถแหงสตวมปกทงหลายมกา นกตระกมและเหยยวเปนตน และหลายวาระดวยกน คอ เสวยทกขดวยอานาจ แหงภยมความมใจหวาดสะดงเปนตนเนองนจ เพอแสดงใหเหนวา สตวทเกด ในกาเนดเดยรฉานวกกลบไปกลบมา ในกาเนดเดยรฉานนนนนเองนานเทานาน เพราะงมงายมาก ทานจงไดกลาวคาวา จร ไวในทน. บทวา มานโสป จ ภโวภราธโต ความวา ถงอตภาพมนษย อาตมาภาพกชอบใจมาแลว คอสาเรจมาแลว ไดแก เผชญมาแลวดวยกศลกรรม เชนนนประชมกนเปนเหต. ในเรองนควรยกญาณกจฉโปปมสตรมาเปน อทาหรณ. บทวา สคคกายมคม สก สก ความวา อาตมาภาพไดเขาถง ฝงทวยเทพชนกามาพจร กลาวคอการไปสสวรรค ดวยสามารถแหงการเกดขน เปนครงเปนคราว คอ บางกาลบางสมย.


บทวา รปธาตส ไดแก ในรปภพมภวคคพรหมทเปนปถชน เปน ทสด. บทวา อรปธาตส ไดแก ในอรปภพทงหลาย. บทวา นาส ส อส สฏ ต ความวา ไมใชเพยงแตเกดขน ในรปภพและอรปภพลวน ๆ เทานน โดยทแทแลวในเนวสญญนาสญญภพ และในอสญญภพ กเกดขนสถตอยแลว. ควรนาบทวา มยา (อนเรา) มา ประกอบเขาดวย. กดวยศพทวา เนวสญญ ในคาถานทานถอเอาอสญญภพ ดวย พงทราบวา ถงแมวา ภพทง ๒ เหลาน ทานถอเอาดวยศพทวา รปธาต และอธปธาต แตวา สตวเหลาใดทเปนภายนอกจากน มความสาคญในภพ นนวา เทยงแท และมความสาคญวา เปนความหลดพนในภพ เพอแสดงให เหนถงความทความสาคญนนของสตวเหลานนวาผด ทานจงไดถอเอาแยก ออกไปตางหาก. พระเถระเจาครนแสดงการเสวยวฏทกขของตนในสงสารทไมมเบองตน เพราะความททานตดขาดมลรากของภพ ดวยคาถา ๒ คาถาอยางนแลว บดน เมอจะแสดงการะสวยววฏสข (ความสขในววฏฏะ) จงไดกลาวคาถาท ๓ ไว โดยนยมอาทวา สมภวา. บรรดาบทเหลานน บทวา สมภวา ไดแก ภพทงหลาย เพราะวา ภพทงหลายมกามภพเปนตนเทานน มอยโดยการชมนมแหงเหตปจจย เพราะ ฉะนน ในคาถาน ภพทานจงกลาววา สมภวะ. บทวา สวทตา ความวา รดแลวดวยมรรคปญญา ทประกอบดวย วปสสนาปญญา. คาวา อสารกา เปนตน เปนคาแสดงถงอาการททานเหลานนรด แลว.


บรรดาบทเหลานน บทวา อสารกา ความวา เวน จากสาระมสาระ คอ เทยงเปนตน. บทวา สงขตา ความวา อนปจจยทงหลาย ประมวลปรงแตงขน. บทวา ปจลตา ความวา หวนไหวไปโดยประการ (ตาง ๆ) คอ ไมตงอยมนคงแลว เพราะความเกดและความแกเปนตน เหตทถกปจจยปรง แตงนนเอง. บทวา สเทรตา ความวา หวนไหวแลว คอ เปนของตาชาเพราะ แตกทาลายไป ไดแก ถงความแตกหกไป อธบายวา พงทะลายไปทกเมอ คอ ตลอดกาลทกเมอ. บทวา ต วทตวา มหมตตสมภว ความวา ขาพเจาครนรขอนน คอ สภาพทถกปรงแตง ตามทกลาวมาแลวอนเกดในตน คอ สมภพแลวใน ตน ไดแก ทเนองดวยตน ไมเนองดวยผอน โดยเปนอสระเปนตน ดวย อานาจการบรรลดวยการกาหนดรแลว จงเปนผมสต ดวยสตทสมปยตดวย มรรคปญญา ไดบรรล คอ ถงทบ ไดแก ถงแลวโดยลาดบ ซงสนตธรรม นนแหละ คอ พระนพพานนนเองทเปนปฏปกษตอสงขตธรรมนน. พระ- เถรเจาไดพยากรณพระอรหตผล แกพระญาตเหลานน ดวยธรรมเทศนาท สาคญโดยประการดงทพรรณนามาน. จบอรรถกถาโคตมเถรคาถา


