พระสุตตันตป ฎก · พระสุตตั ฎกนตป ขุททกนิ เถรคาถากาย เล ม ๒ ภาค ๓ ตอน ๓

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๓ - หนาท 1

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย เถรคาถา เลมท ๒ ภาคท ๓ ตอนท ๓ ขอนอบนอมแดพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน

เถรคาถา จตกกนบาต ๑. นาคสมาลเถรคาถา วาดวยคาถาของพระนาคสมาลเถระ [๓๒๓] เราเดนเขาไปในบณฑบาตในพระนคร ไดเหนหญง ฟอนราคนหนง ตกแตงรางกายดวยเครองอาภรณ นงหม ผาสวยงาม ทดทรงดอกไม ลบไลดวยกระแจะจนทน ฟอนราอยในวงดนตรทถนนหลวง ทามกลางพระนคร เปนดจบวงแหงมจจราชอนธรรมชาตมาดกไว เพราะ- ฉะนน การกระทาไวในใจโดยอบายอนแยบคาย จง บงเกดขนแกเรา อาทนวโทษปรากฏแกเรา ความเบอหนาย กตงลงมน ลาดบนนจตของเรากหลดพนจากสรรพกเลส ขอทานจงดความทแหงธรรมเปนธรรมอนดเลศ เราได บรรลวชชา ๓ แลว ไดทากจพระพทธศาสนาเสรจแลว. จบนาคสมาลเถรคาถา</I


อรรถกถา จตกกนบาต อรรถกถานาคสมาลเถรคาถาท ๑ บทวา อลงกตา ไดแก คาถาของ ทานพระนาคสมาลเถระ เรอง นนมเหตเกดขนไดอยางไร ? ในกาลแหงพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวาปทมตระ ทานพระ- นาคสมาลเถระน บงเกดในเรอนมตระกล ถงความเปนผรเดยงสา ใน คมหสมย ไดเหนพระศาสดาเสดจดาเนนบนภาคพนอนรอนระอไปดวย แสงพระอาทตย จงไดถวายรม. ดวยบญกรรมนน ทานทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย ในพทธปบาทกาลน บงเกดในสกยราชตระกล ไดนามวา นาคสมาละ เจรญวยแลวไดศรทธาบวชในสมาคมแหงพระญาต ไดเปนผอปฏฐากพระ- ผมพระภาคเจา ตลอดกาลเลกนอย. วนหนงทานเขาไปบณฑบาตยงพระนคร เหนหญงนกฟอนคนหนง ประดบตกแตงแลวฟอนอย ในเมอดนตรกาลง ประโคมอยในหนทางใหญ เรมตงความสนไปและความเสอมไปวา วาโย- ธาตอนกระทาใหวจตรน ยอมเปลยนแปรกรชกายไปโดยประการนน ๆ ดวยอานาจความแผไป นาอศจรรยสงขารทงหลายไมเทยง ดงนแลว ได บาเพญขวนขวายวปสสนาบรรลพระอรหต ดวยเหตนน ทานจงกลาวไว ในอปทาน๑วา แผนดนรอนดงเพลง แผนดนดจมเถารงไหล พระ- ผมพระภาคเจาทรงพระนามวา ปทมตระ เสดจจงกรมอย ๑. ข. อ. ๓๓/ขอ ๔๗.


ทกลางแจง เรากนรมขาวเดนทางไป ไดเหนพระสม- พทธเจาเขาไปกลางแจงนน แลวเกดความคดขนวา ภม- ภาคถกพยบแดดแผคลม แผนดนนจงเปนเหมอนถาน เพลง พายใหญทาสรรกายใหลอยขนไดตงขนอย หนาว รอน ยอมทาใหลาบาก ขอไดโดยรบรมนอนเปนเครอง ปองกนลมและแดดเถด ขาพระองคจกสมผสพระนพพาน พระชนเจาทรงพระนามวาปทมตระ ผทรงอนเคราะห ประกอบดวยพระกรณา มพระยศใหญ ทรงทราบความ ดารของเราแลว ทรงรบไวในกาลนน เราจกเปนจอม เทวดา เสวยราชสมบตในเทวโลก ๓๐ กป ไดเปนพระ- เจาจกรพรรดราช ๕๐๐ ครง และไดเปนเจาประเทศราช อนไพบลยโดยคณานบมได เราไดเสวยกรรมของตนซง กอสรางไวดแลวในปางกอน นเปนชาตสดทายของเรา ภพทสดกาลงเปนไปอย ถงทกวนทชนทงหลายกพากน กนเศวตฉตรใหเราตลอดกาลทกเมอ ในแสนกปแตภทร- กปน เราไดถวายรมนนไมรจกทคตเลย นเปนผลแหง การถวายรม เราเผากเลสทงหลายแลว... ฯลฯ ... พระ- พทธศาสนาเราไดทาเสรจแลว ดงน. กแลครนทานพระพระอรหตแลว ไดพยากรณพระอรหตผล โดย ระบขอปฏบตของตนขนเปนประธานดวย ๔ คาถาวา เราเดนทางเขาไปบณฑบาตในพระนคร ไดเหนหญง ฟอนราคนหนง ตกแตงรางกายดวยเครองอาภรณนงหม


สวยงาม ทดทรงดอกไม ลบไลดวยกระแจะจนทร ฟอน ราอยในวงดนตรทถนนหลวง ทานกลางพระนคร เปน ดจบวงแหงมจจราชอนธรรมชาตมาดกไว เพราะฉะนน การกระทาไวในใจโดยอบายอนแยบคาย จงบงเกดขน แกเรา อาทนวโทษปรากฏแกเรา ความเบอหนายกตงลง มน ลาดบนน จตของเรากหลดพนจากสรรพกเลส ขอ ทานจงดความทแหงธรรมเปนธรรมอนดเลศ เราไดบรรล วชชา ๓ แลว ไดทากจพระพทธศาสนาเสรจแลว. บรรดาบทเหลานน บทวา อลงกตา ความวา มตวประดบดวย อาภรณมกาไรมอเปนตน. บทวา สวสนา ไดแก เครองนงหมผาด คอ นงผางาม. บทวา มาลน ไดแกทดทรงดอกไม คอมพวงดอกไมประดบ แลว. บทวา จนทนสสทา ไดแกมรางกายลบไลดวยกระแจะจนทน. บทวา มชเฌ มหาปเถ นาร ตรเย นจจต นฏฏก ความวา หญงนกฟอน คอหญงฟอนราคนหนง ในสถานทตามทกลาวแลว ฟอนราอยในวงดนตร มองค ๕ ในทามกลางถนนพระนคร คอกระทาการฟอนราอยตาม ปรารถนา. บทวา ปณฑกาย ไดแก เพอภกษา. บทวา ปวฏโมห ไดแก เราเขาไปยงพระนคร. บทวา คจฉนโต น อทกขส ความวา เมอ เดนไปบนถนนในพระนคร ตรวจดถนนเพอกาจดอนตราย ไดแลดหญง นกฟอนนน. ถามวาเหมอนอะไร ? แกวา เหมอนบวงแหงมจจราช อน ธรรมชาตมาดกไว, อธบายวา อารมณมรปเปนตน อนเปนบวงแหง มจจ คอแหงมจจราช อนธรรมชาตดกไว คอเทยวสญจรอยในโลก ยอม นามาซงความพนาศโดยสวนเดยวฉนใด หญงนกฟอนแมนนกฉนนน


ยอมนามาซงความพนาศโดยสวนเดยวแกปถชนคนบอด เพราะฉะนน ทานจงกลาววาเสมอนกบบวงแหงมจจราช. บทวา ตโต แปลวา เพราะเหตนน สตวทงหลายจงเปนผของอย เสมอนบวงแหงมจจราช. บทวา เม ไดแก เรา. บทวา มนสกาโร โยนโส อทปชชถ ความวา การกระทาไวในใจโดยแยบคายเกดขนแลว อยางนวา รางกระดกน อนเอนเกยวพนไว อนเนอฉาบทาไว อนผวหนง ปดบงไว ไมสะอาดมกลนเหมนนาเกลยดและปฏกล มอนปดบง ยาย ทาลาย กาจดความไมเทยงเปนธรรมดา จงแสดงอาการอนแปลกเชนน. บทวา อาทนโว ปาตรห ความวา เมอวาโดยหวขอคอการเขาไป ทรงไวตามสภาวะของกายอยางน เมอเรามนสการ ถอความเกดขนและ ความเสอมไป และความผพงไปพรอมดวยกจ (ตามความเปนจรง) แหง กายนน และแหงจตและเจตสกอนอาศยกายนน และเมอจตและเจตสก ปรากฏโดยความเปนภย เหมอนเมอยกษและรากษสเปนตนปรากฏ อาทนวโทษมอาการเปนอนมากปรากฏแกเราในเพราะเหตนน และยอม ไดรบอานสงสในพระนพพานโดยเปนปฏปกษตออาทนวโทษนน. บทวา นพพทา สมตฏถ ความวา ความเบอหนาย ยอมสาเรจ ดวยอานภาพแหงอาทนวานปสสนา การตามพจารณาเหนโทษ คอ นพพทาญาณยอมสาเรจแลวในหทยของเรา, จตในการจบรปธรรม และ นามธรรมเหลานน แมเพยงครเดยวกไมปรากฏ, โดยทแทเกด แตเพยง วางเฉยในรปธรรมนามธรรมนนเทานน ดวยอานาจความเปนผใครจะพน เปนตน. บทวา ตโต ความวา เบองหนาแตวปสสนาญาณ.


บทวา จตต วมจจ เม ความวา จตของเราไดหลดพนแลวจาก สรรพกเลสโดยลาดบแหงมรรค ในเมอโลกตรภาวนาเปนไปอย. ดวย เหตนน ทานจงแสดงเหตเกดขนแหงผล. จรงอยในขณะแหงมรรคจต กเลสทงหลาย ชอวา ยอมหลดพน. ในขณะแหงผลจต กเลสชอวาหลดพน แลว ฉะนแล. คาทเหลอมนยดงกลาวแลวนนแล. จบอรรถกถานาคสมาลเถรคาถาท ๑


๒. ภคเถรคาถา

วาดวยคาถาของพระภคเถระ [๓๒๔] ขาพระองคถกความงวงเหงาหาวนอนครอบงา ไดออก ไปจากวหาร ขนสทจงกรม ลมลงทแผนดน ณ ทใกล บนไดจงกรมนนนนเอง ขาพระองคลบเนอลบตวแลวขนส ทจงกรมอก เปนผมจตตงมนแลวในภายในเดนจงกรมอย แตนน การกระทาไวในใจโดยอบายอนแยบคาย ได บงเกดขนแกขาพระองค อาทนวโทษปรากฏแกขาพระองค ความเบอหนายกตงลงมน ลาดบนน จตของขาพระองค กหลดพนจากสรรพกเลส ขอพระองคจงทอดพระเนตร ดความทแหงธรรมเปนธรรมอนดเลศ ขาพระองคไดบรรล วชชา ๓ แลว ไดทากจพระพทธศาสนาเสรจแลว. จบภคเถรคาถา

อรรถกถาภคเถรคาถาท ๒ คาถาแหงทานพระภคเถระ มคาเรมตนวา อห มทเธน ดงน. เรอง นนมเหตเกดขนไดอยางไร ? ไดยนวา ในกาลแหงพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา ปทมตระ ทานพระภคเถระน บงเกดในเรอนมตระกล ถงความเปนผรเดยงสา เมอ พระศาสดาปรนพพานแลว บชาพระธาตทงหลายของพระผมพระภาคเจา นนดวยดอกไมทงหลาย. ดวยบญกรรมนน ทานบงเกดในเทพชนนมมานรด ทองเทยวไป ๆ


มา ๆ ในเทวโลก และมนษยโลก ในพทธปบาทกาลน บงเกดในสกย- ราชตระกล ไดนามวาภค เจรญวยแลว ออกบวชพรอมทานพระอนรทธะ และพระกมละ๑ อยในพาลกโลณกคาม วนหนง เพอจะบรรเทาความทถก ถนมทธะครอบงา จงออกจากวหาร ขนสทจงกรมลมลง ทาการลมนน นนแหละใหเปนขอสบ บรรเทาถนมทธะ เจรญวปสสนาบรรลพระ- อรหตแลว. ดวยเหตนนทานจงกลาวไวในอปทาน๒วา เมอพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวาปทมตระ ผม ยศใหญปรนพพานแลว เราไดเอาผอบอนเตมดวยดอกไม ไปบชาพระสรระ เรายงจตใหเลอมใสในบญกรรมนนแลว ไดไปสสวรรคชนนมมานรด เราถงจะไปอยยงเทวโลก ก ยงประพฤตพรหมจรรยอย ฝนดอกไมตกจากฟากฟา เพอเราตลอดกาลทงปวง เราสมภพในมนษยกเปนพระ- ราชาผมยศใหญ ในอตภาพนนฝนดอกโกสมตกลงมาเพอ เราทกเมอ เพราะอานาจทเอาดอกไมบชาทพระสรระของ พระพทธเจาผทรงเหนเหตนเปนการเหนครงสดทายของ เรา ภพทสดกาลงเปนไป ถงทกวนน ฝนดอกไมกตกลง มาเพอเราทกเวลา ในแสนกปแตภทรกปน เราเอาดอกไม ใดบชา ดวยการบชานน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหง การบชาพระสรระ เราเผากเลสทงหลายแลว...ฯลฯ... พระพทธศาสนาเราไดทาเสรจแลว ดงน. กแลครน ทานบรรลพระอรหตแลว ปลอยใหกาลลวงไปดวยสขอน เกดแตผลจต และสขอนเกดแตพระนพพาน อนพระศาสดาผเสดจเขาไป ๑. ม. ม. ๑๓/ขอ ๑๙๕. กมพละ. ๒. ข. อ. ๓๓/ขอ ๔๘.


ใกลเพอทรงชนชมถงการอยโดดเดยวแลวตรสถามวา ภกษ เธอเปนผไม ประมาทอยบางหรอ เมอจะประกาศการอยดวยความไมประมาทของตน จงไดภาษต ๔ คาถาเหลานวา ขาพระองคถกความงวงเหงาหาวนอนครอบงา ไดออก ไปจากวหารขนสทจงกรม ลมลงทแผนดน ณ ทใกลบนได จงกรมนนนนเอง ขาพระองคลบเนอลบตวแลวขนสท จงกรมอก เปนผมจตตงมนแลวในภายใน เดนจงกรมอย แตนนการกระทาไวในใจ โดยอบายอนแยบคาย ได บงเกดขนแกขาพระองค อาทนรโทษปรากฏแกขา- พระองค ความเบอหนายกตงลงมน ลาดบนน จตของ ขาพระองคกหลดพนจากสรรพกเลส ขอพระองคจง ทอดพระเนตรดความทแหงธรรมเปนธรรมอนดเลศ ขา- พระองคไดบรรลวชชา ๓ แล ไดทากจพระพทธศาสนา เสรจแลว. บรรดาบทเหลานน บทวา มทเธน ปกโต ความวา ผถกมทธะ อนกาจดความไมสามารถเปนสภาวะ กลาวคอความเกยจครานแหงกาย ครอบงา. บทวา วหารา ไดแก จากเสนาสนะ. บทวา อปนกขม ไดแกออกไปเพอเดนจงกรม. บทวา ตตเถว ปปต ฉมา ความวา ลมลงทภาคพน เพราะถก ความหลบครอบงา ทบนไดจงกรมนนนนแล,


บทวา คตตาน ปรมชชตวา ความวา ตามนวดอวยวะแหงรางกาย ตน โดยลมลงทภาคพนเกลอกฝนอย. บทวา ปนปารยห จงกมน ความวา ไมถงทาหนาสะยววา ยดน เราลมแลว ขนสทจงกรมแมอก. บทวา อชฌตต สสมาหโต ประกอบความวา เรามจตตงมน แลวดวยด คอเปนผมจตมอารมณเปนหนงจงกรม ดวยการขมนวรณ ในกมมฏฐาน อนเปนอารมณภายใน. คาทเหลอมนยดงกลาวแลวนนแล กนแลเปนการพยากรณพระอรหตผลของพระเถระ. จบอรรถกถาภคเถรคาถาท ๒


๓. สภยเถรคาถา

วาดวยคาถาของพระสภยเถระ [๓๒๕] พวกอนเวนบณฑตยอมรสกวา พวกเราททะเลาะ ววาทกนน จะพากนยบยบในทามกลางสงฆน พวกใด มารชดในทามกลางสงฆนนวา พวกเราพากนไปสทใกล มจจราช ความทะเลาะววาท ยอมระงบไปไดจากสานก ของพวกนน เมอใด เขาไมรธรรมอนเปนอบายระงบการ ทะเลาะววาทตามความเปนจรง ประพฤตอยดจไมแก ไมตาย เมอนน ความทะเลาะววาทกไมสงบลงได กชน เหลาใดมารแจงธรรมตามความเปนจรง เมอสตวทงหลาย พากนเรารอนอย ชนเหลานนยอมไมเรารอน ความ ทะเลาะววาทของพวกเขา ยอมระงบไปไดโดยสวนเดยว การงานอยางใดอยางหนงทยอหยอน วตรอนเศราหมอง และพรหมจรรยอนบคคลพงระลกดวยความสงสย กรรม ๓ อยางนน ยอมไมมผลมาก ผใดไมมความเคารพใน เพอนพรหมจรรยทงหลาย ผนนยอมเปนผหางไกลจาก สทธรรมเหมอนฟากบดนฉะนน. จบสภยเถรคาถา


อรรถกถาสภยคาถาท ๓ คาถาของทานสภยเถระ มคาเรมตนวา ปเร จ ดงน. เรองนน มเหตเกดขนไดอยางไร ? พระเถระแมน ไดสรางบญญาธการไวในพระพทธเจาในปางกอน เมอสงสมบญไวในภพนนๆ ในกาลแหงพระผมพระภาคเจา ทรงพระนาม วากกสนธะ บงเกดในเรอนมตระกล ถงความเปนผรเดยงสาแลว วนหนง เหนพระศาสดาเสดจไปเพอประทบอยพระสาราญในกลางวน มจตเลอมใส ไดถวายรองเทา. ดวยบญกรรมนน ทานทองเทยวไปในเทวโลกและมนษยโลก เมอ พระผมพระภาคเจาปรนพพานแลว เมอสวรรณเจดยประดษฐานแลว พรอมดวยกลบตร ๖ คน มตนเปนท ๗ บวชในพระศาสนา เรยนพระ- กรรมฐานอยในปา เมอไมสามารถใหคณวเศษบงเกดได จงกลาวกะกล- บตรนอกนวา พวกเราเมอเทยวไปบณฑบาต ยงมความอาลยในชวต และ เพราะมความอาลยในชวต พวกเรากไมสามารถจะบรรลโลกตรธรรมได. และการกระทากาละอยางปถชนยอมเปนทกข เอาเถอะพวกเราจะผกบนได ขนสภเขา ไมอาลยในกายและชวต กระทาสมณธรรม. ภกษเหลานน ไดกระทาเหมอนอยางนน. ลาดบนน พระมหาเถระไดอภญญา ๖ ในวนนนนนเอง เพราะ ความทตนเปนผเพยบพรอมดวยธรรมอนเปนอปนสย นาบณฑบาตจาก อตตรกรทวปเขาไปใหแกภกษเหลานน. ภกษนอกนกลาววา ขาแตทาน ผเจรญ ทานทากจเสรจแลว กจเพยงเจรจาปราศรยกบทานเปนการ เนนชา, พวกเราจะกระทาเฉพาะสมณธรรมเทานน ขอทานจงประกอบ เนอง ๆ ซงสขวหารธรรม ในธรรมททานเหนแลวเถด ดงนแลวไดหาม


บณฑบาต. พระเถระเมอไมสามารถเพอจะใหภกษเหลานนรบไดจงได ไปแลว. ลาดบนน โดยกาลลวงไป ๒-๓ วน บรรดาภกษเหลานน ภกษ รปหนง ทาใหแจงพระอนาคามผล มอภญญาเปนเครองแวดลอม ได กลาวอยางนนนนแล ถกภกษเหลานนหามแลว กไดไป. ในบรรดาภกษ เหลานน พระขณาสพเถระปรนพพานแลว. ภกษผอนาคามเกดในชน สทธาวาส. ภกษนอกนนกระทากาลกรยาอยางปถชนนนเอง เสวยทพย- สมบตโดยอนโลมและปฏโลมในกามาพจรสวรรค ๖ ชน ในกาลแหง พระผมพระภาคเจาของเรา จตจากเทวโลกแลว คนหนงถอปฏสนธใน มลลราชตระกล คนหนงถอปฏสนธในคนธารราชตระกล คนหนงถอ ปฏสนธในภายนอกประเทศ, คนหนงถอปฏสนธในทองของนางกลทารกา คนหนง ในกรงราชคฤห, ฝายสภยะถอปฏสนธในทองของนางปรพาชกา คนหนง. ไดยนวา นางปรพาชกานน เปนธดาของกษตรยพระองคหนง. มารดาบดาจงไดมอบธดานนใหแกปรพาชกคนหนง ดวยพดวา ขอธดา ของเราจงรลทธอนเถด. ลาดบนน ปรพาชกคนหนงปฏบตผดกบนาง. นางตงครรภกบปรพาชกนน ปรพาชกเหนนางมครรภไดออกไปแลว นางไปในทอนคลอดบตรในสภาในระหวางทาง. เพราะเหตนน เขาจง ไดนามวา สภยะ นนเอง. เขาเจรญวยแลว บวชเปนปรพาชก เรยนศาสตรตาง ๆ เปนมหาวาท เทยวขวนขวายในวาทะ ไมเหนบคคลผเสมอนกบตน จงใหสรางอาศรม ใกลประตพระนคร ใหขตตยกมารเปนตนศกษาศลปะอย ถอเอาปญหา


๒๐ ขอ ทมารดาของตนผเกลยดความเปนหญงยงฌานใหเกดขนแลว เกด ในพรหมโลกปรงแตงให ถามสมณพราหมณเหลานนๆ. กสมณพราหมณ เหลานน ไมอาจพยากรณปญหาเหลานนของเขาได แตในอรรถกถาสภย- สตร มาแลววา สทธาวาสพรหมไดแตงปญหาเหลานน. กในกาลทพระผมพระภาคเจา ทรงประกาศพระธรรมจกรอนประ- เสรฐ เสดจมายงกรงราชคฤหโดยลาดบ ประทบอยในพระเวฬวนมหา- วหาร ทานสภยะไดไปในทนน เขาไปเฝาพระศาสดา ถามปญหาเหลานน. พระศาสดาไดทรงพยากรณปญหาเหลานนของเขา เพราะฉะนน เรอง ทงหมดพงทราบโดยนยทมาแลวในสภยสตร. สวนทานสภยะเมอพระผม- พระภาคเจาทรงพยากรณปญหาเหลานนแลว ทานกไดศรทธาบวชแลว เรมบาเพญวปสสนาบรรลพระอรหต ดวยเหตนนทานจงกลาวในอปทาน๑วา เราไดถวายการเหยยบแดพระพทธเจา ทรงพระนาม วากกสนธะ ผเปนนกปราชญ มบาปอนลอยเสยแลว ทรงอยจบพรหมจรรย ซงกาลงเสดจดาเนนไปสทพก กลางวน ในกปนเองเราไดถวายทานใดในกาลนน ดวย ทานนน เราไมไดรจกทคตเลย นเปนผลแหงการเหยยบ เราเผากเลสทงหลายแลว. . . ฯลฯ . . . พระพทธศาสนา เราไดทาเสรจแลว ดงน. กทานเปนพระอรหนต เมอพระเทวทตพยายามเพอทาลายสงฆ เมอจะใหโอวาทแกภกษทงหลายผเปนฝกฝายแหงพระเทวทต จงแสดง ธรรม ๔ คาถาเหลานวา. ๑. ข. อ. ๓๓/ขอ ๔๕.


พวกอนเวนบณฑตยอมไมรสกวา พวกเราททะเลาะ ววาทกนน จะพากนยบยบในทามกลางสงฆน พวกใด มารชดในทามกลางสงฆนนวา พวกเราพากนไปสทใกล มจจราช ความทะเลาะววาท ยอมระงบไมไดจากสานก ของพวกนน เมอใด เขาไมรธรรมอนเปนอบายระงบการ ทะเลาะววาทตามความเปนจรง ประพฤตอยดจไมแก ไมตาย เมอนน ความทะเลาะววาทกไมสงบลงได กชน เหลาใดมารแจงธรรมตามความเปนจรง เมอสตวทงหลาย พากนเรารอนอย ชนเหลานน ยอมไมเรารอน ความ ทะเลาะววาทของพวกเขา ยอมระงบไปไดโดยสวนเดยว การงานอยางใดอยางหนงทยอหยอน วตรอนเศราหมอง และพรหมจรรยอนบคคลพงระลกดวยความสงสย ธรรม ๓ อยางนนยอมไมมผลมาก ผไมมความเคารพในเพอน พรหมจรรยทงหลาย ผนนยอมเปนผหางไกลจากสทธรรม เหมอนฟากบดนฉะนน. บรรดาบทเหลานน บทวา ปเร ความวา ชนเหลาอนเวนจาก บณฑตนน เปนผขวนขวายดวยอานาจ แสดงวตถอนกระทาความแตกแยก มอาทวา แสดงอธรรมวาเปนธรรม และแสดงธรรมวาเปนอธรรม ชอวาชนเหลาอน. คนเหลานน กอววาทในทามกลางสงฆนน ยอมไม รวาพวกเรายบยบ คอปนป ฉบหาย ไดแก ไปยงสานกของมจจราช เนอง ๆ.


บทวา เย จ ตตถ วชานนต ความวา ในทประชมนน บณฑต ยอมรวาพวกเราไปยงทใกลมจจราช. บทวา ตโต สมมนต เมธคา ความวา กชนเหลานน เมอรอยางนน ยงโยนโสมนสการใหเกด ยอมปฏบตเพอความสงบ ความบาดหมางคอ ความทะเลาะ. เมอเชนนนความบาดหมางเหลานน ของชนเหลานน ยอม สงบดวยการปฏบตของชนเหลานน. บทวา อถวา ปเร จ ความวา ชนเหลาใด ชอวา ปเร เหลาอน เพราะเปนผอยภายนอกแตพระศาสนา โดยไมรบโอวาทานสาสนของ พระศาสดา ชนเหลานนยอมไมรวา พวกเราถอผด ยอมยบยบ คอยอม พยายาม ในการสละคนพระศาสนาในโลกนตราบใด ความววาทยอมไม สงบเพยงนน กในกาลใด เมอวาดวยอานาจการสละการยดถอพระศาสนา นน และชนเหลาใดยอมรตามความเปนจรง ซงสภาวะมอธรรมและธรรม เปนตน โดยสภาวะมอธรรมและธรรมเปนตน ในเมอชนเหลานนขวน- ขวายในการววาทในทามกลางสงฆนน ในกาลนน ความหมายมน กลาว คอความววาทยอมสงบ เพราะอาศยบรษผเปนบณฑตเหลานน จากสานก ของบณฑตเหลานน ในขอนพงทราบความดงวามาฉะน. บทวา ยทา แปลวา ในกาลใด. บทวา อวชานนตา ความวา เมอไมรในการสงบววาท หรอไมร ธรรมและอธรรม โดยความเปนจรง. บทวา อรยนตยมรา วย ความวา มความอวดด มความโลเล มปากกลา มวาจาพลอย ๆ เปนผมความฟงซาน เปนไปอย คอประพฤต


อย ไดแกเทยวไปอย เหมอนชนผจะไมตาย หรอเหมอนผกาวลวงความ แกความตายไดฉะนน. ในกาลนน ววาทไมสงบเลย. บทวา วชานนต จ เย ธมม อาตเรส อนาตรา ความวา กชน เหลาใด ยอมรตามความเปนจรงซงศาสนธรรมของพระศาสดา ชนเหลา นน เมอสตวทงหลายพากนเดอดรอนเพราะโรคคอกเลส เปนผไมเดอด- รอนหมดกเลส ไมมทกขอย อธบายวา ความววาทยอมสงบโดยสนเชง ดวยอานาจแหงชนเหลานน. บทวา ย กจ สถล กมม ความวา กศลกรรมอยางใดอยางหนง อนกระทาการถอเอาโดยการกระทายอหยอน คอกระทาแลวประกอบดวย ความยอหยอน. บทวา สงกลฏ ไดแก การสมาทานวตรอนเศราหมอง ดวยการ เทยวไปในทอโคจรมหญงแพศยาเปนตน หรอดวยมจฉาชพ มการลอลวง เปนตน. บทวา สงกสสร ความวา พงระลกดวยความรงเกยจ คอคนอน พงไดยนกรรมอนไมสมควรอยางใดอยางหนง ในวหารแลว ไมรงเกยจวา คนโนนทามใชหรอ หรอเหนสงฆแมประชมกนดวยอานาจกจอยางใด อยางหนง มกจคออโบสถเปนตนแลว ระลก รงเกยจ ระแวง ดวยความ ระแวงของตนอยางนวา ชนเหลานรความประพฤตของเราเปนแน มความ ประสงคจะยกวตรเราจงประชมกน. บทวา น ต โหต ความวา พรหมจรรย คอการกระทาสมณธรรม นน คอเหนปานนน ไมมผลมากแกบคคลนน คอไมมผลมากโดยภาวะ ไมมผลมากแกบคคลนนนนเอง ไมมผลมากแมแกบคคลผใหปจจยแก


บคคลนน. เพราะฉะนนพงเปนผมความประพฤตขดเกลา อธบายวา กผ ทมความประพฤตขดเกลา กไมมโอกาสววาทกนเลย. บทวา คารโว นปลพภต ความวา บคคลใด ไมมความเคารพ คอไมมการกระทาความเคารพ ในเพอนสพรหมจารทงหลาย ผควรเคารพ โดยไมยดถออนสาสนโดยเคารพ. บทวา อารกา โหต สทธมมา ความวา บคคลนน คอเหนปาน นน ยอมอยในทไกลจากปฏบตสทธรรมบาง จากปฏเวธสทธรรมบาง กคร ทงหลายยอมไมใหเขาศกษาแมปฏบตสทธรรม และปฏเวธสทธรรมนน, เขาเมอไมศกษา ไมถอเอา เขากไมปฏบต เมอไมปฏบต กจกแทงสจจะ ไดจากไหน. เพราะเหตนน ทานจงกลาววา ยอมหางไกลจากพระสทธรรม. ถามวา เหมอนอะไร ? แกวา เหมอนฟากบดนฉะนน, อธบายวา อยใน ทไกลจากสภาวะความเปนจรงแหงธาต เหมอนฟา คออากาศกบแผนดน ฉะนน. คอไมมสภาวะเจอกนในบางคราว. ดวยเหตนนนนเอง ทานจง กลาววา นกปราชญทงหลายกลาววาฟากบดนไกลกน ฝงมหา- สมทรทงสอง กไกลกน ธรรมของอสตบรษยงไกลกวา นนนะ พระราชา ดงน. จบอรรถกถาสภยเถรคาถาท ๓


๔. นนทกเถรคาถา

วาดวยคาถาของพระนนทกเถระ [๓๒๖] เราตเตยนรางกายอนเตมไปดวยของนาเกลยด มกลน เหมน เปนฝกฝายแหงมาร ชมไปดวยกเลส มชอง ๙ ชอง เปนทไหลออกแหงของไมสะอาดเปนนตย ทาน อยาคดถงเรองเกา อยามาเลาโลมอรยสาวกผบรรลอรย- สจธรรม ใหยนดดวยอานาจกเลส เพราะอรยสาวกของ พระตถาคตเหลานน ยอมไมยนดในกามคณแมในสวรรค จะปวยกลาวไปไยถงกามคณ อนเปนของมนษยเลา กชน เหลาใดแลเปนคนพาล มปญญาทราม มความคดชว ถกโมหะหมหอไวแลว ชนเหลานนจงจะกาหนดยนดใน เครองผกทมารดกไว ชนเหลาใดคาย ราคะ โทสะ และ อวชาไดแลว ชนเหลานนเปนผคงท เปนผตดเสนดาย คอตณหาเครองนาไปสภพขาดแลว ไมมเครองผกพน ยอมไมกาหนดยนดในบวงมารนน. จบนนทกเถรคาถา

อรรถกถานนทกเถรคาถาท ๔ คาถาแหงพระนนทกเถระ มคาเรมตนวา ธรตถ ดงน. เรองนน มเหตเกดขนไดอยางไร ? ไดยนวา ในกาลแหงพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา ปทมตระ


พระเถระแมน เปนเศรษฐมสมบตมากในหงสวดนคร กาลงฟงธรรมใน สานกของพระศาสดา เหนพระศาสดาทรงสถาปนาภกษรปหนงไวใน ตาแหนงอนเลศ แหงภกษผใหโอวาทแกภกษทงหลาย ปรารถนาตาแหนง นน จงบชาพระผมพระภาคเจาดวยผามราคา ๑๐๐,๐๐๐ แลวไดตงความ ปรารถนาไว และใหการบชาดวยประทป ณ โพธพฤกษแดพระศาสดา. จาเดมแตนนมา ทานทองเทยวไปในเทวโลกและมนษยโลก ในกาลแหง พระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา กกสนธะ ไดเปนนกการเวกสงเสยง กกกองไพเราะ กระทาประทกษณพระศาสดา, ภายหลงเปนนกยง มจต เลอมใส วนหนงรองเสยงอนไพเราะขน ๓ ครง อยทประตถาอนเปน ทอยของพระปจเจกพทธเจาองคหนง ทาบญในทนน ๆ ดวยอาการอยางน ในกาลแหงพระผมพระภาคเจาของเราทงหลาย บงเกดในเรอนมตระกล ในกรงสาวตถ ไดนามวา นนทกะ เจรญวยแลว ฟงธรรมในสานกพระ- ศาสดา ไดศรทธาบรรพชาเจรญวปสสนาบรรลพระอรหต เพราะเหตนน ทานจงกลาวไวในอปทาน๑วา เราเปนผมจตเลอมใส มใจโสมนส ไดชคบเพลงไว ๓ ดวง ทไมโพธพฤกษของพระพทธเจา พระนาม ปทมตระ ซงเปนไมสงสดกวาไมทงหลาย ในแสนกป แตภทรกปน เราไดบชาคบเพลงใด ดวยการบชาคบเพลง นน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลของการบชาคบเพลงเปน ทาน เราเผากเลสทงหลายแลว . . . ฯลฯ . . .พระพทธ- ศาสนาเราไดทาเสรจแลว ดงน. ๑. ข. อ. ๓๓/ขอ ๔๕.


กแลทานเปนพระอรหนต ยบยงอยดวยสขอนเกดแตวมตต ถก พระศาสดาทรงสงใหโอวาทภกษทงหลาย ในอโบสถวนหนง ไดใหภกษณ ๕๐๐ บรรลพระอรหตโดยโอวาทครงเดยวเทานน ดวยเหตน พระผม- พระภาคเจาจงทรงตงทานไวในตาแหนงเปนเลศกวาภกษทงหลาย ผให โอวาทนางภกษณ. ภายหลงวนหนง หญงผเปนภรรยาเกาคนหนง แลด พระเถระผกาลงเทยวบณฑบาตในกรงสาวตถ ดวยอานาจแหงกเลสแลว หวเราะ. พระเถระเหนกรยานนของหญงนน เมอจะกลาวธรรม โดยยกเอา การประกาศความเปนของปฏกลแหงสรระ จงไดกลาวคาถา๑วา เราตเตยนรางกายอนเตมไปดวยของนาเกลยด มกลน เหมน เปนฝกฝายแหงมาร ชมไปดวยกเลส มชอง ๙ ชอง เปนทไหลออกแหงของไมสะอาดเปนนตย ทาน อยาคดถงเรองเกา อยามาเลาโลมอรยสาวกผบรรลอรย- สจธรรม ใหยนดดวยอานาจกเลส เพราะพระอรยสาวก ของตถาคตเหลานน ยอมไมยนดในกามคณแมในสวรรค จะปวยกลาวไปไยถงกามคณ อนเปนของมนษยเลา กชน เหลาใดแลเปนพาล มปญญาทราม มความคดชว ถก โมหะหมหอไวแลว ชนเหลานนจะกาหนดยนด ในเครอง ผกทมารดกไว ชนเหลาใดคายราคะ โทสะ และอวชชา ไดแลว ชนเหลานนเปนผคงท เปนผตดเสนดาย คอ ตณหาเครองนาไปสภพขาดแลว ไมมเครองผกพน ยอม ไมกาหนดยนดในบวงมารนน. ๑. ข. เถร. ๒๖/๓๒๖.


บรรดาบทเหลานน ศพทวา ธ เปนนบาต ใชในอรรถวา นาตเตยน ร อกษร ในบทวา รตถ กระทาการเชอมบท อธบายวา นาตเตยน คอขอ ตเตยนรางกายนน อนเตมไปดวยของนาเกลยด จงเปนการตเตยนทาน เถด. บทวา ปเร เปนตน เปนไวพจนแหงการรองเรยก อนแสดงภาวะ ทพงตเตยนหญงนน . บทวา ปเร ไดแก ในรางกายอนเตมไปดวยของ อนนาเกลยดอยางยง คอซากศพนานาชนด ไดแก ดวยของอนไมสะอาด มอยางตาง ๆ. บทวา ทคคนเธ ไดแก มสภาวะมกลนเหมน เพราะเตมไปดวย ซากศพนนเอง. บทวา มารปกเข ความวา เพราะเหตทวตถอนวสภาค (ทเปนขาศก กน) ยอมยงกเลสมารใหเจรญ เพราะปถชนคนบอด มการใสใจโดยไม แยบคายเปนนมต และยอมใหโอกาสแกเทวบตรมารเขาไป. เพราะฉะนน จงเปนฝกฝายแหงมาร. ดวยเหตนน ทานจงกลาววา มารปกเข ดงน. บทวา อวสสเต ความวา อนชมไปดวยการไหลออกแหงกเลสและ ดวยการไหลออกแหงของอนไมสะอาด ในทนน ๆ ตลอดกาลทงปวง. บดน ทานแสดงถงฐานะเปนทไหลออกแหงของอนไมสะอาดของ หญงนน ททานกลาวไวโดยนยวา ขตาไหลออกจากตาเปนตน. กหญงนน เมอรตามความเปนจรง ซงกายอนมชอง ๙ ชอง เตม ไปดวยของอนไมสะอาด ไหลออกเปนนจดวยอาการอยางน อยาสาคญการ หวเราะการเจรจาการเลน อนเปนไปในการไมรถงเรองเกาวา อยาคด สาคญถงเรองเกา คออยาคดวา แมบดน เธอจกปฏบตอยางน.


บทวา มาสาเทส ตถาคเต ความวา ทานอยาเขาประเลาประโลม ดวยความดหมน และดวยอานาจกเลสซงพระอรยสาวก ผดาเนนไปอยาง นน ดวยมมรรคผลเปนทมา เปนอยางนน คอโดยประการนน เหมอน ปกตสตวใหยนดวา พทธสาวกในปางกอน มาดวยความถงพรอมดวย ธรรมอนเปนอปนสยฉนใด หรอวาพทธสาวกเหลานน ไปคอดาเนน ไปดวยการปฏบตชอบฉนใด อนงมาถง คอบรรล ไดแก หยงร ลกษณะ อนถองแทแหงรปธรรมและนามธรรม และธรรมอนถองแท คออรยสจ ฉนใด แมชนเหลานกฉนนน. ทานกลาวเหตแหงความเปนผไมประเลา ประโลมยนดวา พระอรยสาวกยอมไมกาหนดยนดแมในสวรรค จะปวย กลาวไปไยถงพวกมนษยเลา ดงน อธบายวา พทธสาวกเหลานน ยอม ไมกาหนดยนดในสข แมอนพระสพพญพทธเจาไมสามารถใหสนลงได ดวยการบอกทางกด ในสวรรคกด คอยอมยงราคะใหเกด เพราะเหน โทษในสงขารทงหลายดแลว จะปวยกลาวไปไยถงกามคณ อนเปนของ มนษย อนเปนเสมอนกองคถ คอไมจาตองกลาวถงเลยวา ไมกาหนด ยนดในกามคณนน. บทวา เย จ โข ความวา กชนเหลาใด ชอวาเปนพาล เพราะ ประกอบดวยความเปนพาล ชอวาเปนผมปญญาทราม เพราะไมมปญญา อนมโอชะเกดแตธรรม ชอวาผมความคดชว เพราะครนคดแตสงทชว โดยคามเหนในสงทไมงามวางาม ชอวาถกโมหะครอบงา เพราะเปนผม จตถกโมหะ คอความไมรปดบงไว โดยประการทงปวง ปถชนคนบอด กเชนนน คอเหนปานนน ยอมกาหนดยนดในเครองผกพน อนสาคญวา


เปนหญง อนมารซดไป คออนมารดกไว ไดแกบวงมารนน ๆ ไดแก กาหนด ตดอย ของอย สยบ หมกอย. บทวา วราชตา ความวา กชนเหลาใดคอพระขณาสพ คาย คอละ ไดตดขาด ราคะ อนมสภาวะเปลองไดยาก เหมอนเครองยอมทหยอดดวย นามน โทสะ มสภาวะประทษราย เหมอนขาศกไดโอกาส และ อวชชา มสภาวะไมร ดวยการคายดวยอรยมรรค โดยประการทงปวง ชนเหลาน กเชนนน ผมตณหาดจเสนดายเครองนาสตวไปสภพอนตดไดแลว ดวย ศสตราคออรหตมรรค ชอวาผไมมกเลสดจเครองผก เพราะไมมเครองผก แมในทไหน ๆ นนนนเอง ยอมคายบวงของมารตามทกลาวแลวนน พระ- เถระแสดงธรรมแกหญงนน แลวไป ดวยประการฉะน. จบอรรถกถานนทกเถรคาถาท ๔


๕. ชมพกเถรคาถา วาดวยคาถาของพระชมพกเถระ [๓๒๗] เราเอาธลและฝนทาตวอยตลอด ๕๕ ป บรโภคอาหาร เดอนละครง ถอนผมและหนวด ยนอยดวยเทาขางเดยว งดเวนการนง กนคถแหง ไมยนดอาหารทเขาเชอเชญ เราไดทาบาปกรรมอนเปนเหตใหไปสทคตเปนอนมากเชน นน ถกโอฆะใหญพดไปอย ไดถงพระพทธเจาเปนทพง ขอทานจงดสรณคมนและความทธรรมเปนธรรมอนดเลศ วชชา ๓ เราไดบรรลแลว เราไดทากจพระพทธศาสนา เสรจแลว. จบชมพกเถรคาถา

อรรถกถาชมพกเถรคาถาท ๕

คาถาแหงทานพระชมพกเถระ มคาเรมตนวา ปจปาส ดงน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร ? พระเถระแมน ไดทาบญญาธการไวในพระพทธเจาในปางกอน กอสรางบญไวในภพนน ๆ ในกาลแหงพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา ตสสะ บงเกดในเรอนมตระกล ถงความเปนผรเดยงสา เชอพระสมมา- สมโพธญาณของพระศาสดา ไหวตนโพธพฤกษแลว บชาดวยการพดว. ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวอยในเทวโลกและมนษยโลก ใน กาลแหงพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวากสสปะ บงเกดในเรอนมตระกล


ถงความเปนผรเดยงสาแลว บรรพชาในพระศาสนา เปนเจาอาวาสอยใน อารามอนอบาสกคนหนงไดสรางไว อนอบาสกนนอปฏฐากอย. ภายหลง วนหนง พระขณาสพเถระรปหนง ผครองจวรปอน ๆ มาจากปาบายหนา ไปยงบานเพอโกนผม อบาสกนนเหนเขาแลว เลอมใสในอรยาบถ ให ชางกลบกปลงผมและหนวด ใหบรโภคโภชนะอนประณต ถวายจวรด ๆ นมนตใหอยดวยคาวา ขอทานจงอยในทนแหละขอรบ. ภกษเจาอาวาสเหนดงนน มความรษยา และมความตระหนเปน ปกต กลาวกะพระเถระผขณาสพวา ดกอนภกษ การททานเอานวมอ ถอนผมเปนอเจลก เลยงชพดวยอาหารคอคถและมตรยงประเสรฐกวา การ อยในทนดวยอาการอยางน ของผอนอบาสกลามกนบารงอย ดงน. กแล ครนกลาวอยางนแลว เขาไปยงเวจกฎในขณะนนนนเอง เอามอกอบคถ กนและดมมตรเหมอนคดขาวปายาสฉะนน. ดวยทานองนดารงอยตลอดอาย ทากาละแลวไหมในนรก มคถและมตรเปนอาหารอก ดวยเศษแหงวบาก ของกรรมนนนนแล แมเกดในหมมนษยไดเปนนครนถมคถเปนภกษา ๕๐๐ ชาต. ในพทธปบาทกาลน บงเกดในกาเนดมนษยอก บงเกดในตระกล แหงคนทกขยาก เพราะกาลงแหงกรรมแหงการวารายพระอรยเจา เขาให ดมนานม นมสด หรอเนยใส กทงสงนนแลว ดมเฉพาะนามตรเทานน เขาใหบรโภคขาวสกกทงขาวสกนนแลว เคยวกนแตคถเทานน, เตบโต ดวยการบรโภคคถและมตรดวยอาการอยางน แมเจรญวยแลว กบรโภค แตคถและมตรเทานน. พวกมนษยเมอไมอาจจะหามจากการบรโภคคถและ มตรนนจงละทงเสย. เขาอนพวกญาตละทงเสยแลว จงบวชเปนนกบวช


เปลอย ไมอาบนา, ครองผาเปอนดวยธลและฝน ถอนผมและหนวด หาม อรยาบถอน เดนดวยเทาเดยว ไมยนดการนมนต ถอเอาโภชนะทผตองการ บญ อธษฐานเขาอยประจาเดอนให ดวยปลายหญาคาเดอนละครง กลางวน เลยดวยปลายลน, สวนกลางคนไมเคยวกนดวยคดวา คถสดมตวสตว จง เคยวกนแตคถแหงเทานน เมอเขาทาอยอยางนลวงไป ๕๕ ป มหาชน สาคญวา เปนผมตบะมาก มความปรารถนานอยอยางยง จงไดนอมไป หาเขา โอนไปหาเขา. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาทอดพระเนตรเหนธรรมอนเปน อปนสยแหงพระอรหต รงเรองอยในภายในดวงหทยของเขา เหมอน ประทปในหมอฉะนน แลวพระองคเสดจไปในทนนแสดงธรรม ใหเขา ดารงอยในโสดาปตตผล ใหเขาไดอปสมบทดวยเอหภกขอปสมปทา ให ขวนขวายวปสสนา ใหดารงอยในพระอรหต. ในเรองนมความสงเขปเพยงเทาน. สวนความพสดาร พงทราบ โดยนยทกลาวไวแลวในอรรถกถาแหงคาถาวา มาเส มาเส กสคเคน ในพระธรรมบท. กทานดารงอยในพระอรหตแลว ในเวลาปรนพพาน เมอแสดงวา แมเราปฏบตผดในชนตน อาศย พระสมมาสมพทธเจา บรรล ธรรมทพระสาวกควรบรรล จงกลาว ๔ คาถา๑นวา เราเอาธลและฝนทาตวอยตลอด ๕๕ ป บรโภค อาหารเดอนละครง ถอนผมและหนวด ยนอยดวยเทา ขางเดยว งดเวนการนง กนคถแหง ไมยนดอาหารท เขาเชอเชญ เราไดทาบาปกรรมอนเปนเหตใหไปสทคต ๑. ข. เถร. ๒๖/๓๒๗.


เปนอนมากเชนนน ถกโอฆะพดไปอย ไดถงพระพทธเจา เปนทพง ขอทานจงดสรณคมนและความทธรรมเปนธรรม อนดเลศ วชชา ๓ เราไดบรรลแลว เราไดทากจพระ- พทธศาสนาเสรจแลว. บรรดาบทเหลานน บทวา ปจปาสวสสาน รโชชลลมธารย ความวา มกายทรงไวซงธลกลาวคอ ละอองอนจรมาตดอยทรางกาย และฝนกลาวคอมลทนแหงรางกาย เกน ๕๕ ป โดยหามการอาบนา ดวย การเขาถงการบวชเปนคนเปลอย. บทวา ภชนโต มาสก ภตต ความวา เคยวกนคถในราตร ชอวาเปนผเขาจาหนงเดอนเพอจะลวงโลก บรโภคโภชนะทผตองการบญ ให โดยวางไวทปลายลนเดอนละครง. บทวา อโลจย ความวา ใชมอถอนผมและหนวดทมรากหยอน โดยเพมขเถาเชนนนเขาไป. บทวา เอกปาเทน อฏาส อาสน ปรวชชย ความวา เวนการนง โดยประการทงปวง และเมอจะยนกยกมอทงสองขน ไดยนโดยเทาเดยว เทานน. บทวา อทเทส ไดแก เธอเชญ. อาจารยบางพวกกลาววา อทสสกต ทาเจาะจง ดงน. บทวา น สาทย ไดแก ไมรบ อธบายวาปฏเสธ. บทวา เอตาทส กรตวาน พห ทคคตคามน ความวา ไดกระทา บาปกรรมไวมาก อนเปนเหตใหไปทคต อนยงวบากใหเกดเชนนน คอ เหนปานนนใหเกดในชาตกอน ๆ และในชาตน.


บทวา วยหมาโน มโหเฆน ความวา อนโอฆะใหญมกาโมฆะ เปนตน เมอวาโดยพเศษอนทฏโฐฆะ ครามาเฉพาะสสมทรคออบาย. บทวา พทธ สรณมาคม ความวา ไดอตภาพเปนมนษยโดยยาก เพราะขาดบญกรรมเชนนน บดนไดถงพระพทธเจาวาเปนสรณะเพราะ กาลงแหงบญ คอไดเลอมใสในพระศาสดา ดวยความเลอมใสอนไม หวนไหววา พระผมพระภาคเจา ไดตรสรเองโดยชอบดวยพระองคเอง. บทวา สรถเคมน ปสส, ปสส ธมมสธมมต ความวา ทานจงด สรณคมนของเรา อนเปนบอเกด (ทพานก) และจงดภาวะทศาสนธรรม เปนธรรมด ทเราปฏบตผดเชนนน อนพระศาสดาทรงใหถงพรอมซง สมบตเชนน โดยพระโอวาทครงเดยวเทานน. ดวยบทวา ตสโส วชชา ดงนเปนตน ทานแสดงถงสมบตนน. ดวยเหตนน ทานจงกลาววา เราไหวโพธพฤกษของพระผมพระภาคเจา ทรงพระ- นามวาตสสะ ไดทาธรรมาสนะและพดสาหรบพดในทนน ในกปท ๙๒ แตภทรกปน เราไดถวายพดทอง ดวยกรรม นนเราไมรจกทคตเลย นเปนผลของการพด เราเผากเลส ทงหลายแลว...ฯลฯ... พระพทธศาสนาเราไดทาเสรจ แลว ดงน. จบอรรถกถาชมพกเถรคาถาท ๕ ๑. ข. อ. ๓๓/ขอ ๔๓.


๖. เสนกเถรคาถา

วาดวยคาถาของพระเสนกเถระ [๓๒๘] การทเราไดมา ณ ทใกลทาคยาในเดอนผคคณ๑มาสน เปนการมาดแลวหนอ เพราะไดเหนพระผมพระภาคเจา ผตรสรชอบดวยพระองคเอง ผแสดงธรรมอนสงสด ม พระรศมมาก เปนพระคณาจารย ถงความเปนผเลศ เปนนายกวเศษของมนษยโลก พรอมทงเทวโลก ผชนะ มาร ผมการเหนหาสงจะเปรยบมได มอานภาพมาก เปนมหาวรบรษผรงเรองใหญ ไมมอาสวะ สนอาสวะ ทงปวง เปนศาสดาของเทวดาและมนษย ไมมภยแต ทไหน พระผมพระภาคเจาพระองคนนทรงปลดเปลองเรา ผมนามวาเสนกะ ผเศราหมองมาแลวนาน มสนดาน ประกอบดวยมจฉาทฏฐ จากกเลสเครองรอยรดทงปวง. จบเสนกเถรคาถา อรรถกถาเสนกเถรคาถาท ๖ คาถาของทานพระเสนกเถระ มคาเรมตนวา สวาคต วต ดงน. เรองนน มเหตเกดขนอยางไร ? พระเถระแมน ไดกระทาบญญาธการไวในพระพทธเจาในปางกอน สงสมบญไวในภพนนๆ ในกาลแหงพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา สข ๑. ผคคณมาส เดอน ๔ มนาคม.


บงเกดในเรอนมตระกล ถงความเปนผรเดยงสาแลว วนหนงเหนพระ- ศาสดา มจตเลอมใส บชาพระผมพระภาคเจาดวยกาหางนกยง. ดวยบญกรรมนน ทานทองเทยวอยในเทวโลกและมนษยโลก ใน พทธปบาทกาลน บงเกดในตระกลพราหมณ บงเกดในทองของนองสาว ของพระอรเวลกสสปเถระ ทานไดนามวาเสนกะ ทานเจรญวยแลวถง ความสาเรจในศลปวชาของพวกพราหมณ อยครองฆราวาส. กสมยนน มหาชนพากนเลนมหรสพในอตตรผคคณนกขตฤกษปลาย เดอน ๔ ทก ๆ ป กระทาพธสรงนาททาใกลแมนาคยา, ดวยเหตนน ชนทงหลายพากนเรยกมหรสพนนวา คยาผคคณ ดงน. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาประทบอยทใกลทาแหงแมนาคยา เพออนเคราะหแกเวไนยสตว ในวนมหรสพเชนนน, ฝายมหาชนจากท นน ๆ เขาไปยงทนน ๆ ดวยความประสงคจะสรงสนานททานา. ในขณะ นน แมทานเสนกะเขาไปยงทนนเพอสรงสนานททานา เหนพระศาสดา กาลงทรงแสดงธรรม ฟงธรรมแลวกลบไดศรทธาบวช เมอกระทากรรม เพอวปสสนา ไมนานนกกบรรลพระอรหต ดวยเหตนนทานจงกลาวไวใน อปทาน๑วา เราถอกาหางนกยงเขาไปเฝาพระโลกนายก เรามจต เลอมใส ไดถวายกาหางนกยง ดวยกาหางนกยงนและ ดวยการตงเจตนาไว ไฟ ๓ กองของเราจงดบสนทแลว เรา ไดสขอนไพบลย โอ พระพทธเจา โอ พระธรรม โอ สมปทาแหงพระศาสดาของเรา เราถวายกาหางนกยงแลว เราไดความสขอนไพบลย ไฟ ๓ กองของเราดบสนทแลว ๑. ข. อ. ๓๓/ขอ ๔๒.


เราถอนภพขนไดทงหมดแลว อาสวะทงปวงหมดสนไป แลว บดนภพใหมมไดม ในกปท ๓๑ แตภทรกปน เรา ถวายทานใดในกาลนน ดวยทานนนเราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงการถวายกาหางนกยง เราเผากเลสทงหมด แลว...ฯลฯ... พระพทธศาสนาเราไดทาเสรจแลว ดงน. กแลครนทานบรรลพระอรหตแลว ไดพจารณาการปฏบตของตน เกดโสมนส ไดกลาว ๘ คาถา ดวยอานาจอทาน๑วา การทเราไดมา ณ ทใกลทาคยาในเดอนผคคณมาสน เปนการมาดแลวหนอ เพราะไดเหนพระผมพระภาคเจา ผตรสรชอบดวยพระองคเอง ผแสดงธรรมอนสงสด ม พระรศมมาก เปนพระคณาจารย ถงความเปนผเลศ เปนนายกวเศษของมนษยโลก พรอมทงเทวโลก ผชนะ มาร ผมการเหนหาสงจะเปรยบมได มอานภาพมาก เปนมหาวรบรษผรงเรองใหญ ไมมอาสวะ สนอาสวะทง- ปวง เปนศาสดาของเทวดาและมนษย ไมมภยแตทไหน พระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงปลดเปลองเรา ผม นามวาเสนกะ ผเศราหมองมานานแลว มสนดานประกอบ ดวยมจฉาทฏฐ จากกเลสเครองรอยรดทงปวง ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา สวาคต วต เม อาส ความวา การท เราไดมา ณ ทใกลทาคยาในเดอนผคคณมาสน เปนการมาดแลวหนอ หรอการมาของเราเปนการดหนอ. ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๒๘.


บทวา คยาย ไดแก ทใกลแหงทาคยา, บทวา คยผคคยา ความวา ในอตตรผคคณนกขตฤกษปลายเดอน ๔ อนไดโวหารวา คยาผคค. บทวา ย เปนตน เปนบทแสดงเหตแหงความเปนผมาด. บรรดา บทเหลานน บทวา ย แกเปน ยสมา แปลวา เพราะเหตใด. บทวา อทสสาส แปลวา ไดเหนแลว. บทวา สมพทธ ความวา ซงวา สมพทธะ เพราะตรสรธรรม ทงปวงโดยชอบและดวยพระองคเอง. บทวา ทสเสนต ธมมมตตม ความวา ผตรสรธรรมสงสด คอเลศ ประเสรฐกวาธรรมทงปวง ไดแก ธรรมเปนเครองนาสตวออกจากทกขโดย แทจรง ควรแกอธยาศยของเวไนยสตว. บทวา มหปปภ ไดแก ประกอบดวยรศมแหงสรระ. และดวยรศม แหงญาณอนใหญ. บทวา คณาจรย ความวา ชอวา คณาจรยะ เพราะใหคณะมภกษ บรษทเปนตนศกษาอาจาระโดยการฝกอยางสงสด. ซงวา ถงความเลศ เพราะบรรลคณมศลเปนตนอนเปนคณสงสด. ซงวา เปนผนาอนวเศษ เพราะฝกเทวดาและมนษยเปนตนดวยการฝกอยางยอดเยยม และเพราะ พระองคเวนจากผแนะนา. เปนผอนใคร ๆ ไมครอบงา เพราะพระองค ครอบงาสตวโลกทงสนดารงอย และชอวา เปนชนะแหงโลกพรอมดวย เทวโลก คอเปนชนะผเลศในโลกพรอมดวยเทวโลก เพราะพระองค ทรงชานะมารทง ๕, ชอวา ผทรงมการเหนหาผเปรยบปานมได เพราะ มพระรปกายอนประดบดวย มหาปรสลกษณะอนประเสรฐ ๓๒ และ


อนพยญชนะ ๘๐ เปนตน แลเพราะมพระธรรมกายอนประดบดวยคณ ม ทศพลญาณ และจตเวสารชญาณเปนตน และมทสสนะอนชาวโลกทงสน จะพงประมาณมได และเพราะมทสสนะหาผเสมอเหมอนมได. ชอวา มหานาคะ เพราะเปนผเสมอนกญชรเชอกประเสรฐใหญ เหตเพยบพรอมดวยทคต กาลงและความบากบน และเพราะมอานภาพมาก แมในบรรดาทานผประเสรฐคอพระขณาสพ. ชอวา มหาวระ เพราะยาย มารและเสนามารเสยได และเพราะมความกลาหาญอยางใหญหลวง. บทวา มหาชต ความวา ผมเดชเกดจากมคลงทรพยจบจายมาก คอผมเดชมาก. ชอวา อนาสวะ ไมมอาสวะ เพราะทานไมมอาสวะทง ๔. ชอวา สนอาสวะทงปวง เพราะอาสวะทงปวงพรอมดวยวาสนาของทาน หมดสนแลว. เพราะจะแสดงวา สาวกพทธเจา และพระปจเจกพทธะ เปนผชอวาสนอาสวะโดยแท ถงอยางนน เฉพาะพระสมพทธเจาทงหลาย ยอมชอวายอมทาอาสวะพรอมดวยวาสนาใหสนไป ทานจงกลาววา อนาสว แลวกลาวอกวา สพพาสวปรกขณ. ดวยเหตนน ทานจงกลาววา ชอวาผสนอาสวะทงปวง เพราะทานสนอาสวะทงปวงพรอมทงวาสนาสน แลว. มวาจาประกอบความวา ชอวาเปนศาสดา เพราะทรงพราสอน เวไนยสตวตามสมควร ดวยประโยชนในปจจบน และดวยประโยชนใน สมยปรายภพ ชอวาผไมมภยแตทไหน ๆ เพราะไมมภยแมแตทไหน ๆ เหตเปนผแกลวกลาดวยเวสารชญาณ ๔ เพราะเหตไดเหนพระสมมา- สมพทธเจาเหนปานนน ฉะนน เราจงเปนผชอวามาดแลว. บดน เมอจะแสดงคณทตนไดแลว เพราะไดเหนพระศาสดา จง ไดกลาวคาถาท ๔


คาอนเปนคาถามอธบายดงนวา ทานเสนกะประกาศความเลอมใส ยงในพระผมพระภาคเจาวา พระผมพระภาคเจาพระองคนนเปนศาสดา ของเรา เมอจะปลดเปลองเรา ผเศราหมองมาตลอดกาลนาน ในสงสาร อนหาเบองตนและทสดตามรไมไดดวยวตถ คอสงกเลส เครองเศราหมอง เหมอนนาเตา เตมดวยนาขาวฉะนน เหมอนตมเตมดวยเปรยง และ เหมอนทอนผาเกาอนนามนเหลวดมแลวฉะนน ผถกเครองผกคอทฏฐผก ไวทเสาคอสกกายทฏฐ เหมอนสนขถกผกไวทเสาไมมะสงฉะนน ใหพน จากเครองผกนน จงปลดเปลองเราผชอวาเสนกะ จากเครองรอยรดทงปวง มอภชฌาเปนตน ดวยมอคออรยมรรค. จบอรรถกถาเสนกเถรคาถาท ๖


๗. สมภตเถรคาถา วาดวยคาถาของพระสมภตเถระ [๓๒๙] ผใดรบดวนในเวลาทควรชา และชาในเวลาทควรรบ ดวน ผนนเปนพาลยอมประสพทกข เพราะไมจดแจงโดย อบายอนชอบ ประโยชนของผนนยอมเสอมไป เหมอน พระจนทรขางแรม เขายอมถงความเสอมยศ และแตก จากมตรทงหลาย ผใดชา ในเวลาทควรชา รบดวนในเวลา ทควรรบดวน ผนนเปนบณฑตถงความสข เพราะได จดแจงโดยอบายอนชอบ ประโยชนของผนนยอมบรบรณ เหมอนพระจนทรขางขน เขายอมไดยศ ไดเกยรตคณ และไมแตกจากมตรทงหลาย. จบสมภตเถรคาถา

อรรถกถาสมภตเถรคาถาท ๗ คาถาของทานพระสมภตเถระ มคาเรมตนวา โย ทนธกาเล ดงน เรองนนมเหตเกดขนอยางไร ? พระเถระแมน ไดทาบญญาธการไวในพระพทธเจาในปางกอน บาเพญบญในภพนน ๆ เมอโลกวางพระพทธเจา บงเกดในกาเนดกนนร ทฝงแมนาจนทภาคา วนหนงเหนพระปจเจกพทธเจาองคหนงมจตเลอมใส ไหวแลว กระทาอญชลไดกระทาการบชาดวยดอกอญชน. ดวยบญกรรมนน เธอทองเทยวไปในเทวโลกและมนษยโลก ใน พทธปบาทกาลน ฟงธรรมในสานกของพระธรรมภณฑาคารกภายหลง


แตพระผมพระภาคเจาปรนพพาน ไดศรทธาบวชแลวกระทาสมณธรรม เจรญวปสสนาบรรลพระอรหนต. ดวยเหตนนจงกลาวไวในอปทาน๑วา ครงนนเราเปนกนนร อยทใกลฝงแมนาจนทภาคา ได เหนพระสยมภพทธเจาผปราศจากธล มความเลอมใส โสมนสเกดความปราโมทย ประนมอญชลแลวถอเอาดอก รกฟาขาวมาบชาพระสยมภ ดวยกรรมทเราทาไวดแลว นน และดวยการตงเจตจานงไว เราละรางกนนรแลว ไดไปสวรรคชนดาวดงส เราไดเปนจอมเทพเสวยราช- สมบตในเทวโลก ๓๖ ครง ไดเปนพระเจาจกรพรรดเสวย- ราชสมบตอนใหญ ๑๐ ครง ไดเปนพระเจาประเทศราช อนไพบลยโดยคณนานบมได พชอนหวานในเนอนาอนด คอพระสยมภ ไดสาเรจผลเปนอนดแกเราแลว กศลของ เรามอย เราบวชเปนบรรพชต ทกวนน เราควรแกการ บชาในศาสนาของพระศากยบตร เราเผากเลสทงหลาย แลว . . .ฯลฯ . . . พทธศาสนาเราไดทาเสรจแลว ดงน. กแลทานครนบรรลพระอรหตแลว อยดวยสขอนเกดแตวมตต เมอ พระผมพระภาคเจาปรนพพานได ๑๐๐ ป เมอภกษผเปนบตรแหงเจาวชช ชาวกรงเวสาล ยกยองวตถ ๑๐๐ ประการ เมอพระขณาสพ ๕๐๐ รป ผ อนพระยสกากณฑกบตตรเถระกระตนเตอนใหอาจหาญขน ทาลายทฏฐนน ยกยองพระสทธรรม กระทาสงคายนาพระธรรมวนย เพราะความสงเวช ในธรรม ในการทภกษชาวเมองวชชบตรแสดงสตถศาสนนอกธรรมนอก ๑. ข. อ. ๓๓/ขอ ๑๐๖.


วนย พระเถระเมอจะกลาวคาถาเหลานพยากรณพระอรหตผล๑วา:- ผใดรบดวนในเวลาทควรชา แลชาในเวลาทควรรบ- ดวน ผนนเปนพาลยอมประสพทกข เพราะไมจดแจงโดย อบายอนชอบ ประโยชนของผนนยอมเสอมไป เหมอน พระจนทรขางแรม เขายอมถงความเสอมยศ และแตก จากมตรทงหลาย ผใดชาในเวลาทควรชา รบดวนในเวลา ทควรรบดวน ผนนเปนบณฑตถงความสข เพราะไดจด- แจงดวยอบายอนชอบ ประโยชนของผนนยอมบรบรณ เหมอนพระจนทรขางขน เขายอมไดยศ ไดเกยรตคณ และไมแตกจากมตรทงหลาย. บรรดาบทเหลานน บทวา โย ทนธกาเล ตรต ความวา เมอ เกดความสงสยในพระวนยในเพราะวตถไร ๆ ทควรทาขนวา สงนควร หรอไมควรหนอ ดงน ครนถามพระวนยธรผเชยวชาญแลว ยงบรรเทา ความสงสยนนไมได เพยงใด ยอมดวนคอยายกระทา แมกาวลวงในเวลา ชา คอในสมยทไมไดจะพงใหกจนนชา เพยงนน. บทวา ตรณเย จ ทนธเย ความวา เมอกจของคฤหสถ ม สรณคมนและการสมาทานศลเปนตน และกจของบรรพชต มการกระทา วตรและปฏวตรเปนตน และการตามประกอบสมถะและวปสสนาทควรรบ ดวนมาถงเขา อยารบประกอบกจนน ควรใหชาดวยคดวา เราจกกระทาใน เดอนทจะมาถงหรอในวนปกษ เมอไมทากจนนเลย ชอวา ปลอยใหกาล ผานไป. ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๒๙.


บทวา อโยนสวธาเนน ความวา บคคลผเปนพาลคอผมปญญา ออน เมอดวนในเวลาทควรชา และชาในเวลาทควรรบดวน ยอม ประสพทกข คอความพนาศ ในบดเดยวนและในกาลตอไป ดวยการ ไมจดแจงอบาย คอเพราะไมมการจดแจงอบาย. บทวา ตสสตถา ปรหายนต ความวา ประโยชนทงหลายอน ตางดวยประโยชนในปจจบนเปนตน ของบคคลนน คอเหนปานนน ยอมเสอมไปเหมอนพระจนทรขางแรม คอยอมถงความหมดสนไป ทกวน ๆ ไดแกยอมถงคอยอมประสพความเสอมยศ คอซงความเปนผ อนวญชนพงตเตยน โดยนยมอาทวา บคคลโนนเปนผไมมศรทธาไมม ความเลอมใส เกยจครานมความเพยรเลว. บทวา มตเตห จ รรชฌต ความวา ผนนชอวาเปนผไมยนดดวย การรบโอวาทวา พวกเราไมควรถกวากลาว (ดหมน) จากกลยาณมตรผ ใหโอวาทวา ทานจงปฏบตอยางน จงอยาปฏบตอยางน. พงทราบความโดยปรยายตรงกนขาม แหงคาถาทงสองทเหลอ. แตในทนอาจารยบางพวกยกเอาการยกยอง และการขมจตอนประกอบดวย ภาวนาดวยอตภาพ (ความเปนตวตน) แหงบทวา ยอมรบดวนในเวลาชา คานนยอมควรในคาถาหลง. จรงอย ๒ คาถาตน พระเถระกลาวหมาย เอาภกษวชชบตรผไมการทาสมณธรรมทควรประพฤตตงแตบวช มาแสดง วตถ ๑๐ ประการ เพราะความมตนมความสงสยเปนปกต ถกสงฆขบไล ใหออกไป แต ๒ คาถาหลงกลาวหมายเอาผปฏบตเหมอนกบตน ยงประ- โยชนของตนใหสาเรจแลวดารงอย ฉะนแล. จบอรรถกถาสมภตเถรคาถาท ๗


๘. ราหลเถรคาถา

วาดวยคาถาของพระราหลเถระ

[๓๓๐] ชนทงหลายยอมรจกเราวา พระราหลผเจรญ สมบรณ ดวยคณสมบต ๒ ประการ คอ ชาตสมบต ๑ ปฏบต- สมบต ๑ เพราะเราเปนโอรสของพระพทธเจา และ เปนผมปญญาเหนธรรมทงหลาย อนง เพราะอาสวะของ เราสนไปและภพใหมไมมตอไป เราเปนพระอรหนต เปน พระทกขไณยบคคล มวชชา ๓ เปนผเหนอมตธรรม สตว ทงหลายเปนดงคนตาบอด เพราะเปนผไมเหนโทษใน กาม ถกขายคอตณหาปกคลมแลว ถกหลงคาคอตณหา ปกปดแลว ถกมารผกแลวดวยเครองผกคอความประมาท เหมอนปลาในปากไซ เราถอนกามนนขนไดแลว ตด เครองผกของมารไดแลว ถอนตณหาพรอมทงรากขนแลว เปนผมความเยอกเยนดบแลว. จบราหลเถรคาถา อรรถกถาราหลเถรคาถาท ๘ คาถาของทานพระราหลเถระ มคาเรมตนวา อภเยน ดงน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร ? พระเถระแมน ไดกระทาบญญาธการไวในพระพทธเจาในปางกอน สงสมบญในภพนน ๆ ในการแหงพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา ปทมตตระบงเกดในเรอนมตระกล ถงความเปนผรเดยงสาแลว เหนพระ-


ศาสดาทรงสถาปนาภกษรปหนง ไวในตาแหนงอนเลศแหงภกษผใครตอ การศกษา แมตนเองกปรารถนาตาแหนงนน บาเพญบญเปนอนมากม ชาระเสนาสนะใหสะอาดและตามประทปใหสวางเปนตน จงตงความ ปรารถนาไว. เธอเมอจตจากอตภาพนนแลว ทองเทยวไปในเทวโลกและมนษย- โลก ในพทธปบาทกาลนอาศยพระโพธสตวของเราทงหลาย บงเกดใน ทองของพระนางยโสธราเทวทรงพระนามวาราหล เจรญดวยขตตยบรหาร เปนอนมาก. วธบรรพชาของทานมาแลวในขนธกะนนเอง. ครนทาน บรรพชาแลวไดรบพระโอวาทดวยสตตบทเปนอนมาก ในสานกของ พระศาสดา มญาณแกกลา บาเพญวปสสนาบรรลพระอรหต ดวยเหตนน ทานจงกลาวไวในอปทาน๑วา เราไดถวายเครองลาดในปราสาท ๗ ชน แดพระผม พระภาคเจาพระนามวา ปทมตตระ เชษฐบรษของโลก ผ คงท พระมหามนผเปนจอมแหงชน เปนพระผประเสรฐ อนพระขณาสพพนหนงแวดลอมแลว เสดจเขาพระคนธ- กฏ พระศาสดาผประเสรฐกวาเทวดา เปนนระผองอาจ ทรงยงพระคนธกฎใหรงเรอง ประทบยนในทามกลาง ภกษสงฆ ไดตรสพระคาถาเหลานวา ทนอนนผใดให โชตชวงแลว ดงกระจกเงาอนขดดแลว เราจกพยากรณผ นน ทานทงหลายจงฟงเรากลาว ปราสาททองอนงดงาม หรอปราสาทแกวไพฑรยเปนทรกแหงใจ จกบงเกดแกผ นน ผนนจกเปนจอมเทวดา เสวยเทวรชสมบตอย ๖๔ ๑. ข อ. ๓๒/๑๘.


ชาต และเปนพระเจาจกรพรรดตดกนตอหนงพนชาต. ใน ๒๒ กป จกไดเปนกษตรยพระนามวาวมล จกเปนพระ- เจาจกรพรรดพระนานวาวชตาว ทรงครอบครองแผนดนม สมทรสาคร ๔ เปนขอบเขต พระนครชอเรณวดสรางดวย แผนอฐ โดยยาว ๓๐๐ โยชน สเหลยมจตรส ปราสาท ชอสทสนะ อนวสสกรรมเทพบตรนรมตให ประกอบดวย เรอนยอดอนประเสรฐ ประดบดวยแกว ๗ ประการ อกทก ดวยเสยง ๑๐ อยาง วทยาธรมาเกลอนกลนอย เหมอน จกเปนนครชอสทสนะของเหลาเทวดา รศมแหงนครนน เปลงปลงดงเมอพระอาทตยอทย นครนนจะรงเรองเจดจา โดยรอบ ๘ โยชน อยเปนนจ ในแสนกป พระศาสดา ทรงพระนามวาโคดมโดยพระโคตร ซงสมภพในวงศ พระเจาโอกกากราช จกเสดจอบตในโลก ผนนอนกศล- มลตกเตอนแลว จกเคลอนจากภพดสต จกไดเปนพระ- ราชโอรสของพระผมพระภาคเจาพระนามวาโคดม ถาจะ พงอยครองเรอน ผนนพงไดเปนพระเจาจกรพรรด แต ขอทเธอจะคงทถงความยนดในเรอนนน ไมเปนฐานะท จะมได เธอจกออกบวชเปนบรรพชต เปนผมวตรอนงาม จกไดเปนพระอรหนตมนามวาราหล พระมหามนทรง พยากรณเธอวา มปญญาสมบรณดวยศล เหมอนนก ตอยตวดรกษาไข ดงจามรรกษาขนหาง เรารทวถงธรรม ของพระองคแลว ยนดอยในศาสนา เรากาหนดรอาสวะ ทงปวงแลว ไมมอาสวะอย คณวเศษเหลาน คอปฏ-


สมภทา ๔ วโมกข ๘ และอภญญา ๖ เราทาใหแจงชด แลว พระพทธศาสนาเราไดทาสาเรจแลว ฉะนแล. อนง ครนทานบรรลพระอรหตแลว พจารณาขอปฏบตของตน เมอจะพยากรณพระอรหตผล จงไดกลาว ๔ คาถา๑วา ชนทงหลายยอมรจกเราวา พระราหลผเจรญ สมบรณ ดวยคณสมบต ๒ ประการ คอ ชาตสมบต ๑ ปฏบต- สมบต ๑ เพราะเราเปนโอรสของพระพทธเจา และเปน ผมปญญาเหนธรรมทงหลาย อนง เพราะอาสวะของเรา สนไปและภพใหมไมมตอไป เราเปนพระอรหนต เปน พระทกขไณยบคคล มวชชา ๓ เปนผเหนอมตธรรม สตวทงหลายเปนดงคนตาบอด เพราะเปนผไมเหนโทษ ในกาม ถกขายคอตณหาปกคลมแลว ลบหลงคาคอ ตณหาปกปดแลว ถกมารผกแลวดวยเครองผก คอความ ประมาท เหมอนปลาในปากไซ เราถอนกามนนขนได แลว ตดเครองผกของมารไดแลว ถอนตณหาพรอมทง รากขนแลว เปนผมความเยอกเยนดบแลว. บรรดาบทเหลานน บทวา อภเยเนว สมปนโน ความวา สมบรณ คอประกอบ แมดวยสมบตทงสอง คอชาตสมบต ปฏบตสมบต. บทวา ราหลภททโกต ม วท ความวา สพรหมจารทงหลาย ยอม รจกเราวา ราหลผเจรญ. จรงอย พระเจาสทโธทนมหาราช ทรงสดบ ขาววาพระราหลประสตแลว ทรงอาศยถอยคาทพระโพธสตวกลาววา ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๓๐.


พระราหลประสตแลว เครองผกเกดแลว จงทรงยดพระนามวาราหล. ใน ขอนนพระองคทรงยดเอาปรยายทพระบดาตรสแลวแตชนตนนนแล จง ตรสวา ชนทงหลายยอมรจกเราวา ราหลผเจรญ. กคาวา ภทโท นเปน คาแสดงถงความสรรเสรญ. บดน เพอแสดงสมบตทงสองนน ทานจงกลาว ยจมห ดงน เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา ย แกเปน ยสมา แปลวา เพราะ เหตใด. บทวา อมห ปตโต พทธสส ความวา เราเปนราชโอรส ของ พระสมมาสมพทธเจา. บทวา ธมเมส ไดแก ในธรรมทงทเปนโลกยะ และโลกตตระ, อธบายวาในธรรมคอ สจจะ ๔. บทวา จกขมา พงประกอบวา เราเปนผมจกษ ดวยจกษคอปญญา อนสมปยตดวยมรรค. เพอจะแสดงสมบตทงสองในพระองคโดยปรยายแมอน ๆ อก จง กลาวคาถาวา ยจ เม อาสวา ขณา เพราะอาสวะของเราสนแลว ดงน เปนตน . บรรดาบทเหลานน บทวา ทกขเณยโย ไดแกควรซงทกษณา. บทวา อมตททโส ไดแก ผเหนพระนพพาน คาทเหลอรไดงาย ทเดยว. บดนหมสตวยอมหมนเวยนไปในสงสารเหมอนปลาทตดอยในไซ เพราะไมมวชชาสมบตและวมตตสมบตใด เพอจะแสดงสมบตทงสองนน


ในตน ทานจงกลาว ๒ คาถาวา กามนธา ดงนเปนตน, อธบายวาอน กเลสกามซงจาแนกวาธรรมมฉนทราคะเปนตน กระทาใหเปนดงคนบอด เพราะไมเหนโทษในวตถกามมรปเปนตน. บทวา ชาลปจฉนนา ความวา ถกขายคอตณหาอนซานไปใน อารมณตาง ๆ ซงตงปกคลมภพ ๓ ทงสนไว ปดบง คอผกพนไวโดย ประการตาง ๆ. บทวา ตณหาฉทนฉาทตา ความวา อนหลงคาคอตณหานนนน แล ปดบงคอปกคลมไวโดยประการทงปวง. บทวา ปมตตพนธนา พทธา มจฉาว กมนามเข ความวา สตวเหลาน ถกมารผกไวดวยความประมาท คอถกเครองผกคอกามอนใด ผกไว ยอมไมหลดพนจากเครองผกนน คอตดอยในภายในเครองผกนน เอง เหมอนปลาตดอยทปากลอบดกปลา แหงปลาทตดอยทปากไซฉะนน. อธบายวา เราทงกามนน คอเหนปานนน อนเปนเสมอนเครองผก คอละเสยดวยการปฏบตอนเปนสวนเบองตนแลว ตดเครองผกแหงกเลส- มาร แลวใชศสตรา คออรยมรรค ตดไดเดดขาดแลว รอถอนตณหาม กามตณหาเปนตน พรอมทงรากกลาวคออวชชานนนนแล ชอวาถอน ตณหาพรอมทงราก เปนผเยนเพราะไมมความกระวนกระวาย และความ เรารอนคอกเลสทงปวง ดบสนทดวยสอปาทเสสนพพานธาต. จบอรรถกถาราหลเถรคาถาท ๘


๙. จนทนเถรคาถา วาดวยคาถาของพระจนทนเถระ [๓๓๑] ภรรยาผปกคลมดวยเครองประดบลวนแตเปนทอง หอมลอมดวยหมทาส อมบตรเขามาหาเรา กเวลาทเรา เหนภรรยาผเปนมารดาของบตรของเรานนตกแตงรางกาย นงหมผาใหมเดนมา เปนดจบวงมจจราชดกไว ความ ทาไวในใจโดยอบายอนแยบคาย กเกดขนแกเรา โทษ แหงสงขารทงหลาย กเกดปรากฏแกเรา ความเบอหนาย กตงมน ลาดบนน จตของเราหลดพนแลวจากกเลส ขอ ทานจงดความทแหงธรรมเปนธรรมดเลศ วชชา ๓ เรา ไดบรรลแลว เราไดทากจพระพทธศาสนาเสรจแลว. จบจนทนเถรคาถา

อรรถกถาจนทนเถรคาถาท ๙ คาถาของทานพระจนทนเถระ มคาเรมตนวา ชาตรเปน ดงน. เรองนนมเหตเกดขนไดอยางไร ? พระเถระแมน ไดกระทาบญญาธการไวในพระพทธเจาในปางกอน สงสมบญไวในภพนน ๆ ในกปท ๓๑ แตภทรกปน เมอโลกวางพระ- พทธเจา บงเกดเปนรกขเทวดา เหนพระปจเจกพทธเจานามวา สทสสนะ อยในระหวางภเขา มจตเลอมใส ไดกระทาการบชาดวยดอกอญชนเขยว. ดวยบญกรรมนน ทานทองเทยวอยในเทวโลกและมนษยโลก ใน


พทธปบาทกาลน บงเกดในเรอนมตระกลเพยบพรอมดวยสมบต ในกรง สาวตถ มนามวาจนทนะ เจรญวยแลว อยครองเรอนไดฟงธรรมใน สานกพระศาสดา ไดเปนพระโสดาบน. ทานไดบตรคนหนง ละฆราวาสบวชเรยนวปสสนากรรมฐานอยใน ปา มายงกรงสาวตถเพอถวายบงคมพระศาสดา อยในปาชา, ภรรยาเกา ทราบวาทานมาแลว จงประดบตกแตงพาเดกพรอมดวยบรวารเปนอนมาก ไปยงสานกของพระเถระดวยคดวา เราจะประเลาประโลมใหทานสกดวย มายาหญงเปนตน. พระเถระเหนหญงนนกาลงเดนมาแตทไกล คดวา บดนเราจกไมใชเปนวสยของนาง จงบาเพญวปสสนาตามทเรมไว ไดม อภญญา ๖ ดวยเหตนน ทานจงกลาวไวในอปทาน๑วา ในทไมไกลภเขาหมวนต มภเขาลกหนงชออจจละ พระพทธเจา๒พระนามวาสทสสนะ ประทบอยทซอกเขา เราถอดอกไมทเกดในปาหมพานต เหาะขนอากาศ ณ ท นน เราไดเหนพระพทธเจาผขามพนโอฆะ ไมมอาสวะ ครงนนเราถอเอาดอกอญชนเขยว จบเหนอเศยรเกลา แลว บชาแดพระสยมภพทธเจา ผแสวงหาประโยชน ใหญ ในกปท ๓๑ แตกปน เราไดเอาดอกไมใดบชา ดวยการบชานน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงพทธ- บชา เราเผากเลสทงหลายแลว . . . ฯ ล ฯ . . . พระพทธ- ศาสนาเราไดทาสาเรจแลว ดงน. กทานไดอภญญาแลว ยนอยบนอากาศแสดงธรรมแกนาง ใหนาง ๑. ข. อ. ๓๓/ขอ ๑๐๗. ๒.อรรถกถาวา พระปจเจกพทธเจา.


ตงอยในสรณะและศลแลว ตนเองไปยงท ๆ ตนเคยอยในกาลกอน. ถก ภกษผเปนสหายถามวา อาวโส อนทรยของทานผองใสนกแล ทานแทง ตลอดสจจะไดแลวกระมง เมอจะแสดงประวตของตน จงพยากรณ พระอรหตผลดวยคาถา๑นวา ภรรยาผปกคลมดวยเครองประดบลวนแตเปนทอง หอมลอมดวยหมทาส อมบตรเขามาหาเรา กเวลาทเรา เหนภรรยาผเปนมารดาของบตรของเรานนตกแตงรางกาย นงหมผาใหมเดนมา เปนดจบวงมจจราชดกไว ความทา ไวในใจโดยอบายอนแยบคาย กเกดขนแกเรา โทษแหง สงขารทงหลาย กเกดปรากฏแกเรา ความเบอหนายก ตงมน ลาดบนน จตของเราหลดพนแลวจากเลส ขอ ทานจงดความทแหงธรรมเปนธรรมดเลศ วชชา๓ เราได บรรลแลว เราไดทากจพระพทธศาสนาเสรจแลว. บรรดาบทเหลานน บทวา ชาตรเปน สฉนน ความวา ม รางกาย อนเครองประดบมเครองประดบศรษะเปนตน อนลวนแลว ดวยทองคาปกคลมไว โดยเปนเครองประดบ, อธบายวา ประดบดวย อาภรณทงปวง. บทวา ทาสคณปรกขตา ความวา การทาไวขางหนา คอแวดลอม ไปดวยหมทาสของตน ทประดบตกแตงแลวตามสมควร. บทวา องเกน ปตตมาทาย ความวา อมบตรตนดวยคดวา บตรนพงมความสาราญเพราะอาศยเรอน เพราะอาศยเราบาง. ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๓๑.


บทวา อายนต แปลวา กาลงเดนมา. บทวา สกปตตสส มาตร ไดแก หญงผใหบตรคอโอรสของ เราเกด. อธบายวา ภรรยาเกาของเรา. พระเถระสาคญการตดกามราคะ ของตนทงหมดน จงไดกลาวไวมาก. บทวา โยนโส อทปชชถ ความวา การกระทาไวในใจโดย อบายอนแยบคาย เกดขนแลวอยางนวา สมบตชอแมเหนปานน ถกชรา พยาธและมรณะครอบงา โอ สงขารทงหลายไมเทยง ไมยงยน ไมเปนท ไววางใจ. คาทเหลอมนยดงกลาวแลวในหนหลงนนแล. จบอรรถกถาจนทนเถรคาถาท ๙

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๓ - หนาท 50 ๑๐. ธมมกเถรคาถา

วาดวยคาถาของพระธมมกเถระ [๓๓๒] ธรรมแลยอมรกษาผประพฤตธรรม ธรรมอนบคคล ประพฤตดแลวยอมนาสขมาให นเปนอานสงสในธรรม อนบคคลประพฤตดแลว ผประพฤตธรรมยอมไมไปส ทคต สภาพทงสองคอ ธรรมและอธรรม ยอมมวบาก ไมเสนอกน อธรรมยอมนาไปสนรก ธรรมยอมนาใหถง สคต เพราะฉะนนแหละ บคคลเมอบนเทงอยดวยการ ใหโอวาททพระตถาคตผคงทตรสไวอยางน ควรทาความ พอใจในธรรมทงหลาย เพราะพระสาวกทงหลายของ พระตถาคตผประเสรฐ เปนนกปราชญ ตงอยแลวใน ธรรม นบถอธรรมวาเปนทพงอนประเสรฐสด ยอมนาตน ใหพนจากทกขได ผใดกาจดรากเหงาแหงหวฝ ถอนขาย คอตณหาไดแลว ผนนเปนผสนสงสาร ไมมกเลสเครอง กงวลอก เหมอนพระจนทรในวนเพญปราศจากโทษ ฉะนน. จบธมมกเถรคาถา

อรรถกถาธมมกเถรคาถาท ๑๐ คาถาของทานพระธมมกเถระมคาเรมตนวา ธมโม หเว ดงน. เรองนน มเหตเกดขนอยางไร ? พระเถระแมน ไดทาบญญาธการไวในพระพทธเจาในปางกอน


สงสมบญไวในภพนน ๆ ในกาลแหงพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา สข เปนนายพรานเนอ วนหนง เมอพระศาสดาทรงแสดงธรรมแกเทพ- บรษทในราวปา ยดเอานมตแหงเทศนาวา ธรรมนนพระองคตรส ดงน. ดวยบญกรรมนน ทานทองเทยวอยในเทวโลกและมนษยโลก ใน พทธปบาทกาลน บงเกดในตระกลพราหมณ ในโกศลรฐ ไดนามวา ธมมกะ เจรญวยแลว ไดความเลอมใสในการรบพระเชตวนมหาวหาร บวชแลว เปนเจาอาวาสอยในอาวาสใกลหมบานแหงหนง เปนผเพงโทษ ในวตรและมใชวตรของภกษทงหลายผอาคนตกะ อดทนไมได ดวยเหต นน ภกษทงหลายพากนละทงวหารนนหลกไป, ทานไดอยแตผเดยว อบาสกผเปนเจาของวหาร ฟงเหตนนแลวกราบทลเรองนนแดพระผม พระภาคเจา. พระศาสดาตรสเรยกภกษนนมาตรสถามความนน เมอภกษ- นนกราบทลวา อยางนนพระเจาขา จงตรสวา ภกษนเปนผไมอดทนแต ในบดนเทานนกหามได แมในกาลกอนเธอกเปนผไมอดทน อนภกษ ทงหลายทลวงวอนแลว จงแสดงรกขธรรม๑ เมอจะทรงประทานโอวาท แกเธอยง ๆ ขนไป จงตรส ๔ คาถา๒วา ธรรมแลยอมรกษาผประพฤตธรรม ธรรมอนบคคล ประพฤตดแลวยอมนาสขมาให นเปนอานสงสในธรรม อนบคคลผประพฤตดแลว ผประพฤตธรรมยอมไมไปทคต สภาพทงสองคอ ธรรมและอธรรม ยอมมวบากไมเสมอ กน อธรรมยอมนาไปสนรก ธรรมยอมนาไปสสคต เพราะฉะนนแหละ บคคลเมอบนเทงอยดวยการให ๑. รกขธรรมชาดก. ๒. ข. เถร. ๖๒/๓๓๒.


โอวาททพระตถาคตผคงทตรสไวแลวอยางน ควรทาความ พอใจในธรรมทงหลาย เพราะพระสาวกทงหลายของ พระตถาคตผประเสรฐ เปนนกปราชญ ตงอยแลวในธรรม นบถอธรรมวาเปนทพงอนประเสรฐสด ยอมนาตนใหพน จากทกขได ผใดกาจดรากเหงาแหงหวฝ ถอนขายคอ ตณหาไดแลว ผนนเปนผสนสงสาร ไมมกเลสเครอง กงวลอก เหมอนพระจนทรในวนเพญ ปราศจากโทษ ฉะนน. บทวา ธมโม ไดแก สจรตธรรมทงทเปนโลกยะและโลกตระ. บทวา รกขต ความวา ยอมรกษาจากอบายทกข และรกษาไว จากสงสารทกข เปนผมพระนพพานเปนทอาศย. บทวา ธมมจาร ไดแก ผประพฤตคอปฏบตธรรมนน. บทวา สจณโณ ความวา ธรรมอนบคคลประพฤตดแลว คอ เชอกรรมและผลแหงกรรม การทาความยาเกรงโดยความเคารพสงสมไว. บทวา สข ไดแก ความสขทงทเปนโลกยะและโลกตระ. ใน ๒ อยางนน อนดบแรก โลกยะ. ไดแกธรรมตางดวยกามาพจรธรรมเปนตน ยอมนาคอใหสาเรจเปนความสขตามทเปนของตน ในปจจบน ในการ อบต หรอในปรยายอนอก. สวนโลกตรสขควรจะกลาวไดวา ผทตง อยในธรรมอนเปนอปนสยแหงพระนพพานประพฤตแลว เพราะผไมม ธรรมอน เปนอปนสยกไมมพระนพพาน. บทวา เอสานสโส ธมเม สจณเณ น ทคคต คจฉต ธมมจาร ความวา ธรรมจารบคคลเมอ พระพฤตธรรมดแลว ยอมไมไปทคต อนมการประพฤตธรรมดนนเปน


เหต เพราะเหตนน ธรรมเมอบคคลประพฤตดแลว ยอมมอานสงสเปน กาไร. เพราะเหตทการไปสสคตกเพราะธรรมนนแหละ และการไปสทคต กเพราะอธรรมนนแหละ ฉะนนเพอจะแสดงวา สภาวะ ๒ เหลานคอ ธรรมและอธรรม มผลไมระคนกนและกน จงตรสคาถาท ๒ โดยนยม อาทวา น ห ธมโน ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา อธมโม ไดแก ทจรตอนเปนปฎปกษตอธรรม. บทวา สมวปากโน ไดแก ม วบากเสมอกน คอมผลเสมอกน. บทวา ตสมา ความวา เพราะธรรมและอธรรม มวบากตางกน ตามทกลาวแลวน. บทวา ฉนท ไดแก มความพอใจในความเปนผใครจะทา. บทวา อต โมทมาโน สคเตน ตาทนา ประกอบความวา เมอบคคลบนเทง คอถงความยนดดวยการใหโอวาท ทพระตถาคตผเสดจ ไปดแลว ผปฏบตชอบแลว เปนผคงท คอเปนเหตในการถงความเปนผ คงท มประการดงกลาวแลวอยางน ดวยประการฉะน พงทาความพอใจ ในธรรมทงหลาย. พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงวฏฏะดวยอนดบคามประมาณ เทาน บดนเมอจะทรงแสดงพระนพพาน จงตรสคามอาทวา ธมเม ตา ตงอยแลวในธรรม. คานนมอธบายดงนวา เพราะเหตทพระสาวก ของพระสคตผประเสรฐ และในบรรดาพระสคตผประเสรฐ แหงพระ- สมมาสมพทธเจาผประเสรฐ เปนนกปราชญผตงอยในธรรมของพระ- สมมาสมพทธเจาพระองคนน เปนผถงสรณะอนเลศอยางยง ยอมนาออก


คอยอมออกจากทกขในวฏฏะทงสน โดยภาวะเปนผตงอยในธรรม กลาวคอ สรณคมนนนนนเอง เพราะฉะนนแล พงการทาฉนทะในธรรมทงหลาย. เมอพระศาสดาทรงแสดงธรรมดวย ๓ คาถาเหลานอยางน นงอย อยางไรเทยว โดยกระแสแหงเทศนาเจรญวปสสนาบรรลพระอรหต ดวย เหตนนทานจงกลาวไวในอปทาน๑วา เมอกอน เราเปนพรานเนอเทยวอยในไพรวนอนสงด เงยบ ไดพบพระพทธเจาผปราศจากกเลสธล อนหม เทวดาหอมลอม กาลงทรงประกาศสจจะ ๔ ทรงแสดง อมตบท เราไดสดบธรรมอนไพเราะของพระพทธเจา ผ เผาพนธของโลกพระนามวาสข เรามจตเลอมใสในพระ- สรเสยง เรายงจตใหเลอมใสในพระองคทาน ผไมม บคคลเปรยบเสมอเหมอนแลว ขามพนภพทขามไดยาก ในกปท ๓๑ แตภตรกปน เราไดสญญาใดในกาลนน ดวย การไดสญญานน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงสญญา ในเสยง เราเผากเลสทงหลายแลว . . . ฯลฯ . . . พระ- พทธศาสนาเราไดทาเสรจแลว ดงน. ทานดารงอยแลวในพระอรหนโดยประการนน. กแล ครนทาน บรรลพระอรหตแลว เมอจะกราบทลคณวเศษทคนบรรลแดพระศาสดา จงไดพยากรณพระอรหตผลดวยคาถาสดทาย. บรรดาบทเหลานน บทวา วปโผฏโต แปลวา กาจดแลว อธบาย วา สลดออกดวยมรรคญาณ. ๑. ข. อ. ๓๓/ขอ ๑๐๘.


บทวา คณฑมโล ไดแก อวชชา. จรงอย อวชชานนยอมไหล คอซานไป ? ดกอนภกษ บทวา คณโฑ แล เปนชอแหงอปาทานขนธ ๕ รวมความวาเปนมล คอเปนเหตแหงอปาทานขนธ ๕ ชอวา คณฑะ หวฝ เพราะประกอบดวยมลแหงทกข เพราะเปนทไหลออกของสงอนไม สะอาด คอกเลส เพราะเกดขน แก แตกดบ และพองขน สก แตกไป. บทวา ตณหาชาโล สมหโต ความวา ขายกลาวคอตณหา อน ถอนไดแลวดวยมรรค. บทวา โส ขณสสาโร น จตถ ก จน คอความ ความวา เรานนชอวา เปนผสนสงสารแลว เพราะเราละตณหาและอวชชาไดเเลวอยางน เพราะ เราละมลแหงภพไดแลวนนแล กเลสเครองกงวลมราคะเปนตน จงไมม และเกดขนไมได. บทวา จนโท ยถา โทสนา ปณณมาสย ความวา พระจนทร ปราศจากโทษมเมฆและหมอกเปนตน ในเวลาพระจนทรเตมดวงในวน เพญฉนใด แมเรากฉนนน ชอวาเปนผปราศจากกเลสเครองกงวลมราคะ เปนตน เพราะบรรลพระอรหต ไดเปนผมสวนแหงธรรมอนบรบรณ ฉะนแล. จบอรรถกถาธมมกเถรคาถาท ๑๐


๑. สปปกเถรคาถา

วาดวยคาถาของพระสปปกเถระ [๓๓๓] เมอใด นกยางทงหลายมขนอนขาวสะอาดถกความ กลวตอเมฆคกคามแลว ปรารถนาจะหลบซอนอยในรง บนเขาไปสรง เมอนน แมนาอชกรณยอมยงเราใหยนด เมอใด นกยางมขนขาวสะอาดด ถกความกลวตอเมฆดา คกคามแลวไมเหนทหลบล จงแสวงหาทหลบล เมอนน แมนาอชกรณยอมยงเราใหยนด ตนหวาทงหลาย ทงสองขางแหงแมนาอชกรณ ทาฝงแมนาขางหลงแหง ถาใหญของเราใหงาม จะไมยงสตวอะไรใหยนด ในหมนน ไดเลา กบทงหลายมปญญานอย พนดแลวจากหมแหงง มพษและงไมมพษ พากนรองดวยเสยงอนไพเราะ วนน เปนสมยทอยปราศจากภเขาและนากหามได แมนา อชกรณนเปนแมนาปลอดภย เปนแมนาเกษมสาราญ รนรมยด. จบสปปกเถรคาถา

อรรถกาถาสปปกเถรคาถาท ๑๑ คาถาของทานพระสปปกเถระ มคาเรมตนวา ยทา พลากา ดงน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร . พระเถระแมน ไดกระทาบญญาธการไวในพระพทธเจาในปางกอน

สงสมบญไวในภพนน ๆ ในกปท ๓๑ แตภทรกปน บงเกดเปนนาคม


อานภาพมาก เมอพระปจเจกพทธเจา นามวาสมภวะ นงเขาสมาบตในกลาง แจง ทานถอเอาดอกปทมดอกใหญกนไวเหนอศรษะ ไดกระทาการบชา. ดวยบญกรรมนน ทานทองเทยวไปในเทวโลกและมนษยโลก ใน พทธปบาทกาลนบงเกดในตระกลพราหมณ ในกรงสาวตถ ไดนามวา สปปกะ ถงความเปนผรเดยงสาแลว ฟงธรรมในสานกพระผมพระภาคเจา ไดศรทธาบวชเรยนพระกรรมฐาน อย ณ เลณครวหาร ใกลฝงแมนา ชอวาอชกรณ ไมนานนกกบรรลพระอรหต ดวยเหตนน ทานจงกลาวไว ในอปทาน๑วา ในทไมไกลภเขาหมวนต มภเขาลกหนงชอโรมสะ ครงนนพระพทธเจาพระนามวา สมภวะ ประทบอย กลางแจง เราออกจากทอยไปถอเอาดอกปทมบชา เรา ถอดอกปทมบชาอยวนหนง แลวจงไดกลบทอย ในกป ท ๓๑ แตกปน เราไดบชาพระพทธเจาใด ดวยการบชา นนเราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงพทธบชา เราเผา กเลสทงหลายแลว ...ฯลฯ... พระพทธศาสนาเราไดทา เสรจแลว ดงน. ทานบรรลพระอรหตแลวมายงกรงสาวตถ เพอถวายบงคมพระ- ศาสดา อนญาตทงหลายอปฏฐากอยในทนน ๒-๓ วน แสดงธรรม ใหญาตทงหลายตงอยในสรณะและศล ไดเปนผประสงคจะไปตามทกลาว แลวนนแล. ญาตทงหลายออนวอนวา ขอทานจงอยในทนเถดขอรบ ๑. ข. อ. ๓๓/ขอ ๑๑๐.


พวกกระผมจะปฏบต. ทานแสดงอาการไปแลวยนอย เมอจะประกาศ ความยนดยงในวเวก โดยการแสดงอางระบถงสถานททตนอย จงได กลาว ๔ คาถาวา เมอใด นกยางทงหลายมขนอนขาวสะอาดถกความ กลวตอเมฆคกคามแลว ปรารถนาจะหลบซอนอยในรง บนเขาไปสรง เมอนน แมนาอชกรณยอมยงเราใหยนด เมอใดนกยางมขนขาวสะอาดด ถกความกลวตอเมฆดา คกคามแลว ไมเหนทหลบล จงแสวงหาทหลบล เมอนน แมนาอชกรณยอมยงเราใหยนด ตนหวาทงหลาย ทงสองขางแหงแมนาอชกรณ ทาฝงสมนาขางหลงแหง ถาใหญของเราใหงาม จะไมยงสตวอะไรใหยนดในทนน ไดเลา กบทงหลายมปญญานอย พนดแลวจากหมแหง งพษและงไมมพษ พากนรองดวยเสยงไพเราะ วนน เปนสมยทอยปราศจากภเขาและแมนากหามได แมนา อชกรณนเปนแมนาปลอดภย เปนแมนาเกษมสาราญ รนรมยด. บรรดาบทเหลานน บทวา ยทา แปลวา ในกาลใด. บทวา พลากา แปลวา นกยาง. บทวา สจปณฑรจฉทา แปลวา มขนขาวสะอาดบรสทธ. บทวา กาฬสส เมฆสส ภเยน ตชชตา ความวา ถกความกลว แตฝนจากการคารามแหงเมฆในฤดฝน คลายภเขาอญชนดาเพราะนา จานวนมากหมหอไว คกคามทาใหหวาดกลวแลว.


บทวา ปเลหต ความวา จกบนไปจากทหากน. บทวา อาลย แปลวา ทอย คอรงของตน. บทวา อาลเยสน ความวา ปรารถนาจะหลบซอนอยในรงเทานน. บทวา ตทา นท อชกรณ รเมต ม ความวา ในฤดฝนตกนน แมนา ชอวา อชกรณ เตมไปดวยนาใหม ไดแก ฝงแมนา ซงพดเอาสงทพด ไปได ยอมยงเราใหยนด คอยงจตของเราใหยนด เพราะฉะนน ทานจง ประกาศความยนดยงในวเวก โดยแสดงอางพเศษถงฤดและประเทศ. บทวา สวสทธปณฑรา ไดแก มสขาวสะอาดหมดจด, อธบายวา มสไมเจอปน คอมสขาวลวน. บทวา ปรเยสต แปลวา ยอมแสวงหา. บทวา เลณ แปลวา ทเปนทอย. บทวา อเลณทสสน ไดแก ไมเหนทอย. อธบายวา ชอวาไมเหน ทหลบล เพราะเมอกอนไมมทอยประจา. บดน ในเวลาฤดฝนตกถก ความกระหมของเมฆคกคาม จงตองจากรงแสวงหาทอย เพราะฉะนน จงตองทารงอนเปนทอยประจา. บทวา ก น ตตถ ฯเปฯ ปจฉโต ความวา ตนหวาทงหลาย นอมกง ททรงผลหนกลง มใบเปนรมเงาสนท ตลอดกาลเปนนตย ใหฝงแมนา คอให ๒ ฝงแมนาอชกรณ ขางหลงถาใหญอนเปนทอยของเราใหงามใน ทนน และทงขางโนนขางน จะยงสตวอะไร ๆ ใหไมยนดในทนนเลา คอ ยอมใหสตวทงปวงยนดทเดยว. บทวา ตามตมทสงฆสปปหนา ความวา พษง ทานเรยกวา อมตะ งพษทงหลายชอวา อมตมทา เพราะอรรถวา สตวทงหลาย ยอมตายดวย


งพษนน หมแหงงเหลานน ชอวา หมแหงงพษ. เราละแลว คอปราศจาก แลวดวยดจากงพษนน. กบทงหลายมปญญานอย พากนรองดวยเสยงอนไพเราะ คอยอมทา ทนนใหเลอนลนดวยเสยงอนไพเราะ. บทวา นาชช ครนทห วปปวาสสมโย ความวา วนน คอบดน ไมเปนสมยทปราศจากแมนาซงตกจากภเขาแมเหลาอน แตเมอวาโดย พเศษ แมนาอชกรณปลอดภย เพราะเวนจากปลารายและจระเขเปนตน. ชอวาปลอดโปรง เพราะสมบรณดวยพน ทา และ หาดทรายทด อธบายวา นายนดนารนรมยใจดวยด เพราะฉะนน ใจของเรายอมยนดในทนน นนแล. กแลวครนกลาวอยางนแลว สละญาตทงหลาย ไปยงทอยของตน ตามเดม. ดวยการแสดงความยนดยงในสญญาคาร คานแหละ เปนคา พยากรณพระอรหตผลของพระเถระ ฉะนแล. จบอรรถกถาสปปกเถรคาถาท ๑๑


๑๒. มทตเถรคาถา

วาดวยคาถาของพระมทตเถระ [๓๓๔] เรามความตองการเลยงชพ ไดบรรพชาอปสมบทแลว ภายหลงกลบไดศรทธา มความเพยรบากบนมนคง โดย ตงใจวา รางกายของเรานจงแตกทาลายไป เนอหนง ของเราพงเหอดแหงไป แขงขาทงสองของเราจะหลดจาก ทตอแหงเขาทงสอง ตกลงไปทพนดนกตามท เมอเรา ยงถอนลกศร คอ ตณหาไมได เราจกไมกน ไมดม จกไมออกจากวหาร และจกไมเอนกายนอน ขอทานจงด ความเพยรและความบากบนของเรา ผอยดวยความตงใจ อยางนน เราไดบรรลวชชา ๓ แลว ไดทากจพระพทธ- ศาสนาเสรจแลว. จบมทตเถรคาถา พระเถระทกลาวคาถาองคละ ๔ คาถา รวมเปน ๕๒ คาถา รวม เปนพระเถระ ๑๓ องค คอ :- ๑. พระนาคสมาลเถระ ๒. พระภคเถระ ๓. พระสภยเถระ ๔. พระนนทกเถระ ๕. พระชมพกถระ ๖. พระเสนกเถระ ๗. พระ- สมภตเถระ ๘. พระราหลเถระ ๙. พระจนทนเถระ ๑๐. พระธรรมกเถระ ๑๑. พระสปปกเถระ ๑๒. พระมทตเถระ. จบจตกกนบาตท ๔


อรรถกถามทตเถรคาถาท ๑๒ คาถาแหงทานพระมทตเถระ มคาเรมตนวา ปพพช ดงน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร ? พระเถระแมน ไดกระทาบญญาธการไวในพระพทธเจาในปางกอน สงสมบญไวในภพนน ๆ ในกาลแหงพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา วปสส บงเกดในเรอนมตระกล ถงความเปนผรเดยงสาแลว วนหนงเหน พระศาสดามจตเลอมใส ไดถวายเตยง ๆ หนง. ดวยบญกรรมนน ทานทองเทยวไปในเทวโลกและมนษยโลก ใน พทธปบาทกาลนบงเกดในตระกลคฤหบด ในโกศลรฐ ไดนามวา มทตะ ถงความเปนผรเดยงสา กสมยนนตระกลนนไดถกพระราชาพวพนอยดวย กรณยกจบางอยางทเดยว. ทานมทตะไดกลวแตราชภย ไดหนเขาไปสปา เขาไปยงทอยของพระขณาสพเถระรปหนง. พระเถระรวาทานกลวจงปลอบวา อยากลวเลย. ทานถามวา ขาแต ทานผเจรญ ภยของกระผมนจกสงบโดยกาลประมาณเทาไรหนอ เมอ พระเถระกลาววา ลวงไป ๗-๘ เดอน จงกลาววา กระผมไมสามารถจะ ยบยงอยไดตลอดกาลประมาณเทานน กระผมจกบวชขอรบ ขอทานจงบวช ใหกระผมเถดดงนแลวจงบวช เพอรกษาชวตไว, พระเถระใหเธอบวชแลว . ทานครนบวชแลว ไดศรทธาในพระศาสนา แมเมอภยสงบแลว การทาสมณธรรมนนแหละใหรงโรจน เรยนพระกรรมฐาน เมอการทา วปสสนากรรม จงกระทาปฏญญาโดยนยมอาทวา เรายงไมบรรลพระอรหต แลวจกไมออกไปภายนอกจากหองทอยน จงบาเพญวปสสนาบรรลพระ- อรหต. ดวยเหตนนทานจงกลาวไวในอปทาน๑วา ๑. ข. อ. ๓๓/ขอ ๑๑๒.


เราเลอมใส ไดถวายเวจกฎหลงหนนง แดพระผม พระภาคเจา เชษฐบรษของโลก ผคงท พระนามวาวปสส ดวยมอของตน เราไดยานชาง ยานมาและยานทพย เราไดบรรลธรรมเปนทสนอาสวะ กเพราะการถวายเวจกฎ นน ในกปท ๙๑ แตกปน เราไดถวายเวจกฎใด ดวยการ ถวายเวจกฎนน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงการ ถวายเวจกฎ เราเผากเลสทงหลายแลว... ฯลฯ ... พระ- พทธศาสนาเราไดทาเสรจแลว ดงน. กแล ครนทานบรรลพระอรหตแลว เสวยวมตตสข ถกพวกภกษ ผเปนสหาย ถามถงการททานบรรล เมอจะแสดงอาการทตนดาเนนจง กลาว ๔ คาถา๑วา เรามความตองการเลยงชพ ไดบรรพชาอปสมบทแลว ภายหลงกลบไดศรทธา มความเพยรบากบนมนคง โดย ตงใจวารางกายของเรานจงแตกทาลายไป เนอหนงของ เราพงเหอดแหงไป แขงขาทงสองของเราจะหลดจาก ทตอแหงเขาทงสอง ตกลงไปทพนดนกตามท เมอเรายง ถอนลกศร คอ ตณหาไมได เราจกไมกน ไมดม จกไม ออกจากวหาร และจกไมเอนกายนอน ขอทานจงดความ เพยรและความบากบนของเรา ผอยดวยความตงใจอยาง นน เราไดบรรลวชชา ๓ แลว ไดทากจพระพทธศาสนา เสรจแลว. ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๓๔.


บรรดาบทเหลานน บทวา ชวกตโถ ไดแก ผตองการเลยงชพ คอประกอบการเลยงชพ. อธบายวา เราบวชเพอตองเลยงชพอยางนวา เราบวชในทนจกปลอดภย ไมลาบากเปนอยโดยสบาย. บทวา ลทธาน อปสมปท ความวา ตงอยในบรรพชาเปนสามเณรกอนแลว ไดอปสมบท ดวยญตตจตตถกรรม. บทวา ตโต สทธ ปฏลภ ความวา ตงแตเวลาททานอปสมบท แลวนน ทานกคบหาแตกลยาณมตร เรยน ๒ มาตกา, อนโมทนา ๓, สตร บางสตร สมถกรรมฐาน และวปสสนาวธ เหนความทพระพทธเจาม อานภาพมาก ไดศรทธาในพระรตนตรยวา พระผมพระภาคเจาตรสรเอง โดยชอบ, พระธรรมอนพระองคตรสดแลว พระสงฆปฏบตดแลว. บทวา ทฬหวรโย ปรกกม ความวา เปนผไดศรทธาอยางนแลว กระทากรรมวปสสนา ไมนานนกกเปนผมนคงถาวร บากบนในการแทง ตลอดสจจะ เรมตงไวโดยชอบในการละอกศลธรรม ในการถงพรอมดวย กศลธรรม. กเพอแสดงประการทเราบากบนจงกลาวคามอาทวา กาม ดงน. บทวา กาม ความวา จงแตกไปตามปรารถนา หรอโดยสวนเดยว. บทวา อย กาโย ความวา กายเนาของเราน หากแตกไปดวยความ เพยรเครองเผากเลสน จงแตกไป คอจงขาดแตกไป. บทวา มสเปส วสยร ความวา หากชนเนอจะเหอดแหงไปจาก กายน ดวยความบากบนมนนกจงเหอดแหงไป คอจงกาจดไปจากทน และทน.


บทวา อโภ ชณณกสนธห ชงฆาโย ปปตนต เม ความวา แขงขาทงสองของเราพรอมดวยทตอแหงแขง จงแตกตกไปทพนดน กตามเถด. บาลวา ม ดงนกม บาลนน กมความอยางนน. คาทเหลอ มนยดงกลาวแลวในหนหลง. จบอรรถกถามทตเถรคาถาท ๑๒ จบปรมตถทปน อรรถกถาขททกนกาย เถรคาถา จตกกนบาต


เถรคาถา ปญจกนบาต

๑. ราชทตตเถรคาถา วาดวยคาถาของพระราชทตตเถระ [๓๓๕] ภกษไปปาชาผดบ ไดเหนซากศพหญงคนหนงซงเขา ทงไวในปาชา มหมหนอนฟอนกดกนอย กธรรมดาคนท ชอบสวยชอบงาม บางพวกไดเหนซากศพอนเปนของเลว- ทราม ยอมเกลยด แตความกาหนดรกใครยอมเกดแกเรา เราเปนเหมอนคนตาบอด เพราะไมเหนของไมสะอาดท ไหลออกจากทวารทง ๙ ในซากศพนน ภายในเวลาหง ขาวหมอหนงสก เราหลกออกจากทนน เรามสต- สมปชญญะ เขาไปสทควรแหงหนง ทนน การกระทา ไวในใจโดยอบายอนชอบจงเกดขนแกเรา โทษปรากฏ แกเรา ความเหนอยหนายกตงมน ลาดบนน จตของเรา หลดพนจากกเลส ขอทานจงดความทธรรมเปนธรรม ดเลศเถด เพราะวชชา ๓ เราไดบรรลแลว เราไดทากจ พระพทธศาสนาเสรจแลว. จบราชทตตเถรคาถา


อรรถกถาปญจกนบาต อรรถกถาราชทตตเถรคาถาท ๑ ในปญจกนบาต คาถาของทานพระราชทตตเถระ มคาเรมตนวา ภกข สวถก คนตวา ดงน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร ? พระเถระแมน ไดกระทาบญญาธการไวในพระพทธเจาในปางกอน สงสมไวในภพนน ๆ ในกปท๑๔ แตภทรกปน เมอโลกวางพระพทธเจา บงเกดในเรอนมตระกล ถงความเปนผรเดยงสาแลว วนหนง เขาไป ยงไพรวนดวยกรณยกจบางอยาง เหนพระปจเจกพทธเจาองคหนงนงท โคนไมในไพรวนนน มจตเลอมใสไดถวายผลมะกอก อนบรสทธด. ดวยบญกรรมนน ทานทองเทยวไปในเทวโลกและมนษยโลก ใน พทธปบาทกาลน บงเกดในตระกลแหงพอคาเกวยน ในกรงสาวตถ มารดาบดาไดตงชอทานวา ราชทตตะ เพราะอาราธนาทาวเวสวณมหาราช ไดมา. ทานเจรญวยแลวเอาเกวยน ๕๐๐ เลมบรรทกสนคา ไดไปยง กรงราชคฤหโดยการคาขาย. กสมยนน หญงแพศยาคนหนงในกรงราชคฤห มรปงามนาดนาชม เพราะประกอบดวยความเปนผเลอโฉมอยางยง จงไดทรพยวนละ ๑,๐๐๐ ครง บตรของพอคาเกวยนใหทรพย ๑,๐๐๐ แกหญงแพศยานนทก ๆ วน สาเรจการอยรวมกน ไมนานนก ทรพยทงหมดกสนไป เปนคนทกข ยาก เมอไมไดรวมวตถแมสกวาอาหารและเครองนงหม เทยวหมนเวยนไป ขางโนนขางน ไดถงความสงเวชแลว. วนหนงทานไดแกไปยงพระเวฬวน มหาวหารกบอบาสกทงหลาย.


กสมยนน พระศาสดาแวดลอมไปดวยบรษทเปนอนมาก ประทบ นงแสดงธรรมอย. ทานนงอยททายบรษท ฟงธรรมในสานกพระศาสดา ไดศรทธาบวชแลว สมาทานธดงคอยในปาชา ในกาลนน บตรของพอคา เกวยนคนหนง ไดใหทรพยพนหนงแลวอยรวมกบหญงแพศยานน. และ หญงแพศยานน เหนรตนะมคามากในมอของเขา ใหเกดความโลภขน จงใหผเปนนกเลงเหลาอนฆาใหตายแลวถอเอารตนะนน. ลาดบนน พวก มนษยรเรองนนของบตรพอคาเกวยนนนแลว จงสงพวกนนมนษยผสอดแนม ไป มนษยผสอดแนมเหลานนไดเขาไปยงเรอนหญงแพศยานน ในเวลา ราตร พากนฆานางใหตายโดยไมทาผวใหถลอก แลวทงไวในปาชา. พระราชทตตเถระ เทยวอยในปาชาเพอถอเอาอสภนมต เขาไปเพอ ทาไวในใจซงซากศพของหญงเพศยานน โดยเปนของปฏกล กระทาไว ในใจโดยแยบคายสนวาระเลกนอย กระทาไวในใจโดยอบายไมแยบคาย โดยภาวะทตายแลวไมนาน โดยทสนขบานและสนขจงจอกไมกระทบ กระทงผวเปนตน และเปนวตถวสภาคไมถกสวนกน ใหเกดกามราคะ ขนในรางนน มใจสลดยงนก อบรมจตของตน หลกไป ณ ทสมควร สวนขางหนง โดยครเดยว แลวถอเอาเฉพาะอสภนมตทปรากฏตงแตตน เทานน การทาไวในใจโดยแยบคาย ทาฌานใหเกดขน ทาฌานนนให เปนบาท เรมตงวปสสนาบรรลพระอรหตในขณะนนนนเอง. ดวยเหตนน ทานจงกลาวไวในอปทาน๑วา เราไดเหนพระสยมภพทธเจา ผไมทรงพายแพอะไร ในปาใหญ จงไดเอาผลมะกอกมาถวายแดพระสยมภ ๑. ข. อ. ๓๓/ขอ ๑๑๒.


ในกปท ๓๑ แตภทรกปน เราไดถวายผลไมใดในกาลนน ดวยการถวายผลไมนน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหง การถวายผลไม เราเผากเลสทงหลายแลว . . . ฯลฯ . . . พระพทธศาสนาเราไดทาเสรจแลว ดงน. กครนทานบรรลพระอรหตแลว พจารณาการปฏบตของตน เกด ปตโสมนส ไดกลาว ๕ คาถา๑เหลานวา ภกษไปปาชาผดบ ไดเหนซากศพผหญงคนหนง ทเขา ทงไวในปาชา มหมหนอนฟอนกดกนอย กธรรมดาคนหนง ชอบสวยชอบงามบางพวกไดเหนซากศพ อนเปนของเลว- ทราม ยอมเกลยด แตความกาหนดรกใครยอมเกดแกเรา เราเปนเหมอนคนตาบอด เพราะไมเหนของไมสะอาดท ไหลออกจากทวารทง ๙ ในซากศพนน ภายในเวลาหงขาว หมอหนงสก เราหลกออกจากทนน เรามสตสมปชญญะ เขาไปสทควรแหงหนง ทนน การกระทาไวในใจโดยอบาย อนชอบจงเกดขนแกเรา โทษปรากฏแกเรา ความเหนอย หนายกตงมน ลาดบนน จตของเรากหลดพนจากกเลส ขอทานจงดความทธรรมเปนธรรมดเลศเถด เพราะวชชา ๓ เราไดบรรลแลว เราไดทากจในพระพทธศาสนาเสรจ แลว. บรรดาบทเหลานน บทวา ภกข สวถก คนตวา ความวา ชอวา ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๓๕.


ภกษ เพราะเหนภยในสงสาร เขาไปใกลปาชาผดบ เพอตองการอสภ- กรรมฐาน. กคาวา ภกข น พระเถระกลาวคานดวยตนเองหมายเอาตน. พงทราบวเคราะหในบทวา อตถ ดงตอไปน ชอวา ถ คอมาตคาม เพราะเปนทไปคอไหลไปแหงเลอดคอสกกะ โดยภาวะเปนทสบตอแหงสตว. อนง เมอวาดวยภาษาเดม ภาษาทถกอยางน ทานเรยกวา อตถ ดงนกม อนง ในบรรดาหญงมหญงหมนเปนตนกมบญญตวาหญง เพราะเปน เสมอนกบหญงนน และเพราะไมลวงสภาวะความเปนหญงไปได. กดวย บทวา อตถ น พระเถระกลาวถงซากศพหญง. บทวา อชฌต แปลวา อนสละแลว คออนเขาทอดทงแลว เพราะ เปนสงทนาตเตยนนนเอง ไดแก อนเขาทงแลวโดยภาวะทไมมความอาลย. บทวา ขชชนต กมห ผฏ ความวา เปนของเตมไปดวยหมหนอน กดกนอย. บทวา ย ห เอเก ชคจฉนต มต ทสวาน ปาปก ความวา ผท มชาตหลดพนพวกหนง ยอมเกลยด ทงไมปรารถนาจะดซากศพทชวชา ลามก ซงตายไปแลว เพราะปราศจากอายไออนและวญญาณ. บทวา กามราโค ปาตรห ความวา กามราคะ ไดปรากฏคอไดเกด แกเราแลว เพราะไมมการใสใจโดยแยบคายเปนกาลง ในซากศพนน. บทวา อนโธว สวต อห ความวา ของอนไมสะอาดไหลออกจาก ทวารทง ๙ ในซากศพนน เมอมนกาลงไหลอย เรากเปนเหมอนคนบอด เพราะไมเหนของอนไมสะอาด. ดวยเหตนน ทานจงกลาววา


คนกาหนดยอมไมรอรรถ คนกาหนดยอมไมรเหน ธรรม ความมดบอดยอมมในคราวทคนถกราคะครอบงา. และอาจารยบางพวกกลาววา "ดกอนพราหมณ กามฉนทแล กระทาซง ความเปนดงคนบอด และวากระทาใหเปนดงคนไมมจกษ," แตในทน อาจารยบางพวกลง ต อาคม แลวกลาวความวา ความไมเปนไปในอานาจ เพราะถกกเลสกลมรม หรอเปนไปในอานาจแหงกเลส. อาจารยอกพวก หนงกลาวบาลวา อนโธว อสต อห เราเปนผไมมสตดงคนบอด แลว กลาววา เราเปนผเวนจากสตเหมอนคนบอดเพราะกามราคะ แตคาทงสอง นนไมมในบาล. บทวา โอร โอทนปากมหา ความวา ภายในเวลาทหมอขาวสก ครงหนง คอขาวสกในทะนานแหงขาวสารทลางเปยกชมดแลว ยอมสกโดย เวลาเทาใด ภายในเวลาแตกาลเทานนนนแล โดยกาลรวดเรวแมแตกาล นน เราเมอบรรเทาราคะหลกออกจากทนน ราคะเกดขนแลวแกเราผยน อยในทใด เราหลกไปแลว ปราศไปแลวจากทนน. เราหลกไปมสตมสมปชญญะ เขาไปตงสมณสญญาไว ชอวามสต โดยมนสการถงสตปฏฐาน และเปนผชอวามสมปชญญะ เขาไปใกลทควร สวนขางหนง ไดนงเขาสมาธ เพราะรสภาวะแหงธรรมโดยชอบนนเอง คาวา กเมอเรานงแลว แตนนมนสการเกดขนแกเราแลว คอเกดขน แลวโดยแยบคาย ดงนเปนตนทงหมด มนยดงกลาวในหนหลงนนแลฉะน. จบอรรถกถาราชทตตเถรคาถาท ๑


๒. สภตเถรคาถา วาดวยคาถาของพระสภตเถระ [๓๓๖] บรษผประสงคจะทาธรกจ เมอประกอบตนในกจท ไมควรประกอบ ถาเมอขนประพฤตอยอยางนน กไมพง ไดสาเรจผล การประกอบในกจทไมควรประกอบนน มใช ลกษณะบญ ถาบคคลใด ไมถอนความเปนอยอยาง ลาบาก แลวมาสละธรรมอนเอกเสย บคคลนนกพงเปน ดงคนกาล ถาสละทงคณธรรมแมทงปวง ผนนกพงเปน เหมอนคนตาบอด เพราะไมเหนธรรมทสงบและธรรมไม สงบ บคคลพงทาอยางใด พงพดอยางนนแล ไมพงทา อยางใด ไมพงพดอยางนน บณฑตทงหลายยอมกาหนด รวา บคคลผไมทา ดแตพดนนมมาก ดอกไมงาม มส แตไมมกลน ฉนใด วาจาอนเปนสภาษต ยอมไมมผลแก บคคลผไมทาอย กฉนนน ดอกไมงาม มส มกลนฉนใด วาจาอนเปนสภาษตยอมมผลแกบคคลผทาอยฉะนน. จบสภตเถรคาถา

อรรถกถาสภตเถรคาถาท ๒ คาถาของทานพระสภตเถระ มคาเรมตนวา อโยเค ดงน. เรอง นนมเหตเกดขนอยางไร ?


พระเถระแมน ไดทาบญญาธการไวในพระพทธเจาในปางกอน สงสมบญไวในภพนน ๆ ในกาลแหงพระผมพระภาคเจาพระนามวากสสปะ บงเกดในตระกลคหบดมหาศาล ในกรงพาราณส ถงความเปนผรเดยงสา แลว วนหนง ฟงธรรมในสานกของพระศาสดามจตเลอมใส ตงอยใน สรณะและศล ไดใหเชดทาพระคนธกฎของพระศาสดา ดวยของหอม ๔ อยาง (จนทนแดง, กานพล, กฤษณา, กายาน) เดอนละ ๘ ครงทก เดอน. ดวยบญกรรมนน ทานเปนผมรางกายหอมตลบในทเกดแลว ๆ ในพทธปบาทกาลนบงเกดในตระกลคฤหบดในมคธรฐ ไดนามวา สภตะ เจรญวยแลวละฆราวาส เพราะความทตนเปนผมอธยาศยในการสลดออก จงบวชในเดยรถย เมอไมไดสงอนเปนสาระในทนน เหนสมณพราหมณ เปนอนมาก มอปตสสะโกสตะและเสละเปนตน บวชในสานกของพระ- ศาสดาเสวยความสขในความเปนสมณะ ไดศรทธาในพระศาสนา จงบวช แลวใหอาจารยและอปชฌายยนด เรยนพระกรรมฐาน อยโดยวเวก เจรญ วปสสนาบรรลพระอรหต. ดวยเหตนน ทานจงกลาวไวในอปทาน๑วา ในภทรกปน พระพทธเจามพระนามวา กสสป ผเปน พงศพนธพรหม ทรงยศใหญ ประเสรฐกวานกปราชญ ทงหลาย ไดเสดจอบตขนแลว พระองคสมบรณดวย อนพยญชนะ มพระลกษณะอนประเสรฐ ๓๒ ประการ มพระรศมลอมรอบขางละวา ประกอบดวยขายรศม ทรง ๑. ข. อ ๓๓/ขอ ๑๔๐.


ยงสตวใหยนดไดเหมอนพระจนทร แผดแสงเหมอน พระอาทตย ทาใหเยอกเยนเหมอนเมฆ เปนบอเกดแหง คณเหมอนสาคร มศลเหมอนแผนดน มสมาธเหมอน ขนเขาหมวนต มปญญาเหมอนอากาศ ไมของเหมอน กบลม ครงนน เราเกดในสกลใหญ มทรพยและธญญา- หารมากมาย เปนทสงสมแหงรตนะตาง ๆ ในพระนคร พาราณส เราไดเขาเฝาพระองคผเปนนายกของโลก ซง ประทบนงอยกบบรวารมากมาย ไดสดบอมตธรรมอนนา มาซงความยนดแหงจต พระพทธองคทรงพระมหาปรส- ลกษณะ ๓๒ ประการ มนกขตฤกษดเหมอนพระจนทร ทรงสมบรณดวยอนพยญชนะ บานเหมอนตนพญารง อนขายคอพระรศมแวดวง มพระรศมรงเรอง เหมอน ภเขาทอง มพระรศมลอมรอบดานละวา มรศมนบดวย รอยเหมอนอาทตย มพระพกตรเหมอนทองคา เปนพระ- พชตมารผประเสรฐ เปนเหมอนภเขาอนใหเกดความ ยนด มพระหฤทยเตมดวยพระกรณา มพระคณปานดง สาคร มพระเกยรตปรากฏแกโลก เหมอนเขาสเนรซง เปนภเขาสงสด มพระยศ เปนทปลมใจ เปนผประกอบ ดวยปญญาเชนเดยวกบอากาศ เปนนกปราชญ มพระทย ไมของในททงปวงเหมอนลม เปนผนา เปนทพงของ สรรพสตว เหมอนแผนดน เปนมนผสงสด อนโลกไม


เขาไปฉาบทาได เหมอนปทมไมคดนาฉะนน เปนผเชน กบกองไฟเผาหญาคอวาทะลวงโลก พระองคเปนเสมอน ยาบาบดโรค ทาใหยาพษคอกเลสพนาศ ประดบดวย กลนคอคณเหมอนภเขาคนธมาทน เปนนกปราชญทเปน บอเกดแหงคณ ดจดงสาครเปนบอเกดแหงรตนะทงหลาย ฉะนน และเปนเหมอนมาสนธพอาชาไนย เปนผนาไป ซงมลทนคอกเลส ทรงยายมารและเสนามารเสยได เหมอนนายทหารใหญผมชยโดยพเศษ ทรงเปนใหญ เพราะรตนะคอโพชฌงค เหมอนพระเจาจกรพรรด ทรง เปนผเยยวยาพยาธคอโทสะเหมอนกบหมอใหญ ทรง เปนหมอผาฝคอทฏฐ เหมอนศลยแพทยผประเสรฐสด ครงนน พระองคทรงสองโลกใหโชตชวง อนมนษยและ ทวยเทพสกการะ เปนดงพระอาทตยสองแสงสวางใหแก นรชน ทรงแสดงปฐมเทศนาในบรษททงหลาย พระ- องคทรงพราสอนอยางนวา บคคลจะมโภคทรพยมาก ไดเพราะทางาน จะเขาถงสคตกเพราะศล จะดบกเลส ไดเพราะภาวนา ดงน บรษททงหลายฟงเทศนานน อน ใหเกดความแชมชนมาก ไพเราะทงเบองตนทามกลาง และทสด มรสใหญประหนงนาอมฤต เราไดสดบพระ- ธรรมเทศนาอนไพเราะด กเลอมใสในพระศาสนาของ พระพชตมาร จงถงพระสคตเจาเปนสรณะ นอบนอม


ตราบเทาสนชวต ครงนนเราไดเอาของหอมมชาต ๔ ทา พนพระคนธกฎของพระมหามนเดอนหนง ๘ วน โดยตง ปณธานใหสรระทปราศจากกลนหอมไดมกลนหอม ครง นนพระพชตมาร ไดพยากรณเราผอยากไดกายมกลนหอม วา นระใดเอาของหอมทาพนพระคนธกฎคราวเดยว ดวย ผลของกรรมนน นระนนเกดในชาตใด ๆ จกเปนผมตว หอมทกชาตไป จกเปนผเจรญดวยกลนคอคณ จกเปนผ ไมมอาสวะปรนพพาน เพราะกรรมททาไวดนน และ เพราะการตงเจตนจานงไว เราละรางมนษยแลว ไดไป สวรรคชนดาวดงส กในภพสดทายในบดน เราเกดใน สกลอนมนคง เมอเรายงอยในครรภมารดา มารดาเปน หญงมกลนตวหอม และในเวลาทเราคลอดจากครรภ มารดานน พระนครสาวตถหอมฟงเหมอนกบถกอบดวย กลนหอมทกอยาง ขณะนนฝนดอกไดอนหอมหวล กลน ทพยอนนารนรมยใจ และธปมคามาก หอมฟงไป เรา เกดในเรอนหลงใด เรอนหลงนนเทวดาไดเอาธปและ ดอกไม ลวนแตมกลนหอม และเครองหอมมาอบ กใน เวลาทเรายงเยาว ตงอยในปฐมวย พระศาสดาผเปน สารถฝกนระ ทรงแนะนาบรษทของพระองคทเหลอแลว เสดจมายงพระนครสาวตถ พรอมดวยพระภกษสงฆ เหลานนทงหมด ครงนน เราไดพบพทธานภาพจงออก


บวช เราเจรญธรรม ๔ ประการคอ ศล สมาธ ปญญา และวมตตอนยอดเยยม แลวบรรลธรรมเปนทสนอาสวะ ในคราวทเราออกบวช ในคราวทเราเปนพระอรหนต และ ในคราวทเราจกนพพาน ไดมฝนกลนหอมตกลงมา กกลน สรระอนประเสรฐสดของเราครอบงาจนทนอนมคา ดอก จาปาและดอกอบลเสย และเราไปในทใด กยอมขมข กลนเหลานเสยโดยประการทงปวง ฟงไปเชนนนเหมอน กน เราเผากเลสทงหลายแลว . . . ฯลฯ . . . พระพทธ- ศาสนาเราไดทาเสรจแลว ดงน. กแลครนทานบรรลพระอรหตแลว คดถงทกข คอ อตตกลม- ถานโยค ทคนบวชในพวกเดยรถยไดรบมา และสขอนเกดแตฌานเปนตน ทตนบวชในพระศาสนาไดมา เมอจะพยากรณพระอรหตผล โดยยกเอา การพจารณาขอปฏบตของตน จงไดกลาวคาถา ๕ คาถา๑เหลานวา บรษผประสงคจะทาธรกจ เมอประกอบตนในกจท ไมควรประกอบ ถาเมอขนประพฤตอยอยางนน กไมพงได สาเรจผล การประกอบในกจทไมควรประกอบนน มใช ลกษณะบญ ถาบคคลใด ไมถอนความเปนอยอยางลาบาก แลวมาสละธรรมอนเอกเสย บคคลนนกพงเปนดงคน กาล ถาสละทงคณธรรมแมทงปวง ผนนกพงเปนเหมอน คนตาบอด เพราะไมเหนธรรมทสงบและเหนธรรมไม ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๓๖.


สงบ บคคลพงทาอยางใด พงพดอยางนนแล ไมพงทา อยางใด ไมพงพดอยางนน บณฑตทงหลายยอมกาหนด รวา บคคลผไมตา ดแตพดนนมมาก ดอกไมงาม มส แตไมมกลนฉนใด วาจาอนเปนสภาษต ยอมไมมผล แกบคคลผไมทาอย กฉนนน ดอกไมงามมส มกลน ฉนใด วาจาอนเปนสภาษต ยอมมผลแกบคคลผทาอย ฉนนน. บรรดาบทเหลานน บทวา อโยเค ไดแกในทสด ๒ อยาง ทไม ควรประกอบ คอไมควรเสพ. แตในทนพงทราบความ ดวยสามารถแหง อตตกลมถานโยค ประกอบเนอง ๆ ในการทรมานตน. บทวา ยช ความวา ประกอบตนในทสด ๒ อยางนน คอปฏบต เหมอนอยางนน. บทวา กจจมจฉโก ความวา ปรารถนากจทนาประโยชนทงสองมา, หากวาพงประพฤตอยในกจไมควรประกอบ โดยเปนปฎปกษตอกจทควร ประกอบนนไซร. บทวา นาธคจเฉยย ความวา ชอวา ญายะ เพราะไมพงบรรล หตสขตามทประสงค เพราะฉะนน เราถกหลอกลวงดวยมตของพวก เดยรถย จงประกอบในสงไมควรประกอบ นนไมใชลกษณะบญคอไมใช สภาวะแหงบญของเรา. ทานแสดงวา เราหลงเพราะกรรมเกา จงประกอบ ในสงไมควรประกอบ. บทวา อพพฬห อฆคต วชต ความวา กเลสมราคะเปนตน ชอวา อฆา เพราะมการเบยดเบยนเปนสภาวะ, ความเปนอนลาบาก คอ


อฆา ความเปนอยแหงกเลสทลาบาก คอความเปนไปในสงสาร ความ เปนอยแหงกเลสทลาบากเหลานน ไดแกความครอบงากศลธรรม. ทาน กลาว อฆคต วชต เพราะไมลบนคคหต. อธบายวา ผใดยงละความ เปนอยอนลาบากไมได ผนนกเปนอยอยางนน เพราะทาการเปนอยลาบาก ทยงถอนไมไดนนใหเปนแวนแควน คอยงถอนกเลสขนไมได. บทวา เอกเจ โอสสเชยย ความวา หากพงละ คอพงสละ ความไมประมาทอนหนง และความประกอบชอบ ดวยเปนผไมมเพอน ๒ และดวยความเปนผมความเพยร. บคคลนนเหมอนกาล คอพงเปนเหมอน คนกาลกณ. บทวา สพพานป เจ โอสสเชยย ความวา หากบคคลนน พง สละ. สทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย และปญญนทรย อนบมดวยวมตตแมทงหมด, คอหากพงทงเสยดวยการไมอบรม, คนนน กพงเปนเหมอนคนบอด เพราะไมเหนธรรมทสงบและธรรมทไมสงบ. ศพทวา ยถา เปนนบาต ใชในอรรถเปรยบเทยบโดยอปมา. บทวา วณณวนต แปลวา สมบรณดวยสและสณฐาน. บทวา อคนธก ไดแก เวนจากกลน อนตางดวยดอกทองกวาว ดอกอญชนเขยว ดอกชยพฤกษเปนตน. บทวา เอว สภาสตา วาจา ความวา พทธพจนคอปฎก ๓ อน เสมอนกบดอกไมอนสมบรณดวยสและสณฐาน ชอวาวาจาสภาษต เหมอน อยางวา กลนยอมไมแผไปในสรระของผทดทรงดอกไมทไมมกลน ฉนใด พระพทธพจนกฉนนน ผใดไมประพฤตใหสมาเสมอดวยกจ มการฟงโดย


เคารพเปนตน ยอมไมนามาซงกลนคอสตะ และกลนคอการปฏบต คอ ไมมผลแกผนน ผไมประพฤตโดยเคารพ ชอวา แกผไมกระทากจทพง กระทาในพระพทธพจนนน เพราะฉะนน ทานจงกลาววา วาจาอนเปน สภาษต ยอมไมมผลแกผกระทา ดวยประการฉะน. บทวา สคนธก ไดแก ดอกไมหอมตางดวยดอกมะล ดอกจาปา และดอกอบลเขยวเปนตน. บทวา เอว ความวา กลนยอมแผไปในสรระของบคคลผทดทรง ดอกไมฉนใด แมวาจาอนเปนสภาษตกลาวคอพระพทธพจน คอปฎก ๓ กฉนนน ยอมมผลคอยอมมผลมากมอานสงสมาก แกบคคลผการทากจ ทควรกระทาในพระพทธพจนนน ดวยกจมการฟงโดยเคารพเปนตน. เพราะฉะนน พงปฏบตในโอวาท คอพงทาอยางไร พงกลาวอยางนน คาทเหลอมนยดงกลาวแลวแล. อรรถกถาสภตเถรคาถาท ๒


๓. ครมานนทเถรคาถา วาดวยคาถาของพระครมานนทเถระ [๓๓๗] ฝนตกเสยงไพเราะเหมอนเพลงขบ กฎของเรามงด แลว มประตหนาตางมดชดด เราเปนผสงบอยในกฎนน ถาประสงคจะตกกตกลงมาเถดฝน ฝนตกไพเราะเหมอน เพลงขบ กฎของเรามงดแลว มประตหนาตางมดชดด เราเปนผมจตสงบอยในกฎนน ถาประสงคจะกตกลง มาเถดฝน ฯลฯ เราเปนผปราศจากราคะอยในกฏ นน ฯลฯ เราเปนผปราศจากโทสะอยในกฎนน ฯลฯ เรา เปนผปราศจากโมหะอยในกฎนน ถาประสงคจะตกกตก ลงมาเถดฝน. จบครมานนทเถรคาถา

อรรถกถาครมานนทเถรคาถาท ๓ คาถาของทานพระครมานนทเถระ มคาเรมตนวา วสสต เทโว ดงน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร ? พระเถระแมน ไดกระทาบญญาธการไวในพระพทธเจาในปางกอน สงสมบญไวในภพนน ๆ ในกาลแหงพระผมพระภาคเจา พระนามวาสเมธ บงเกดในเรอนมตระกล เจรญวยแลวอยครองฆราวาส เมอภรรยาและบตร ของคนทากาละแลว เพยบพรอมไปดวยลกศรคอความโศก เขาไปสปา เมอพระศาสดาเสดจไปในทนนแสดงธรรม ถอนลกศรคอความโศกไดแลว


มจตเลอมใสบชาดวยของหอมและดอกไม ถวายบงคมดวยเบญจางค- ประดษฐ ประคองอญชลขนเหนอเศยรแลวกลาวชมเชย. ดวยบญกรรมนน ทานทองเทยวไปในเทวโลกและมนษยโลก ใน พทธปบาทกาลน เกดเปนบตรแหงปโรหตของพระเจาพมพสารในกรง ราชคฤห, ทานไดนามวาครมานนทะ, ทานถงความเปนผรเดยงสาแลว เหนอานภาพของพระพทธเจาในการเสดจไปกรงราชคฤหแหงพระศาสดา ไดศรทธาบรรพชา กระทาสมณธรรมอยในหมบานสน ๒-๓ วน แลว ไดไปยงกรงราชคฤหเพอถวายบงคมพระศาสดา. พระเจาพมพสารมหาราช ทรงทราบการมาของทาน จงเสดจเขา ไปหา ทรงปวารณาวา ทานขอรบ ขอทานจงอยในทนแหละ ขาพเจา จะอปฏฐากดวยปจจย ๔ ดงนแลวเสดจไปไมทรงระลกถงความทพระองค มกจมาก เทวดาทงหลายคดวา พระเถระยอมอยในโอกาสกลางแจงจงหาม ฝน เพราะกลวพระเถรจะเปยก. พระราชาทรงกาหนดถงเหตทฝนไมตก จงใหสรางกระทอมสาหรบพระเถระ. พระเถระอยในกระทอมไดทาความ เพยรชอบ โดยไดเสนาสนะเปนสปปายะ ประกอบความเพยรสมาเสมอ บาเพญวปสสนาบรรลพระอรหต. ดวยเหตนนทานจงกลาวไวในอปทาน๑วา ภรยาของเราทากาละแลว บตรของเรากไปสปาชา มารดา บดา และพชายของเราเผาทเชงตะกอนเดยวกน เพราะความเศราโศกนน เราเปนผเรารอน เปนผผอม เหลอง จตเราฟงซาน เพราะเราประกอบดวยความเศรา- โศกนน เรามากดวยลกศรคอความโศก จงเขาไปสชาย ๑. ข. อ. ๓๒/ขอ ๓๙๙.


ปา บรโภคผลไมทหลนเองอยทโคนตนไม พระสมพทธ- ชนเจาพระนามวาสเมธ ผกระทาทสดทกข พระองค ประสงคจะชวยเหลอเรา จงเสดจมาในสานกของเรา เรา ไดยนเสยงพระบาทของพระพทธเจาพระนามวาสเมธ ผ แสวงหาคณอนใหญยง จงชะเงอศรษะดพระมหามน พระมหาวรเจาเสดจเขามา ปตเกดขนแกเรา ในกาลนน เราไดเหนพระองคผเปนนายกของโลก แลวมใจไมฟง- ซานกลบไดสต แลวไดถวายใบไมกามอหนง พระผมพระ- ภาคเจาผมจกษประทบนงบนใบไมนนดวยความอนเคราะห พระผมพระภาคเจาพระนามวาสเมธ ผเปนนายของโลก ผตรสรแลว ครนประทบนงบนใบไมนนแลว ทรงแสดง ธรรมเครองบรรเทาลกศรคอความโศกแกเราวา ชนเหลา- นน ใครไมไดเชอเชญใหมากมาจากปรโลกนนเอง ใคร ไมไดอนญาตใหไปกไปจากมนษยโลกนแลว เขามาแลว ฉนใด กไปฉนนน จะปรเทวนาไปทาไมในการตายของ เขานน สตวมเทา เมอฝนตกลงมา เขากเขาไปอาศย ในโรงเพราะฝนตก เมอฝนหายแลวเขากไปตามปรารถนา ฉนใด มารดาบดาของทานกฉนนน จะปรเทวนาไปทาไม ในการตายของเขานน แขกผจรไปมา เปนผสนหวน- ไหวฉนใด มารดาบดาของทานกฉนนน จะปรเทวนาไป ทาไมในการตายของเขานน งละคราบเกาแลว ยอมไปส กายเดมฉนใด มารดาบดาของทานกฉนนน จะปรเทวนา


ไปทาไมในการตายของเขานน เราไดฟงพระพทธเจาตรส แลว เวนลกศรคอความโศกได ยงความปราโมทยให เกดแลว ไดถวายบงคมพระพทธเจาผประเสรฐสด ครน ถวายบงคมแลว ไดบชาพระพทธเจาผลวงพนภเขาคอ กเลส เปนพระมหานาค ทรงสมบรณดวยกลนหอมอนเปน ทพย พระนานวาสเมธ เปนนายกของโลก ครนบชา พระสมพทธเจาแลว ประนมกรอญชลขนเหนอเศยร อนสรณถงคณอนเลศแลว ไดสรรเสรญพระองคผเปน นายกของโลกวา ขาแตพระมนมหาวรเจา พระองคเปน สพพญ เปนนายกของโลก ทรงขามพนแลวยงทรงรอ ขนสรรพสตวดวยพระญาณอก ขาแตพระมหามนผมจกษ พระองคตดความเคลอบแคลงสงสยแลว ไดทรงยงมรรค ใหเกดแกขาพระองค ดวยพระญาณของพระองค พระ- อรหนตผถงความสาเรจ ไดอภญญา ๖ มฤทธมากเทยว ไปในอากาศได เปนนกปราชญ หอมลอมอยทกขณะ พระเสขะผกาลงปฏบต และผตงอยในผลเปนสาวกของ พระองค สาวกทงหลายของพระองคยอมบาน เหมอน ดอกปทมเมออาทตยอทย มหาสมทรประมาณไมได ไมม อะไรเหมอน ยากทจะขามไดฉนใด แตขาพระองคผม จกษ พระองคสมบรณดวยพระญาณกประมาณไมไดฉนนน เราถวายบงคมพระพทธเจาผชนะโลกมจกษ มยศมาก นมสการทว ๔ ทศแลวไดกลบไป เราเคลอนจากเทวโลก


แลวรสกตว กลบมสต ทองเทยวอยในภพนอยใหญลงส ครรภมารดาออกจากเรอนแลวบวชเปนบรรพชต เปนผม ความเพยร มปญญา มการหลกเรนอยเปนอารมณ ตง ความเพยร ยงพระมหามนใหทรงโปรดปราน พนแลวจาก กเลส ดงพระจนทรพนแลวจากกลบเมฆอยทกเมอ เรา เปนผขวนขวายในวเวก สงบระงบ ไมมอปธ กาหนดร อาสวะทงปวงแลว เปนผไมมอาสวะอย ในกปท ๓ หมน แตกปน เราไดบชาพระพทธเจาใด ดวยการบชานน เรา ไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงพทธบชา เราเผากเลส ทงหลายแลว ...ฯลฯ... พระพทธศาสนาเราไดทาเสรจ แลว ดงน. ครน เมอพระเถระบรรลพระอรหตแลว เมอฝนตกอยดจมเสยงราเรง ยนด เมอจะพยากรณพระอรหตผลนน โดยประกอบขอทฝนหลงลงมาแต เบองบน จงไดกลาวคาถา ๕ คาถา๑นวา ฝนตกเสยงไพเราะเหมอนเพลงขบ กฎของเรามงด แลว มประตหนาตางมดชดด เราเปนผสงบอยในกฎนน ถาประสงคจะตกกตกลงนาเถดฝน ฝนตกไพเราะเหมอน เพลงขบ กฎของเรามงดแลว มประตหนาตางมดชดด เราเปนผมจตสงบอยในกฎนน ถาประสงคจะตกกตกลงมา เถดฝน. ฯลฯ เราเปนผปราศจากราคะอยในกฎนน ฯลฯ ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๓๗.


เราเปนผปราศจากโทสะอยในกฎนน ฯลฯ เราเปนผ ปราศจากโมหะอยในกฎนน ถาประสงคจะตกกตกลงมา เถดฝน. บรรดาบทเหลานน บทวา ยถาสคต แปลวา สมควรแกเพลงขบ ทไพเราะ, อธบายวา สมควรแกเพลงขบแหงเมฆฝนอนดนนเอง. จรง อย เมฆเมอตงขนโดยชนพนชนแลวคารนรองกระหม แมแลบอกจาก สายฟาไมตกลงยอมงาม เหมอนเมอไมรองกระหมตกลงอยางเดยว ยอม ไมงามฉะนน แตเมอเปนอยางนนแลวตกลงยอมงาม เพราะฉะนน ทาน จงกลาววา วสสต เทโว ยถาสคต ฝนตกลงเหมอนเสยงเพลงขบ. เพราะ เหตนนทานจงกลาววา เมฆทเปลงเสยงนาชมเชยยง และวาคารามรอง และตกลง. บทวา ตสส วหราม ความวา ยอมอยในกระทอมนน โดยหอง อรยวหารธรรม คอโดยอรยาบถวหาร. บทวา วปสนตจตโต ไดแกมจตสงบโดยชอบดวยสมาธอนสมปยต ดวยอรหตผล. วลาหกเทวบตร รบการขวนขวายทพระเถระกระทาหลายครงดวย เศยรเกลาอยางน ยงทลมและทดอนใหเตม ยงฝนใหญใหตก. จบอรรถกถาครมานนทเถรคาถาท ๓


๔. สมนเถรคาถา วาดวยคาถาของพระสมนเถระ [๓๓๘] ทานพระอปชฌายะปรารถนาธรรมใด ในบรรดาธรรม ทงหลายเพอเรา อนเคราะหเราผจานงหวงอมตนพพาน กจทควรทาในธรรมนนเราทาเสรจแลว ธรรมทมใชสงท อางวา ทานกลาวมาอยางน เราไดบรรลแลว ทาใหแจง แลวดวยตนเอง เรามญาณอนบรสทธ หมดความสงสย จงไดพยากรณในสานกของทาน เรารจกขนธทเคยอย อาศยในกอน ทพยจกษเราไดชาระแลว ประโยชนของตน เราไดบรรลแลว คาสงสอนของพระพทธเจาเราไดทาแลว สกขา ๓ อนเราผไมประมาทไดฟงดแลว ในสานกของ ทาน อาสวะทงปวงของเราสนแลว บดน ภพใหมไมม ทานเปนผมความเอนด อนเคราะหสงสอนเราดวยวตรอน ประเสรฐ โอวาทของทานไมไรประโยชน เราไดศกษา อยในสานกของทาน. จบสมนเถรคาถา

อรรถกถาสมนเถรคาถาท ๔ คาถาของทานพระสมนเถระ มคาเรมตนวา ย ปตถยมาโน ดงน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร ?


พระเถระแมน ไดทาบญญาธการไวในพระพทธเจาในปางกอน สงสมบญไวในภพนน ๆ ในกปท ๙๕ แตภทรกปน เมอโลกวางพระ- พทธเจา บงเกดในเรอนมตระกล ถงความเปนผรเดยงสาแลว เหน พระปจเจกพทธเจาองคหนงปวยไขไดถวายชนสมอ. ดวยบญกรรมนน ทานทองเทยวไปในเทวโลกและมนษยโลก ใน พทธปบาทกาลน บงเกดในตระกลคฤหบด ในโกศลรฐ ไดนามวา สมน เจรญดวยความสข. กลงของทานบวชแลวเปนพระอรหนตอยในปา เมอ ทานสมนเจรญวยแลวจงใหทานบรรพชา ไดใหกมมฏฐานอนเหมาะแก จรต. ทานประกอบความเพยรในทนน ยงฌาน ๔ และอภญญา ๕ ใหเกด. ลาดบนน พระเถระไดบอกวปสสนาวธแกทาน, กทานเจรญวปสสนาโดย ไมนานเลย ดารงอยในพระอรหต. ดวยเหตนนจงกลาวไวในอปทาน๑วา เรากาลงนาผลสมอ ผลมะขามปอม ผลมะมวง ผล หวา สมอพเภก กระเบา ผลรกฟา มะตม มาดวยตนเอง เราไดเหนพระมหามนผมปกตเพงพนจ ยนดในฌาน เปน นกปราชญ ลกอาพาธเบยดเบยน เสดจเดนทางไกล ประทบอยทเงอมเขา จงไดเอาผลสมอถวายแดพระสยมภ กเราพอทาเภสชเสรจแลว พยาธหายไปในทนใดนนเอง พระพทธเจาผมความกระวนกระวายอนละไดแลว ได ทรงทาอนโมทนาวา กดวยการถวายเภสชอนเปนเครอง ระงบพยาธน ทานเกดเปนเทวดา เปนมนษย หรอจะ ๑. ข. อ. ๓๓/ขอ ๒๘.


เกดในชาตอน จงเปนผถงความสขในททกแหง และ ทานอยาถงความปวยไข ครนพระสยมภพทธเจาผไมทรง พายแพอะไร เปนนกปราชญ ตรสดงนแลวไดเสดจเหาะ ขนสนภากาศ เหมอนพญาหงสในอมพรฉะนน เฉพาะ เราไดถวายสมอแดพระสยมภพทธเจาผแสวงหาคณอน ยงใหญ ความปวยไขจงมไดเกดแกเราเลยจนถงชาตน นเปนความเกดครงหลงของเรา ภพสดทายกาลงเปนไป วชชา ๓ เราไดบรรลแลวโดยลาดบ พระพทธศาสนา เราไดทาเสรจแลว ในกปท ๙๕ แตกปน เราไดถวายเภสช ในกาลนน ดวยการถวายเภสชนน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงเภสชทาน เราเผากเลสทงหลายแลว...ฯลฯ ... พระพทธศาสนาเราไดทาเสรจแลว ดงน. กทานดารงอยในพระอรหตแลว วนหนงไดไปยงทอปฏฐากพระ- เถระผเปนลง. พระเถระถามถงการบรรลกะทาน, ทานเมอพยากรณการ บรรลนน จงพยากรณพระอรหตผล บนลอสหนาทดวย ๕ คาถา๑ ดงน ทานพระอปชฌายะ ปรารถนาธรรมใด ในบรรดา ธรรมทงหลายเพอเรา อนเคราะหเราผจานงหวงอมต- นพพาน กจทควรทาในธรรมนนเราทาเสรจแลว ธรรมท มใชสงทอางวา ทานกลาวมาอยางน เราไดบรรลแลว ทา ใหแจงแลวดวยตนเอง เรามญาณอนบรสทธ หมดความ สงสย จงไดพยากรณในสานกของทาน เรารจกขนธท ๑. ข. เถระ. ๒๖/ขอ ๓๓๘.


เคยอยอาศยในกอน ทพยจกษเราไดชาระแลว ประโยชน ของตนเราไดบรรลแลว คาสงสอนของพระพทธเจาเรา ไดทาแลว สกขา ๓ อนเราผไมประมาท ไดฟงดแลว ในสานกของทาน อาสวะทงปวงของเราสนแลว บดน ภพใหมไมม ทานเปนผมความเอนด อนเคราะหสงสอน เราดวยวตรอนประเสรฐ โอวาทของทานไมไรประโยชน ไดศกษาอยในสานกของทาน. บรรดาบทเหลานน บทวา ย ปตถยาโน ธมเมส อปชณาโย อนคคห อมต อภกงขนต ความวา ในบรรดาธรรมหาโทษมได มสมถะ และวปสสนาเปนตน พระอปชฌายของเรา เมอปรารถนาคอหวงธรรมใด ยอมอนเคราะหเราผหวง อมตะ คอพระนพพานดวยอานาจโอวาท. บทวา กต กตตพพก มยา ความวา เรากระทากจคอยงกจม ๑๖ อยาง มปรญญากจเปนตน ทพงทาเพอบรรลพระนพพานนนใหสาเรจแลว ลาดบนนนนแล ทานทาใหแจงมรรคธรรม แมทง ๔ มรรค ท บรรลแลวโดยลาดบ คอทถงเฉพาะแลว บทวา สย ธมโม อนตโห ความวา ธรรมคอพระนพพาน และ ธรรมคอผล เราเองนนแลไดรเองแลว ไมสงสยแลว เหนแจงดวยตนแลว ไดแกอรยมรรค เฉพาะทถอนความสงสย กลาวคอคาสอนทมาแลวแต อาจารยในกาลกอน ตามความเปนไปวา อตห ธรรมนมมาแตกอนอยางน อต กร ไดยนวา ธรรมนมมาแตกอนอยางนเปนไปอย. เพราะเหตนนทาน จงกลาววา ผมญาณอนหมดจด ผขามความสงสยไดแลว.


บรรดาบทเหลานน บทวา วสทธาโณ ชอวา ผมญาณอนหมดจด เพราะหมดจดจากกเลสทงปวง. บทวา ตวนตเก แปลวา ในทใกลทาน. บทวา สทตโถ ไดแกพระอรหต. บทวา สกขา ไดแกอธศลสกขาเปนตน. บทวา สสสตา ไดแกฟงดวยด ดวยอานาจการทาปรยตพาหสจจะ และปฏเวธพาหสจจะใหบรบรณ. บทวา ตว สาสเน ไดแก ผตงอยในโอวาทในความพราสอนของ ทาน. บทวา อรยวตา ความวา สมาทานขอปฏบตมศลทบรสทธดเปนตน. บทวา อนเตวาสมห สกขโต ความวา เราชอวา เปนอนเตวาสก ศกษาอธศลสกขาเปนตนทศกษาแลว ๆ เพราะอยจบพรหมจรรยทประพฤต มาในสานกของทาน ฉะนแล. จบอรรถกถาสมนเถรคาถาท ๔


๕. วฑฒเถรคาถา วาดวยคาถาของพระวฑฒเถระ [๓๓๙] โยมมารดาของเราดแท เพราะไดแนะนาเราใหรสก ตวเหมอนบคคลแทงพาหนะดวยปฏกฉะนน เราไดฟงคา ของโยมมารดาทพราสอนแลว ไดปรารภความเพยร ม จตตงมน ไดบรรลโพธญาณอยางสงสด เราเปนพระ- อรหนตควรแกทกษณา มวชชา ๓ ไดเหนอมตธรรม ชนะเสนาแหงมารไมมอาสวะอย อาสวะของเราเหลาใด ไดมแลวทงภายในทงภายนอก อาสวะเหลานนทงหมด เราตดขาดแลว และไมเกดขนอกตอไป โยมมารดาของ เราเปนผแกลวกลา ไดกลาวเนอความนกะเรา แมเมอ เราผเปนบตรของทานไมมกเลส กเลสอนเปนดงหมไม ในปาของทานคงจะไมมเปนแน ทกขเราทาใหสนสดแลว อตภาพนมในทสด สงสาร คอความเกดตายสนแลว บดนภพใหมไมม. จบวฑฒเถรคาถา

อรรถกถาวฑฒเถรคาถาท ๕ คาถาของทานพระวฑฒเถระมคาเรมตนวา สาธ ห ดงน. เรอง นนมเหตเกดขนอยางไร ? พระเถระแมน ไดกระทาบญญาธการไวในพระพทธเจาในปางกอน


สงสมบญอนเปนอปนสยแหงพระนพพาน ในภพนน ๆ ในพทธปบาท กาลน บงเกดในตระกลแหงคฤหบด ในภารกจฉนคร ไดนามวาวฑฒะ เจรญโดยลาดบ. ลาดบนน มารดาของทาน เกดความสงเวชในสงสาร ไดมอบบตรใหแกพวกญาต บวชในสานกนางภกษณทงหลาย บาเพญ วปสสนากรรม บรรลพระอรหต สมยตอมาใหบตรผถงความเปนผร เดยงสาแลวบรรพชาในสานกพระเวฬทนตเถระ. ทานบวชแลวเรยน พทธพจนเปนพหสต เปนธรรมกถก นาคนถธระ วนหนงคดวาเราผเดยว เปนผยงในภายใน จกไปเยยมมารดาดงนแลว จงไดไปยงสานกนางภกษณ มารดาเหนทานแลวทวงวา เพราะเหตไร ทานเปนผยงโนภายในจงมาใน ทนแตผเดยว. ทานเมอถกมารดาทกทวงเกดความสงเวชวา เราทากรรม อนไมควร ไปยงวหารนงในทพกในกลางวน เหนแจงบรรลพระอรหต เมอจะพยากรณพระอรหตผลแกมารดา โดยยกการประกาศการถงพรอม ดวยโอวาทเปนประธาน จงไดกลาวคาถา๑วา โยมมารดาของเราดแท ไดแนะนาเราใหรสกตว เหมอนบคคลแทงพาหนะดวยปฏกฉะนน เราไดฟงคา ของโยมมารดาทพราสอนแลว ไดปรารภความเพยรมจต ตงมน ไดบรรลโพธญาณอนสงสด เราเปนพระอรหนต ควรแกทกษณา มวชขา ๓ ไดเหนอมตธรรม ชนะเสนา แหงมารไมมอาสวะอย อาสวะของเราเหลาใด ไดมแลวทง ภายในทงภายนอก อาสวะเหลานนทงหมด เราตดขาดแลว และไมเกดขนอกตอไป โยมมารดาของเราเปนผแกลวกลา ๑. ข. ถร. ๒๖/ ขอ ๓๓๕.


ไดกลาวเนอความนกะเรา แมเมอเราผเปนบตรของทาน ไมมกเลส กเลสอนเปนดงหมไมในปาของทานคงไมม เปนแน ทกขเราทาใหสนสดแลว อตภาพนมในทสด สงสารคอความเกดตายสนแลว บดนภพใหมไมม ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา สาธ ห กโร เม มาตา ปโตท อปทสย ความวา ดหนอ โยมมารดา แสดงปฏกกลาวคอโอวาทแกเรา เพราะฉะนน จงใหเรามความวรยะกลาหาญเจาะบนกระหมอม คอ ปญญา อนสงสด บทวา ยสสา ไดแก มารดาของเราใด. บทวา สมโพธ ไดแก พระอรหต, กในขอนมโยชนาดงนวา เราอนมารดาผทใหกาเนดสงสอน ฟงคาททานพราสอนแลว ปรารภความ เพยร มตนสงไปแลวอย บรรลสมโพธญาณอนสง คอผลอนเลศไดแก พระอรหต; เราชอวา อรหนต เพราะเปนผไกลจากกเลสนนนนเอง เปนทกขไณยบคคล คอเปนผควรแกทกษณา เพราะเปนบญเขต. ชอวา มวชชา ๓ เพราะมวชชา ๓ มปพเพนวาสญาณเปนตน ชอวา ผเหนอมตะเพราะทาใหแจงซงพระนพพาน ยอมชานะเสนาของมาร ชอวา นมจ คอพาหนะของกเลส ดวยเสนาคอโพธปกขยธรรม จงเปนผชอวา ไมมอาสวะเพราะชานะเสนาแหงมารนนนนแลอยเปนสข. บดน เมอจะกระทาเนอความททานกลาวไววา อนาสโว ใหปรากฏ ชด จงกลาวคาถาวา อชฌตตจ ดงน เปนตน. คาแหงคาถานน มอธบายวา กเลสเหลาใดมวตถภายในเปนทตง และมวตถภายนอกเปนทตงมอยกอน คอเกดกอนแตการบรรลอรยมรรค


แหงเรา อาสวะเหลานนทงหมด เราตดแลว ตดขาดแลว คอละไดแลว โดยเดดขาด บดน แมในกาลบางคราวกไมเกดอก คอจกไมเกดเลย. บดน เมอจะทาคามารดาใหเปนดจขอสบ จงชมเชยมารดา เพราะ เหตทตนบรรลพระอรหต จงกลาวคาถาวา วสารทา ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา วสารทา โข แปลวา ปราศจากความ ขลาดโดยสวนเดยว. เมอจะยกภาวะทตนเปนบตรคอโอรสของพระศาสดา เพราะมารดาและตนบรรลพระอรหต ดวยอาการอยางน จงกลาวกะมารดา วา ภคน ดงน. บทวา เอตมตถ อภาสย ความวา ไดกลาวอรรถอน เปนโอวาท แกเราน. กมารดาเมอใหโอวาทเราอยางน ไมจดวาเปนผแกลวกลาอยาง เดยวเทานน โดยทแท ทานกเปนผไมมตณหา ทงในบตรของทาน คอ เหนจะไมสนทสนม ทงในบตรของทาน, หรอจะประโยชนอะไร ดวยการ กาหนดน หมไมอนตงอยในปาไมมแกทาน คอหมไมคอกเลสมอวชชา เปนตนไมมในสนดานของทานเลย ซงทานแนะนาใหเราประกอบในความ สนภพ. บดน เมอจะแสดงวา เราดาเนนตามโดยอาการททานแนะนาให นนเอง จงกลาวคาถาสดทายวา ปรยนตกต ทกขเราทาใหสนแลวดงน. ความของคาอนเปนคาถานน รไดงายแล. จบวฑฒเถรคาถาท ๕


๖. นทกสสปเถรคาถา

วาดวยคาถาของพระนทกสสปเถระ [๓๔๐] พระพทธเจาเสดจมาสแมนาเนรญชรา เพอประ- โยชนแกเราหนอ เพราะเราไดฟงธรรมของพระองคแลว ละมจฉาทฏฐได เมอเราเปนปถชนยงมดมนอย สาคญวา การบชายญนเปนความบรสทธ จงไดบชายญสงๆ ตาๆ และไดบชาไฟ แลนไปสการถอทฏฐ ลมหลงไปดวยการ เชอถอ เปนคนตาบอดใหรแจง สาคญความไมบรสทธวา เปนความบรสทธ บดน เราละมจฉาทฏฐไดแลว ทาลาย ภพทงปวงหมดแลว เราบชาไฟ คอพระสมมาสมพทธเจา ผเปนทกขไณยบคคล เราขอนมสการพระตถาคต ความ ลมหลงทงปวงเราละหมดแลว ตณหาอนจะนาไปสภพ เราทาลายแลว ชาตสงสารสนแลว บดน ภพใหมมไดม. จบนทกสสปเถรคาถา อรรถกถานทกสสปเถรคาถาท ๖ คาถาของทานพระนทกสสปเถระ มคาเรมตนวา อตถาย วต เม ดงน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร ? พระเถระแมน ไดกระทาบญญาธการไวในพระพทธเจาในปางกอน สงสมกศลอนเปนอปนสสยแหงพระนพพาน ในภพนน ๆ ในกาลแหง


พระผมพระภาคเจาพระนามวาปทมตตระ บงเกดในเรอนมตระกล ถงความ เปนผรเดยงสาแลว วนหนงเหนพระศาสดากาลงเทยวบณฑบาตอย มจต เลอมใสไดถวายผลมะมวงผลหนง มสเหมอนมโนศลา ซงเกดขนครงแรก ของตนมะมวงทตนปลกไว. ดวยบญกรรมนน ทานทองเทยวไปในเทวโลกและมนษยโลก ใน พทธปบาทกาลน บงเกดเปนนองชายของอรเวลกสสปะ ในตระกล พราหมณ ในมคธรฐ เจรญวยแลว ไมปรารถนาการอยครองเรอน เพราะ มอธยาศยในการสลดออก จงบวชเปนดาบส พรอมดวยดาบส ๓๐๐ คน สรางอาศรมอยทฝงแมนาเนรญชรา. จรงอย เพราะทานอยทฝงแมนา และเพราะทานเปนกสสปโคตร ทานจงไดนามวา นทกสสปะ, พระผม- พระภาคเจาไดประทานอปสมบทแกทานพรอมดวยบรวาร โดยเอหภกษ- ภาวะ เรองทงหมดมาแลวในขนธกะนนแล. ทานดารงอยในพระอรหต ดวยอาทตตปรยายสตร. ดวยเหตนนทานจงกลาวไวในอปทาน๑วา เมอพระพทธเจาพระนามวาปทมตตระเชษฐบรษของ โลก ผคงท ผทรงยศอนสงสด กาลงเสดจเทยวบณฑบาต อย ขาพระองคมใจเลอมใส ไดถอเอาผลชมพอยางดมา ถวายแดพระศาสดา ผเปนทกขไณยบคคล เปนนก- ปราชญ ขาแตพระองคผเปนใหญกวาสตว เชษฐบรษ ของโลก ประเสรฐกวานรชน เพราะกรรมนน ขาพระองค จงเปนผละความชนะและความแพแลว ไดถงฐานะท ไมหวนไหว ในแสนกปแตกปน ขาพระองคไดถวายทาน ๑. ข. อ. ๓๓/ขอ ๓๐.


ใดในกาลนน ดวยทานนนขาพระองคไมรจกทคตเลย น เปนผลแหงการถวายผลไมอยางดเปนทาน ขาพระองคเผา กเลสทงหลายแลว ...ฯลฯ...พระพทธศาสนาขาพระองค ไดทาเสรจแลว ดงน. กทานดารงอยในพระอรหตแลว ภายหลงพจารณาการปฏบตของ ตน เมอจะพยากรณพระอรหตผล โดยระบการถอนทฏฐขนเปนประธาน จงไดกลาวคาถา ๕ คาถา๑เหลานวา พระพทธเจาเสดจมาสแมนาเนรญชรา เพอประ- โยชนแกเราหนอ เพราะเราไดฟงธรรมของพระองคแลว ละมจฉาทฏฐได เมอเราเปนปถชนยงมดมนอย สาคญวา การบชายญนเปนความบรสทธ จงไดบชายญสง ๆ ตา ๆ และไดบชาไฟ แลนไปสการถอทฏฐ ลมหลงไปดวยการ เชอถอ เปนคนตาบอดไมรแจง สาคญความไมบรสทธวา เปนความบรสทธ บดน เราละมจฉาทฏฐไดแลว ทาลาย ภพทงปวงหมดแลว เราบชาไฟ คอพระสมมาสมพทธเจา ผเปนทกขไณยบคคล เราขอนมสการพระตถาคต ความ ลมหลงทงปวงเราละหมดแลว ตณหาอนจะนาไปสภพเรา ทาลายแลว ชาตสงสารสนแลว บดน ภพใหมมไดม. บรรดาบทเหลานน บทวา อตถาย วต เม ความวา เพอ ประโยชน คอเพอประโยชนเกอกลแกเราหนอ. บทวา พทโธ ไดแก พระสพพญ พทธเจา. ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๔๐.