๑๕. หารตเถรคาถา วาดวยคาถาของพระหารตเถระ [๓๒๑] ไดยนวา พระหารตเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา ผใดมงจะทางานทควรทากอน ไพลไปทาใน ภายหลง ผนนยอมพลาดจากฐานะ อนนามาซงความ สข และยอมเดอดรอนในภายหลง. งานใดควรทา ก พงพดถงแตงานนนเถด งานใดไมควรทา กไมควร พดถงงานนน คนไมทามแตพด บณฑตทงหลาย กรทน. พระนพพานทพระสมมาสมพทธเจาทรงแสดง แลว เปนสขจรงหนอ ไมมความโศก ปราศจากธล คอกเลส เปนธรรมเกษม เปนทดบทกข ดงน. อรรถกถาหารตเถรคาถา คาถาของทานพระหารตเถระ มคาเรมตนวา โย ปพเพ กรณ- ยาน. มเรองเกดขนอยางไร ? แมทานพระหารตเถระ นน เกดแลว ในคฤหาสนของผมสกล ในกาลของพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา ปทมตตระ รเดยงสา แลว เมอพระศาสดา ปรนพพานแลว เมอประชาชนพากนบชาทเชงตะกอน ของพระองค ไดทาการบชาดวยของหอม.


ดวยบญกรรมนน ทานทองเทยวไปมา ในเทวโลกและมนษยโลก มาในพทธปบาทกาล ไดเกดในตระกลพราหมณ มนามวา หารตะ เจรญ วยแลว อาศยความถอตวเพราะชาต จงรองเรยกคนอน ดวยวาทะวา คนถอย ถงบวชแลว กไมเลกละการรองเรยกวา คนถอย เพราะพระพฤตมานานแลว อยมาวนหนง ทานไดฟงธรรมในสานกของพระศาสดา เกดความสลดใจ เรม ตงวปสสนากรรมฐาน ตรวจตราดความเปนไปแหงจตของตน ไดเหนจตถก มานะและอทธจจะยดแลว จงละทงมานะและอทธจจะ ยงวปสสนาใหกาว หนาขนไปแลว ไดบรรลพระอรหตผล. ดวยเหตนน ในอปทาน ทานจงได กลาวไววา เมอมหาชนทาเชงตะกอน นาของหอมนานา ชนดมา ขาพเจามจตเลอมใส ดใจ ไดบชาดวยของ หอมกามอ ๑ ในกปทแสน นบถอยหลง แตกปนไป เพราะเหตทขาพเจาไดบชาเชงตะกอน จงไมรจกทคต เลย นเปนผลแหงการบชาเชงตะกอน. กเลสทงหลาย ขาพเจาเผาแลว ฯลฯ คาสงสอนของพระพทธเจา ขาพเจาไดปฏบตแลว. อนง ทานครนเปนพระอรหนตแลว เมอเสวยวมตตสข ไดพยากรณ พระอรหตผล โดยการใหโอวาทแกภกษทงหลายโดยตรง ดวยคาถา ๓ คาถา วา ผใดมงจะทางานทควรทากอน ไพลไปทาในภาย หลง ผนนยอมพลาดจากฐานะ อนนามาซงความสข และยอมเดอดรอนในภายหลง. งานใดควรทา กพง


พดถงแตงานนนเถด งานใดไมควรทา กไมควรพด ถงงานนน คนไมทามแตพด บณฑตทงหลายกรทน. พระนพพานทพระสมมาสมพทธเจา ทรงแสดงแลว เปนสขจรงหนอ ไมมความโศก ปราศจากธลคอกเลส เปนธรรมเกษมเปนทดบทกข ดงน. เนอความของคาถาเหลานน ไดกลาวไวในหนหลงแลวแล. จบอรรถกถาหารตเถรคาถา

๑๖. วมลเถรคาถา วาดวยคาถาของพระวมลเถระ [๓๒๒] ไดยนวา พระวมลเถระไดภาษตคาถานไว อยางนวา บคคลผปรารถนาความสขอนถาวร ควรเวนบาป มตร คบหาแตบคคลผสงสด และควรตงอยในโอวาท ของทาน. คนเกาะไมเลก ๆ ตองจมอยใน หวงมหรรณพ ฉนใด คนแมดารงชพอยางด แต อาศยคนเกยจคราน กตองจมอยใน (ในวฏสงสาร) ฉนนน เพราะฉะนน จงควรเวนคนเกยจคราน ม ความเพยรเลวทราม ควรอยรวมกบบณฑตทงหลาย ผสงดเปนอรยะ มใจเดดเดยว เขาฌานเปนปกต ปรารภความเพยรเปนนจ. จบวรรคท ๑ จบตกนบาต