บทวา นท เนรชร อคา ความวา ไดไปสแมนาชอวาเนรญชรา. อธบายวา ไปสอาศรมของอรเวลกสสปะ พชายของเรา ใกลฝงแหง แมนานน . บดน เพอจะไขความตามทกลาวแลวจงกลาววา ยสสาห ดงน เปนตน. บทวา ยสส ไดแก พระผมพระภาคเจาพระองคใด. บทวา ธมม สตวา ความวา ฟงธรรมอนเกยวดวยสจจะ ๔ คอ ไดรบฟงตามกระแสแหงโสตทวาร. บทวา มจฉาทฏ ววชชย ความวา ละซงการเหนผดตรงกนขาม (ผดแผก) อนเปนไปโดยนยมอาทวา ความบรสทธยอมมดวยยญเปนตน เพอจะแสดงใหพสดาร ซงความทกลาวดวยบทวา มจฉาทฏ ววชชย น จงกลาวคามอาทวา ยช ดงน . บรรดาบทเหลานน บทวา ยช อจจาวเจ ยเ ความวา บชายญ ทปรากฏ คอยญตาง ๆ มการบวงสรวงพระจนทร และการบชาดวย ขาวตอกและนาทควรดมเปนตน. บทวา อคคหตต ชห อห ความวา เมอรบวตถทเขานามาบชา ดวยอานาจการบชายญเหลานน จงบาเรอไฟ. บทวา เอสา สทธต มนโต ความวา สาคญอยวา ยญกรยา คอการบาเรอไฟน เปนการบรสทธโดยความเปนเหตใหบรสทธ คอเปน การหมดจดจากสงสารยอมมแกเราดวยอาการอยางน. บทวา อนธภโต ปถชชโน ความวา ชอวาเปนปถชนคนบอด เพราะบกพรองทางจกขคอปญญา ไดแก เพราะไมมปญญาจกษ. การ


ยดถอคอทฏฐ ชอวา ทฏฐคหนะ เพราะอรรถวาลวงไดโดยยาก เหมอน พงหญาและชฏภเขาเปนตนฉะนน แลนไป คอเขาไปสรกชฏคอทฏฐนน เพราะฉะนน จงชอวา ทฏฐคหนปกขนทะ แลนไปสชฏคอทฏฐ. บทวา ปรามาเสน ความวา ดวยการกาวลวงสภาวะแหงธรรมเสย ยดถอผด กลาวคอ การยดถอโดยยดถอวา นเทานนจรง. บทวา โมหโต ความวา ใหถงความเปนผหลงงมงาย. บทวา อสทธ ม ส สทธ ความวา สาคญคอเขาใจหนทาง อนไมบรสทธ วาทางบรสทธ ดงน. ทานกลาวเหตในขอนนวา เปนคนบอด คอคนไมร. เปนคนบอด เพราะอวชชาใด คอไมรธรรมและอธรรม และสงทควรและไมควรนน นนแล ฉะนน จงสาคญอยางนน. บทวา มจฉาทฏ ปหนา เม ความวา เมอเราฟงธรรมกถา คอ สจจะ ๔ ในทพรอมพระพกตรพระศาสดาผเปนอยางนน ปฏบตอยโดย อบายอนแยบคาย เปนอนละมจฉาทฏฐแมทงหมด ดวยสมมาทฏฐอน สมปยตดวยอรยมรรค โดยสมจเฉทปหาน. บทวา ภวา ความวา ภพทงปวงมกามภพเปนตน เราทาลายเสย แลว คอกาจดเสยแลวดวยศสตรา คออรยมรรค. บทวา ชหาม ทกขเณยยคค ความวา เราละไฟ มไฟอนบคคลพง นามาบชาเปนตน แลวบชาคอบาเรอไฟคอพระทกขไณย คอพระสมมาสม- พทธเจา เพราะทรงเปนพระทกขไณยบคคลของโลกพรอมทงเทวโลก และ เพราะเผาบาปทงปวง การบาเรอไฟคอพระทกขไณยของเรานนน มไดมง ถงวตถมนมสม เนยขน เปรยง และเนยใสเปนตน เปนการนมสการ


พระศาสดาเทานน เพราะฉะนน ทานจงกลาววา นมสสาม ตถาคต เราขอนมสการพระตถาคต ดงน. อกอยางหนง บทวา ชหาม ทกขเณยยคค ความวา ยอมบชา คอบาเรอตน อนเปนทกขเณยยคค ดวยการกระทาทกขณาของทายกให มผลมาก และดวยการเผาบาป. ยอมบาเรอดวยประการนน ๆ คอจะ นมสการเทวดาคอไฟ แตบดนเราจะนมสการพระตถาคต. บทวา โมหา สพเพ ปหนา เม ความวา โมหะทงปวงตาง ดวยความไมรในทกขเปนตน เราละไดแลว คอตดขาดแลว เพราะเหต นนนนแล เราจงชอวา ทาลายภวตณหาไดแลว. เม ศพท พงนามาประกอบเขาในบททง ๓ วาชาตสงสารของเรา สนแลว บดนภพใหมของเราไมม ดงนแล. จบอรรถกถานทกสสปเถรคาถาท ๖


๗. คยากสสปเถรคาถา วาดวยคาถาของพระคยากสสปเถระ [๓๔๑] เราลงไปลอยบาปในแมนาคยา ททาคยผคควนละ ๓ ครง คอ เวลาเชา เวลาเทยง เวลาเยน เพราะคด เหนวา บาปใดทเราทาไวในชาตกอน บดน เราจะลอย บาปนนในทน ความเหนอยางน ไดมแกเราในกาลกอน บดน เราไดฟงวาจาอนเปนสภาษต เปนบทอนประกอบ ดวยเหตผล แลวพจารณาเหนเนอความไดถองแทตาม ความเปนจรง โดยอบายอนชอบ จงไดลางบาปทงปวง เปนผไมมมลทน หมดจด สะอาด เปนทายาทผบรสทธ ของพระพทธเจา เปนบตรผเกดแตพระอทรของพระ- พทธเจา เราไดหยงลงสกระแสนา คอมรรคอนมองค ๘ ลอยบาปทงปวงแลว เราไดบรรลวชชา ๓ และไดทากจ พระพทธศาสนาเสรจแลว. จบคยากสสปเถรคาถา

อรรถกถาคยากสสปเถรคาถามท ๗ คาถาของทานพระคยากสสปเถระ มคาเรมตนวา ปาโต มชฌนหก ดงน. เรองนน มเหตเกดขน อยางไร ? พระเถระแมน ไดทาบญญาธการไวในพระพทธเจาในปางกอน สงสมกศลอนเปนอปนสสยแหงพระนพพาน ในภพนน ๆ ในกปท ๓๑ แตภทรกปน ในกาลแหงพระผมพระภาคเจา พระนามวา สข บงเกด


ในเรอนมตระกล ถงความเปนผรเดยงสาแลว ละการครองเรอนเพราะ มอธยาศยในการสลดออก บวชเปนดาบสสรางอาศรมในราวปา มรากไม และผลไมในปาเปนอาหาร. กโดยสมยนน พระผมพระภาคเจาพระองค เดยวไมมเพอน ไดเสดจไปใกลอาศรมของทาน. ทานถวายบงคมแลว มจตเลอมใส เขาไปเฝาแลว ถวายบงคมแลวยนอย ณ สวนขางหนงตรวจ ดเวลา แลวไดนอมผลพทราอนนารนรมยเขาไปถวายแดพระศาสดา. ดวย บญกรรมนน ทานทองเทยวไปในเทวโลกและมนษยโลก ในพทธปบาท กาลน บงเกดในตระกลพราหมณ เจรญวยแลว ละการครองเรอน เพราะมอธยาศยในการสลดออก บวชเปนดาบส พรอมดวยดาบส ๒๐๐ คน อยทคยาประเทศ. กเพราะทานอยทคยาประเทศ และเปนกสสปโคตร ทานจงไดชอวา "คยากสสปะ." ทานอนพระผมพระภาคเจาทรงประทานเอหภกขปสมปทา พรอม ดวยบรษท แลวทรงโอวาทดวยอาทตตปรยายสตร ดารงอยในพระอรหต. ดวยเหตนน ทานจงกลาวไวในอปทาน๑วา ครงนน เรานงหนงเสอ หมผาคากรอง บาเพญ วตรจรยาอยางหนก ใกลอาศรมของเรามตนพทรา ใน กาลนน พระพทธเจาพระนามวาสข เปนเอก ไมมผ เสมอสอง ทรงทาโลกใหชวงโชตอยตลอดกาลทงปวง เสดจเขามายงอาศรมของเรา เรายงจตของตนใหเลอมใส และถวายบงคมพระพทธเจาผมวตรอนงามแลว ไดเอามอ ทงสองกอบพทรา ถวายแดพระพทธเจา ในกปท ๓๑ แตกปน เราไดถวายพทราใด ในกาลนน ดวยทานนน ๑. ข. อ. ๓๓/ขอ ๓๒.


เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงการถวายพทรา เรา เผากเลสทงหลายแลว...ฯลฯ...พระพทธศาสนาเราไดทา เสรจแลว ดงน. กทานดารงอยในพระอรหตแลว พจารณาการปฏบตของตน เมอจะ พยากรณพระอรหตผล โดยระบการลอยบาปเปนประธาน จงไดกลาว ๕ คาถาเหลานนวา เราลงไปลอยบาปในแมนาคยา ททาคยผคควนละ ๓ ครง คอ เวลาเชา เวลาเทยง เวลาเยน เพราะคดเหน วา บาปใดทเราทาไวในชาตกอน บดนเราจะลอยบาป นนในทน ความเหนอยางน ไดมแกเราในกาลกอน คน เราไดฟงวาจาอนเปนสภาษต เปนบทอนประกอบ ดวยเหตผล แลวพจารณาเหนเนอความไดถองแทตาม ความเปนจรง โดยอบายอนชอบ จงไดลางบาปทงหมด เปนผไมมมลทน หมดจดสะอาด เปนทายาทผบรสทธ ของพระพทธเจา เปนบตรผเกดแตพระอทรของพระ- พทธเจา เราไดฟงและหยงลงสกระแสนา คอมรรค อนมองค ๘ ลอยบาปทงปวงแลว เราไดบรรลวชชา ๓ และไดทากจ พระพทธศาสนาเสรจแลว. บรรดาคาถาเหลานน อนดบแรก มความสงเขปดงตอไปนวา ใน เวลาเชา คอในเวลาพระอาทตยขน. ในเวลาเทยงวน คอในเวลากลางวน. ในตอนเยน คอในเวลาเยน. อธบายวา วนละ ๓ ครง คอ ๓ วาระ เราลงนา และเรานนเมอลง ไมลงไปในเวลาใดเวลาหนง คอในบางครง


บางคราว โดยทแทพากนกาหนดวา การลอยบาปในแมนาคงคา เมอถง ผคคนนกขตฤกษ ในอตตรกาลแหงผคคนมาสอนไดนามวา คยผคค เราไดประกอบพธลงสนาในแมนาคยผคค. บดน เพอจะแสดงอบายอนเปนเหตประกอบพธการลงสนาในกาล นน จงกลาวคาถาวา ย มยา ดงนเปนตน. คาเปนคาถานน มอธบายวา เมอกอน คอกอนแตการเขาถงศาสนา ของพระศาสดาไดมความเหนอยางน คอไดเหนผดแผกไปอยางนวาบาป- กรรมอนใด ทเราสงสมไวในกาลกอน คอในชาตอนแตชาตน บาปกรรม อนนน บดนลอยเสย คอทาใหปราศไป คายเสย ดวยการลงสนา ในทา แมนาคยาน และในแมนาคยาผคคน. บทวา ธมมตถสหต ปท เปนบทแสดงไขโดยไมลบวภตต, อธบายวา เราไดสดบวาจาอนเปนภาษต คอพระดารสของพระสมมาสมพทธเจาอน เปนสวนทประกอบดวยธรรมและอรรถ คออนประกอบดวยเหตและผล ในเบองตนทามกลางและทสด กระทาใหเปนนยยานกะ นาสตวออกดวยด โดยแทจรง แลวพจารณาอรรถแหงทกขเปนตน ชอวา ถองแท เพราะ เปนของแทโดยความเปนปรมตถ ชอวาตามความเปนจรง เพราะไมม ความประพฤตผดแผกในความเปนอบายแหงความเปนไป (ทกข) และ การกลบ (นโรธ) ตามสมควร. โดยอบายอนแยบคาย คอ โดยภาวะ แหงกจมการกาหนดรเปนตน คอพจารณาวา ทกขสจควรกาหนดร, สมทยสจ ควรละ, นโรธสจ ควรกระทาใหแจง, มรรคสจ ควรทาใหเกด อธบายวา เหนแลว แทงตลอดแลวดวยญาณจกษ. บทวา นนหาตสพพปาโปมห ความวา เปนผคายบาปทงปวงดวย


อรยมรรค อรยผล เพราะแทงตลอดสจจะนนเอง ดวยอาการอยางน, เพราะเหตนนนนแล เราจงเปนผชอวา หมดมลทนแลว เพราะไมมมลทน โดยไมมมลทนคอราคะเปนตน. เพราะเหตนนนนแล เราจงเปนผชอวา ลางแลวสะอาดหมดจด เพราะมกายสมาจารหมดจด เพราะมวจสมาจาร หมดจด และเพราะมมโนสมาจารหมดจด ชอวา เปนทายาท เพราะเปน เบองตนแหงธรรมทายาทอนเปนโลกตระ ของพระผมพระภาคพทธเจา ผชอวา หมดจด เพราะหมดจดจากมลทนคอกเลสทงปวงพรอมดวยวาสนา. มวาจา ประกอบความวาเปนโอรส คอเปนบตร ของพระผมพระภาค- พทธเจานนนนเอง เพราะมอภชาตอนเกดแตความพยายามคออก อนม เทศนาญาณเปนสมฏฐาน. เพอจะประกาศความทคนเปนผอาบแลวโดย ปรมตถแมอก จงกลาวคาถาสดทายวา โอคยห เปนตน ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา โอคยห ความวา ใหหยงลงแลว คอ เขาไปแลวโดยลาดบ. บทวา อฏงคก โสต ไดแก กระแสแหงมรรค อนเปนทประชม แหงองค ๘ ดวยองคมสมมาทฏฐเปนตน. บทวา สพพปาป ปวาหย ความวา คายแลวซงมลทนคอบาปไมมสวนเหลอ คอเปนผอาบแลวโดย ปรมตถ เพราะลอยเสยในแมนาคออรยมรรค. ตอจากนนนนแล คาวา เราไดบรรลวชชา ๓ แลว พทธศาสนาเราไดทาเสรจแลว ดงน ม อรรถดงกลาวแลวนนแหละ. จบอรรถกถาคยากสสปเถรคาถาท ๗


๘. วกกลเถรคาถา วาดวยคาถาของพระวกกลเถระ พระผมพระภาคเจาตรสถามวา [๓๔๒] ดกอนภกษ เมอเธออยปาใหญ ซงเปนทปราศจาก โคจรเปนทเศราหมอง ถกโรคลมครอบงา จกทาอยางไร ? ทานพระวกกลเถระกราบทลวา ขาพระองคจะยงปตและความสขอนไพบลยใหแผไป สรางกาย ครอบงาปจจยอนเศราหมองอยในปาใหญ จก เจรญสตปฏฐาน ๔ อนทรย ๕ พละ ๕ และโพชฌงค ๗ อยในปาใหญ เพราะไดเหนภกษทงหลายผปรารภความ เพยร มใจเดดเดยว มความบากบนมนเปนนตย มความ พรอมเพรยงกน มความเหนรวมกน ขาพระองคจงจก อยในปาใหญ เมอขาพระองคระลกถงพระพทธเจาผม พระองคอนฝกแลว มพระหทยตงมน จงเปนผไมเกยจ- ครานตลอดทงกลางคนและกลางวนอยในปาใหญ. จบวกกลเถรคาถา

อรรถกถาวกกลเถรคาถาท ๘ คาถาของทานพระวกกลเถระ มคาเรมตนวา วาตโรคาภนโต ดงนเปนตน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร ? พระเถระแมน ไดทาบญญาธการไวในพระพทธเจาในปางกอน สงสมบญไวในภพนนๆ ในกาลแหงพระผมพระภาคเจา พระนามวา

ปทมตตระ บงเกดในเรอนมตระกล ในหงสวดนคร ถงความเปนผรเดยงสา


แลว ไปยงวหารกบอบาสกทงหลายผไปยงสานกพระศาสดา ยนอยทาย บรษท ฟงธรรมอย เหนพระศาสดาทรงตงภกษรปหนงไวในตาแหนง เปนผเลศกวาภกษผนอมไปในศรทธา แมตนเองกปรารถนาตาแหนงนน จงถวายทานตลอด ๗ วน ไดตงความปรารถนาไว พระศาสดาทอด พระเนตรเหนความปรารถนานนไมมอนตราย จงไดทรงพยากรณ. แมทานกระทากศลตลอดชวต ทองเทยวไปในเทวโลกและมนษย- โลก ในกาลแหงพระศาสดาของเราทงหลาย บงเกดในตระกลพราหมณ ในกรงสาวตถ. ญาตทงหลายไดตงชอทานวา วกกล. ทานเจรญแลว เรยนเวท ๓ ถงความสาเรจในศลปะแหงพราหมณ เหนพระศาสดาแลว ไมอมเพราะเหนสมบตพระรปกาย จงเทยวไปกบพระศาสดาเทานน. คดวา เมอเราอยในทามกลางเรอน จกไมไดเหนพระศาสดาตลอดกาลเปนนจ จงบวชในสานกพระศาสดา ยนอยในท ๆ ตนสามารถเหนพระทศพล ในเวลาทเหลอ เวนเวลาฉนอาหาร และเวลาทากจดวยสรระ จงละกจ อยางอน เทยวแลดแตพระผมพระภาคเจาเทานน. พระศาสดาทรงรอความแกกลาแหงญาณของเธอ เมอเธอเทยวไป ดวยการดพระรปเทานน สนกาลมากมาย ไมไดตรสอะไร ๆ รงขนวนหนง จงตรสวา วกกล จะประโยชนอะไรดวยการทเธอเหนกายทเปอยเนาน วกกล ผใดเหนธรรม ผนนชอวาเหนเรา วกกล ผใดเหนเรา ผนนชอวา เหนธรรม วกกล เพราะเมอบคคลเหนธรรมชอวาเหนเรา เมอบคคล เหนเราชอวาเหนธรรม ดงน. เมอพระศาสดาแมตรสอยอยางนน ทานกไมสามารถจะละการด พระศาสดาไปในทอนได. ลาดบนน พระศาสดาทรงพระดารวา ภกษน


ไมไดความสงเวชจกไมตรสร ดงน ในวนเขาพรรษา จงขบไลพระเถระ ดวยตรสวา หลกไป วกกล. พระเถระถกพระศาสดาทรงขบไล จงไมอาจ จะอยในทพรอมพระพกตรได จงคดวา จะประโยชนอะไรดวยความเปน อยของเรา ทจะไมเหนพระศาสดา ดงนแลว จงขนสทเหวทภเขาคชฌกฏ. พระศาสดาทรงทราบเรองนนของเธอ จงทรงพระดารวา ภกษนเมอไมได ความเบาใจจากสานกเรา จะพงยงธรรมอนเปนอปนสยแหงมรรคและผล ใหพนาศไป เมอจะทรงฉายพระรศมเพอแสดงพระองค จงตรส พระคาถาวา ภกษผมากไปดวยปราโมทย เลอมใสในพระพทธ- ศาสนาพงบรรลบทอนสงบ เปนทเขาไปสงบแหงสงขาร เปนสข ดงน. แลวทรงเหยยดพระหตถตรสวา มาเถด วกกล. พระเถระคดวา เราเหน พระทศพลแลว แมการตรสเรยกวา จงมา เรากไดแลว ดงนแลวเกดปต และโสมนสมกาลง ไมรการไปของตนวามาจากไหน จงแลนไปในอากาศ ในทพรอมพระพกตรของพระศาสดา ยนอยบนเขาดวยกาวเทาแรก ราพง ถงคาถาทพระศาสดาตรส ขมปตในอากาศนนเอง บรรลพระอรหตพรอม ดวยปฏสมภทาดงน เรองนมาแลวในอรรถกถาองคตตรนกาย และ อรรถกถาแหงธรรมบท. กในทน อาจารยบางพวกกลาวไวอยางนวา ทานพระวกกลเถระ อนพระศาสดาทรงโอวาทโดยนยมอาทวา เธอจะประโยชนอะไร วกกล ดงน อยบนภเขา เรมตงวปสสนา เพราะทานมศรทธาเปนกาลงนนเอง วปสสนา จงไมลงสวถ พระผมพระภาคเจา ทรงทราบดงนน จงไดให


เธอชาระกรรมฐานใหหมดจดประทานให เธอไมสามารถจะใหวปสสนาถง ทสดไดอก. ลาดบนน โรคลมเพราะความบกพรองอาหาร ไดเกดขน แกทาน, พระผมพระภาคเจาทรงทราบวาทานถกโรคลมเบยดเบยน จง เสดจไปในทนน เมอจะตรสถาม จงตรสวา ดกอนภกษ เมอเธออยในปาใหญ ซงเปนทปราศจาก โคจร เปนทเศราหมอง ลกโรคลมครอบงา จกทาอยางไร พระเถระไดฟงดงนน จงไดกลาว ๔ คาถา๑วา ขาพระองคจะยงปตและความสขอนไพบลยใหแผไป สรางกาย ครอบงาปจจยอนเศราหมองอยในปาใหญ จก เจรญสตปฏฐาน ๔ อนทรย ๕ พละ ๕ และโพชฌงค อยในปาใหญ เพราะไดเหนภกษทงหลายผปรารภความ เพยร มใจเดดเดยว มความบากบนมนเปนนตย มความ พรอมเพรยงกน มความเหนรวมกน ขาพระองคจงจกอย ในปาใหญ เมอขาพระองคระลกถงพระพทธเจาผมพระ- องคอนฝกแลว มพระหฤทยตงมน จงเปนผไมเกยจคราน ตลอดทงกลางคนและกลางวนอยในปาใหญ. บรรดาบทเหลานน บทวา วาตโรคาภนโต ความวา ถกโรคลม ครอบงา นาใหถงความไมมเสรภาพ คอถกพยาธอนเกดจากลมครอบงา. พระองคเรยกพระเถระวา ตว. บทวา วหร ความวา อยดวยอรยาบถวหารนน. บทวา กานเน วเน ความ วาในปาอนเปนดง อธบายวา ในปาใหญ. ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๔๒.


บทวา ปวฏโคจเร แปลวา เปนทปราศจากโคจร คอเปนทหาปจจย ไดยาก, ชอวา เศราหมอง คอเปนทเศราหมอง เพราะไมมเภสชมเนยใส เปนตน อนเปนสปปายะของโรคลม และเพราะเปนภมภาคมดนเคม. บทวา กถ ภกข กรสสส ความวา พระผมพระภาคเจาตรสถามวา ภกษ เธอจกทาอยางไร ? พระเถระไดฟงดงนน เมอจะประกาศการอยเปนสขแหงตน ดวย ปตและโสมนสปราศจากอามสดงน จงกลาวคามอาทวา ปต สเขน ดวย ปตและสข. บรรดาบทเหลานน บทวา ปต สเขน ความวา ดวยปต อนมความ โลดลอย เปนลกษณะ และมการแผซาบซานเปนลกษณะ และดวยสข อนสมปยตดวยปตนน. บทวา ผรมาโน สมสสย ความวา ขาพระองคจะยงรปอนประณต อนเกดจากปตและสขตามทกลาวแลว ใหแผซานเขารางกายทงสน คอ กระทาใหรปถกตองไมขาดสาย. บทวา ลขมป อภสมโภนโต ความวา ครอบงา คอทวมทบปจจย อนเศราหมอง แมอดกลนไดยาก อนเปนเหตเปนไปโดยความขดเกลา ซงเกดแตการอยปา. บทวา วหรสสาม กานเน ความวา ขาพระองคจกอยในราวปา ดวยสขอนเกดแตฌาน และสขอนเกดแตวปสสนา. ดวยเหตนนทาน จงกลาววา และขาพระองคเสวยสขดวยกาย (นามกาย ) และวา บคคลพจารณาเหนความเกดขนและดบแหงขนธ ทงหลายในกาลใด ๆ ในกาลนน ๆ เขายอมไดปตและ ปราโมช นนเปนอมตะของบคคลผรอย.


บทวา ภาเวนโต สตปฏาเน ความวา ยงสตปฏฐาน ๔ ม กายานปสสนาเปนตน อนนบเนองในมรรค ใหเกดและใหเจรญ. บทวา อนทรยาน ไดแก อนทรย ๕ มสทธนทรยเปนตน อนนบ เนองในมรรคนนเอง. บทวา พลาน ไดแก พละ ๕ มศรทธาเปนตน กเหมอนกน. บทวา โพชฌงคาน ไดแก โพชฌงค ๗ มสตสมโพชฌงคเปนตนกเหมอนกน. ดวย จ ศพท ทานสงเคราะห สมมปปธาน อทธบาท และองคมรรค. จรงอย การคานวณธรรมเหลานน ยอมมโดยการจดธรรมเหลานน นนเอง เพราะไมมการเวนธรรมเหลานน. บทวา วหรสสาม ความวา ขาพระองค เมอเจรญโพธปกขยธรรมตามทกลาวแลว จกอยดวยสขอน เกดแตมรรค สขอนเกดแตผลอนสาเรจมาแตการบรรลมรรคนน และ สขอนเกดแตพระนพพาน. บทวา อารทธวรเย ความวา ผประกอบความเพยร ดวยสามารถ แหงสมมปปธาน ๔. บทวา ปหตตเต ไดแก ผมจตสงไปเฉพาะแลวส พระนพพาน. บทวา นจจ ทฬหปรกกเน ไดแก ผมความเพยรไมยอหยอน ตลอดกาล. ชอวา ผมความพรอมเพรยง ดวยอานาจไมววาทกน และ ดวยอานาจการใหกายสามคค. เพราะเหนเพอนสพรหมจารทงหลาย ผประกอบดวยความเปนผเสมอกนดวยทฏฐและศล. ดวยคานนทานแสดง ถงความเพยบพรอมดวยกลยาณมตร. บทวา อนสรนโต สมพทธ ความวา ไมเกยจคราน ระลกถง พระองคผชอวา สมมาสมพทธเจา เพราะตรสรธรรมทงปวงโดยชอบและ ดวยพระองคเอง ชอวา ผเลศ เพราะเปนผสงสดกวาสตวทงปวง ชอวา


ฝกตนแลวดวยการฝกอนสงสด ชอวา ผมจตตงมนดวยสมาธอนยอดเยยม โดยนยมอาทวา แมเพราะเหตนน พระผมพระภาคเจานนเปนพระอรหนต ดงน ทงกลางคนและกลางวนทกเวลาอย. ดวยคาน ทานจงกลาวการ ประกอบพระกรรมฐานในททงปวง เพราะแสดงถงอาการประกอบในการ เจรญพทธานสสต กลาวถงการประกอบปารหารยกรรมฐาน ดวยคาตน. กพระเถระครนกลาวอยางนแล จงบาเพญวปสสนา บรรล พระอรหต. เพราะเหตนนทานจงกลาวไวในอปทาน๑วา สมเดจพระผนามพระนามอนรงเรอง มพระคณนบ ไมได พระนามวา ปทมตตระ เสดจอบตขนแลวใน แสนกป แตภทรกปน พระองคทรงพระนามวา ปทมตตระ กเพราะมพระพกตรเหมอนดอกปทม มพระฉววรรณงาม ไมมมลทนเหมอนดอกปทม ไมเปอนดวยโลก เหมอนดอก ปทมไมเปอนดวยนาฉะนน เปนนกปราชญ มพระอนทรย ดงใบปทมและนารกเหมอนดอกปทม ทงมพระโอษฐม กลนอดม เหมอนกลนในกลบของดอกปทม เพราะฉะนน พระองคจงทรงพระนานวา ปทมตตระ พระองคเปนผเจรญ กวาโลก ไมทรงถอพระองค เปรยบเสมอนเปนนยนตา ใหคนตาบอด มพระอรยาบถสงบ เปนทเกบพระคณ เปน ทรองรบกรณาและมต ถงในครงไหน ๆ พระมหาวรเจา พระองคนน กเปนผอนพรหม อสรและเทวดาบชา เปน พระชนะผสงสดในทามกลางหมชนและเกลอนกลนไปทง ๑. ข. อ. ๓๓/ขอ ๑๒๒.


เทวดาและมนษย เพอจะยงบรษททงปวงใหยนด ดวย พระสาเนยงอนเสนาะ และดวยพระธรรมเทศนาอน เพราะพรง จงไดชมสาวกของพระองศวา ภกษอนทพน กเลสดวยศรทธามมตด ขวนขวายในการดเรา เชนกบ วกกลภกษน ไมมเลย ครงนนเราเปนบตรของพราหมณ ในพระนครหงสาวด ไดสดบพระพทธสภาษตนน จง ชอบใจฐานนดรนน ครงนนเราไดนมนตพระตถาคตผ ทศจากมลทนพระองคนน พรอมดวยพระสาวก ให เสวยตลอด ๗ วน แลวใหครองผา เราหมอบศรษะลงแลว จบลงในสาคร คออนนตคณของพระศาสดาพระองคนน เตมเปยมไปดวยปต ไดกราบทล ดงนวา ขาแตพระมหา- มน ขอใหขาพระองคไดเปนเชนกนกบภกษผศรทธาธมตต ทพระองคทรงชมเชยวาเปนเลศวาภกษมศรทธาในพระ- ศาสนานเถด เมอเราไดกราบทลดงนแลว พระมหามนผม ความเพยรใหญ มพระทสสนะมไดมเครองกดกน ไดตรส พระดารสนในทานกลางบรษทวา จงดมาณพผน ผนงผา เนอเกลยงสเหลอง นอวยวะอนบญสรางสม ใหคลาย ทองคา ดดดมตาและใจของหมชน ในอนาคตกาล มาณพ ผนจกไดเปนพระสาวกของพระโคดมผแสวงหาคณอนยง- ใหญ เปนเลศกวาภกษทงหลายฝายศรทธาธมตต เขาเปน เทวดาหรอมนษยกตาม จกเปนผเวนจากความเดอดรอน ทงปวง รวบรวมโภคทรพยทกอยาง มความสขทองเทยวไป


ในทแสนกปแตกปน พระศาสดานพระนามวา โคดม ทรงสมภพในวงศพระเจาโอกกากราช จกเสดจอบตขน ในโลก มาณพผนจกเปนธรรมทายาทของพระศาสดา พระองคนน จกเปนโอรสอนธรรมเนรมต จกเปนสาวก ของพระศาสดามนามวา วกกล เพราะผลกรรมทเหลอ นน และเพราะตงเจตจานงไว เราละรางมนษยแลว ไดไปสวรรคชนดาวดงส เรามความสขในททกสถาน ทองเทยวไปในภพนอยใหญ ไดเกดในตระกลหนงใน พระนครสาวตถ มารดาของเราถกภยแตปศาจคกคาม มใจหวาดกลว จงใหเราผละเอยดออนเหมอนเนยขน นม นมเหมอนใบไมออน ๆ ซงยงนอนหงาย ใหนอนลง แทบบาทมลของพระผแสวงหาคณอนยงใหญ กราบทลวา ขาแตพระโลกนาถ หมอมฉนขอถวายทารกนแดพระองค ขาแต พระโลกนายก ขอพระองคจงทรงเปนทพงของเขา ดวยเถด ครงนน สมเดจพระมนผเปนทพงของหมสตว ผหวาดกลว พระองคไดทรงรบเราดวยฝาพระหตถอน ออนนนมตาขาย อนทานกาหนดดวยจกรตงแตนนมา เรากเปนผถกรกษาโดยพระพทธเจา จงเปนผพนจาก ความปวยไขทกอยาง อยโดยสขสาราญ เราเวนจาก สคตเสยเพยงครเดยวกราคาญใจ พออายได ๗ ขวบ เรากออกบวชเปนบรรพชต เราเปนผไมอมดวยการดพระ- รปอนประเสรฐเกดเพราะบารมทกอยาง มดวงพระเนตร


สนล ลวนเกลอนกลนไปดวยวรรณสณฐานอนงดงาม ครง นน พระศาสดาทรงทราบวาเรายนดในพระพทธรป จงได ตรสสอนเราวา อยาเลยวกกล ประโยชนอะไรในรปทนา เกลยด ซงคนพาลชอบเลา กบณฑตใดเหนสทธรรม บณฑตนนชอวาเหนเรา ผไมเหนสทธรรม ถงจะเหนเราก ชอวาไมเหน กายมโทษไมสนสด เปรยบเสมอดวยตนไม มพษ เปนทอยของโรคทกอยางลวนเปนทประชมของทกข เพราะฉะนน ทานจงเบอหนายในรป พจารณาเหนความ เกดขนและความเสอมไปแหงขนธทงหลาย จกถงทสด แหงสรรพกเลสไดโดยงาย เราอนสมเดจพระโลกนาย ผแสวงหาประโยชนพระองคนน ทรงพราสอนอยางน ไดขนภเขาคชฌกฏ เพงดอยทซอกเขา พระพชตมาร ผ มหามนประทบยนอยทเชงเขา เพอจะทรงปลอบโยนเรา ไดตรสเรยกวา วกกล เราไดฟงพระดารสนนเขากเบกบาน ครนนนเราวงลงไปทเงอมเขา สงหลายรอยชวบรษ แต ถงแผนดนไดโดยสะดวกทเดยวดวยพทธานภาพ พระผ มพระภาคเจาทรงแสดงพระธรรมเทศนา คอความเกดขน- และความเสอมไปแหงขนธทงหลายอก เรารธรรมนน ทวถงแลว จงไดบรรลอรหต ครงนนพระผมพระภาคเจา ผมพระปรชาใหญ ทรงถงทสดแหงจรณะ ทรงประกาศใน ทามกลางแหงมหาบรษทแหงสตบรษวา เราเปนผเลศ กวาภกษทงหลาย ฝายศรทธาธมตต ในทแสนกปแตกปน


เราไดทากรรมไวในกาลนน ดวยกรรมนนเรานนเราไมรจก ทคตเลย นเปนผลแหงพทธบชา เราเผากเลสทงหลาย แลว...ฯลฯ... พระพทธศาสนาเราไดทาเสรจแลว ดงน. กพระเถระครนบรรลพระอรหตแลว แมเมอพยากรณพระอรหตผล กไดกลาวคาถานเหมอนกน. ลาดบนนพระศาสดา ประทบนงในทามกลาง ภกษสงฆ จงทรงตงทานไวในตาแหนงเปนผเลศกวาภกษผนอมไปใน ศรทธาฉะนแล. จบอรรถกถาวกกลเถรคาถาท ๘


๙. วชตเสนเถรคาถา

วาดวยคาถาของพระวชตเสนเถระ [๓๔๓] เราจกระวงจตนนไว เหมอนนายหตถาจารย กกชาง ไวทประตนครฉะนน เราจกไมประกอบจตไวในธรรม อนลามก จกไมยอมใหจตตกลงไปสขายแหงกามอนเกด ในรางกาย เจาถกเรากกไวแลว จกไปตามชอบใจไมได เหมอนชางไดชองประตฉะนน ดกอนจตผชวชา บดน เจาจกขนยนดในธรรมอนลามกเทยวไปเนอง ๆ ดงกอนม ได นายควาญชางมกาลงแขงแรง ยอมบงคบชางทจบได ใหม ยงไมไดฝก ใหอยในอานาจดวยขอ ฉนใด เรา จกบงคบเจาใหอยในอานาจ ฉนนน นายสารถผฉลาด ในการฝกมาใหด เปนผประเสรฐ ยอมฝกมาใหรอบรได ฉนใด เราฝกเจาใหตงอยในพละ ๕ ฉนนน จกผกเจา ดวยสต จกฝกจกบงคบเจาใหทาธระดวยความเพยร เจา จกไมไดไปไกลจากอารมณภายในนละนะจต จบวชตเสนเถรคาถา อรรถกถาวชตเสนเถรคาถาท ๙ คาถาของทานพระวชตเสนเถระ มคาเรมตนวา โอลคเคสสาม ดงน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร ?


พระเถระแมน ไดทาบญญาธการไวในพระพทธเจาในปางกอน สงสมกศลอนเปนอปนสยแหงพระอรหต ในภพนน ๆ ในกาลแหงพระ- ผมพระภาคเจาทรงพระนามวาอตถทสส บงเกดในเรอนมตระกล ถงความ เปนผรเดยงสาแลว ละการครองเรอน บวชเปนฤๅษอยในปา เหนพระผม- พระภาคเจา เสดจไปทางอากาศ มจตเลอมใสแสดงอาการนาเลอมใส ประคองอญชลไดยนอยแลว. พระศาสดาทรงทราบอธยาศยของทาน จง เสดจลงจากอากาศ. ทานนอมถวายผลไมอนหวานนารนรมย พระผม- พระภาคเจาทรงรบดวยความอนเคราะห. ดวยบญกรรมนน ทานทองเทยวไปในเทวโลกและมนษยโลก ใน พทธปบาทกาลน บงเกดในตระกลนายหตถาจารย ในโกศลรฐ ไดนาม วาวชตเสนะ ถงความเปนผรเดยงสา, นายหตถาจารย ๒ คน ชอวาเสนะ และอปเสนะ ผเปนลงของทานฟงธรรมในสานกของพระศาสดา ไดศรทธา แลวบรรพชา บาเพญวปสสนาธระ บรรลพระอรหตแลว. แมทานวชตเสนะ ถงความสาเรจในศลปะชาง ไมมจตของอยใน การครองเรอน เพราะความทคนมอธยาศยในการสลดออก เหนปาฏหารย ของพระศาสดา ไดศรทธาบวชในสานกของพระเถระผเปนลง กระทา กรรมดวยวปสสนา อนเปนโอวาทานสาสนของพระเถระผเปนลงเหลานน ดาเนนตามวปสสนาวถ เมอจะสอนจตของตน อนพลานไปในอารมณ ตาง ๆ ในภายนอก จงไดกลาวคาถา๑วา เราจกระวงจตนนไว เหมอนนายหตถาจารย กกชาง ไวทประตพระนครฉะนน เราจกไมประกอบจตไวในธรรม ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๔๓.


อนลามก จกไมยอมใหจตตกลงไปสขายแหงกามอนเกด ในรางกาย เจาถกเรากกไวแลว จกไปตามชอบใจ ไมได เหมอนชางไดชองประตฉะนน ดกอนจตผชวชา บดน เจาจกขนยนดในธรรมอนลามกเทยวไปเนอง ๆ ดงกอนมได นายควาญชางมกาลงแขงแรง ยอมบงคบ ชางทจบไดใหมยงไมฝก ใหอยในอานาจดวยขอฉนใด เราจกบงคบเจาใหอยในอานาจฉนนน นายสารถผฉลาด ในการฝกมาใหดผประเสรฐ ยอมฝกมาใหรอบรฉนใด เราจกฝกเจาไวดวยสต จกฝกจกบงคบเจาใหทาธระดวย ความเพยร เราจกไมไดไปไกลจากอารมณภายในนละ นะจต. บรรดาบทเหลานน บทวา โอลคเคสสาม ความวา เราจกระวง คอจะหาม. บทวา เต แกเปน ต แปลวา ซงจตนน จรงอย บทวา เต นเปน ฉฏฐวภตต ใชในอรรถแหงทตยาวภตต. อกอยางหนง พงนา บาลทเหลอมาเชอมเขาดวยบทวา เต คมน อกอยางหนง บทวา หตถน ความวา ซงชาง. ทานวชตเสนะเรยกจตของตนวา จต. เมอจะแสดงอาการทปรารถนาจะหามจตนน จงกลาววา อาณทวาเร หตถน. ประตเลกของพระนครซงเนองกบกาแพง ชอวาประตพระนคร ซงเมอเขาใสลมสลก แมผอยภายในเวนเครองยนต ไมสามารถจะเปดได อนเปนเหตไมสามารถใหมนษย, โค, มา, กระบอ เปนตนออกไป. เมอใด นายหตถาจารยปลอบใจชางผประสงคจะออกไปภายนอกพระนคร จงได หามการไป.


อกอยางหนง ประตลมชอวา อาณทวาร กทประตลมสลกนน เขา วางลมขวางไว แลวรอยลมกลาวคอเขมไมไวทหวลมแล. บทวา ปาเป ความวา จกไมประกอบจตนนในบาปธรรมมอภชฌา เปนตน อนเกดขนในอารมณ มรปเปนตน . บทวา กามชาลา ความวา เปนขายแหงกาม. เหมอนอยางวา ชอวา ขายของนายพรานเนอผจบปลา ไดแกการทนายพรานเหลานน ทาสตวมปลาเปนตนใหสาเรจการกระทาตาม ปรารถนาฉนใด การทมารทาจตทตกไปตามอโยนโสมนสการ ใหสาเรจ การกระทาตามความปรารถนากฉนนน. เพราะเหตนนแล มารนนจงยง สตวทงหลายใหตกไปในความพนาศ. บทวา สรรช แปลวา ผเกดในสรระ. จรงอย จตในปญจโวการภพ ทานเรยกวาเกดในสรระ เพราะมความเปนไปเนองดวยรป. บทวา ตว โอลคโค น คจฉส ความวา ดกอนจตชว ทานอน เราหามแลวดวยปฏกคอสตและสมปชญญะ บดนจกไมไปตามความชอบใจ คอจกไมไดเปนไปตามความปรารถนาดวยอานาจอโยนโสมนสการ. ถามวา เหมอนอะไร ? แกวา เหมอนชางไมไดการเปดประตฉะนน อธบายวา เหมอนชาง เมอไมไดผเปดประตเพอจะออกไปจากนคร หรอ จากเครองปดกนของชาง. บทวา จตตกล แปลวา ดกอนจตกาลกณ. บทวา ปนปปน ไดแก ไป ๆ มา ๆ. บทวา ปสกก ความวา ดวย อานาจการปลอบใหเบาใจดวยการระลกได. บทวา ปาปรโต แปลวา ยนดในบาปกรรม, อธบายวา บดน จกประพฤตเหมอนในกอนไมได คอเราจกไมใหเพอจะประพฤตเชนนน.


บทวา อทนต ความวา ไมไดฝก คอยงไมศกษาการศกษาของ ชาง. บทวา นวคคห ไดแก ถอเอาไมนาน. บทวา องกสคคโห ไดแกนายหตถาจารย. บทวา พลวา ไดแก มกาลง ดวยกาลงกายและกาลงญาณ. บทวา อาวตเตต อกาม ความวา ใหเจาผไมปรารถนาอยนนแล กลบโดยการหาม. บทวา เอว อาวตตยสส ความวา นายหตถาจารยจกใหชางตามท กลาวกลบฉนใด เราจกใหจตชวนนกลบจากการเกยดกนทจรตฉนนน. บทวา วรหยทมกสโล ความวา เปนผฉลาดในการฝกมาทควรฝก ทงหลายอนสงสด. แตนนนายสารถผประเสรฐ คอผวเศษสดในบรรดา นายสารถผฝกมาทควรฝก ยอมฝกมาอาชาไนยคอมาทควรฝก คอยอม ทรมาน คอยอมแนะนาดวยคาออนหวานและคาหยาบ ตามสมควรแกกาละ และเทศะ ไดแกกระทาใหละพยศ. บทวา ปตฏ โต ปจส พเลส ความวา เปนผตงอยแลวในพละ ๕ มศรทธาเปนตน จกฝกคอจกทรมานจตนนดวยการหามจากความเปนผ ไมศรทธาเปนตน. บทวา สตยา ต นพนธสส ความวา ดกอนจตชว เราเมอไมให ไปในภายนอกจากอารมณอนเปนภายในแลว จกผกพนจตนนทเสาคอ กรรมฐาน ดวยเชอกคอสต. บทวา ปยตโต เต ทเมสสาม ความวา เราผก คอประกอบขวน ขวาย ทเสาคอกรรมฐานนน แลวฝกเจา คอจกใหเจาหมดจดจากมลทน คอกเลส.


บทวา วรยธรนคคหโต ความวา มาตามทกลาวแลวนน อนนาย สารถผฉลาดประกอบไวทแอก คอขมไวดวยแอก อยในระหวางแอก ไม ลวงแอกไปไดฉนใด ดกอนจต แมเธอกฉนนน ถกเราขมไวทแอกคอ ความเพยร เมอไมไดเพอจะเปนไปโดยประการอน เพราะมการกระทา โดยเคารพ เพราะมปกตกระทาเปนไปตดตอ จกไมออกไปขางนอกไกล จากอารมณอนเปนภายในน จรงอย เมอจตประกอบในภาวนา อารมณ อนจากกรรมฐาน แมเปนอารมณใกล กจะอยไกลแตลกษณะทเดยว รวม ความวา พระเถระเมอขมจตดวยคาถาเหลาน เจรญวปสสนาบรรลพระ- อรหตแลว เพราะเหตนน ทานจงกลาวไวในอปทาน๑วา เราตกแตงเครองลาดททาดวยหญาแลว ไดทล อาราธนาพระสมพทธเจา ผมพระฉววรรณเหมอนทองคา มพระลกษณะอนประเสรฐ ๓๒ ประการ ผดจพญารงท ดอกกาลงบาน เปนพระพทธเจาผประเสรฐสด กาลง เสดจไปทางทายปาใหญ ขอพระพทธเจาทรงโปรดอน- เคราะหขาพระองคเถด ขาพระองคปรารถนาจะถวาย ภกษา พระพทธเจาพระนามวาอตถทสส ผอนเคราะห ประกอบดวยพระกรณา มพระยศใหญ ไดทรงทราบความ ดารของเรา จงเสดจแวะทอาศรมของเรา ครนแลว พระองคไดประทบบนเครองลาดททาดวยหญา เราได หยบเอาผลไมรกฟา มาถวายแดพระพทธเจาผประเสรฐ ๑. ข. อ. ๓๓/ขอ ๓๔.


สด เมอเรามองดอย พระพชตมารทรงเสวยในเวลานน เราไดยงจตใหเลอมใสในทานนนแลว ไดถวายบงคม พระพชตมารในกาลนน ดวยการถวายผลไมนน เราไม รจกทคตเลย นเปนผลแหงการถวายผลไม เราเผากเลส ทงหลายแลว . . . ฯลฯ. . .พระพทธศาสนาเราไดทาเสรจ แลว ดงน. กทานครนบรรลพระอรหตแลว เมอจะพยากรณพระอรหตผล จง ไดกลาวพระคาถาเหลาน. จบอรรถกถาวชตเสนคาถาท ๙


๑๐. ยสทตตเถรคาถา วาดวยคาถาของพระยสทตตเถระ [๓๔๔] คนมปญญาทราม มจตคดจะยกโทษ ฟงคาสอนของ ทานผชนะมาร ยอมเปนผไกลจากสทธรรม เหมอนฟา กบดนฉะนน คนมปญญาทราม มจตคดจะยกโทษ ฟงคา สอนของทานผชนะมาร ยอมเสอมจากสทธรรม เหมอน พระจนทรขางแรมฉะนน คนมปญญาทราม มจตคด จะยกโทษ ฟงคาสอนของทานผชนะมาร ยอมเหยวแหง ในสทธรรม เหมอนปลาในนานอยฉะนน คนมปญญา ทราม มจตคดจะยกโทษ ฟงคาสอนของทานผชนะมาร ยอมไมงอกงามในสทธรรม เหมอนพชเนาในไรนา ฉะนน สวนผใดมจตอนคมครองแลว ฟงคาสอนของ ทานผชนะมาร ผนนทาอาสวะทงปวงใหสนไป ทาให แจงซงธรรมอนไมกาเรบ ฟงไดบรรลความสงบอยาง ยอดเยยม เปนผไมมอาสวะ ยอมปรนพพาน. จบยสทตตเถรคาถา

อรรถกถายสทตตเถรคาถาท ๑๐ คาถาของทานพระยสทตตเถระ มคาเรมตนวา อปารมภจตโต ดงน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร ?


พระเถระแมน ไดทาบญญาธการไวในพระพทธเจาในปางกอน กอสรางกศลอนเปนอปนสยแหงพระนพพานในภพนนๆ. จรงอยาง นน ในกาลแหงพระผมพระภาคเจา พระนามวาปทมตตระ ทานบงเกด ในตระกลพราหมณ ถงความสาเรจในศลปวชาของพวกพราหมณ ละกาม ทงหลายบวชเปนฤาษอยในปา. วนหนง ทานเหนพระศาสดา มจตเลอมใส ประคองอญชลชมเชย. ดวยบญกรรมนน ทานทองเทยวไปในเทวโลก และมนษยโลก ในพทธปบาทกาลน บงเกดในตระกลแหงเจามลละ ใน มลลรฐ ไดนามวายสทตตะ ไปยงเมองตกกศลา ศกษาศลปะทงปวง เทยวจารกไปกบปรพาชกชอวาสภยะ เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาในกรง สาวตถโดยลาดบ เมอพระผมพระภาคเจาทรงแกปญหาทสภยปรพาชกถาม ตนเองกนงฟงมงเพงโทษวา เราจกแสดงโทษในวาทะของพระสมณโคดม. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบวาระแหงจตของเขา เมอจะ ประทานโอวาทในเวลาจบสภยสตต๑เทศนา จงไดตรส ๕ คาถา๒เหลานวา คนมปญญาทราม มจตคดจะยกโทษ ฟงคาสอน ของทานผชนะมาร ยอมเปนผไกลจากสทธรรม เหมอน ฟากบดนฉะนน. คนมปญญาทราม มจตคดจะยกโทษ ฟงคาสอนของทานผชนะมาร ยอมเสอมจากสทธรรม เหมอนพระจนทรขางแรมฉะนน. คนมปญญาทราม มจต คดจะยกโทษ ฟงคาสอนของทานผชนะมาร ยอมเหยว แหงในสทธรรม เหมอนปลาในนานอยฉะนน. คนม ๑. ข. ส. ๒๕/ขอ ๓๖๔. ๒. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๔๔.


ปญญาทราม มจตคดจะยกโทษ ฟงคาสอนของทานผชนะ มาร ยอมไมงอกงามในสทธรรม เหมอนพชเนาในไรนา ฉะนน. สวนผใดมจตอนคมครองแลว ฟงคาสอนของ ทานผชนะมาร ผนนทาอาสวะทงปวงใหสนไป ทาให แจงซงธรรมอนไมกาเรบ พงบรรลความสงบอยางยอด เยยม เปนผไมมอาสวะ ยอมปรนพพาน. บรรดาบทเหลานน บทวา อปารมภจตโต ไดแก มจตคดจะยก โทษ อธบายวา มความประสงคจะยกโทษ. บทวา ทมเมโธ แปลวา ผมปญญาทราม. บทวา อารกา โหต สทธมมา ความวา บคคลนนคอผเชนนน ยอมเปนผอยในทไกลจากสทธรรม คอการปฏบต เหมอนปฐพไกลจาก ฟาฉะนน. จะปวยกลาวไปไยถงปฏเวธสทธรรมเลา เมอทานประกอบ ถอยคาทขดแยงกน โดยนยมอาทวา ทานไมรธรรมวนยน สทธรรมคอ การปฏบตอนสงบละเอยด จกมแตทไหน ? บทวา ปรหายต สทธมมา ความวา ทานเสอมจากโลกตรธรรม ๙ ทงจากสทธรรมมศรทธาเปนตน. บทวา ปรสสสต ความวา ยอมเหยวแหงจากความไมมธรรมอน เปนกศล มปตและปราโมทยเปนตน ของตนผอมกายอมใจ. บทวา น วรหต ความวา ยอมไมถงความเจรญงอกงาม. บทวา ปตก ความวา ถงความเปนของเนา เพราะไมมการใหการ ฉาบทาดวยโคมย.


บทวา ตฏเน จตเต เปนตตยาวภตตใชในลกษณะแหงอตถมภตะ, อธบายวา เปนผมใจยนด เบกบาน. บทวา เขเปตวา ไดแก ตดขาดแลว. บทวา อกปปต แปลวา ไมกาเรบ (พระอรหต). บทวา ปปปยย แปลวา ถงแลว. บทวา ปรม สนต ไดแก อนปาทเสสนพพาน. กการบรรลอนปาทเสสนพพานนน คอการรอกาละ (ตาย) อยางเดยวเทานน ไมใชกาลไร ๆ เพราะฉะนน เพอจะแสดง อนปาทเสสนพพานนน ทานจงกลาววาผไมมอาสวะยอมปรนพพาน. ทานอนพระศาสดาทรงโอวาทอยางนแลว กเกดความสงเวช บวช เจรญวปสสนา ไมนานนกกบรรลพระอรหต, เพราะเหตนน ทานจง กลาวไวในอปทาน๑วา เราไดเหนพระพทธเจาผสงสดกวาสตว ผรงเรอง เหมอนตนกรรณการ โชตชวงดงดวงประทป ไพโรจน ดจทองคา เราวางคณโฑนา ผาเปลอกไมกรองธมกรก ทา หนงเสอเฉวยงบา แลวกสดดพระพทธเจาผประเสรฐสด วา ขาแตพระมน พระองคทรงขจดความมดมด ซง อากลไปดวยขายคอโมหะ ทรงแสดงแสงสวางแหงพระ- ญาณแลว เสดจขามไป พระองคไดยกโลกนขนไดแลว สงทยอดเยยมซงมอยทงหมด จะเปรยบปานกบพระญาณ เปนประมาณเครองไปจากโลกของพระองคไมม ดวย ๑. ข. อ. ๓๓/ขอ ๒๔.


พระญาณนน โลกจงขนานนามพระองควาสพพญ ขา- พระองค ขอถวายบงคมพระองคผมเพยรใหญ ทรงทราบ ธรรมทงปวง ไมมอาสวะ ในกปทแสนแตกปนได เรา สดดพระพทธเจาผประเสรฐสด ดวยการสดดนน เรา ไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงการสดดพระญาณ เรา เผากเลสทงหลายแลว. . . ฯลฯ . . . พระพทธศาสนาเรา ไดทาเสรจแลว ดงน. กพระเถระครนบรรลพระอรหตแลว แมเมอพยากรณพระอรหตผล กไดกลาวคาถาเหลานเหมอนกน. จบอรรถกถายสทตตเถรคาถาท ๑๐


๑๑. โสณกฏกณณเถรคาถา วาดวยคาถาของพระโสณกฏกณณเถระ [๓๔๕] เราไดอปสมบทแลว เปนผหลดพนจากกเลส ไมม อาสวะ ไดเหนพระผมพระภาคเจา และไดอยรวมกบ พระองคในวหารเดยวกน พระผมพระภาคเจาประทบอย ในทแจงตลอดราตรเปนอนมากทเดยว พระศาสดาผ ฉลาดในธรรมเปนเครองอย ไดเสดจเขาไปสพระวหาร เมอนนพระโคดมทรงลาดผาสงฆาฏแลว สาเรจสหไสยา ทรงละความขลาดกลวเสยแลว เหมอนราชสหอยในถา ภเขา ลาดบนน ทานโสณะผเปนสาวกของพระสมมา- สมพทธเจา ผกลาววาจาไพเราะ ไดภาษตสทธรรมในท เฉพาะพระพกตรของพระพทธเจาผประเสรฐ ทานโสณะ กาหนดรเบญจขนธแลว อบรมอฏฐงคกมรรคอนประเสรฐ พงไดบรรลความสงบอยางยง จกเปนผไมมอาสวะ ปรนพพาน. จบโสณกฏกณณเถรคาถา

อรรถกถาโสณกฏกณณเถรคาถาท ๑๑ คาถาของทานพระโสณกฏกณณเถระ มคาเรมตนวา อปสมปทา จ เม ลทธา ดงน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร ?


ไดยนวา ในกาลแหงพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวาปทมตตระ เปนเศรษฐสมบรณดวยสมบตในหงสวดนคร ดารงอยดวยอสรสมบตอน โอฬาร วนหนงเหนพระศาสดาแวดลอมไปดวยพระขณาสพ ๑๐๐,๐๐๐ องค เสดจเขาไปสนครดวยพทธานภาพใหญ ดวยพทธลลาใหญ มจต เลอมใส ถวายบงคมแลวไดยนประคองอญชลอย ในปจฉาภต ทานพรอม ดวยอบาสกทงหลาย ไปยงวหาร ฟงธรรมอยในสานกของพระผมพระ- ภาคเจา เหนพระศาสดาทรงตงภกษรปหนงไวในตาแหนงเปนผเลศ แหง ภกษผกลาวถอยคาอนไพเราะ แมตนเองกปรารถนาตาแหนงนน จงได ถวายมหาทาน ไดตงความปรารถนาไว. พระศาสดาทรงทราบความทความ ปรารถนาของทานไมมอนตราย จงทรงพยากรณวา ในอนาคตเธอจกได เปนผเลศกวาภกษผกลาวถอยคาอนไพเราะ ในศาสนาของพระสมมาสม- พทธเจาพระนามวาโคดม. ทานบาเพญบญในนครนนตลอดชวต ทองเทยวไปในเทวโลกและ มนษยโลก ในกาลแหงพระผมพระภาคเจา พระนามวาวปสส บวชใน ศาสนา บาเพญวตรปฏวตรใหบรบรณ ไดเยบจวรถวายแกภกษรปหนง. เมอโลกวางจากพระพทธเจาอก เปนชางหกในกรงสาวตถ ไดตอคนกลด ทขาดถวายแดพระปจเจกพทธเจารปหนง, ทานไดบาเพญบญในภพนนๆ ดวยอาการอยางน ในพทธปบาทกาลน บงเกดเปนบตรเศรษฐมสมบต มาก ในกลฆรนคร๑ ในอวนตรฐ พวกญาตไดตงชอทานวา โสณะ. เพราะทานทรงเครองประดบหมราคาโกฏ เมอควรจะเรยกวาโกฏกณณะ กลบปรากฏชอวา กฏกณณะ. ๑. บาลเปน กรรฆร.


ทานเจรญโดยลาดบ เกบรวบรวมทรพย เมอทานพระมหากจจายนะ อาศยเรอนมตระกลอยในปวตตบรรพต ฟงธรรมในสานกของทาน ตงอย ในสรณะและศล อปฏฐากทานดวยปจจย ๔. ครนจาเนยรกาลนานมา ทานเกดความสงเวช บรรพชาในสานก ของพระเถระ ใหประชมสงฆทสวรรคไดโดยาก โดยฝดเคอง อปสมบท แลวอยในสานกพระเถระสนกาลเลกนอย ลาพระเถระเขาไปยงกรงสาวตถ เพอถวายบงคมพระศาสดา ไดอยในคนธกฎเดยวกน กบพระศาสดา ถก พระองคเชอเชญในเวลาใกลรง ในทสดแหงคาถาอทานวา เหนโทษใน โลกดงน ทพระองคใหสาธการกลาวไว ดวยการกลาวพระสตร ๑๖ สตร ในอฏฐกวรรค๑แลว เจรญวปสสนาบรรลพระอรหต ดวยเหตนน ทานจง กลาวไวในอปทาน๒วา ครงนน พระพชตมารผสมควรรบเครองบชา พระ- นามวา ปทมตตระ ไดเสดจเขารปยงพระนคร พรอมทง ภกษสงฆผมอนทรยอนสารวมแลวแสนรป ขณะนน ได มเสยงสนนกองไพเราะ รบเสดจพระพทธเจาผสงบระงบ ผคงท ซงกาลงเสดจเขาพระนคร โดยทางรถดวยพทธา- นภาพ พณทไมถกทาเพลง ไมลกเคาะ กบรรเลงขนได เอง ในเมอพระพทธเจาเสดจเขาสบร เรานมสการพระ พทธเจาผประเสรฐสด พระนามวา ปทมตตระ ผเปน พระมหามน และเหนปาฏหารยแลว ไดยงจตใหเลอมใส ในปาฏหารยนน โอ พระพทธเจา โอ พระธรรม โอ ๑. ข. ส. ๒๕/อฏฐกวรรคท ๔ ม ๑๖ สตร ตงแตขอ ๔๐๘ ถงขอ ๔๒๓. ๒. ข. อ. ๓๓/ขอ ๒๓.


สมบตแหงพระศาสดาของเรา ดนตรถงไมมเจตนากยง บรรเลงไดเองเทยว ในกปทแสนกปแตภทรกปน เราได สญญาใดในกาลนน ดวยการไดสญญานน เราไมรจก ทคตเลย นเปนผลแหงสญญาในพระพทธเจา เราเผา กเลสทงหลายแลว . . . ฯลฯ. . . พระพทธศาสนาเราได ทาเสรจแลว ดงน. กทานดารงอยในพระอรหตแลว ขอพร ๕ ประการ คอ การ อปสมบทดวยคณะ มพระวนยธรเปนท ๕ ในชนบทปลายแดน โดย ทานองทพระอปชฌายของทานไดบอกไว การอยประจา การลาดแผน หนง การสวมรองเทาเปนชน ๆ การไมอยปราศจากจวร ไดพรเหลานน จากพระศาสดาแลว ไปยงทตนอยอก บอกความนนแกพระอปชฌาย ในเรองนมความสงเขปเพยงเทาน. สวนความพสดารพงทราบโดยนยทมา แลวในอรรถกถา. แตในอรรถกถาองคตตรนกาย ทานกลาวไววา ทาน ไดอปสมบทแลว เรยนพระกรรมฐานในสานกพระอปชฌายของตน เจรญ วปสสนาแลวบรรลพระอรหต. ครนกาลตอมา ทานอยดวยสขอนเกดแตวมตต พจารณาขอปฏบต ของตน เกดโสมนส ไดกลาวคาถา ๕ คาถา ดวยอานาจอทาน๑วา เราไดอปสมบทแลว เปนผหลดพนจากกเลส ไมม อาสวะ ไดเหนพระผมพระภาคเจา และไดอยรวมกบ พระองคในวหารเดยวกน พระผมพระภาคเจาประทบอย ในทแจงตลอดราตรเปนอนมากทเดยว พระศาสดาผ ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๔๕.


ฉลาดในธรรมเปนเครองอย ไดเสดจเขาไปสพระวหาร เมอนนพระโคดมทรงลาดผาสงฆาฏแลว สาเรจสหไสยา ทรงละความขลาดกลวเสยแลว เหมอนราชสหอยในถา ภเขา ลาดบนน ทานโสณะผเปนสาวกของพระสมมา- สมพทธเจา ผกลาววาจาไพเราะ ไดภาษตสทธรรมในท เฉพาะพระพกตรของพระพทธเจาผประเสรฐ ทานโสณะ กาหนดรเบญจขนธแลว อบรมอฏฐงคกมรรคอนประเสรฐ พงไดบรรลความสงบอยางยง จกเปนผไมมอาสวะ ปรนพพาน ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา อปสมปทา ต เม ลทธา ความวา อปสมปทานนใด ทตนประชมภกษสงฆทสวรรคไดโดยยาก กแลอปสม- ปทาใดทพระผมพระภาคเจาทรงอนญาตดวยคณะ มพระวนยธรเปนท ๕ ในชนบทปลายแดนทงหมด ดวยอานาจการประทานพร, กลาวหมายเอา อปสมปทาทงสองนน. จ ศพท เปนสมจจยตถะ. ดวย จ ศพทนน ทาน สงเคราะหเอาพรทไดจากสานกพระศาสดา แมนอกน. บทวา วมตโต จมห อนาสโว ความวา และเราเปนผหลดพนแลว ดวยการหลดพนจากวตถคอกเลสทงสน ดวยอรหตมรรค. ประกอบ ความวา เราเปนผไมมอาสวะดวยกามาสวะเปนตนนนนนแล. บทวา โส จ เม ภควา ทฏโ ความวา เราจากรฐอวนตไปยง กรงสาวตถ เพอประโยชนแดพระผมพระภาคเจาใด กพระผมพระภาคเจา พระองคนน ทเราไมเคยเหน เราไดเหนแลว.


บทวา วหาเร จ สหาวส ความวา เราไดเหนพระผมพระภาคเจา นนอยางเดยวเทานนกหาไม โดยทแทเราไดอยรวมกบพระศาสดาผกาหนด เหตการณ ประทบอยในพระคนธกฎของพระศาสดาในวหาร. อาจารย บางพวกกลาววา บทวา วหาเร แปลวา ในทใกลวหาร. บทวา พหเทว รตต ความวา พระผมพระภาคเจา ประทบยบยง ในโอกาสกลางแจง ตลอดราตรเปนอนมากทเดยว ดวยการแสดงธรรม แกภกษทงหลาย และดวยการชาระพระกรรมฐานใหหมดจดตลอดปฐมยาม และดวยอานาจตดความสงสย ของเทวดาและพรหมตลอดมชฌมยาม. บทวา วหารกสโล ไดแก เปนผฉลาดในทพยวหาร พรหมวหาร อาเนญชวหารและอรยวหาร. บทวา วหาร ปาวส ความวา เขาไปสพระคนธกฎ เพอบรรเทา ความกระวนกระวายทเกดขน เพราะการนงและการจงกรมเกนเวลา. บทวา สนถรตวาน สงฆาฏ เสยย กปเปต ความวา ปลาดสงฆาฏ ๔ ชน แลวทรงสาเรจสหไสยา. ดวยเหตนนจงกลาววา พระโคดมเปน ประดจสหะในถาศลา เปนผละความขลาดกลวเสยได. พระเถระระบพระผมพระภาคเจา ดวยพระโคตรวา โคตมะ ใน พระคาถานน. บทวา สโห เสลคหายว ไดแก ในถาแหงภเขาอนลวน แลวแตหน สหมคราชละความขลาดกลวเสยได เพราะเปนสตวมเดชสง สาเรจการนอนเหลอมเทาโดยขางขวา ฉนใด พระผมพระภาคเจาผโคดม กฉนนน เปนผละความขลาดกลว เพราะตดกเลสอนเปนเหตใหหวาดเสยว ขนพอง สยอง สะดงแหงจต ทรงสาเรจสหไสยา.


บทวา ตโต แปลวา ในภายหลง, อธบายวา สาเรจสหไสยาแลว ลกขนจากทนน ถกพระศาสดาเชญวา ภกษ พระธรรมจงแจมแจงกะเธอ เพอจะกลาว. บทวา กลยาณวากกรโณ แปลวา ผกลาววาจาอนไพเราะ อธบาย วา ลาดบแหงถอยคาเพยบพรอมดวยความงาม. บทวา โสโณ อภาส สทธมม ความวา ทานโสณกฏกณณะ ไดกลาวพระสตรในอฏฐกวรรค ๑๖ สตร โดยประจกษ เฉพาะพระพทธ- เจาผประเสรฐ คอพระสมมาสมพทธเจา เพราะเหตนนพระเถระจงกลาว สอนตนนนแหละเหมอนผอน. บทวา ปจกขนเธ ปราย ความวา กาหนดรอปาทานขนธ ๕ ดวยปรญญาทง ๓ แลว เมอกาหนดรอปาทานขนธ ๕ นนแหละ ทา หนทางคอ อรยมรรคมองค ๘ ใหเกดแลว บรรลความสงบอยางยง คอ พระนพพานดารงอย เปนผไมมอาสวะ จากนนนนแหละ จกปรนพพาน ณ บดน คอจกปรนพพานดวยอานาจอนปาทเสสนพพาน ฉะนแล. จบอรรถกถาโสณกฏกณณเถรคาถาท ๑๑


๑๒. โกสยเถรคาถา

วาดวยคาถาของพระโกสยเถระ [๓๔๖] ผใดเปนธรชน เปนผรถอยคาของครทงหลาย อยใน โอวาทของครนน และยงความเคารพใหเกดในโอวาท ของครนน ผนนชอวาเปนผมภกด และชอวาเปนบณฑต และพงเปนผวเศษ เพราะรธรรมทงหลาย อนตราย อนรายแรงเกดขนแลว ไมครอบงาบคคลใดผพจารณาอย บคคลนนยอมชอวามกาลง ชอวาเปนบณฑต และพงเปน ผวเศษเพราะรธรรมทงหลาย ผใดแลตงมนไมหวนไหว เหมอนมหาสมทร มปญญาลกซง เหนเหตผลอนละเอยด ชอวาเปนผไมงอนแงน ไมคลอนแคลน ชอวาเปนบณฑต และพงเปนผวเศษเพราะรธรรมทงหลาย ผใดเปนพหสต ทรงธรรมและประพฤตธรรมสมควรแกธรรม ผนนชอวา ผคงท เปนบณฑต และพงเปนผวเศษเพราะรธรรม ทงหลาย ผใดรเนอความแหงสภาษต ครนรแลวทาตาม ทร ผนนชอวาเปนบณฑต อยในอานาจเหตผล และ พงเปนผวเศษเพราะรธรรมทงหลาย. จบโกสยเถรคาถา พระเถระ ๑๒ รป กลาวคาถารปละ ๕ คาถา รวมเปน ๖๐ คาถา คอ


๑. พระราชทตตเถระ ๒. พระสภตเถระ ๓. พระครมานนทเถระ ๔. พระสมนเถระ ๕. พระวฑฒเถระ ๖. พระนทกสสปเถระ ๗. พระ- คยากสสปเถระ ๘. พระวกกลเถระ ๙. พระวชตเถระ ๑๐. พระยสทตต- เถระ ๑๑. พระโสณกฏกณณเถระ ๑๒. พระโกสยเถระ. จบปญจกนบาต

อรรถกถาโกสยเถรคาถาท ๑๒ คาถาของทานพระโกสยเถระ มคาเรมตนวา โย เว ครน ดงน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร ? พระเถระแมน ไดกระทาบญญาธการไวในพระพทธเจาในปางกอน สงสมกศลอนเปนอปนสยแหงพระนพพานไวในภพนน ๆ ในกาลแหง พระผมพระภาคเจาพระนามวาวปสส บงเกดในเรอนมตระกล ถงความ เปนผรเดยงสา วนหนงเหนพระศาสดา มจตเลอมใส ไดถวายทอนออย. ดวยบญกรรมนน ทานทองเทยวไปในเทวโลกและมนษยโลก ใน พทธปบาทกาลน บงเกดในตระกลพราหมณ เขาตงชอทานดวยอานาจ โคตรวา โกสยะ. ทานถงความเปนผรเดยงสาแลว เขาไปหาทานพระธรรม- เสนาบดเนองนตย ฟงธรรมในสานกของทาน. ทานไดศรทธาในพระ- ศาสนาเพราะไดฟงธรรมนน ประกอบเนอง ๆ ซงพระกรรมฐาน ไมนาน นกกบรรลพระอรหต. ดวยเหตนน ทานจงกลาวไวในอปทาน๑วา ๑. ข. อ. ๓๓/ขอ ๒๕.


เราเปนคนเฝาประต อยในพระนครพนธมด ไดเหน พระพทธเจาผปราศจากธล ทรงรจบธรรมทงปวง เราม จตเลอมใสโสมนส ไดถอเอาทอนออยมาถวายแดพระ- พทธเจาผประเสรฐสด พระนามวา วปสส ผแสวงหา คณอนยงใหญ ในกปท ๙๑ แตกปน เราไดถวายออยใด ในกาลนน ดวยการถวายออยนน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงการถวายทอนออย เราเผากเลสทงหลาย แลว . . . ฯลฯ . . . พระพทธศาสนาเราไดทาเสรจแลว ดงน. กแลครนบรรลพระอรหตแลว พจารณาขอปฏบตของตน เมอจะ สรรเสรญ การอยรวมกบคร และเขาไปอาศยสปบรษจงกลาว ๕ คาถา เหลานวา ผใดเปนธรชน เปนผรถอยคาของครทงหลาย อยใน โอวาทของครนน และยงความเคารพใหเกดในโอวาท ของครนน ผนนชอวาเปนผมภกด และชอวาเปนบณฑต และพงเปนผวเศษ เพราะรธรรมทงหลาย อนตรายราย แรงเกดแลว ไมครอบงาบคคลใดผพจารณาอย บคคล นนยอมชอวามกาลง ชอวาเปนบณฑต และพงเปนผ วเศษเพราะรธรรมทงหลาย ผใดและตงมนไมหวนไหว เหมอนมหาสมทร มปญญาลกซง เหนเหตผลอนละเอยด ชอวาเปนผไมงอนแงน ไมคลอนแคลน ชอวาเปนบณฑต


และพงเปนผวเศษเพราะรธรรมทงหลาย ผใดรเนอความ แหงสภาษต ครนรแลวทาตามทร ผนนชอวาเปนบณฑต อยในอานาจเหตผล และพงเปนผวเศษ เพราะรธรรม ทงหลาย. บรรดาบทเหลานน บทวา โย ไดแก ผใดผหนง ในบรรดา บรษท ๔ มขตตยบรษทเปนตน. บทวา เว แปลวา เปนผปรากฏ. บทวา ครน ไดเเก บณฑตผประกอบดวยคณมศลเปนตน. บทวา วจน ไดแก ผรถอยคา คออนสาสนของบณฑตเหลานน อธบายวา เมอปฏบตตามคาพราสอน กแลครนปฏบตแลวรผลแหงการ ปฏบตนน. บทวา วเส จ ตมห ชนเยถ เปม ความวา พงอยในคา คอใน โอวาทของครทงหลาย คอพงปฏบตตามคาพราสอน ครนปฏบตแลว พงใหเกดความรก ความเคารพในคาพราสอนเหลานนวา เราจกเปนผ ลวงพนทกขมชาตทกขเปนตนน ดวยโอวาทนหนอ. กคาทงสองนเปน การกระทาความทกลาวแลวนนแล ดวยบททงสองวา ธรชนเปนผร ถอยคาของครทงหลาย ดงน ใหปรากฏ. บทวา โส ความวา ผใดเปนธรชน รถอยคาของครทงหลาย ผนน ชอวาเปนผมความภกดในครเหลานน ดวยการปฏบตตามทพราสอน และ ชอวาบณฑตเพราะไมลวงเลยขอพราสอนนน แมเพราะเหตแหงชวต. บทวา ตวา จ ธมเมส วเสส อสส ความวา กเมอปฏบตอยาง นน ถงเปนผวเศษวา เปนผมวชชา ๓ มอภญญา ๖ บรรลปฏสมภทา


ดวยสามารถแหงวชชา ๓ ในธรรมทงทเปนโลกยะและโลกตระ เพราะ เหตแหงการรอรยสจ ๔ ดวยขอปฏบตนนนนแล. บทวา ย ความวา อนตรายทปรากฏมความเยน ความรอน ความ หว และความกระหายเปนตน และอนตรายทปกปดมราคะเปนตน อนได โวหารวา อนตราย เพราะทาอนตรายตอการปฏบต อบตคอเกดขนมาก มาย คอมกาลง ยอมไมขมขบคคล คอไมทาใคร ๆ ใหหวนไหว. ถามวา เพราะเหตไร ? ตอบวา เพราะไมครอบงาผพจารณา อธบาย วา ผพจารณาอย คอผตงอยในกาลงแหงการพจารณา. บทวา โส ความวา ผใดแมถกอนตรายรายแรงยงนกครอบงา ผนนกเปนผชอวาม กาลง มปญญา มความบากบนมนคง และชอวาเปนบณฑต เพราะพรง พรอมดวยกาลงคอปญญา อนขมฝายกเลสไมมสวนเหลอ. คาวา กผเปนเชนนนแล พงเปนผวเศษเพราะรธรรมทงหลาย นน มอรรถดงกลาวแลวนนแล. บทวา สมทโทว โต ความวา มความตงอยเปนสภาวะ เหมอน สมทรฉะนน. เหมอนอยางวา มหาสมทรใกลเชงเขาสเนรซงลก ๘๔,๐๐๐ โยชน ตงอยไมหวนไหว ไมเอนเอยงไปดวยลมตามปกต ซงตงขนจากทศ ทง ๘ และลกซงฉนใด ธรชนกฉนนน ตงอยไมหวนไหว ไมเอนเอยง ดวยลมคอกเลส และดวยลมคอวาทะของพวกเดยรถย. ธรชนชอวาเปน ผมปญญาอนลกซง และผเหนประโยชน เพราะรแจงอรรถแหงปฏจจ- สมปบาทเปนตน อนลกซงหยงลงไมได ดวยญาณสมภารทไมเคยสงสมมา ละเอยดสขม, บคคลนนชอวาเปนบณฑตไมงอนแงน เปนผคงท ชอวา เปนผไมงอนแงน เพราะไมงอนแงนดวยกเลส หรอดวยเทวบตรมาร


เปนตนอยางใดอยางหนง ชอวาเปนบณฑตเพราะอรรถทกลาวแลว คาท เหลอมนยดงกลาวแลวนนแล. บทวา พหสสโต ความวา ชอวาเปนพหสต ดวยอานาจความเปน พหสตในทางปรยต ชอวา พหสสตะ เพราะไดสดบสตตะและเคยยะ เปนตนมาก และชอวาทรงไวซงธรรม เพราะทรงธรรมนนนนแหละไว ไมใหพนาศไป เหมอนนามนเหลวแหงราชสห ทเขาใสไวในภาชนะ ทองคาฉะนน. บทวา ธมมสส โหต อนธมมจาร ความวา ชอวาประพฤต ธรรมสมควรแกธรรม เพราะรอรรถรธรรม ตามทฟงมา ตามทเรยนมา แลวประพฤต คอปฏบตธรรมอนสมควรแกโลกตรธรรม ๙ ธรรมตาง ดวยปารสทธศล ธดงคและอสภกรรมฐานเปนตน กลาวคอปพพภาค- ปฏปทา คอประพฤตหวงการแทงตลอดวา วนน วนนแหละ ดงน. บทวา โส ตาทโส นาม จ โหต ปณฑโต ความวา บคคลใด เปนพหสต ทรงธรรมและประพฤตธรรมสมควรแกธรรม เพราะอาศย ครใด บคคลผนนแลเปนผเชนนน คอเปนเสมอนกบครนน ชอวาเปน บณฑต เพราะมภาวะแหงการปฏบตเหมอนกน. กขอทบคคลผเปนเชนนน พงเปนผวเศษเพราะรธรรมทงหลดนน มเนอความกลาวไวแลวแล. บทวา อตถจ โย ชานาต ภาสตสส ความวา บคคลใด ยอม รอรรถแหงพระปรยตธรรมทพระสมมาสมพทธเจาตรสแลว กเมอร ยอม รอรรถตามทกลาวแลวในธรรมนน ๆ วา ศล ตรสไวในทน สมาธ ตรส


ไวในทน ปญญา ตรสไวทน ดงน แลวการทาโดยประการนน คอยอม ปฏบตตามทพระศาสดาทรงพราสอน. บทวา อตถนตโร นาม ส โหต ปณฑโต ความวา บคคลนน คอเหนปานนน เปนผอยภายในแหงเหตผล กระทาเหตเพยงการรเหตผล ศลเปนตนเทานน เพราะเหตแหงผล ยอมชอวาเปนบณฑต คาทเหลอ มนยดงกลาวแลวนนแล. กในคาถาเหลาน ดวยคาถาตน ทานกลาวถงความเปนผวเศษอนม ศรทธาเปนอปนสย โดยนยมอาทวา โย เว ครน ดงน. ดวยคาถาท ๒ ทานกลาวถงความเปนผวเศษอนมวรยะเปนอปนสย โดยนยมอาทวา ย อาปทา ดงน. ดวยคาถาท ๓ ทานกลาวถงความเปนผวเศษอนมสมาธ เปนอปนสย โดยนยมอาทวา โย เว สมทโทว โต ดงน. ดวยคาถา ท ๔ ทานกลาวถงความเปนผวเศษอนมสตเปนอปนสย โดยนยมอาทวา พหสสโต ดงน. ดวยคาถาท ๕ พงทราบวา ทานกลาวถงความเปน ผวเศษอนมปญญาเปนอปนสย โดยนยมอาทวา อตถจ โย ชานาต ดงน. จบอรรถกถาโกสยเถรคาถาท ๑๒ จบปรมตถทปน อรรถกถาขททกนกาย เถรคาถา ปญจกนบาต


เถรคาถา ฉกกนบาต

๑. อรเวลกสสปเถรคาถา วาดวยคาถาของพระอรเวลกสสปเถระ [๓๔๗] เรายงไมเหนปาฏหารยของพระโคดมผเรองยศ เพยงใด เรากยงเปนคนลวงโลกดวยความรษยาและมานะ ไมนอบนอมเพยงนน พระผมพระภาคเจาผเปนสารถฝก นรชน ทรงทราบความดารของเรา ทรงตกเตอนเรา ลาดบนน ความสลดใจไดเกดแกเรา เกดความอศจรรย ใจ ขนลกชชน ความสาเรจอนเลกนอยของเราผเปนชฎล เคยมอยในกอน เราไดสละความสาเรจอนนนแลว บวช ในศาสนาของพระชนเจา เมอกอน เรายนดการบชายญ หอมลอมดวยกามารมณ ภายหลง เราถอนราคะ โทสะ และโมหะไดแลว เรารขนธปญจกอนอาศยอยในกาลกอน ชาระทพยจกษหมดจด เปนผมฤทธ รจตของผอน และ บรรลทพโสต อนง เราออกบวชเปนบรรพชต เพอประ- โยชนใด ประโยชนนนเราไดบรรลแลว ความสนไป แหงสงโยชนทงปวงเราไดบรรลแลว. จบอรเวลกสสปเถรคาถา


อรรถกถาฉกกนบาต

อรรถกถาอรเวลกสสปเถรคาถาท ๑ ในฉกกนบาต คาถาของทานพระอรเวลกสสปเถระ มคาเรมตน วา ทสวาน ปาฏหราน ดงน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร. แมพระเถระนกเปนผมบญญาธการ อนไดกระทาไวในพระพทธเจา ในปางกอนทงหลาย กอสรางกศลอนเปนอปนสยแกพระนพพาน ในภพนน ๆ ในกาลแหงพระผมพระภาคเจา พระนามวาปทมตตระ ได บงเกดในเรอนของตระกล ถงความเจรญวย ฟงธรรมในสานกของพระ- ศาสดา ไดเหนพระศาสดาทรงตงภกษรปหนงไวในตาแหนงผเลศแหง บรษทใหญ แมตนเองกปรารถนาฐานนดรนน จงไดถวายมหาทานแลว กระทาความปรารถนาไว. ฝายพระผมพระภาคเจาไดทรงเหนวาความ ปรารถนาของเขาไมมอนตราย จงทรงพยากรณวาในอนาคตกาล เขาจก เปนเลศแหงบรษทหมใหญในศาสนาของพระโคดมพทธเจา. เขากระทาบญในชาตนนจนตลอดอาย จตจากชาตนนแลวทองเทยว ไปในเทวดาและมนษยทงหลาย ในทสด ๙๒ กปแตภทรกปน บงเกด เปนนองชายตางมารดากนกบพระผมพระภาคเจาพระนามวาปสสะ เขาม นองชายแมอนอก ๒ คน พนองแมทง ๓ คนนน บชาพระสงฆมพระพทธ- เจาเปนประธานดวยการบชาอยางยง การทากศลตลอดชวอาย ทองเทยว ไปในเทวดาและมนษย กอนทพระผมพระภาคเจาของเราทงหลายจะอบต (เขา) เกดเปนพนองชายกนโดยลาดบ ในตระกลพราหมณในกรงสาวตถ แมทง ๓ คนกมนามวากสสปทงนนเนองดวยโคตร.


พนองทง ๓ นนเตบโตแลวกเลาเรยนไตรเพท. บรรดาพนองชาย ทง ๓ นน พชายคนโตมมาณพเปนบรวาร ๕๐๐ คนกลาง ๓๐๐ คน เลก ๒๐๐. พนองทง ๓ นน ตรวจดสาระในคมภรของตน เหนแต ประโยชนปจจบนเทานน จงชอบการบวช. บรรดาพนองทง ๓ นน พชายคนโตพรอมกบบรวารของตน ไปยงตาบลอรเวลาบวชเปนฤๅษ จง มชอวา อรเวลากสสป นองชายทบวชอย ณ โคงแมนามหาคงคา จงม ชอวา นทกสสป นองชายผทบวชอย ณ คยาสสประเทศ จงมชอวา คยากสสป. เมอพนองทง ๓ นนบวชเปนฤาษ อยในทนน ๆ อยางนแลว เมอ วนเวลาลวงไปเปนอนมาก พระโพธสตวของเราทงหลายเสดจออกมหา- ภเนษกรมณ ทรงรแจงแทงตลอดพระสพพญตญาณ ทรงประกาศพระ- ธรรมจกรไปโดยลาดบ ทรงใหพระเบญจวคคยเถระดารงอยในพระอรหต ทรงแนะนาสหาย ๕๕ คนมยสะเปนประธาน แลวทรงสงพระอรหนต ๖๐ องค ไปดวยพระดารสมวา ภกษทงหลาย พวกเธอจงเทยวจารกไป ดงน เปนตน แลวทรงแนะนาภตทวคคยกมาร แลวเสดจไปยงทอยของอรเวล- กสสป เสดจเขาไปยงโรงบชาไฟเพอจะประทบอย ทรงแนะนาอรเวล- กสสปพรอมทงบรษท ดวยปาฏหารย ๓,๕๐๐ ประการ มการทรมาน พระยานาคทอยในทนนเปนตน แลวทรงใหบรรพชา. ฝายนองชายทงสอง รวาอรเวลกสสปนนบวชแลวพรอมทงบรวาร พากนมาบวชในสานกของ พระศาสดา. ทงหมดนนแหละไดเปนเอหภกข ทรงบาตรและจวรอน สาเรจดวยฤทธ. พระศาสดาทรงพาสมณะ ๑,๐๐๐ รปนน ไปยงคยาสสประเทศ แลว


ประทบนงบนหนดาด ใหสมณะทงหมดดารงอยในพระอรหต ดวยอาทตต- ปรยายสตรเทศนา. ดวยเหตนน ทานจงกลาวไวในอปทาน๑วา ในกปทแสนแตกปน พระพชตมารนามวา ปทมตตระ ผรแจงโลกทงปวง เปนนกปราชญมจกษ ไดเสดจอบต ขนแลว พระองคเปนผตรสสอน ทรงแสดงใหสตว รชด ไดยงสรรพสตวใหขามพนวฏสงสาร ฉลาดใน เทศนา เปนผเบกบาน ทรงชวยประชมชนใหขามพนไป เปนอนมาก พระองคเปนผอนเคราะห ประกอบดวย พระกรณาแสวงหาประโยชนใหสรรพสตว ยงเดยรถยท มาเฝาใหดารงอยในเบญจศลไดทกคน เมอเปนเชนน พระศาสนาจงไมมความอากล วางสญจากเดยรถย วจตร ดวยพระอรหนตผคงท มความชานชานาญ พระมหามน พระองคนน สงประมาณ ๕๘ ศอก มพระฉววรรณงามดจ ทองคาอนลาคา มพระลกษณะอนประเสรฐ ๓๒ ประการ ครงนน อายของสตวแสนป พระชนสหพระองคนน เมอดารงพระชนมอยโดยกาลประมาณเทานน ไดทรงยง ประชมชนเปนอนมากใหขามพนวฏสงสารเปนอนมาก ครงนนเราเปนพราหมณชาวเมองหงสวด อนชนสมมตวา เปนคนประเสรฐ ไดเขาไปเฝาพระพทธเจาผสองโลก แลวสดบพระธรรมเทศนา ครงนนเราไดฟงพระผม- พระภาคเจาทรงตงสาวกของพระองคในตาแหนงเอต- ทคคะในทประชมใหญ กชอบใจ จงนมนตพระมหาชนเจา ๑. ข. อ. ๓๓/ขอ ๑๒๘.


กบบรวารเปนอนมากแลว ไดถวายทานพรอมกนกบ พราหมณอก ๑,๐๐๐ คน ครนแลวเราไดถวายบงคมพระ- ผมพระภาคเจาผนายก แลวยนอย ณ ทควรสวนขางหนง เปนผราเรง ไดกราบทลวา ขาแตพระมหาวรเจา ดวย ความเชอในพระองคและดวยอธการคณ ขอใหขาพระ- องคผเกดในภพนน ๆ มบรษทมากเถด ครงนนพระศาสดา ผมพระสรเสยงเหมอนคชสารคารน มพระสาเนยง เหมอนนกการเวก ไดตรสกะบรษทวา จงดพราหมณผน ผมวรรณะเหมอนทองคา แขนใหญ ปากและตาเหมอน ดอกบว มกายและใจสงเพราะปต ราเรง มความเชอใน คณของเรา เขาปรารถนาตาแหนงแหงภกษผมเสยงกอง ดจเสยงราชสหในอนาคตกาล เขาจกไดตาแหนงนสม ความปรารถนา ในกปนบแตนขนไป ๑ แสน พระศาสดาม พระนามวาโคดมซงสมภพในวงศของพระเจาโอกกากราช จกเสดจอบตขนในโลก พราหมณนจกเปนธรรมทายาท ของพระศาสดาพระองคนน เปนโอรสอนธรรมเนรมตจก เปนสาวกของพระศาสดา มนามวากสสป พระอครนายก ของโลกพระนามวาผสสะ ผเปนพระศาสดาอยางยอด- เยยม หาผเปรยบมได ไมมใครจะเสมอเหมอน ไดเสดจ อบตขนแลว ในกปท ๙๒ แตภทรกปน พระศาสดา พระนามวา ผสสะ พระองคนนแล ทรงกาจดความมด ทงปวง ทรงสางรกชฏใหญ ทรงยงฝนคออมตธรรมให


ตกลง ใหมนษยและทวยเทพอมหนา ครงนนเราสาม คนพนองเปนราชอามาตยในพระนครพาราณส ลวนแต เปนทไววางพระทยของพระมหากษตรย รปรางองอาจ แกลวกลา สมบรณดวยกาลงไมแพใครเลยในสงคราม ครงนน พระเจาแผนดนผมเมองชายแดนกอการกาเรบ ไดตรสสงเราวา ทานทงหลายจงไปชนบทชายแดน พวก ทานจงยงกาลงของแผนดนใหเรยบรอย ทาแวนแควน ของเราใหเกษม แลวกลบมา ลาดบนน เราไดกราบทล วา ถาพระองคจะพงพระราชทานพระนายกเจา เพอให ขาพระองคอปฏฐากไซร ขาพระองคทงหลายกจกทากจ ของพระองคใหสาเรจ ลาดบนน เราผรบพระราชทานพร สมเดจพระภมบาลสงไปทาชนบทชายแดนใหวางอาวธ แลวกลบมายงพระนครนน เราทลขอการอปฏฐากพระ- ศาสดาแดพระราชา ไดพระศาสดาผเปนนายกของโลก ผประเสรฐกวามน แลวไดบชาพระองคตราบเทาสนชวต เราทงหลายเปนผมศลประกอบดวยกรณา มใจประกอบ ดวยภาวนา ไดถวายผามคามาก รสอนประณต เสนาสนะ อนนารนรมย และเภสชทเปนประโยชนทตนใหเกดขน โดยชอบธรรม แกพระมนพรอมทงพระสงฆ อปฏฐาก พระองคดวยจตเมตตาตลอดกาล ครนพระศาสดาผเลศ พระองคนนนพพานแลว ไดทาการบชาตามกาลง เรา ทกคนจตจากอตภาพนนแลว ไปสสวรรคชนดาวดงส


เสวยมหนตสขในดาวดงสนน นเปนผลแหงพทธบชา เมอเราทองเทยวอยในภพ เปนเหมอนนายชางดอกไม ไดดอกไมแลวแสดงชนดแหงดอกไมแปลก ๆ มากมาย ฉะนน ไดเกดเปนพระเจาวเทหราช เพราะถอยคาของ คณะอเจลก เราจงมอธยาศยอนมจฉาทฏฐกาจดแลว จง ขนสทางนรก ไมเออเฟอโอวาทของธดาเราผชอวารจา เมอถกนารทพรหมสงสอนเสยมากมาย จงละความเหน ทชวชาเสยได บาเพญกศลธรรมบถ ๑๐ ใหบรบรณโดย พเศษ ละทงรางกายแลวไดไปสวรรค เหมอนไปทอย ของตวเองฉะนน เมอถงภพสดทาย เราเปนบตรของ พราหมณ เกดในสกลทสมบรณ ในกรงพาราณส เรา กลวตอความตาย ความปวยไขและความแกชรา จงเขา ปาใหญแสวงหาหนทางนพพาน ไดบวชในสานกของชฎล ครงนน นองชายทงสองของเรากไดบวชพรอมกบเรา เรา ไดสรางอาศรม อาศยอยทตาบลอรเวลา เรานนามตาม โคตรวากสสป แตเพราะอาศยอยทตาบลอรเวลา เราจง มนามบญญตวา อรเวลกสสป เพราะนองชายของเรา อาศยอยทชายแมนา เขาจงไดนามวา นทกสสป และ เพราะนองชายของเราอกคนหนง อาศยอยทตาบลคยา เขาจงถกประกาศนามวา คยากสสป นองชายคนเลกม ศษย ๒๐๐ คน นองชายคนกลางม ๓๐๐ คน เราม ๕๐๐ คน ถวน ศษยทกคนลวนแตประพฤตตามเรา ครงนนพระ-


พทธเจาผเลศในโลก เปนสารถฝกนรชน ไดเสดจมา หาเรา ทรงทาปาฏหารยตาง ๆ แกเราแลว ทรงแนะนา เรากบบรวารพนหนงไดอปสมบทดวยเอหภกข ไดบรรล พระอรหตพรอมกบภกษเหลานนทกองค ภกษเหลานน และภกษพวกอนเปนอนมากแวดลอมเราเปนยศบรวาร และเรากสามารถทจะสงสอนได เพราะฉะนน พระผม- พระภาคเจาผสงสด จงทรงตงเราไวในตาแหนงเอตทคคะ ในความเปนผมบรวารมาก โอ สกการะทไดทาไวในพระ- พทธเจาไดกอใหเกดสงทมผลแกเราแลว เราเผากเลสทง- หลายแลว...ฯลฯ... พระพทธศาสนาเราไดทาเสรจแลว. กครนบรรลพระอรหตแลว จงพจารณาการปฏบตของตน เมอจะ บนลอสหนาท จงไดกลาวคาถา ๖ คาถาเหลานวา เรายงไมเหนปาฏหารยของพระโคดม ผเรองยศ เพยงใด เรากยงเปนคนลวงโลกดวยความรษยาและมานะ ไมนอบนอมอยเพยงนน พระผมพระภาคเจาผเปนสารถ ฝกนรชน ทรงทราบความดารของเรา ทรงตกเตอนเรา ลาดบนน ความสลดใจไดเกดแกเรา เกดความอศจรรยใจ ขนลกชชน ความสาเรจเลกนอยของเราผเปนชฎลเคยม อยในกาลกอน เราไดสละความสาเรจนนเสย บวช ในศาสนาของพระชนเจา เมอกอนเรายนดการบชายญ หอมลอมดวยกามารมณ ภายหลงเราถอนราคะ โทสะ และโมหะไดแลว เรารบพเพนวาสญาณ ชาระทพยจกษ


หมดจด เปนผมฤทธรจตของผอนแล บรรลทพโสต อนง เราออกบวชเปนบรรพชตเพอประโยชนใด ประโยชนนน เราไดบรรลแลว ความสนสงโยชนทงปวง เราไดบรรล แลว. บรรดาบทเหลานน บทวา ทสวาน ปาฏหราน ความวา ไดเหน ปาฏหารย ๓,๕๐๐ ประการ มการทรมานพระยานาคเปนตน. จรงอย บทวาปาฏหร, ปาฏเหร, ปาฏหารย. โดยใจความ เปนอยางเดยวกน ตางกนแตพยญชนะเทานน. บทวา ยสสสโน ไดแก ผมพระกตตศพทแพรไปในโลกพรอม ทงเทวโลก โดยนยมอาทวา อตป โส ภควา ดงน. บทวา น ตาวาห ปณปต ความวา พระผมพระภาคเจายงมได ทรงการาบเราเพยงใดวา ดกอนกสสป เธอยงไมเปนพระอรหนต ทงยง ไมบรรลพระอรหตมรรค ทงเธอกยงไมมปฏปทาเครองเปนพระอรหนต หรอเครองบรรลพระอรหตมรรค ดงน เรากยงไมกระทาการนอบนอม เพยงนน. เพราะเหตไร ? เพราะเราลวงดวยความรษยาและมานะ. อธบายวา เปนผลวง คอหลอกลวงดวยความรษยาอนมลกษณะไมอดทน คอสมบตของผอนอยางนวา เมอเรายอมเขาเปนสาวกของทานผน เรากจก เสอมลาภสกการะ ลาภสกการะจกเพมพนแกทานผน และดวยมานะม ลกษณะยกตนอยางนวา เราเปนผอนชนจานวนมากสมมตใหเปนหวหนา คณะ. บทวา มยห สงกปปมาย ความวา ทรงทราบความดารผด ของเรา คอ แมทรงทราบความดารผดซงเราไดเหนปาฏหารยทพระผม- พระภาคเจาทรงแสดงจากอตรมนสธรรม แมคดวา มหาสมณะมฤทธมาก


มอานภาพมาก กยง (มมจฉาวตก) เปนไปอยางนวา ยงไมเปนพระ- อรหนตเหมอนเรา กทรงรอความแกกลาของญาณจงทรงวางเฉย ภายหลง ทรงทานาใหแหงโดยรอบ ๆ ตรงกลางแมนาเนรญชรา เสดจจงกรมทพน อนฟงดวยละอองธล แลวประทบยนในเรอทชฎลนนนามา แมในกาลนน กทรงรความดารผดทเราคดมอาทวา เปนผมฤทธ ดงน กยงประกาศวา ยงไมเปนพระอรหนตเหมอนเรา. บทวา โจเทส นรสารถ ความวา ในกาลนน พระศาสดาผเปน สารถฝกบรษทรงทราบความแกกลาแหงญาณของเราแลว จงทรงทกทวง คอขมเรา โดยนยมอาทวา ทานยงไมเปนพระอรหนตเลย ดงน. บทวา ตโต เม อาส สเวโค อพภโต โลมหสโน ความวา แตนน คอเพราะการทกทวงตามทกลาวแลว เปนเหตเกดความสลดใจ คอ เกดญาณความรพรอมทงความเกรงกลวบาปอนชอวาไมเคยเปน เพราะไม เคยมมากอนตลอดกาลมประมาณเทาน ชอวาชนลกชชน เพราะเปนไป โดยอานาจขนพองสยองเกลา ไดมแกเราวา เราไมไดเปนพระอรหนตเลย สาคญวาเปนพระอรหนต. บทวา ชฏลสส แปลวา เปนดาบส. บทวา สทธ ไดแก มงคงดวยลาภสกการะ. บทวา ปรตตกา แปลวา มประมาณนอย. บทวา ตาห ตดเปน ต อห. บทวา ตทา ไดแก ในเวลาเกดความสลดใจ ดวยการทกทวง ของพระผมพระภาคเจา.


บทวา นรากตวา ไดแก นาออกไป คอทงไป อธบายวา เปน ผไมหวงใย. บางอาจารยกลาววา บทวา อทธ ไดแก ฤทธอน สาเรจดวยการ เจรญภาวนา. คานนไมถก เพราะในเวลานนอรเวลกสสปยงไมไดฌาน. จรงอยางนน ทานจงกลาววา หอมลอมดวยกามารมณ. บทวา ยเน สนตฏโ ความวา ยนด คอสาคญกจทเสรจ แลว ดวยการบชายญ โดยเขาใจวา เราบชายญแลวจกไดเสวยสขใน สวรรค ไดการละดวยการบชายญมประมาณเทาน. บทวา กามธาตปรกขโต ความวา ผมความอยากอนปรารภกาม- สคตเกดขน คอมงกามโลก อยดวยการบชายญ. หากวายญนนประกอบ พรอมดวยปาณาตบาต ใคร ๆ ไมอาจไดสคตดวยยญนน จรงอย อกศล ไมบงเกดผลอนนาปรารถนา นาพงใจ แตเมอกศลเจตนามทานเปนตนม อยในยญนน บคคลพงไปสสคตได เพราะปจจยประชมกน. บทวา ปจฉา ไดแก ในกาลภายหลงจากการบวชเปนดาบส คอ ในกาลทละลทธดาบสแลว ประกอบกรรมฐานอนสมปยตดวยสจจะ ๔ ตามพระโอวาทของพระศาสดา. บทวา สมหน ความวา เราบาเพญวปสสนาแลวถอนไดสนเชง. ฟงราคะ โทสะ โมหะ โดยลาดบมรรค. กเพราะเหตทพระเถระน ถอนราคะเปนตนไดดวยอรยมรรคนน แหละ. ไดเปนผมอภญญา ๖ ฉะนน เมอจะแสดงวาตนมอภญญา ๖ จง กลาวคาวา ปพเพนวาส ชานาม ดงนเปนตน . บรรดาบทเหลานน บทวา ปพเพนวาส ชานาม ความวา เราร


คอตรสรโดยประจกษ ซงขนธปญจกทเคยอาศยอยในกาลกอนของตนและ ของคนอน คอขนธทบงเกดแลวและสภาวะทเนองดวยขนธในอดตชาต ทงหลาย ดวยปพเพนวาสญาณ เหมอนรผลมะขามปอมบนฝามอ. บทวา ทพพจกข วโสธต ความวา เราชาระทพยจกษญาณให หมดจด คอเราไดญาณอนสามารถทารปทงเปนของทพยทงเปนของมนษย ซงอยไกล อยภายนอกฝา และอนละเอยดยง ใหเเจมแจง ดจรปตาม ปกตอนประจวบเขา ดวยนยนตาตามปกต โดยทาใหบรสทธดวยการ เจรญภาวนา. บทวา อทธมา ไดแก ผมฤทธดวยฤทธทงหลายมอธษฐานฤทธ และวกพพนฤทธ (การแผลงฤทธ) เปนตน อธบายวา เปนผไดญาณอน แสดงฤทธไดตาง ๆ. ชอวาผรจตของคนอน เพราะรจตของคนอนอน ตางดวยจตมราคะเปนตน ทานอธบายไววา เปนผไดเจโตปรยญาณ ญาณ กาหนดรจตของผอน. บทวา ทพพโสตจ ปาปณ ความวา และไดทพโสตญาณ. บทวา โส เม อตโถ อนปปตโต สพพสโยชนกขโย ความวา ประโยชนอนเปนตวสนไป หรอจะพงไดดวยความสนไปแหงสงโยชน ทงปวง คอทงประโยชนตนและประโยชนของตนอน เราไดบรรลแลว ดวยการบรรลอรยมรรค. พงทราบวา พระเถระพยากรณพระอรหตดวย คาถาน ดวยประการอยางน. จบอรรถกถาอรเวลกสสปเถรคาถาท ๑


๒. เตกจฉกานเถร๑คาถา วาดวยคาถาของพระเตกจฉกานเถระ มารกลาววา [๓๔๘] ขาวเปลอกเขาเกบเขายงฉางเสยแลว ขาวสาลยงอย ในลาน เราไมพงไดแมกอนขาว บดน จกทาอยางไร. พระเถระกลาววา ทานจงระลกถงพระพทธเจา ผมพระคณหาประมาณ มได จกมใจเลอมใส เปนผมสรระอนปตถกตองแลว ม จตเบกบานแลวเนอง ๆ ทานจงระลกถงพระธรรม อนม คณหาประมาณมได จกมใจเลอมใส เปนผมสรระอนปต ถกตองแลว มจตเบกบานแลวเนอง ๆ ทานจงระลกถง พระสงฆผมคณหาประมาณมได จกมใจเลอมใส เปน ผมสรระอนปตถกตองแลว มจตเบกบานแลวเนอง ๆ. มารกลาววา ทานอยในทแจง ฤดนเปนฤดหนาว ทานอยาถก ความหนาวครอบงาลาบากเลย นมนตทานเขาไปสทอย อนมบานประตและหนาตางมดชดเถด. ลาดบนน พระเถระกลาววา เราจกเจรญอปปมญญา ๔ และจกมความสขอยดวย อปปมญญาเหลานน เราจกเปนผไมหวนไหวไมลาบาก ดวยความหนาว. จบเตกจฉกานเถรคาถา ๑. อรรถกถาวา เตกจฉการเถระ.


อรรถกถาเตกจฉการเถร๑คาถาท ๒ คาถาของทานพระเตกจฉการเถระ มคาเรมตนวา อตหตา วห ดงน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร ? แมพระเถระกไดกระทาบญญาธการไวในพระพทธเจาปางกอนทง- หลาย สงสมบญไวในภพนน ๆ ในกปท ๙๑ แตภทรกปน ในกาล แหงพระผมพระภาคเจาพระนามวาวปสส บงเกดในเรอนของตระกล รเดยงสาแลวกไดสาเรจเวชศาสตร ไดกระทาพระเถระนามวา อโสกะ ผเปนอปฏฐากของพระผมพระภาคเจาวปสส ซงอาพาธใหหายโรค. และ ไดปรงยาใหแกสตวเหลาอนผถกโรคครอบงา ดวยความอนเคราะห. ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย ใน พทธปบาทกาลน บงเกดเปนบตรของพราหมณ ชอวา สพทธะ. ญาต ทงหลายตงชอวา เตกจฉการ เพราะในเวลาทเขาอยในครรภ พวกหมอ ไดพากนบรบาลรกษาใหปราศจากอนตราย. เขาศกษาวชาและศลปอนสมควรแกตระกลของตน จงเจรญอย. ในกาลนนพราหมณจาณกกะ ไดเหนความเฉยบแหลมแหงปญญา และ. ความฉลาดในอบายในการกระทาตาง ๆ ของสพทธพราหมณ ถกความ รษยาครอบงาวา สพทธะนไดทพงในราชสกลน จะพงขมขเรา จงให พระเจาจนทคตตจบเขาขงในเรอนจา. นายเตกจฉการ ไดฟงวาบดาถกขงในเรอนจากกลว จงหนไปยง สานกของพระสาณวาสเถระ เลาเหตการณอนนาสลดใจของตนแกพระเถระ แลวบวชเรยนพระกมมฏฐาน เปนผถอการอยกลางแจงเปนวตร และถอ ๑. บาลวา เตกจฉกานเถระ.


การนงเปนวตรอย ไมยนยอตอความหนาวและความรอน กระทาแต สมณธรรมเทานน โดยพเศษ หมนประกอบพรหมวหารภาวนา. มารผมบาปเหนดงนนจงคดวา เราจกไมใหสมณะนลวงพนวสย ของเราไปได ประสงคจะทาใหฟงซาน ในเวลาเสรจ (การทา) ขาวกลา จงแปลงเพศเปนคนเฝานา เขาไปหาพระเถระ เพอจะเยาะเยยทานจง กลาววา ขาวเปลอกเขาเกบเขายงฉางเสยแลว ขาวสาลกยง อยในลาน เราไมพงไดแมแตกอนขาว บดน จกทา อยางไร. พระเถระไดฟงดงนนจงกลาววา ทานจงระลกถงพระพทธเจาผมพระคณหาประมาณ มได จกมความเลอมใส เปนผมสรระอนปตถกตองแลว มจตเบกบานแลวเนอง ๆ ทานจงระลกถงพระธรรมอนม คณหาประมาณมได...ฯลฯ... ทานจงระลกถงพระสงฆผ มคณอนหาประมาณมได จกมใจเลอมใส เปนผมสรระ อนปตถกตองแลว มจตเบกบานแลวเนอง ๆ. มารไดฟงดงนนจงกลาววา ทานอยในทแจง ฤดนเปนฤดหนาว ทานอยาถก ความหนาวครอบงาลาบากเลย นมนตทานเขาไปยงทอย อนมบานประตและหนาตางมดชดเถด.


ลาดบนน พระเถระจงกลาววา เราจกเจรญอปปมญญา ๔ และจกมความสขอย ดวยอปปมญญา ๔ เหลานน เราจกเปนผไมหวนไหว ไม ลาบากดวยความหนาว. บรรดาบทเหลานน บทวา อตหตา วห ความวา ขาวเปลอกท เขานาไปเกบไวยงยงฉาง อธบายวา เกบงาไวในยงฉางนน หรอนาจาก ในมายงเรอน. กในทน ทานสงเคราะหเอาธญญาหารแมอยางอน ดวย วห ศพท. สวนขาวสาลโดยมากสกทหลงขาวเปลอก ดวยเหตนน ทาน จงกลาววา ขาวสาลยงอยในลาน อธบายวา ไปสลาน คอสถานทเปน ทนวดขาว ไดแกวางไวทลานนน โดยลอมเปนกอง โดยการนวดและการ เคลอนยายไปเปนตน. ทานแสดงวา กในทน เพอจะแสดงความทขาว เปลอกเปนประธาน จงถอเอาขาวสาลแยกเปนสวนหนงตางหาก. แมดวย ขาวทงสองนน ธญชาตกตงอยเตมทงในบานและภายนอกบาน. บทวา น จ ลเภ ปณฑ ความวา มารไดทาการหวเราะเยาะวา ใน เมอธญญาหารหาไดงายอยางน คอ ในเวลามภกษาด แมมาตรวากอน ขาว เรากจกไมได บดน เราจกการทาอยางไร อธบายวา เราจกทา อยางไร คอจกเลยงชพอยไดอยางไร. พระเถระไดฟงดงนนจงคดวา คนผนาสงสารน ประกาศประวต ของตนดวยตนแกเรา สวนเราควรโอวาทตนดวยตนเอง ไมควรพดอะไรๆ เมอจะแนะนาตนเขาไปในการระลกถงวตถทง ๓ คอ พระพทธ พระ- ธรรม พระสงฆ จงไดกลาวคาถา ๓ คาถา โดยนยมอาทวา พระพทธ- เจามพระคณหาประมาณมได ดงน.


บรรดาบทเหลานน บทวา พทธมปปเมยย อนสสร ปสนโน ความวา พระผมพระภาคเจา ชอวา พทธะ เพราะไปปราศเดดขาดจาก ความหลบ คออวชชาพรอมทงวาสนา และเพราะเบกบานแลวดวย ความร ชอวา ผมพระคณหาประมาณมได เพราะไมมกเลสมราคะเปนตน อนเปนเครองกระทาประมาณ เพราะเปนผเพยบพรอมดวยพระคณหา ประมาณมได และเพราะเปนเนอนาบญอนหาประมาณไมได. มความ เลอมใส คอมใจเลอมใสดวยความเลอมใสยง อนมความเชอเปนลกษณะ จงระลกถง คอจงยงสตอนมพระพทธเจาเปนอารมณ ใหเปนไปเนอง ๆ โดยนยมอาทวา แมเพราะเหตน พระผมพระภาคเจาพระองคนนเปน พระอรหนต ตรสรดวยพระองคเองโดยชอบ ทานจกเปนผมสรระอน ปตถกตองแลว. บทวา สตตมทคโค ความวา ทานเมอระลกถงอยนนแล เปน ผมสรระ อนปตซงมลกษณะซาบซานถกตองแลวเนอง ๆ คอทก ๆ กาล คอเปนผมสรระถกทวมทบดวยรปอนประณตซงมปตเปนสมฏฐาน พงมใจ เบกบานดวยอเพงคาปต และสามารถทาการใหลอยขนสอากาศได พง เสวยปตและโสมนสอนยง มพระพทธเจาเปนอารมณ ดวยพทธานสสต อนเปนเหตจกไมใหแมแตความหวและความกระหายครอบงาได ประดจ ความหนาวและรอนครอบงาไมไดฉะนน. บทวา ธมม ไดแกโลกตรธรรมอนประเสรฐ. บทวา สงฆ ไดแกพระสงฆผบรรลประโยชนอยางยง ซงเปน อรยสงฆ. คาทเหลอมนยดงกลาวนนแล.


กในบทวา อนสสร น พงประกอบความวา จงระลกถงพระ- ธรรมโดยนยมอาทวา พระธรรมอนพระผมพระภาคเจาตรสไวดแลว และ ระลกถงพระสงฆโดยนยมอาทวา พระสงฆสาวกของพระผมพระภาคเจา ปฏบตดแลว. เมอพระเถระโอวาทตนดวยการชกนาเขาในการระลกถงคณพระ- รตนตรยอยางนแลว มารประสงคจะใหพระเถระนนสงดโดยการอยสงดอก เมอจะแสดงคนประหนงวานหวงด จงกลาวคาถาท ๑ วา จงอยในทแจง ดงน. คาถานนมเนอความวา ภกษ ทานจงอย คอสาเรจอรยาบถอยท เนนกลางแจง อนอะไร ๆ ไมปดบง. ราตรหนาวเยนน นบเนองในสมยหมะตก กาลงดาเนนไปอย ชอวา ฤดหนาว. เพราะฉะนน ทานอยาถกความหนาวครอบงาลาบากเลย คอ อยาไดความคบแคน อยาลาบาก. ทานจงเขาไปยงเสนาสนะอนมบาน- ประตและบานหนาตางอนมดชด คอมบานประตหนาตางอนปดแลว ทาน จกอยเปนสขดวยประการอยางน. พระเถระไดฟงดงนน เมอจะแสดงวา เราไมมประโยชนในการ แสวงหาเสนาสนหะ เฉพาะในทน เรากอยสบาย จงกลาวคาถาท ๖ โดย นยมอาทวา เราจกเจรญ ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา ผสสส จตสโส อปปมาโย ความวา เราจกเจรญ คอจกเขาตามกาลอนควร ซงพรหมวหาร ทไดชอวาอปปมญญา เพราะมอารมณหาประมาณมได.


บทวา ตาห จ สขโต วหรสส ความวา เราจกเปนผมความสข คอ เกดสขอย คอสาเรจอรยาบถแมทง ๔ อยดวยอปปมญญาเหลานน. ดวยเหตนน เราจงมความสขอยางเดยวในทกเวลา ความทกขไมม. เพราะเราจกไมลาบากดวยความหนาว คอเราจกไมลาบากดวย ความหนาว ในฤดหมะตก แมอนมถดจากเดอนท ๘ เพราะฉะนน เรา จกไมหวนไหวอย คอจกเปนมความสขอยดวยความสขอนเกดจากสมาบต นนแหละ เพราะละไดเดดขาดซงความพยาบาทเปนตน อนเปนเหตทา จตใหหวนไหว และเพราะไมมความหวนไหวอนเกดจากปจจย. พระเถระ เมอกลาวคาถานอยางน ไดเจรญวปสสนาทาใหแจงพระอรหต. ดวยเหตนน ทานจงกลาวไวในอปทาน๑วา เราเปนหมอผศกษาดแลว อยในนครพนธมด เปน ผนาความสขมาใหแกมหาชนผมทกขเดอดรอน ในกาล นน เราเหนพระสมณะผมศล ผรงเรองใหญปวยไข ม จตเลอมใสมใจโสมนส ไดถวายยาบาบดไข พระสมณะ ผสารวมอนทรย เปนอปฏฐากของพระวปสสสมมาสม- พทธเจา นามวาพระอโสกะ หายจากโรคดวยยานนแล ในกปท ๙๐ แตภตรกปน ดวยการทเราไดถวายยา เรา ไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงการถวายยา และในกปท ๘ แตภทรกปน เราไดเปนพระเจาจกรพรรด พระนามวา สพโพสธะ มผลมาก สมบรณดวยแกว ๗ ประการ. เรา ๑. ข. อ. ๓๒/ขอ ๑๘๑.


เผากเลสไดแลว...ฯลฯ... เรากระทาตามคาสงสอนของ พระพทธเจาแลว. กในทน พงทราบวา พระสงคตกาจารยไดรอยกรองคาถาเหลาน ไวในคราวทาสงคายนาครงท ๓ เพราะพระเถระนเกดขนในรชกาลของ พระเจาพนทสาร. จบอรรถกถาเตกจฉการเถรคาถาท ๒


๓. มหานาคเถรคาถา

วาดวยคาถาของพระมหานาคเถระ [๓๔๙] ผใดไมมความเคารพในเพอนสพรหมจารทงหลาย ผ นนยอมเสอมจากสทธรรม เหมอนปลาในนานอยฉะนน ผใดไมมความเคารพในเพอนสพรหมจารทงหลาย ผนน ยอมไมงอกงามในสทธรรม เหมอนพชทเนาในไรนาฉะนน ผใดไมมความเคารพในเพอนสพรหมจารทงหลาย ผนน เปนผไกลจากพระนพพานในศาสนาของพระผมพระภาค- เจา ผเปนพระธรรมราชา ผใดมความเคารพในเพอน สพรหมจารทงหลาย ผนนยอมไมเสอมจากสทธรรม เหมอนปลาในนามากฉะนน ผใดมความเคารพในเพอน สพรหมจารทงหลาย ผนนยอมงอกงามในสทธรรม เหมอนพชทดในไรนาฉะนน ผใดมความเคารพในเพอน สพรหมจารทงหลาย ผนนยอมอยใกลพระนพพานใน ศาสนาของพระผมพระภาคเจา ผเปนพระธรรมราชา. จบมหานาคเถรคาถา

อรรถกถามหานาคเถรคาถาท ๓ คาถาของทานพระมหานาคเถระ มคาเรมตนวา ยสส สพรหม- จารส ดงน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร ?


แมพระเถระนกไดบาเพญบญญาธการไวในพระพทธเจาอนมในกาล กอน กอสรางกศลอนเปนอปนสยแกพระนพพานในภพนนๆ ในกาล แหงพระผมพระภาคเจาพระนามวา กกสนธะ ไดบงเกดในเรอนของตระกล รเดยงสาแลว วนหนง ไดเหนพระผมพระภาคเจากกสนธะหยงลงยงปา ประทบนงอยทโคนไมตนหนง ดวยความสขในฌาน จงมใจเลอมใส ได ถวายผลทบทมแดพระผมพระภาคเจานน. ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาเละมนษยทงหลาย ใน พทธปบาทกาลน บงเกดเปนบตรของพราหมณ นามวา มธวาเสฏฐะ ในเมองสาเกต เขาไดมชอวา มหานาค มหานาคนนรเดยงสาแลว เมอ พระผมพระภาคเจาประทบอยในปาอญชนวน ใกลเมองสาเกต ไดเหน ปาฏหารยของทานพระควมปตเถระ ไดศรทธา จงบวชในสานกของ พระเถระนนแหละ ตงอยในโอวาทของทาน จงบรรลพระอรหต. ดวย เหตนน ทานจงกลาวไวในอปทาน๑วา พระกกสนธะพระองคนนผแกลวกลาใหญ ถงฝงแหง ธรรมทงปวง หลกออกจากหม ไดไปยงระหวางปา เรา ถอเอาเยอของพชแลวเอาเครอเถารอยไว. สมยนน พระ- ผมพระภาคเจาฌานอยในระหวางภเขา ครนเราได เหนพระผมพระภาคเจาผเปนเทพของเทพ มเลอมใส ไดถวายเยอของพชแลวพระวรเจาผเปนทกขไณยบคคล ในกปนแหละ เราไดถวายเยอพชใดในกาลนน ดวยการ คลายเยอพชนน เราจงไมรจกทคตน เปนผลแหงเยอ ๑. ข. อ. ๓๓/ขอ ๓๑.


พช เราเผากเลสไดแลว ...ฯลฯ... เราไดกระทาตาม คาสอนของพระพทธเจาแลว. กพระเถระครนไดบรรลพระอรหตแลว จงอยดวยสขอนเกดแต วมตต เหนภกษฉพพคคยไมกระทาความเคารพในเพอนสพรหมจารทง- หลาย จงกลาวคาถา ๖ คาถาน เนองดวยการใหโอวาทแกภกษฉพพคคย นนวา ผใดไมมความเคารพในเพอนสพรหมจาร ผนนยอม เสอมจากพระสทธรรม เหมอนปลาในนานอย ผใดไมม มความเคารพในเพอนสพรหมจาร ผนนยอมไมงอกงาม ในพระสทธรรม เหมอนพชทเนาในไรนา ผใดไมมความ เคารพในเพอนสพรหมจาร ผนนยอมอยไกลจากพระ- นพพาน ในศาสนาของพระผมพระภาคเจา ผเปนพระ- ธรรมราชา. ผใดมความเคารพในเพอนสพรหมจาร ผนน ยอมไมเสอมจากพระสทธรรม เหมอนปลาในนามาก ฉะนน ผใดมความเคารพในเพอนสพรหมจารทงหลาย ผนนยอมงอกงามในพระสทธรรม เหมอนพชดในไรนา ฉะนน ผใดมความเคารพในเพอนสพรหมจาร ผนนยอม อยใกลพระนพพาน ในศาสนาของพระผมพระภาคเจา ผเปนพระธรรมราชา. บรรดาบทเหลานน บทวา สพรหมจารส ความวา ชอวา เพอน สพรหมจาร เพราะประพฤตธรรมอนประเสรฐมศลเปนตนทมอย, ผทถง ความเสมอกนดวยศลและทฏฐ ชอวา สหธรรมก, ในเพอนสพรหมจาร และสหธรรมกเหลานน.


บทวา คารโว ไดแก ความเปนผมความเคารพ คอกระทาความ เคารพอนมคณมศลเปนตนเปนเหต. บทวา นปลพภต ไดแก ไมม คอไมเปนไป อธบายวา ไมเขา ไปตงอย. บทวา นพพานา ไดแกจากการทากเลสใหดบ คอจากความสน กเลส. บทวา ธมมราชสส ไดแก พระศาสดา. จรงอย พระศาสดาชอวา พระธรรมราชา เพราะยงโลกพรอมทงเทวโลก ใหยนดดวยธรรมอนเปน โลกยะ และโลกตระ ตามสมควร. กดวยคาวา ในศาสนาของพระธรรมราชา น ในคาถานน ชอวา พระนพพานยอมมในศาสนาของพระธรรมราชาเทานน ไมมในศาสนาอน. ในคาถานน ทานแสดงวา ผใดเวนความเคารพในเพอนสพรหม- จาร ผนนยอมเปนผหางไกลแมจากศาสนาของพระธรรมราชา เหมอน อยหางไกลจากพระนพพานฉะนน. บทวา พโหวทเก ไดแก ในนามาก. บทวา สนตเก โหต นพพาน ความวา พระนพพานยอมมอยใน สานก คอในทใกลบคคลนน คาทเหลอมนยดงกลาวแลวนนแหละ. ก คาถาเหลานแหละ เปนคาถาพยากรณพระอรหตผลของพระเถระ. จบอรรถกถามหานาคเถรคาถาท ๓


๔. กลลเถรคาถา

วาดวยคาถาของพระกลลเถระ [๓๕๐] เราผชอวากลละ ไปทปาชาผดบ ไดเหนซากศพ หญงคนหนง เขาทงไวในปาชา มหมหนอนฟอนกดอย ดกอนกลละ ทานจงดรางกายอนกระสบกระสาย ไมสะอาด เปนของเปอยเนา มของโสโครกไหลเขาไหลออกอย อนหมคนพาลพากนชนชมนก. เราไดถอเอาแวนธรรม แลว สองดรางกายอนไรประโยชนทงภายในและภาย นอกน ดวยการบรรลญาณทสสนะ. สรระเรานฉนใด ซากศพนนกฉนนน ซากศพนนฉนใด สรระเรานฉนนน รางกายเบองตาฉนใด รางกายเบองบนกฉนนน รางกาย เบองบนฉนใด รางกายเบองตากฉนนน. กลางวนฉนใด กลางคนกฉนนน กลางคนฉนใด กลางวนกฉนนน เมอ กอนฉนใด ภายหลงกฉนนน ภายหลงฉนใด เมอกอน กฉนนน. ความยนดดวยดนตรเครอง ๕ เชนนน ยอม ไมมแกเรา ผมจตแนวแน พจารณาเหนธรรมแจมแจง โดยชอบ. จบกลลเถรคาถา


อรรถกถากลลเถรคาถาท ๔ คาถาของทานพระกลลเถระ มคาเรมตนวา กลโล สวถก ดงน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร ? แมพระเถระนกไดบาเพญบญญาธการไวในพระพทธเจาอนมในกาล กอน ไดกอสรางบญทงหลายไวในภพนนๆ ในพทธปบาทกาลน บงเกด ในตระกลกฎมพ ในนครสาวตถ รเดยงสาแลว ฟงธรรมในสานกของ พระศาสดา ไดศรทธาจงบวช และทานเปนผมราคะกลามาแตกาเนด เพราะเปนผมราคะจรต ดวยเหตนน กเลสทงหลายจงครอบงาจตของทาน ตงอยเปนเนองนตย. ลาดบนน พระศาสดาทรงทราบจตจรยาของทาน จงทรงประทาน อสภกรรมฐานแลวตรสวา ดกอนกลละ เธอพงเทยวจารกไปในปาชา เนองๆ. ทานจงเขาปาชาเหนอสภทงหลายนน ๆ มศพพองขนเปนตน จงยงมนสการถงอสภใหเกดขนในขณะนน แตพอออกจากปาชาเทานน กถกกามราคะครอบงาเอา. พระศาสดาทรงทราบเรองนนของเธออก วนหนง ในเวลาทเธอไปทปาชา จงทรงเนรมตแสดงรปหญงวยรนคนหนง ผตายยงไมนาน มผวพรรณยงดอย พอเธอเหนรปหญงนน กเกดราคะ ขนฉบพลน เหมอนเกดราคะในสงทเปนวสภาคซงมชวตอยฉะนน. ลาดบนน เมอเธอกาลงเพงดอยนนแล พระศาสดาจงทรงแสดง รปหญงนนใหมของไมสะอาดไหลออกจากปากแผลทง ๙ (ทวาร ๙) มหม หนอนคลาคลา นากลว มกลนเหมน นาเกลยด ปฏกลยง, เธอเพงด รปนนอย ไดมจตคลายกาหนดแลว. ลาดบนน พระศาสดาทรงแผพระ- โอภาสแสงสวางไป เมอจะยงสตใหเกดแกเธอ จงตรสวา


ดกอนกลละ เธอจงดรางกายอนกระสบกระสาย ไม สะอาด เปอยเนา ไหลเขาไหลออกอย อนหมคนพาล ชนชมกนยงนก. พระเถระไดฟงดงนน จงพจารณาสภาพของสรระราง โดยชอบ ทเดยว กลบไดอสภสญญา ทาปฐมฌานใหบงเกดในอสภสญญานน แลว ทาปฐมฌานนนใหเปนบาท เจรญวปสสนาบรรลพรอรหตแลว พจารณา การปฏบตของตน จงไดกลาวคาถาเหลานดวยอานาจอทาน๑วา เราผชอวากสละ ไปปาชาผดบ ไดเหนซากศพหญง คนหนง เขาทงไวในปาชา มหมหนอนฟอนกดอย. ดกอนกสละ ทานจงดรางกายอนกระสบกระสาย ไม สะอาด เปนของเปอยเนา มของโสโครกไหลเขาไหล ออกอย อนหมคนพาลชนชมกนยงนก. เราไดถอเอา แวนธรรม สองดรางกายอนไรประโยชนทงภายในและ ภายนอกน ดวยการบรรลญาณทสสนะ. สรระของเราน ฉนใด ซากศพนนกฉนนน ซากศพนนฉนใด สรระของ เรานกฉนนน. รางกายเบองตาฉนใด รางกายเบองบน กฉนนน รางกายเบองบนฉนใด รางกายเบองตาฉนนน. กลางวนฉนใด กลางคนกฉนนน กลางคนฉนใด กลางวน กฉนนน เมอกอนฉนใด ภายหลงกฉนนน ภายหลงฉนใด เมอกอนกฉนนน. ความยนดดวยดนตรเครอง ๕ เชนนน ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๕๐.


ยอมไมมแกเราผมจตแนวแน ผพจารณาเหนธรรมแจม แจงโดยชอบอย. บรรดาบทเหลานน ดวยบทวา กลโล น พระเถระกลาวถงเฉพาะ คน ทาใหเปนเหมอนคนอน. บทวา อาตร ไดแก ถกความทกขนานปการบบคนอยเนองนตย. บทวา อสจ ไดแก เวนจากความสะอาด คอนาเกลยด เปนของ ปฏกล. บทวา ปต แปลวา มกลนเหมน. บทวา ปสส ความวา จงตรวจดโดยสภาวะ. ดวยบทวา กสละ น พระผมพระภาคเจาตรสเรยกพระเถระในเวลา ประทานโอวาท. แตในเวลาเปลงอทาน พระเถระพดกะตนดวยตนเอง. บทวา สมสสย ไดแก สรระ. บทวา อคฆรนต ไดแก มของ ไมสะอาดไหลออกทางปากแผลเบองบน. บทวา ปตฆรนต ไดแก และ มของไมสะอาดไหลออกรอบ ๆ ปากแผลเบองลาง. บทวา พาลาน อภนนทต ความวา อนหมคนพาลคอพวกอนธ- ปถชน ยดมนชนชมวาเรา วาของเรา ดวยความชนชม คอทฏฐและ ตณหาทงหลาย. บทวา ธมมาทาส ไดแก แวนอนลวนแลวดวยธรรม. เหมอน อยางวา สตวทงหลายเหนคณและโทษ ทหนาหรอกายของตน ดวยแวน ฉนใด วปสสนาญาณอนเปนเหตใหพระโยคาวจรเหนตามเปนจรงซงธรรม คอความเศราหมอง และความผองแผว ในอตภาพกฉนนน ทานเรยกวา ธรรมาทาส แวนธรรมในทน. ทาวปสสนาญาณนนใหเกดขนในสนดาน


ของตน เพอบรรลถงญาณทสสนะ คอดวงตาเหนธรรม กลาวคอมรรค- ญาณ. บทวา ปจจเวกข อม กาย ความวา เราไดพจารณาโดยเฉพาะ คอเหนดวยญาณจกษ ซงกรชกายน ชอวาไรประโยชน เพราะเวนจาก ความเทยงและแกนสาร ชอวา ทงภายในและภายนอก เพราะจาแนก ออกเปนสนดานตนและสนดานคนอน. กเพอจะแสดงวธการทเราพจารณาเหน จงกลาวคามอาทวา สรระ ของเรานฉนใด ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา ยถา อท ตถา เอต ความวา อสภ กลาวคอสรระของเราน แสดงกรยาอนเปรยบดวยมายาตาง ๆ ชนด เพราะ อาย ไออน และวญญาณยงไมปราศจากไปฉนใด สรระทตายแลวนก ฉนนนเหมอนกน ไดมแลวเพราะธรรมเหลานนยงไมปราศจากไปในกาล กอน. สรระทตายแลวในบดนน ไมแสดงกรยาไร ๆ เพราะธรรม เหลานน (คอ อาย ไออน และวญญาณ) ปราศจากไปฉนใด แมสรระ ของเรานกฉนนน จกพนาศไปเปนแท เพราะธรรมเหลานนปราศจากไป เหมอนอยางวา บดน สรระของเราน ยงไมตาย ยงไมนอนใน ปาชา คอยงไมเขาถงภาวะของศพทพองขนเปนตนฉนใด แมสรระทตาย แลวในบดนกฉนนน ในกาลกอนไดมแลว. อนง สรระทตายแลวใน บดนนน นอนอยในปาชา เขาถงภาวะเปนศพขนพองเปนตนฉนใด แมสรระของเรานกจกเปนฉนนน. อกอยางหนง สรระของเรานไมสะอาด มกลนเหมน นาเกลยด เปนของปฏกล ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตาฉนใด แมสรระทตาย


แลวนนกฉนนน. อกอยางหนง สรระทตายแลวนน มสภาวะไมสะอาด เปนตน และมสภาวะไมเทยงเปนตนฉนใด แมสรระของเรานกฉนนน. บทวา ยถา อโธ ตถา อทธ ความวา กายน เบองลางคอเบองตา จากสะดอลงไป ไมสะอาด มกลนเหมน นาเกลยด ปฏกล ไมเทยง เปน ทกขและเปนอนตตาฉนใด และในเบองบน คอเบองสงจากสะดอขนไป กมสภาวะไมสะอาดเปนตนฉนนน. บทวา ยถา อทธ ตถา อโธ ความวา อนง ในเบองบนจากสะดอ ขนไป มสภาวะไมสะอาดเปนตนฉนใด ในเบองตาคอเบองลางจากสะดอ ลงไปกฉนนน. บทวา ยถา ทวา ตถา รตต ความวา กายน ในตอนกลางวน มของไมสะอาดไหลออก โดยนยเปนวา ขตาไหลออกจากนยนตาฉนใด แมในตอนกลางคนกฉนนน. บทวา ยถา รตต ตถา ทวา ความวา อนง ในตอนกลางคน กายนมของไมสะอาดไหลออกฉนใด แมในตอนกลางวนกฉนนน. โดย การจาแนกกาล กายนไมมความแตกตางกน. บทวา ยถา ปเร ตถา ปจฉา ความวา กายน เมอกอน คอใน กาลกอน ไดแกในเวลาเปนเดกหนม กเปนของไมสะอาด มกลนเหมน นาเกลยด ปฏกล ฉนใด ภายหลงคอในเวลาแกกฉนนน และภายหลง คอในเวลาแก มสภาวะไมสะอาดเปนตนฉนใด เมอกอนคอในตอนเปน เดกหนมกฉนนน. อกอยางหนง ในขอนพงทราบอรรถอยางนวา เมอ กอนคอในอดตกาล ไดแกในเวลายงมวญาณ มสภาวะไมสะอาดเปนตน


และมสภาวะไมเทยงเปนตนฉนใด. ภายหลงคอในอนาคตกาล ไดเเกใน เวลาไมมวญญาณกฉนนน. บทวา ปจงคเกน ตรเยน ความวา ความยนดเชนนน คอเหน ปานนน ไดแกความชอบใจในความสข ยอมไมมแกอสรชนผเพยบพรอม ดวยกามสข ซงเขาบาเรออยดวยดนตรเครอง ๕ คอประกอบดวยองค ๕ อยางน คอ อาตตะ กลองหมหนงหนาเดยว คอรามะนา, วตตะ กลอง หมทงสองหนา คอตะโพน. อาตตะวตตะ หมทงหมด คอบณเฑาะว, สสระ ป, ฆนะ ฉง. บทวา ยถา เอกคคจตตสส สมมา ธมม วปสสโต ความวา ความยนดในกามยอมไมเขาถงแมแตเสยวของความยนดในธรรม แหง พระโยคาวจรผกระทาสมถะและวปสสนาใหยคนทธรรม กระทาควบคกน ไป แลวพจารณาความเกดและความดบแหงขนธทงหลาย ดวยวปสสนา อนดาเนนตามวถ โดยภาวะทอนทรยทงหลายมรสะ คอหนาทเดยวกน. สมจรงดงทพระผมพระภาคเจาตรสไววา ในกาลใด ๆ พระโยคพจารณาเหนความเกดขนและ ความเสอมไปแหงขนธทงหลาย ในกาลนน ๆ ยอมได ความปตและปราโมทย นนเปนอมตะของทานผรแจง ทงหลาย. และคาถาเหลานแหละเปนคาถาพยากรณอรหตผลของพระเถระ. จบอรรถกถากลลเถรคาถาท ๔


๕. มาลงกยปตตเถรคาถา วาดวยคาถาของพระมาลงกยปตตเถระ [๓๕๑] ตณหายอมเจรญแกสตวผประพฤตประมาท เหมอน เถายานทรายเจรญอยในปาฉะนน บคคลผตกอยในอานาจ ของตณหา ยอมเรรอนไปในภพนอยภพใหญ เหมอน วานรอยากไดผลไม เรรอนไปในปาฉะนน ตณหาอนชวชา ซานไปในโลก ครอบงาบคคลใด ความโศกทงหลาย ยอมเจรญแกบคคลนน เหมอนหญาคมบางทถกฝนตก เชยแลวฉะนน สวนผใดครอบงาตณหาอนชวชาน ซง ยากทจะลวงไดในโลก ความโศกทงหลายยอมตกไปจาก บคคลนน เหมอนหยาดนาตกไปจากใบบวฉะนน เพราะ- ฉะนน เราขอเตอนทานทงหลาย ขอความเจรญจงมแก ทานทงหลายทมาประชมกนอยในสมาคมนทงหมด ทาน ทงหลายจงขดรากแหงตณหา ดจบคคลผมความตองการ ดวยแฝกขดแฝกอยฉะนน มารอยาไดระรานทานทงหลาย บอย ๆ ดงกระแสนาพดพาไมออฉะนน ทานทงหลาย จงทาตามพระพทธพจน ขณะอยาไดลวงทานทงหลายไป เสย เพราะผมขณะอนลวงแลว ยอมยดเยยดกนในนรก เศราโศกอย ความประมาทดจธล ธลเกดขนเพราะความ


ประมาท ทานทงหลายพงถอนลกศรอนเสยบอยในหทย ของตน ดวยความไมประมาทและดวยวชชาเถด. จบมาลงกยปตตเถรคาถา อรรถกถามาลงกยปตตเถรคาถาท ๕ คาถาของทานพระมาลงกยปตตเถระ มคาเรมตนวา มนชสส ดงน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร ? แมพระเถระนกไดบาเพญบญญาธการไวในพระพทธจา อนมใน ปางกอนทงหลาย สงสมบญไวในภพนน ๆ ในพทธปบาทกาลน ไดบงเกด เปนบตรนกดเงน ของพระเจาโกศลในกรงสาวตถ. มารดาของเขาชอ มาลงกยา. ดวยอานาจของนางมาลงกยานน เขา จงปรากฏวา มาลงกยบตร นนแล. เขาเตบโตขนเพราะเปนผมอธยาศยใน การสลดออกจากกเลส จงละฆราวาสออกบวชเปนปรพาชกทองเทยวไป ไดฟงธรรมในสานกของพระศาสดา ไดความศรทธาในพระศาสนา จง บวชบาเพญวปสสนากรรมฐาน ไมนานนกกไดอภญญา ๖. ทานไดไปยง ตระกลญาต เพออนเคราะหญาต. ญาตทงหลายไดองคาสทานดวยขาทนย- โภชนยาหารอนประณต ประสงคจะลอดวยทรพย จงเอากองทรพยกอง ใหญวางไวขางหนา แลวออนวอนวา ทรพยนเปนของทาน ทานจงสกมา ครอบครองลกเมย การทาบญทงหลายดวยทรพยนเถด. พระเถระเมอจะ


เปลยนอธยาศยของญาตเหลานน จงยนในอากาศแสดงธรรมดวยคาถา ๖ คาถา๑นวา ตณหายอมเจรญแกสตวผประพฤตประมาท เหมอน เถายานทรายเจรญอยในปาฉะนน บคคลผตกอยใน อานาจของตณหา ยอมเรรอนไปในภพนอยภพใหญ เหมอนวานรปรารถนาผลไม เรรอนไปในปาฉะนน ตณหา อนชวชา ซานไปในโลก ครอบงาบคคลใด ความโศก ทงหลายยอมเจรญแกบคคลนน เหมอนหญาคมบางทฝน ตกเชยแลวฉะนน สวนผใดครอบงาตณหาอนชวชาน ซงยากทจะลวงไปไดในโลก ความโศกทงหลายยอมตก ไปจากบคคลนน เหมอนหยาดนาตกไปจากใบบวฉะนน เพราะฉะนน เราขอเตอนทานทงหลาย ขอความเจรญ จงมแกทานทงหลาย ผมาประชมกนอยในสมาคมน ทงหมด ทานทงหลายจงขดรากตณหา ดจบคคลผม ความตองการแฝกขดแฝกฉะนน มารอยาไดระรานทาน ทงหลายบอย ๆ ดงกระแสนาพดพาไมออฉะนน ทาน ทงหลายจงทาตามพระพทธพจน ขณะอยาไดลวงทาน ทงหลายไปเสย เพราะผมขณะอนลวงเลยไปแลว ยอม ยดเยยดกนในนรกเศราโศกอย ความประมาทดจธล ธลเกดขนเพราะความประมาท ทานทงหลายพงถอน ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๕๑.


ลกศรอนเสยบอยในหทยของตน ดวยความไมประมาท และดวยวชชาเถด. บรรดาบทเหลานน บทวา มนชสส ไดแก สตว. บทวา ปมตตจารโน ไดแกผประพฤตประมาท ดวยความประมาท อนมการปลอยสตเปนลกษณะ. ฌาน วปสสนา มรรคและผลทงหลายยอม ไมเจรญ. เหมอนอยางวา เถายานทรายรวบมดรดคลมตนไม ยอมเจรญเพอ ความพนาศแหงตนไมนนฉนใด ตณหาอนอาศยทวาร ๖ เกดขนบอยๆ ในอารมณ มรปเปนตน ยอมเจรญแกสตวนนฉนนน ตณหาเมอเจรญ อยแล ยอมทาบคคลผเปนไปในอานาจใหตกลงในอบาย เหมอนเถายาน- ทรายคลมตนไมอนเปนทอาศยของตน ใหโคนลงฉะนน. บทวา โส ปลวต ความวา บคคลผเปนไปในอานาจตณหานน ยอม เรรอน คอแลนไปในภพนอยภพใหญไป ๆ มา ๆ. ถามวา เหมอนอะไร ? ตอบวา เหมอนวานรอยากไดผลไมเรรอนไปในปาฉะนน. อธบายวา วานร ผอยากไดผลของตนไมแลนไปในปา จบกงหนงของตนไม ปลอยกงนน แลวจบกงอน แลวกปลอยกงนนจบกงอน (อกตอ ๆ ไป) เพราะเหตนน จงยอมไมถงภาวะทจะพงพดไดวา มนไมไดกงไมจงนงจบเจา ดงนฉนใด บคคลผเปนไปในอานาจตณหากฉนนนเหมอนกน แลนไปในภพนอย ภพใหญ จงไมถงความเปนผทจะพงกลาววา เขาไมไดอารมณ จงถง ความไมเกดตณหา. บทวา ย โยควา บคคลใด. ตณหาอนเปนไปในทวาร ๖ นน ถง ความนบวา ชมม เพราะความเปนของลามก ถงความนบวา วสตตกา


เพราะมอาหารเปนพษ เพราะมดอกเปนพษ เพราะมผลเปนพษ เพราะ มการบรโภคเปนพษ และเพราะสายคอของในอารมณมรปเปนตน ยอม ครอบงาบคคลนน. อธบายวา แฝกและหญาคมบางทฝนตกเชย เมอฝน ตกบอยๆยอมเจรญในปาฉนใด ความโศกทงหลายอนมวฏฏะเปนมล ยอมเจรญคอถงความเจรญฉนนน. บทวา โย เจต ฯเปฯ ทรจจย ความวา สวนบคคลใด ยอมอด กลนคอครอบงาตณหา ซงมประการดงกลาวแลวอยางน ทชอวาลวงได ยาก เพราะเปนธรรมชาตทจะพงทาไดยากเพอจะลวง คอเพอจะละความ โศกมวฏฏะเปนมล ยอมตกไปจากบคคลนน อธบายวา ยอมไมตงอย เหมอนหยาดนาทตกลงในใบบว คอใบปทม ยอมไมตงอยฉะนน. บทวา ต โว วทาม ความวา เพราะเหตนน เราจงกลาวกะทาน ทงหลาย. บทวา ภทท โว ความวา ความเจรญจงมแกพวกทาน คอพวก ทานอยาไดถงความพนาศ คอความฉบหาย เหมอนคนผอนวรรตนตาม ตณหา. บทวา ยาวนเนตตถ สมาคตา ความวา มประมาณเทาทมาประชม กนอยในทน. หากมคาถามสอดเขามาวา พระเถระพดอยางไร ? เฉลยวา พระเถระพดวา ทานทงหลายจงขดรากของตณหา คอทานทงหลายจง ขด คอถอนรากคอเหตของตณหาอนเปนไปในทวาร ๖ น ไดแก ชฏแหง กเลสมอวชชาเปนตน ดวยจอบคออรหตมรรคญาณ. ถามวา เหมอน อะไร ? ตอบวา เหมอนคนตองการแฝกขดแฝกฉะนน อธบายวา ทาน


ทงหลายจงขดรากของตณหานน เหมอนบรษผตองการแฝกเอาจอบใหญ ขดหญา ชออสระ แฝก อนมอกชอวา พรณะ ฉะนน. บทวา มา โว นฬว โสโตว มาโร ภช ปนปปน ความวา กเลสมาร มจจมาร และเทวปตตมาร อยาระรานพวกทานบอย ๆ เหมอน กระแสนาไหลมาดวยกาลงแรง ระรานไมออทเกดอยรมฝงแมนาฉะนน. เพราะฉะนน ทานทงหลายจงกระทาตามพระพทธพจน คอ จง กระทาตามพระดารสของพระผมพระภาคพทธเจา ซงตรสไวโดยนยมอาท วา ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอจงเพง (พนจ) อยาเปนผประมาท คอ จงยงขอปฏบตใหถงพรอมตามททรงพราสอน. บทวา ขโณ โว มา อปจจคา ความวา จรงอย บคคลใดไม กระทาตามพระพทธพจน ขณะแมทงหมดน คอ ขณะทพระพทธเจาเสดจ อบตขน ๑ ขณะทไดเกดขนในปฏรปเทส ๑ ขณะทไดสมมาทฏฐ ๑ ขณะทมอวยวะทง ๖ ไมบกพรอง ๑ ยอมลวงเลยบคคลนน ขณะอนนน อยาไดลวงเลยทานทงหลายไปเสย. บทวา ขณาตตา ความวา กบคคลใดลวงเลยขณะนนไปเสย หรอ วาขณะอนนนลวงเลยบคคลใดไปเสย บคคลเหลานนกจะยดเยยดกนอยใน นรก คอบงเกดในนรกนนเศราโศกอยสนกาลนาน. บทวา ปมาโท รโช ความวา ความประมาทมลกษณะปลอยสตใน อารมณทงหลายมรปเปนตน ชอวา ดจธล เพราะมสภาพเศราหมอง และ เพราะเจอปนดวยธลมธลคอราคะเปนตน. บทวา ปมาทานปตโต รโช ความวา กชอวาธลอยางใดอยางหนง


ราคะเปนตน มธลทงหมดนนตกไปตามความประมาท คอเกดขนดวย อานาจความประมาทนนแหละ. บทวา อปปมาเทน ไดแก ดวยความไมประมาท คอดวยการปฏบต โดยไมประมาท. บทวา วชชาย ไดแก ดวยวชชาอนสมปยตดวยอรหตมรรค. บทวา อพพเห สลลมตตโน ความวา พงดงขน คอพงถอนลกศร มราคะเปนตน ทอาศยหทยของตนออกเสย. จบอรรถกถามาลงกยปตตเถรคาถาท ๕


๖. สปปทาสเถรคาถา วาดวยคาถาของสปปทาสเถระ [๓๕๒] นบตงแตเราบวชมาแลวได ๒๕ ป ยงไมเคยไดรบ ความสงบใจ แมชวเวลาลดนวมอเลย เราไมไดเอกคคตา- จต ถกกามราคะครอบงาแลว ประคองแขนทงสองรองไห คราครวญออกไปจากทอยดวยคดวา จกนาศสตรามา ชวต ของเราจะมประโยชนอะไรเลา กคนอยางเราจะลาสกขา เสยอยางไรได ควรตายเสยเถดคราวน เราไดฉวยเอา มดโกนขนไปนอนบนเตยง มดโกนเลมนนเรานาเขาไป จอไวแลว สามารถจะตดเสนเอนใหขาดได ขณะนน โยนโสมนสการกเกดขนแกเรา โทษปรากฏแกเรา ความ เบอหนายในสงขารกเกดขนแกเรา เพราะความเบอหนาย ในสงขารนน จตของเราหลดพนแลว ขอทานจงดความ ทธรรมเปนธรรมดเถด วชชา ๓ เราไดบรรลแลว คาสอน ของพระพทธเจาเราไดทาเสรจแลว. จบสปปทาสเถรคาถา

อรรถกถาสปปทาสเถรคาถาท ๖ คาถาของทานพระสปปทาสเถระ มคาเรมตนวา ปณณวสต ดงน. เรองนมการเกดขนอยางไร ?


แมพระเถระนกไดบาเพญบญญาธการไวในพระพทธเจาแตปางกอน ทงหลาย ไดกอสรางกศลอนเปนอปนสยแหงพระนพพาน ไวในภพนน ๆ ในพทธปบาทกาลน บงเกดเปนบตรปโรหตของพระเจาสทโธทนะใน นครกบลพสด เขาไดมชอวา สปปทาส. เขาเจรญวยไดความศรทธาใน คราวสมาคมพระญาตของพระศาสดา จงบวช เพราะกเลสครองงา จง ไมไดเจโตสมาธ ประพฤตพรหมจรรย เกดสลดใจ ภายหลงจงนาศสตรา มา เจรญโยนโสมนสการกไดบรรลพระอรหต เมอจะพยากรณอรหตผล จงไดกลาวคาถา๑เหลานวา นบตงแตเราบวชมาแลวได ๒๕ ป ยงไมเคยไดรบ ความสงบใจ แมชวเวลาลดนวมอเลย เราไมได เอกคคตาจต ถกกามราคะครอบงา ประคองแขนทงสอง รองไหคราครวญออกไปจากทอยดวยคดวา จกนาศสตรา มา ชวตของเราจะมประโยชนอะไรเลา กคนอยางเรา จะลาสกขาเสยอยางไรได ควรตายเสยเถดคราวน เรา ไดฉวยเอามดโกนขนไปนอนบนเตยง มดโกนเลมนน เรานาเขาไปจอไวแลว สามารถจะตดเสนเอนใหขาดได ขณะนน โยนโสมนสการเกดขนแกเรา โทษปรากฏแกเรา ความเบอหนายในสงขารกเกดขนแกเรา เพราะความ เบอหนายในสงขารนน จตของเราหลดพนแลว ขอทาน จงดความทธรรมเปนธรรมดเถด วชชา ๓ เราไดบรรลแลว คาสอนของพระพทธเจาเราไดทาเสรจแลว. ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๕๒.


บรรดาบทเหลานน บทวา ปณณวสตวสสาน ยโต ปพพชโต อห ความวา จาเดมแตทเราบวชนน เปนเวลา ๒๕ ป. บทวา อจฉราสงฆาตมตตมป เจโตสนต มนชณค ความวา เรา นนประพฤตพรหมจรรยมาตลอดกาลเทาน ยงไมไดความสงบใจ ความ ตงมนแหงจต ชวขณะแมมาตรวาลดนวมอเดยว คอแมสกวาดดนวมอ. กพระเถระไมไดเอกคคตาจตดวยประการอยางน จงกลาวเหตใน ขอนนวา ถกกามราคะครอบงา ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา อฏฏโต แปลวา บบคน อธบายวา ครอบงา. บทวา พาหา ปคคยห กนทนโต ความวา แหงนหนาประคอง แขนทงสองขางคราครวญวา ในกาลทเราบวชในพระศาสนาอนเปนเครอง สลดออกจากทกขแลว ไมสามารถจะถอนตนขนจากเปอกตมคอกเลสไดน เปนไปไมสมควรอยางยงในพระศาสนาน. บทวา วหารา อปนกขม แปลวา ออกไปภายนอกจากวหารทอย. เพอแสดงอบายอนเปนเหตใหออกไป ทานจงกลาวคามอาทวา เราจกนา ศสตรามา. วา ศพทในบทวา สตถ วา อาหรสสาม ในคาถานน เปนวกป- ปตถะ (คาแสดงความหมายใหเลอกเอาอยางใดอยางหนง) ดวย วา ศพท นน ทานสงเคราะหชนดของความ มอาทวา โดดจากตนไมหรอผกคอตาย. บทวา สกข ไดแก อธศลสกขา. บทวา ปจจกข แปลวา บอกคน คอละเสย. บาลวา ปจจกขา ดงนกม อธบายวา ดวยการบอกคนสกขา.


บทวา กาล แปลวา ตาย. อธบายวา ชอวาคนเชนเราจะพงตาย ดวยกายรบอกคนสกขาไดอยางไรเลา. จรงอย การบอกคนสกขา ชอวา การตายในอรยวนย. สมจรงดงทพระผมพระภาคเจาตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย ขอท ภกษบอกคนสกขาเวยนมาเพอความเปนคนเลวนน เปนมรณะความตาย. กในบาลวา สกข ปจจกขาย มวาจาประกอบความวา ชอวา คนเชนเรา พงบอกคนสกขาแลวกระทากาละไดอยางไรเลา แตจะเปนผเพยบพรอม ดวยสกขาการทากาละ เพราะฉะนน เราจกนาศสตรามา เราจะประโยชน อะไรดวยความเปนอย. บทวา ตทาห ไดแก ในคราวทเราเบอหนายชวต เพราะไมสามารถ บาเพญสมณธรรมได เพราะถกกเลสครอบงา. บทวา ขร ไดแก มดโกนทลบแลว. อกอยางหนง ไดแก ศสตรา ประดจมดโกน. บทวา มจกมห อปาวส ความวา เพราะกลวผอนหาม เราจง เขาหองแลวนงบนเตยง. บทวา ปรนโต ไดแก นาเขาไปใกลแลว อธบายวา พาดไวทคอ. ดวยบทวา ธมน น อาจารยบางพวกกลาววาเสนเอนทคอ ชอวา กณธมน ไดแก ลาคอ ดงนกม. บทวา เฉตต แปลวา เพอตด. บทวา ตโต เม มนสกาโร โยนโส อทปชชถ ความวา เราคดวา จกตายในคราวใด จงเอามดจอเพอตดคอคอเสนเอน ตอจากนน เมอเรา พจารณาเหนวา ศลของเราบรสทธ ปตจงเกดขนเพราะไดเหนศลบรสทธ


ไมขาด ไมทะล, กายของตนผมใจประกอบดวยปตกสงบ เพราะจตของ คนมกายสงบ ซงเสวยสขอนปราศจากอามส เปนจตตงมน โยนโส- มนสการ จงเกดขนดวยอานาจวปสสนา. อกอยางหนง บทวา ตโต ความวา ภายหลงจากเอามดจอทคอ เมอเกดบาดแผล จงเกดโยนโสมนสการอนขมเวทนาทเกดขนดวยอานาจ วปสสนา, บดน เพอจะแสดงการเกดแหงญาณ อนเปนเครองพจารณา มรรคและผลทยงกวานน จงกลาวคามอาทวา โทษปรากฏแกเรา ดงน. คานนมเนอความดงกลาวแลวในหนหลงนนแล. จบอรรถกถาสปปทาสเถรคาถาท ๖


๗. กาตยานเถรคาถา วาดวยคาถาของพระกาตยานเถระ [๓๕๓] จงลกขนนงเถดกาตยานะ อยามวนอนหลบอยเลย จงตนขนเถด อยาใหมจจราชผเปนพวกพองของตนประ- มาทชนะทานผเกยจครานดวยอบายอนโกงเลย กาลงคลน แหงมหาสมทร ยอมครอบงาบรษผไมอาจขามมหาสมทร นนได แมฉนใด ชาตและชรายอมครอบงาทานผถก ความเกยจครานครอบงาแลว ฉนนน ขอทานจงทาเกาะ คออรหตผลแกตนเถด เพราะทพงอยางอนในโลกนและ โลกหนา ยอมไมมแกทาน กพระศาสดาไดทรงบอกทาง น อนลวงพนจากเครองของและจากภยคอชาตและชรา แกทานแลว ทานอยาเปนผประมาทตลอดยามตนและ ยามหลง จงพยายามทาความเพยรใหมนเถด ทานจง ปลดเปลองเครองผกทงหลายอนเปนของเดมเสย จะใช สอยผาสงฆาฏและโกนศรษะดวยมดโกน ฉนอาหารทขอ เขามาได จงอยาเหนแกการเลนสนกสนาน อยาเหนแก นอน จงหมนเพงดธรรมเถดกาตยานะ จงเจรญฌาน จง ชนะกเลสเถดกาตยานะ ทานจงเฉลยวฉลาดในทางอน ปลอดโปรงจากโยคะ จงบรรลถงความบรสทธอนยอด- เยยม จงดบเพลงกเลส ดงบคคลดบไฟดวยนาฉะนน ประทปทสองแสง ถามแสงนอยยอมดบไปดวยลม หรอ


เหมอนเถาวลยเลกถกลมขจดฉนใด ดกอนทานผมโคตร เสมอกบพระอนทร ทานกฉนนน จงเปนผไมถอมน กาจด มารเสยเถด กเมอทานกาจดมารไดอยางนแลว เปนผ ปราศจากความกาหนดพอใจในเวทนาทงหลาย เปนผม ความเยน รอคอยเวลานพพานของตน ในอตภาพน ทเดยว. จบกาตยานเถรคาถา

อรรถกถากาตยานเถรคาถาท ๗ คาถาของทานพระกาตยานเถระ มคาเรมตน วา อฏเห ดงน. เรองนมเหตเกดขนอยางไร ? แมพระเถระนกไดบาเพญบญญาธการไวในพระพทธเจาแตปางกอน ทงหลาย กอสรางบญทงหลายไวในภพนนๆ ในพทธปบาทกาลน บงเกด เปนบตรของพราหมณโกสยโคตรตระกลหนง ในนครสาวตถ แตเนอง ดวยโคตรฝายมารดา จงไดนามวา กาตยานะ พอเจรญวยไดเปนสหาย คฤหสถของพระสามญญกานเถระ ไดเหนพระเถระจงบวชกระทาสมณ- ธรรมอย ในตอนกลางคน ขนสจงกรมดวยหวงจกบรรเทาความงวงท ครอบงา. ทานเดนจงกรมอยถกความหลบครอบงา โงนเงนลมลงไป นอนทพนราบ ณ ทจงกรมนนนนเอง พระศาสดาทรงเหนความเปนไป นนของเธอ จงเสดจไป ณ ทนนดวยพระองคเอง ประทบยนใน อากาศ ไดประทานสญญาณวา กาตยานะ ทานไดเหนพระศาสดาจงลก


ขนถวายบงคม เกดความสลดใจจงไดยนอย. ลาดบนน พระศาสดาเมอ จะทรงแสดงธรรมแกทาน จงไดตรสพระคาถา๑เหลานความวา จงลกขนนงเถด กาตยานะ อยามวนอนหลบอยเลย จงตนขนเถด อยาใหมจจราชผเปนเผาพนธของคนประ- มาทชนะทานผเกยจครานดวยอบายโกงเลย. กาลงคลน แหงมหาสมทร ยอมครอบงาบรษผไมอาจขามมหาสมทร นนไดฉนใด ชาตและชรายอมครอบงาทานผถกความ เกยจครานครอบงาแลวฉนนน ขอทานจงทาเกาะคออรหต- ผลแกตนเถด เพราะทพงอยางอนในโลกนและโลกหนา ยอมไมมแกทาน กพระศาสดาไดทรงบอกทางนอนลวง พนจากเครองของ และจากภยคอชาตและชราแกทาน แลว ทานอยาเปนผประมาททงยามตนและยามหลง จง พยายามกระทาความเพยรใหมนเถด ทานจงปลดเปลอง เครองผกทงหลายอนเปนของเดมเสย จงใชสอยผา สงฆาฏ โกนศรษะดวยมดโกน และฉนอาหารทขอมาได จงอยาเหนแกการเลนสนกสนาน อยาเหนแกการนอน จงหมนเพงธรรมเถดกาตยานะ จงเจรญฌาน จงชนะ กเลสเถด กาตยานะ ทานจงเฉลยวฉลาดในทางอน ปลอดโปรงจากโยคะ จงบรรลถงความบรสทธอนยอด เยยม จงดบเพลงกเลส ดงบคคลดบไฟดวยนาฉะนน ประทปทสองแสง ถามแสงนอย ยอมดบไปดวยลม หรอ ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๕๓.


ดจดงเถาวลยเลกถกลมขจดได ฉนใด ดกอนทานผม โคตรเสมอดวยพระอนทร ทานกฉนนน จงเปนผไมถอมน กาจดมารเสยเถด กเมอทานกาจดมารไดอยางนแลว เปน ผปราศจากความกาหนดในเวทนาทงหลาย เปนผมความ เยน รอคอยเวลานพพานของตนในอตภาพนทเดยว. บรรดาบทเหลานน บทวา อฏเห ความวา ทานเมอลกขนจาก การเขาถงความหลบ ชอวา จงกระทาความเพยร คอความหมน. เพราะ ธรรมดาวาการนอน เปนไปในฝกฝายของความเกยจคราน เพราะฉะนน ทานอยานอน. บทวา นสท ความวา จงนงคบลลงกตงกายใหตรง ดารงสตไว เฉพาะหนา. พระผมพระภาคเจาตรสเรยกพระเถระนน โดยชอวา กาตยานะ. บทวา มา นททาพหโล อห ความวา อยาเปนผมากดวยความ หลบ คอถกความหลบครอบงา. บทวา ชาครสส แปลวา จงตน คอจงเปนผประกอบความเพยร ในความเปนผตนอย. บทวา มา ต อลส ความวา มจจราชผเปนพวกพองของคน ประมาท จงอยาชนะ คอจงอยาครอบงา อยาทวมทบทานผเกยจคราน ไมประกอบความเพยรเครองตนอย ดวยชราและโรค เหมอนนายพราน อยาชนะเนอและนกดวยกลโกง คอดวยฟาทบเหวฉะนน. บทวา เสยยถาป ตดเปน เสยยถา อป แปลวา แมฉนใด. บทวา มหาสมททเวโค ไดแก กาลงคลนแหงมหาสมทร.


บทวา เอว เปนตน ความวา กาลงคลนแหงมหาสมทร ตงขน ซอน ๆ กน ยอมครอบงาบรษนนผไมสามารถวาขามมหาสมทรนนไปได ฉนใด ชาตและชรากฉนนน ยอมครอบงา คอยอมยายทานผถกความ เกยจครานครอบงา. บทวา โส กโรห ความวา ดกอนกาตยานะ ทานจงกระทาเกาะ ทด กลาวคอพระอรหตผลทโอฆะทง ๔ ทวมทบไมไดแกตน คอจงให เกดขนในสนดานของตน. ศพทวา ห ในบทวา น ห ตาณ ตว วชชเตว อ เปนนบาต ใชในอรรถวา เหต อธบายวา เพราะเหตท ชอวาทพงของทานอนจาก พระอรหตผลนน ยอมไมไดในโลกนหรอโลกหนา ฉะนน ทานจงกระทา เกาะทดคอพระอรหตผลนน. บทวา สตถา ห วเชส มคคเมต ความวา พระศาสดาทรงครอบงา เทวปตตมารเปนตนแลวตรสบอก คอทาอรยมรรคทเปนตวเหตแหงเกาะ ทดนน อนลวงพนจากกเลสเครองของ ๕ ประการ และจากภยมชาต เปนตน ซงพวกอญญเดยรถยจานวนมากไมอาจใหสาเรจตองพายแพนน ใหสาเรจแกทาน. เพราะเหตทของทมอยของพระศาสดา สาวกควรครอบ ครอง ไมควรละทง เพราะฉะนน เพอจะครอบครองของทเปนของ พระศาสดานน ทานจงเปนผไมประมาทตลอดราตรกอนและราตรหลง คอ ตลอดยามตนและยามหลง คอจงเปนผมสตสมปชญญะ หมนประกอบ ความเพยรและการเจรญภาวนาใหมนคงไว. บทวา ปรมาน ปมจ พนธนาน ความวา ทานจงปลอย คอละ เครองผกของคฤหสถ ไดแก เครองผกคอกามคณทมอยในกาลกอน คอ


ทผกพนไวในเวลาเปนคฤหสถ อธบายวา จงอยาอาลยในเครองผกคอ กามคณนน. บทวา สงฆาฏขรมณฑภกขโภช ไดแก เปนผครองผาสงฆาฏ ม ศรษะโลนทเอามดโกนปลงผม บรโภคอาหารทไดดวยการขอ คาแมทง ๓ นเปนคากลาวเหตแหงการปลดเปลองเครองผกทมอยในกาลกอน และ แหงการไมประกอบตามความยนดในการเลนและการนอนหลบ. ประกอบ ความวา เพราะเหตททานหมผาสงฆาฏ ศรษะโลน มอาหารทไดดวย การขอเขาเลยงชพ เพราะฉะนน การประกอบกามสข และการประกอบ ความยนดในการเลนและการนอนหลบ จงไมควรแกทาน ดวยเหตนน ทานจงปลอยวางเครองผกทมในกาลกอนเสย อยาเหนแกการเลนและการ นอนหลบ. บทวา ฌาย ไดแก จงเพง คอจงหมนประกอบอารมมณปนชฌาน เพงอารมณ. พระศาสดาเมอจะทรงแสดงวา กเธอเมอจะประกอบตามฌานนน จงประกอบตามลกขณปนชฌาน อนเปนเหตใหชนะกเลสอยางสนเชง ซงม การเขาไปเพงลกษณะเปนอารมณ จงตรสวา เธอจงเพง จงชนะ. บทวา โยคกเขมปเถส โกวโทส ความวา เธอจงเปนผฉลาด คอ เฉลยวฉลาดในโพธปกขยธรรม อนเปนทางแหงพระนพพานซงปลอด โปรงจากโยคะทง ๔ กเพราะฉะนน เธอเมอบาเพญภาวนาจกบรรลถง ความบรสทธอนยอดเยยม คอปราศจากสงทเหนอกวา ไดแกพระนพพาน และพระอรหตแลวปรนพพาน.


บทวา วารนาว โชต ความวา จกดบกเลสดวยการตกลงแหงฝน คออรยมรรค เหมอนกองไฟดบดวยการตกลงแหงนาฝนมากมายฉะนน. บทวา ปชโชตกโร ไดแกประทปอนกระทาความสวางโชตชวง. บทวา ปรตตรโส แปลวา มเปลวนอย. บทวา วนมยเต แปลวา ยอมดบไป คอปราศจากไป. บทวา ลตาว แปลวา เหมอนเครอเถา. ทานอธบายไวดงนวา :- ประทปทแสงนอย คอมรศมนอย โดนขาดแคลนปจจยมไสเปนตน หรอ เครอเถาอนเลก ๆ ถกลมขจด คอทาลายเสย ฉนใด ดกอนทานผชอวา มโคตรเสมอกบพระอนทร เพราะเปนโกสยโคตร แมเธอกฉนนน ชอวา ผไมถอมน เพราะไมตกอยในอานาจของมารนน และเพราะไมถอมน จง ขจดคอจงทาลายมารเสยเถด กเธอนนเมอกาจดไดอยางน เปนผปราศจาก ฉนทราคะในเวทนาทงปวง ชอวาเปนผมความเยน คอดบรอนแลว เพราะไมมความเรารอนคอความกระวนกระวาย เพราะกเลสทงปวงใน อตภาพนทเดยว จงหวงไดคอจงรอคอยเวลาปรนพพานของตน. พระ- ศาสดาตรสเทศนาใหถงอนปาทเสสนพพานดวยประการอยางน ในเวลา จบเทศนา พระเถระเจรญวปสสนาไดบรรลพระอรหตแลว. กครนบรรลพระอรหตแลว ไดกลาวคาถาเหลาน ตามนยามท พระศาสดาทรงแสดงแลวนนแล และคาถาเหลานนนแลเปนการพยากรณ พระอรหตผลของพระเถระ. จบอรรถกถากาตยานเถรคาถาท ๗


๘. มคชาลเถรคาถา วาดวยคาถาของพระมคชาลเถระ [๓๕๔] ธรรมอนกาวลวงสงโยชนทงปวง เปนธรรมยงวฏฏะ ใหพนาศหมดสน เปนเครองนาออกไปจากสงสาร เปน เครองขามพนสงสาร ทารากตณหาใหเหยวแหง อนพระ- พทธเจาผเปนเผาพนธแหงพระอาทตย ผมพระจกษ ทรง แสดงดแลว ทาลายกรรมกเลสเครองกอภพกอชาต อนม รากเปนพษแลว ทาใหเราถงความดบสนท ธรรมอนเปน เครองกาจดกรรมใหสนสด อนพระพทธเจาทรงแสดงแลว เพอทาลายรากเหงาแหงอวชชา ญาณเพยงดงแกววเชยร ตกไป ในเมอกาหนดถอวญญาณทงหลายปรากฏขน ธรรมเครองประกาศเวทนา ปลดเปลองอปาทาน เปน เครองพจารณาเหนภพดจหลมถานเพลงดวยญาณ มรส มาก ลกซง เปนธรรมหามความแกความตาย อรยมรรค อนประกอบดวยองค ๘ เปนทางสงบสข ปลอดโปรง พระผมพระภาคเจาทรงแสดงแลว ธรรมอนเปนเครอง เหนแสงสวางตามความเปนจรง ถงความปลอดโปรงเปน อนมาก สงบระงบ เจรญในทสด พระพทธเจาผม- พระจกษ ทรงแสดงดแลว เพราะทรงรกรรมวาเปนธรรม


ทรงรจกวบากโดยความเปนวบากแหงธรรมอนอาศยกนและ กนเกดขน. จบมคชาลเถรคาถา

อรรถกถามคชาลเถรคาถาท ๘ คาถาของทานพระมคชาลเถระ มคาเรมตนวา สเทสโต ดงน. เรองนมเหตเกดขนอยางไร ? แมพระเถระนกไดบาเพญบญญาธการไวในพระพทธเจาแตปางกอน ทงหลาย สงสมบญอยในภพนน ในพทธปบาทกาลนบงเกดเปนบตรของ นางวสาขามหาอบาสกา ในนครสาวตถ ไดมนามวา มคชาละ. มคชาละนนไปวหาร เพราะไดฟงธรรมเนอง ๆ จงเกดศรทธาบวช แลวเจรญวปสสนา ไดบรรลพระอรหต เมอจะพยากรณพระอรหตผล จงไดกลาวคาถา๑เหลาน ความวา ธรรมอนลวงพนจากสงโยชนทงปวง เปนธรรมยง วฏฏะใหพนาศหมดสน เปนเครองนาออกจากสงสาร เปนเครองขามพนสงสาร ทารากตณหาใหเหยวแหง อน พระพทธเจาผเปนเผาพนธแหงพระอาทตย ผมพระจกษ ทรงแสดงดแลว ทาลายธรรมและกเลสเครองกอภพ กอชาตอนมรากเปนพษ ทาใหเราถงความดบสนท ธรรม อนเปนเครองกาจดกรรมใหสนสด อนพระพทธเจาทรง ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๕๔.


แสดงแลว เพอทาลายรากเหงาแหงอวชชา ญาณเพยง ดงแกววเชยรตกไป ในเมอกาหนดถอเอาวญญาณทงหลาย ปรากฏขน ธรรมเครองประกาศเวทนา ปลดเปลอง อปาทาน เปนเครองพจารณาเหนภพเปนดจหลมถานเพลง ดวยญาณ มรสมาก ลกซง เปนธรรมหามความแกความ ตาย อรยมรรคอนประกอบดวยองค ๘ เปนทางสงบทกข ปลอดโปรง พระผมพระภาคเจาทรงแสดงแลว. ธรรม อนเปนเครองเหนแสงสวางตามความเปนจรง ถงความ ปลอดโปรงมาก สงบระงบ เจรญในทสด อนพระพทธ- เจาผมพระจกษทรงแสดงไวดแลว เพราะทรงทราบกรรม วาเปนกรรม และทรงทราบวบากโดยความเปนวบากแหง ธรรมทอาศยกนเกดขน. บรรดาบทเหลานน บทวา สเทสโต แปลวา ทรงแสดงดแลว อธบายวา ทรงแสดงโดยการประกาศตามเปนจรงถงประโยชนปจจบน ประโยชนในสมปรายภพ และประโยชนอยางยง อนสมควรแกอธยาศย แหงเวไนยสตว. อกอยางหนง บทวา สเทสโต ไดแก ทรงแสดงไวโดยชอบ อธบายวา ทรงภาษต คอตรสไวดแลว โดยการประกาศทกขสจและ นโรธสจ และเหตของสจจะทงสองนน โดยไมผดแผกกน. บทวา จกขมตา ไดแกทรงมพระจกษดวยจกษ ๕ ประการน คอ มงสจกษ ทพยจกษ ปญญาจกษ พทธจกษ และสมนตจกษ. บทวา พทเธน ไดแก พระสพพญพทธเจา.


บทวา อาทจจพนธนา ไดแก ผเปนอาทตยโคตร. จรงอย วงศ- กษตรยในโลกม ๒ วงศ คอ อาทตยวงศ ๑. โสมวงศ ๑. ใน ๒ วงศนน พงทราบวา วงศของพระเจาโอกกากราช เปนอาทตยวงศ เจาศากยะ ทงหลายชอวาอาทตยโคตร เพราะมสญชาตมาจากวงศของพระเจาโอก- กากราชนน เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจา อนชาวโลกเรยกกนวา อาทจจพนธ เผาพนธพระอาทตย. อกอยางหนง พระผมพระภาคเจาชอวา อาทจจพนธ เพราะเปน เผาพนธแหงพระอาทตย ดงนกม, เนอความนนน ไดกลาวไวแลวในหน หลงนนแล. ธรรมชอวาเปนไปลวงสงโยชนทงปวง เพราะกาวลวงสงโยชน ทงมวล มกามราคะสงโยชนเปนตน ชอวาทาวฏฏะทงปวงใหพนาศ เพราะ ทาใหพนาศ คอกาจดกเลส วฏกรรม วฏและวปากวฏนนนนแหละ ชอวา นาออกจากทกข เพราะนาออกไปจากการระหกระเหนไปในสงสาร ชอวา เปนเครองขามพน เพราะอรรถวา ขามพนจากโอฆะใหญคอสงสาร ชอวา ทารากเหงาของตณหาใหเหยวแหง เพราะทารากเหงาแหงตณหาทงปวง มกามตณหาเปนตน อนไดแกอวชชาและอโยนโสมนสการ ใหเหยวแหง คอใหเหอดแหง. ตด คอตดอยางเดดขาดซงกรรมหรอกเลส อนชอวา เปนเครองตอภพตอชาต เพราะเปนสถานทอบตขนแหงความพนาศของ เหลาสตว ชอวามรากเหงาเปนพษ เพราะเปนเหตแหงทกขอนเปนพษ โดยกาจดการรแจงเวทนาแมทง ๓ ใหถงความดบ คอพระนพพาน. รากเหงาของอวชชา ไดแก อโยนโสมนสการและอาสวะทงหลาย.