อรรถกถาวมลเถรคาถา คาถาของทานพระวมลเถระ มคาเรมตนวา ปาปมตเต. มเรอง เกดขนอยางไร ? แมทานพระวมลเถระ น มบญญาธการไดทาไวแลว ในพระ- พทธเจาองคกอน ๆ เมอสงสมบญทเปนอปนสยแหงววฏฏะ ในภพนน ๆ มาในกาลของพระผมพระภาคเจา พระนามวา ปทมตตระ ไดเกด ในคฤหาสนของผมตระกล รเดยงสาแลว เมอพระศาสดาปรนพพานแลว วน เลนสนกสนานผานไปแลว เมออบาสกอบาสกาทงหลาย รบเอาพระพทธ- สรระไปสทถวายพระเพลง ราลกถงพระคณของพระศาสดาแลว มจตเลอมใส ไดทาการบชา ดวยดอกมะล. ดวยบญกรรมนน ทานไดทองเทยวไปมาในเทวโลกและมนษยโลก มาในพทธปบาทกาลน ไดเกดในตระกลพราหมณ ในเมองพาราณส มชอ วา วมละ เจรญวยแลว อาศยทานโสมมตเถระ บวชในพระศาสนา ถก ทานพระโสมมตเถระนนเอง กระตนเตอน เรมบาเพญวปสสนา ไมชานก กไดบรรลพระอรหตผล. ดวยเหตนน ทานจงไดกลาวไวในอปทานวา เมอกลองดงกระหมขน ในเมอชนทงหลาย นา พระพทธสรระออกไป ขาพเจามจตเลอมใส ดใจ ได บชาดวยดอกไมโลทแดง ในกปทแสนแตกปน เพราะ เหตทขาพเจาบชาดวยดอกไม จงไมรจกทคตเลย


นเปนผลของการบชาพระพทธสรระ. กเลสทงหลาย ขาพเจาเผาแลว ฯลฯ คาสงสอนของพระพทธเจา ขาพเจาปฏบตแลว. อนง ทานครนบรรลพระอรหตผลแลว เมอจะใหโอวาทแกภกษผ เปนสหายของตน ไดภาษตคาถาไว ๓ คาถาวา บคคลปรารถนาความสขอนถาวร ควรเวนบาป มตร คบหาแตบคคลผสงสด และควรตงอยในโอวาท ของทาน. คนเกาะไมเลก ๆ ตองจมลงในหวง มหรรณพ ฉนใด คนแมดารงชพอยางด แตอาศย คนเกยจคราน กตองจมอย (ในวฏสงสาร) ฉนนน เพราะฉะนน จงควรเวนคนเกยจคราน มความเพยร เลวทราม ควรอยรวมกบบณฑตทงหลาย ผสงดเปน อรยะ มใจเดดเดยว เขาฌานเปนปกต ปรารภความ เพยรเปนนจ. บรรดาบทเหลานน บทวา ปาปมตเต ไดแก ผไมเปนกลยาณมตร คอ ผไมใชสตบรษ มความเพยรเสอมแลว. บทวา ววชเชตวา ความวา เวนบาปมตรนนแตไกล โดยการ ไม คบหา. บทวา ภเชยยตตมปคคล ความวา ควรสองเสพกลยาณมตร ทเปนสตบรษเปนบณฑต ดวยการรบเอาโอวาทานสาสน. บทวา โอวาเท จสส ตฏเยย ความวา ควรตงอยในโอวาท ของกลยาณมตรนน โดยการปฏบต ตามทสอน คอตามทอนศาสน.


บทวา ปฏเน โต ไดแก จานงอย. บทวา อจล สข ไดแก ทงนพพานสข ทงผลสข. ดวยวา ความสข นนทานเรยก อจละ เพราะเปนความสขไมกาเรบ. คาทเหลอ มเนอความ ดงกลาวมาแลวนนแล. จบอรรถกถาวมลเถรคาถา จบภาค ๑

ในตกนบาตน รวมพระเถระได ๑๖ รป คอ ๑. พระองคณกภารทวาชเถระ ๒. พระปจจยเถระ ๓. พระพากล เถระ ๔. พระธนยเถระ ๕. พระมาตงคบตรเถระ ๖. พระขชชโสภตเถระ ๗. พระวารณเถระ ๘. พระปสสกเถระ ๙. พระยโสชเถระ ๑๐. พระสา- ฏมตตกเถระ ๑๑. พระอบาลเถระ ๑๒. พระอตตรปาลเถระ ๑๓. พระ อภภตเถระ ๑๔. พระโคตมเถระ ๑๕. พระหารตเถระ ๑๖. พระวมลเถระ เปนคาถาททานรจนาไวรวม ๔๘ คาถา ฉะนแล และอรรถกถา.

Documents

ทุิบาตกน เถรคาถา ทุิกนบาต วรรค ... · 2013-06-30 · พระสุตตั ฎกนตป ขุททกนิ เถรคาถากาย