จรงอย ทานกลาววา เพราะอาสวะเกด อวชชาจงเกด ดงน เพอทาลาย คอเพอตองการทาลายรากเหงาของอวชชานน ดวยญาณอนเปรยบเพชร. อกอยางหนง เชอมความวา พระพทธเจาทรงแสดงธรรมเพอ ทาลายภวจกรอนชอวา มอวชชาเปนรากเหงา เพราะมอวชชาเปนมลราก โดยพระดารสวา สงขารทงหลายเกดม เพราะอวชชาเปนปจจย เปนตนนน ดวยเพชรคอมรรคญาณ. บทวา กมมยนตวฆาฏโน ไดแก เปนเครองกาจดยนตคออตภาพ ซงสบตอดวยกรรม. ในบทวา วาณาน ปรคคเห น พงเชอมคาทเหลอวา เมอการ ยดถอวญญาณปรากฏขนตามกรรมของตนในกามภพเปนตน. จรงอย เมอ ถอปฏสนธในภพนนๆ แมวญญาณทอาศยภพนนๆ กยอมเปนอนถอเอา เหมอนกน. บทวา าณวชรนปาตโน ไดแก ทาเพชรคอญาณใหตกลง (ให สาเรจ) คอทาเพชรคอญาณใหสาเรจแลวทาลายวญญาณเหลานน. จรงอย โลกตรธรรมเมอเกดขน ยอมเกดขนทาลายวญญาณอนควรแกการเกด ในภพท ๗. เปนตนเทานน. บทวา เวทนาน วาปโน ความวา ประกาศเวทนา ๓ มสข- เวทนาเปนตน ตามความเปนจรง ดวยอานาจเปนทกข เปนดงลกศร และความไมเทยง ตามลาดบ. บทวา อปาทานปปโมจโน ความวา ปลดเปลองจตสนดานจาก อปาทานทง ๔ มกามปาทานเปนตน.


บทวา ภว องคารกาสว าเณน อนปสสโน ความวา แสดงภพ ทง ๙ อยาง มกามภพเปนตน โดยประจกษเนองๆดวยมรรคญาณ ให เปนดจหลมถานเพลงลกชวบรษ โดยถกไฟ ๑๑ กองตดโชนแลว. ชอวา มรสมาก เพราะอรรถวา กระทาความไมเบอโดยความเปน ธรรมละเอยดและประณต อกอยางหนง ชอวา มรสคอกจมาก เพราะ เปนธรรมมกจมากดวยปรญญากจเปนตน และเพราะเปนธรรมมสมบต มากดวยสามญผลเปนตน ชอวาเปนธรรมลกซงมาก เพราะเปนธรรมท หยงไดยากดวยสมภาระทไมไดกอสรางไว และเพราะเปนทพงอนไมควร จะได เปนธรรมหามความแกและความตาย คอเปนธรรมปฏเสธชราและ มจจ โดยหามเกดเฉพาะในภพตอไป. บดน พระเถระเมอจะแสดงธรรม อนประกอบดวยคณวเศษตามทกลาวแลวโดยสรป จงกลาววา ประกอบ ดวยองค ๘ อนประเสรฐ เพอจะประกาศซาถงคณอนนดหนอยของธรรม นน จงกลาวคามอาทวา เปนทางสงบทกข ปลอดโปรง. คานนมเนอความวา ชอวา ประเสรฐ เพราะอรรถวาบรสทธ ชอวา ประกอบดวยองค ๘ เพราะเปนทประชมธรรม ๘ ประการมสมมา- ทฏฐเปนตน. ชอวา มรรค เพราะอรรถวาแสวงหาพระนพพาน ชอวา เปนทางสงบทกข เพราะอรรถวาสงบระงบวฏทกขทงสน ชอวา ปลอด โปรง เพราะปลอดภย. เพราะรกรรมวาเปนกรรม และรวบากโดยความ เปนวบากแหงธรรมทอาศยกนเกดขน โดยไมคลาดเคลอน เหมอนใน ลทธภายนอกจากพระศาสนาน ปรากฏวากรรมและวบากของกรรมปรากฏ วาคลาดเคลอน เพราะผทไมใชพระสมมาสมพทธเจาประกาศ คอเพราะ เหตทรดวยญาณอนเปนสวนเบองตน จงเปนเครองเหนแสงสวางตามท


เปนจรง คอเปนเครองเหนแสงสวาง คอโลกตรญาณอนทาความรเหนนน เพราะกาจดการยดถอดวยสสสตทฏฐและอจเฉททฏฐเสยได. ชอวาถงความ ปลอดโปรงเปนอนมาก เพราะถงและยงสตวทงหลายใหถงพระนพพาน อนชอวาปลอดโปรงมาก เพราะใคร ๆ ไมประทษรายใครๆ ทงในกาล ไหนๆ. มวาจาประกอบความวา ธรรมชอวา สงบระงบ เพราะสงบระงบ ความกระวนกระวาย และความเรารอนอนเกดจากกเลสทงปวง ชอวา เจรญในทสด เพราะใหถงเจโตวมตตอนไมกาเรบ และอนปาทเสส- นพพานธาต อนพระพทธเจาผมจกษทรงแสดงไวแลว. พระเถระเมอไดสรรเสรญอรยธรรมโดยนยตางๆดวยประการอยางน จงไดประกาศความทตนไดบรรลธรรมนน โดยอางถงพระอรหตผล. จบอรรถกถามคชาลเถรคาถาท ๘


๙. เชนตปโรหตปตตเถรคาถา๑

วาดวยคาถาของพระเชนตปโรหตปตตเถระ [๓๕๕] เราเปนผเมาดวยความเมาเพราะชาตสกล ดวยโภคะ และอสรยยศ ดวยทรวดทรง ผวพรรณและรปราง และ เปนผเมาแลวดวยความเมาอยางอน เราจงไมสาคญ ใคร ๆ วาเสมอตน และยงกวาตน เราเปนผมกศลอน อตมานะกาจดแลว เปนคนโงเขลา มใจกระดาง ถอตว มมานะจด ไมเออเฟอ ไมกราบไหวใคร แมเปนมารดา หรอบดา แมพชายหรอพสาว และแมสมณพราหมณ เหลาอนทโลกสมมตวาเปนครบาอาจารย เราเหนพระ- พทธเจาผเปนนายกของโลก ผเลศประเสรฐสดกวาสารถ ทงหลาย ผรงเรองดจพระอาทตย อนหมภกษสงฆหอม ลอมแลว จงละทงมานะและความมวเมา มใจผองใส ถวายบงคมพระองคผสงสดกวาสตวทงหลาย ดวยเศยร- เกลา การถอตววาดกวาเขา วาเลวกวาเขา และวาเสมอ เขา เราละแลว ถอนขนแลวดวยด การถอตววาเปนเรา เปนเขา เราตดขาดแลว การถอตวตาง ๆ ทงหมด เรา กาจดแลว. จบเชนตปโรหตปตตเถรคาถา ๑. อรรถกถาเปนปโรหตปตตเชนตเถรคาถา.


อรรถกถาปโรหตปตตเชนตเถรคาถาท ๙ คาถาของทานพระเชนตเถระ มคาเรมตนวา ชาตมเทน มตโตห ดงน. มเรองเกดขนอยางไร . แมพระเถระน กไดบาเพญบญญาธการไวในพระพทธเจาปางกอน ทงหลาย สงสมบญทงหลายไวในภพนน ๆ ในพทธปบาทกาลน บงเกด เปนบตรของปโรหตของพระเจาโกศล ในนครสาวตถ. ทานมนามวา เชนตะ. พอทานเจรญวยกมวเมาดวยความเมาเพราะชาตและเมาในโภคะ ความเปนใหญ และรป ดหมนคนอน ไมทาความยาเกรงแมแกทานผตง อยในฐานะทควรเคารพ มมานะจดเทยวไป. วนหนง นายเชนตะนนได เหนพระศาสดา อนบรษทหมใหญหอมลอมกาลงแสดงธรรมอย เมอจะ เขาไปเฝา จงทาความคดใหเกดขนวา ถาพระสมณโคดมนจกตรสทกเรา กอน แมเรากจกทกทายดวย ถาไมตรสทกเรากจกไมทก ดงนแลวจงเขา ไปเฝายนอย เมอพระผมพระภาคเจาไมตรสทกกอน แมตนเองกไมทกทาย เพราะถอตว แสดงอาการจะเดนไป. พระผมพระภาคเจาจงไดตรสกะเขา ดวยพระคาถาวา ดกอนพราหมณ ใครในโลกนมมานะ ไมดเลย ผใด มาดวยประโยชนใด ผนนพงเพมพนประโยชนนน. เขาคดวา พระสมณโคดมรจตใจของเรา มความเลอมใสยง จงซบ ศรษะลงทพระบาททงสองของพระผมพระภาคเจา การทาอาการเคารพ ยาเกรงอยางยง แลวทลถามวา พราหมณไมควรทามานะในใคร ควรมความเคารพ ในใคร พงยาเกรงใคร บชาใครดวยดแลว จงเปนการด.


พระผมพระภาคเจาเมอจะทรงตอบปญหาของเขา จงทรงแสดง ธรรมวา ไมควรทามานะในมารดา บดา พชาย และในอาจารย เปนท ๔ พงมความเคารพในบคคลเหลานน พงยาเกรง บคคลเหลานน บชาบคคลเหลานน ดวยดแลวจงเปน การด บคคลพงทาลายมานะเสย ไมควรมความกระดาง ในพระอรหนตผเยนสนท ผทากจเสรจแลว หาอาสวะ มได พงนอบนอมทานเหลานนผไมมผอนยงกวา. เขาไดเปนพระโสดาบนดวยเทศนานน บวชแลวบาเพญวปสสนา จงไดบรรลพระอรหต เมอจะพยากรณพระอรหตผลโดยมงระบขอปฏบต ของตน จงไดกลาวคาถา๑เหลาน ความวา เราเปนผเมาดวยความเมาเพราะชาตสกล ดวยโภคะ และอสรยยศ ดวยทรวดทรง ผวพรรณและรปราง และ เปนผเมาดวยความเมาอยางอน เราจงไมสาคญใคร ๆ วาเสมอตนและยงกวาตน เราเปนผมกศลอนอตนานะ กาจดแลว เปนคนโงเขลา มใจกระดาง ถอตว มมานะ จด ไมเออเฟอ ไมกราบไหวใคร แมเปนมารดาหรอ บดา แมพชายหรอพสาว และแมสมณพราหมณเหลาอน ทโลกสมมตวาเปนครบาอาจารย เราเหนพระพทธเจาผ เปนนายกของโลก ผเลศประเสรฐสงสดกวาสารถทงหลาย ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๓๕.


ผรงเรองดจพระอาทตย อนหมภกษสงฆหอมลอมแลว จงละทงมานะและความมวเมา มใจผองใส ถวายบงคม พระองคผสงสดกวาสตวทงหลาย ดวยเศยรเกลา การ ถอตววาดกวาเขา วาเลวกวาเขา และวาเสมอเขา เราละ แลว ถอนขนแลวดวยด การถอตววาเปนเราเปนเขา เรา ตดขาดแลว การถอตวตาง ๆ ทงหมด เรากาจดไดแลว. บรรดาบทเหลานน บทวา ชาตทเมน มตโตห มวาจาประกอบ ความวา เราบงเกดในตระกลพราหมณผมชอเสยง จงเมาดวยความถอ ตระกลวา ไมมตนอนผเกดดแลวจากบดามารดาทงสองฝายเชนกบเรา จง ไดถอตวจดเทยวไป. บทวา โภคอสสรเยน จ ประกอบความวา เราไดเปนผเมาดวย ทรพยสมบต และดวยความเปนใหญ คอดวยความเมาอนเกดขน เพราะ อาศยโภคสมบต และอสรยสมบตอนเปนตวเหตเทยวไป. บทวา สณานวณณรเปน ความวา ทรวดทรง ไดแก ความ สมบรณดวยสวนสงและสวนใหญ. วรรณะ ไดแก ความสมบรณดวยผว พรรณ มผวขาวและผวคลาเปนตน, รป ไดแก ความงามแหงอวยวะนอย ใหญ. แมในบทวา สณานวณณรเปน น กพงทราบวาจาประกอบ ความโดยนยดงกลาวแลว. บทวา มทมตโต ไดแก ผเมาดวยความเมาแมอนจากประการท กลาวแลว. บทวา นาตตโน สมก กจ ความวา เราจงไมสาคญ คอไมรบร ใครๆวาเสมอ คอเชนกบตน ไดแกเสมอดวยชาตเปนตน หรอวายง


กวาตน อธบายวา แมคนผเสมอกบตนเรากยงไมสาคญ (วาจะม) คนท ยงกวานน เราจะสาคญ (วาจะม) มาแตไหน. บทวา อตมานหโต พาโล ความวา เราเปนคนพาล เพราะความ เปนคนพาลนน จงเปนผถกอตมานะกาจดการบาเพญกศลเสย เพราะเหต นนนนแหละ เราจงมใจกระดาง ถอตว คอเปนผกระดางจด ไดแก เกดเปนผกระดาง โดยไมถอมตน เปนคนถอตวโดยไมทาการนอบนอม แมแกครทงหลายดวยความหวดอ. เพอจะทาเนอความทกลาวแลวนนแลใหปรากฏชดขน จงกลาวคาวา มาตร เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา อเ ไดแก พชายเปนตน และ สมณพราหมณ. บทวา ครสมมเต ไดแก ทสมมตกนวา คร คอผตงอยในฐานะ คร. บทวา อนาทโร แปลวา เวนจากความเออเฟอ. บทวา ทสวา วนายก อคค มวาจาประกอบความวา เราเปนผม มานะจดอยางนเทยวไป ไดเหนพระศาสดาผชอวา ผแนะนาโดยวเศษ เพราะแนะนาเหลาเวไนยสตวดวยทฏฐธมมกประโยชน สมปรายกตถ- ประโยชน และปรมตถประโยชน และเพราะภาวะเปนผนาโดยความเปน พระสยมภ ชอวาผเลศเพราะความเปนผประเสรฐสดในโลก พรอมทง เทวโลกดวยคณมศลเปนตน ชอวาผสงสดคอสงสดยงแหงสารถ เพราะ ฝกบรษทควรฝกไดโดยเดดขาด ผรงเรองคอสวางไสวดวยแสงสวางดวย พระรศมดานละวาเปนตน ดจพระอาทตย ผสงสดกวาสรรพสตว อนหม


ภกษแวดลอมกาลงแสดงธรรมอย ถกพทธานภาพคกคาม จงละคอทง มานะทเกดขนวา เราเทานนเปนผประเสรฐ คนอนเลว และความเมา มเมาในโภคะเปนตน มใจเลอมใส จงอภวาทดวยเศยรเกลา. ถามวา กนายเชนตะนเปนผมมานะจด อยางไรจงละมานะดวยเหตสกวาไดเหนพระ- ศาสดา ? ตอบวา ขอนนไมพงเหนอยางนน. เขาไมไดละมานะดวยสกวา เหนพระศาสดา แตละมานะไดดวยเทศนา มอาทวา ดกอนพราหมณ มานะไมดเลย ดงน ซงทานหมายกลาววา เราละมานะและความมวเมา มใจเลอมใส จงอภวาทดวยเศยรเกลา. กในบทวา วปปสนเนน เจตสา น พงเหนวาใชตตยาวภตตใน อรรถวา อตถมภตะ แปลวา ม. บางอาจารยกลาววา มานะทเกดขนวา เราเทานนเปนผประเสรฐ สด ดงน เปนอตมานะ สาคญตววายงกวาเขา มานะของคนผตงคนอน ไวโดยความเปนคนเลววา สวนคนอนเปนคนเลว ดงนเปนโอมานะ สาคญตววาเลวกวาเขา. อนง มานะวาดกวาเขา ทเกดแกบคคลผลวงเลย คนอน แลวตงตนวาประเสรฐกวาเขา เราเปนผประเสรฐกวา ดงน เปน อตมานะ. มานะวาเลวกวาเขาทเกดขนวา เราเปนคนเลวกวาเขา ดงน เปนโอมานะ. บทวา ปหนา สสมหตา ความวา เปนผละดวยมรรคเบองตา ถอน ขนไดเดดขาดดวยอรหตมรรค. บทวา อสมมาโน ไดแก มานะทเกดดวยอานาจการยดถอวา "เรา" ในขนธวา "เราเปนนน. "


บทวา สพเพ ความวา มใชอตมานะ โอมานะ และอสมมานะ อยางเดยวเทานน โดยทแทประเภทของมานะ คอสวนแหงมานะทงหมด มประเภทมานะ ๙ มมานะวาประเสรฐกวาเขา แหงคนผประเสรฐกวาเขา และมานะหลายประเภท โดยประเภทอน ๆ เรากาจดแลว คอถอนได เดดขาดแลวดวยอรหตมรรค. จบอรรถกถาปโรหตปตตเชนตเถรคาถาท ๙


๑๐. สมนเถรคาถา

วาดวยคาถาของพระสมนเถระ [๓๕๖] เมอครงเราบวชใหม มอายได ๗ ปโดยกาเนด ได ชนะพระยานาคผมมหทธฤทธดวยฤทธ ไดตกนาจาก สระใหญ ชอวาอโนดาต มาถวายพระอปชฌาย ลาดบนน พระศาสดาทอดพระเนตรเหนเราแลวตรสวา ดกอน สารบตร เธอจงดกมารผถอหมอนามาน มจตตงมนดแลว ในภายใน สามเณรนมวตรอนนาเลอมใส มอรยาบถ งดงาม เปนศษยของพระอนรทธะ แกลวกลาดวยฤทธ เปนผอนพระอนรทธะ ผเปนบรษอาชาไนยฝกใหรได รวดเรว ผอนพระอนรทธะผเปนคนด ฝกใหดแลว เปน ผอนพระอนรทธะผทากจเสรจแลว แนะนาแลว ใหศกษา แลว สมนสามเณรนน ไดบรรลสนตธรรมอนยอดเยยม ทาใหแจงซงธรรมอนไมกาเรบ ปรารถนาอยวา ใคร ๆ อยาพงรจกเรา. จบสมนเถรคาถา

อรรถกถาสมนเถรคาถาท ๑๐

คาถาของทานพระสมนเถระ มคาเรมตนวา ยทา นโว ปพพชโต. เรองนมเหตเกดขนอยางไร ? แมพระเถระนกไดบาเพญบญญาธการไวในพระพทธเจาแตปางกอน ทงหลาย สงสมบญไวในภพนน ๆ ในกาลแหงพระผมพระภาคเจา


พระนามวาสข บงเกดในตระกลของนายมาลาการ รเดยงสาแลว วนหนง ไดเหนพระผมพระภาคเจา พระนามวาสข มใจเลอมใสไดบชาดวยดอกมะล. ดวยบญกรรมนน เขาทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย ในพทธปบาทกาลน ไดถอปฏสนธในเรอนของอบาสกคนหนง และ อบาสกผนนไดเปนอปฏฐากของทานพระอนรทธเถระ กในกาลกอนแต นน พวกเดกของเขาพอเกดกตายไป ดวยเหตนน เขาจงเกดความคด ขนวา บดน ถาเราจกไดบตรชายคนเดยว จกใหบวชในสานกของ พระผเปนเจาอนรทธเถระ. กเดกในครรภนน พอลวงไปได ๑๐ เดอนกเกด เปนเดกไมปวยไข เจรญเตบโตมาโดยลาดบ มอายได ๗ ขวบ บดาใหเขาบวชในสานกของ พระเถระ ครนบวชแลวแตนน เพราะเปนผมญาณแกกลาทานจงบาเพญ วปสสนากรรมฐาน ไมนานนกเปนผมอภญญา ๖ เมอจะบารงพระเถระ คดวาจกตกนาดม จงไดถอหมอนาไปยงสระอโนดาตดวยฤทธ. ลาดบนน นาคราชตวหนงเปนมจฉาทฏฐ เมอจะปดสระอโนดาต จงเอาขนดวง ๗ รอบ แผพงพานใหญไวเบองบน ไมใหโอกาสทาน สมนะตกนา. ทานสมนะแปลงรปเปนครฑ ชนะนาคราชนน แลวจง ตกนาเหาะมงไปยงทอยของพระเถระ. พระศาสดาประทบนงอยในพระเชตวน ทรงเหนพระสมนะนนไป โดยประการอยางนน จงตรสเรยกพระธรรมเสนาบดมาแลว ไดตรสคณ ของเธอดวยคาถา ๖ คาถา โดยนยมอาทวา สารบตร เธอจงดกมารผน ลาดบนน พระสมนเถระไดกลาวคาถา๑ ๖ คาถา ดวยการพยากรณพระ-อรหตผลวา ข. เถร ๒๖/ ขอ ๓๕๖.


เมอครงเราบวชใหม มอายได ๗ ปโดยกาเนด ไดชนะ พระยานาคผมมหทธฤทธดวยฤทธ ไดตกนาจากสระใหญ ชอวาอโนดาต มาถวายพระอปชฌาย. ลาดบนน พระศาสดาไดทอดพระเนตรเหนเราแลวตรสวา ดกอน สารบตร เธอจงดกมารผถอหมอนามาน มจตตงมนดแลว ในภายใน. สามเณรนมวตรนาเลอมใส มอรยาบถงดงาม เปนศษยของพระอนรทธะ แกลวกลาดวยฤทธ เปนผอน พระอนรทธะผเปนบรษอาชาไนย ฝกใหรไดรวดเรว ผอนพระอนรทธะผเปนคนด ฝกใหดแลว เปนผอน พระอนรทธะผทากจเสรจแลว แนะนาแลว ใหศกษาแลว สมนสามเณรนนไดบรรลสนตธรรมอนยอดเยยม ทาให แจงธรรมอนไมกาเรบแลว ปรารถนาอยวา ใคร ๆ อยา พงรจกเรา. บรรดาคาถาเหลานน คาถา ๒ คาถาขางตน พระสมนเถระนนแล กลาวไว อก ๔ คาถา พระศาสดาเมอทรงเหนดงนนจงตรสไว. พระสมนเถระ รวมคาถาทงหมดนนเขาไวแหงเดยวกน แลวไดกลาวเนองดวยการพยากรณ พระอรหตผลในชนหลง. บรรดาบทเหลานน บทวา ปนนคนท แปลวา พระยานาค. บทวา ตโต ไดแก ในกาลนน อธบายวา ในคราวทเรายงบวช ใหม มอายได ๗ ปโดยกาเนด ไดชนะพระยานาคผมฤทธมาก ดวย พลงแหงฤทธ นานาจากอโนดาตมาถวายพระอปชฌาย. พระเถระ เมอจะแสดงพระดารสทพระศาสดาของเราตรสเจาะจงเรา จงกลาวคาอาทวา ดกอนสารบตร เธอจงดกมารน ดงน.


บทวา อชฌตต สสมาหต ความวา ผมจตตงมนดแลวดวยสมาธ อนสมปยตดวยพระอรหตผลอนเปนอารมณภายใน. บทวา ปาสาทเกน วตเตน ไดแก ดวยอาจารวตรอนนาความ เลอมใสมาใหแกผเหนอย. คาวา ปาสาทเกน วตเตน น เปนตตยา- วภตใชในอรรถแหงกรณะ แปลวา ดวย. บทวา กลยาณอรยาปโถ แปลวา ผมอรยาบถเรยบรอย. อก อยางหนง บทวา ปาสาทเกน วตเตน น เปนตตยาวภตใชในลกษณะ อตถมภตะ แปลวา ม. ความเปนสมณะ ชอวาสามณยะ อธบายวา สามญญะ. ชอวาสามเณร ไดแก สมณทเทส เพราะไปคอเปนไปเพอสามญญะ ความเปนสมณะนน. บทวา อทธยา จ วสารโท ไดแก เปนผฉลาด คอฉลาดด แมในฤทธ. บทวา อาชานเยน ไดแก บรษอาชาไนย. อธบายวา ผอน พระอนรทธะผกระทากจเสรจแลว ผชอวาคนด เพราะทาประโยชนตน และประโยชนคนอนใหสาเรจ กระทาคอฝกใหเปนคนด คอใหสาเรจ ประโยชนทงสอง อกอยางหนง ทาคอฝกใหเปนผรรวดเรวดวยด แนะนา แลวดวยวชชาอนเลศ ใหศกษาแลวดวยการใหบรรลความเปนพระอเสกขะ. สมนสามเณรนน ไดรบความสงบอยางยง คอพระนพพาน บรรล แลวดวยการบรรลพระอรหตมรรค กระทาใหแจง คอทาใหประจกษแกตน ซงความเปนธรรมอนไมกาเรบ ไดแกพระอรหตผล เพราะเปนผถงความ


มกนอยอยางยงยวดจงปรารถนา คอหวงอยวา อยาพงรเรา คอแมใคร ๆ กอยาพงรจกเราวา ผนมอาสวะสนแลว หรอวา มอภญญา ๖ ฉะนแล. จบอรรถกถาสมนเถรคาถาท ๑๐


๑๑. นหาตกมนเถรคาถา วาดวยของพระนหาตกมนเถระ พระผมพระภาคเจาตรสถามวา [๓๕๗] ดกอนภกษ เมอเธออยในปาใหญอนปราศจากโคจร เปนปาเศราหมอง ถกโรคลมครอบงา จกทาอยางไร. พระนหาตกมนกราบทลวา ขาพระองคจกยงปตและความสขอนไพบลยใหแผไป สรางกาย ครอบงาปจจยอนเศราหมองอยในปาใหญ และ จกเจรญโพชฌงค ๗ อนทรย ๕ พละ ๕ ถงพรอมดวย อรปฌาน จกเปนผหมดอาสวะอย ขาพระองคจกพจารณา เนอง ๆ ซงจตอนบรสทธ หลดพนแลวจากกเลส ไมขนมว เปนผหมดอาสวะอย อาสนะทงปวงของขาพระองค ซงม อยทงภายในและภายนอก ถกถอนขนหมดแลว ไมเกด ขนอกตอไป เบญจขนธ ขาพระองคกาหนดรแลว มราก อนขาดแลวตงอย ธรรมอนเปนทสนทกข ขาพระองคได บรรลแลว บดน ภพใหมไมม พระเจาขา. จบนหาตกมนเถรคาถา

อรรถกถานหาตกมนเถรคาถาท ๑๑ คาถาของทานพระนหาตกมนเถระ มคาเรมตนวา วาตโรคาภนโต ดงน. เรองนมเหตเกดขนอยางไร ?


แมพระเถระนกไดบาเพญบญญาธการไวในพระพทธเจาแตปางกอน ทงหลาย สงสมบญไวในภพนน ๆ ในพทธปบาทกาลน บงเกดในตระกล พราหมณในนครราชคฤห เตบใหญขนไดถงความสาเรจในทตงแหงวชชา เปนตน เขารกนทววา นหาตกะ เพราะประกอบดวยลกษณะของผอาบ แลว (คอหมดกเลส). ทานนหาตกะนน บวชเปนดาบสยงอตภาพใหเปนไปดวยลกเดอย ในราวปาในทประมาณ ๓ โยชนจากนครราชคฤห บาเรอไฟอย. พระ- ศาสดาทรงเหนอปนสยแหงพระอรหตของทานอนโพลงอยในภายในหทย เหมอนประทปลกโพลงอยในหมอ จงไดเสดจไปยงอาศรมบทของทาน. ทานไดเหนพระผมพระภาคเจาแลว ราเรงดใจ จงนอมนาอาหาร เขาไปถวายโดยทานองทสาเรจแกตน. พระผมพระภาคเจาเสวยอาหาร นน ถวายในวนท ๒ ท ๓ กอยางนน ในวนท ๔ จงกราบทลวา ขาแต พระผมพระภาคเจา พระองคเปนผละเอยดออนอยางยง ไฉนจงยงอตภาพ ใหเปนไปดวยอาหารนได. พระศาสดาเมอจะทรงประกาศคณแหงอรย- สนโดษแกทาน จงทรงแสดงธรรม. ดาบสไดฟงธรรมนนแลว เปนพระโสดาบน บวชแลวบรรลพระ- อรหต. พระผมพระภาคเจา ครนทาดาบสนนใหดารงอยในพระอรหต แลวกเสดจไป. ฝายดาบสนนอยในทนนแหละ ตอมาถกโรคลมเบยดเบยน. พระศาสดาไดเสดจไปในทนน เมอจะตรสถามธรรมเครองอยของทาน โดยทางปฏสนถาร จงตรสพระคาถาวา ดกอนภกษ เมอเธออยในปาใหญ อนปราศจากโคจร เปนปาเศราหมอง ถกโรคลมครอบงาจกทาอยางไร.


ลาดบนน พระเถระจงประกาศธรรมเครองอยของตนแดพระศาสดา ดวยคาถา๑เหลานวา ขาพระองคจกยงปตและสขใหแผไปสรางกาย ครอบ งาปจจยอนเศราหมองอยในปาใหญ และจกเจรญโพช- ฌงค ๗ อนทรย ๕ พละ ๕ ถงพรอมดวยฌานโสขมมะ คออรปฌาน จกเปนผไมมอาสวะอย ขาพระองคจก พจารณาเนอง ๆ ถงจตอนบรสทธ หลดพนจากกเลสแลว ไมขนมว ไมมอาสวะอย. อาสวะทงปวงของขาพระองค ซงมอยทงภายในและภายนอก ถกถอนขนหมดแลว ไม เกดขนตอไป เบญจขนธขาพระองคกาหนดรแลว มราก ขาดแลวตงอย ธรรมอนเปนทสนทกข ขาพระองคได บรรลแลว บดนภพใหมไมมพระเจาขา. บรรดาบทเหลานน บทวา ณานโสขมมสมปนโน ไดแก ผประกอบ ดวยภาวะอนละเอยดออนแหงฌาน. อรปฌาน ชอวา ฌานสขมะ. เพราะ- ฉะนน ทานจงอธบายไววา เราเปนผไดสมาบต ๘. ดวยบทวา ฌาน- โสขมมสมปนโน นน ทานพระดาบสแสดงถงความทตนเปนอภโตภาค- วมตต. สวนอาจารยอกพวกหนงกลาววา ดวยบทวา โสขมม น ทาน ประสงคเอาอธปญญาสกขาในอรหตมรรคและอรหตผล. แตนน ทาน ประกาศถงความทตนเปนอภโตภาควมตต ดวย ฌาน ศพท. บทวา วปปมตต กเลเสห ความวา ชอวาหลดพนจากกเลสทงปวง เพราะปฏปสสทธวมตต ชอวาจตบรสทธ เพราะหลดพนจากกเลสทงปวง ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๕๗.


นนนนแหละ ชอวาไมขนมว เพราะความเปนผมความดารอนไมขนมว ดวยบททง ๓ ทานกลาวถงจตอนสมปยตดวยอรหตผลนนเอง. คาทเหลอมนยดงกลาวแลวในหนหลงนนแล และพระเถระไดมการ พยากรณพระอรหตผลดงกลาวมาฉะนแล. จบอรรถกถานหาตกเถรคาถาท ๑๑


๑๒. พรหมทตตเถรคาถา วาดวยคาถาของพระพรหมทตเถระ [๓๕๘] ทไหนความโกรธจะพงเกดขนแกบคคลผไมโกรธ ผ ฝกตนแลว เลยงชพโดยชอบ ผหลดพนแลวเพราะรโดย ชอบ ผสงบ ผคงท บคคลโกรธตอบบคคลผโกรธ จด วาเปนคนเลวกวาบคคลผโกรธ เพราะความโกรธตอบนน บคคลผไมโกรธตอบบคคลผโกรธ ชอวาชนะสงครามท ชนะไดยาก บคคลใดรวาบคคลอนโกรธแลว มสตสงบ ใจได บคคลนนชอวาประพฤตประโยชนแกทงสองฝาย คอแกตนและบคคลอน ชนทงหลายผไมฉลาดในธรรม ยอมสาคญบคคลผรกษาคนทงสองฝาย คอตนและบคคล อนวา เปนคนโงเขลา ถาความโกรธเกดขน จงระลกถง พระโอวาทอนอปมาดวยเลอย ถาตณหาในรสเกดขน จง ระลกถงพระโอวาทอนอปมาดวยเนอบตร ถาจตของทาน แลนไปในกามและภพทงหลาย จงรบขมเสยดวยสต เหมอนบคคลหามสตวเลยงโกงทชอบกนขาวกลาฉะนน. จบพรหมทตตเถรคาถา อรรถกถาพรหมทตตเถรคาถาท ๑๒ คาถาของทานพระพรหมทตตเถระ มคาเรมตนวา อกโกธสส ดงน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร ?


แมพระเถระนกไดบาเพญบญญาธการไวในพระพทธเจาในปางกอน ทงหลาย สงสมบญไวในภพนน ๆ ในพทธปบาทกาลน บงเกดเปนโอรส ของพระเจาโกศลในนครสาวตถ ไดมชอวา พรหมทตตะ. พรหมทตตะ นนเจรญวยแลว ไดเหนพทธานภาพในคราวฉลองพระเชตวน ไดมศรทธา บวชแลวบาเพญวปสสนากมมฏฐาน ไคมอภญญา ๖ พรอมดวยปฏสมภทา. วนหนง พราหมณคนหนงดาทานผกาลงเทยวบณฑบาตอยในพระ- นคร. พระเถระแมจะไดฟงการดานนกนงเสย คงเทยวบณฑบาตอยนน แหละ. พราหมณกยงดาอยแลว ๆ เลาๆ. พวกมนษยจงไดพดกะพราหมณ ผทกาลงดาอยอยางนนวา พระเถระนไมกลาวคาอะไร ๆ. พระเถระไดฟงดงนน เมอจะแสดงธรรมแกคนเหลานน จงไดกลาว คาถา๑เหลานวา ทไหนความโกรธจะพงเกดขนแกบคคลผไมโกรธ ผ ฝกตนแลวเลยงชพโดยชอบ ผหลดพนแลวเพราะรชอบ ผสงบ ผคงท บคคลโกรธตอบบคคลผทโกรธ จดวาเปน คนเลวกวาบคคลผโกรธ เพราะความโกรธตอบนน บคคล ผไมโกรธตอบคนทโกรธ ชอวาชนะสงความทชนะไดยาก บคคลใดรวาคนอนโกรธแลว มสตสงบใจได บคคลนน ชอวาประพฤตประโยชนแกทงสองฝาย คอแกตนและ บคคลอน ชนทงหลายผไมฉลาดในธรรม ยอมสาคญ บคคลผรกษาตนทงสองฝาย คอตนและคนอนวาเปนคน โงเขลา ถาความโกรธเกดขน จงระลกถงพระโอวาทอน ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๕๘.


อปมาดวยเลอย ถาตณหาในรสเกดขน จงระลกถงพระ- โอวาทอนอปมาดวยเนอบตร ถาจตของทานแลนไปใน กามและภพทงหลาย จงรบขมดวยสต เหมอนบคคลหาม สตวเลยงโกง ทชอบกนขาวกลาฉะนน. บรรดาบทเหลานน บทวา อกโกธสส ไดแก ผปราศจากความ โกรธ คอตดความโกรธไดเดดขาดแลวดวยมรรค. บทวา กโต โกโธ ความวา ความโกรธอนเปนเหตจะพงเกดขน ไดจากทไหน อธบายวา ไมมเหตแหงการเกดความโกรธนน. บทวา ทนตสส ไดแก ผฝกตนแลวดวยการฝกชนสง คอดวย การฝกดวยอรหตมรรค. บทวา สมชวโน ไดแก ผละความไมสมาเสมอทางกายเปนตน โดย ประการทงปวงแลว เลยงชพใหสมาเสมอดวยความสมาเสมอทางกายเปนตน คอดาเนนไปโดยชอบดวยสมปชญญะอนเปนทตงแหงสตตความสามารถ. บทวา สมมทา วมตตสส ไดแก ผหลดพนจากอาสวะทงปวง เพราะรโดยชอบ คอเพราะรธรรมมอภญเญยยธรรมเปนตน เพราะเหต นนนนแล จงชอวาผสงบ เพราะสงบระงบความกระวนกระวายและความ เรารอน คอกเลสทงปวง. พระเถระกลาวความทคนไมโกรธ และเหตแหงความไมโกรธนน ดวยการอางพระอรหตผลวา ชอวาผคงท คอผสนอาสวะแลว เพราะถง ลกษณะแหงความคงทในอฏฐารมณเปนตน ความโกรธจะเกดขนแตทไหน บดน เมอจะกลาวธรรมโดยแสดงโทษและอานสงสในความโกรธและ ความไมโกรธ จงกลาวคามอาทวา ตสเสว ดงน.


บรรดาเหลานน บทวา โย กทธ ปฏกชฌต ความวา บคคล ผโกรธตอบบคคลผโกรธคอผกรวโกรธเหนอตนนนนนแหละ เลวกวา คอ ไมดไมงามกวา โดยวญชนตเตยนเปนตนในโลกน และโดยทกขใน นรกเปนตนในโลกหนา เพราะเหตมการโกรธตอบ การดาตอบ และ การประหารตอบเปนตนนน. ไมมคาทจะควรกลาวไดเลยวา กบคคลผไม โกรธยอมมบาปเพราะความโกรธ. สวนอาจารยบางพวกกลาวความวา บคคลใดยอมโกรธเพราะปรารภถงบคคลผโกรธตอบบคคลผไมโกรธ. วา กทธ อปปฏกชฌนโต ความวา สวนบคคลใดรวา ผน โกรธถกความโกรธครอบงา แลวไมโกรธตอบบคคลทโกรธ อดทนได บคคลนนชอวาชนะสงครามกเลสทชนะไดยาก. พระเถระเมอจะแสดงวา กบคคลนนชนะสงครามกเลสอยางเดยวเทานนกหามได โดยทแทยงไดทา ประโยชนเกอกลแกทงสองฝายดวย จงกลาววา ประพฤตประโยชนแก คนทงสองฝาย ฯลฯ สงบระงบได ดงน. บคคลใดรบคคลอนผโกรธ แลววา เขาถกความโกรธครอบงา จงเมตตาบคคลนนหรอวางอเบกขาอย เปนผมสตสมปชญญะ สงบระงบไว คออดทนได ไมโกรธตอบไป บคคลนนชอวาประพฤตประโยชนเกอกลอนนาความสขในโลกทงสองมา ใหแกทงสองฝายคอ แกตนและคนอน. บทวา อภนน ตกจฉนต ต ความวา ชนทงหลายผไมฉลาดธรรม คอในธรรม คออาจาระอนประเสรฐ เปนคนโงเขลายอมสาคญบคคล ผเยยวยาดวยการเยยวยาพยาธคอความโกรธ คออดทนตอทงสองฝาย คอ ตอตนและคนอนวา บคคลผไมทาอะไร ๆ แกคนผดาตนประหารตน ผน เปนคนไมฉลาด อธบายวา นนเปนความสาคญโดยไมแยบคายของชน


เหลานน. บางอาจารยกลาววา ตกจฉน การเยยวยารกษาดงนกม. อธบายวา มการเยยวยารกษาเปนสภาวะ พราหมณผดาไดฟงธรรมทพระเถระกลาวอยอยางนน เปนผสลดใจ และมจตเลอมใส ขอขมาพระเถระแลวบวชในสานกของพระเถระนน นนแล. พระเถระเมอจะใหกรรมฐานแกเธอจงคดวา การเจรญเมตตา กรรมฐาน เหมาะแกภกษน จงไดใหเมตตากรรมฐาน เมอจะแสดงวธ พจารณาเปนตน ในเวลาเกดความโกรธกลมรมเปนตน จงกลาวคาวา ความโกรธพงเกดแกทาน ดงนเปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา อปปชเช เต สเจ ความวา ถาเมอ เธอบาเพญเพยรพระกรรมฐานอย ความโกรธทสะสมมานานอาศยบคคล ไร ๆ พงเกดขน เพอจะระงบความโกรธนน เธอจงระลกถงพระโอวาท อนอปมาดวยเลอยทพระศาสดาตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย ถาแมพวกโจรผมความประพฤต ตาทราม เอาเลอยมดามทงสองขางมาเลอยอวยวะนอย ใหญ ผใดทาใจใหเกดประทษรายในโจรแมเหลานน ดวยเหตนน ผนนชอวาไมกระทาตามคาสอนของเรา ดงน. บทวา อปปชเช เจ รเส ตณหา ความวา ถาตณหาคอความยนด ในรส มชนดรสหวานเปนตน พงเกดขนแกเธอไซร เพอจะระงบความ ยนดนน จงระลก คอหวนระลกถงพระโอวาทอนอปมาดวยเนอบตรท ตรสไวอยางนวา ภรรยาและสามเคยวกนเนอบตร กเพอขามใหพน ทางกนดารเทานน มใชเพอความอยากในรส ฉนใด


แมกลบตรกฉนนน บวชแลวเสพบณฑบาต เพยงเพอ ...ฯลฯ... การอยผาสก ดงน. บทวา สเจ ธาวต เต จตต ความวา ถาจตของเธอมนสการโดย ไมแยบคาย ยอมวงไป คบซานไป แลนไป ดวยอานาจฉนทราคะในกาม คอกามคณ ๕ และดวยอานาจปรารถนาภพ ในบรรดาภพทงหลายม กามภพเปนตน. บทวา ขปป นคคณห สตยา กฏาท วย ทปปส ความวา เธอ เมอจะใหจตวงไปอยางนน จงเอาสต ไดแก เชอก คอสตผกไวทหลก คอสมาธ รบขมเสยโดยรวดเรว เหมอนบรษเอาเชอกผกสตวเลยงตวเกเร คอโคตวรายซงเคยวกนขาวกลา ไวทหลกทาใหอยในอานาจของตนฉะนน คอเธอจงทรมานโดยประการทจะหมดพยศเพราะปราศจากกเลส. สวน อาจารยบางพวกกลาววา พระเถระยงเปนปถชนอยเลย อดกลนการดา เสยได เมอจะประกาศคณอนประเสรฐ จงกลาวธรรมแกมนษยเหลานน ภายหลงจงโอวาทตนดวยคาถา ๒ คาถา แลวเจรญดวยวปสสนาไดบรรล พระอรหต เมอจะพยากรณพระอรหตผล จงไดกลาวคาถาเหลานนนแล. จบอรรถกถาพรหมทตตเถรคาถาท ๑๒


๑๓. สรมณฑเถรคาถา

วาดวยคาถาของพระสรมณฑเถระ [๓๕๙] มงบงไวฝนยงรวรด เปดไวฝนกลบไมรวรด เพราะ ฉะนน ทานทงหลายจงเปดทมงบงเสยเถด ฝนจกไมรว รดทานดวยอาการอยางน โลกถกมจจกาจด ถกชรารม ลอม ถกศร คอตณหาทมแทง ถกความปรารถนาแผด เผาทกเมอ โลกถกมจจกาจด และถกชรารมลอม ไมม สงใดตานทานได ยอมเดอดรอนอยเปนนตย เหมอนคน กระทาความผดไดรบอาชญา เดอดรอนอยฉะนน ชรา พยาธ และมรณะทง ๓ เปนดจกองไฟตามครอบงาอย สตวโลกเหลานนไมมกาลงตอตาน ไมมกาลงจะหนไป ควรทาวนไมใหไรประโยชน ดวยมนสการวปสสนากรรม- ฐานนอยบางมากบาง เพราะราตรลวงไปเทาใด ชวต ของสตวกลวงไปเทานน เวลาตายยอมรกรนเขาไปใกล บคคลผเดน ยน นง หรอนอน เพราะเหตนน ทาน ไมควรประมาทเวลา. จบสรมณฑเถรคาถา อรรถกถาสรมณฑเถรคาถาท ๑๓ คาถาของทานพระสรมณฑเถระ มคาเรมตนวา ฉนนมตวสสต ดงน. เรองนน มเหตเกดขนอยางไร ?


แมพระเถระนกไดบาเพญบญญาธการไวในพระพทธเจาปางกอน ทงหลาย สงสมบญไวในภพนน ๆ ในพทธปบาทกาลน บงเกดในตระกล พราหมณ ในสงสมารครนคร ไดนามวา สรมณฑะ เจรญวยแลว เมอ ขณะพระผมพระภาคเจาประทบอยในเภสกลาวน จงเขาไปเฝาพระศาสดา ฟงธรรมไดศรทธาจงบวช แลวไดอปสมบทการทาสมณธรรมอย ในวน อโบสถวนหนง นงอยในททแสดงปาตโมกข ในตอนจบนทานทเทส พจารณาใจความของบาลทวา กภกษนนทาใหแจง (อาบต) แลวยอมม ความผาสก ไมทาใหแจงอาบตทตองแลวปกปดไว จงตองอาบตเพมขนๆ ครนมนสการถงความขอนวา ดวยเหตนน ภกษนนยอมไมมความผาสก กภกษผทาใหแจงแลวปลงอาบตตามธรรมยอมมความผาสก ดงน จงได ความเลอมใสวา นาอศจรรย คาสอนของพระศาสดาบรสทธจรง จงขม ปตทเกดขนอยางนนแลวเจรญวปสสนากไดบรรลพระอรหต พจารณาขอ ปฏบตของตนแลวมใจเลอมใส เมอจะใหโอวาทแกภกษทงหลาย จงได กลาวคาถา๑เหลานวา มงบงไว ฝนยงรวรด เปดไว ฝนกลบไมรวรด เพราะ- ฉะนน ทานทงหลายจงเปดทมงบงเสยเถด ฝนจกไมรว รดทานดวยอาการอยางน โลกถกมจจกาจด ถกชรารม ลอม ถกลกศร คอตณหาทมแทง ถกความปรารถนา แผดเผาทกเมอ โลกถกมจจกาจด และถกชรารมลอม ไมมสงใดตานทานได ยอมเดอดรอนอยเปนนตย เหมอน คนกระทาความผดไดรบอาชญาเดอดรอนอยฉะนน ชรา ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๕๙.


พยาธ และมรณะทง ๓ เปนดจกองไฟตามครอบงาอย สตวโลกเหลานนไมมกาลงตอตาน ไมมกาลงจะหนไป ควรทาวนไมใหไรประโยชน ดวยมนสการวปสสนากรรม- ฐานนอยบางมากบาง เพราะราตรลวงไปเทาใด ชวตของ สตวกลวงไปเทานน เวลาตายยอมรกรนเขาไปใกลบคคล ผเดน ยน นง หรอนอน เพราะฉะนน ทานไมควร ประมาทเวลา. บรรดาบทเหลานน บทวา ฉนน ไดแก ทจรตทปดบงไว คอไม เปดเผย ไมประกาศตามเปนจรง. บทวา อตวสสต ความวา ฝนคออาบตและฝนคอกเลส ยอมตก รดจนโชกโชน. ทานกลาวการปกปด คอเหตแหงการรวรดไววา จรงอย การปดอาบตเปนเชนกบความเปนคนอลชชเปนตนทเดยว เพราะการปด อาบตไว จงพงตองอาบตโดยประการอนจากนน หรออาบตเหนปานนน ซาอก หรออาบตทลามกกวานน. บทวา ววฏ ไดแกเปดเผย คอไมปดบง. ศพทวา อต ในบทวา นาตวสสต นเปนเพยงนบาต อธบายวา ยอมไมรวรด. กในทน พงทราบการไมรวรด โดยปรยายผด ตรงกน ขามกบการรวรดทกลาวมาแลว เพราะทาจตสนดานใหบรสทธ. บทวา ตสมา ยอมบงถงเนอความทกลาวแลวนนแหละ โดยความ เปนเหต อธบายวา เพราะฝนคออาบตเปนตน รวรดทจรตทปดบงไว และเพราะไมรวรดทจรตทเปดเผยแลว.


บทวา ฉนน ววเรถ ความวา แมเมอเกดความประสงคจะปด โดย ภาวะทเปนปถชน ทานกอยาอนวรรตนตามความประสงค พงเปด คอพง ทาใหแจง พงปลงอาบตตามธรรม. บทวา เอว ไดแก ดวยการเปด คอดวยการปฏบตตามธรรม. บทวา ต ไดแกทจรตนน คอทปกปดไว. ฝนยอมไมรวรด คอ ฝนคออาบต และฝนคอกเลส ยอมไมรว รด อธบายวา ยอมยงบคคลใหดารงอยในความบรสทธ. บดน พระเถระเมอจะแสดงวตถทตงแหงความสลดใจอนเปนเหต แหงการปดบงวา พงทาคนใหบรสทธโดยสนเชงและโดยรวดเรว ไมควร ทาความประมาท จงกลาวคามอาทวา สตวโลกถกมจจกาจด ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา มจจนาพภาหโต โลโก ความวา สตวโลกนทงหมดถกมจจ คอความตาย ผมปกตทาสตวใหตกลงใน วฏฏะทงปวงกาจดแลว ประดจโจรถกคนผทาหนาทฆาโจร ประหารชวต ฉะนน คอยอมไมพนเงอมหตถของมจจนน. บทวา ชราย ปรวารโต ความวา สตวโลกนถกความชราอนมหนาท นาเขาหาความตายยงกวาการใหเกด รมลอม คอครอบงา อธบายวา หม หอดวยกองชรา. บทวา ตณหาสลเลน โอตณโณ ความวา ถกลกศรคอตณหาอนม ลกษณะยดตด เหมอนลกธนกาซาบยาพษ จมอยในภายในรางกายเสยบ คอแทงลงตรงหวใจ. จรงอย ตณหาทานเรยกวา ลกศร เพราะใหเกด การบบคน เพราะทมแทงอยภายใน และเพราะถอนไดยาก. บทวา อจฉาธปายโต ความวา ถกความอยากอนมลกษณะ


ปรารถนาอารมณแผดเผา. จรงอย บคคลผปรารถนาอารมณนน เมอได อารมณตามทปรารถนา หรอไมไดกตาม ยอมเปนผเรารอน คอไดรบ ความเรารอน ดวยความปรารถนาอนมลกษณะตามเผานนนนแหละ. บทวา สทา แปลวา ทกเวลา, กบทวา สทา น พงประกอบเขา ทกบท. บทวา ปรกขตโต ชราย จ ความวา ไมใชมจจกาจดอยางเดยว เทานน โดยทแทถกชรารมลอมดวย, อธบายวา ถกชรากนไว ไดแก ลอมดวยกาแพงคอชรา ไมลวงพนชรานนไปได. บทวา หต นจจมตตาโณ ความวา เปนผไมมใครตานทาน คอ ไมมใครเปนทพง ยอมเดอดรอน คอถกชราและมรณะเบยดเบยนเปน นตยกาล. เหมอนอะไร ? เหมอนคนทาความผดไดรบอาชญาเดอดรอน อยฉะนน ทานแสดงวา โจรผกระทาความชว การทาความผดไว ไดรบ การประหารชวตไมมใครตานทาน ยอมเดอดรอนดวยราชอาชญาฉนใด สตวโลกนกฉนนน ยอมเดอดรอนดวยชราและมรณะ. บทวา อาคจฉนตคคขนธาว ความวา ธรรม ๓ ประการนคอ มจจ พยาธ และชรา ชอวากองไฟเพราะอรรถวาตามเผา ยอมตามมา ครอบงาสตวโลกนไว เหมอนกองไฟใหญ เมอปาใหญถกไหมอยกครอบงา (เผา) ปาใหญนนฉะนน, กสตวโลกนไมมกาลง คอความอตสาหะทจะ เปนผสามารถตอตาน คอครอบงาธรรมทงสามนนได, ไมมกาลงทจะหน ไป คอสตวโลกน เมอธรรมมมจจเปนตนแลนไปครอบคลม ไมมกาลง แขงทจะแสดงใหเหนดานหลง หนไปยงททมจจเปนตนครอบงาไมได. หากจะมคาถามสอดเขามาวา ตนเองไมสามารถอยางนน เมอมปจจามตร


ผมกาลง ๓ จาพวก ซงไมมใครโตตอบดวยอบายทงหลาย มการลวง เปนตน ปรากฏอยเปนนตย สตวโลกควรการทาอยางไร ? ตอบวา ควรทาวนไมใหไรประโยชนดวยมนสการนอยบางมากบาง อธบายวา ควรทาวนไมใหเปลาประโยชนคอไมใหเปนหมน ดวยการใสใจถงวปสสนา นอยบาง คอเปนไปโดยชนทสดชวกาลสกวางฉก มากบาง คอเปนไป ตลอดวนและคน เพราะเหตทราตรลวงไปเทาใด ชวตของสตวกลวง ไปเทานน คอสตวนละราตรใด ๆ ไป คอทาใหพนาศไป ใหสนไป ชวตของสตวนนกพรองไปเทาราตรนน ดวยเหตนน ทานจงแสดงวา ชอวาการสนไปแหงราตรเปนการสนไปแหงอาย เพราะราตรนนจะไมหวน กลบมา. ดวยเหตนน ทานจงกลาววา สตวอยในครรภมารดากอนตลอดราตรใด ราตรนน ตงขนแลวกไป ราตรนนเมอไปแลว ยอมไมหวนกลบมา. มใชดวยอานาจราตรอยางเดยวเทานน โดยทแทแมดวยอานาจอรยาบถ กพงรองรบความสนไปแหงชวต เพราะเหตนน ทานจงกลาววา เดน เปนตน. บทวา จรโต ไดแก เดนไป. บทวา ตฏโต ไดแก สาเรจการยน. บทวา อาสนสยนสส วา แยกเปน อาสนสส สยนสส วา แปลวา นง หรอ นอน. บางอาจารยกลาววา อาสทน ดงนกม, ในบาลวา อาสทน นน พงเหนทตยาวภตตใชในอรรถแหงฉฏฐวภตต. บทวา อเปต จรมา รตต ความวา ราตรประกอบดวยจตดวงสดทาย ยอมเขาถง. กศพทวา รตต ในบทนน เปนเพยงหวขอเทศนา. เวลา


สดทาย (คอเวลาตาย) ยอมมแกคนผพรงพรอมดวยอรยาบถอยางใดอยาง หนง ในบรรดาอรยาบถมการเดนเปนตน ดวยเหตนนนนแล ขณะแหง อรยาบถของบคคลนน จงทาชวตใหหมดสนไปดวย. เพราะเหตนน ทาน ไมควรประมาทเวลา คอทานไมควรถงความประมาทเวลาน เพราะไม ทราบไดวา ความตายจะมในเวลาชอน. สมจรงดงทตรสไววา ชวตของสตวทงหลายในโลกน ไมมเครองหมาย กาหนดรไมไดเปนของฝดเคอง เปนของเลกนอย และ ประกอบดวยทกข. อธบายวา เพราะฉะนน ผไมประมาทโอวาทตนอยางนแลว พงกระทา ความเพยรเนอง ๆ ในสกขาทง ๓ เถด. จบอรรถกถาสรมณฑเถรคาถาท ๑๓


๑๔. สพพกามเถรคาถา วาดวยคาถาของพระสพพกามเถระ [๓๖๐] สตวสองเทานเปนสตวไมสะอาด มกลนเหมน เตม ไปดวยซากศพตาง ๆ มของโสโครกไหลออกทวกาย ของบรหารอยเปนนตย เบญจกามคณอนนารนรมยใจ เหลาน คอ รป เสยง กลน รส และโผฏฐพพะ ทม ปรากฏอยในรปรางหญง ยอมลอลวงปถชนใหลาบาก เหมอนพรานเนอแอบดกเนอดวยเครองดก พรานเบดจบ ปลาดวยเบด บคคลจบวานรดวยตงฉะนน ปถชน เหลาใด มจตกาหนดเขาไปซองเสพหญงเหลานน ปถชน เหลานนยอมยงสงสารอนนากลวใหเจรญ ยอมกอภพใหม ขนอก. สวนผใดงดเวนหญงเหลานน เหมอนบคคลสลด หวงดวยเทา ผนนเปนผมสต ระงบตณหาอนซานไปใน โลกเสยได เราเหนโทษในกามทงหลาย เหนการออก บรรพชาโดยความเกษม สลดตนจากกามทงปวง เราได บรรลความสนอาสวะแลว. จบสพพกามเถรคาถา ในวรรคนรวมคาถาได ๘๔ คาถา พระเถระทภาษตคาถา ๑๔ รป คอ


๑. พระอรเวลกสสปเถระ ๒. พระเตกจฉกานเถระ ๓. พระมหา- นาคเถระ ๔. พระกลลเถระ ๕. พระมาลงกยปตตเถระ ๖. พระสปป- ทาสเถระ ๗. พระกาตยานเถระ ๘. พระมคชาลเถระ ๙. พระเชนต- ปโรหตปตตเถระ ๑๐. พระสมนเถระ ๑๑. พระนหาตกมนเถระ ๑๒. พระพรหมทตตเถระ ๑๓. พระสรมณฑกเถระ ๑๔. พระสพพ- กามเถระ. จบฉกกนบาต

อรรถกถาสพพกามเถรคาถา๑ท ๑๔ คาถาของทานพระสพพกามเถระ มคาเรมตนวา ทวปาทโก ดงน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร ? ไดยนวา พระเถระนไดเหนพระเถระรปหนงชาระความแตกความ สามคค อนเกดขนในพระศาสนาของพระผมพระภาคเจาปทมตตระ แลวจด ตงใหเปนปกตตามเดม จงตงความปรารถนาวา แมเรากพงเปนผสามารถ ชาระความแตกความสามคค ในพระศาสนาของพระพทธเจาพระองคหนง ในอนาคต แลวปรารถนาจดตงใหเปนปกตตามเดม ดงน แลวกระทาบญ ทงหลายอนสมควรแกกรรมนน ทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย ในพทธปบาทกาลน เมอพระผมพระภาคเจายงไมเสดจปรนพพาน บงเกด ในตระกลกษตรย ในนครเวสาล ไดนามวา สพพกามะ พอเจรญวยพวก ญาตกจดใหมเหยาเรอน แตเพราะเปนผมอธยาศยในการออกจากทกข ๑. บาลเปน สพพากามเถรคาถา.


เกลยดการครองเรอน จงบวชในสานกของพระธรรมภณฑาคารก กระทา อย ไดเขาไปยงนครเวสาลพรอมกบพระอปชฌาย จงไดไปยงเรอนญาต. ณ เรอนญาตนน ภรรยาเกาไดรบความทกข เพราะพลดพรากจากสาม ซบผอม ผวพรรณหมองคลา ไมแตงตว นงผาเกา ๆ ไหวทานแลวไดยน รองไหอยทสวนสดขางหนง เมอพระเถระเหนดงนนกเกดความเมตตา อนมกรณาเปนตวนา พลนกเลสกเกดขนดวยอานาจอโยนโสมนสการใน อารมณทไดเสวยมาแลว. ทานเกดความสลดใจเหมอนมาอาชาไนยทเขาหวดดวยแส ทนใด นนเอง จงไปยงปาชากาหนดเอาอสภนมต กระทาฌานทไดในปาชานน ใหเปนบาท เจรญวปสสนากไดบรรลพระอรหต. ลาดบนน พอตาของทานพาธดาผประดบตกแตงมา ประสงคจะ ใหทานสก จงไดไปยงวหารพรอมดวยบรวารมากมาย. พระเถระรความ ประสงคของนางแลว เมอจะประกาศความทตนไมกาหนดในกามทงหลาย และความทคนเปนผไมตดในอารมณทงปวง จงไดกลาวคาถา๑เหลานวา สตวสองเทานเปนสตวไมสะอาด มกลนเหมน เตม ไปดวยซากศพตาง ๆ มของโสโครกไหลออกทวกาย ตอง บรหารอยเปนนตย. เบญจกามคณอนนารนรมยใจเหลาน คอ รป เสยง กลน รส และโผฏฐพพะ ทมปรากฏใน รปรางหญง ยอมลอลวงปถชนใหลาบาก เหมอนพราน เนอแอบดกเนอดวยเครองดก พรานเบดจบปลาดวยเบด บคคลจบวานรดวยตงฉะนน ปถชนเหลาใดมจตกาหนด ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๖๐.


เขาไปซองเสพหญงเหลานน ปถชนเหลานนยอมยง สงสารอนนากลวใหเจรญ ยอมกอภพใหมขนอก สวน ผใดงดเวนหญงเหลานน เหมอนบคคลสลดหวงดวยเทา ผนนเปนผมสต ระงบตณหาอนซานไปในโลกเสยได เรา เหนโทษในกามทงหลาย เหนการออกบรรพชาโดยความ เกษม สลดตนจากกามทงปวง เราไดบรรลความสน อาสวะแลว. บทวา ทวปาทโก ในคาถานน มวนจฉยดงตอไปน:- กายแมท ไมมเทาเปนตน เปนกายไมสะอาดทงนน กจรง ถงอยางนน ทานกลาว อยางน ดวยอานาจวสยทการทาใหยง หรอดวยการกาหนดอยางสง อก อยางหนง เพราะเหตทกายอน ๆ แมไมสะอาด บคคลเอาของเคมและของ เปรยวเปนตนมาปรงเขา กทาใหเปนโภชนะสาหรบมนษยทงหลายได แตกายมนษยทาใหเปนโภชนะไมได. เพราะฉะนน เมอจะแสดงสภาวะ อนไมสะอาดยงแหงกายมนษยนน ทานจงกลาววา ทวปาทโก ดงน. บทวา อย น ทานกลาวหมายเอารปหญงทปรากฏในเวลานน. บทวา อสจ แปลวา ไมสะอาดเลย อธบายวา ในรปหญงน ไมม ความสะอาดอะไรเลย. บทวา ทคคนโธ ปรหรต ความวา เปนกายมกลนเหมน เจาของ ปรงแตงดวยดอกไมและของหอมเปนตน บรหารอย. บทวา นานากณปปรปโร ไดแก เตมดวยซากศพอเนกประการ มผมเปนตน.


ในบทวา วสสวนโต ตโต ตโต น เชอมความวา กายน แมเมอ ชนทงหลายพยายามเพอจะปกปดความทกายเปนของนาเกลยด ดวยดอกไม และของหอมเปนตน กทาความพยายามนนใหไรผล ทานาลายและนามก เปนตนใหไหลออกจากทวารทง ๙ และทาเหงอทหมกหมมใหไหลออก จากขมขนทงหลายบรหารอย. เมอจะแสดงวา กกายนแมเปนของนาเกลยดอยางน กยงลวงปถชน ผบอดเขลาดวยรปเปนตนของตน เหมอนพรานเนอลวงเนอเปนตน ดวย เครองดกมหลม (พราง) เปนตนฉะนน จงกลาวคามอาทวา มค ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา มค นลน กเฏน ความวา เหมอน พรานเนอแอบคอซอนดกเนอ ดวยเครองดกมบวงเปนตน. จรงอย อว ศพททกาลงจะกลาวถง แมในประโยคน กควรนามาประกอบเขา. บทวา พฬเสเนว อมพช ความวา เหมอนพรานเบดตกสตวทเกด ในนาคอปลา ดวยเบดทเกยวเหยอไวฉะนน. บทวา วานร วย เลเปน ความวา เบญจกามคณยอมลวงปถชนผ บอดใหลาบาก เหมอนพรานเนอลวงจบลงดวยดงซงวางไวทตนไมและ ศลาเปนตน. เพอจะหลกเลยงคาถามทวา ใครทาใหลาบาก จงกลาวคามอาทวา รป เสยง ดงน. จรงอย สวนของกาม ๕ สวนมรปเปนตน โดยพเศษ เปนทอาศยของวตถทเปนวสภาคกน ทาใจของปถชนผบอดผถกหอมลอม ดวยอโยนโสมนสการ อนเปนทเขาไปอาศยของวปลาส ใหยนด ชอวา ยอมยงอนธปถชนเหลานนใหลาบาก เพราะนาความพนาศมาให โดย ความทรปเปนตนเปนวตถทตงของกเลส. ดวยเหตนน ทานจงกลาววา


รป เสยง ฯลฯ ปรากฏในรปหญง. กศพท หญง ในคานน พงทราบวา ทานกระทาดวยอานาจอารมณททาใหยง. ดวยเหตนนแหละ ทานจง กลาววา ปถชนเหลาใดซองเสพหญงเหลานน ดงนเปนตน . คานนมเนอความวา ปถชนเหลาใดมจตกาหนด คอมจตถกราคะ ความกาหนดครอบงา ยอมซองเสพหญงเหลานน ดวยการกาหนดวาเปน เครองอปโภคใชสอย. บทวา วฑเฒนต กฏส โฆร ความวา ปถชนเหลานนยอมยง สงสาร กลาวคอ กฏส การทองเทยวเพราะคนอนธพาลยนดยงนก อน นากลว คออนนาความกลวมาดวยชาตเปนตน และดวยนรกเปนตน ให เจรญดวยการเกดและการตายเปนตนบอย ๆ. ดวยเหตนน ทานจงกลาววา ยอมกอภพใหมขนอก ดงน. บทวา โย เจตา ความวา สวนบคคลใดงดเวนหญงเหลานนเสย ไดดวยการขม และการตดขาดฉนทราคะในหญงเหลานน เหมอนคนสลด หวงดวยเทา เปนผมสตลวงพนตณหา กลาวคอความซานไปในโลก เพราะ ละโลกทงปวงไดแลวดารงอย. บทวา กาเมสวาทนว ทสวา ความวา เหนอาทนพ คอโทษอนตา ชาโดยประการมใชนอยในวตถกามและกเลสกามทงหลาย โดยนยมอาท วา กามทงหลายเปรยบดวยทอนกระดก มความลาบากมาก มความ คบแคนมาก. บทวา เนกขมม ทฏ เขมโต ความวา เหนเนกขมมะโดยภาวะ อนออกจากกามและภพทงหลาย ไดแกบรรพชาและพระนพพาน โดย ความเกษม คอโดยปลอดอนตราย.


สลดออก คอพรากออกจากกรรมทงปวง ไดแก จากธรรมอนเปน ไปในภม ๓. ธรรมอนเปนไปในภม ๓ แมทงหมดน ชอวากาม เพราะ อรรถวาเปนทตงแหงความใคร กพระเถระพรากแลวจากกามเหลานน. ดวยเหตนน ทานจงกลาววา เราไดบรรลความสนอาสวะแลว ดงน. พระเถระกลาวธรรมดวยคาถา ๕ คาถาเบองตน ดวยประการอยางน แลว พยากรณพระอรหตผลดวยคาถาท ๖. พอตาไดฟงดงนน คดวา ทานผนไมตดในสงทงปวง ใคร ๆ ไมอาจทจะใหทานผนหมนไปในกาม ทงหลายได จงไดไปตามทางทมาแลวนนแล. ฝายพระเถระ เมอพระ- ผมพระภาคเจาปรนพพานแลวได ๑๐๐ ป อปสมบทได ๑๒๐ พรรษา เปน พระเถระในแผนดน ชาระเสนยดแหงพระศาสนาทภกษวชชบตรชาวเมอง เวสาลใหเกดขน สงคายนารอยกรองพระธรรมครงท ๒ แลวจงสงตสส- มหาพรหมวา ทานจงชาระสะสางเสนยดอนจะเกดขน ในสมยพระเจา ธรรมาโศก ในอนาคตกาล แลวปรนพพานดวยอนปาทเสสนพพาน- ธาต. จบอรรถกถาสพพกามเถรคาถาท ๑๔ จบปรมตถทปน จบอรรถกถาเถรคาถา ฉกกนบาต


เถรคาถา สตตกนบาต ๑. สนทรสมทรเถรคาถา วาดวยคาถาของพระสนทรสมทรเถระ [๓๖๑] หญงแพศยาผประดบประดารางกาย นงหมผาใหม ทดทรงดอกไม ลบไลดวยเครองหอม เทายอมดวยสแดง อนงาม สวมรองเทาทอง นางถอดรองเทายนประคอง อญชลอยขางหนา กลาวกะเราผเคยยาเกรง เลาโลมดวย ถอยคาอนออนหวานวา ทานเปนบรรพชตหนม ขอจงเชอ ฟงคาดฉน ขอเชญทานสกออกมาบรโภคถามอนเปนของ มนษยเถด. ดฉนขอใหสตยปฏญาณแกทาน หรอดฉนจะ นาไฟมาทาสบถกได เมอใดเราทงสองแกเฒาจนถอไมเทา เมอนน เราทงสองจงคอยบวช เราทงสองถอเอาชยใน โลกทงสองกอนเถด. เราเหนหญงแพศยาคนนน ผตก- แตงรางกาย นงหมผาใหมอนงามดมาทาอญชล พดจา ออนวอนเรา เหมอนกบบวงมจจราชอนธรรมชาตดกไว ลาดบนน โยนโสมนสการเกดขนแกเรา เราไดเหนโทษ ของสงขารแลว เกดความเบอหนาย ลาดบนน จตของ เรากหลดพนจากกเลส ขอทานจงเหนคณวเศษของพระ- ธรรมอยางนเถด บดน เราไดบรรลวชชา ๓ แลว ไดทา


ตามคาสงสอนของพระพทธเจาแลว. จบสนทรสมทรเถรคาถา

อรรถกถาสนทรสมทรเถรคาถาท ๑ ในสตตกนบาต มวนจฉยดงตอไปน :- คาถาของทานพระสนทรสมทรเถระ มคาเรมตนวา อลงกตา ดงน. เรองนมเหตเกดขนอยางไร ? แมพระเถระนกไดบาเพญบญญาธการไว ในพระพทธเจาปางกอน ทงหลาย สงสมบญทงหลายไวในภพนน ๆ ในพทธปบาทกาลน บงเกด เปนบตรของเศรษฐผมทรพยสมบตมากคนหนง ในกรงราชคฤห ไดม ชอวา สมทร. แตปรากฏชอวา สนทรสมทร เพราะมรปสมบต. ทานดารงอยในปฐมวย ไดเหนพทธานภาพในคราวทพระผมพระ- ภาคเจาเสดจเขากรงราชคฤห ถงไดศรทธา เพราะเปนผมอธยาศยในการ สลดออก (จากทกข) จงบวช ไดอปสมบทแลวสมาทานธดงค จากกรง- ราชคฤหไปยงกรงสาวตถ เรยนวปสสนาในสานก ของภกษผเปนกลยาณ- มตร บาเพญเพยรกรรมฐานอย. ในวนมมหรสพในกรงราชคฤห มารดา ของทานไดเหนลกเศรษฐอนๆ พรอมภรรยา พากนตกแตงประดบประดา เลนมหรสพอย หวนระลกถงบตรจงรองไห. หญงคณกาคนหนงเหนดงนน จงถามถงเหตทรองไห นางจงบอก เหตนน แกหญงคณกาคนนน. หญงคณกาไดฟงดงนนจงกลาววา ดฉน จกนาเธอมา เบองตนทานจงเหนแกความเปนลกผหญงของดฉนกอน


นางจงสญญาวา ถาเมอเปนอยางนน เราจกการทาเจาเทานน ใหเปน ภรรยาเขาแลวตงใหเปนเจาของตระกลน ดงนแลว ใหทรพยเปนอนมาก แลวสงไป นางจงไปยงกรงสาวตถ ดวยบรวารเปนอนมากแลวพกอยใน เรอนหลงหนง ใกลทเทยวบณฑบาตของพระเถระ ใชใหคนอน ๆ ถวาย บณฑบาตแกพระเถระโดยเคารพ และ (ตนเอง) ตกแตงประดบประดา สวมรองเทาทอง แสดงตนให (พระเถระเหน). ครนวนหนง นางเหนพระเถระกาลงเดนไปทางประตเรอน จงถอด รองเทาทองประคองอญชลเดนไปขางหนา เชอเชญพระเถระดวยการเชอ เชญดวยกาม มประการตาง ๆ. พระเถระไดฟงดงนนจงคดวา ธรรมดา จตของปถชนมกหวนไหว ถากระไร เราพงทาความอตสาหะพยายามใน บดนแหละ ยนอยในทนนนนเอง บาเพญภาวนากไดอภญญา ๖ ซงทาน หมายกลาว๑ไววา หญงแพศยาผประดบรางกาย นงหมผาใหมอนงาม ทดทรงดอกไม ลบไลดวยเครองหอม เทายอมดวยสแดง สวมรองเทาทอง นางถอดรองเทายนประคองอญชลอย ขางหนา กลาวกะเราผเคยยาเกรง ดวยถอยคาอนออน หวานวา ทานเปนบรรพชตหนม ขอจงเชอฟงคาของดฉน ขอ เชญทานสกออกมาบรโภคกามอนเปนของมนษยเถดดฉน ขอใหสตยปฏญาณแกทาน หรอดฉนจะนาเอาไฟมาทา ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๖๑.


สบถกได. เมอใด เราทงสองแกเฒาจนถงถอไมเทา เมอ นนเราทงสองจงคอยบวช เราทงสองถอเอาชยในโลกทง- สองกอนเถด. เราเหนหญงแพศยาคนนน ผตกแตงรางกาย นงหม ผาใหมอนงามด มาทาอญชลออนวอนเรา เหมอนกบบวง มจจราช อนธรรมชาตดกไว. ลาดบนน โยนโสมนสการ เกดขนแกเรา เราไดเหนโทษของสงขารแลว เกดความ เบอหนาย. ลาดบนน จตของเรากหลดพนจากกเลส ขอ ทานจงเหนคณวเศษของพระธรรมอยางนเถด บดน เราได บรรลวชชา ๓ แลว ไดทาตามคาสอนของพระพทธเจา แลว. บรรดาบทเหลานน บทวา มาลธาร ไดแก ทดทรงระเบยบดอกไม คอประดบพวงดอกไม. บทวา วภสตา ไดแก ตกแตงกายดวยดอกไม และลบไลดวย เครองหอมเปนตน โดยการทาทพรองใหเตม. ดวยบทวา อลงกตา น. ทานประสงคเอาการประดบดวยเครอง อาภรณทงหลาย มสรอยขอมอและสรอยคอเปนตน. บทวา อลตตกกตาปาทา ไดแก ผมเทาทงคยอมดวยนาครง อน มสดงดอกชยพฤกษและดอกคาแกจด. จรงอย บทวา อลตตกกตาปาทา น เปนบทสมาส (วธยอศพททางภาษาบาล) ควรจะกลาววา อลตตกกต- ปาทา แตทานทาใหเปนทฆะ เพอสะดวกในการแตงคาถา. แตในเมอ


ไมเปนบทสมาส จะตองเขาใจคาทเหลอ (ซงจะตองเดมเขามา) วา ตสสา. ในบทวา ปาทการยห เวสกา น พงเตมคาทเหลอเขามาวา หญง คนหนงผอาศยรปเลยงชพ มเพศตามทกลาวแลว สวมรองเทาทองยนอย. บทวา ปาหกา โอรหตวาน แปลวา ลงจากรองเทา อธบายวา ถอดรองเทาทอง. บทวา ปชลกตา ความวา นางคอหญงแพศยา ประคองอญชล กลาวกะเรา อกอยางหนง เวนคาอน ๆ ทเนองกนมาเสย นางไดกลาวเอง คอดวยตนเองทเดยว. บทวา สณเหน ไดแก กลมเกลยง. บทวา มทนา แปลวา ออนหวาน. แมจะไมกลาวคาวา วจเนน กยอมเปนอนกลาว เพราะกลาวคาวา อภาสถ ไว. ดวยบทวา ยวาส ตว ปพพชโต น ทานแสดงความวา ทานเมอ บวชกเปนคนหนมแนนบวช เมอจะบวชควรบวชในเมออายถง ๗๐ ป มใชหรอ. บทวา ตฏาห มม สาสเน ความวา ทานจงตงอยในถอยคาของ เราเถด. เพอจะหลกเลยงคาถามวา กคานนเปนอยางไร ? นางจงกลาววา จงบรโภคกามอนเปนของมนษยเถด. บคคลผประสงคจะบรโภคกาม ตองปรารถนารปสมบต วยสมบต บรขารสมบต และโภคสมบต. ในสมบต เหลานน พระเถระจงกลาววา เราจกมโภคสมบตมาแตไหน เพราะเหตนน นางจงกลาววา ดฉนจะใหทรพยอนเปนเครองปลมใจแกทาน. พระเถระ จะพงสาคญวา คานนนจะพงเชอไดอยางไร เพราะเหตนน นางเมอจะ


ใหพระเถระนนเชอถอจงกลาววา ดฉนขอทาสตยปฏญาณแกทาน หรอ วาดฉนจะนาเอาไฟมาทาสบถกได. อธบายวา คาใดทดฉนปฏญาณไววา ทานจงบรโภคกามอนเปนของมนษยเถด ดฉนจะใหทรพยเครองปลมใจ แกทาน คานนดฉนขอใหสตยปฏญาณไวอยางเดดขาด ถาทานยงไมตกลง ใจแกดฉน ดฉนจะนาเอาไฟมาทาสบถกได คอดฉนจะนาเอาไฟมาแลว การทาสบถตอหนาไฟ. บทวา อภยตถ กฏคคโห ความวา การทเราทงสองบวชในเวลา แกเฒา เปนการถอชยชนะในโลกทงสองไวได อธบายวา ขอทเราทงสอง ใชสอยโภคะไปจนตราบเทาถอไมเทานน ชอวาไมเสอมจากโภคะแมใน โลกน ขอทเราทงสองจกบวชในภายหลงนน ชอวาไมเสอมจากโภคะแม ในโลกหนา. บทวา ตโต แปลวา เหตนน คอเหตแหงคาทหญงแพศยานน ผ เชอเชญ ดวยกามทงหลาย กลาวดวยคามอาทวา ทานยงเปนหนม และดวย คามอาทวา เมอใด เราทงสองแกเฒา ดงน. จรงอย พระเถระกระทา คานนใหเปนดจขอสบ การทาสมณธรรม ไดทาประโยชนของตนให. บรบรณแลว. คาทเหลอมนยดงกลาวแลวในหนหลงแล. จบอรรถกถาสนทรสมทรเถรคาถาท ๑


๒. ลกณฏกเถรคาถา วาดวยคาถาของพระลกณฏกเถระ [๓๖๒] ภททยภกษอย ณ อมพาฏการามอนเลอเลศใกลไพร- สณฑ ไดถอนตณหาพรอมทงรากขนแลว เปนผเจรญ ดวยคณมศลเปนตน เพงฌานอยในไพรสณฑนน กาม- โภคบคคลบางพวกยอมยนดดวยเสยงตะโพน เสยงพณ และบณเฑาะว แตความยนดของพวกเขานนไมประเสรฐ ไมประกอบดวยประโยชน สวนเรายนดแลวในคาสอน ของพระพทธเจา ยนดอยทโคนไม ถาพระพทธเจาได ประทานพรแกเรา เรารบพรนนแลว ถอเอากายคตาสต อนโลกทงปวงพงเจรญเปนนตย ชนเหลาใดถอรปรางเรา เปนประมาณ และถอเสยงเราเปนประมาณ ชนเหลานน ตกอยในอานาจฉนทราคะ ยอมไมรจกเรา คนพาลถก กเลสกนไวรอบดาน ยอมไมรภายใน ทงไมเหนภาย- นอก ยอมลอยไปตามเสยงโฆษณา แมบคคลผเหนผล ภายนอก ไมรภายใน เหนแตกายนอก กลอยไปตาม เสยงโฆษณา สวนผใดมความเหนไมถกกน ยอมรชด ทงภายใน และเหนแจงทงภายนอก ผนนยอมไมลอย ไปตามเสยงโฆษณา. จบลกณฏกเถรคาถา


อรรถกถาลกณฑกภททยเถร๑คาถาท ๒ คาถาของทานพระลกณฑกภททยเถระ มคาเรมตนวา ปเร อมพาฏการาเม ดงน. เรองนมเหตเกดขนอยางไร ? ไดยนวา ในกาลแหงพระผมพระภาคเจาปทมตตระ พระเถระน บงเกดในตระกลมโภคะมาก ในหงสวดนคร พอเจรญวย นงฟงธรรมอย ในสานกของพระศาสดา ในขณะนน ไดเหนพระศาสดาทรงสถาปนาภกษ รปหนงไวในตาแหนงเปนผเลศแหงภกษผมเสยงไพเราะ แมตนเองก ปรารถนาฐานนดรนน จงถวายมหาทานแกภกษสงฆมพระพทธเจาเปน ประธาน แลวไดกระทาปณธานความปรารถนาวา โอหนอ แมขาพระองค กพงเปนผเลศแหงภกษผมเสยงไพเราะ ในศาสนาของพระพทธเจาพระองค หนงในอนาคต เหมอนภกษรปน. และพระผมพระภาคเจาทรงเหนความ ปรารถนานนไมมอนตราย จงทรงพยากรณแลวหลกไป. เขาการทาบญในหงสวดนนจนตลอดชวต ทองเทยวไปในเทวดาและ มนษยทงหลาย ในกาลแหงพระผมพระภาคเจาผสสะ เกดเปนนกดเหวา มขนปกวจตรงดงาม คาบผลมะมวงหวานจากพระราชอทยานบนไป ไดเหน พระศาสดา มใจเลอมใส จงเกดความคดวาจกถวาย. พระศาสดาทรง ทราบความคดของนกดเหวานน จงทรงนงถอบาตร. นกดเหวาไดใสผล มะมวงสกลงในบาตรของพระศาสดา. พระศาสดาเสวยผลมะมวงสกนน. นกดเหวานนมใจเลอมใสจงยบยงอยตลอดสปดาห ดวยสขอนเกดจากปต นน และดวยบญกรรมนน จงเปนผมเสยงไพเราะ. ๑. บาลเปน ลกณฏกเถรคาถา.


กในกาลแหงพระกสสปสมมาสมพทธเจา เมอมหาชนปรารภจะสราง พระเจดย วาจะสรางขนาดไหน, เมอเขากลาววาประมาณ ๗ โยชน ก กลาววาขนาดนนใหญเกนไป เมอใคร ๆ. กลาววา ๖ โยชน กกลาววา แมขนาดนนกใหญเกนไป เมอใคร ๆ กลาววา ๕ โยชน ๔ โยชน ๓ โยชน ๒ โยชน ดงน ในคราวนน พระเถระนเปนหวหนาชาง พดขนวา มาเถด ทานผเจรญทงหลาย ควรจะทาใหปฏบตไดสะดวกในอนาคต ดงนแลว จง เอาเชอกวงแลวหยดอยในทสดคาวตหนง จงกลาววา คานหนงๆ ไดคาวต หนง ๆ จกเปนเจดยกลมโยชนหนง สงโยชนหนง ชนเหลานนกเชอถอ ถอยคาของหวหนาชางนน ๆ ไดกระทาขนาดประมาณแหงพระพทธเจาผหา ประมาณมได ดวยประการดงนแล. กดวยกรรมนน หวหนาชางนน จง เปนผมขนาดตากวา อน ๆ ในททเกดแลว ๆ. ในกาลแหงพระศาสดาของเราทงหลาย เขาบงเกดในตระกลทม โภคะมากโนกรงสาวตถ. ไคมชอวา ภททยะ แตเพราะเปนคนเตย จง ปรากฏชอวา ลกณฑกภททยะ. ลกณฑกภททยะนน ไดฟงธรรมในสานก ของพระศาสดา ไดศรทธาบวชแลว เปนพหสต เปนพระธรรมกถก แสดงธรรมแกคนเหลาอนดวยเสยงอนไพเราะ. ครนในวนมหรสพวนหนง หญงคณกาคนหนงไปรถกบพราหมณคนหนง เหนพระเถระจงหวเราะจน เหนฟน. พระเถระถอเอานมตในกระดกฟนของหญงนนแลวทาฌานให เกดขน กระทาฌานนนใหเปนบาท เจรญวปสสนาไดเปนพระอนาคาม ทานอยดวยกายคตาสตเปนเนองนตย วนหนง อนทานพระธรรมเสนาบด โอวาทอย กดารงอยในพระอรหต. ดวยเหตนน ทานจงกลาวไวใน อปทาน๑วา ๑. ข. อ. ๓๓/ขอ ๑๓๑.


ในแสนกปแตภทรกปน พระพชตมารพระนามวา ปทมตตระ ทรงรจบธรรมทงปวง เปนเพระผนาโลก ได เสดจอบตขนในโลก ครงนน เราเปนบตรเศรษฐมทรพย มากภายในพระนครหงสวด เทยวเดนพกผอนอย ไดไป ถงสงฆาราม. คราวนน พระผนาโลก ผทาโลกใหโชต ชวงพระองคนนทรงแสดงธรรม ไดตรสสรรเสรญพระ- สาวกผประเสรฐกวาสาวกทงหลายผมเสยงไพเราะ เรา ไดฟงดงนนแลวกชอบใจ จงไดทาสกการะแกพระพทธเจา ผแสวงหาคณอนใหญ ถวายบงคมพระบาททงสองของ พระศาสดาแลว ปรารถนาฐานนดรนน ครงนน พระ- พทธเจาผแนะนาชนพเศษ ไดตรสพยากรณในทานกลาง สงฆวา ในอนาคตกาล ทานจกไดฐานนดรนสมดงมโนรถ ความปรารถนา. ในกปทแสนแตภทรกปน พระศาสดา มพระนามวาโคดมโดยพระโคตร ซงสมภพในวงศพระ- เจาโอกกากราช จกอบตขนในโลก. เศรษฐนจกไดเปน ธรรมทายาทของพระศาสดาพระองคนน เปนโอรสอน ธรรมเนรมต เปนสาวกของพระศาสดา มนามวา ภททยะ. เพราะกรรมททาไวดนน และเพราะการตงเจตจานงไว เราละรางมนษยแลวไดไปสวรรคชนดาวดงส. ในกปท ๙๒ แตภทรกปน พระพชตมารพระนามวาผสสะ พระผนา ยากทจะหาผเสมอ ยากทจะขมขได ผสงสดกวาโลก ทงปวง ไดเสดจอบตขน พระองคทรงสมบรณดวยจรณะ


เปนผประเสรฐ เทยงตรง ทรงมความเพยรเผากเลส ทรงแสวงหาประโยชนเกอกลแกสรรพสตว ทรงเปลอง สรรพสตวเปนอนมากใหพนจากกเลสเครองจองจา, เรา เกดเปนนกดเหวาขาวอยในพระอารามอนนาเพลดเพลนใจ ขอพระผสสะสมมาสมพทธเจาพระองคนน เราอยทตน มะมวงใกลพระคนธกฎ ครงนนเราเหนพระพชตมารผสง สด เปนพระทกขไณยบคคล เสดจดาเนนไปบณฑบาต จกทาจตใหเลอมใส แลวรองดวยเสยงอนไพเราะ ครงนน เราบนไปสวนหลวง คาบผลมะมวงสกด มผวดงทองคา เอามานอมถวายแดพระสมพทธเจา เวลานน พระ- พระพชตมารผประกอบดวยพระกรณา ทรงทราบวารจต ของเรา จงทรงรบบาตรจากมอของภกษผอปฏฐาก เราม จตราเรง ถวายผลมะมวงแดพระมหามน เราใสบาตร แลวกเอาปกจบ รองดวยเสยงอนไพเราะ เสนาะนาฟง นายนด เพอบชาพระพทธเจาแลวไปรงนอน. ครงนน นกเหยยวผมใจชวชาไดโฉบเอาเราผมจตเบกบาน ผม อธยาศยไปสความรกในพระพทธเจาฆาเสย เราจตจาก อตภาพนน ไปเสวยสขมากมายในสวรรคชนดสตแลวมา สกาเนดมนษย เพราะกรรมนนชกนาไป. ในภทรกปน พระพทธเจาผมพระนามตามพระโคตรวา กสสป เปน เผาพนธพรหม มพระยศใหญ ประเสรฐกวานกปราชญ ไดอบตขน พระองคทรงยงพระศาสนาใหโชตชวง ครอบ-


งาพวกเดยรถยผหลอกลวง ทรงแนะนาเวไนยสตวทง- หลาย พระองคพรอมทงพระสาวกปรนพพานแลว. เมอ พระองคผเลศในโลกปรนพพานแลว ประชมชนเปนอน มากทเลอมใส จกกระทาพระสถปของพระศาสดา เพอ บชาพระพทธเจา. เขาปรกษากนอยางนวา จกชวยกน ทาพระสถปของพระมเหสเจา ใหสง ๗ โยชน ประดบ ดวยรตนะ ๗ ประการ ครงนน เราเปนแมทพของพระเจา กาสพระนามวา กก ไดพดลดประมาณเจดยของพระ- พทธเจาผหาประมาณมได ครงนน ชนเหลานนไดชวย กนทาเจดยของพระศาสดาผมปญญาวานรชน สงโยชน เดยวประดบดวยรตนะนานาชนด ตามถอยคาของเรา. เพราะกรรมททาไวดนน และเพราะการตงเจตจานงไว เราละรางมนษยแลวไดไปสวรรคชนดาวดงส กในภพ สดทาย ในบดนเราเกดในสกลเศรษฐอนมงคง สมบรณ มทรพยมาก ในนครสาวตถอนประเสรฐ เราไดเหน พระสคตเจาคราวเสดจเขาพระนคร กอศจรรยใจ จง บวช ไมนานกไดบรรลพระอรหต. เพราะกรรมทไดทา (การลด) ขนาดพระเจดยนน เราจงมรางกายตาเตยควร แกการดหมน เราบชาพระพทธเจาองคท ๗ ดวยสรเสยง อนไพเราะ. จงไดถงความเปนผเลศกวาภกษทงหลาย ผม เสยงไพเราะ. เพราะการถวายผล (มะมวง) แดพระ- พทธเจา และเพราะการระลกถงพระพทธคณ เราจง


สมบรณดวยสามญผล ไมมอาสวะอย เราเผากเลส ทงหลายแลว...ฯลฯ... คาสอนของพระพทธเจา เราได ทาตามแลว. ในกาลตอมา เมอทานจะพยากรณพระอรหตผล จงไดกลาวคาถา๓คาถา* เหลานวา ภททยภกขอย ณ อมพาฏการามอนเลศใกลไพรสณฑ ไดถอนตณหาพรอมทงรากขนแลว เปนผเจรญดวยคณม ศลเปนตน เพงฌานอยในไพรสณฑน กามโภคบคคล บางพวก ยอมยนดเสยงตะโพน เสยงพณ และบณเฑาะว แตความยนดของพวกเขานนไมประเสรฐไมประกอบดวย ประโยชน สวนเรายนดแลวในคาสอนของพระพทธ- เจา ยนดอยโคนไม. ถาพระพทธเจาประทานพรแกเรา และเรากรบพรนนแลว ถอเอากายคตาสตอนชาวโลก ทงปวงพงเจรญเปนนตย. บรรดาบทเหลานน บทวา ปเร แปลวา ประเสรฐ คอยง อธบายวา วเศษ. จรงอย ปร ศพทน บอกถงอรรถวา ยง เหมอนในประโยคม อาทวา ดจยงกวาประมาณ. บทวา อมพาฏการาเม ไดแกในอารามมชออยางน . ไดยนวา อารามนนสมบรณดวยรมเงาและนา ประดบดวยไพรสณฑอนนารนรมย. ดวยเหตนน ทานจงกลาวใหพเศษดวยศพทวา ปเร. สวนอาจารยบางพวก กลาววา ในอมพาฏกวน คอในปาทกาหนดหมายเอาดวยตนมะกอก. ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๖๒.


บทวา วนสณฑมห ไดแกในปาชฏ อธบายวา ในปาเปนทรวม ตนไม กอไม และเครอเถาทสะสมกนอยหนาแนน. บทวา ภททโย ไดแก ผมชออยางน. พระเถระพดถงตนเอง เหมอนกะคนอน. บทวา สมล ตณหมพพยห ความวา อวชชา ชอวารากเหงาของ ตณหา เพราะฉะนน จงถอนตณหาพรอมทงวชชาดวยอรหตมรรค. บทวา ตตถ ภทโทว ฌายต ความวา เปนผเจรญ คองดงามดวยศล เปนตนอนเปนโลกตระ เพราะเปนผทากจเสรจแลว จงเพงอยดวยฌาน อนสมปยตดวยอรหตผล โดยธรรมเครองอยเปนสขในปจจบน ในไพร- สณฑนน. พระเถระครนแสดงความยนดในวเวกของคนวา ยบยงอยดวยผลสข และฌานสมาบตทงหลาย ดงนแลว จงแสดงความนนนนแหละโดยพยต- เรกมข คอดานขดแยง แมดวยคาถาวา รมนเตเก กามโภคบคคลบาง พวกยนด ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา มทงเคห ไดเเกตะโพน ทประกอบ เปนตวเปนตน บทวา วณาห ไดแก พณอนเปนเครองบนเทงเปนตน. บทวา ปณเวห ความวา กามโภคบคคลพวกหนงยอมยนดดวย ดนตร กความยนดของกามโภคบคคลเหลานนนน ไมประเสรฐ ไม ประกอบดวยประโยชน. บทวา อหจ แกเปน อห ปน. อธบายวา เราผเดยวยนดในคา


สอนของพระพทธเจา คอของพระผมพระภาคเจา เพราะเหตนนนนแหละ เราจงยนด คอยนดยงอยทโคนไม. พระเถระระบถงความยนดในวเวกของตนอยางนแลว บดน เพอ จะสรรเสรญกายคตาสตกรรมฐานทเจรญแลวบรรลพระอรหต จงกลาว คาถาวา พทโธ เจ เม ดงน. ความแหงคาถานนวา ขาพระพทธเจา คอพระผมพระภาคเจาอน เราออนวอนวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคขอพรอยางหนงกะ พระผมพระภาคเจา ไมทรงปฏเสธวา ดกอนภกษ ตถาคตทงหลายลวง พนพรเสยแลวแล แลวพงใหพรแกเราตามททลขอ และพรนนเราไดเตม ตามความประสงคของเรา คอพงทาความปรารถนาแหงใจของเราใหถง ทสด พระเถระกลาวดวยความปรกปดวยประการดงกลาวมาน. พระเถระ เมอจะแสดงวา เรารบพรเพราะทาการขอพรวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอสตวโลกทงมวลควรเจรญกายคตาสตกรรมฐานทกกาลเวลา และวา สตวโลกทงมวลควรเจรญกายคตาสตเปนนตย จงกลาววา เราถอเอา กายคตาสตอนโลกทงปวงพงเจรญเปนนตย. บดน พระเถระเมอจะ สรรเสรญการพจารณาโดยมข คอการตเตยนโดยไมพจารณา จงไดกลาว คาถา ๔ คาถา๑นวา ชนเหลาใดถอรปรางเราเปนประมาณ และถอเสยง เราเปนประมาณ ชนเหลานนตกอยในอานาจฉนทราคะ ยอมไมรจกเรา, คนพาลถกกเลสกนไวรอบดาน ยอมไมร ภายในทงไมเหนภายนอก ยอมลอยไปตามเสยงโฆษณา. ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๖๒.


แมบคคลผเหนผลภายนอก ไมรภายใน เหนแตภายนอก กลอยไปตามเสยงโฆษณา. สวนผใดมความเหนไมถก กน ยอมรชดทงภายใน และเหนแจงทงภายนอก ผนน ยอมไมลอยไปตามเสยงโฆษณา. บรรดาบทเหลานน บทวา เย ม รเปน ปามส ความวา ชนเหลาใด ไมร คอประมาณเราผทรามดวยรปของเราอนไมนาเลอมใส คอตาทราม และดวยสรระคอธรรมวา ปญญากเชนกบอาการ อธบายวา เยาะเยยวา ผนเลวทราม จงสาคญโดยการกาหนดเอา. บทวา เย จ โฆเสน อนวค ความวา กขอทสตวสาคญเราไปตาม เสยงโฆษณา ดวยอานาจการยกยองเปนอนมากนน เปนความผดของสตว เหลานน เพราะเราอนบคคลจะพงดหมนดวยเหตสกวารปกหามได หรอ ไมพงรมากดวยเหตสกวาเสยงโฆษณา เพราะฉะนน ชนเหลานนผตกอย ในอานาจฉนทราคะ ยอมไมรจกเรา อธบายวา ชนแมทงสองพวกนน ผตกลงสอานาจของฉนทราคะ คอละฉนทราคะไมได จงไมรจกเราผละ ฉนทราคะไดโดยประการทงปวง. เพอจะแสดงวา คนเชนเราไมเปนวสยของชนเหลานน เพราะเปน ผมวตถอนใคร ๆ กาหนดไมไดทงภายในและภายนอก พระเถระจงกลาว คามอาทวา อชฌตต ดงน. บทวา อชฌตต ไดแก ธรรมมขนธและอายตนะเปนตน ใน สนดานของตน. บทวา พหทธา ไดแก ในสนดานของคนอน. อกอยางหนง บทวา อชฌตต ไดแก ศลขนธอนเปนของพระอเสกขะเปนตน ในภายในของ


เรา. บทวา พหทธา ไดแก ความเปนไปแหงรปธรรม และความเปน ไปแหงจกขวญญาณเปนตน ในภายนอกอนประกอบดวยความสมบรณ แหงมารยาทเปนตนของเราเทานน. บทวา สมนตาวรโณ ความวา เพราะไมรทงภายในและภายนอก อยางน จงเปนผประกอบดวยกเลสเครองกนโดยรอบ คอ เปนผมคตแหง ญาณอนถกกนแลว. บทวา ส เว โฆเสน วยหต ความวา คนพาลผมความรอนผอน จะพงแนะนานน ยอมลอยไป คอถกนาออกไป ไดแกถกครามาตามเสยง โฆษณา คอตามคาของตนอน. บทวา พหทธา จ วปสสต ความวา กบคคลใดยอมไมรภายใน โดยนยดงกลาวแลว แตยอมเหนโดยแจมแจงในภายนอก ตามแนวทได ฟงแลว หรอตามททรงไวซงสมบตแหงมารยาทเปนตน คอยอมเขาใจวา เปนผประกอบดวยคณวเศษ, บคคลแมนนผเหนผลภายนอก คอถอเอาเพยง ผล โดยการถอเอาตามนย ยอมลอยไปตามเสยงโฆษณา โดยนยดงกลาว แลว แมบคคลนนกยอมไมรจกคนเชนเรา. สวนบคคลใดยอมรภายใน คอคณมศลขนธอนเปนของพระอเสกขะ เปนตน ในภายในของพระขณาสพ และเหนการประกอบคณวเศษโดย แจมแจงในภายนอกดวยการกาหนดขอปฏบตของพระขณาสพนน. เปน ผมความเหนไมถกกน คอเปนผอนใคร ๆ กนไมได สามารถรเหนคณ ของพระอรยะทงหลาย บคคลนนยอมไมลอยไปดวยเหตสกวาเสยงโฆษณา เพราะเหนตามความเปนจรง ฉะนแล. จบอรรถกถาลกณฑกภททยเถรคาถาท ๒


๓. ภททเถรคาถา วาดวยคาถาของพระภททเถระ [๓๖๓] เราเปนบตรคนเดยว ซงเปนทรกของมารดาบดา เพราะเหตวามารดาบดาไดเรามาดวยการประพฤตวตร และการออนวอนขอเปนอนมาก กมารดาและบดาทงสอง นน มงหวงความเจรญแสวงหาประโยชนเพออนเคราะห เรา จงนาเรามาถวายแดพระพทธเจาแลวทลวา บตรของ ขาพระองคนเปนสขมาลชาตไดรบแตความสข เปนบตร ทขาพระองคไดมาโดยยาก ขาแตพระองคผเปนนาถะ ของโลก ขาพระองคทงสองขอถวายบตรสดทรกน ให เปนคนรบใชของพระองค ผทรงชนะกเลสมาร ก พระศาสดาทรงรบเราแลว รบสงกะทานพระอานนทวาจง รบใหเดกคนนบรรพชาเถด เพราะเดกคนนจกเปนผรอบร รวดเรว. พระศาสดาผทรงชนะมาร รบสงใหพระอานนท บรรพชาใหเราแลวเสดจเขาสพระคนธกฎ เมอพระ- อาทตยยงไมอสดง จตของเรากพนจากอาสวกเลส ทงปวง ภายหลง พระศาสดาทรงออกจากสมาบตแลว เสดจออกจากทเรน รบสงกะเราวา จงเปนภกษมาเถด ภททะ การรบสงเชนนน เปนการอปสมบทของเรา เรา


เกดมาได ๗ ป กไดอปสมบท ไดบรรลวชชา ๓ นา อศจรรย ความทธรรมเปนธรรมด. จบภททเถรคาถา

อรรถกถาภททเถรคาถาท ๓ คาถาของทานพระภททเถระ มคาเรมตนวา เอกปตโต ดงน. เรองนมเหตเกดขนอยางไร ? ไดยนวา พระเถระนเอาปจจย มจวรเปนตน บชาพระผมพระ- ภาคเจาปทมตตระ และภกษสงฆประมาณหนงแสน. ดวยบญกรรมนน ทานทองเทยวไปในเทวดาและมนษยทงหลาย ในพทธปบาทกาลน บงเกดในตระกลเศรษฐ ในกรงสาวตถ กเมอจะเกด มารดาบดาไมมบตร แมจะทาการออนวอนขอตอเทวดาเปนตนกไมได จงเขาไปเฝาพระศาสดาแลว กราบทลออนวอนวา ขาแตพระองคผเจรญ ถาขาพระองคทงสองจกไดบตรสกคนหนงไซร จกถวายบตรนนแกพระ- องคเพอตองการใหเปนทาส ดงนแลวกไป. มเทวบตรตนหนงจะหมดอาย รความประสงคของพระศาสดา ดารงอยแลว ทาวสกกะเทวราชจงรบสง วา เธอจงบงเกดในตระกลโนน จงบงเกดในตระกลเศรษฐนน พวกญาต ตงชอทานวา ภททะ. เขาเกดอายได ๗ ขวบ มารดาบดาไดแตงตวแลวนาเขาเฝาพระผม- พระภาคเจา กราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ทารกทขาพระองคทงสอง


ขอพระองคไดมานน คอเดกคนน ขาพระองคทงสองขอมอบถวายเดกคน นแดพระองค. พระศาสดาทรงสงพระอานนทเถระวา เธอจงบวชเดกคนน กแล ครนสงแลวจงเสดจเขาพระคนธกฎ. พระเถระใหเขาบวชแลว บอกแนว ทางวปสสนาโดยยอ. เพราะเปนผสมบรณดวยอปนสย เธอบาเพญ- วปสสนากรรมฐาน เมอพระอาทตยยงไมทนขน บาเพญภาวนากได อภญญา ๖. เพราะเหตนน ทานจงกลาวไวในอปทาน*วา หมชนทงปวงเขาไปเฝาพระสมพทธเจาพระนามวา ปทมตตระผมจตเมตตา เปนมหามนอครนายกแหงโลก ทงปวง. ชนทงปวงยอมถวายอามส คอ สตตกอน สตตผง นา และขาวแดพระศาสดา และในพระสงฆผเปนบญ เขตอนยอดเยยม. แมเรากจกนมนตพระพทธเจาผประ- เสรฐสดและพระสงฆผยอดเยยม แลวจกถวายทานแด พระพทธเจาผประเสรฐกวาเทวดา ผคงท. คนเหลานเปน ผอนเราสงไปใหนมนตพระตถาคต และภกษสงฆทงสน ผเปนเนอนาบญอนยอดเยยม. บลลงกทองมคาแสนหนง ลาดดวยเครองลาดวเศษมขนยาว ดวยเครองลาดยดนน เครองลาดมรปดอกไม ผาเปลอกไมและผาฝาย. เราได ใหจดตงอาสนะอนควรคามาก สมควรแดพระพทธเจา. พระพทธเจาพระนามวาปทมตตระ ผทรงรแจงโลกประ- เสรฐกวาเทวดา ผองอาจกวานระ แวดลอมดวยภกษสงฆ ๑. ข. อ. ๓๒/ขอ ๔๕.


เสดจเขามาสประตบาน เรามจตเลอมใส มใจโสมนส ตอนรบพระสมพทธเจาผเปนนาถะของโลก ผทรงยศ นาเสดจเขาสเรอนของตน. เรามจตเลอมใส มใจ โสมนส องคาสภกษ ๑ แสน และพระพทธเจาผนายก ของโลกใหอมหนาดวยขาวชนพเศษ. พระพทธเจาพระ- นามวา ปทมตตระ ผทรงรแจงโลก ทรงรบเครองบชา แลวประทบนงในทามกลางภกษสงฆ ไดตรสพระคาถา เหลานวา ผใดถวายอาสนะทอง อนลาดดวยเครองลาด วเศษมขนยาวน เราตถาคตจกพยากรณผนน ทาน ทงหลายจงฟงเรากลาว ผนนจกไดเปนทาวเทวราชอนนาง อปสรแวดลอม เสวยสมบตอย ๗๔ ครง จกไดเปนเจา ประเทศราชครอบครองพสธา ๑,๐๐๐ ครง จกไดเปน พระเจาจกรพรรด ๕๑ ครง จกเปนผมสกลสงในภพและ กาเนดทงปวง ภายหลง ผนนอนกศลมลกระตนเตอนแลว จบบวชเปนสาวกของพระศาสดา โดยชอวาภททยะ. เรา เปนผขวนขวายในวเวก มปกตอยในเสนาสนะอนสงด. ผลทงปวงเราบรรลแลว วนนเราเปนผสละกเลสไดแลว. พระสพพญผนายกของโลก ทรงทราบคณทงปวงของ เราแลว ประทบนงในทามกลางภกษสงฆ ทรงตงเราไวใน ตาแหนงเอตทคคะ คณวเศษเหลาน คอ ปฏสมภทา ๔ วโมกข ๘ และอภญญา ๖ เราทาใหแจงแลว คาสอน ของพระพทธเจา เราไดกระทาตามแลว.


พระผมพระภาคเจาทรงทรามวาอภญญา ๖ เกดขนแกทานแลว จง ตรสวา มาเถดภททะ. ทนใดนนเอง พระภททะนนเขาไปเฝาพระศาสดา ถวายบงคมแลว ไดยนประคองอญชลอยในทใกลพระศาสดา. กพระวาจา ทพระศาสดารบสงดงนนแหละไดเปนอปสมบทของเธอ. ไดยนวา การ อปสมบทนนชอวาพทธอปสมบท อปสมบทตอพระพทธเจา. พระ- เถระเมอจะพยากรณพระอรหตผล โดยมงกลาวประวตของตนตงแตเกด จงไดกลาวคาถา๑เหลานวา เราเปนบตรคนเดยว ซงเปนทรกของมารดาบดา เพราะเหตวา มารดาบดาไดเรามาดวยการประพฤตวตร และการออนวอนขอเปนอนมาก กมารดาบดาทงสองนน มงหวงความเจรญ แสวงหาประโยชนเพออนเคราะหเรา จงนาเรามาถวายแดพระพทธเจาแลวทลวา บตรของขา- พระองคนเปนสขมาลชาตไดรบแตความสข เปนบตรท ขาพระองคไดมาโดยยาก. ขาแตพระองคผเปนนาถะ ของโลก ขาพระองคทงสองขอถวายบตรสดทรกน ให เปนคนรบใชของพระองค ผทรงชนะกเลสมาร. ก พระศาสดาทรงรกเราแลว รบสงกะทานพระอานนทวา จงรบใหเดกคนนบรรพชาเถด เพราะเดกคนนจกเปนผ รอบรรวดเรว. พระศาสดาผทรงชนะมารรบสงใหพระ- อานนทบรรพชาใหเรา แลวเสดจเขาสพระคนธกฎ. เมอ พระอานนทบรรพชาใหเรา แลวเสดจเขาสพระคนธกฎ. เมอ พระอาทตยยงไมอสดง จตของเรากพนจากอาสวกเลส ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๖๓.


ทงปวง ภายหลง พระศาสดาทรงออกจากสมาบตแลว เสดจออกจากทเรน รบสงกะเราวา จงเปนภกษมาเถด. ภททะ การรบสงเชนนน เปนการอปสมบทของเรา เรา เกดมาได ๗ ป กไดอปสมบท ไดบรรลวชชา ๓ นา อศจรรย ความทธรรมเปนธรรมด. บรรดาบทเหลานน บทวา วตจรยาห ความวา ดวยการไดฟงคา ของสมณพราหมณทงหลายทกลาววา ทานทงหลายกระทาอยางนแลวจก ไดบตร แลวจงประพฤตวตรมการดมนมสดไมบรโภคอาหารเปนตน. บทวา อายาจนาห ไดแก ดวยขอตอเทวดาและขอตอพระศาสดา, กคาวา อายาจนาห นเทานนเปนเหตในเรองน พระเถระกลาวคาอน เพอแสดงการปฏบตของมารดาบดา และเพอแสดงภาวะทมารดาบดาได บตรยาก. บทวา เต โยค มาตาปตโร. บทวา อปนามย แปลวา นาเขา ไปถวาย. บทวา สเขธโต ไดแก เจรญดวยความสข. บทวา เต แปลวา แดพระองค. บทวา ปรจารก ไดแก ใหเปนผกระทากรณยกจ. บทวา เหสสตยาชานโย ย ความวา เดกคนนจกเปนผรได รวดเรวในศาสนาของเรา. เพราะเหตนน พระศาสดาจงไดตรสวา จงรบ ใหบวชในวนนทเดยว. บทวา ปพพาเชตวาน ไดแก สงพระอานนทเถระใหบวชให. บทวา วหาร ไดแก พระคนธกฎ. บทวา อโนคคตสม สรยสม ไดแก เมอพระอาทตยยงไมอสดง.


บทวา ตโต จตต วมจจ เม ความวา เบองหนาแตปรารภ วปสสนานน ไมนานนกจตของเรากหลดพนจากอาสวะทงปวง คอเรา เปนผสนอาสวะแลว. บทวา ตโต ไดแก ภายหลงแตการสนอาสวะของเรา. บทวา นรากตวา ไดแก เขาผลสมาบตทตนเขาแลวออกจาก ผลสมาบตนน. เพราะเหตนน ทานจงกลาววา ออกจากทเรน. บทวา สา เม อาสปสมปทา ความวา พระวาจาของพระศาสดาทตรสเจาะจงเราวา มา เถดภททะ นนนนแลเปนอปสมบทของเรา. ดวยบทวา เราเกดได ๗ ปกไดอปสมบท น พระเถระแสดงถง การอนเคราะหอยางดทพระศาสดาทรงกระทา และความทพระศาสนาเปน นยยานกธรรมนาสตวออกจากทกขดวยประการอยางน . ดวยเหตนน ทาน จงกลาววา นาอศจรรยความทธรรมเปนธรรมด ดงน. กในทน พระเถระแมจะประกาศความเปนพระขณาสพดวยคาวา " จตของเราหลดพนแลว" กไดแสดงเอกเทศของโลกยอภญญาไววา เรา บรรลวชชา ๓ โดยลาดบ เพอจะประกาศความทตนมอภญญา ๖. ดวย เหตนน ทานจงกลาวไวในอปทานวา เราทาใหแจงอภญญา ๖ แลว. จบอรรถกถาภททเถรคาถาท ๓


๔. โสปากเถรคาถา วาดวยคาถาของพระโสปากเถระ [๓๖๔] เราไดเหนพระพทธเจาผสงกวานรชน เปนบรษอดม เสดจจงกรมอยทรมเงาแหงพระคนธกฎ จงเขาไปเฝา ถวายบงคม ณ ทนน เราหมจวรเฉวยงบาขางหนง ประนม มอเดนจงกรมตามพระองคผปราศจากกเลสธล ผสงสด กวาสตวทงปวง ลาดบนน พระองคไดตรสถามปญหาเรา เราเปนผฉลาดรอบรปญหาทงหลาย เปนผไมมความ หวาดหวนและไมกลว ไดพยากรณแดพระศาสดา เมอ เราวสชนาปญหาแลว พระตถาคตทรงอนโมทนา ทรง ตรวจดหมภกษแลว ไดตรสเนอความนวา โสปากภกษน บรโภคจวร บณฑบาต เสนาสนะ และคลานปจจย ของ ชาวองคะและมคธะเหลาใด เปนลาภของชาวองคะและ มคธะเหลานน อนง ไดตรสวาเปนลาภของชาวองคะและ ชาวมคธะ ทไดตอนรบและทาสามจกรรมแกโสปากภกษ ดกอนโสปากะ ตงแตวนนเปนตนไป ใหเธอเขามาหา เราได ดกอนโสปากะ การวสชนาปญหานจงเปนการ อปสมบทของเธอ เรามอายได ๗ ปแตเกดมา กได อปสมบท ทรงรางกายอนมในชาตสดทายไว. นาอศจรรย ความทธรรมเปนธรรมด. จบโสปากเถรคาถา


อรรถกถาโสปากเถรคาถาท ๔ คาถาของทานพระโสปากเถระ มคาเรมตนวา ทสวา ปาสาท- ฉายาย ดงน. เรองนมเหตเกดขนอยางไร ? แมพระเถระน กไดบาเพญบญญาธการไวในพระพทธเจาปางกอน ทงหลาย สงสมบญทงหลายไวในภพนน ๆ ในกาลแหงพระผมพระภาคเจา พระนามวา สทธตถะ บงเกดในตระกลพราหมณ รเดยงสาแลว ถงความ สาเรจในวชาและศลปะทงหลายของพวกพราหมณ เหนโทษในกาม จง ละการครองเรอนบวชเปนดาบสอย ณ ภเขาลกหนง. พระศาสดาทรงทรามวาดาบสนนใกลจะมรณะ จงไดเสดจเขาไปยง สานกของทาน. ดาบสนนเหนพระผมพระภาคเจาแลวมจตเลอมใส เมอ จะประกาศความปตและปราโมทยอนยงใหญ จงไดตกแตงอาสนะดอกไม ถวาย. พระศาสดาประทบนงบนอาสนะนนแลว ตรสธรรมกถาอนสมปยต ดวยอนจจตา เมอพระดาบสนนเหนอยนนแล ไดเสดจไปทางอากาศ. ดาบสนนละการยดถอวาเทยงทตนเคยถอในกาลกอน แลวตงอนจจสญญา ไวในหทย กระทากาละแลวไดเกดในเทวโลก ทองเทยวไป ๆ มา ๆ อย ในเทวดาและมนษยทงหลาย ในพทธปบาทกาลน บงเกดในโสปาก- กาเนด๑ ในเมองราชคฤห. ปรากฏโดยชออนมมาโดยกาเนดวา โสปากะ. สวนอาจารยบางพวกกลาววา ทานเกดในตระกลพอคา สวนคาวาโสปากะ เปนแตเพยงชอ. คานนผดจากบาลในอทาน เพราะกลาวไววา เมอถง ภพสดทาย เราเกดในกาเนดโสปากะ ดงน. เมอเขาเกดได ๔ เดอน บดากตาย อาจงเลยงไว. ทานเกดได ๗ ปโดยลาดบ วนหนง อา ๑. ผเกดและเตบโตในปาชา.


โกรธวา ทะเลาะกบลกของตน จงนาเขาไปยงปาชา เอาเชอกผกมอทง สองขางเขาดวยกน แลวเชอกนนนนแหละผกมดอยางแนนหนาตดกบราง ของคนตาย แลวกไปเสยดวยคดวา สนขจงจอกเปนตนจงกดกน. เพราะ เดกนนเปนผมภพครงสดทาย เขาไมอาจใหตายไดเอง เพราะผลบญของ เดก แมสตวทงหลายมสนขจงจอกเปนตนกไมอาจครอบงาได. ในเวลา เทยงคนเดกนนเพออยวา คตของเราผไมมคตจะเปนอยางไร หรอเผาพนธของ เรา ผไมมเผาพนธจะเปนใคร ใครจะเปนผใหอภยแก เรา ผถกผกอยในทามกลางปาชา. ในเวลานน พระศาสดาทรงตรวจดเวไนยสตวผเปนเผาพนธ ทรง เหนอปนสยแหงพระอรหตอนโพลงอยในภายในหทยของเดก จงทรงแผ พระโอภาสทาใหเกดสตแลวตรสอยางนวา มาเถดโสปากะ อยากลว จงแลดตถาคต เราจะยง เธอใหขามพนไป ดจพระจนทรพนจากปากราหฉะนน. ทารกตดเครองผกใหขาดดวยพทธานภาพ ในเวลาจบคาถา ไดเปน พระโสดาบน ไดยนอยตรงหนาพระคนธกฎ. มารดาของทารกนนไมเหน บตรจงถามอา เมออาเขาไมบอกความเปนไปของบตรนน จงไปคน หาในทนน ๆ คดวา เขาเลาลอวาพระพทธเจาทรงรอดต อนาคต และ ปจจบน ถากระไรเราเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ทลถามความเปนไป แหงบตรของเรา จงไดไปยงสานกของพระศาสดา. พระศาสดาทรงปกปด ทารกนนดวยพระฤทธ ทรงถกนางถามวา ขาแตพระองคผเจรญ ขา- พระองคไมเหนบตรของขาพระองค พระผมพระภาคเจาทรงทราบความ


เปนไปของเขาบางไหม พระเจาขา. จงตรสธรรมวา บตรทงหลายยอมไมมเพอความเปนผตานทาน บดา กด เผาพนธกด ยอมไมมเพอความเปนผตานทาน ความตานทานในหมญาต ยอมไมมแกผอนความตายถง ทบแลว. นางไดฟงธรรมนนแลวไดเปนพระโสดาบน. ทารกไดบรรลพระ- อรหต. เพราะเหตนน ทานจงกลาวไวในอปทาน๑วา พระผมพระภาคเจาพระนามวาสทธตถะ เสดจมายง สานกของเรา ซงกาลงชาระเงอมเขาอยทภเขาสงอน ประเสรฐ เราเหนพระพทธเจาเสดจเขามา ไดตกแตง เครองลาดแลว ไดปลาดอาสนะดอกไมถวายแดพระ- โลกเชษฐผคงท พระผมพระภาคเจาพระนามวาสทธตถะ ผนายกของโลก ประทบนงบนอาสนะดอกไมทรงทราบ คตของเรา ไดตรสความเปนอนจจงวา สงขารทงหลาย ไมเทยงหนอ มความเกดขนและเสอมไปเปนธรรมดา เกดขนแลวยอมดบไป ความทสงขารเหลานนสงบระงบ เปนสข พระสพพญเชษฐบรษของโลก เปนพระผ ประเสรฐ ทรงเปนนกปราชญ ตรสดงนแลว เสดจเหาะ ขนไปในอากาศ ดงพระยาหงสในอมพร เราละทฏฐของ ตนแลว เจรญอนจจสญญา ครนเราเจรญอนจจสญญาได วนเดยว กทากาละ ณ ทนนเอง เราเสวยสมบตทงสอง ๑. ข. อ. ๓๒/ขอ ๒๑.


อนกศลมลกระตนเตอนแลว เมอเกดในภพทสด เกดใน โสปากกาเนด (เกดและเตบโตในปาชา) เราออกจาก เรอนบวชเปนบรรพชต เรามอายได ๗ ปโดยกาเนด ได บรรลพระอรหต. เราปรารภความเพยรมใจแนวแน ตงมน อยในศล ยงพระมหานาคใหทรงยนดแลว ไดอปสมบท. ในกปท ๙๔ แตภทรกปน ดวยผลแหงธรรมทเราไดทาไว ในกาลนน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงการถวาย อาสนะดอกไม. ในกปท ๙๔ แตภทรกปน เราไดเจรญ สญญาใดไวในกาลนน เราเจรญสญญานนอย ไดบรรล ถงความสนอาสนะแลว. คณวเศษเหลานคอปฏสมภทา ๔ . . .ฯลฯ. . . คาสอนพระพทธเจาเราไดทาตามแลว. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาทรงคลายพระฤทธ. ฝายมารดากได เหนบตร ราเรงดใจ ไดฟงวาบตรนนเปนพระขณาสพ จงใหบวชแลว กไป ทานโสปากะนนเขาไปเฝาพระศาสดาซงกาลงเสดจจงกรมอยในรม เงาแหงพระคนธกฎ ถวายบงคมแลวจงกรมตามเสดจ. พระผมพระภาคเจา ประสงคจะทรงอนญาตอปสมบทแกเธอ จงมพระดารสถามปญหา ๑๐ ขอ โดยมอาทวา เอก นาม ก อะไรชอวาหนง ดงน. ฝายทานโสปากะนน ถอเอาพระพทธประสงค เทยบเคยงกบพระ- สพพญตญาณ ทลแกปญหาเหลานน โดยนยมอาทวา สพเพ สตตา อาหารฏ ตกา สตวทงปวงดารงอยไดดวยอาหาร ดงน. ดวย เหตนนนนแล ปญหาเหลานนจงชอวา กมารปญหา. พระศาสดาทรงมพระทยโปรดปราน เพราะการพยากรณปญหาของเธอ จงทรงอนญาตการอปสมบท, ดวย


เหตนน อปสมบทนนจงชอวา ปญหพยากรณอปสมบท อปสมบทดวย การพยากรณปญหา. พระเถระครนประกาศประวตของตนดงนแลว เมอ จะพยากรณพระอรหตผล จงไดกลาวคาถา๑เหลานวา เราไดเหนพระพทธเจาผสงสดกวานรชน เปนอดม บรษ เสดจจงกรมอยในรมเงาแหงพระคนธกฎ จงเขา ไปเฝาพระองค ณ ทนน แลวถวายบงคม. เราหมจวร เฉวยงบาขางหนง ประนมมอจงกรมตามพระองคผปราศ- จากกเลสธล ผสงสดกวาสตวทงปวง. ลาดบนน พระองค ไดตรสถามปญหาเรา เราเปนผฉลาดรอบรปญหาทงหลาย เปนผไมมความหวาดหวน และไมกลว ไดพยากรณ (ปญหา) แดพระศาสดา เมอเราวสชนาปญหาแลว พระ- ตถาคตทรงอนโมทนา ทรงตรวจดหมภกษแลว ไดตรส เนอความนวา โสปากภกษน บรโภคจวร บณฑบาต เสนาสนะ และคลานปจจย ของชาวองคะและมคธะ เหลาใด กเปนลาภของชาวองคะและมคธะเหลานน. อนง ไดตรสวา เปนลาภของชาวองคะและมคธะ ทไดตอนรบ และทาสามจกรรมแกโสปากภกษ. ดกอนโสปากะ ตงแต วนนเปนตนไป ใหเธอเขามาหาเราได ดกอนโสปากะ การวสชนาปญหาน จงเปนการอปสมบทของเธอ. เราม อายได ๗ ปแตเกดมากไดอปสมบท ยงคงทรงรางกายอนม ในชาตสดทายนไวนาอศจรรยความทพระธรรมเปนธรรมด. ๑. ข. เถร ๒๖/ขอ ๓๖๔.


บรรดาบทเหลานน บทวา ปาสาทฉายาย ไดแก ในรมเงาแหง พระคนธกฎ. บทวา วนทสส แปลวา ถวายบงคมแลว. บทวา สหรตวาน ปาณโย ไดแก การทามอทงสองใหบรรจบกน โดยอาการดอกบวตม. อธบายวา การทาอญชล. บทวา อนจงกมสส ความวา เราเดนจงกรมโดยการเดนตามไป เบองพระปฤษฎางค แหงพระศาสดาผทรงจงกรมอย. บทวา วรช แปลวา ปราศจากธลมราคะเปนตน. บทวา ปเห ไดแก กมารปญหา. บทวา วท ไดแกรสงทควรร อธบายวา รสงทงปวง. ชอวาผ ไมสะดงและไมกลว เพราะเราละความสะดงและความกลวทเกดขนวา พระศาสดาจกตรสถามเราดงน ดวยพระอรหตมรรคแลว จงพยากรณ. บทวา เยสาย โยควา เยส องคมคธาน อย โสปาโก โสปากะบรโภคจวร ฯลฯ ของชาวองคะและมคธะเหลาใด. บทวา ปจจย ไดแก คลานปจจย. บทวา สามจ ไดแก กระทาสามจกรรม มการหลกทางให และการพดวเปนตน. ท อกษรในบทวา อชชทคเค น กระทาการเชอมบท. อธบายวา กระทาวนนใหเปนตนไป คอจาเดมแตวนน. บาลวา อชชตคเค ดงน กม อธบายวา กระทากาลมในวนนใหเปนตนไป. บทวา ทสสนาโยปสงกม ความวา เธออยาคดวา มชาตตา หรอ ออนวยกวา จงเขาไปพบเรา.


บทวา เอสา เจว มวาจาประกอบความวา กพระศาสดาได ตรสวา ขอทเธอเทยบเคยงกบสพพญตญาณของเราแลว การทาการแก ปญหานนนแล จงเปนอปสมบทของเธอ. บาลวา ลทธา เม อปสม- ปทา เราไดอปสมบทแลว ดงนกม. สาหรบอาจารยนางพวกทกลาววา ลทธาน อปสมปท ไดอปสมบทแลวดงนนน . บทวา สตตวสเสน ไดแก โดยปท ๗. อกอยางหนง พงเดมคาทเหลอวา สตตวสเสน หตวา เปนผมอาย ๗ ป. สวนคาทไมไดกลาวไวในทน งายทงนน. จบอรรถกถาโสปากเถรคาถาท ๔


๕. สรภงคเถรคาถา วาดวยคาถาของพระสรภงคเถระ [๓๖๕] เราหกตนแขมดวยมอทงสองทากระทอมอย เพราะ- ฉะนน เราจงมชอโดยสมมตวา สรภงคะ วนนเราไม ควรหกตนแขนดวยมอทงสองอก เพราะพระสมณโคดม ผเรองยศ ทรงบญญตสกขาบทแกเราทงหลาย. เมอกอน เราผชอวาสรภงคะ ไมเคยไดเหนโรคคออปาทานขนธ ๕ ครบบรบรณทงสน โรคนนอนเราผทาตามพระดารสของ พระพทธเจาซงเปนเทพเจาผยงใหญไดเหนแลว. พระ- สมมาสมพทธเจาพระนามวา พระวปสส พระสข พระ- เวสสภ พระกกสนธะ พระโกนาคมนะ พระกสสปะ ไดเสดจไปแลวโดยทางใดแล พระสมมาสมพทธเจาพระ- นามวาโคดม กไดเสรจไปแลวโดยทางนน. พระพทธเจา ๗ พระองคน ทรงปราศจากตณหา ไมทรงถอมน ทรง หยงถงความสนกเลส เสดจอบตโดยธรรมกาย ผคงท ทรงเอนดอนเคราะหสตวทงหลาย ไดทรงแสดงธรรม คอ อรยสจ ๔ อนไดแกทกข เหตเกดทกข ความดบทกข ทางเปนทสนทกข เปนทางททกขไมเปนไป อนไมมทสด ในสงสาร เพราะกายนแตก และเพราะความสนชวต


การเกดในภพใหมอยางอนมไดม เราเปนผหลดพนแลว จากสรรพกเลสและภพทงปวง. จบสรภงคเถรคาถา

รวมพระคาถา พระเถระ ๕ องคไดกลาวคาถาองคละ ๗ คาถา รวมเปน ๓ คาถา คอ ๑. พระสนทรสมททเถระ ๒. พระลกณฏกภตทยเถระ ๓. พระ- ภททเถระ ๔. พระโสปากเถระ ๕. พระสรภงคเถระ. จบสตตกนบาต

อรรถกถาสรภงคเถรคาถาท ๕

คาถาของทานพระสรภงคเถระ มคาเรมตนวา สเร หตเถห ดงน. เรองนมเหตเกดขนอยางไร ? แมพระเถระน กไดบาเพญบญญาธการไวในพระพทธเจาองคกอน ๆ สงสมกศลอนเปนทเขาไปอาศยววฏฏะ คอพระนพพานไวในภพนน ๆ ในพทธปบาทกาลน บงเกดเปนบตรพราหมณคนหนง ในกรงราชคฤห ไดมชอตามวงศสกลวา อนภลกขต. เขาเจรญวยแลว ละกามบวชเปนดาบส หกไมแขมและหญาดวย


ตนเอง เอามาทาบรรณศาลาอย. ตงแตนน ดาบสนนจงมสมญญานามวา สรภงคะ. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาทรงตรวจดโลกดวยพทธจกษ ได ทรงเหนอปนสยพระอรหตของดาบสนน จงเสดจไปในทนน ทรงแสดง ธรรม. ดาบสนนไดศรทธาจงบวช บาเพญวปสสนากรรมฐาน ไมนาน นกกบรรลพระอรหต แลวอยในทนนนนแหละ. ครงนน บรรณศาลา ทพระเถระนนสรางไวในคราวเปนดาบส ไดชารดพะเยบพะยาบ. พวก มนษยเหนดงนนจงกลาวกนวา ทานขอรบ พวกกระผมจะซอมแซมกฎน เพอใคร. พระเถระเมอจะประกาศกจทงปวงนนวา บดน เราไมอาจทา กฎเหมอนในคราวเปนดาบส จงไดกลาวคาถา๑ ๒ คาถาวา เราหกตนแขมดวยมอทงสองทากระทอมอย เพราะ- ฉะนน เราจงมชอโดยสมมตวา สรภงคะ วนน เราไมควร หกตนแขมดวยมอทงสองอก เพราะพระสมณโคดมผ เรองยศ ทรงบญญตสกขาบทแกเราทงหลายไว. บรรดาบทเหลานน บทวา สเร หตเถห ภชตวา ความวา ใน กาลกอน คอในคราวเปนดาบส เราเอามอทงสองหกไมเเขมและหญา สรางเปนกฎหญาอาศย คออยนงและนอน. บทวา เตน ไดแก ดวยการหกไมแขมทงหลายมาสรางกฎ. บทวา สมมตยา ความวา ไดมชอวา สรภงคะ ตามสมมตเรอง ราวโดยลาดบ. ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๖๕.


บทวา น มยห กปปเต อชช ความวา วนน คอบดน เรา อปสมบทแลว ไมควรหกไมแขมดวยมอทงสอง เพราะเหตไร ? เพราะ พระสมณโคดมผเรองยศ ทรงบญญตสกขาบทไวแกเราทงหลาย. ดวย คานนพระเถระแสดงวา สกขาบททพระศาสดาทรงบญญตไว แกเรา ทงหลายนน เราทงหลายยอมไมลวงละเมด แมเพราะเหตแหงชวต. พระเถระแสดงเหตในการไมซอมแซมกฎหญาโดยประการหนง ดวย ประการอยางนแลว บดน เมอจะแสดงเหตนนโดยปรยายอนอก จงกลาว คาถานวา เมอกอน เราผชอวาสรภงคะ ไมไดเหนโรค คอ อปาทานขนธ ๕ ครบบรบรณทงสน โรคนนนอนเราผ กระทาตามพระดารสของพระพทธเจา ผเปนเทพเจาผ ยงใหญไดเหนแลว. บรรดาบทเหลานน บทวา สกล แปลวา ทงสน. บทวา สมตต แปลวา ครบบรบรณ อธบายวา ไมเหลอจากสวน ทงปวง. ดวยบทวา โรค น พระเถระกลาวหมายเอาอปาทานขนธ ๕ ชอวา เปนโรค เพราะอรรถวาเสยดแทงโดยความเปนตวทกขเปนตน. บทวา นาททส ปพเพ ความวา ในกาลกอนแตไดรบโอวาทของ พระศาสดา เราไมเคยเหน. บทวา โสย โรโค ทฏโ วจนกเรนาตเทวสส ความวา โรค กลาวคอเบญขนธนนน อนพระสรภงคะผตอบแทนพระโอวาทของพระ-


สมมาสมพทธเจา ชอวาผเปนเทพยงใหญ เพราะลวงเทพแมทงปวง คอ สมมตเทพ อปปตตเทพ และวสทธเทพ ดวยคณมศลเปนตนของตน ดารงอย ไดเหนแลว คอกาหนดรแลวโดยความเปนเบญจขนธ ดวยปญญา อนสมปยตดวยมรรค อนประกอบดวยวปสสนาปญญา. ดวยบทวา โสย โรโค เปนตนน พระเถระแสดงวา แมกฎคออตภาพกยงไมหวงใยอยางน อยางไรจกซอมแซมกฎหญาภายนอก. บดน พระเถระเมอจะพยากรณการบรรลพระอรหตของตนอยางนวา หนทางทเราผเมอปฏบตกไดเหนโรค คออตภาพตามความเปนจรงนนน เปนทางทวไปสาหรบพระพทธเจาทกพระองค. เพราะเหตทเราตงอยใน ธรรมคอโอวาทของพระพทธเจาทงหลายนน อนเปนดจทองคาหกกลาง (เปน ๒ ทอน) จงไดถงความสนทกข ดงน จงไดกลาวคาถาเหลานน ความวา พระสมมาสมพทธเจาพระนามวา วปสส พระสข พระเวสสภ พระกกสนธะ พระโกนาคมนะ และพระ- กสสปะ ไดเสดจไปแลวโดยทางใด พระสมมาสมพทธ- เจาพระนามวาโคดม กเสดจไปทางนน. พระพทธเจา ๗ พระองคน ทรงปราศจากตณหา ไมทรงถอมน ทรงหยง ถงความสนกเลส เสดจอบตโดยธรรมกาย ผคงท ทรง เอนดอนเคราะหสตวทงหลาย ไดทรงแสดงธรรม คอ อรยสจ ๔ อนไดแกทกข เหตเกดทกข ความดบทกข ทางเปนทสนทกข เปนทางททกขไมเปนรป อนไมมทสด


ในสงสาร. เพราะกายนแตก และเพราะความสนชวต การเกดในภพใหมอยางอนยอมไมม เราเปนผหลดพน แลวจากสรรพกเลสและภพทงปวง. บรรดาบทเหลานน บทวา เยเนว มคเคน ไดแก อรยมรรคอน ประกอบดวยองค ๘ ใดแล อนเปนสวนเบองตน. บทวา คโต แปลวา ถง คอบรรลพระนพพาน. บทวา วปสส ไดแก พระวปสสสมมาสมพทธเจา บทวา กกสนธ เปนบทแสดงไขทไมมวภตต. บาลวา กกสนธ- โกนาคมน ดงนกม. บทวา เตนชเสน ไดแก ทาง คออนทางประเสรนนนนแหละ. บทวา อนาทานา ไดแก ผไมถอมน หรอผไมมปฏสนธ. บทวา ขโยคธา ไดแก ผหยงลงสพระนพพาน คอมพระนพพาน เปนทพง. บทวา เยหาย เทสโต ธมโม ความวา ศาสนธรรมน พระสมมา- สมพทธเจา ๗ พระองคเหลาใดทรงแสดงแลว คอทรงประกาศแลว. บทวา ธมมภเตห ไดแก มธรรมเปนสภาวะ เพราะเปนธรรมกาย คอเกดจากโลกตรธรรม ๙ หรอบรรลธรรม. บทวา ตาทภ ไดแก ผถงความเปนผคงทไมหวนไหวในอฏฐารมณ เปนตน. ดวยบทวา จตตาร อรยสจจาน เปนตน พระเถระแสดงถงธรรม ทพระพทธเจาเหลานนทรงแสดง.


บรรดาบทเหลานน บทวา จตตาร เปนการกาหนดการนบ. บทวา สจจาน เปนเครองแสดงถงธรรมทกาหนดไว แตโดย วจนตถะ คอวเคราะหความหมายของศพท ชอวา อรยสจ เพราะประเสรฐ และจรง เพราะอรรถวาแท. อกอยางหนง ชอวา อรยสจ เพราะพระ- ผมพระภาคเจาผประเสรฐทรงแสดงสจจะ หรอเพราะสจจะอนกระทาความ เปนพระอรยะ. ชอวา ทกข เพราะเปนของนาเกลยด และเพราะเปน ของวางเปลา ไดแกอปาทานขนธทง ๕. ชอวา สมทย ไดแกตณหา เพราะเปนแดนเกดแหงทกข. ชอวา มรรค เพราะฆากเลสทงหลายไป หรอเพราะผตองการพระนพพานจะตองแสวงหา ไดแกธรรม ๘ ประการ มสมมาทฏฐเปนตน. ชอวา นโรธ เพราะในพระนพพานนนไมมฝง กลาว คอสงสารเปนทเทยวไป หรอวาเมอบคคลบรรลพระนพพานนนแลว ยอม ไมมฝง หรอเปนทดบทกข ไดแกพระนพพาน. ดวยเหตนน ทานจงกลาววา ทกขกขโย เปนทสนทกข ในทน มความสงเขปเพยงเทาน สวนความพสดารพงทราบโดยนยดงกลาวแลว ในวสทธมรรคนนแล. บทวา ยสม ความวา เมอบรรลนโรธ คอพระนพพานใด. บทวา นวตตเต มวาจาประกอบความวา พระสมมาสมพทธเจา ทงหลายผมธรรมกาย ทรงแสดงธรรมนวา เมออรยมรรคภาวนามอย ทกขมชาตเปนตนอนหาทสดมได คอไมมทสด ยอมไมเปนไปในสงสารน คอยอมขาดสญ ความททกขขาดสญนน เปนนโรธ. พระเถระแสดงโดย สรปถงการบรรลพระอรหตของตน อนบงบอกดวยกาหนดรทกขวา เรา เหนโรคคอเบญจขนธ โดยมนยอาทวา เภทา เพราะกายแตก ดงน. สวน


ในบาลวา ทกขยอมเกดในสงสารใด ประกอบความแหงคาถาทงปวง ในบาลนนวา ทกขมชาตเปนตนอนหาทสดมไดน ยอมเกดในสงสาร ทเขาใจกนวาลาดบแหงขนธเปนตนใด สงสารนน อนจากการถงทกขน ชอวาภพใหมเพราะเกดบอยๆ. เพราะมชวตนทรยนสญสนไปเพราะความ แตก คอความพนาศแหงขนธ ๕ กลาวคอกาย นอกเหนอขนไปยอม ไมม (อะไร) เพราะฉะนน เราจงหลดพน คอพรากจากสงทงปวง คอจากกเลสและภพทงปวงแล. จบอรรถกถาสรภงคเถรคาถาท ๕ จบปรมตถทปน อรรถกถาขททกนกาย เถรคาถา สตตกนบาต


เถรคาถา อฏฐกนบาต ๑. มหากจจายนเถรคาถา วาดวยคาถาของพระมหากจจายนเถระ [๓๖๖] ภกษไมควรทาการงานใหมาก ควรหลกเรนหมชน ไมควรขวนขวายเพอยงปจจยใหเกด เพราะภกษใดเปนผ ตดรสอาหาร ภกษนนชอวาเปนผขวนขวายเพอยงปจจย ใหเกด และชอวาละทงประโยชนอนจะนาความสขมาให พระอรยะทงหลาย มพระพทธเจาเปนตน กลาวการไหว การบชาในสกลทงหลายวา เปนเปอกตม เปนลกศรอน ละเอยดทถอนไดยาก เพราะสกการะอนบรษชวละไดยาก ภกษไมควรแนะนาสตวอนใหทากรรมอนเปนบาป และ ไมพงซองเสพกรรมนนดวยตนเอง เพราะสตวมกรรม เปนเผาพนธ คนเรายอมไมเปนโจรเพราะคาของบคคล อน ไมเปนมนเพราะคาของบคคลอน บคคลรจกตนเอง วาเปนอยางไร แมเทพเจาทงหลายกรจกบคคลนนวาเปน อยางนน กคนพวกอนยอมไมรสกตววา พวกเราทสมาคม น จกพากนยบยบในหมชนพวกนน พวกใดมารสกตววา พวกเราจกพากนไปสทใกลมจจราช ความทะเลาะววาท ยอมระงบไปเพราะพวกนน บคคลผมปญญา ถงจะสน ทรพยกยงเปนอยได สวนบคคลถงจะมทรพยกเปนอย ไมได เพราะไมไดปญญา บคคลยอมไดยนเสยงทกอยาง


ดวยห ยอมเหนสงทงปวงดวยจกษ แตนกปราชญยอม ไมควรละทงสงทงปวงทไดเหนไดฟงมาแลว ผมปญญา ถงมตาด กทาเหมอนคนตาบอด ถงมหด กทาเหมอน คนหหนวก ถงมปญญา กทาเหมอนคนใบ ถงมกาลง กทาเหมอนคนทรพล แตเมอประโยชนนเกดขน ถงจะ นอนอยในเวลาใกลตาย กยงทาประโยชนนนได. จบมหากจจายนเถรคาถา

อรรถกถาอฏฐกนบาต

อรรถกถามหากจจายนเถรคาถาท ๑ ในอฏฐกนบาต คาถาของทานพระมหากจจายนเถระ มคาเรมตน วา กมม พหก ดงน. เรองนมเหตเกดขนอยางไร ? ทานพระมหากจจายนเถระแมน เปนผมอธการไดบาเพญมาแลว ในพระพทธเจาพระองคกอน ๆ ในกาลแหงพระผมพระภาคเจา ทรง พระนามวา ปทมตตระ บงเกดในตระกลคฤหบดมหาศาล เจรญวยแลว วนหนง กาลงฟงธรรมในสานกของพระศาสดา พบภกษรปหนงทพระ- ศาสดาทรงสถาปนาไวในตาแหนงทเลศกวาภกษทงหลาย ผจาแนกอรรถ ทพระศาสดาตรสไวโดยยอ ใหพสดาร แมตนเองกปรารถนาตาแหนงนน ในกาลแหงพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา สเมธะ เปนผทรงวชา ไป ทางอากาศ เหนพระศาสดาประทบนงในไพรสณฑแหงหนง ใกลภเขา


หมวนต มใจเลอมใส ทาการบชาดวยดอกกรรณการหลายดอก. ดวยบญกรรมนน ทานวนเวยนไป ๆ มาๆ ในสคตนนนนแหละ ใน กาลแหงพระทศพลเจา ทรงพระนามวากสสปะ (ทาน) ไดบงเกดใน เรอนมตระกล ในกรงพาราณส เมอพระผมพระภาคเจาปรนพพานแลว ทาการบชาในทสรางเจดยทองคา ดวยแผนอฐทองคา อนมคาแสนหนง แลว ตงความปรารถนาไววา ขาแตพระผมพระภาคเจา ขอใหสรระของ ขาพระองค จงมสเหมอนทองคา ในททขาพระองคเกดแลวเถด. ตอแตนนมา กบาเพญแตกศลกรรมจนตลอดชวต ทองเทยวไป ในเทวโลกและมนษยโลก ตลอดพทธนดรหนง ในพทธปบาทกาลน ทานบงเกดในบานปโรหตของพระเจาจณฑปชโชต ในกรงอชเชน, ใน วนตงชอทารกนน มารดาคดวา บตรของเรามสกายเหมอนทองคา พา เอาชอของตนมาแลว ดงน จงตงชอวา กญจนมาณพ นนแล. ทารกนน เจรญวยแลว กศกษาเลาเรยนไตรเพทจนจบ พอบดาลวงไป กไดตาแหนง เปนปโรหต. เขาปรากฏชอวา กจจายนะ ดวยอานาจแหงโคตร. พระเจา จณฑปชโชตทรงสดบวา พระพทธเจาทรงอบตขน จงสงเขาไปวา อาจารย ทานจงไปในทนน นาเสดจพระศาสดามาในทนเถด. กจจายนะนน มตนเปนท ๘ เขาไปเฝาพระศาสดา. พระศาสดา ทรงแสดงธรรมแกเขา ในทสดแหงเทศนา เขาพรอมทงชนอก ๗ คน กดารงอยในพระอรหต พรอมดวยปฏสมภทาทงหลาย. ดวยเหตนน ทาน จงกลาวไวในอปทาน๑วา:- ๑. ข. อ. ๓๓/ขอ ๑๒๑.


พระพชตมารพระนามวา ปทมตตระ ผปราศจากตณหา ทรงชานะสงทใคร ๆ เอาชนะไมได เปนพระผนา ไดเสดจ อบตขนในกปทแสนแตภทรกปน พระองคเปนผแกลวกลา สามารถ มพระอนทรยเสมอนใบบว มพระพกตรปราศ- จากมลทนคลายพระจนทร มพระฉววรรณปานดงทองคา มพระรศมซานออกจากพระองค เหมอนรศมพระอาทตย เปนทตดตาตรงใจของสตว ประดบดวยพระลกษณะอน ประเสรฐ ลวงทางแหงคาพดทกอยาง อนหมมนษยและ อมรเทพสกการะ ตรสรดวยพระองคเอง ทรงยงสตวให ตรสร ทรงนาไปไดอยางรวดเรว มพระสรเสยงไพเราะ มพระสนดานมากไปดวยพระกรณา ทรงแกลวกลาในท ประชม พระองคทรงแสดงธรรมอนไพเราะ ซงประกอบ ดวยสจจะ ๔ ทรงฉดขนซงหมสตวทจมอยในเปอกตม คอโมหะ. ครงนน เราเปนดาบสสญจรไปแตคนเดยว มปา หมพานตเปนทอยอาศย เมอไปสมนษยโลกทางอากาศ กไดพบพระพชตมาร เราไดเขาไปเฝาพระองค แลวสดบ พระธรรมเทศนาของพระธรเจา ผทรงพรรณนาคณอน ใหญของพระสาวกอยวา เราไมเหนสาวกองคอนใด ใน พระธรรมวนยน ทจะเสมอเหมอนกบกจจายนภกษน ผ ซงประกาศธรรมทเราแสดงแลวแตโดยยอ ไดโดยพสดาร


ทาบรษทและเราใหยนด เพราะฉะนน กจจายนภกษนจง เลศกวาภกษผเลศในการกลาวธรรมไดโดยพสดาร ซง อรรถแหงภาษตทเรากลาวไวแตโดยยอน ภกษทงหลาย ทานทงหลายจงทรงจาไวอยางนเถด. ครงนน เราไดฟงพระดารสอนรนรมยใจแลว เกด ความอศจรรย จงไปปาหมพานต นาเอากลมดอกไมมา บชาพระผเปนทพงของโลก แลวปรารถนาฐานนดรนน ครงนน พระผทรงละกเลสเปนเหตใหรองไห ทรงทราบ อธยาศยของเราแลว ไดทรงพยากรณวา จงดฤๅษผประ- เสรฐน ซงเปนผมผวพรรณเหมอนทองคาทไลมลทนออก แลว มโลมชาตชชนและใจโสมนส ยนประณมอญชลนง ไมไหวตง ราเรง มนยนตาเตมด มอธยาศยนอมไปใน คณของพระพทธเจา มธรรมเปนธง มหทยราเรง เหมอน กบถกรดดวยนาอมฤต เขาไดสดบคณของกจจายนภกษ เขา จงไดปรารถนาฐานนดรนน ในอนาคตกาล ฤๅษผนจก ไดเปนธรรมทายาทของพระโคดม มหามน เปนโอรส อนธรรนเนรมต จกเปนพระสาวกของพระศาสดา มนามวา กจจายนะ เขาจกเปนพหสตมญาณใหญ รอธบายแจงชด เปนนกปราชญ จกถงฐานนดรนน ดงทเราไดพยากรณ ไวแลว. ในกปทแสนแตกปน เราไดทากรรมใดในกาลนน ดวยกรรมนน เราไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงพทธบชา


เราทองเทยวอยแตในสองภพ คอในเทวดาและมนษย คตอนเราไมร นเปนผลแหงพทธบชา เราเกดในสอง สกล คอสกลกษตรยและสกลพราหมณ เราไมเกดใน สกลทตาทราม นเปนผลแหงพทธบชา. และในภพสดทาย เราเกดเปนบตรของตรตวจฉ- พราหมณ ผเปนปโรหตของพระเจาจณฑปชโชต ใน พระนครอชเชนอนนารนรมย เราเปนคนฉลาดเรยนจบ ไตรเพท สวนมารดาของเราชอจนทนปทมา๑ เราชอ กจจายนะ เปนผมผวพรรณงาม เราอนพระเจาแผนดน ทรงสงไปเพอพจารณาพระพทธเจา ไดพบพระผนาซง เปนประตของโมกขบร เปนทสงสมคณ และไดสดบ พระพทธภาษตอนปราศจากมลทน เปนเครองชาระลาง เปอกตมคอคต จงไดบรรลอมตธรรมอนสงบ ระงบ พรอม กบบรษ ๗ คนทเหลอ เราเปนผรอธบายในพระมตอน ใหญ ของพระสคตเจาไดแจงชด และพระศาสดา ทรงตงไวตาแหนงเอตทคคะ เราเปนผมความปรารถนา สาเรจดวยดแลว เราเผากเลสทงหลายแลว ...ฯลฯ... พระพทธศาสนาเราไดทาเสรจแลว ดงน. ลาดบนน พระศาสดาทรงเหยยดพระหตถตรสวา ทานทงหลาย จงเปนภกษมาเถด. ในขณะนนนนเอง ทานเหลานนมผมและหนวดเพยง ๒ องคล ทรงบาตรและจวรทสาเรจดวยฤทธ ไดเปนผคลายพระเถระม ๑. บางแหงเปน จนทมา.


พรรษา ๖๐ พรรษา พระเถระทาประโยชนของตนใหสาเรจดวยประการ ฉะนแลว จงกราบทลแดพระศาสดาวา ขาแตพระองคผเจรญ พระเจา- จณฑปชโชตทรงปรารถนาเพอจะไหวทพระบาท และเพอจะทรงสดบ ธรรมของพระองค. พระศาสดาตรสวา ภกษ เธอนนแหละ จงไปในทนน แมเมอเธอไปแลว พระราชากจกเลอมใสเอง. พระเถระมตนเปนท ๘ ไปในทนนตามพระดารสสงของพระศาสดา ทาใหพระราชาทรงเลอมใสแลว ใหประดษฐานพระศาสนาในแควน อวนตชนบทแลว ไปเฝาพระศาสดาอกครงหนง วนหนง ทานเหนภกษ เปนอนมากละสมณธรรมมายนดในการงาน ยนดในการคลกคล พอใจ ในรสตณหา และอยดวยความประมาท ดวยการทจะโอวาทภกษเหลานน จงกลาวคาถา ๒ คาถา๑วา :- ภกษไมควรทาการงานใหมาก ควรหลกเรนหมชน ไมควรขวนขวายเพอใหปจจยเกดขน เพราะภกษใดเปน ผตดรสอาหาร ภกษนนชอวาเปนผขวนขวาย เพอให ปจจยเกดขน และขอวาละทงประโยชนอนจะนาความสข มาให พระอรยะทงหลาย มพระพทธเจาเปนตน กลาว การไหว การบชาในสกลทงหลายวา เปนเปอกตม เปน ลกศรอนละเอยด ถอนไดยาก เพราะสกการะอนบรษชว ละไดยาก. บรรดาบทเหลานน บทวา กมม พหก น การเย ความวา ภกษ ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๓๖.


ไมพงปรารถนานวกรรมทใหญ มการใหสรางทอยใหมเปนตน อนเปน เหตพวพนตอการบาเพญสมณะธรรม, สวนการปฏสงขรณสงชารดทรด- โทรมทจะลงมอทาเลก ๆ นอย ๆ เพอบชาพระดารสของพระศาสดากควร ทาทเดยว. บทวา ปรวชเชยย ชน ความวา ควรหลกเวนหมชน ดวยอานาจ การคลกคลดวยหมคณะ. อกอยางหนง บทวา ชน ความวา เมอภกษ เสวนาคบหา เขาไปนงใกลบคคลเชนใด กศลธรรมยอมเสอมไป อกศล- ธรรมยอมเจรญขน ภกษควรหลกเวนหมชนผไมใชกลยาณมตรเชนนน เสย. บทวา น อยยเม ความวา ภกษไมพงพยายาม ดวยการสงเคราะห สกลเพอใหปจจยเกดขน. เพราะบทวา โส อสสกโก รสานคทโธ อตถ รจต โย สขาธวาโห ความวา ภกษใดเปนผตดรสอาหาร คอตดรส อาหารดวยอานาจตณหา เปนผขวนขวายเพอใหปจจยเกดขน ภกษนน ยอมเปนผขวนขวายเพอสงเคราะหสกล เมอสกลมความสข ตนเองกพลอย มความสข เมอสกลประสบความทกข ตนเองกพลอยมความทกขไปดวย เมอกจการงานของสกลเกดขน กเอาตนเขาไปพวพน ยอมละเวน ประโยชน มศลเปนตน อนจะนาความสขมาให คออนจะนาความสขทเกดจากสมถะ วปสสนา มรรคผล และนพพานมาให คอแตกตนออกจากประโยชนนน โดยสวนเดยว. พระเถระโอวาทวา ทานจงเวนความยนดในการงาน ความยนดใน การคลกคล และความตดใจในปจจย ดวยคาถาแรกอยางนแลว บดน เมอจะตเตยนถงความมงหวงสกการะ จงกลาวคาถาท ๒ ไว.


เนอความแหงคาถาท ๒ นนวา การไหวและการบชานใด ทหมชน ตามเรอนในสกล ทาเพอยกยองคณของบรรพชตผเขาไปเพอภกษา เพราะ พระอรยะทงหลาย มพระพทธเจาเปนตน กลาวชแจงหรอประกาศใหรถง การไหวและการบชานนวา เปนเปอกตม เพราะอรรถวา ยงผทมไดอบรม ตนใหจมลง และเพราะอรรถวาทาความมวหมองให และเพราะกลาวถง การมงสกการะ ของอนธปถชนผยงไมรทวถงขนธ วาเปนลกศรอน ละเอยดทถอนขนไดยาก เพราะเกดเปนความเบยดเบยน เพราะขมขนภายใน และเพราะถอนขนไดยาก ดวยเหตเปนสภาวะอนบคคลรไดโดยยาก ฉะนน นนแล สกการะอนบรษชวละไดยาก คอพงละไดโดยยาก เพราะไม ดาเนนไปตามขอปฏบตเปนเครองละสกการะนน, เพราะสกการะ จะเปน อนบรษละได กดวยการละความมงสกการะ ฉะนน ทานจงแสดงวา การประกอบความเพยร เพอการละสกการะนน เปนกรณยะทภกษควร ทาแล. ภกษไมควรแนะนาสตวอนใหทากรรมชว และไมพง ซองเสพกรรมนนดวยตนเอง เพราะสตวมกรรมเปน เผาพนธ คนเรายอมไมเปนโจรเพราะคาของบคคลอน ไมเปนมนเพราะคาของบคคลอน บคคลอนรจกตนเองวา เปนอยางไร แมเทพเจาทงหลายกรอกบคคลนนวาเปน อยางนน กคนพวกอนยอมไมรสกตววา พวกเราทสมาคม น จกพากนยอยยบ ในหมชนพวกนน พวกใดมารสก ตววา พวกเราจกพากนไปสทใกลมจจราช ความทะเลาะ


ววาท ยอมระงบไปเพราะพวกนน บคคลผมปญญาถง จะสนทรพยกยงเปนอยได สวนบคคลถงจะมทรพยกเปน อยไมได เพราะไมไดปญญา บคคลยอมไดยนเสยงทก อยางดวยห ยอมเหนสงทงปวงดวยจกษ แตนกปราชญ ยอมไมควรละทงสงทงปวง ทไดเหนไดฟงมาแลว ผม ปญญาถงมตาด กทาเหมอนคนตาบอด ถงมหด กทา เหมอนคนหหนวก ถงมปญญา กทาเหมอนคนใบ ถง มกาลง กทาเหมอนคนทรพล แตเมอประโยชนเกดขน ถงจะนอนอยในเวลาใกลตาย กยงทาประโยชนนนได. ไดยนวา พระราชาพระองคนน ทรงเชอพวกพราหมณ แลวรบสง ใหฆาสตวบชายญ ไมทรงสอบสวนการกระทาใหถองแท ลงอาชญาผคน หลายคนทมใชโจร ดวยความสาคญผดคดวาเปนโจร และในการตดสน คดความ กทรงตดสนทาผคนทมไดเปนเจาของ ใหเปนเจาของ และทรง ตดสนทาผทเปนเจาของเดม ไมใหไดเปนเจาของ. เพราะเหตนน เพอ จะชแจงความนนกะพระราชา พระเถระจงกลาวคาถา ๖ คาถา โดยมนย เปนตนวา น ปรสส ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา น ปรสสปนธาย กมม มจจสส ปาปก ความวา ภกษไมควรทาการแนะนาสตวอน ใหซองเสพกรรมชว มการฆาและการจองจาเปนตน คอไมควรชกชวนบคคลอนใหทา. บทวา อตตนา ต น เสเวยย ความวา แมตนเองกตองไมทา กรรมชวนน. เพราะอะไร ? เพราะสตวมกรรมเปนเผาพนธ ความวา


สตวเหลานยอมเปนทายาทของกรรม เพราะฉะนน ตนเองตองไมทากรรม ชวอะไรๆเลย ทงไมชกชวนผอนใหทากรรมชวนนดวย. บทวา น ปเร วจนา โจโร ความวา ตนเองไมไดกระทาโจรกรรม จะชอวาเปนโจรเพยงถอยคาของบคคลอนนนหามได. ไมเปนมนเพราะคา ของบคคลอน กเชนกน คอมนจะเปนผมกายสมาจาร วจสมาจาร และ มโนสมาจารบรสทธดวยด ดวยเหตเพยงถอยคาของบคคลอนนนไมได เลย. กบทวา ปเร ในคาถาน ทานแสดงไวเพราะไมทาการลบวภตต. สวนอาจารยบางพวกกลาววา เมอทานควรจะกลาววา ปเรส แตแสดงไว วา ปเร เพราะทาการลบ ส อกษรเสย. บทวา อตตา จ น ยถา เวท ความวา บคคลรคน คอจตทของ แลวนนวาเปนอยางไร คอรแจง รชด ตามความเปนจรงวา เราบรสทธ หรอวาไมบรสทธ ดงน. บทวา เทวาป น ตถา วท ความวา วสทธเทพ และอปปตตเทพ ยอมรแจมชดบคคลนนวาเปนเชนนน เพราะฉะนน ตนเองและเทพเชนนน จงเปนประมาณแหงความบรสทธและความไมบรสทธ ในเพราะการรวา บรสทธ และไมบรสทธ อธบายวา สตวเหลาใดเหลาหนง ทถกความอยาก และโทสะครอบงาแลว หารแจมชดไดไม. บทวา ปเร ความวา เวนบณฑตเสย คนพวกอนนอกจากบณฑต นน คอผไมรจกกศล อกศล กรรมอนมโทษและไมมโทษ กรรมและผล แหงกรรม ความไมงดงามแหงรางกาย และความทสงขารทงหลายไมเทยง ชอวา คนพวกอนในทน. พวกเราในสมาคมนนน คอในชวโลกนจกพา


กนยบยบ คอจกพากนละเวน ไดแกไมรวา พวกเราจกพากนไปสทใกล มจจราช อน เปนสถานทสงบแลวเนอง ๆ. บทวา เย จ ตตถ วชานนต ความวา กในหมชนพวกนน พวกใด คอพวกทเปนบณฑตยอมรสกตววา พวกเราจกไปสทใกลแหงมจจราช. บทวา ตโต สมมนต เมธคา ความวา กชนพวกนน ทรจกตว แลวอยางนน ยอมปฏบตเพอสงบระงบการทะเลาะววาท คอการเบยดเบยน ผอนไดขาด ทงคนพวกอนนอกจากตนเอง ยอมไมทะเลาะววาทกน ไม เบยดเบยนกน. ทานแมทาคนทมใชเปนโจรใหเปนโจร เพราะเหตแหง ชวต ดวยการลงอาชญา ทงทาคนทเปนเจาของ ไมใหไดเปนเจาของ เบยดเบยนจนถงความเสอมทรพย เพราะความบกพรองแหงปญญา. บคคลผไมทาตามนน ชอวา ผมปญญา ถงจะสนทรพยกยงเปนอยได คอ ถงทรพยจะหมดสนไป แตกยงมปญญา สนโดษยนดดวยปจจยตามมตาม ได เลยงชวตดวยการงานทปราศจากโทษอยางเดยวน ชอวา ชวตของ บคคลผมปญญา. ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา นกปราชญทงหลาย กลาวความเปนอยดวยปญญาวา เปนชวตทประเสรฐสด. สวนบคคลผม ปญญาทราม ถงจะมทรพย กทาทรพยทเปนทฏฐธรรมและสมปรายกธรรม ใหลมเหลวไป เปนอยไมได เพราะไมไดปญญา คอจะชอวาเปนอยดวย ความเปนไปแหงถอยคามคาครหาเปนตน หามได แตกลบทาทรพยท ไดแลวใหพนาศไป แมชวตกไมสามารถจะดารงอยได เพราะคาทตนไร อบาย. ไดยนวา พระเถระไดกลาวคาถาทง ๔ คาถาเหลาน แดพระราชา


ผกาลงทรงบรรทมอย. พระราชาทรงเหนพระสบน กาลงนมสการพระ- เถระอยนนแล กทรงตนขน พอราตรลวงแลว เสดจเขาไปหาพระเถระ ทรงไหวแลว ทรงเลาถงความฝนตามทพระองคทรงเหนแลวใหฟง พระ- เถระสดบเรองความฝนนนแลว ภาษตเฉพาะคาถานนแลว จงโอวาท- พระราชาดวยคาถา ๒ คาถา มคาเรมตนวา สพพ สณาต ดงน. บรรดาบทเหลานน ดวยบทวา สพพ สณาต โสเตน ในทน หมายความวา บคคลผไมหนวกยอมไดยนเสยงทพอจะไดยนชด ทงหมด ทมาปรากฏ คอทงทเปนคาสภาษต ทงทเปนคาทพภาษตได ดวยโสต- ประสาท. บคคลผไมบอดกเหมอนกน ยอมเหนรปทงหมด คอทดและ ไมดไดดวยจกษประสาทน จดวาเปนสภาวะแหงอนทรยทงหลาย. กบรรดาบทเหลานน บทวา น จ ทฏ สต ธโร สพพ อชฌต น เปนเพยงอทาหรณเทานน ความวา นกปราชญ คอผมปญญา ไมควร ละทง สละ หรอยดถอ รปทงหมดทไดเหนมา หรอเสยงทงหมดทไดยน มาแลว. กนกปราชญพจารณาถงคณและโทษ ในรปและเสยงนนแลว ควรละทงเฉพาะสงทควรจะทง และควรยดถอสงทควรยดถอ เพราะฉะนน คนมปญญา ถงมตาด กทาเหมอนคนตาบอด คอแมจะมตาดกทาเหมอน คนตาบอด คอทาทเหมอนวามองไมเหน ในสงทเหนแลว ควรละทง แมจะมหดกเชนเดยวกน ทาเหมอนคนหหนวก คอทาทเหมอนวาไมได ยน ในสงทไดยนแลว ควรละทง. บทวา ป วาสส ยถา มโค ความวา คนมปญญา แมจะฉลาด ในถอยคา กพงทาเหมอนคนใบ ในเมอไมควรจะพด เพราะมปญญาเปน เครองพจารณา. คนมกาลง คอถงพรอมดวยกาลง กพงทาเหมอนคน


ทรพล ในเมอไมควรจะทา. ร อกษร กระทาการเชอมบท ไดแกพง ทาเหมอนคนไรความสามารถ. บทวา อถ อตเถ สมปปนเน สเยถ มตสายก ความวา เมอ ประโยชนทตนควรทาใหเกดขน คอปรากฏขน ถงจะนอนอยในเวลาใกล ตาย ไดแกแมจะอยในเวลาใกลจะตาย กยงตองพจารณาถงประโยชนนน นนแล คอไมยอมใหประโยชนนนลมเหลวไป. อกอยางหนง บทวา อถ อตเถ สมปปนเน ความวา เมอ ประโยชน คอกจทตนไมควรทาใหเกดขน คอปรากฏขน ถงจะนอนอย ในเวลาใกลตาย ไดแกแมจะนอนอยในเวลาใกลจะตายแลว กไมยอมทา สงทไมควรทานนเลย. พระราชาไดรบโอวาทจากพระเถระอยางนวา ก บณฑตไมควรทาสงทไมควรทา ดงนแลว ทรงละสงทไมควรทา ไดทรง ประกอบเฉพาะสงทควรทาเทานนแล. จบอรรถกถามหากจจายนเถรคาถาท ๑


๒. สรมตตเถรคาถา วาดวยคาถาของพระสรมตตเถระ [๓๖๗] ภกษใดไมมกโกรธ ไมผกโกรธไว ไมมมายา ไม สอเสยด ภกษนนแลเปนผคงท ดวยขอปฏบตตามทกลาว มาแลวอยางน ภกษนนยอมไมเศราโศกในโลกเบองหนา ภกษใดไมมกโกรธ ไมผกโกธรไว ไมมมายา ไมสอเสยด ภกษนนเปนผมทวารอนคมครองแลวทกเมอ ดวยขอ ปฏบตตามทกลาวแลวอยางน ภกษนน ยอมไมเศราโศก ในโลกเบองหนา ภกษใดไมนกโกรธ ไมผกโกรธ ไมม มายา ไมสอเสยด มศลงาม ดวยขอปฏบตตามทกลาว มาแลวอยางน ภกษนนยอมไมเศราโศกในโลกเบองหนา ภกษใดไมมกโกรธไมผกโกรธไว ไมมมายา ไมสอเสยด มกลยาณมตร ดวยขอปฏบตตามทกลาวมาแลวอยางน ภกษนนยอมไมเศราโศกในโลกเบองหนา ภกษใดไม มกโกรธ ไมผกโกรธไว ไมมมายา ไมสอเสยด มปญญา งาม ดวยขอปฏบตตามทกลาวมาแลวอยางน ภกษนน ยอมไมเศราโศกในโลกเบองหนา ผใดมศรทธาไมหวน ไหวในพระตถาคต ตงมนดแลว มศลอนงาม อนพระ- อรยะใครแลว สรรเสรญแลว มความเลอมใสในพระสงฆ และมความเหนตรง บณฑตทงหลายกลาวผนนวา เปน ผไมขดสน ชวตของผนนไมไรประโยชน เพราะฉะนน


นกปราชญเมอระลกถงคาสอนของพระพทธเจาทงหลาย กควรประกอบศรทธา ศล ปสาทะ และการเหนธรรม เนอง ๆ เถด. จบสรมตตเถรคาถา

อรรถกถาสรมตตเถรคาถาท ๒ คาถาของทานพระสรมตตเถระ มวา อกโกธโน ดงนเปนตน. เรองนมเหตเกดขนอยางไร ? ทานพระสรมตตเถระแมน เปนผมอธการไดบาเพญมาแลว ใน พระพทธเจาพระองคกอน ๆ ในภพนน ๆ ไดสงสมกศลซงเปนอปนสย แหงพระนพพานไว ในพทธปบาทกาลน เกดเปนลกชายของกฎมพผม ทรพยมาก ในกรงราชคฤห ไดมนามวา สรมตต. ไดยนวา มารดาของทานสรมตตนน เปนนองสาวของทานสรคตต เรองของสรคตตนน มาแลวในอรรถกถาธรรมบทนนแล. สรมตตผเปน หลานชายของทานสรคตตนน พอเจรญวยแลว ไดมความเลอมใสตอ พระศาสดา ในเพราะการทรมานชางธนบาล บรรพชาแลว บาเพญ วปสสนา ไมนานนกกบรรลพระอรหต วนหนงทานขนสอาสนะเพอ สวดพระปาฏโมกข จงนงจบพดวชนอนวจตร บอกธรรมแกภกษทงหลาย ทานเมอจะบอก และเมอจะจาแนกแสดงคณอนโอฬารยง จงกลาวคาถา๑

เหลานวา :- ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๖๗.


ภกษใดไมมกโกรธ ไมผกโกรธไว ไมมมายา ไม สอเสยด ภกษนนแล เปนผคงท ดวยขอปฏบตตามท กลาวมาแลวอยางน ภกษนนละโลกไปแลว ยอมไม เศราโศก. ภกษใดไมมกโกรธ ไมผกโกรธไว ไมมมายา ไมสอเสยด ภกษนนเปนผมทวารอนคมครองแลวทกเมอ ดวยขอปฏบตตามทกลาวมาแลวอยางน ภกษนนละโลก ไปแลว ยอมไมเศราโศก. ภกษใดไมมกโกรธ ไมผก โกรธไว ไมมมายา ไมสอเสยด มศลงาม ดวยขอปฏบต ตามทกลาวมาแลวอยางน ภกษนนละโลกไปแลว ยอม ไมเศราโศก. ภกษใดไมมกโกรธ ไมผกโกรธไว ไมม มายา ไมสอเสยด มกลยาณมตร ดวยขอปฏบตตามท กลาวมาแลวอยางน ภกษนนละโลกไปแลว ยอมไม เศราโศก. ภกษใดไมมกโกรธ ไมผกโกรธไว ไมมมายา ไมสอเสยด มปญญางาม ดวยขอปฏบตตามทกลาวมา แลวอยางน ภกษนนละโลกไปแลว ยอมไมเศราโศก. ผใดมศรทธาไมหวนไหวในพระตถาคตเจา ตงมนดแลว มศลอนงาม อนพระอรยะชอบใจ สรรเสรญแลว มความ เลอมใสในพระสงฆ และมความเหนตรง บณฑตทงหลาย กลาวผนนวา เปนคนไมขดสน ชวตของผนนไมไร ประโยชน เพราะฉะนน นกปราชญเมอระลกถงคาสงสอน ของพระพทธเจาทงหลาย กควรประกอบศรทธา ศล ความเลอมใส และการเหนธรรมเนอง ๆ เถด.


บรรดาบทเหลานน บทวา อกโกธโน ไดแก ผมปกตไมโกรธ, อธบายวา กเมอมเหตทจะใหเกดความโกรธปรากฏขน กดารงอยใน อธวาสนขนต ไมยอมใหความโกรธเกดขน. บทวา อนปนาห ไดแก ผไมผกโกรธไว, อธบายวา เพราะอาศย ความผดทคนพวกอนกระทาไว เปนผมปกตไมผกโกรธ โดยนยเปนตนวา เขาไดดาเรา ไดฆาเรา ไดชนะเรา ไดลกสงของของเรา ดงน. ชอวา ผไมมมายา เพราะมายาซงมลกษณะปกปดความสงบและ โทสะ ไมม. ชอวา ผไมสอเสยด เพราะเวนขาดจากวาจาสอเสยด. บทวา ส เว ตาทสโก ภกข ไดแก ภกษนน คอผเหนปานนน มชาตอยางนน เปนผประกอบดวยคณตามทกลาวมาแลว อธบายวา ดวย ขอปฏบตตามทกลาวมาแลวอยางน ภกษนนละโลกไปแลว ยอมไม เศราโศกในโลกหนา เพราะวาไมมเครองหมายแหงความเศราโศก. ชอวา ผมทวารอนคมครองแลว เพราะมจกษทวารเปนตน และ มกายทวารเปนตน อนคมครองรกษาปองกนแลว. บทวา กลยาณสโล ไดแก ผมศลด คอมศลอนบรสทธด. บทวา กลยาณมตโต ความวา กลยาณมตร เพราะอรรถวา มมตรดงาม ซงมลกษณะตามททานแสดงไวอยางนวา :- เปนทรก เปนทเคารพ เปนทนายกยอง กลาวแนะ นาพราสอน อดทนตอถอยคา อธบายถอยคาทลกซงได ไมชกนาเพอนไปในทางทไมควร.


บทวา กลยาณปโ ไดแก ผมปญญาด อธบายวา ธรรมดา ปญญาทไมด แมจะไมมกจรง ถงอยางนน ทานกลาวไวอยางน กดวย อานาจปญญาอนเปนเหตนาออกจากสงสาร. พระเถระครนแสดงถงสมมาปฏบต ดวยคาถาทเปนบคลาธษฐาน โดยยกเอาความไมโกรธเปนตนขนเปนประธาน ดวยอานาจการขม และ ดวยอานาจการตดเดดขาดซงกเลสมความโกรธเปนตน ในคาถานนอยาง นแลว บดน เมอจะยกเอาศรทธาทเปนโลกตระ อนตนไดสาเรจแลว เปนตนขนแสดงถงสมมาปฏบต ดวยคาถาทเปนบคลาธษฐานลวน ๆ จงกลาวคาเปนตนวา ยสส สทธา ดงน. เนอความแหงบาทคาถานนวา บคคลใดมศรทธาทมาโดยมรรค ซง เปนไปโดยนยเปนตนวา แมเพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาพระองคนน ดงน เพราะเหตนนนนแหละ จงไมหวนไหว คอไมเอนเอยงใน พระตถาคตสมมาสมพทธเจา ตงมนแลวดวยด. บณฑตพงนาบทวา อตถ มาเชอมเขาดวย. บทวา อรยกนต ไดแก อนพระอรยะทงหลายชอบใจ รกใคร เพราะไมละแมในระหวางภพ. บทวา ปสสต มวาจาประกอบความวา อนบณฑตทงหลายมพระ- พทธเจาเปนตน สรรเสรญแลว คอมความยกยอง ชมเชย. กศลนนน ม ๒ อยางคอ ศลของคฤหสถ และศลของบรรพชต. ในบรรดาศล ๒ อยางเหลานน ศลคอสกขาบท ๔ ทคฤหสถ สามารถจะรกษาได ชอวาศลของคฤหสถ. ปารสทธศล ๔ ทงหมด จน ถงศลคอสกขาบท ๑๐ ชอวาศลของบรรพชต ศลนนนแมทงหมด บณฑต


พงทราบวางาม. เพราะไมถกความวบตมความทศลขาดเปนตน ถก ตองแลว. บทวา สงเฆ ปสาโท ยสสตถ ความวา บคคลใด มความ เลอมใส คอมศรทธาไมหวนไหว ตงมนดแลวในพระอรยสงฆ โดยนย มอาทวา พระสงฆสาวกของพระผมพระภาคเจา เปนผปฏบตด ดงน. บณฑตพงนาคาวา อจโล สปปตฏ โต ไมหวนไหว ตงมนดแลว ดงน มาประกอบเขาดวย. บทวา อชภตจ ทสสน มวาจาประกอบความวา บคคลใด มความเหนแมทงสองอยาง คอความเหนวาสตวมกรรมเปนของตน และ ความเหนนามรปพรอมทงปจจย ตรง คอไมงอ ไมคด เพราะไมมความคด คอทฏฐ และเพราะไมมความคดคอกเลส บคคลนนชอวา มความ ไมหวนไหว ตงมนดแลว. บทวา อทลทโท ความวา พระอรยะทงหลาย มพระพทธเจา เปนตน กลาวผนน คอบคคลเชนนนวา เปนผไมขดสน เพราะเขา มทรพยอนหมดจดดวยดเหลานคอ ทรพยคอศรทธา ทรพยคอศล ทรพย คอสตะ ทรพยคอจาคะ และทรพยคอปญญา. บทวา อโมฆ ตสส ชวต ความวา ชวตของผนน คอผเหน ปานนน ไมไรประโยชน คอไมวางจากการบรรลถงประโยชน มประโยชน ทเปนทฏฐธรรมเปนตน ไดแกบณฑตทงหลายกลาววา มผลเทานน. บทวา ตสมา ความวา เพราะบคคลผประกอบดวยคณมศรทธา ตามทกลาวไวแลวเปนตน บณฑตเรยกวา เปนผไมขดสน มชวตไมไร ประโยชน ฉะนน ถงตวเรา กพงเปนผเชนนนบาง.


บทวา สทธจ ฯเปฯ สาสน ความวา กลบตร เมอหวนระลก ถงคาสงสอนของพระพทธเจาทงหลายทตรสไวแลว โดยนยเปนตนวา การไมการทาบาปทงปวง ดงน พงประกอบ คอพงพอกพน ศรทธา ศล เหตแหงการเหนธรรม ความหลดพน ดวยความปรารถนาดในธรรม และความเลอมใส ใหเจรญขนเถด. พระเถระเมอจะประกาศคณทมอยในตน ดวยมงแสดงธรรมแกภกษ ทงหลายอยางนน จงพยากรณพระอรหตผล. จบอรรถกถาสรมตตเถรคาถาท ๒


๓. มหาปนถกเถรคาถา วาดวยคาถาของพระมหาปนถกเถระ [๓๖๘] เมอใด เราไดเหนพระศาสดาผปลอดภยเปนครงแรก เมอนนความสลดใจไดเกดมแกเรา เพราะไดเหนพระ- ศาสดาผอดมบรษ ผใดนอบนอมพระศาสดาผทรงสร ท พระบาทดวยมอทงสอง ผนนพงทาพระศาสดาใหทรงยนด โปรดปราน ครงนนเราไดละทงบตร ภรรยา ทรพย และธญญาหาร ปลงผมและหนวดออกบวชเปนบรรพชต เปนผถงพรอมดวยสกขาสาชพ สารวมดแลวในอนทรย ทงหลาย ถวายบงคมพระสมมาสมพทธเจา เปนผไม พายแพตอมาร ครงนน ความตงใจปรารถนาสาเรจแกเรา เราไมไดนงอยเปลาแมเพยงครเดยว ในเมอยงถอนลกศร คอตณหาขนไมได ขอจงดความเพยร ความบากบน ของเราผอยดวยความตงใจอยางนน เราไดบรรลวชชา ๓ คาสงสอนของพระพทธเจาเราไดทาเสรจแลว เราระลก ชาตกอน ๆ ได ไดชาระทพยจกษหมดจดแลว เปน พระอรหนต ผควรแกทกษณา หลดพนแลว ไมมอปธ ตอเมอราตรสนไปแลว พระอาทตยอทยขนมา เราทา ตณหาทงปวงใหเหอดแหงไป จงเขาไปสภายในกฎโดย บลลงก. จบมหาปนถกเถรคาถา


พระเถระ ๓ องค ไดกลาวคาถาไวในอฏฐกนบาตองคละ ๘ คาถา รวมเปน ๒๔ คาถา คอ ๑.พระมหากจจายนเถระ ๒.พระสรมตตเถระ ๓.พระมหาปนถกเถระ. จบอฏฐกนบาต

อรรถกถามหาปนถกเถรคาถาท ๓ มคาถา ของทานพระมหาปนถกเถระวา ยทา ปมมททกข ดงนเปนตน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร. ไดยนวา ในกาลแหงพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา ปทมตตระ ทานมหาปนถกน เปนกฎมพ สมบรณดวยทรพยสมบต ในหงสวดนคร วนหนงกาลงฟงธรรมในสานกพระศาสดา เหนพระศาสดากาลงตงภกษ รปหนง ไวในตาแหนงเปนผเลศกวาภกษทงหลายผฉลาดในการเปลยน แปลงทางสญญา แมตนเองกปรารถนาตาแหนงนน จงบาเพญมหาทาน ใหเปนไปตลอด ๗ วน แกภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประธานแลว ตง ความปรารถนาวา ขาแตพระองคผเจรญ ในทสด ๗ วนแตวนนไป พระองคทรงแตงตงภกษใดไวในตาแหนงเอตทคคะวา ภกษนเปนผเลศ กวาภกษทงหลายผฉลาดในการเปลยนแปลงทางสญญา ในศาสนาของเรา ดงน ขอดวยพลงแหงกศลกรรมทสงสมไวน แมขาพระองคกพงเปน ผเลศในศาสนาของพระพทธเจาพระองคหนง ในอนาคตกาล เหมอน ภกษนนเถด. ฝายนองชายของทานกฎมพนน บาเพญกศลกรรมสงสมไวใน พระผมพระภาคเจาเหมอนอยางนนนนแหละ แลวตงปณธานไว โดยนย


ดงกลาวแลวนนแล คอดวยองค ๒ ไดแกการนรมตรางกายทสาเรจดวย ใจ และความเปนผฉลาดในการเปลยนแปลงทางใจ. พระผมพระภาคเจา ทรงเหนวาความปรารถนาของตนทงสองจะสาเรจโดยไมมอนตราย จงทรง พยากรณวา ในอนาคตกาล ในทสดแหงแสนกป ในศาสนาของพระ- สมมาสมพทธเจาพระนามวาโคดม ความปรารถนาของพวกเธอจกสาเรจ. คนทงสองนน บาเพญบญเปนอนมากในอตภาพนนจนตลอดชวต จตจากอตภาพนน กพากนไปบงเกดในเทวโลก. ในคนสองคนนนทาน ไมไดกลาวถงกลยาณธรรม ทมหาปนถกกระทาไวในระหวางเลย. ฝายจฬปนถก บวชในศาสนาของพระผมพระภาคเจา ทรงพระ- นามวากสสปะ ทาโอทาตกสณตลอด ๒๐,๐๐๐ ปแลว บงเกดในเทวบร. สวนในอปทาน มาแลววา ในกาลแหงพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา ปทมตตระ จฬปนถกเปนดาบสอยในหมวนตประเทศ พบพระผมพระ- ภาคเจาในทนนแลว ไดทาการบชาดวยฉตรดอกไม. เมอคนสองคนนน ทองเทยวอยในเทวดาและมนษยนนแล แสนกปลวงไป. ตอมาพระศาสดา ของพวกเรา บรรลอภสมมาสมโพธญาณแลว ทรงยงพระธรรมจกร อนบวรใหเปนไป ทรงอาศยกรงราชคฤห ประทบอยในพระเวฬวน- มหาวหาร. กสมยนน ลกสาวของทานธนเศรษฐในกรงราชคฤห ลกลอบได กนกบทาสของตน กลวพวกญาต จงถอเอาทรพยทพอเปนสาระตดมอ หนไปกบทาสคนนน อยกนในทอน อาศยการอยรวมกนนน จงตงครรภ พอครรภแกเตมท คดวาเราจกไปตลอดยงเรอนของญาต แลวกเดนไป คลอดบตรในระหวางทางนนเอง ถกสามตามใหกลบแลว กอยในททตน


อยกอน ไดทาการตงชอบตรวา ปนถก เพราะเกดในหนทาง. ในเวลา ทนางยอนกลบมา กลบไปอยนน อาศยเหตนนนนแล จงไดตงครรภขน เปนครงทสอง พอครรภแกเตมท กคลอดบตรในระหวางหนทาง โดย นยดงกลาวแลวในตอนตนเหมอนกน ถกสามตามใหกลบแลว ตงชอ ลกชายคนโตวา มหาปนถก ตงชอลกชายคนเลกวา จฬปนถก อยในท ทเคยอยแลวนนแล. เมอเดกทงสองเจรญวยโดยลาดบ ถกเดกทงสองคน นนรบเราอยวา แม ! บอกตระกลคณตาคณยายแกพวกผมบางเถด จงสง เดกทงสองคนไปหามารดาบดา. จาเดมแตกาลนนมา เดกทงสองคน กเจรญวย ในเรอนของทานธนเศรษฐ. ในเดกทงสองคนนน จฬปนถก ยงเปนเดกเลกนก สวนมหาปนถก ไปสสานกของพระผมพระภาคเจากบคณตาแลว เหนพระศาสดาแลว พรอมกบการเหนกไดเกดศรทธา ฟงธรรมแลว เพราะคาทตนสมบรณ ดวยอปนสย เปนผมความประสงคจะบรรพชา จงบอกลาทานตา. ทานตา นนกราบทลเนอความนนแดพระศาสดาแลว กใหเขาบรรพชา. เขา บรรพชาแลว เลาเรยนพระพทธพจนไดเปนจานวนมาก พอมอายครบ ๒๐ ป อปสมบทแลว ทามนสการโดยอบายอนแยบคายโดยพเศษ เปน ผไดอรปฌาน ๔ ออกจากอรปฌาน ๔ นนแลว กพยายามยกจตขนส วปสสนาแลวบรรลพระอรหต. เพราะเหตนน ทานจงเปนเลศกวาภกษ ทงหลายผฉลาดในการเปลยนแปลงทางสญญา ทานยบยงอยดวยความสข อนเกดแตฌาน และความสขอนเกดแตผล. วนหนงจงพจารณาถงขอปฏบต ของตน อาศยขอปฏบตทคนไดบรรลแลว ไดเกดโสมนส เมอจะบนลอ สหนาท จงกลาวคาถา๑เหลานนวา ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๖๘.


เมอใด เราไดเหนพระศาสดาผปลอดภยเปนครงแรก เมอนนความสลดใจไดเกดมแกเรา เพราะไดเหนพระ- ศาสดาผอดมบรษ ผใดนอบนอมพระศาสดาผทรงสร ท พระบาทดวยมอทงสอง ผนนพงทาพระศาสดาใหทรง ยนดโปรดปราน ครงนนเราไดละทงบตร ภรรยา ทรพย และธญญาหาร ปลงผมและหนวดออกบวชเปนบรรพชต เปนผถงพรอมดวยสกขาสาชพ สารวมดแลวในอนทรย ทงหลาย ถวายบงคมพระสมมาสมพทธเจา เปนผไม พายแพตอมาร ครงนนความตงใจปรารถนาสาเรจแกเรา เราไมไดนงอยเปลาแมเพยงครเดยว ในเมอยงถอนลกศร คอตณหาขนไมได ขอจงดความเพยร ความบากบน ของเราผอยดวยความตงใจอยางนน เราไดบรรลวชชา ๓ คาสงสอนของพระพทธเจาเราไดทาเสรจแลว เราระลก ชาตกอน ๆ ได ไดชาระทพยจกษหมดจดแลว เปน พระอรหนตผควรแกทกษณา หลดพนแลว ไมมอปธ ตอเมอราตรสนไปแลว พระอาทตยอทยขนมา เราทา ตณหาทงปวงใหเหอดแหงไป จงเขาไปสภายในกฎโดย บลลงก. บรรดาบทเหลานน บทวา ยทา แปลวา ในกาลใด. บทวา ปม แปลวา ตงแตครงแรก. บทวา อททกข แปลวา ไดเหนแลว. บทวา สตถาร ไดแก พระผมพระภาคเจา.


บทวา อกโตภย แปลวา ผไมมภย. กเนอความในขอนน ม ดงตอไปน :- ในเวลาทเราไปพรอมกบคณตาของเราไดเหนเปนครงแรก ซงพระสมมาสมพทธเจา พระองคผชอวา สตถา เพราะทรงพราสอน เวไนยสตว ดวยทฏฐธรรมกตถประโยชน สมปรายกตถประโยชน และ ปรมตถประโยชน ตามสมควร พระองคผไมมภย มความแกลวกลาดวย เวสารชญาณ พระองคชอวาเปนผปลอดภย เพราะไมมภยแมในทไหน ๆ เพราะเหตแหงภยทงหมด พระองคละไดแลว ทควงไมมหาโพธนนแล, เพราะไดเหนพระศาสดานน ผอดมบรษ คอผเปนบคคลชนยอดในโลก พรอมทงเทวโลก เพราะเหตแหงการเหนนน คอเพราะการเหนนน ภายหลงความสลดใจจงไดเกดมแกเราวา ตลอดกาลมประมาณเทาน เรา ไมไดโอกาสเพอจะเหนพระศาสดา และเพอจะไดฟงธรรมเลย คอมญาณ พรอมดวยโอตตปปะบงเกดขนแลว. กเรามความสลดใจเกดขนแลว จงได คดอยางน เพราะเหตนน พระเถระจงแสดงดวยคาถาวา สร หตเถห ดงนเปนตน. เนอความแหงบาทคาถานน มดงตอไปน :- บคคลใดคอบรษผ ตองการดวยความเจรญคดวา เราจกเปนผอปฏฐากอยในสานกของพระองค ดงนแลว ใชมอบบนวดพระบาทนอบนอม คอพงนารางกายมสรเขาไป ไวบนทนอน บรษผอาภพนน ตอเหนปานนน จะใหพระศาสดา คอพระสมมาสมพทธเจา พระองคผเชนนนทรงยนดแลว คอใหไดเพยง ใน ๙ ขณะนแลว พงใหโปรดปราน ขอนนพงผดหวง เพราะบรษ นนไมทาตามพระโอวาท อธบายวา สวนขาพเจาไมไดทาอยางนน


เลย, ดวยเหตนน พระเถระจงกลาววา ตทาห ฯเปฯ อนคารย ดงน เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา ฉฑฑย แปลวา เราละแลว. บาลวา ฉฑฑย ดงนกม. ถามวา พระเถระน ไมไดเคยมภรรยาครอบครองมา บวช (แตเลก ๆ) แลว มใชหรอ เพราะเหตไร ทานจงไดกลาววา เรา ละทงบตรและภรรยาเลา ? ตอบวา เปรยบเหมอนบรษ ตดตนไมทยง ไมเกดผล เมอตดแลว ยอมชอวาเปนผเสอมจากผลทไดแลวจากตนไม นนฉนใด คาอปมาเปนเครองยงอปไมยใหถงพรอมน บณฑตกพงทราบ ฉนนน. บทวา สกขาสาชวสมาปนโน ความวา ในททภกษทงหลายเปน อยรวมกน มชวตอยางเดยวกน มความประพฤตเสมอกน ดวยอธศลสกขา ดวยเหตนน ภกษนน จงเปนผประกอบพรอมดวยสาชพ คอสกขาบท ทพระผมพระภาคเจาทรงบญญตไวแลว เปนผพรงพรอมดวยความเปน ภกษ ทาสกขาใหบรบรณ และเปนผไมยอมกาวลวงสาชพ ชอวาเปนผ ทาสกขาและสาชพทงสองนนใหถงพรอม. ดวยเหตนน พระเถระจงแสดง ถงความตงมนในศลคอพระปาตโมกข อนหมดจดดวยด. บทวา อนทรเยส สสวโต ความวา เปนผสารวมแลวดวยด ใน อนทรยทงหลายทมใจเปนท ๖ คอผมจกษทวารเปนตน อนปดดแลว ดวยบานประตคอสต ดวยอานาจการหามความเปนไป แหงกเลสมอภชฌา เปนตน ทจะมาปรากฏในอารมณมรปารมณเปนตน. ดวยอาการอยางน เมอวาโดยเนอความ แมศลทนอกไปจากน กเปน อนพระเถระไดแสดงไวแลวทเดยว ดวยการแสดงความถงพรอมแหงศล


คอปาฏโมกขสงวรและอนทรยสงวร เพราะเหตนน พระเถระครนแสดง ความถงพรอมแหงจตปารสทธศลของตนแลว จงกลาวถงภาวนานโยค ในพทธานสสต ดวยคาเปนตนวา นมสสมาโน สมพทธ น. บทวา วหาส อปราชโต ความวา เราเปนผไมพายแพตอมาร มกเลสมารเปนตนอย, คอไมถกมารมกเลสมารเปนตนเหลานน ครอบงาได จนไดบรรลถงพระอรหต ไดแก โดยทแท เราครอบงากเลสมารเปนตน เหลานนนนแลอย. บทวา ตโต ความวา เพราะเปนผมศลหมดจดดวยด เลอมใสยง ในพระศาสดา ดารงอยในขอปฏบตเพอครอบงากเลส. บทวา ปณธ ไดแก ปณธาน ความตงใจแนวแน, หรอเพราะ มความปรารถนาทตงใจจรง. บทวา อาส คอ อโหส แปลวา ไดมแลว. บทวา เจตโส อภปตถโต ไดแก ความปรารถนาทางใจของเรา. เพอจะหลกเลยงคาถามวา กความปรารถนานน เปนเชนไร ? ทานจง กลาววา เราไมไดนงอยเปลาแมเพยงครเดยว ในเมอยงถอนลกศรคอ ตณหาขนไมได ความวา ความปรารถนาทตงใจจรง ไดมแกเราอยางนวา เราไมพงนง คอไมพงสาเรจการนงอยเปลา แมเพยงครเดยว ในเมอยง ถอนลกศรคอตณหาขนไมไดจากหวใจของเรา ดวยแหนบคออรหตมรรค. กพระเถระอธษฐานจตอยางนแลว เรมเจรญภาวนา ใหราตร ลวงไปดวยการยนและการจงกรมเทานน ออกจากรปสมาบตแลว เรมตง วปสสนา โดยมองคฌานเปนประธานแลว กทาใหแจงไดซงพระอรหต.


ดวยเหตนน ทานจงกลาววา ตสส เม ดงนเปนตน . บทวา นรปธ ไดแก ไมมอปธ เพราะไมมอปธกเลสเปนตน. บทวา รตยาววสาเน ไดแก ในเมอสวนแหงราตรสนไปแลว คอ เมอราตรสวางแลว. บทวา สรยคคมน ปต ไดแก ทาการขนไปแหงพระอาทตย ใหเปนลกษณะ. บทวา สพพ ตณห ไดแก ทากระแสแหงตณหาทงหมด อนตาง โดยประเภทมกามตณหาเปนตน ใหแหง คอใหแหงเหอดไปดวยพระ- อรหตมรรคได กเพราะทานมนคงตอคาปฏญาณวา เราไมไดนงอยเปลา ในเมอยงถอนลกศรคอตณหาขนไมได. บทวา ปลลงเกน อปาวส ความวา เรานงคบงลงก. คาทเหลอ มเนอความงายทงนน. จบอรรถกถามหาปนถกเถรคาถา จบปรมตถทปน อรรถกถาเถรคาถา อฏฐกนบาต


เถรคาถา นวกนบาต ๑. ภตเถรคาถา วาดวยคาถาของพระภตเถระ [๓๖๙] เมอใด บณฑตกาหนดรทกขในเบญจขนธทปถชน ทงหลายไมรแจงวา ความแกและความตาย นเปนทกข แลวจมอย เปนผมสตเพงพนจอย เมอนนยอมไมประ- สบความยนดในเบญจขนธนน ยงไปกวาความยนดใน วปสสนาและในมรรคผล เมอใด บณฑตละตณหาอน นาทกขมาให ซานไปในอารมณตาง ๆ นามาซงทกข อนเกดเพราะความตอเนองแหงธรรมเปนเครองเนนชา เปนผมสตเพงพนจอย เมอนน ยอมไมประสบความยนด ยงไปกวาการพจารณาธรรมนน เมอใด บณฑตถกตองทาง อนสงสดเปนทางปลอดโปรง ใหถงอรยมรรคอนประกอบ ดวยองค ๘ อนเปนทชาระกเลสทงปวง ดวยปญญา มสต เพงพนจอย เมอนน ยอมไมไดประสบความยนดยงไป กวาการเพงพจารณานน เมอใด บณฑตเจรญสนตบทอน ไมทาใหเศราโศก ปราศจากธลอนปจจยอะไร ๆ ปรงแตง ไมได ใหหมดจดจากกเลสทงปวง เปนเครองตดกเลส เครองผกพนคอสงโยชน เมอนน ยอมไมไดประสบ ความยนดยงไปกวาการเจรญสนตบทนน เมอใด กลอง คอเมฆอนเกลอนกลนดวยสายฝน ยอมคารนรองอยใน


นภากาศ อนเปนทางไปแหงฝงนกอยโดยรอบ และภกษ ไปเพงพจารณาธรรมอยทเงอมเขา เมอนน ยอมไมได ประสบควานยนดอยางอน ยงไปกวาการเพงธรรมนน เมอใด บณฑตมจตเบกบาน นงเพงพจารณาธรรมอยทฝง แมนาทงหลาย อนดารดาษไปดวยดอกโกสม และดอก มะลทเกดในปา อนวจตรงดงาม ยอมไมไดประสบความ ยนดอยางอน ยงไปกวาการนงเพงพจารณาธรรมนน เมอใด มฝนฟารองในเวลาราตร ฝงสตวทมเขยวกพากน ยนดอยในปาใหญ และภกษไปเพงพจารณาธรรมอยท เงอมเขา เมอนน ยอมไมประสบความยนดอยางอน ยง ไปกวาการพจารณาธรรมนน เมอใด ภกษกาจดวตกทง- หลายของตน เขาไปสถาภายในภเขา ปราศจากความ กระวนกระวายใจ ปราศจากกเลสอนตรงใจ เพงพจารณา ธรรมอย เมอนน ยอมไมไดประสบความยนดอยางอน ยงไปกวาการพจารณาธรรมนน เมอใด ภกษมความสข ยงมลทนกเลส อนตรงจตและความโศกใหพนาศ ไมม กลอนประต คออวชชา ไมมปา คอตณหา ปราศจาก ลกศร คอกเลส เปนผทาอาสวะทงปวงใหสนไป เพง- พจารณาธรรมอย เมอนน ยอมไมไดประสบวามยนด อยางอน ยงไปกวาการเพงพจารณาธรรมนน.


พระภตเถระผเหนธรรมโดยถองแท เปนผเดยวดจนอแรด ไดภาษตคาถา ๙ คาถานไวในนวกนบาต ฉะนแล. จบภตเถรคาถา จบนวกนบาต

อรรถกถานวกนบาต

อรรถกถาภตเถรคาถาท ๑ ในนวกนบาต มคาถาของทานพระภตเถระ เรมตนวา ยทาทกข ดงน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร ? ทานพระภตะแมน เปนผมอธการไดบาเพญมาแลวในพระพทธเจา พระองคกอน ๆ ในภพนน ๆ ไดสงสมบญซงเปนอปนสยแหงพระนพพาน ไวในกาลแหงพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา สทธตถะ เกดในตระกล พราหมณไดนามวา เสนะ พอรเดยงสาแลว วนหนง พบพระศาสดา มใจ เลอมใส จงชมเชยดวยคาถา ๔ คาถา มนยเปนตนวา อสภ ปวร ดงน. ดวยบญกรรมนน ทานจงทองเทยวไปในเทวโลกและมนษยโลก ในพทธปบาทกาลน บงเกดเปนลกชายของเศรษฐ ผมทรพยสมบตมาก ในบานใกลประตนครสาเกต. ไดยนวา ทานเศรษฐนนมเดก ๆ เกดขน แลวหลายคน หากแตถกยกษตนหนง จบกนเสย เพราะผกใจอาฆาตไว. แตสาหรบเดกคนน พวกภตพากนยดถอการรกษาไวได กเพราะความท เดกน เปนผเกดในชาตสดทาย.


ฝายยกษไปสทบารงของทาวเวสวณแลวกไมไดไปอกเลย. กใน วนตงชอ พวกญาตทงหลายไดพากนตงชอเดกคนนวา ภตะ เพราะเมอ ตงชออยางนแลว พวกอมนษยจะอนเคราะหบรหารคมครอง. กดวยผลบญ ของตนเอง เดกนนจงไมมอนตราย เจรญวยแลว คาวาปราสาท ๓ หลง ไดมแลว ดงนเปนตนทงหมด พงทราบราวกะการระบถงสมบตของ กลบตรผทรงยศนน. เดกนนรเดยงสาแลว เมอพระศาสดาประทบอยในพระนครสาเกต เขาพรอมกบพวกอบาสกพากนไปยงวหาร ฟงธรรมในสานกของพระ- ศาสดาแลวไดเกดมศรทธา บวชแลวอยในถาใกลฝงแมนาชอวา อชกรณ เรมเจรญวปสสนา ไมนานนกกบรรลพระอรหต. ดวยเหตนน ทานจง กลาวไวในอปทาน๑วา :- ผไดเหนพระสมมาสมพทธเจา ผองอาจ ผประเสรฐ ผแกลวกลา ผแสวงหาคณใหญ ทรงชนะวเศษ มพระ- ฉววรรณดงทองคาแลว ใครจะไมเลอมใสเลา ผเหน พระฌานของพระพทธเจา อนเปรยบเหมอนภเขาหมวนต อนประมาณไมได ดงสาครอนขามไดยากแลว ใครจะ ไมเลอมใสเลา ผเหนศลของพระพทธเจา ซงเปรยบ เหมอนแผนดนอนประมาณไมได ดจมาลยประดบศรษะ อนงดงาม ฉะนนแลว ใครจะไมเลอมใสเลา ผเหน พระญาณของพระพทธเจา ซงเปรยบดจอากาศอนไม กาเรบ ดจอากาศอนนบไมได ฉะนนแลว ใครจะไม ๑. ข. อ. ๓๒/ขอ ๖๖.


เลอมใสเลา พราหมณชอวาเสนะ ไดสรรเสรญพระ- พทธเจา ผประเสรฐสด พระนามวาสทธตถะ ผไมทรง พายแพอะไร ดวยคาถา ๔ คาถานแลว ไมไดเขาถง ทคตเลยตลอด ๙๘ กป เราไดเสวยสมบตอนดงามมใช นอย ในสคตทงหลาย ในกปท ๙๔ แตกปน เราสรร- เสรญพระพทธเจา ผนาของโลกแลว ไมรจกทคตเลย นเปนผลแหงการสรรเสรญ ในกปท ๑๔ แตกปนไดม พระเจาจกรพรรด ๔ พระองคผสงศกด ทรงสมบรณดวย รตนะ ๗ ประการ มหมพลมาก, กเลสทงหลายของเรา ถกเผาไหมไปแลว . . .ฯ ล ฯ . . . พระพทธศาสนาเราได ทาเสรจแลว ดงน. กพระเถระครนบรรลพระอรหตแลว สมยตอมา เมอจะทาการ อนเคราะหหมญาต จงไปยงพระนครสาเกต ไดรบการบารงจากพวกญาต ๒-๓ วน กไปอยในปาไมอญชนแลว มความประสงคจะไปสททตนเคย อยแลวนนแลอก จงแสดงอาการวาจะไป. พวกญาตจงพากนออนวอน พระเถระวา นมนตอยในทนแหละเจาขา, ตวทานเองกจกไมลาบาก, ถง พวกผมกจกไดเจรญบญเพมขน. พระเถระเมอจะประกาศการยนดยงในความสงดและความอยผาสก สบายในปานนของตน จงกลาวคาถาทงหลายเหลานวา :- เมอใด บณฑตกาหนดรทกขในเบญจขนธทปถชนทง หลายไมรแจงวา ความแกและความตาย นเปนทกข แลว ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๖๙.


จมอย เปนผมสตเพงพนจอย เมอนน ยอมไมประสบความ ยนดในเบญจขนธนน ยงไปกวาความยนดในวปสสนา และในมรรคผล เมอใด บณฑตละตณหาอนนาทกขมา ให ซานไปในอารมณตาง ๆ นามาซงทกขอนเกดเพราะ ความตอเนองแหงธรรมเปนเครองเนนชา เปนผมสต เพงพนจอย เมอนน ยอมไมประสบความยนด ยงไป กวาการพจารณาธรรมนน เมอใด บณฑตถกตองทางอน สงสด เปนทางปลอดโปรง ใหถงองค ๒ และองค ๔ เปนทชาระกเลสทงปวงดวยปญญา มสตเพงพนจอย เมอ นน ยอมไมไดประสบความยนดยงไปกวาการเพงพจารณา นน เมอใด บณฑตเจรญสนตบทอนไมทาใหเศราโศก ปราศจากธล อนปจจยอะไร ๆ ปรงแตงไมได ใหหมดจด จากกเลสทงปวง เปนเครองตดกเลสเครองผกพน คอ สงโยชน เมอนน ยอมไมไดประสบความยนดยงไปกวา การเจรญสนตบทนน เมอใด กลองคอเมฆอนเกลอนกลน ดวยสายฝน ยอมคารนรองอยบนนภากาศ อนเปนทาง ไปแหงฝงนกอยโดยรอบ และภกษไปเพงพจารณาธรรม อยทเงอมเขา เมอนน ยอมไมไดประสบความยนดอยาง อน ยงไปกวาการเพงธรรมนน เมอใด บณฑตมจต เบกบาน นงเพงพจารณาธรรมอยฝงแมนาทงหลาย อนดารดาษไปดวยดอกโกสม และดอกมะลทเกดในปา อนวจตรงดงาม ยอมไมไดประสบความยนดอยางอน


ยงไปกวาการนงเพงพจารณาธรรมนน เมอใด มฝนฟา รองในเวลาราตร ฝงสตวทมเขยวกพากนยนดอยในปา ใหญ และภกษไปเพงพจารณาธรรมอยทเงอมเขา เมอ นน ยอมไมประสบความยนดอยางอน ยงไปกวาการ พจารณาธรรมนน เมอใด ภกษกาจดวตกทงหลายของตน เขาไปสถาภายในภเขา ปราศจากความกระวนกระวายใจ ปราศจากกเลสอนตรงใจเพงพจารณาธรรมอย เมอนน ยอมไมไดประสบความยนดอยางอน ยงไปกวาการ พจารณาธรรมนน เมอใด ภกษมความสข ยงมลทน กเลสอนครงจตและความเศราโศกใหพนาศ ไมมกลอน ประตคออวชชา ไมมปา คอตณหา ปราศจากลกศร คอ กเลส เปนผทาอาสวะทงปวงใหสนไป เพงพจารณา ธรรมอย เมอนน ยอมไมไดประสบความยนดอยางอน ยงไปกวาการเพงพจารณาธรรมนน. บรรดาคาถาเหลานน บณฑตพงทราบการพรรณนาเนอความแหง คาถาแรก ซงมวาจาประกอบความเฉพาะบททเปนประธานดงตอไปน :- ความแกรอบแหงขนธทงหลายชอวา ชรา. ความแตก (แหงขนธทงหลาย) ชอวา มรณะ. กธรรมดาทมความแกและความตาย ในทนทานสงเคราะห มงถงชราและมรณะ. ในกาลใด บณฑตคอภกษในศาสนาน กาหนดรทกขนน ดวย มรรคปญญา ทสมปยตดวยวปสสนาปญญาวา สงนเปนทกข, สงม ประมารเทาน เปนทกข ไมมสงอนทยงไปกวาทกขน ดงน ในอปาทาน


เบญจขนธ ทปถชนทงหลายไมรแจง คอไมรตามความเปนจรงวา ความ แกและความตายนเปนทกข ดงนแลว จมอย คอผกพนแนบแนน เปน ผมสต คอมสมปชญญะเพงพนจอย ดวยลกขณปนชฌาน. เมอนน ยอมไมประสบ คอไมได ความยนดยงไปกวา คอสงสด กวาความยนดในวปสสนา และความยนดในมรรคและผล. ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา :- ในกาลใด ๆ ภกษพจารณาความเกดขนและความ เสอมไป แหงขนธทงหลาย ในกาลนน ๆ เธอยอมได ปตปราโมทย ขอนนเปนอมตะของบณฑตผรทงหลาย โสดาปตตผลประเสรฐกวาความเปนพระเจาจกรพรรด ผ เปนเอกราชในแผนดน กวาการไปสวรรค และกวาความ เปนใหญ ในโลกทงปวง. พระเถระครน แสดงถงราตรทสงด โดยมงถงการรชดดวยการหยงร อยางนแลว บดน เพอจะแสดงถงขอนน โดยมงถงการละเปนตนไป จงกลาวคาถา ๓ คาถามคาถาท ๒ เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา ทกขสสาวหน ไดแก เปนไปเพอ ความทกขในเบองหนา อธบายวา เผลดผลเปนทกข บทวา วสตตก คอ ตณหา. กตณหานน ทานเรยกวา วสตตกา เพราะอรรถวา แผซานไป, เพราะอรรถวา กวางขวาง, เพราะอรรถวา หลงไหลไปทว เพราะอรรถวา ไมอาจหาญ, เพราะอรรถวา นาไปสสง มพษ. เพราะอรรถวา หลอกลวง. เพราะอรรถวา มรากเปนพษ, เพราะอรรถวา มผลเปนพษ, เพราะอรรถวา บรโภคเปนพษ, กอก


อยางหนง ตณหานน ทกวางขวางใหญโต ทานเรยกวาวสตตกา เพราะ อรรถวา แพรกระจายไป ในรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธรรมะ ตระกล และหมคณะ. บทวา ปปจสงฆาตทขาธราหน ความวา ชอวา ปปญจะ เพราะ อรรถวา ทาความสบตอแหงสตวในสงสารใหชกชา คอใหยดยาว ไดแก ราคะเปนตน และไดแกมานะเปนตน. ปปญจธรรมทงหลายเหลานนนน แล ชอวา สงฆาตา เพราะอรรถวา รวบรวมทกขทเกดขนไว, และ ชอวาทกข เพราะมสภาวะกระวนกระวายและเรารอน เหตนน จงชอวา ปปญจสงฆาตทขาธวาหน เพราะนามาเฉพาะ คอ เพราะเกดความทกขท รวบรวมไวซงธรรมเครองเนนชา. บทวา ตณห ปหนตวาน ไดแก ตด ไดเดดขาดซงตณหานน ดวยอรยมรรค. บทวา สว ไดแก เกษม, อธบายวา ดวยการตดไดเดดขาดซง กเลสทงหลาย อนเปนตวทาความไมปลอดโปรงให บณฑตเหลานนจงไม เดอดรอน. ทางอนประกอบดวยองค ๘ ดวยอานาจแหงสมมาทฏฐเปนตน ชอวา เทวจตรงคคามน เพราะอรรถวา ใหพระอรยะทงหลายถงพระนพพาน กในคาถาม พงเหนวา ทานทาการลบวภตตเสย กเพอสะดวกแกรปคาถา. ชอวา มคคตตม เพราะเปนทางสงสด ในบรรดาทางทงหมดม ทางทเกดขนแหงรปเปนตน. ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจา จงตรส วา มรรคมองค ๘ ประเสรฐกวาทางทงหลาย เปนตน. ชอวา สพพ- กเลสโสธน เพราะชาระสตวทงหลายใหสะอาดจากมลทนคอกเลสทงปวง.


บทวา ปาย ปสสตวา ไดแก เขาถงแลว ดวยอานาจการ รเฉพาะภาวนา โดยปฏเวธปญญา. ชอวา อโสก เพราะความเศราโศกในทนไมม เพราะเหตแหง ความเศราโศกไมม และเพราะเหตทบคคลไมมความเศราโศก. ชอวา วรช เพราะธลมราคะเปนตนไปปราศแลวอยางนน. ชอวา อสงขต เพราะอนปจจยอะไร ๆ ปรงแตงไมได. ชอวา สนต ปท เพราะสงบระงบกเลสทงปวง และทกขทงปวง ได และเพราะพงบรรลคอเวนจากการถกเบยดเบยนในสงสารทกข. ชอวา สพพกเลสโสธน เพราะมการชาระสนดานของสตวให สะอาดจากมลทนคอกเลสทงปวงเปนเครองหมาย. บทวา ภาเวต ความวา ยอมบรรล ดวยอานาจสจฉกรยาภสมย. กเมอบคคลนน ปรารภพระนพพานมากครงแลว ยงสจฉกรยาสมยใหเปน ไป เมออารมณทจะพงยดหนวงคณวเศษทจะไดมอย จงยกขนกลาวอยาง น. ชอวา สญโญชนพนธนจฉทะ เพราะตดเครองผกพนทงหลาย คอ สงโยชนได. จรงอย ในทน ทานใชเครองหมาย โดยความเปนกตตวาจก เหมอนสจจะทงหลาย ททาความเปนอรยะ. ทานเรยกวา อรยสจ ฉะนน มวาจาประกอบความวา ในคาถาน ในเวลาทเจรญสนตบท ยอมไมได ประสบความยนดทยงไปกวาการเจรญสนตบทนน เหมอนมวาจาประกอบ ความวา ในคาถากอน ๆ ในเวลาทเพงพนจ ยอมไมไดประสบความ ยนดยงไปกวาการเพงพจารณานนฉะนน.


พระเถระ ครนนอมนาตนใหเขาไปดวยคาถา ๔ คาถาอยางนแลว จงพยากรณความเปนพระอรหนต โดยระบถงการตรสรสจจะ ๔ ประการ บดน เมอจะแสดงถงความผาสกแหงสถานททตนอยแลว โดยความสงด เงยบ จงกลาวคาถาทงหลาย มคาถาเรมตนวา ยทา นเภ ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา นเภ ไดแก ในอากาศ. กลองคอเมฆ ชอวา เมฆทนทภ เพราะมเสยงนมนวล กงวาน และกกกอง. ชอวา ธารากลา เพราะเกลอนกลน ดวยสายนาทไหลมาจากทกทศ มวาจาประกอบความวา ในนภากาศ อนชอวาเปนทางไปแหงฝงนก เพราะเปนทางไปแหงฝงนกเหลาปกษ. บทวา ตโต โยค ฌานรตโต แปลวา กวาความยนดในการเพง. บทวา กสมากลาน ไดแก ดารดาษดวยดอกโกสมทหลนแลว จากตน. บทวา วจตตสาเนยยวฏสกาน ความวา ชอวา ดอกมะลปา เพราะเกดในปา แมนามพวงมาลยดอกมะลปาอนวจตร ชอวา วจตตวา- เนยยวฏสกา อธบายวา แมนามพวงมาลยดอกไมปานานาชนด. ชอวา ผมใจเบกบาน เพราะเขามใจด ดวยอานาจอตรมนสธรรมเพงอย. บทวา นสเถ ไดแก ในเวลาราตร. บทวา รหตมห ไดแก ในทสงดเงยบ ปราศจากความเบยดเสยดแหงหมชน. บทวา เทเว ไดแก เมฆ. บทวา คฬนตมห ไดแก มสายนาฝน หลงไหล ตกลง. บทวา ทา โน ไดแก ฝงสตวทเปนปฏปกษ มราชสหและ เสอโครงเปนตน. จรงอย สตวเหลานน มเขยวเปนอาวธ ทานจงเรยกวา


ทา โน. คาวา นทนต ทา โน แมน ทานถอเอากเพอจะแสดงชถง ความสงดเงยบจากหมชนเทานน. บทวา วตกเก อปรนธยตตโน ความวา กาจดมจฉาวตกทงหลาย มกามวตกเปนตน โดยพลงแหงความเปนปฎปกษของตน เพราะนบ เนองในสนดานของตน. อกอยางหนง บทวา อตตโน น พงประกอบ เขาดวยบทวา วนทต นวา เมอนนยอมไมไดประสบความยนดอยางอน ยงไปกวาการพจารณาธรรมนน ดงน. บกวา นคนตเร แปลวา ภายในภเขา. บทวา นคววร ไดแก ถาภายในภเขา หรอเงอมเขา. บทวา สมสสโต ไดแก เขาไปโดยการอาศยอย. บทวา วตททโร ไดแก ปราศจากกเลสเปนเหตใหกระวนกระวาย ได. บทวา วตขโล ไดแก ละกเลสดจตะปตรงใจเสยได. บทวา สข ไดแก มความสข ดวยสขอนเกดแตฌานเปนตน. บทวา มลขลโสกนาสโน ไดแก ละมลทนมราคะเปนตน ละ กเลสดจตะปตรงใจ ๕ ประการ และละความเศราโศก มความพลดพราก จากญาตเปนตนเปนเหตได. บทวา นรคคโฬ ไดแก อวชชา ทานเรยกวา กลอนประต เพราะหามการเขาไปใกลพระนพพาน, เรยกวา นรคคโฬ เพราะไมม กลอนประตคออวชชานน. บทวา นพพนโถ ไดแก ไมมตณหา. บทวา วสลโล ไดแก ปราศจากลกศรคอกเลสมราคะเปนตน.


บทวา สพพาสเว ไดแก ทาอาสวะทงหมดมกามาสวะเปนตน (ใหสนไป). บทวา พยนตกโต มวาจาประกอบความวา เมอใดภกษทา (อาสวะ) ใหสนไป คอทากเลสใหปราศไปดวยอรยมรรค ดารงอย เพงพนจ เพอความอยเปนสขในทฏฐธรรม เมอนน ยอมไมไดประสบความยนด อยางอน ยงไปกวาความยนดในการเพงพจารณาธรรมนน. กพระเถระ ครนกลาวอยางนแลวกมงตรงไปสฝงแมนาอชกรณแล. จบอรรถกถาภตเถรคาถา จบปรมตถทปน อรรถกถาเถรคาถา นวกนบาต


เถรคาถา ทสกนบาต

๑. กาฬทายเถรคาถา วาดวยคาถาของพระกาฬทายเถระ [๓๗๐] ขาแตพระองคผเจรญ บดน หมไมทงหลาย มดอก และใบ มสแดงดงถานเพลง ผลผลสลดใบเการวงหลน ไป หมไมเหลานนงามรงเรองดงเปลวเพลง ขาแต พระองคผมความเพยรใหญ เวลานเปนเวลาสมควร อนเคราะหหมพระญาต ขาแตพระองคผแกลวกลา หม ไมทงหลายมดอกบานงามด นารนรมยใจสงกลนหอม ฟงตลบไปทวทศโดยรอบ ผลดใบเกา ผลดอกออกผล เวลานเปนเวลาสมควรจะหลกออกไปจากทน ขอเชญ พระพชตมารเสดจไปสกรงกบลพสดเถด ขาแตพระองค ผเจรญ ฤดนเปนฤดทไมหนาวนก ไมรอนนก เปนฤด พอสบาย ทงมรรคากสะดวก ขอพวกศากยะและโกลยะ ทงหลาย จงไดเขาเฝาพระองคทแมนาโรหณ อนมปากนา อยทางทศใต ชาวนาไถนาดวยความหวงผล หวานพช ดวยความหวงผล พอคาผเทยวหาทรพย ยอมไปสสมทร ดวยความหวงทรพย ขาพระองคอยในทน ดวยความหวง ผลอนใด ขอความหวงผลอนนนจงสาเรจแกขาพระองค เถด ชาวนาหวานพชบอย ๆ ฝนตกบอย ๆ ชาวนาไถนา บอย ๆ แวนแควนสมบรณดวยธญญาหารบอย ๆ พวก


ยาจกเทยวขอบอย ๆ ผเปนทานบดใหบอย ๆ ครนให บอย ๆ แลว ยอมถงสวรรคบอย ๆ. บรษผมความเพยร มปญญากวางขวาง เกดในสกล ใด ยอมยงสกลนนใหบรสทธสะอาดตลอด ๗ ชวคน ขาพระองคยอมเขาใจวาพระองคเปนเทพเจาประเสรฐ กวาเทพเจาทงหลาย ยอมทรงสามารถทาใหสกลบรสทธ เพราะพระองคเกดแลวโดยอรยชาต ไดสจนามวา เปน นกปราชญ สมเดจพระบดาของพระองคทรงแสวงหาคณ อนยงใหญ ทรงพระนามวาสทโธทนะ สมเดจพระนางเจา มายาพระมเหสของพระเจาสทโธทนะ เปนพระพทธ- มารดา ทรงบรหารพระองคผเปนพระโพธสตวมาดวย พระครรภ เสดจสวรรคตไปบนเทงอยในไตรทพย สมเดจ พระนางเจามายาเทวนน ครนสวรรคตจตจากโลกนแลว ทรงพรงพรอมดวยกามคณอนเปนทพย มหมนางฟาหอม ลอมบนเทงอยดวยเบญจกามคณ อาตมภาพเปนบตรของ พระพทธเจาผไมมสงใดจะยายได มพระรศมแผซานจาก พระกาย ไมมผจะเปรยบปาน ผคงท ดกอนมหาบพตร พระองคเปนพระบดาของพระพทธเจา ผเปนพระบดา แหงอาตมภาพ ดกอนมหาบพตร พระองคเปนพระอยกา ของอาตมภาพโดยธรรม. จบกาฬทายเถรคาถา


อรรถกถาทสกนบาต อรรถกถากาฬทายเถรคาถาท ๑ ในทสกนบาต มคาถาของทานพระกาฬทายเถระ วา องคารโน ดงนเปนตน. เรองนนมเหตเกดขนเปนอยางไร ? ในกาลแหงพระพทธเจา ทรงพระนามวา ปทมตตระ ทานพระ- กาฬทายเถระแมน เกดในเรอนอนมสกล ในพระนครหงสวด เมอฟง พระธรรมเทศนาของพระศาสดา เหนพระศาสดาทรงตงภกษรปหนง ไว ในตาแหนงแหงผทาสกลใหเลอมใส แลวทากรรมตงความปรารถนาเพอ ตาแหนงนนแลว. เขาทากศลกรรมจนตลอดชวตแลว ทองเทยวไปในเทวโลกและ มนษยโลก จงถอปฏสนธในเรอนอามาตย ในกรงกบลพสดนนแล ในวน เดยวกนกบพระโพธสตวของพวกเราถอปฏสนธในพระครรภพระมารดา, เกดกเกดในวนเดยวกนกบพระโพธสตวเหมอนกน ดงนน ในวนนน นนแหละ พวกญาตจงใหเดกนนนอนบนเทรดททาดวยเนอผาดชนดหนง พากนนาไปสทบารงของพระโพธสตว. จรงอย สหชาต ๗ เหลานนคอ ตนโพธพฤกษ ๑ พระมารดาของ พระราหล ๑ ขมทรพยทง ๔ ขม ๑ ชางตระกลอาโรหนยะ ๑ มา กณฐกะ ๑ นายฉนนะ ๑ กาฬทาย ๑ ไดเกดพรอมดบพระโพธสตว เพราะเกดในวนเดยวกนนนแล. ครนในวนตงชอ พวกญาตกพากนตงชอ เขาวาอทาย เพราะเกดในวนทชาวพระนครทงสนมจตรนเรงเบกบาน แต


เพราะมผวพรรณคอนขางดาไปหนอย จงปรากฏชอวา กาฬทาย. กาฬ- ทายนน ถงความเจรญขนแลว เมอจะเลนตามประสาเดก กเลนกบพระ- โพธสตว. ตอมาภายหลง เมอพระโลกนาถเจาเสดจออกมหาภเนษกรมณแลว บรรลพระสพพญตญาณตามลาดบ ทรงประกาศพระธรรมจกรอนบวร ใหเปนไปแลว ทรงอาศยกรงราชคฤห ประทบอยในพระเวฬวนมหาวหาร, พระเจาสทโธทนะมหาราชทรงสดบความเปนไปนนแลว ทรงสงอามาตย ผหนง มบรษ ๑,๐๐๐ คน เปนบรวารไป ดวยตรสสงวา จงนาลกเรา มาในทน. กาฬทายอามาตยนนไปเฝาพระศาสดาในเวลาทรงแสดงธรรม จงยนฟงธรรมอยขางทายบรษท พรอมดวยบรษกบรรลพระอรหต. ลาดบนน พระศาสดาจงทรงเหยยดพระหตถ ตรสกะทกคนนน วา พวกเธอ จงเปนภกษมาเถด. ในขณะนนนนเอง คนทงหมด กทรงบาตรและจวรอนสาเรจดวยฤทธ ไดเปนดงพระเถระมอาย ๖๐ ป กจาเดมแตบรรลพระอรหตแลว พระอรยะทงหลายกเปนผมตนเปนกลาง, เพราะฉะนน จงมไดกราบทลแดพระทศพลใหทรงทราบ ถงสาสนท พระราชาสงไป. พระราชาทรงดารวา สวนแหงกาลงคนทมอบหมาย หนาทให กไมยอมกลบมา ขาวสาสนกไมไดยนเลย, ดงนแลว จงทรงสง อามาตยอกคนหนง พรอมดวยบรษ ๑,๐๐๐ คนไปอก. เมออามาตยนน ปฏบตตามกนอยางนน พระราชาจงทรงสงอามาตยคนอนไปอก รวมสง บรษถง ๙,๐๐๐ คน พรอมกบอามาตยอก ๙ คน ดวยประการฉะน, คน ทงหมดบรรลพระอรหตแลว กพากนนงเฉยเสย. ลาดบนน พระราชาทรงดารวา คนมประมาณตงเทาน ชางไมม


ความรกเยอใยในเราเสยเลย ไมยอมกราบทลคาอะไร ๆ แดพระทศพล เพอการเสดจมาในทน, แตอทายคนนแล เปนผมวยเสมอกนกบพระ- ทศพล เคยรวมเลนฝนมาดวยกน และจกมความรกเยอใยในเรา เราจก สงเจาคนนไป ดงน จงทรงมรบสงใหเรยกอทายนนมาแลว ตรสวา พอคณเอย ! พอ พรอมดวยบรษเปนบรวาร ๑,๐๐๐ คน จงไปยงกรง ราชคฤหแลว นาพระทศพลมาใหได ดงนแลว จงทรงสงไป. ฝาย กาฬทายอามาตยนน เมอจะไปจงกราบทลวา ขอเดชะ ใตฝาละอองธล พระบาท ปกเกลาปกกระหมอม หากขาพระองคจกไดการบวชไซร ขาพระองคจงจกนาพระผมพระภาคเจามาในทน ดงน มพระดารสตอบวา เธอจะทาอยางใดอยางหนงกได ขอใหแสดงบตรแกเรากแลวกน ดงนแลว จงไปยงกรงราชคฤห พอดในเวลาพระศาสดาทรงแสดงธรรม จงยนฟง ธรรมอยขางทายบรษท พรอมดวยบรวารกบรรลพระอรหต ดารงอยใน ความเปนเอหภกข. ดวยเหตนน ทานจงกลาวไวในอปทาน๑วา :- เมอพระพทธเจาทรงพระนามวา ปทมตตระ เชษฐ- บรษของโลก ผคงท เสดจดาเนนทางไกล เทยวจารก ไปในเวลานน เราไดถอเอาดอกปทม ดอกอบล และ ดอกมะลซอนอนบานสะพรง และถอขาวสกชนพเศษมา ถวายแดพระศาสดา พระมหาวรชนเจา เสวยขาว ชนพเศษ อนเปนโภชนะทด และทรงรดดอกไมนนแลว ทรงยงเราใหรนเรงวา ผใดไดถวายดอกปทมอนอดม เปนทปรารถนา เปนทนาใครในโลกนแกเรา ผนนทา ๑. ข. อ. ๓๒/ขอ ๓๖.


กรรมททาไดยากนก ผใดไดบชาดอกไม และไดถวาย ขาวชนพเศษแกเรา เราจกพยากรณผนน ทานทงหลาย จงฟงเรากลาว ผนนจกไดเสวยเทวรชสมบต ๑๘ ครง ดอกอบล ดอกปทม และดอกมะลซอน จะมในเบองบน ผนน ดวยผลแหงบญนน ผนนจกสรางหลงคาอนประกอบ ดวยของหอมอนเปนทพยไวในอากาศ จกทรงไวในเวลา นน จกไดเปนพระเจาจกรพรรด ๒๕ ครง จกไดเปน พระราชาในแผนดนครอบครองพสธา ๕๐๐ ครง ในกปท แสน พระศาสดามพระนานวาโคดม ซงมสมภพในวงศ พระเจาโอกกากราช จกเสดจอบตในโลก ผนนปรารถนา ในกรรมของตน อนกศลมลตกเตอนแลว จกไดเปนบรษ ผมชอเสยง ทาความเพลดเพลนใหเกดแกเจาศากยะ ทงหลาย แตภายหลงผนนอนกศลมลตกเตอนแลวจกบวช จกกาหนดรอาสวะทงปวงแลว ไมมอาสวะ นพพาน พระโคดมผเผาพนธของโลก จกทรงตงผนนซงบรรล ปฏสมภทา ไดทากจทควรทาเสรจแลว ไมมอาสวะใน เอตทคคสถาน ผนนมตนสงไปแลวเพอความเพยร สงบ ระงบ ไมมอปธ จกเปนสาวกของพระศาสดา มนามวา อทาย เรากาจดราคะ โทสะ โมหะ มานะ และมกขะ ไดแลว กาหนดรอาสวะทงปวงแลว ไมมอาสวะอย เรา ยงพระสมมาสมพทธเจาใหทรงโปรดปราน มความเพยร มปญญา และพระสมมาสมพทธเจาทรงเลอมใส ทรง


ตงเราไวในเอตทคคสถาน คณวเศษเหลาน คอปฏสมภทา ๔ ...ฯลฯ... คาสงสอนของพระพทธเจาเราไดทาเสรจ แลว ดงน. กทานพระกาฬทาย ครนบรรลพระอรหตแลว จงคดวา รอกอน กาลนยงไมสมควร เพอการเสดจไปสพระนครอนเปนสกลเดมของพระ- ทศพล, แตเมอถงฤดฝนแลว ไพรสณฑจะมดอกไมบานสะพรง จงจก เปนกาลเหมาะเพอการเสดจไป บนภมภาคทดารดาษดวยตณชาตเขยวขจ ดงนแลว จงเฝารอกาล เมอถงฤดฝนแลว พอจะพรรณนาชมหนทางไป เพอการเสดจไปยงพระนครอนเปนสกลเดมของพระศาสดา จงกลาวคาถา๑

เหลานวา :- ขาแตพระองคผเจรญ บดน หมไมทงหลาย มดอก และใบสแดงดจถานเพลง ผลผลสลดใบเการวงหลนไป หมไมเหลานนงดงามรงเรองดจเปลวเพลง ขาแตพระองค ผมความเพยรใหญ เวลานเปนเวลาสมควรอนเคราะหหม พระญาต ขาแตพระองคผแกลวกลา หมไมทงหลายม ดอกบานงดงามด นารนรมยใจ สงกลนหอมพงตลบไป ทวทศโดยรอบ ผลดใบเกา ผลดอกออกผล เวลานเปน เวลาสมควรจะหลกออกไปจากทน ขอเชญพระพชตมาร เสดจไปสกรงกบลพสดเถด ขาแตพระองคผเจรญ ฤดน กเปนฤดทไมหนาวนก ไมรอนนก เปนฤดพอสบาย ทง มรรคากสะดวก ขอพวกศากยะและโกลยะทงหลาย จง ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๗๐.


ไดเขาเฝาพระองคทแมนาโรหณ อนมปากนาอยทางทศใต เถด ชาวนาไถนาดวยความหวงผล หวานพชดวยความ หวงผล พอคาผเทยวหาทรพย ยอมไปสสมทรดวยความ หวงทรพย ขาพระองคอยในทน ดวยความหวงผลอนใด ขอความหวงผลอนนน จงสาเรจแกขาพระองคเถดชาวนา หวานพชบอย ๆ ฝนตกบอย ๆ ชาวนาไถนาบอย ๆ แวน แควนสมบรณดวยธญญาหารบอย ๆ พวกยาจกเทยวขอ ทานบอย ๆ ผเปนทานบดใหบอย ๆ ครนใหบอย ๆ แลว ยอมเขาถงสวรรคบอย ๆ บรษผมความเพยร ม ปญญากวางขวาง เกดในสกลใด ยอมยงสกลนนให บรสทธสะอาดตลอด ๗ ชวคน ขาพระองคยอมเขาใจวา พระองคเปนเทพเจาประเสรฐกวาเทพเจาทงหลาย ยอม ทรงสามารถทาใหสกลบรสทธ เพราะพระองคเกดแลว โดยอรยชาต ไดสจนามวา เปนนกปราชญ สมเดจ พระบดาของพระองค ทรงแสวงหาคณอนยงใหญ ทรง พระนามวาสทโธทนะ สมเดจพระนางเจามายาพระมเหส ของพระเจาสทโธทนะ เปนพระพทธมารดา ทรงบรหาร พระองคผเปนพระโพธสตวมาดวยพระครรภ เสดจ สวรรคตไปบนเทงอยในไตรทพย สมเดจพระนางเจา มายาเทวนน ครนสวรรคตจตจากโลกนแลว ทรงพรง- พรอมดวยกามคณอนเปนทพย มหมนางฟาหอมลอม บนเทงอยดวยเบญจกามคณ อาตมภาพเปนบตรของพระ-


พทธเจา ผไมมสงใดจะยายได มพระรศมแผซานจาก พระกาย ไมมผจะเปรยบปาน ผคงท ดกอนมหาบพตร พระองคเปนพระบดาของพระพทธเจา ผเปนพระบดาแหง อาตมภาพ ดกอนมหาบพตร พระองคเปนพระอยกา ของอาตมภาพโดยธรรม. บรรดาบทเหลานน บทวา องคารโน ไดแกถานเพลง ซงแปลวา ดจถานเพลง, ชอวา องคารโน เพราะอรรถวา หมไมทงหลายเหลานน มดอกและใบ มสดงแกวประพาฬแดง, อธบายวา ดจฝนถานเพลง เกลอน กลนดวยตมดอกไมโกสมสแดงเขม. บทวา อทาน แปลวา ในกาลน. บทวา ทมา แปลวา ตนไมทงหลาย. บทวา ภทนเต ไดแก ขาแตทานผเจรญ ขอความเจรญจงมแกทาน เพราะเหตนน ทานผประกอบดวยคณวเศษ เขาจงเรยกวา ภทนเต เพราะทาการลบ ท อกษรเสยอกษรหนง, แตพระศาสดาเปนผเลศกวาผ ประกอบดวยคณวเศษทงหลาย. เพราะฉะนน คาวา ภทนเต จงเปนคา รองเรยกสาหรบพระศาสดา. กคาวา ภทนเต น เปนคาปฐมารภตต ม ทสดอกษรเปน เอ ดจในประโยค เปนตนวา ถาทากรรมดบาง กรรม ชวบาง กไดรบความสขบาง ทกขบาง ดงน. แตในทน บณฑตพงเหนวา ภทนเต ลงในอรรถวา การตรสรชอบ. ดวยเหตนน ทานจงกลาววา ภทนเต เปนอาลปนะ อาจารยบางพวกกลาววา ภทนต ศพทเดยวทม ในระหวางบท มความหมายเสมอกบ ภทท ศพท.


ชอวา ผเลสโน เพราะอรรถวา ยอมตองการเผลดผล. อธบายวา จรงอย แมเมอไมมเจตนา แตกลบยกขนสกรยาทมเจตนาแลว กลาว เหมอนปรารภทจะเดดผล จนถงเวลาทเดดเอาผลอนเผลดแลว ยอมมงจะ ใหเหลากอสญสนไปฉะนน. บทวา ฉทน วปปหาย ไดแก สลดใบไมเกา ๆ คอใบไมเหลอง ทวไปทงเสย. บทวา เต โยค ทมา แปลวา ตนไมเหลานน. บทวา อจจมนโต ว ปภาสยนต ความวา ยอมสองสวางทวทกทศ ดจเปลวไฟ หรอดจกองไฟทลกโพลง. บทวา สมโย ไดแกกาล คอกาลพเศษแหงคาวา เพออนเคราะห. บทวา มหาวร ไดแก ขาแตพระองคผมความกลาหาญมาก. บทวา ภาค รสาน ไดแก ผมสวนแหงอรรถรส สมจรงดงคาท พระธรรมเสนาบดกลาวไววา ขาแตพระผมพระภาคเจา ขาพระองคเปน ผมสวนแหงอรรถรส และธรรมรส ดงนเปนตน . กคาวา มหาวร ภาค แมน บณฑตพงทราบทงสองคาวา กลาวมงถงการตรสร. กพระราชา องคตน ชอวา ภครถ ในปาฐะวา ภาครถาน, อธบายวา พวกเจาศากยะ เปนพระราชากอน เพราะตงวงศกอนกวาเขา เพออปการะพระราชา เหลานน. บทวา ทมาน ทานกลาวไวโดยความเปนลงควปลาส, ไดแก ทมา แปลวา ตนไมทงหลาย. บทวา สมนตโต สพพทสา ปวนต ความวา หมไมทงหลาย ม ดอกบานแลว ในทศทงปวง โดยรอบ คอโดยทกพนท เพราะบานแลว อยางนน จงสงกลน คอปลอยกลนหอมฟงไปทกทศ.


บทวา อาสมานา ไดแก หวงอย คอตองการจะเกบเอาผล. พระ- เถระครนแสดงถงความรนรมยแหงหนทางทจะไป เพราะงดงามดวยหมไม อยางนแลว บดนจงแสดงถงความสมบรณแหงฤด ดวยคาวา เนวาตสต ดงนเปนตน. บทวา สขา ฤดทสบาย คอนาปรารถนา เพราะความเปนฤดไม หนาวนก ไมรอนนก. บทวา อต อทธนยา ไดแก ฤดประกอบดวยหนทางไกล ทควรไป. บทวา ปสสนต ต สากยา โกลยา จ ปจฉามข โรหนย ตรนต ความวา แมนาชอวา โรหณ มปากนาอยทางทศใต ไหลไปทางทศเหนอ ระหวางสากยะชนบทและโกลยะชนบท. และไหลจากทศตะวนออกเฉยงใต แหงแมนานนไปยงกรงราชคฤห เพราะฉะนน เมอจะขามแมนาจากกรง ราชคฤหไปยงกรงกบลพสด จงตองขามทปากนาทางทศใต. เพราะเหตนน ทานจงกลาววา ปสสนต ต ฯเปฯ ตรนต ดงนเปนตน. พระเถระพยายาม ออนวอนพระผมพระภาคเจา เพอการเสดจไปยงกรงกบลพสดวา ชาว สากยะและโกลยะชนบท จะเหนพระผมพระภาคเจา เมอลวงถงปากแมนา โรหณ ทางทศใต. บดน พระเถระเมอจะประกาศความปรารถนาของตนดวยขออปมา จงกลาวคาถาวา อาสาย กสเต ดงนเปนตน. บทวา อาสาย กสเต เขตต ความวา ชาวนา เมอจะไถนา ก ไถนาดวยความหวงผล. บทวา พช อาสาย วปปต ความวา กครนไถแลว เมอจะหวาน พช กหวาน คอหยอดพชดวยความหวงผล


บทวา อาสาย วาณชา ยนต ความวา พวกพอคาผแสวงหาทรพย ยอมแลนเรอไปสมหาสมทร เพอขามมหาสมทร คอเพอเขาไปยงประเทศ หนง ดวยความหวงทรพย. บทวา ยาย อาสาย ตฏาม ความวา พระเถระกราบทลวา ขาแต พระผมพระภาคเจา แมขาพระองคกอยในทนดวยความหวง คอความ ปรารถนาผลอนใด คอดวยความตองการจะใหพระองคเสดจไปกรงกบล- พสด, ขอความหวงขอนนของขาพระองคจงสาเรจเถด. พระองคควร เสดจไปยงกรงกบลพสดไดแลว ดงน, กในขอน พระเถระกลาวถงความ พอใจคอความเปนผใครเพอจะทาวา อาสา เพราะเปนเชนกบความหวง. พระเถระเพอจะแสดงถงเหตแหงการออนวอนตงหลายครง โดยม การพรรณนาถงหนทางทจะเสดจไปเปนตน จงกลาวคาวา ปนปปน ดงน เปนอาท. ความแหงบาทคาถานนวา :- เมอหวานพชดวยเพยงการหวานครง เดยวยงไมสมบรณ พวกชาวนา ยอมหวานพชบอย ๆ คอหวานซาเปน ครงท ๒ ท ๓ อก, แมเทพเจาผเปนเจาแหงฝนไมตกครงเดยวเทานน แตตกบอย ๆ คอตกตามฤดกาลทสมควร. ถงพวกชาวนา กมใชไถนา เพยงครงเดยวเทานน แตไถนาบอยๆ เพอทาดนใหรวน หรอทาโคลนให เปนเทอก อนจะมประโยชนทาใหขาวกลาสมบรณ, แวนแควนยอมเขาถง คอเขาถงความสมบรณดวยธญญาหาร มขาวสาลเปนตนบอย ๆ ทพวก มนษยนอมนาเขาไป ดวยอานาจการเกบไวในยงฉางเปนตน เพราะทาการ สงเคราะหธญชาตครงเดยวเทานน ไมยนดวา เทานกเพยงพอละ. แมพวกยาจกเทยวไป คอเขาไปขอยงสกลทงหลายบอย ๆ มใชขอ


เพยงครงเดยวเทานน, ฝายพวกทานบด ทถกพวกยาจกเหลานนขอแลว กใหบอย ๆ มใชใหเพยงครงเดยวเทานน. กพวกทานบด ครนใหไทยธรรมบอย ๆ อยางนนแลว คอสงสม บญทสาเรจดวยทานไวแลว ยอมเขาถงสวรรคบอย ๆ คอไป ๆ มา ๆ ไดแก ยอมเขาไปถงเทวโลก ดวยอานาจการถอปฏสนธ, อธบายวา เพราะฉะนน แมขาพระองค กจะออนวอนบอย ๆ ขาแตพระผมพระ- ภาคเจา ขอพระองคจงยงมโนรถของขาพระองคใหถงทสดเถด. บดน พระเถระออนวอนพระศาสดา จะใหเสดจไปยงกรงกบล- พสดเพอประโยชนใด เพอจะแสดงซงประโยชนนน จงกลาวคาถาวา วโร หเว ดงนเปนตน. ความแหงบาทคาถานนวา :- บรษผมความเพยร มความอาจหาญ มปญญากวางขวาง คอมปญญามากเกด คอเกดในสกลใด ยอมชาระตน ในสกลนนตลอด ๗ ชวคนคอคแหงบรษ ๗ จนถงปตามหยคะท ๗ ให บรสทธสะอาดดวยสมมาปฏบต โดยสวนเดยว เพราะเหตนน จะปวย กลาวไปไยถงวาทะของชาวโลก ทเปนคาตเตยน จกมในชนเหลาอนเลา. ขาพระองคยอมเขาใจวา กพระผมพระภาคเจา พระองคเปน เทพเจาผประเสรฐ เพราะพระองคเปนเทพเจาผสงสดกวาเทพเจาทงปวง ยอมทรงอาจสามารถเพอทาสกลแมทนอกเหนอไปกวานนใหบรสทธได ดวยการหามเสยจากความชว และดวยการใหดารงอยในความด. เพราะเหตไร ? เพราะพระองคเกดแลวโดยอรยชาต ไดสจนามวา เปนนกปราชญ อธบายวา เพราะความทพระองคผพระศาสดาเกดแลว โดยอรยชาต เปนนกปราชญ พระองคเปนผร จงไดพระนามตามความ


จรงวา มน เพราะอรรถวา รประโยชนสวนพระองค และประโยชน สวนสงคม และเพราะอรรถวา รซงโลกนและโลกหนา. อกอยางหนง ผมความร ชอวามน, พระองคมพระนามตามความเปนจรงวา สมณะ บรรพชต ฤาษ ดงน ฉะนน ขาแตพระผมพระภาคเจา เพราะเหตแหง การไดเฉพาะซงประโยชนโดยสวนเดยว แกปวงสตว ขาพระองคจงทล ออนวอนพระองค เพอการเสดจไปในกรงกบลพสดนน. บดน เมอพระเถระกลาววา สตตยค ดงนแลว เพอจะแสดงยคะ แหงบดา จงกลาวคาวา สทโธทโน นาม ดงนเปนตน. ชอวา สทโธทโน เพราะอรรถวา ผมขาวบรสทธเปนชวต. จรงอย พระพทธบดา ผมกาย สมาจาร วจสมาจาร และมโนสมาจาร อนบรสทธพเศษ โดยสวนเดยว จงเปนผมอาชพอนบรสทธด เพราะพระองคเปนผเพยบพรอมดวยอภนหาร อยางนน. บทวา มายนามา ไดแก ไดนามวามายา เพราะพระองคมพระคณ ทหมญาตและมตรเปนตน จะพงกลาววา อยาไปเลย ดงน เหตสมบรณ ดวยคณ มสกล, รปราง, ศล และมารยาท เปนตน. บทวา ปรหรยา แปลวา ประคบประคอง. บทวา กายสส เภทา ไดแก เบองหนาแตกายของตนลวงลบไป กเปนเชนกบเจดยของชาวโลก พรอมทงเทวโลก. บทวา ตทวมห ไดแก ในดสตเทวโลก. บทวา สา โยค มายาเทว แปลวา สมเดจพระนางเจามายาเทวนน . บทวา โคตม ความวา พระเถระ ระบถงพระนางเจา โดย พระโคตร.


บทวา ทพเพห กาเมห ไดแก ดวยวตถกามอนเปนทพย ทนบ เนองดวยภพชนดสต, บทวา สมงคภตา แปลวา ประกอบพรอมแลว. บทวา กามคเณห ไดแกดวยสวนแหงกามคณทงหลาย, กครน กลาววา กาเมห ดงนแลว จงแสดงวา ยอมบารงบาเรอดวยวตถกาม อนมสวนมากมาย ดวยคาวา กามคเณห ดงน. บทวา เตห ความวา บงเกดแลวในหมเทพชนใด อนหมเทพ ชนดสตเหลานน หอมลอมหรอบนเทงอยดวยกามคณเหลานน. กคาวา สมงคภตา ปรวารตา น ทานแสดงเปนอตถลงค ทหมายถงอตภาพใน กาลกอนซงสาเรจเปนหญง หรอหมายถงความเปนเทวดา, สวนการอปบต ของเทพเกดโดยความเปนบรษเทานน. พระผมพระภาคเจา ถกพระเถระออนวอนแลวอยางนน ทรงเหนวา ประชาชนเปนอนมากจะไดบรรลคณวเศษ ในเพราะการเสดจไปในกรง กบลพสดนน จงมพระขณาสพ ๒๐,๐๐๐ รปแวดลอมแลว เสดจดาเนน ไปยงหนทางทจะไปยงกรงกบลพสด โดยการเสดจออกจากกรงราชคฤห ไมรบดวนนก . พระเถระเขาไปยงกรงกบลพสดดวยฤทธ ยนทามกลาง อากาศ ขางหนาพระราชา พระราชาทรงเหนเพศทไมเคยเหนมากอน จง ตรสถามวา ทานเปนใคร เมอจะแสดงวา ถาพระองคจาอาตมภาพผเปน บตรอามาตยทพระองคสงไปเฝาพระผมพระภาคเจาไมไดไซร ขอพระองค จงทรงรอยางนเถด ดงน จงกลาวคาถาสดทายวา อาตมภาพ เปนบตรของพระพทธเจา ผไมมสงใด ยายได มพระรศมแผซานจากพระกาย ไมมผเปรยบปาน


ผคงท ดกอนมหาบพตร พระองคเปนพระบดาของพระ- พทธเจา ผเปนพระบดาแหงอาตมภาพ ดกอนมหาบพตร พระองคเปนพระอยกาของอาตมภาพโดยธรรม. บรรดาบทเหลานน บทวา พทธสส ปตโตมห ความวา อาตมภาพ เปนบตรผเปนโอรส ของพระสพพญพทธเจา เพราะเกดในอก. บทวา อสยหสาหโน ความวา ชอวาไมมใครจะยายได เพราะคน เหลาอน ไมอาจเพอจะอดกลนนาไปซงพระมหาโพธสตว เวนไวแตใน กาลกอนแตการตรสร คอเพราะการอดกลน การนาไปซงโพธสมภาร และบญญาธการทเปนสวนพระมหากรณาทงสน ใคร ๆ ยายไมได, แมท ยงไปกวานน เพราะขมครอบงามาร ๕ ทใคร ๆ ไมอาจจะครอบงาได เดดขาด เพราะคนเหลาอนไมสามารถจะขมครอบงาได และเพราะอดทน ตอพทธกจ ทคนเหลาอนอดทนไมได กลาวคอคาพราสอน ดวยทฏฐ- ธรรมกตถประโยชน สมปรายกตถประโยชน และปรมตถประโยชน แก เวไนยสตวผสมควร ดวยการหยงรถงการจาแนกสตวตาง ๆ ตามอาสยะ อนสย จรต และอธมตต เปนตน. อกอยางหนง ชอวา อสยหสาหโน เพราะความทพระองคทรงบาเพญคณงามความดในขอนนไว. บทวา องครสสส ไดแก เปนผสมบรณดวยพระคณมศลทพระองค ทรงบาเพญมาแลวเปนตน. อาจารยพวกอนกลาววา มพระรศมแผซาน ออกจากพระวรกายทกสวน ดงน. สวนอาจารยบางพวกกลาววา ชอ ๒ ชอ คอพระองครส และพระสทธตถะ น พระพทธบดาเทานน ทรง ขนานพระนามถวาย.


บทวา อปปฏมสส ไดแก ไมมผเปรยบเสมอ. ชอวา ตาทโน เพราะสมบรณดวยพระลกษณะทคงท ในอฏฐารมณ และอนฏฐารมณ. บทวา ปตปตา มยห ตวส ความวา โดยโลกโวหาร พระองค เปนพระบดาของพระสมมาสมพทธเจา ผเปนพระบดาของอาตมภาพ โดย อรยชาต. พระเถระเรยกพระราชาโดยชาตวา สกก. บทวา ธมเมน ไดแกโดยสภาวะ คออรยชาต และโลกยชาต. พระเถระเรยกพระราชาโดยพระโคตรวา โคตม. บทวา อยยโกส ความวา พระองคเปนพระบดาใหญ (ป). ก ในคาถาน พระเถระเมอจะกลาวคาเรมตนวา พทธสส ปตโตมห ดงน จงไดพยากรณความเปนพระอรหตไว. กพระเถระครนแสดงตนใหพระราชาทรงรจกอยางนนแลว ไดรบ การนมนตจากพระราชาผทรงเบกบานสาราญพระทย ใหนงบนบลลงกอน มคามากแลว พระราชากทรงบรรจโภชนะมรสเลศตาง ๆ ทเขาจดแจงไว เพอพระองค ถวายแลว จงแสดงอาการจะไป. กเมอพระราชาตรสถามวา เพราะเหตไร ทานจงประสงคจะไปเสยเลา ? จงฉนกอนเถอะ. พระเถระ จงตอบวา อาตมภาพจกไปเฝาพระศาสดาแลว จงจกฉน. พระราชาตรส ถามวา กพระศาสดาประทบอยทไหน ? พระเถระตอบวา พระศาสดาม ภกษจานวนประมาณ ๒๐,๐๐๐ รป กาลงเสดจดาเนนมาตามหนทาง เพอ เฝาพระองคแลว. พระราชาตรสวา นมนตทานฉนบณฑบาตนเสยกอน ทบตรของเราจะมาถงพระนครน แลวถงคอยนาบณฑบาตจากทจนไปเพอ บตรของเราตอนหลง.


พระเถระ กระทาภตกจเสรจแลว บอกธรรมถวายแดพระราชา และบรษท กอนหนาพระศาสดาเสดจมานนเทยว กทาคนในพระราช นเวสน ทงหมดใหเลอมใสในพระรตนตรย เมอคนทงหมดกาลงเหนอย นนแหละ กปลอยบาตรทเตมดวยภตร อนคนนามาเพอถวายพระศาสดา ในทามกลางอากาศ แมตนเองกเหาะขนสเวหาแลว นอมเอาบณฑบาต เขาไปวางบนพระหตถ ถวายพระศาสดา. พระศาสดาทรงเสวยบณฑบาต นนเสรจแลว. เมอพระเถระเดนทางวนละ ๑ โยชน สนหนทาง ๑๐๐ โยชน อยางน นาเอาภตตาหารจากกรงราชคฤหมาถวายแดพระศาสดา. ลาดบนน พระผมพระภาคเจา ทรงตงเธอไวในตาแหนงทเลศกวา ภกษทงหลาย ผทาสกลใหเลอมใสวา เธอทาตนในพระราชนเวศนทงหมด ของพระมหาราชเจาผพระบดาของเรา ใหเลอมใสได ดงนแล. จบอรรถกถากาฬทายเถรคาถา


๒. เอกวหารยเถรคาถา วาดวยคาถาของพระเอกวหารยเถระ [๓๗๑] ถาไมมผอนอยขางหนาหรอขางหลงเรา ความสบาย ใจอยางยงคงจะมแกเราผอยในปาผเดยว มฉะนน เรา ผเดยวจกไปสปาอนพระพทธเจาทรงสรรเสรญวา ความ ผาสกยอมมแกภกษผอยแตผเดยว มใจเดดเดยว เรา ผเดยวเปนผชานาญในสงทเปนประโยชน จกเขาไปสปา ใหญ อนทาใหเกดปตแกพระโยคาวจร นารนรมย เปน ทอยของหมชางตกมน โดยเรวพลน เราผเดยวจกอาบนา ในซอกเขาอนเยอกเยน ในปาอนเยน มดอกไมบาน สะพรง จกจงกรมใหเปนทสาราญใจ เมอไรเราจงจกได อยในปาใหญอนนารนรมยแตผเดยว ไมมเพอนสอง จก เปนผทากจสาเรจ หาอาสวะมได ขอความประสงคของ เราผปรารถนาจะทาอยางนจงสาเรจเถด เราจกยงความ ประสงคของเราใหสาเรจจงได ผอนไมอาจทาผอนให สาเรจไดเลย. เราจกผกเกราะคอความเพยร จกเขาไปสปาใหญ เรายงไมบรรลถงความสนอาสวะแลว จกไมออกไปจาก ปานน เมอลมพดเยนมา กลนดอกไมกหอมฟงมา เรา จกนงอยบนยอดเขาทาลายอวชชา เราจกไดรบความสข รนรมยอยดวยวมตตสข ในถาทเงอมเขาซงดารดาษไป


ดวยดอกโกสม มภาคพนเยอกเยน อนมอยในปาใหญ เปนแน เรามความดารอนเตมเปยม เหมอนพระจนทร ในวนเพญ เปนผสนอาสวะทงปวงแลว บดน ภพใหม มไดม. จบเอกวหารยเถรคาถา

อรรถกถาเอกวหารยเถรคาถาท ๒ คาถาของทานพระเอกวหารยเถระ เรมตนวา ปรโต ปจฉโต วาป ดงน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร ? พระเอกวหารยะแมน เปนผมอธการไดบาเพญมาแลว ในพระ- พทธเจาพระองคกอนๆ ในภพนนๆ ไดสงสมบญเปนอนมากไว ในกาล แหงพระทศพลทรงพระนามวา กสสปะ บงเกดในเรอนมสกล ถงความร เดยงสาแลว ไดฟงธรรมในสานกพระศาสดาแลว ไดมความเลอมใส บรรพชาแลวเขาไปสปา อยแบบสงบสงด. ดวยบญกรรมนน ทานจงทองเทยวไปในเทวโลกและมนษยโลก ตลอดพทธนดรหนง ในพทธปบาทกาลน เมอพระผมพระภาคเจา ปรนพพานแลว ไดบงเกดเปนพระกนษฐภาดา ของพระเจาธรรมา- โศกราช. ไดยนวา ในปท ๒๑๘ นบแตพระศาสดาไดปรนพพานมา พระ- เจาอโศกมหาราช ทรงไดรบการอภเษกเปนเอกราชในชมพทวปทงสน แลว ทรงสถาปนาตสสกมารผพระกนษฐภาดาของพระองค ไวในตาแหนง


อปราช ทรงใชพระอบายอยางหนง ทาพระกนษฐภาดานน ใหมความ เลอมใสยงในพระศาสนา. วนหนง ตสสกมารนนเขาไปหานายพรานเนอ แลว มองเหนพระโยนกมหาธรรมรกขตเถระในปา ซงชางตวประเสรฐ กาลงจบกงไมสาละนงพดถวาย จงเกดความเลอมใสคดวา โอ ! หนอ เรา บวชแลว พงเปนดจพระมหาเถระน อยในปาบาง. พระเถระทราบถงความเปนไปแหงจตของเขา เมอเขากาลงเหนอย นนแหละ จงเหาะขนสอากาศแลวมายนบนนาแหงสระโบกขรณ ใน อโศการาม ไมทาใหนาแตกแยกกนแลว คลองจวรและผาอตราสงคบน อากาศ เรมจะอาบนา. พระกมาร เหนอานภาพของพระเถระแลว มความเลอมใสเปน อยางยง กลบจากปาแลวเขาไปยงกรงราชคฤห แลวกราบทลแดพระราชา วา หมอมฉนจกบวช ดงน. พระราชาทรงออนวอนพระกมารนนมประการ ตาง ๆ กไมอาจจะลมเลกความประสงคทจะบวชได. พระกมารนนเปน อบาสก เมอปรารถนาถงความสขในการบวช จงกลาวคาถา ๖ คาถา๑

เหลานวา :- ถาไมมผอนอยขางหนาหรอขางหลงเรา ความสบาย ใจอยางยง คงจะมแกเราผอยในปาผเดยว มฉะนนเรา ผเดยวจกไปสปาอนพระพทธเจาทรงสรรเสรญวา ความ ผาสกยอมมแกภกษผอยแตผเดยว มใจเดดเดยว เรา ผเดยว เปนผชานาญในสงทเปนประโยชน จกเขาไปส ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๗๑.


ปาใหญ อนทาใหเกดปตแกพระโยคาวจร นารนรมย เปนทอยของหมชางตกมน โดยเรวพลน เราผเดยวจก อาบนาในซอกเขาอนเยอกเยน ในปาอนเยน มดอกไม บานสะพรง จกจงกรมใหเปนทสาราญใจ เมอไรเราจง จกไดอยในปาใหญอนนารนรมยแตผเดยว ไมมเพอนสอง จกเปนผทากจสาเรจ หาอาสวะมได ขอความประสงค ของเราผปรารถนาจะทาอยางน จงสาเรจเถด เราจกยง ความประสงคของเราใหสาเรจจงได ผอนไมอาจทาผอน ใหสาเรจไดเลย. บรรดาบทเหลานน บทวา ปรโต ปจฉโต วา ความวา ถาคนอน ไมมอยขางหนาหรอขางหลงตน คอเพราะการทตองกาหนดเสยง หรอ การทตองมองดกไมม. ความสขสบายใจอยางยงจะมแกเรา. แกเราผเดยว คอไมมสหายโดยความเปนอยผเดยว. บทวา วสโต วเน ความวา อบาสกนนมหวใจอนอธยาศยในความ สงบทตนสงสมมาแลวเปนเวลานาน ชกชวนอยเสมอ เมอตนมมหาชน แวดลอมอยทงกลางคนกลางวน จงพลนเกดความเบอหนายตอการอย คลกคลดวยคณะ สาคญหมายถงความสขอนเกดแตความสงด และความ สขเปนอนมาก จงกลาวไว. ศพทวา หนท เปนนบาต ลงในอรรถวา สละวาง. ดวยเหตนน บดน เขาจงกลาวถงกรยาทตนกาลงทา ซงละหมคณะไปสปา. บทวา เอโก คมสสาม ความวา เราผเดยว ไมมเพอน จกไป


คอจกเขาไป โดยความประสงคจะอยปา ทพระพทธเจาทงหลายสรรเสรญ ไว โดยพระดารสมอาทวา ดกอนคฤหบด พระตถาคตทงหลาย ยอมยนด ยงในเรอนวางแล. เพราะความผาสกในการอยปา ยอมมแกภกษผอยแต ผเดยว คอผอยคนเดยว เพราะไมมเพอนในททงหลายเปนตน ผมตน อนสงไปแลว ไดแกผศกษาสกขา ๓ มอธศลสกขาเปนตน เพราะตน มจตสงไปเฉพาะพระนพพาน อธบายวา นาสงทนาปรารถนาและความ สขมาให. บทวา โยคปตกร ไดแก ชอวา อนกระทาใหเกดปตแกพระ- โยคาวจร เพราะการนามาซงปตทเกดแตฌานและวปสสนาเปนตน แก พระโยคาวจรทงหลาย ผประกอบความเพยรในการภาวนา ดวยความไมม ศรทธาเปนตน. ชอวา รมม เพราะเปนสถานทสมควรแกการหลกเรน โดยทไมม วสภาคารมณ. บทวา มตตกชรเสวต ไดแก เปนทเทยวไปของหมชางตกมน, ดวยบทน ทานแสดงถงทอยอนสงดจากหมชนเทานน เพราะมปาขน หนาแนน. สมณธรรม ทานประสงคถงประโยชน ในบทวา อตถวส น, ไดแก 1 ไปสอานาจของประโยชนนนวา ทาอยางไรหนอ สมณธรรมนนจะพงม แกเรา ดงน. บทวา สปปผเต ไดแก มดอกไมอนบานสะพรงดวยด. บทวา สตวเน ไดแก ในปาทเยน เพราะมรมเงาและนาสมบรณ. ดวยบทแมทงสอง ทานแสดงถงสถานทนนวา รมรนเทานน.


บทวา ครกนทเร ไดแก ในซอกระหวางแหงภเขา. จรงอย นา ทานเรยกวา ก, สถานทลมอนนานนเซาะแลว ชอวา กนทระ. ทาน แสดงถงความประพฤตทไมครอบครองทอยอาศย ในทไหน ๆ วา เรา ผเดยวบรรเทาความเรารอนในฤดรอนเสย ในซอกเขาอนเยอกเยนเชนนน แลว ราดรด อาบตวของตวแลวจกจงกรม ดงน. บทวา เอกากโย ไดแก ผผเดยวไมมเพอน. บทวา อทตโย ไดแก ไมมเพอน เพราะไมมเพอนกลาวคอตณหา จรงอย ตณหาชอวาเปนเพอนของบรษ เพราะอรรถวา ไมละทงในกาล ทงปวง. ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา บรษมตณหาเปน เพอน ทองเทยวไปอยตลอดกาลอนยาวนาน ดงน. บทวา เอว เม กตตกามสส ความวา ขอความประสงคของเราผ ปรารถนาจะไปปาทาการประกอบความเพยรเจรญภาวนา โดยวธทกลาว แลว เปนตนวา เอาเถอะ เราผเดยวจกไป ดงน. บทวา อธปปาโย สมชฌต ความวา ขอมโนรถทเปนไปแลว อยางนวา ในคราวนน เราจกเปนผเสรจกจ ไมมอาสวะ ดงน จงสาเรจ คอจงถงซงความสาเรจเถด. กเพราะการบรรลพระอรหต จะสาเรจดวย เพยงการออนวอน กหามได ทงผอนจะพงใหสาเรจ กหามได ฉะนน ทานจงกลาววา เราจกทาความประสงคของเราใหสาเรจใหได, ผอนไม อาจจะทาผอนใหสาเรจไดเลย ดงนเปนตน. พระราชาทรงทราบวา อปราชมความปรารถนามนคงในการ บรรพชาอยางนน จงทรงมรบสงใหคนประดบทนทางทจะไปยงอโศการาม แลว ทรงนาพาพระกมารผประดบดวยอลงการพรอมสรรพ ไปยงพระ-


วหาร ดวยราชานภาพอนยงใหญ ดวยเสนาหมใหญ. พระกมารไปยงเรอน ทบาเพญเพยรแลว บวชในสานกของพระมหาธรรมรกขตเถระ, พวก มนษยหลายรอยคน พากนบวชตามพระกมารนนแลว. แมทานอคคพรหม ผเปนราชภาคไนย และผเปนพระสวามของพระนางสงฆมตตา กออกบวช ตามพระกมารนนเหมอนกน. พอพระกมารนนบวชแลวเปนผมจตราเรง ยนด เมอจะประกาศถงกจทตนควรจะกระทา จงกลาวคาถา ๓ คาถาวา เราจกผกเกราะคอความเพยร จกเขาไปสปาใหญ เรา ยงไมบรรลถงความสนอาสวะแลว จกไมออกไปจากปา นน เมอลมพดเยนมา กลนดอกไมกหอมฟงมา เราจก นงอยบนยอดเขาทาลายอวชชา เราจกไดรบความสข รนรมยอยดวยวมตตสข ในถาทเงอมเขาซงดารดาษไป ดวยดอกโกสม มภาคพนเยอกเยน อนมอยในปาใหญ เปนแน. บรรดาบทเหลานน บทวา เอส พนธาม สนนาห ความวา เรานนจกผกเกราะคอความเพยร ไดแกเราไมหวงใยในรางกายและชวต จะผกไวดวยเกราะคอความเพยร. มคาททานกลาวอธบายไววา เปรยบ เสมอนบรษผกลาหาญ มความประสงคจะเอาชนะเหลาขาศกทลกขนตงรบ จงละทงกจอนแลวผกสอดเครองรบ มเสอเกราะเปนตน และไปยงยทธภม แลว ยงไมชนะเหลาขาศกแลว กไมยอมกลบมาจากทนน ชอฉนใด แม เราเองกฉนนนเหมอนกน มงเพอจะเอาชนะเหลาขาศกคอกเลส ไมหวงใย ศรษะและผา ถงวาจะถกความรอนแผดเผาทวกตาม จะผกสอดเกราะคอ


ความเพยร อนไดแกสมมปปธาน ๔ อยางไว, ยงไมชนะเหลากเลส จะ ไมยอมสละละทงทอนสงด สาหรบทาความเพยรเพอชนะกเลสใหได. ดวย เหตนน ทานจงกลาววา เราจกเขาไปสปาใหญ เรายงไมบรรลถงความ สนอาสวะแลว จกไมยอมออกไปจากปานน ดงนเปนตน. ดวยบทวา มาลเต อปวายนเต ดงนเปนตน ทานกลาวถงสถานท อยในปา เหมาะแกการเจรญกมมฏฐาน, ประกอบความวา เราจกรนรมย อยในถาทเงอมเขาแนนอน, อธบายวา ทานกลาวกาหนดความทเปน อนาคตกาลวา เราเหนจกอภรมยทเชงบรรพต. คาทเหลอพงรไดโดยงาย ทเดยว. พระเถระกลาวอยางนนแลว เขาไปสปา บาเพญสมณธรรมพรอม กบพระอปชฌาย ไดไปยงแควนกลงคะ. ในแควนนน พระเถระเกดเปน โรคผวหนงขนทเทา. หมอคนหนงเหนทานแลวจงกลาววา ขาแตทาน ผเจรญ ทานหาเนยใสมาเถด, ผมจะรกษาเยยวยาใหทาน. พระเถระไม ยอมแสวงหาเนยใส มงแตจะบาเพญวปสสนาถายเดยว. โรคกาเรบขน หมอเหนวาพระเถระมความขวนขวายนอยในทนนแลว ตนเองจงแสวงหา เนยใสเสยเองแลว ไดทาพระเถระใหหายขาดจากโรค. พระเถระนนไมม โรค ตอกาลไมนานนกกบรรลพระอรหต. ดวยเหตนน ทานจงกลาวไว อปทาน๑วา :- ในภทรกปน พระพทธเจาพระนามวา กสสปะ โดย พระโคตร เปนเผาพรหม มพระยศใหญ ประเสรฐกวา นกปราชญทงหลาย เสดจอบตขนแลว พระองคไมม ๑. ข. อ. ๓๓/ขอ ๒๑.


ธรรมเครองใหเนนชา ไมมเครองยดหนวง มพระทย เสมอดวยอากาศ มากดวยสญญตสมาธ คงท ยนดใน อนมตตสมาธ ประทบอยแลว พระองคผมพระทยรงเกยจ ไมมตณหาเครองฉาบทา ไมเกยวของในสกล ในคณะ ประกอบดวยพระกรณาใหญ เปนนกปราชญ ทรงฉลาด ในอบายเครองแนะนา ทรงขวนขวายในกจของผอน ทรง แนะนาในหนทางอนยงสตวใหถงพระนพพาน ซงเปน เหตทาเปอกตมคอคต ใหแหง ในโลกพรอมทงเทวโลก ประทบนงแสดงอมตธรรม อนเปนความแชมชนอยางยง ซงเปนเครองหามชราและมรณะ ในทามกลางบรษทใหญ ยงสตวใหขามโลก พระวาจาไพเราะเหมอนนกการะเวก เปนนาถะของโลก มพระสรเสยงกองประหนงเสยงพรหม ผเสดจมาดวยประการนน ถอนพระองคขนจากมหนตทกข ในเมอโลกปราศจากผแนะนา ทรงแสดงธรรมทปราศจาก ธล นาสตวออกจากโลก เราไดเหนแลว ไดฟงธรรม ของพระองค จงออกบวชเปนบรรพชต ครนเราบวชแลว ในกาลนน คดถงคาสงสอนของพระชนเจา ถกความ เกยวของบบคน จงไดอยเสยในปาทนารนรมยแตผเดยว เทานน การทเรามกายหลกออกมาได เปนเหตแหงการ หลกออกแหงใจของเราผเหนภย ในความเกยวของ เรา เผากเลสทงหลายแลว. . .ฯลฯ. . .พทธศาสนาเราไดทา


เสรจแลว ดงน. กเมอพระเถระบรรลพระอรหตแลว อยในทนน พระราชาทรง บรจาคทรพย ๑ โกฏ แลวใหทรงสรางวหารชอวา โภชกครวหาร แลว ทรงนมนตพระเถระใหอยในพระวหารนน. พระเถระนน อยในพระวหารนน ในเวลาใกลจะปรนพพาน ได กลาวคาถาสดทายวา เรานน มความดารอนเตมเปยมแลว เหมอนพระ- จนทรในวนเพญ เปนผสนอาสวะทงปวงแลว บดน ภพ ใหมมไดมอก. คาถานน มเนอความงายแลวแล. กการพยากรณพระอรหตนนนนแล ได มแลวแกพระเถระแล. จบอรรถกถาเอกกวหารยเถรคาถาท ๒


๓. มหากปปนเถรคาถา วาดวยคาถาของพระมหากปปนเถระ [๓๗๒] ผใดพจารณาเหนแจงหรอแสวงหาประโยชน ยอม พจารณาเหนกจทงสอง คอทเปนประโยชนและไมเปน ประโยชน อนยงไมมาถง ไดกอนอมตรหรอศตรของผนน ซงคอยแสวงหาชองอยไมทนเหน ผนนเรยกวา ผมปญญา ผใดเจรญอานาปานสตใหบรบรณดวยดแลว อบรมแลว โดยลาดบตามทพระพทธเจาทรงแสดงไว ผนนยอมยง โลกนใหสวางไสวเหมอนพระจนทรเพญพนออกจากกลบ เมฆฉะนน จตของเราผองใสแลวหนอ อบรมดแลว หา ประมาณมได เปนจตประคองไวแลวเปนนตย ยอมยงทศ ทงปวงใหสวางไสวบคคลผมปญญาถงจะสนทรพย กยงม ชวตอยไดเปนแนแท สวนบคคลผไมมปญญาถงจะม ทรพยกเปนอยไมได ปญญาเปนเครองตดสนสงทตนฟง มาแลว เปนเครองเจรญชอเสยงและความสรรเสรญ. นรชนในโลกน ผประกอบดวยปญญา แมในเวลาท ตนตกทกข กยอมไดรบความสข ธรรมนมใชมในวนน ไมใชนาอศจรรย และไมใชเคยมมาแลว แตดเหมอน เปนของทไมเคยมในโลก ซงเปนทเกดทตาย เมอสตว เกดมาแลว กมความเปนอยกบความตายแนแท สตวท เกดมาแลว ๆ ในโลกน ยอมตายไปทงนน เพราะสตว


ทงหลายมอยางนเปนธรรมดา ชวตอนใดเปนประโยชน แกบรษเหลาอน ชวตอนนนยอมไมเปนประโยชนแกผ ทตายไปแลว อนการรองไหถงผตายไปแลว ยอมไมทา ใหเกดผล ไมทาใหเกดความสรรเสรญ สมณะและ พราหมณไมสรรเสรญเลย การรองไหยอมเบยดเบยน จกษและรางกาย ทาใหเสอมวรรณะ กาลง และความ คด ชนทงหลายผเปนขาศกยอมมจตยนด สวนชนผ เปนมตรกพลอยเปนทกขไปดวย เพราะฉะนน บคคล พงปรารถนาทานผเปนนกปราชญ เปนพหสต ใหอยใน สกลของตน เพราะกจทกอยางจะสาเรจได กดวยกาลง ปญญาของทานทเปนนกปราชญ และเปนพหสตเทานน เหมอนบคคลขามแมนาอนเตมฝงดวยเรอฉะนน. จบมหากปปนเถรคาถา

อรรถกถามหากปปนเถรคาถาท ๓ คาถาของทานพระมหากปปนเถระ มเรมตนวา อนาคต โย ปฏกจจ ปสสต ดงนเปนตน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร ? ไดยนวา ในกาลแหงพระพทธเจาทรงพระนามวาปทมตตระ ทาน พระมหากปปนเถระน บงเกดในเรอนมสกล ในนครหงสาวด รเดยงสา แลว ฟงธรรมในสานกพระศาสดา เหนพระศาสดาทรงตงภกษรปหนง ไว


ในตาแหนงทเลศกวาพวกภกษผกลาวสอนภกษ จงกระทาบญญาธการ ทจะเปนเหตใหเกดตาแหนงนนแลว ปรารถนาตาแหนงนน. เขาทากศลในภพนนจนตลอดชวต ทองเทยวไปในเทวโลกและ มนษยโลก ในกาลแหงพระสมมาสมพทธเจาทรงพระนามวากสสปะ บงเกด ในเรอนมสกล ในกรงพาราณส รเดยงสาแลว เปนหวหนาหมคน ๑,๐๐๐ คน รวมชวยกนสรางบรเวณใหญ อนประดบดวยหอง ๑,๐๐๐ หอง. ชนเหลานนแมทงหมด ทากศลจนตลอดชวต มอบหนาทใหอบาสกนน พรอมดวยบตรและภรยา พากนบงเกดในเทวโลก ทองเทยวไปในเทวโลก เปนหวหนาและมนษยโลก ตลอดพทธนดรหนง. ในคนเหลานน หวหนาคณะ กอนหนาแตพระศาสดาของพวกเรา ทรงบงเกดขนนนแล ทรงบงเกดในพระราชวง ในพระนครชอวา กกกฏะ ในปจจนตประเทศ พระกมารนนมพระนามวา กปปนะ. พวกบรษทเหลอ พากนบงเกดในตระกลอามาตย ในนครนนนน แหละ. พอพระราชบดาเสดจลวงไป กปปนกมารทรงไดรบเศวตฉตร เปนพระเจามหากปปนะ. พระเจามหากปปนะนน เพราะพระองคไดฟง สมบตอนนาปลมใจ พอเชาตรกทรงสงพวกราชทตไปตามประตเมองทง ๔ โดยพลนวา พวกเจากลบจากททพบเหนพวกพหสตแลว จงบอกใหเรา ทราบเถด. กโดยสมยนน พระศาสดาของพวกเราเสดจอบตขนในโลกแลว ทรง อาศยกรงสาวตถประทบอย. ในกาลนน พวกพอคาชาวกรงสาวตถ พา กนถอเอาสงของทเกดขนในกรงสาวตถ ไปสพระนครนนแลว เกบสง ของแลว พากนคดวา พวกเราจกเขาเฝาพระเจาอยหว แลวพากนถอ


บรรณาการไป กราบทลแดพระราชา พระราชาทรงใหเรยกเขาเหลานนมา แลว เมอพวกเขามอบถวายบรรณาการแลวยนไหว จงตรสถามวา พวกเจา พากนมาจากไหน ? พวกเขากราบทลวา จากกรงสาวตถ พระเจาขา. พระราชาจงตรสถามวา ทแวนแควน มภกษาหาไดงายแลหรอ พระราชา ทรงตงอยในธรรมหรอเปลา ? พวกเขากราบทลวา พระเจาขา ขาแต สมมตเทพ. พระราชาตรสถามวา ในประเทศของพวกเจา มธรรมเชนไร ทกาลงเปนไปในบดน. พวกพอคากราบทลวา ขาแตสมมตเทพ ขอนน พวกขาพระองคมอาจจะกราบทลดวยทงใบหนาอนเศราหมอง พระเจาขา. พระราชาจงทรงพระราชทานนาดวยพระสวรรณภงคาร. พวกพอคา เหลานน ลางหนาแลว จงบายหนาไปทางพระทศพล ประคองอญชล แลว กราบทลวา ขาแตสมมตเทพ ธรรมดาวา พระพทธรตนะอบต ขนแลว ในประเทศของพวกขาพระองค. เพยงไดสดบคาวา พทโธ เทานน ปตกเกดขน แผไปทวพระ- สรระทงสนของพระราชา. ตอแตนน พระราชากตรสวา พอคณทงหลาย พอจงกลาวคาวา พทโธ อกเถด. พวกพอคากราบทลวา ขาแต สมมตเทพ พวกขาพระองคขอกลาวยาอกวา พทโธ. พระราชารบสง ใหพวกพอคากลาวอยางนนถง ๓ ครง ทรงเลอมใส ในบทนนนนแล วา บทวา พทโธ เปนบททมคณหาประมาณมได ดงนแลว พระราชทาน ทรพยจานวน ๑๐๐,๐๐๐ ใหแลว ตรสถามวา พอคณ จงพากนกลาว บทอนอกเถด. พวกพอคากราบทลวา ขาแตสมมตเทพ ธรรมดาวา พระธรรมรตนะ อบตขนแลวในโลก. พระราชาทรงสดบบทแมนนแลว พระราชทานทรพยจานวน ๑๐๐,๐๐๐ ใหเหมอนอยางนนแล แลวตรส


ถามวา พอคณ จงพากนกลาวบทอนอกเถด. พวกพอคากราบทลวา ขาแตสมมตเทพ พระสงฆรตนะอบตขนแลว. พระราชาทรงสดบบทแม นนแลว พระราชทานทรพยจานวน ๑๐๐,๐๐๐ ใหแลว เสดจออกจาก ทนนดวยตงพระทยวา เราจกบวชในสานกของพระผมพระภาคพทธเจา. แมพวกอามาตย กออกไปแลวอยางนนเหมอนกน. พระราชา พรอมดวยอามาตย ๑,๐๐๐ คน เสดจถงฝงแมนาคงคาแลว ทรงกระทา สจจะอธษฐานวา ถาพระศาสดาทรงเปนสมมาสมพทธะจรงไซร, ขอนา จงอยาเปยกแมเพยงกบเทามาเหลานเลย แลวเสดจขามแมนาคงคาอน เตมเปยมไปบนหลงนานนแล เสดจขามแมนาแมอนอกทกวางตงกงโยชน กอยางนนเหมอนกน เสดจถงแมนาใหญสายท ๓ ชอวา จนทภาคาแลว เสดจขามแมนาแมนน ดวยการทาสจจะอธษฐานนนเหมอนกน. ในเวลาใกลรงวนนนเอง แมพระศาสดาทรงออกจากพระมหา- กรณาสมาบตแลว ทรงตรวจดสตวโลก ทรงเหนวา วนนพระเจา มหากปปนะ จะทรงสละละราชสมบต พรอมดวยอามาตยผเปนบรวาร ๑,๐๐๐ คน จกเดนทางมาสนหนทาง ๓๐๐ โยชน เพอบวชในสานกของ เรา แลวทรงดารวา เราควรทาการตอนรบพวกเขาเหลานน แลวทรงทา การชาระพระสรระแตเชาตร มภกษสงฆแวดลอมแลว เสดจเทยวไป บณฑบาตยงกรงสาวตถ เสดจกลบจากบณฑบาตภายหลงภต เฉพาะพระ- องคเองเทานน เสดจไปทางอากาศ ประทบนงขดสมาธบลลงกทโคนตน นโครธใหญ ทรงเปลงพระพทธรศมมพรรณะ ๖ ประการไป ณ ทเฉพาะ ตอทา ทพระราชาเปนตนเหลานนขาม ทฝงแมนาจนทภาคา.


พระราชาและอามาตยเหลานน กาลงพากนขามทานนอย กพลน แลดพระพทธรศมทแผซานไปทางโนนทางน ทรงเหนพระผมพระภาคเจา ถงความตกลงใจดวยการเหนเทานนวา พวกเรามาเพอมงพระศาสดาพระ- องคใด นคอพระศาสดาพระองคนนแนนอน ดงนแลว ตงแตททเหนแลว กนอมกายลง กระทาการนอบนอมเปนอยางยง เขาไปเฝาพระผมพระ- ภาคเจา. พระราชาทรงจบทขอพระบาทของพระผมพระภาคเจาแลว ถวาย บงคมพระศาสดา แลวประทบนงพรอมกบอามาตย ๑,๐๐๐ คน ณ ท สมควรขางหนง. พระศาสดาทรงแสดงธรรมแกชนเหลานนแลว. ใน เวลาจบพระธรรมเทศนา พระราชาพรอมกบบรษท ทรงดารงอยในพระ- อรหตผล. ดวยเหตนน ทานจงกลาวไวในอปทาน๑วา :- พระพชตมาร ผทรงรจบธรรมทงปวง พระนามวา ปทมตตระ ปรากฏในอษฎากาศเหมอนพระอาทตยปรากฏ ในอากาศ ในสรทกาลฉะนน พระองคยงดอกบวคอ เวไนยสตวใหบานดวยพระรศม คอพระดารส สมเดจ พระโลกนายกทรงยงเปอกตม คอกเลส ใหแหงไปดวย พระรศม คอพระปรชา ทรงกาจดยศของพวกเดยรถย เสยดวยพระญาณปานดงเพชร เหมอนพระอาทตยกาจด ความมดฉะนน สมเดจพระทพากรเจา ทรงสองแสง สวางจา ทงกลางคนและกลางวน ในททกหนทกแหง เปนบอเกดแหงคณ เหมอนสาครเปนบอเกดแหงรตนะ ทรงยงเมฆ คอธรรมใหตกลงเพอหมสตว เหมอนเมฆ ยงฝนใหตกฉะนน. ๑. ข. อ. ๓๓/ขอ ๑๒๓.


ครงนน เราเปนผพพากษาอยในพระนครหงสวด ได เขาไปฟงธรรมของพระพทธเจา ผมพระนามวา ปทมตตระ ซงกาลงประกาศคณของพระสาวกผมสต ผกลาวสอน ภกษทงหลายอย ทรงยงใจของเราใหยนด เราไดฟงแลว เกดมปตโสมนส นมนตพระตถาคต พรอมดวยศษย ให เสวยและฉนแลว ปรารถนาฐานนดรนน. ครงนน พระสมมาสมพทธเจา ผมสวนเสนอดวย หงส มพระสรเสยงเหมอนหงสและมโหระทก ไดตรสวา จงดมหาอามาตยผน ผแกลวกลาในการตดสน หมอบ อยแทบเทาของเรา มกายประดจลอยขนและมใจฟดวย ปต มวรรณะเหมอนแสงแหงแกวมกดา งดงามนยนตา และหนาผองใส มบรวารเปนอนมาก ทาราชการ มยศใหญ มหาอามาตยน เขาปรารถนาตาแหนงภกษ ผใหโอวาทแกภกษ เพราะพลอยยนดดวยการบรจาค บณฑบาตน และดวยการตงเจตจานงไว เขาจกไมเขา ถงทคตเลยตลอดแสนกป จกเสวยความเปนผมโชคดใน หมทวยเทพ และจกเสวยความเปนใหญในหมมนษย จกบรรลถงพระนพพานดวยผลกรรมสวนทเหลอ ในแสน กปแตกปน พระศาสดามพระนามวาโคดม ทรงสมภพ ในวงศของพระเจาโอกกากราช จกเสดจอบตขนในโลก มหาอามาตยน จกเปนธรรมทายาทของพระศาสดาพระ- องคนน จกเปนโอรสอนธรรมเนรมต จกเปนสาวกของ


พระศาสดามนามวา กปปนะ ตอแตนน เรากไดทา สกการะดวยดในพระศาสนาของพระชนสห ละราง มนษยแลว ไดไปสวรรคชนดสต. เราครองราชยในเทวดาและมนษย โดยเปนสวน ๆ. แลว เกดในสกลชางหก ทตาบลบานใกลพระนคร พาราณส เรากบภรรยามบรวารแสนคน ไดอปฏฐากพระ- ปจเจกพทธเจา ๕๐๐ องค ไดถวายโภชนาหารตลอด ไตรมาส แลวใหครองไตรจวร เราทงหมดจตจากอตภาพ นนแลว ไดเขาถงสวรรคชนไตรทศ เราทงหมดจตจาก สวรรคนนแลว กลบมาเปนมนษยอก พวกเราเกดใน กกกฏบร ขางปาหมพานต เราไดเปนราชโอรสผมยศ ใหญ พระนามวา กปปนะ พวกทเหลอเกดในสกล อามาตย เปนบรวารของเรา เราเปนผถงความสข อน เกดแตความเปนมหาราชา ไดสาเรจสงทตองประสงค ทกประการ ไดสดบขาวสาสนอบตของพระพทธเจา ท พวกพอคาบอกดงนวา พระพทธเจาผเอกอครบคคลไมม ใครเสมอเหมอน เสดจอบตขนแลวในโลก พระองคทรง ประกาศพระสทธรรม อนเปนธรรมไมตาย เปนอดมสข และสาวกของพระองคเปนผหมนขยน พนทกข ไมม อาสวกเลส ครนเราไดสดบคาของพอคาเหลานนแลว ไดทาการ สกการะพวกพอคาสละราชสมบต พรอมดวยอามาตย


เปนพทธมามกะ พากนออกเดนทาง ไดพบแมนามหา- จนทานท มนาเตมเปยมเสมอขอบฝง ทงไมมทานา ไมมแพ ขามไดยาก มกระแสนาไหลเชยว เราระลก ถงพระพทธคณแลว กขามแมนาไปไดโดยสวสด ถา พระพทธองคทรงขามกระแสนาคอภพไปได ถงทสดแหง โลก ทรงรแจงชดไซร ดวยสจจวาจาน กขอใหการ ไปของเราจงสาเรจ ถามรรคเปนเครองใหสตวถงความ สงบได เปนเครองใหโมกขธรรม เปนธรรมสงบระงบ นาความสขมาใหไดไซร ดวยสจจวาจาน กขอใหการไป ของเราจงสาเรจ ถาพระสงฆเปนผขามพนหนทางกนดาร ไปได เปนเนอนาบญอนเยยมไซร ดวยสจจวาจาน ก ขอใหการไปของเราจงสาเรจ พรอมกบทเราไดทาสจจะ อนประเสรฐ ดงน นาไดไหลหลกออกไปจากหนทาง. ลาดบนน เราไดขามไปขนฝงแมนาอนนารนรมยใจ ไดโดยสะดวก ไดพบพระพทธเจาประทบนงอย เหมอน พระอาทตยทกาลงอทย ดงภเขาทองทลกโพลง เหมอน ไมประทปทถกไฟไหมโชตชวง ผอนสาวกแวดลอม เปรยบดงพระจนทรทประกอบดวยดวงดาว ยงเทวดา และมนษยใหเพลดเพลน ปานทาววาสวะผยงฝน คอ รตนะใหตกลง เราพรอมดวยอามาตยถวายบงคมแลว เฝาอย ณ ทควรขางหนง.


ลาดบนน พระพทธเจาทรงทราบอธยาศยของเรา ได แสดงพระธรรมเทศนา เราฟงธรรมอนปราศจากมลทน แลว ไดกราบทลพระพชตมารวา ขาแตพระมหาวรเจา ขอไดทรงโปรดใหพวกขาพระองคไดบรรพชาเถด พวก ขาพระองคเปนผลงสภพแลว พระมหามนผสงสดไดตรส วา ทานทงหลาย จงเปนภกษมาเถด ธรรมอนเรากลาวด แลว ทานทงหลายจงประพฤตพรหมจรรย เพอทาทสด แหงทกขเถด พรอมกนกบพระพทธดารส เราทกคนลวน ทรงเพศเปนภกษ เราทงหลายอปสมบทแลว เปนภกษผ โสดาบนในพระศาสนา ตอแตนน พระผนาชนพเศษ ได เสดจเขาพระเชตวนมหาวหารแลว ทรงสงสอนเรา เราอน พระพชตมารทรงสงสอนแลวไดบรรลพระอรหต ลาดบนน เราไดสงสอนภกษพนรป แมพวกเขาทาตามคาสอนของ เรา กเปนผไมมอาสนะ พระพชตมารทรงพอพระทยใน คณขอนน จงทรงตงเราไวในตาแหนงเอตทคคะ ณ ทามกลางมหาชนวา ภกษกปปนะ เลศกวาภกษทงหลาย ผใหโอวาทแกภกษ ธรรมทไดทาไวในแสนกป ได แสดงผลใหเราในครงน เราพนจากกเลสดจดงลกศรท พนจากแลง เราไดเผากเลสของเราแลว เราเผากเลส ทงหลายแลว . . . ฯ ล ฯ . . .พระพทธศาสนา เราไดทา เสรจแลว ดงน.


กชนเหลานนทงหมด ครนบรรลพระอรหตแลว จงพากนขอ บวชกะพระศาสดา. พระศาสดาตรสกะชนเหลานนวา พวกเธอ จงเปน ภกษมาเถด. การบรรพชาและอปสมบทนนนนแล จงไดมแลวแกชน เหลานน. พระศาสดาทรงอาศยภกษ ๑,๐๐๐ รปนน จงไดเสดจไปยง พระเชตวน โดยอากาศ. ตอมาวนหนง พระผมพระภาคเจาตรสถามพวกภกษผเปนอนเต- วาสกของทานมหากปปนะนนวา ภกษทงหลายกปปยนะแสดงธรรมแกภกษ ทงหลายบางไหม ? ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา พระเถระยอมไมแสดง, ทานเปนผขวนขวายนอยประกอบความเพยรอยดวย ความสขในทฏฐธรรมอย ไมยอมใหแมเพยงแตโอวาท ดงน. พระศาสดา จงทรงใหเรยกหาพระเถระมาแลว ตรสถามวา กปปนะ ไดยนวา เธอ ไมยอมใหแมเพยงโอวาทแกพวกอนเตวาสก จรงไหม ? พระเถระกราบทล วา ขาแตพระผมพระภาคเจา จรง พระเจาขา. พระศาสดาตรสวา พราหมณ เธออยาทาอยางนน, ตงแตวนนไป เธอจงแสดงธรรมแก พวกภกษผเขาไปหาแลว. พระเถระรบพระดารสพระศาสดา ดวย เศยรเกลาวา ดละ พระพทธเจาขา แลวใหพระสมณะ ๑,๐๐๐ รปดารงอย ในพระอรหต ดวยโอวาทเพยงครงเดยวเทานน. ดวยเหตนน พระ- ศาสดาเมอจะตงตาแหนงพระเถระผสาวกของพระองค ตามลาดบ จงทรง ตงเธอไวในตาแหนงทเลศกวาภกษผกลาวสอนภกษทงหลาย. ตอมาวน หนง พระเถระ เมอจะกลาวสอนนางภกษณทงหลาย จงกลาวคาถา๑เหลา นวา :- ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๗๒.


ผใดพจารณาเหนแจง หรอแสวงหาประโยชน ยอม พจารณาเหนกจทงสอง คอสงทเปนประโยชนและไมเปน ประโยชนอนยงไมมาถง ไดกอนอมตรหรอศตรของผนน ซงคอยแสวงหาชองอยไมทนเหน ผนนเรยกวาผมปญญา ผใดเจรญอานาปานสตใหบรบรณดวยดแลว อบรมแลว โดยลาดบตามทพระพทธเจาทรงแสดงไว ผนนยอมยง โลกนใหสวางไสว เหมอนพระจนทรเพญพนจากกลบเมฆ ฉะนน จตของเราผองใสแลวหนอ อบรมดแลวหาประมาณ มได เปนจตประคองไวแลวเปนนตย ยอมยงทศทงปวง ใหสวางไสว บคคลผมปญญาถงจะสนทรพย กยงมชวต อยไดเปนแนแท สวนบคคลผไมมปญญา ถงจะมทรพย กเปนอยไมได ปญญาเปนเครองตดสนสงทตนฟงมาแลว เปนเครองเจรญชอเสยงและความสรรเสรญ. นรชนในโลกน ผประกอบดวยปญญา แมในเวลาท ตนตกทกข กยอมไดรบความสข ธรรมนมใชมในวนน ไมใชนาอศจรรย และไมใชไมเคยมมาแลว แตด เหมอนเปนของทไมเคยมในโลก ซงเปนทเกดทตาย เมอสตวเกดมาแลว กมความเปนอยกบความตายแนแท สตวทเกดมาแลว ๆ ในโลกน ยอมตายไปทงนน เพราะ สตวทงหลาย มอยางนเปนธรรมดา ชวตอนใดเปนประ- โยชนแกบรษเหลาอน ชวตอนนนยอมไมเปนประโยชน แกผทตายไปแลว อนการรองไหถงทตายไปแลว ยอม


ไมทาใหเกดผล ไมทาใหเกดความสรรเสรญ สมณะ และพราหมณไมสรรเสรญเลย การรองไห ยอม เบยดเบยนจกษและรางกายทาใหเสอมวรรณะ กาลง และความคด ชนทงหลายผเปนขาศก ยอมมจตยนด สวนชนผเปนมตร กพลอยเปนทกขไปดวย เพราะฉะนน บคคลพงปรารถนาทานผเปนนกปราชญ เปนพหสตให อยในสกลของตน เพราะกจทกอยางจะสาเรจได กดวย กาลงปญญาของทานทเปนนกปราชญ และเปนพหสต เทานน เหมอนบคคลขามแมนาอนเตมฝงดวยเรอฉะนน. บรรดาบทเหลานน บทวา อนาคต ความวา ยงไมมาถง คอยง ไมประสบ. บทวา ปฏกจจ แปลวา กอนกวานนเทยว. บทวา ปสสต แปลวา ยอมเหน. บทวา อตถ ไดแก กจ. บทวา ต ทวย ไดแก สงทเปนประโยชนและไมเปนประโยชน. บทวา วทเทสโน ไดแก อมตร. บทวา หเตสโน ไดแก มตร. บทวา รนธ ไดแก ชอง. บทวา สเมกขมานา แปลวา ผแสวงหา. มคาททานกลาวอธบาย ไววา บคคลใด เหนไตรตรองพจารณาถงกจทง ๒ อยางคอ สงทจะนา ประโยชน และไมนาประโยชนมาใหแกตน อนยงไมมาถง ดวยปญญา


จกษเหมอนเรา ไดกอนกวา, อมตรของบคคลผนน หรอมตรโดยม อธยาศยไมเกอกลกน แสวงหาชอง โดยอธยาศยทเกอกลกน ยอมไมเหน ได, บคคลผมปญญาเชนนน มความประพฤตไมขาดสาย เพราะฉะนน พวกทาน พงเปนผประพฤตเชนนนเถด. บดน พระเถระเมอจะแสดงคณในการเจรญอานาปานสต เพอจะ ประกอบบทเหลานนในคาถานน จงกลาวคาถาท ๒ วา อานาปานสต ยสส ดงนเปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา อาน ไดแก ลมหายใจออก. บทวา อปาน ไดแก ลมหายใจเขา. สตมการกาหนดลมหายใจออก และลม หายใจเขาเปนอารมณ ชอวา อานาปานสต. กในทน เมอวาถงหวขอ แหงสต ทานประสงคถงการเจรญสมาธอนสมปยตดวยอานาปานสตนน. บทวา ยสส ไดแก พระโยครปใด. บทวา ปรปณณา สภาวตา ความวา อบรมใหเจรญดวยด บรบรณ โดยประการทงปวง ดวยความบรบรณแหงสตปฏฐาน ๔ และอาการ ๑๖ และดวยความบรบรณแหงโพชฌงค ๗ วชชาและวมตตทงหลาย. บทวา อนปพพ ปรจตา ยถา พทเธน เทสตา ความวา อบรม แลว คอเสพ ไดแก เจรญตามลาดบ ทพระผมพระภาคเจาแสดงไว โดย เนอความเปนตนวา ภกษนน มสตกาหนดลมหายใจออก ดงน. บทวา โสม โลก ปภาเสต อพภา มตโตว จนทมา ความวา พระโยคาจรนน พนจากอปกเลสมอวชชาเปนตนแลว ยอมยงสงขารโลก ทตกลงสสนดานของตน และทตกลงสสนดานของบคคลอน ใหสวางไสว แจมแจงดวยแสงสวางแหงญาณ เปรยบเหมอนพระจนทร พนแลวจาก


ความหมนหมองมเมฆหมอกเปนตน ยอมยงโอกาสโลกนใหสวางไสว ดวยแสงสวางแหงดวงจนทร ฉะนน. อธบายวา เพราะฉะนน พวกทาน พงพากนเจรญอานาปานสตภาวนาเถด. บดน พระเถระครนทาตนใหเปนอทาหรณแลว เมอจะแสดงการ ประกอบความเพยรในภาวนาวามผล จงกลาวคาถาท ๓ วา โอทาต วต เม จตต ดงนเปนตน. ความแหงบาทคาถานนวา จตของเราผองใส บรสทธแลวหนอ เพราะปราศจากมลทนคอนวรณธรรม, ชอวา อบรมดแลว หาประมาณ มได เพราะคาทตนอบรมแลว โดยประการทราคะเปนตน ทเปนตวทา ประมาณ อนตนละไดแลว และนพพานอนหาประมาณมได อนตนได ทาใหประจกษแจงแลว. ตอแตนน กตรสรคอแทงตลอดสจจะ ๔ ประการ เปนผมจตอนประคองไวแลว จากฝายแหงสงกเลสทงปวง ยอมยงทศ มทศตะวนออกเปนตน ทสองสวางไดยากเปนตน ใหสวางไสว เพราะ ขามพนความสงสยในธรรมนนได และเพราะปราศจากโมหะในธรรม ทงปวงได, เพราะฉะนน พระเถระจงแสดงวา ถงพวกทาน กพงอบรม จตอยางนนเถด. พระเถระเมอจะแสดงวา ปญญาแมนอกน กเหมอนอยางปญญาท สาเรจดวยภาวนา ซงมอปการะเปนอนมากแกบรษ ดวยเปนเครองชาระ มลทนแหงจตใหสะอาดเปนตนได จงกลาวคาถาท ๔ วา ชวเต วาป สปปโ ดงนเปนตน. ความแหงบาทคาถานนวา คนมปญญาแมจะสนทรพย สนโดษดวย ปจจยตามมตามได กยงเปนอยได ดวยการเลยงชพอนปราศจากโทษ.


จรงอย ชวตของคนมปญญา ชอวา เปนอยได. ดวยเหตนน พระผม- พระภาคเจาจงตรสวา พทธาทบณฑตกลาวถงคนทเปนอยดวยปญญาวา ม ชวตประเสรฐ ดงนเปนตน. สวนคนมปญญาทราม เพราะไมไดปญญา ยอมทาประโยชนทเปน ไปในทฏฐธรรม และประโยชนทเปนไปในสมปรายกภพ ใหฉบหายไป แมจะมทรพยสมบต กเปนอยไมได เพราะไดรบการตเตยนเปนตน ชอ วา ความเปนอย ยอมไมมแกเขา, อกอยางหนง เพราะตนไมรจกอบาย ทรพยตามทสะสมไว กยอมพนาศไป แมชวต กไมสามารถเพอจะรกษา ไวไดเลย, เพราะฉะนน จงมอธบายวา แมปารหารยปญญา พวกทาน กพงใหถงพรอมดวยความไมประมาทเถด. บดน เพอจะแสดงอานสงสแหงปญญา พระเถระจงกลาวคาถาท ๕ วา ปา สตวนจฉน ดงนเปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา ปา สตวนจฉน ความวา ธรรมดา วา ปญญานนน เปนเครองตดสนสงทตนฟงมาแลว คอตดสนชขาดใน ประโยชนทตนฟงมาแลว คอทมาปรากฏทางโสตประสาท โดยใจความ เปนตนวา นเปนอกศล, นเปนกศล, นเปนสงมโทษ, นเปนสงไมมโทษ ดงน. บทวา กตตสโลกวทธน ความวา เปนความเจรญดวยเกยรตคณ และความสรรเสรญตอหนา คอมความสรรเสรญแผไปทวเปนสภาพ จรง อย เกยรตคณเปนตน ยอมมแกผมปญญาเทานน เพราะมวญชนทงหลาย สรรเสรญเปนธรรมดา.


บทวา ปาสหโต ความวา เปนผประกอบดวยปารหารยปญญา และวปสสนาปญญา. บทวา อป ทกเขส สขาน วนทต ความวา ยอมไดเฉพาะซง ความสข แมทไมมอามส เพราะการหยงลงสสภาวะทเปนจรง ดวยสมมา ปฏบตในขนธและอายตนะเปนตน ทมความทกขเปนสภาวะโดยสวนเดยว. บดน พระเถระเมอจะกลาวสอนธรรม อนปฏสงยตดวยอนจจตา อนจะนามาซงความเปนนกปราชญ แกนางภกษณเหลานน จงกลาวคาถา ทเหลอ โดยมใจความเปนตนวา นาย อชชตโน ธมโม ดงน. ในบาทคาถานน มเนอความสงเขปดงตอไปน :- ธรรมนใด ม ความเกดและความตายเปนสภาวะแกปวงสตว ธรรมนนน มใชจะเพงม ในวนน คอมใชมมาไมนาน, ไมใชนาอศจรรย เพราะเปนไปทก ๆ วน. ทงไมใชไมเคยมมาแลว เพราะความไมเคยมมาแลวในกาลกอน หามได. เพราะฉะนน พงเปนเหมอนสงทเคยมมาในโลก ซงเปนทเกดทตาย คอทสตวพงเกด และพงตายโดยสวนเดยว เพราะมความตายเปนสภาวะ. จรงอย เหตอะไร ๆ ยอมไมมแกขณกมรณะ. เพราะเมอสตวเกดมาแลว กมความเปนอยกบความตายแนแท คอ เมอสตวเกดมาแลว กมความตายเปนทสดอยางเดยว ตอจากความเกด เพราะขนธทงหลายทเกดขนแลว มความแตกไปเปนธรรมดาโดยสวน เดยว. กคาวา มชวตเปนอยในคาถานนอนใด อนนนจดเปนโลกโวหาร, โลกโวหารนนมทสดเปนอเนก เพราะเนองดวยปจจยมากมายแหงอปาทาน นน เพราะกลาวคานอยางนแลว ฉะนน จงกลาววา สตวทเกดมาแลว ในโลกน ยอมตายไปทงนน เพราะสตวทงหลาย มอยางนเปนธรรมดา


ไดแก เปนปกตของสตวทงหลาย คอความตายยอมมแกสตวทงหลายท เกดมาแลว จงกลาววา ความตายเนองดวยความเกดขน. บดน เพราะเพอจะทาการกาจดความเศราโศกของพวกนางภกษณ แมผทมจตถกความเศราโศกผกพนแลว ฉะนน พระเถระจงกลาวคาเปน ตนวา น เหตทตถาย ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา น เหตทตถาย มตสส โหต ความวา ชวตทจะเปนประโยชน คอเปนเครองหมายแหงชวต ของตนทตายไปแลว การรองไห เปนประโยชนแกบรษเหลาอนอนใด ขอนนทจะเปนประโยชน แหงชวต ของหมสตวทตายไปแลวนน ขอพกไวกอน, เพราะไมม ประโยชนแกใคร ๆ เลย, กคนเหลาใด ยอมพากนรองไห, การรองไหถง คนตาย คอมคนตายเปนเครองหมายของตนเหลานน ยอมไมทาใหเกด ผล ไมทาใหเกดความสรรเสรญ คอยอมไมนาเกยรตยศ และความ บรสทธใจมาใหเลย. บทวา น วณณต สมณพราหมเณห ไดแก แมวญชนจะ สรรเสรญกไมม คอโดยทแท วญชนจะตเตยนถายเดยว. พระเถระเมอจะแสดงวา โทษของคนผทรองไหอย มใชจะมเพยง อยางเดยวเทานน โดยทแทแมนอกนกยงมอย ดงน จงกลาวคาถาวา จกข สรร อปหนต ดงนเปนตน ยงไปกวานน เมอจะชกชวนนางภกษณ เหลานน ในการเขาไปหากลยาณมตร เพอปองกนเสยซงสงไมเปน ประโยชนมความเศราโศกเปนตน จงไดกลาวคาถาสดทายโดยใจความ เปนตนวา ตสมา ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา ตสมา ความวา เพราะการรองไห


ยอมกระทบกระทง คอเบยดเบยนจกษและสรระ ของบคคลผรองไหอย เพราะการรองไหนน จงทาให วรรณะ กาลง และความคด เสอมไป คอพนาศไป, โจร คอผทเปนขาศกของบคคลผรองไหอย ยอมมจต ยนด ปราโมทย เอบอมใจ, สวนมตรผมงประโยชนเกอกล กพลอยม ทกขลาบากใจไปดวย ฉะนน บคคลพงปรารถนา ทานผชอวาเปน นกปราชญ เพราะประกอบพรอมดวยปญญาทเกดในธรรม และทานผ ชอวา เปนพหสต เพราะเพยบพรอมดวยพาหสจจะอนองอาศยประโยชน มทฏฐธรรมกตถประโยชนเปนตน ใหอยในสกลของตน คอพงมงหวง ไดแก พงทาใหเปนผเขาถงสกล. บทวา เยส มวาจาประกอบความวา กลบตรทงหลาย จะขามพน กจของตน คอจะถงซงฝงไดกดวยกาลงปญญา เพราะปญญาเปนสมบตของ ทานผทเปนนกปราชญ และบณฑตพหสตเหลาใด พงปรารถนานกปราชญ เปนตนเหลานนใหอยในสกลเถด เปรยบเหมอนบคคลจะขามนา อน เตมเปยมของหวงนาใหญไดพนกดวยเรอฉะนน. พระเถระ ครนกลาวสอนธรรมแกนางภกษณเหลานนอยางนแลว จงหยดเทศนา. นางภกษณเหลานน ตงอยในโอวาทของพระเถระ บรรเทาความเศราโศกแลว ปฏบตโดยแยบคายอย ทาประโยชนของตน ใหบรบรณไดแลวแล. จบอรรถกถามหากปปนเถรคาถาท ๓


๔. จฬปนถกเถรคาถา วาดวยคาถาของพระจฬปนถกเถระ [๓๗๓] เมอกอน ญาณคตเกดแกเราชา เราจงถกดหมน และพชายจงขบไลเราวา จงกลบไปเรอนเดยวนเถด เรา ถกพชายขบไลแลว ไปยนรองไหอยทใกลซมประต สงฆาราม เพราะยงมความอาลยในพระศาสนา พระผ- มพระภาคเจาไดเสดจมา ณ ทนน ทรงลบศรษะเรา ทรง จบแขนเราพาเขาไปสสงฆาราม พระศาสดาทรงอน- เคราะห ประทานผาเชดพระบาทใหแกเราตรสวา จง อธษฐานผาสะอาดผนน ใหตงมนด โดยมนสการวา รโชหรณ ๆ ผาสาหรบเชดธล ๆ จงตงจตใหมน นง ณ ทควรขางหนง เราฟงพระดารสของพระองคแลว เกด ความยนดในพระศาสนา ไดบาเพญสมาธใหเกดขนเพอ บรรลประโยชนอนสงสด เราระลกถงชาตกอน ๆ ได ชาระทพยจกษใหหมดจดแลว ไดบรรลวชชา ๓ คา สงสอนของพระพทธเจา เราไดทาเสรจแลว. พระจฬปนถกเถระไดเนรมตตนขนพนหนง นงอยท ชวกมพวนอนรนรมย จนถงเวลาเขามาบอกนมนต ครง นน พระศาสดาทรงสงทตไปบอกเวลาภตตาหารแกเรา เมอทตบอกเวลาภตตาหารแลว เราไดเขาไปเฝาโดย


ทางอากาศ ถวายบงคมพระยคลบาทของพระศาสดาแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง ลาดบนน พระศาสดาทรง รบรองเราผถวายบงคมแลวนงอย เราเปนผควรบชาของ ชาวโลกทงปวง เปนผควรรบของอนเขานามาบชา เปน นาบญแหงหมมนษย ไดรบทกษณาทานแลว. จบจฬปนถกเถรคาถาจบ อรรถกถาจฬปนถกเถรคาถาท ๔ มคาถาของทานพระจฬปนถกเถระวา ทนธา มยห คต ดงน เปนตน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร ? ทานกลาวคาทจะพงกลาวในเรองน ดวยอานาจเหตเกดแหงเรอง ไวในอฏฐกนบาต เรองมหาปนถกแลวนนแล. สวนความแปลกกน มดงตอไปน :- พระมหาปนถกเถระ บรรลพระอรหตแลว ยบยงอยดวยความสข อนเกดแตพระอรหตผล คดแลววา ทาอยางไรหนอ เราจะสามารถให จฬปนถก ดารงอยในความสขอยางนบาง. พระมหาปนถกเถระนน จงเขาไปหาธนเศรษฐผเปนโยมตาของตน แลว กลาววา โยมตาผเปนมหาเศรษฐ ถาโยมจะอนญาตไซร, อาตมภาพ จะพงใหจฬปนถกบวชบาง. โยมตาเรยนวา นมนตใหเขาบวชเถดพระคณ ทาน. พระเถระจงใหจฬปนถกนนบวชแลว. จฬปนถกนนดารงมนอยใน ศล ๑๐ ประการแลว เรยนคาถาในสานกของพระพชายวา :-


ดอกบวชอวา โกกนท มกลนหอมฟง เบงบาน ตงแตเชาตร พงเปนดอกไมมกลนหอมยงไมสนไปฉนใด เธอจงดพระองครสเจา พระองครงเรองอยดจพระอาทตย รงโรจนอยในกลางหาวฉนนน ดงน. โดย ๔ เดอน กไมสามารถจะจดจาได, บททเรยนแลวทองแลว ไมไดตดอยในหวใจทานเสยเลย. ตอมาพระมหาปนถกจงกลาวแกทานวา ปนถกเอย เธอเปนคนอาภพในศาสนานเสยแลว, ตง ๔ เดอนลวงไป แลว เธอกไมสามารถจะจดจาแมคาถาเดยวได, กเธอจกทากจแหง บรรพชตใหถงทสดไดอยางไรเลา เธอจงออกไปเสยจากทนเถอะ. จฬปนถกนนถกพระเถระขบไล จงไปยนรองไหอยใกลซมประต. กโดยสมยนน พระศาสดาประทบอยทอมพวนารามของหมอชวก. ลาดบนน หมอชวกสงบรษไปวา เธอจงนมนตพระศาสดาพรอมดวยภกษ ๕๐๐ รปมา. กสมยนน ทานมหาปนถกเปนพระภตตทเทสก (ผแจกภต). พระมหาปนถกนน ผอนทายกนมนตวา ขอทานจงรบภกษาเพอภกษ ๕๐๐ รปเถด ดงนกกลาววา อาตมภาพจะรบภกษาเพอภกษทงหลายท เหลอ ยกเวนจฬปนถก. พระจฬปนถกไดฟงดงนน ไดมความโทมนส เพมขน. พระศาสดาทรงทราบวา จฬปนถกมความทกขใจแลว จงทรงดารวา จฬปนถกจกตรสร ดวยอบายทเราสรางขนมา ดงนแลว จงแสดงพระองค ในทไมไกลจฬปนถกนนแลว ตรสถามวา ปนถกเปนอะไร เธอจงรองไห. จฬปนถกกราบทลวา พระพชายขบไลขาพระองคพระเจาขา. พระศาสดา


ตรสวา ปนถกเอย อยาคดอะไรไปเลย, เธอบวชแลวในศาสนาของเรา, เธอจงมาเถด จงรบเอาสงนแลวจงทาบรกรรมในใจวา รโชหรณ รโชหรณ ดงน จงทรงตระเตรยมทอนผาอนสะอาดดวยฤทธ แลวทรงพระราชทาน ให. พระจฬปนถกนน นงเอามอลบทอนผาทพระศาสดาพระราชทาน บรกรรมวา รโชหรณ รโชหรณ ดงน. เมอเธอบรกรรมลบทอนผานนอย ความเศราหมองกเกดขน. เมอ ลบไปอก ทอนผานนกกลายเปนเชนกบผาเชดหมอขาว, เพราะเธอมญาณ แกรอบแลว เธอจงคดอยางนวา ทอนผานแตเดมเปนของสะอาด, กลาย เปนอยางอน เศราหมองไป เพราะอาศยอปาทนนกสรระน, เพราะฉะนน ทอนผานเปนอนจจงแมฉนใด ถงจตกเปนอนจจงฉนนน ดงนแลว จง เรมตงความสนไปเสอมไป ทาฌานใหเกดขน ในเพราะนมตนนนนแล เรมตงวปสสนา อนมฌานเปนบาทแลว บรรลพระอรหตพรอมดวย ปฏสมภทาทงหลาย. ดวยเหตนน ทานจงกลาวไวในอปทาน๑วา :- เวลานน พระชนเจาพระนามวาปทมตตระ ทรงรบ เครองบชาแลว พระองคเสดจหลกออกจากหม ประทบ อย ณ ภเขาหมวนต แมเวลานน เรากอยในอาศรมใกล ภเขาหมวนต เราไดเขาไปเฝาพระมหาวระเจา ผเปน นายกของโลก ซงเสดจมาไมนาน เราถอเอาฉตรอน ประดบดวยดอกไม เขาไปเฝาพระนราสภ เราไดทา อนตรายแกพระผมพระภาคเจา ซงกาลงเสดจเขาสมาธ ๑. ข. อ. ๓๒/ขอ ๑๖.


เราประคองฉตรดอกไมดวยมอทงสอง ถวายแดพระผม- พระภาคเจา พระผมพระภาคเจามหามน พระนามวา ปทมตตระทรงรบแลว เทวดาทงปวงมใจชนบานเขามาส ภเขาหมวนต ยงสาธการใหเปนไปวา พระผมพระ- ภาคเจา ผมจกษทรงอนโมทนา ครนเทวดาเหลานกลาว เชนนแลว ไดเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ผสงสด กวานระ เมอเรากนฉตรดอกบวอนอดมอยในอากาศ (พระผมพระภาคเจาตรสวา) ดาบสไดประคองฉตรใบบว ๗ ใบ ใหแกเรา เราจกพยากรณดาบสนน ทานทงหลาย จงฟงเรากลาว. ดาบสนจกเสวยเทวรชสมบตอยตลอด ๒๕ กป และ จกเปนพระเจาจกรพรรด ๓๕ ครง จะทองเทยวไปส กาเนดใด ๆ คอความเปนเทวดาหรอมนษย ในกาเนด นน ๆ จกทรงไวซงดอกปทมอนตงอยในอากาศ ในแสน กป พระศาสดาพระนามวา โคดม โดยพระโคตร ซง มสมภพในวงศพระเจาโอกกากราช จกเสดจอบตในโลก เมอพระศาสดาทรงประกาศพระศาสนา ดาบสผมจกได ความเปนมนษย เขาจกเปนผอดมในกายอนบงเกดแลว ดวยใจ จกมพนองชาย ๒ คน มชอวาปนถก แมทงสอง คน เสวยประโยชนอนสงสดแลว จกยงพระศาสนาให รงเรอง เรานนมอาย ๑๘ ป ออกบวชเปนบรรพชต เรา


ยงไมไดคณวเศษในศาสนาของพระศากยบตร เราม ปญญาเขลา เพราะเราอบรมอยในบร พระพชายจงขบไล เราวา จงไปสเรอนเดยวน เราถกพระพชายขบไลแลว นอยใจ ไดยนอยทซมประตสงฆาราม ไมหวงในความ เปนสมณะ. ลาดบนน พระศาสดาเสดจมา ณ ทนน ทรงลบศรษะ เรา ทรงจบเราทแขน พาเขาไปในสงฆาราม พระศาสดา ไดทรงอนเคราะห ประทานผาเชดพระบาทใหแกเราวา จงอธษฐานผาอนสะอาดอยางน วางไว ณ สวนขางหนง เราจบผานนดวยมอทงสองแลว จงระลกถงดอกบวได จตของเราปลอยไปในดอกบวนน เราจงไดบรรลพระ- อรหต เราถงทสดในฌานทงปวง ในกายอนบงเกดแลว แตใจ กาหนดรอาสวะทงปวงแลว ไมมอาสวะอย คณ วเศษเหลาน คอปฏสมภทา ... ฯลฯ... พระพทธ- ศาสนา เราไดทาเสรจแลว ฉะนแล. ดวยอรหตมรรคนนแล พระไตรปฎกและอภญญา ๕ ไดมาถงแลว แกพระจฬปนถกนน. พระศาสดาเสดจไปพรอมกบภกษ ๔๙๙ รป แลว ประทบนงบนอาสนะ. ทบคคลจดแจงไวแลว ในบานของหมอชวก, สวน พระจฬปนถกไมไดไป เพราะพระพชายไมไดรบนมนตเพอภกษาไว สาหรบตน. พอหมอชวกเรมจะถวายขาวยาค, พระศาสดาทรงเอาพระหตถ ปดบาตรเสย. เมอหมอชวกกราบทลวา เพราะเหตไร พระองคจงไม


ทรงรบ พระเจาขา ดงน พระองคจงตรสวา ในวหารยงมภกษอย ๑ รป ชวก. หมอชวกนนจงสงคนใชไปวา แนะ พนาย เธอจงไปพาพระคณเจา ทนงอยในวหาร แลวนามา. แมพระจฬปนถกเถระ กนงนรมตภกษ ๑,๐๐๐ รปใหไมเหมอนกน แตละรปมรปรางและการกระทาคนละอยาง คนใชนนเหนวาภกษในวหารมมากรป จงไปบอกหมอชวกวา ในวหาร มภกษสงฆมากกวาภกษสงฆน, กระผมไมรจกพระคณเจาทใหไปนมนต มา. หมอชวกทลถามพระศาสดาอกครงวา ภกษทนงอยในวหารชออะไร พระเจาขา ? พระศาสดาตรสวา ชอจฬปนถก ชวก. หมอชวกสงคนใช อกวา แนะ พนาย เธอจงไปแลวถามวา รปไหนชอจฬปนถก แลวจง นมนตทานรปนนมา. คนใชนนไปยงวหาร แลวถามวา รปไหนชอจฬปนถก ขอรบ ? ภกษทง ๑,๐๐๐ รปกตอบพรอมกนทเดยววา เราชอจฬปนถก เราชอ จฬปนถก. คนใชนนกลบมาบอกความเปนไปแกหมอชวกอก. เพราะ ความทตนแทงตลอดสจจะแลว หมอชวกจงรโดยนยวา พระคณเจานเหน จะมฤทธ แลวกลาววา แนะ พนาย เธอจงไปกลาวกะพระคณเจาดวยการ พดครงเดยววา พระศาสดารบสงหาทาน แลวจงจบทชายจวรเถด. คนใช นนไปวหารแลว ไดทาตามนน, ในขณะนนนนเอง ภกษทนรมตแลว ทงหลายกหายไป. คนใชนนไดพาพระเถระไปแลว. ในขณะนน พระศาสดาทรงรบประเคนขาวยาค และอาหารตาง ชนด มของทควรเคยวเปนตน. เมอพระทศพลทรงกระทาภตกจเสรจแลว กเสดจกลบไปยงวหาร การสนทนากนกเกดขนในโรงธรรมสภาวา โอ


หนอ อานภาพของพระพทธเจาทงหลาย ซงไดการทาใหจฬปนถก ผแม ไมสามารถจะเลาเรยนคาถา ๑ ใน ๔ เดอนได ทาใหทานมฤทธมาก อยางนน โดยขณะอนเรวพลนทเดยว. พระศาสดาทรงสดบถอยคาสนทนา ของภกษเหลานน จงเสดจมาประทบนงบนพทธอาสนแลว ตรสถามวา ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอกาลงพดกนถงเรองอะไร ? เมอภกษทงหลาย กราบทลวา เรองนพระเจาขา จงตรสวา ดกอนภกษทงหลาย บดน จฬปนถกตงอยในโอวาทของเราแลว ไดโลกตรสมบต. สวนในชาตกอน ไดโลกยสมบต ดงน ถกภกษเหลานนทลออนวอนแลว จงไดตรสจฬ- เศรษฐชาดก. ในกาลตอมา พระศาสดาอนหมแหงพระอรยเจาแวดลอมแลว ประทบนงบนธรรมาสนแลว ดงจฬปนถกนนไวในตาแหนงทเลศกวาภกษ ทงหลาย ผนรมตกายอนสาเรจดวยฤทธทางใจ และผฉลาดในการพลก กลบทางใจ. สมยตอมา พระจฬปนถกนนถกภกษทงหลายถามวา ทาน เปนคนโงทบถงอยางนนแลว ตรสรแจงสจจะทงหลายไดอยางไร ? ทาน เมอจะประกาศถงขอปฏบตของตน ตงตนแตถกพระพชายขบไลมา จง กลาวคาถา๑เหลานวา :- เมอกอน ญาณคตเกดแกเราชา เราจงถกดหมน และพระพชายจงขบไลเราวา จงกลบไปเรอนเดยวนเถด เราถกพระพชายขบไลแลว ไปยนรองไหอยทใกลซม ประตสงฆาราม เพราะยงมความอาลยในพระศาสนา ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๗๓.


พระผมพระภาคเจาไดเสดจมา ณ ทนน ทรงลบศรษะเรา ทรงจบแขนเราพาเขาไปสสงฆาราม พระศาสดาทรง อนเคราะห ประทานผาเชดพระบาทใหแกเรา ตรสวา จงอธษฐานผาสะอาดผนน ใหตงมนด โดยมนสการวา รโชหรณ ๆ ผาสาหรบเชดธล ๆ จงตงจตใหมน นง ณ ทควรขางหนง เราฟงพระดารสของพระองคแลว เกด ความยนดในพระศาสนา ไดบาเพญสมาธใหเกดขนเพอ บรรลประโยชนอนสงสด เราระลกถงชาตกอน ๆ ได ชาระทพยจกษใหหมดจดแลว ไดบรรลวชชา ๓ คา สงสอนของพระพทธเจา เราไดทาเสรจแลว. พระจฬปนถกเถระไดนรมตตนขนพนหนง นงอยท ชวกมพวนอนรนรมย จนถงเวลาเขามานมนต ครงนน พระศาสดาทรงสงทตไปบอกเวลาภตตาหารแกเรา เมอ ทตบอกเวลาภตตาหารแลว เราไดเขารปเฝาโดยทาง อากาศ ถวายบงคมพระยคลบาทของพระศาสดาแลว นง ณ ทควรขางหนง ลาดบนน พระศาสดาทรงรบรองเรา ผถวายบงคมแลวนงอย เราเปนผควรบชาของชาวโลก ทงปวง เปนผควรรบของอนเขานามาบชา เปนนาบญ แหงหมมนษย ไดรบทกษณาทานแลว. บรรดาบทเหลานน บทวา ทนธา ไดแก เขลา, คอออนกาลง เพราะวาไมสามารถจะใชเวลา ๔ เดอนเลาเรยนคาถา อนประกอบดวยบาท ทง ๔ ได.


บทวา คต ไดแก ญาณคต. บทวา อาส ไดแกอโหส แปลวา ไดมแลว. บทวา ปรภโต ไดแกถกดหมนจากพระพชายนนนนแลวา เปน คนหลงลม ไมมความร ดงน. บทวา ปเร ไดแก ในกาลกอน คอในเวลาเปนปถชน. จ ศพท ในบทวา ภาตา จ น เปนสมจจยตถะ, ความวา มใช เราจะถกดหมนอยางเดยวเทานน, โดยทแทแมพระพชายยงขบไลเรา คอ ฉดคราเราออกไปวา ปนถก เธอเปนคนโงเขลา เหนจะไมมเหต (ในการ ตรสร), เพราะฉะนน เธอจงไมสามารถเพอจะทากจแหงบรรพชตใหถง ทสดได, เธอไมสมควรเพอพระศาสนาน. บดน เธอจงไปสเรอนของ คณตาของเธอเถด. บทวา ภาตา ไดแกพระพชาย. บทวา โกฏเก ไดแก ใกลซมประต. บทวา ทมมโน ไดแกถงความโทมนสใจ. บทวา สาสนสม อเปกขวา ไดแก ยงมความอาลยในพระศาสนา ของพระสมมาสมพทธเจา คอยงไมตองการจะสก. บทวา ภควา ตตถ อาคจฉ ความวา พระผมพระภาคเจาพระองค มพระมนสอนพระมหากรณาคณตกเตอนแลว เมอจะทรงอนเคราะหเรา จงไดเสดจมา ณ ททเรายนอย. กแล ครนพระองคเสดจมาแลว ทรง ปลอบใจวา ปนถกเอย เราเปนศาสดาของเธอ, มหาปนถกไมใชเปน ศาสดาของเธอ, การบรรพชาของเธอ กมงเพออทศเรา ดงน ทรงลบ ศรษะเรา คอเมอจะแสดงวา จกเปนลกของเรา ณ บดนทเดยว ดงน จงทรงลบศรษะเรา ดวยฝาพระหตถ อนมรปกงจกรเปนเครองหมาย ซง


ผกพนสลบมลายดจตาขาย ออนนมเอบอม และมนวมอแผออกงดงาม เสมอกนเปนอยางด มพระสรงดงามปานดอกปทมทแยมบานแลว. บทวา พาหาย ม คเหตวาน ความวา พระศาสดาตรสถามเราวา ทาไมเธอจงมายนในทนเลา ? ดงนแลว เอาพระหตถของพระองคจบเรา ทแขน นาเขาไปยงภายในสงฆาราม อนมกลนหอมดวยไมจนทน. บทวา ปาทาส ปาทปฉน ความวา พระองคพระราชทานผาท ทาผาเชดเทาให คอพระราชทานใหดวยตรสสงวา เธอจงทาไวในใจวา รโชหรณ ผาสาหรบเชดธล ดงน. บาลวา อทาส และ ปาทปฉน ดงนกม. สวนอาจารยบางพวกกลาววา ไดพระราชทานทอนผาสาหรบ เชดเทา ซงเรยกกนวา ปาทปฉน ดงน. คานนไมเหมาะ เพราะทอน ผานน พระองคปรงแตงขนดวยฤทธพระราชทานให. บทวา เอต สทธ อธฏเห เอกมนต สวธฏ ต ความวา เธอจง นง ณ ทควรขางหนงทมขคนธกฎอนสงด จงอธษฐานทอนผาสะอาดผนน ทาใหมนดวยมนสการวา รโชหรณ รโชหรณ คอทาจนใหจตเปนสมาธ เปนไป. บทวา ตสสาห วจน สตวา ความวา เราฟงพระดารสอนเปน โอวาทของพระผมพระภาคเจาพระองคนนแลว ยนดในคาสงสอน คอใน โอวาทนนแลว เปนผยนดยงอย คอปฏบตตามคาสงสอน. กเมอจะปฏบต ตาม ไดบาเพญสมาธใหเกดขนเพอบรรลประโยชนอนสงสด ความวา ชอวาประโยชนอนสงสด ไดแกพระอรหต, เราทารปฌานใหเกดขนแลว ดวยอานาจการบรกรรมกสณ เพอบรรลพระอรหตนนแลว เรมเจรญ


วปสสนา มฌานเปนบาทแลว ทาอรหตมรรคสมาธ ใหถงพรอมแลว ดวยขอปฏบตแหงมรรค. กคาวา สมาธ ในทน ไดแก สมาธททานหมายถงสมาธทวไป ตงแตอปจารสมาธ จนถงอรหตมรรคสมาธ สวนอรหตผลสมาธ ทาน หมายถงศพทวา ประโยชนอยางสงสด, กความฉลาดในสมาธน จดเปน ความดอนประเสรฐ, เพราะฉะนน ทานจงกลาววา สมาธ ปฏปาเทส ดงนเปนตน. จรงอย ทานพระจฬปนถกรปน เพราะเปนผฉลาดในสมาธ จง กลายเปนผฉลาดในการเปลยนแปลงทางใจ, สวนพระมหาปนถกเถระ เพราะทานเปนผฉลาดในวปสสนา จงเปนผฉลาดในการเปลยนแปลงทาง ปญญา. ทานพรรณนาไววา กในพระเถระ ๒ รปนน รปหนงเปนผฉลาด ในลกษณะแหงสมาธ, รปหนงเปนผฉลาดในลกษณะแหงวปสสนา, รป หนงยดมนทางสมาธ, รปหนงยดมนทางวปสสนา, รปหนงเปนผฉลาด ในการยนยออวยวะ, รปหนงเปนผฉลาดในการยนยอทางอารมณ, รป หนงเปนผฉลาดในการกาหนดอวยวะ รปหนงเปนผฉลาดในการกาหนด อารมณ. อกอยางหนง ทานกลาววา พระจฬปนถกเถระเปนผฉลาดในการ เปลยนแปลงทางใจ เพราะทานไดรปาวจรฌาน ๔ อยางดยง, พระมหา- ปนถกเถระ เปนผฉลาดในการเปลยนแปลงทางสญญา เพราะทานได อรปาวจรฌาน ๔ อยางดยง. อกอยางหนง องคท ๑ เปนผฉลาดในการ เปลยนแปลงทางใจวา เราเปนผไดรปาวจรฌาน ออกจากองคฌานทงหลาย แลว บรรลพระอรหต, อกองคนอกจากน เปนผฉลาดในการเปลยน-


แปลงทางสญญาวา เราเปนผไดอรปาวจรฌาน ออกจากองคฌานทงหลาย แลว บรรลพระอรหต. กพระเถระเมอจะทากายทสาเรจดวยใจใหเกดขน ยอมทาใหเกด เปนคนเหลาอน คอ ๓ คนบาง ๔ คนบาง, มใชทาใหเกดเปนคนจานวน มาก ยอมทาใหเกดเปนเชนกบคนคนเดยวเทานน ในการงานทกาลงทา อยางเดยวกน. สวนพระเถระน นรมตเวนจากคนเดยว ทาใหเปน สมณะ ๑,๐๐๐ รปได, แมคน ๒ คน กทาใหรางกายไมเหมอนกนได ในการงานทกาลงทาคนละอยางกน . เพราะเหตนน ทานจงเปนผเลศกวา ภกษทงหลาย ผนรมตกายทสาเรจดวยใจ. บดน เพอจะแสดงถงคณวเศษทตนบรรลแลว ทานจงกลาวคา เปนตนวา ปพเพนวาส ชานาม ดงน. พระเถระน เปนผไดอภญญา ๖ กจรง, ถงอยางนน เพอจะแสดงอภญญาทมอปการะมากแกการบรรล อาสวกขยญาณ จงกลาววา เราระลกถงชาตกอน ๆ ได ชาระทพยจกษ ใหหมดจดแลว ดงนแลวกลาววา ไดบรรลวชชา ๓ เปนตน . จรงอย ปพเพนวาสญาณ ยถากมมปคญาณ และอนาคตงสญาณ ยอมมอปการะ มากแกการบาเพญวปสสนา, ญาณนอกนหามอปการะเหมอนอยางนนไม. บทวา สหสสกขตต แปลวา ๑,๐๐๐. อาจารยบางพวกกลาววา ๑,๐๐๐ ครง ดงนกม. กพระเถระนรมตกายทสาเรจดวยใจเปน ๑,๐๐๐ ราง ดวยการนกครงเดยว, มใชดวยวาระ. กรางกายทนรมตแลวเหลานน แล ยอมทาการงานเชนเดยวกน และตางกนได. ถามวา กการนรมต ดวยฤทธเหนปานน ยอมมไดแมแกพระสาวกทงหลายหรอ ? ตอบวา หามแกพระสาวกทงปวงไม, กพระเถระรปนเทานน ไดทาไดอยางนน


เพราะความถงพรอมแหงอภนหาร, จรงอย ดวยเหตน พระเถระนนจง ไดรบเอตทคคะอยางนน. บทวา ปนถโก นสท ความวา ยอมกลาวเปรยบคนอนเหมอนกบ ตนนนแล. บทวา อมพวเน ไดแก ในอมพวน ซงเปนวหารทหมอชวกสราง อทศถวาย. บทวา เวหาสา ในบทวา เวหาสาหปสงกม น เปนสตตมวภตต ใชลงในตตยาวภตต, ความวา โดยอากาศ. ท อกษร การทาการตอบท. ศพทวา อถ ไดแก ภายหลงแตการนงของเรา. บทวา ปฏคคห ไดแก ทรงรบนาทกษโณทก. บทวา อายาโค สพพโลกสส ความวา เปนผตงอยในฐานะทชาว โลกทงปวง พรอมทงเทวโลก พงนาไทยธรรมมาบชา เพราะความทตน เปนพระทกขไณยบคคลผเลศ. บทวา อาหตน ปฏคคโห ความวา เปนผควรรบทกษณาอนเขา นามาบชา โดยทาใหมผลมาก. บทวา ปฏคคณหตถ ทกขณ ความวา ไดรบทกษณา อนตาง ดวยขาวยาคและของควรเคยวเปนตน ทหมอชวกนอมนามาถวาย. ลาดบนนแล พระผมพระภาคเจาทรงกระทาภตกจเสรจแลว ทรง สงทานพระจฬปนถกวา เธอจงทาอนโมทนา. พระเถระนน เพราะ ความทตนบรรลปฏสมภทาอยางแตกฉาน เมอจะทาพระพทธพจน คอ พระไตรปฎกใหกระฉอน เรยนแบบอธยาศยของพระศาสดา การทาการ


อนโมทนา เปนราวกะวา จบภเขาสเนรเอามากวนคนมหาสมทรฉะนน . จรงอย ทานรปน แมจะเพยบพรอมดวยอปนสยถงอยางนน กยงถกเศษ กรรมเกาเหนปานนนเบยดเบยนเอาได คอไมสามารถจะใชเวลา เดอน เลาเรยนคาถาอนประกอบดวย ๔ บาทได กพระศาสดาทรงเลงเหนอปนสย สมบตของทานนนแลว ทรงชกชวนใหใชโยนโสมนสการ อนเหมาะแก ความประพฤตทเคยมมาในกาลกอน. จรงอย พระผมพระภาคเจาประทบ นงในนเวศนของหมอชวกในกาลนนอยางนนนนแล ทรงทราบวา จต ของพระจฬปนถกเปนสมาธแลว, ปฏบตถกทางเปนวปสสนาแลว ดงน ทรงแสดงพระองคใหปรากฏทงทประทบนงอยนนแล เมอจะแสดงวา ปนถก แมทอนผานจะเปนของเศราหมอง ปะปนคละดวยธล, แตธรรมอน นนแหละ ทเศราหมองและมธล ในวนยของพระอรยเจา จดวาเปนความ เศราหมองยงกวาทอนผาน ดงน. จงตรสคาถาสดทาย ๓ คาถานวา :- ราคะ ชอวา ธล, แตเรณ (ละออง) ทานไมเรยกวา ธล, คาวา ธล นนเปนชอของราคะ, ภกษเหลานน ละ ธลนนไดเดดขาดแลว อยในพระศาสนาของพระพทธ- เจาผปราศจากธล. โทสะ ชอวา ธล แตเรณ (ละออง) ทานไมเรยกวา ธล, คาวา ชล นนเปนชอของโทสะ, ภกษเหลานนละธลนนไดเดดขาดแลว อยในพระศาสนา ของพระพทธเจาผปราศจากธล. โมหะ ชอวา ธล แต เรณ (ละออง) ทานไมเรยกวา ธล, คาวา ธล นนเปน


ชอของโมหะ, ภกษเหลานน ละธลนนไดเดดขาดแลว อยในพระศาสนาของพระพทธเจาผปราศจากธล. ในเวลาจบคาถา พระจฬปนถกบรรลพระอรหต อนมอภญญา และปฏสมภทาเปนบรวารแล. จบอรรถกถาจฬปนถกเถรคาถาท ๔


๕. กปปเถรคาถา วาดวยคาถาของพระกปปเถระ [๓๙๔] รางกายน เตมไปดวยของอากลและของอนเปนมลทน ตาง ๆ มหลมคถใหญเปนทเกด เปนดจบอนาคราอนมมา นาน เปนดจฝใหญ เปนดจแผลใหญ เตมไปดวยหนอง และเลอด เตมไปดวยหลมคถ มนาไหลออกเปนนตย มของเนาไหลออกทกเมอ กายอนเปอยเนานรดรงดวย เอนใหญ ๖๐ เสน ฉาบทาดวยเครองฉาบทา คอ เนอ หมหอดวยเสอ คอหนง เปนของทาประโยชนมได เปน ของสบตอกนดวยรางกระดก เกยวรอยดวยดาย คอ เสนเอน เปลยนอรยาบถได เพราะยงมเครองประกอบ พรอม นรชนผยงคลกคลอยในกามคณ เปนผตระเตรยม ไปสความตายเปนนตย เปนผตงอยในทใกลมจจราช จกตองทงรางกายไวในโลกนเอง กายนเอง อวชชาหมหอ แลว ผกรดดวยเครองผก ๔ ประการ จมอยในหวงนา คอ กเลส ปกคลมไวดวยตาขาย คอ กเลสอนนอนเนอง อยในสนดาน ประกอบแลวดวยนวรณ ๕ เพยบพรอมดวย วตก ประกอบดวยรากเงาแหงภพ คอ ตณหา ปกปดดวย เครองปกปด คอโมหะ หมนไปอยดวยเครองหมน คอ กรรม รางกายนยอมมสมบตเปนคกน มความเปนตาง ๆ กนเปนธรรมดา ปถชนคนอนธพาลเหลาใด มายดถอ


รางกายนวาเปนของเรา ยอมยงสงสารอนนากลวให เจรญ ปถชนเหลานนยอมถอเอาภพใหมอก กลบตรผเปน บณฑตเหลาใด ละเวนรางกายนอนฉาบทาแลวดวยคถ ดงบรษผประสงคความสข อยากมชวตอย เหนอสรพษ แลวหลกหนไปฉะนน กลบตรเหลานนละอวชชาอนเปน รากเงาแหงภพแลว เปนผไมมอาสนะจกปรนพพาน. จบกปปเถรคาถา

อรรถกถากปปเถรคาถาท ๕ คาถาของทานพระกปปเถระมวา นานากลมลสมปณโณ ดงน เปนตน. เรองนนนเหตเกดขนอยางไร ? ทานพระกปปะแมน ไดบาเพญบญญาธการมาในพระพทธเจา พระองคกอน ๆ สงสมบญเปนอนมากไวในภพนน ๆ ในกาลแหงพระ- ผมพระภาคเจาทรงพระนามวา สตธตถะ ไดบงเกดในตระกลทสมบรณ ดวยสมบตเปนอนมาก พอบดาลวงไป รเดยงสาแลว ประดบประดา ตนกลปพฤกษ ดวยผาอนวจตรดวยสทไมสดนานาชนด, ดวยอาภรณ หลากชนด, ดวยแกวมณตางชนด, และดวยมาลาพวงดอกไมเปนตน มากมายหลายชนดแลว บชาสถปของพระศาสดา ดวยสงของนน. ดวยบญกรรมนน ทานจงทองเทยวไปในเทวโลกและมนษยโลก ในพทธปบาทกาลน ไดบงเกดในราชสกลทพรงพรอมดวยเครองประดบ ในมคธรฐ พอพระราชบดาสวรรคตแลว ทรงดารงอยในพระราชสมบต แลว ทรงเปนผยนดมกมากในกามทงหลายอยางเหลอประมาณอย.


พระศาสดา ทรงออกจากพระมหากรณาสมาบตแลว ทรงตรวจ ดสตวโลก ทอดพระเนตรเหนเธอผมาปรากฏในขายคอพระญาณแลว ทรง คานงวา จกมอะไรหนอแล ดงน ทรงทราบวา พระราชาพระองคน ไดฟงอสภกถาในสานกของเราแลว จะเปนผมจตคลายความกาหนดใน กามทงหลายเสยได พอทรงผนวชแลวจกไดบรรลพระอรหต ดงนแลว เสดจไปในทนนโดยอากาศแลว ตรสอสภกถาแกพระราชาองคนน ดวย พระคาถา๑เหลานวา :- รางกายน เตมไปดวยของอากล และของอนเปน มลทนตาง ๆ มหลมคถใหญเปนทเกด เปนดจบอนาครา อนมมานาน เปนดจฝใหญ เปนดจแผลใหญ เตมไปดวย หนองและเลอด เตมไปดวยหลมคถ มนาไหลออก เปนนตย มของเนาไหลออกทกเมอ กายอนเปอยเนาน รดรงดวยเอนใหญ ๖๐ เสน ฉาบทาดวยเครองฉาบทา คอเนอ หมหอดวยเสอ คอหนง เปนของหาประโยชน มได เปนของสบตอกนดวยรางกระดกเกยวรอยดวยดาย คอเสนเอน เปลยนอรยาบถได เพราะยงมเครองประกอบ พรอม นรชนผยงคลกคล อยในกามคณ เปนผตระเตรยม ไปสความตายเปนนตย เปนผตงอยในทใกลมจจราช จกตองทงรางกายไวในโลกนเอง กายนเอง อวชชา หมหอแลว ผกรดดวยเครองผก ๔ ประการ จมอยใน หวงนาคอกเลส ปกคลมไวดวยตาขาย คอกเลสอนนอน ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๗๔.


เนองอยในสนดาน ประกอบแลวในนวรณ ๕ เพยบพรอม ดวยวตก ประกอบดวยรากเหงาแหงภพคอตณหา ปกปด ดวยเครองปกปดคอโมหะ หมนไปอยดวยเครองหมน คอกรรม รางกายน. ยอมมสมบตกบวบตเปนคกน ม ความเปนตาง ๆ กนเปนธรรมดา ปถชนคนอนธพาล เหลาใด มายดถอรางกายนวาเปนของเรา ยอมยงสงสาร อนนากลวใหเจรญ ปถชนเหลานนยอมถอเอาภพใหมอก กลบตรผเปนบณฑตเหลาใด ละเวนรางกายน อนฉาบ ทาแลวดวยคถ ดงบรษผประสงคความสขอยากมชวตอย เหนอสรพษแลวหลกหนไปฉะนน กลบตรเหลานน ละ อวชชาอนเปนรากเหงาแหงภพแลว เปนผไมมอาสวะ จกปรนพพาน. พระราชาพระองคนน ทรงสดบอสภกถาจนแจมแจง ถงสภาวะ แหงสรระอยางแทจรง ซงขนธมอาการเปนอเนก ตอพระพกตรพระศาสดา อดอด ละอาย รงเกยจ มพระทยสงเวชตอรางกายของพระองค ถวาย บงคมพระศาสดาแลว ทลขอบรรพชาวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระ- องคพงไดบรรพชาในสานก พระผมพระภาคเจา. พระศาสดาทรงมรบสงให ภกษรปหนง ซงยนอยในทใกล ดวยพระดารสวา ภกษ เธอจงไป จงใหพระราชานไดบรรพชา อปสมบทแลวจงมาเถด. ภกษรปนน ใหตจปญจกกมมฏฐานแลว ใหพระราชาพระองคนน ไดรบบรรพชา พระราชาพระองคนน ในขณะจรดมดโกนเทานน


กบรรลพระอรหต พรอมดวยปฏสมภทาทงหลาย. ดวยเหตนน ทานจง กลาวไวในอปทาน๑วา :- เราไดคลองผาอนวจตรหลายผน ไวตรงหนาพระสถป อนประเสรฐ ของพระผมพระภาคเจาพระนามวา สทธตถะ แลวตงตนกลปพฤกษไว เราเขาถงกาเนดใด ๆ คอความ เปนเทวดาหรอมนษย ในกาเนดนน ๆ ตนกลปพฤกษ อนงาม ยอมประดษฐานอยใกลประตเรา เวลานน เราเอง บรษท เพอน และคนคนเคย ไดถอเอาผาจากตนกลป- พฤกษนนมานงหม ในกปท ๙๔ แตกปน เราไดตงตน กลปพฤกษไว ดวยกรรมนน เราไมรสกทคตเลย นเปน ผลแหงการตงตนกลปพฤกษ และในกปท ๗ แตกปน ได มพระเจาจกรพรรด ๘ พระองค ทรงพระนามวา คณวเศษ ทรงสมบรณดวยแกว ๗ ประการ มพละมาก คณวเศษ เหลานคอ ปฏสมภทา ๔ ... ฯลฯ... พระพทธศาสนา เราไดทาเสรจแลว ดงน. กพระราชาบรรลพระอรหตแลว ไดอปสมบทแลว เขาไปเฝา พระศาสดา ถวายบงคม นง ณ ทควรขางหนง เมอจะพยากรณความเปน พระอรหต จงตรสคาถาเหลานนนนแลไว. ดวยเหตนนนนแหละ คาถา เหลานน จงชอวา เถรคาถา. บรรดาบทเหลานน บทวา นานากลมลสมปณโณ ความวา อน ๑. ข. อ. ๓๒/ขอ ๔๒.


เตมไปดวยของอาการตาง ๆ และของอนเปนมลทนมสวนตางๆ คอเตมไป ดวยสวนทไมสะอาดนานาชนด มผม และขน เปนตน. หลมคถ ทานเรยกวา อกการะ ในบทวา มหาอกการสมภโว น. ครรภของมารดา ทานประสงควาหลมคถใหญ ในทน เพราะตลอดกาล ทอยในครรภมารดา จะเปนเชนกบหลมคถทอบอวลดวยกลนไมสะอาด. ครรภนนเปนแดนเกด คอเปนทอบตขนแหงสตวนน เหตนนจงชอวา มหาอกการสมภวะ มหลมคถใหญเปนทเกด. บทวา จนทนกว ความวา สถานทเปนทสาหรบเททงนาไมสะอาด และมลทนแหงครรภเปนตน ซงเตมไปดวยของไมสะอาดเพยงเขา ทเชน นน ชอวา บอนาครา. บทวา ปรปกก ไดแก เกาแก มมานาน. ดวยเหตนน ทานจง แสดงวา เปรยบเหมอนเมอฝนมเมดโต ตกลงในฤดรอน ใกลประตบาน คนจณฑาล สงปฏกลอนเตมไปดวยซากศพนานาชนด มปสสาวะ อจจาระ กระดก หนง เสนเอน นาลาย และนามก เปนตน ประสมเขากบนา กจะขนไปดวยนาปนโคลน พอลวงไป ๒-๓ วน กเกดเปนหมหนอน มนาเดอดเปนฟองเพราะถกแสงพระอาทตยแผดเผา ขางบนมฟองนาและ ตอมนาผดขน มสคลา มกลนเหมนอยางยง นารงเกยจ เปนบอนาครา ไมควรจะเขาไปใกล ทงไมควรจะเหน ตองยนอยหาง ๆ, รางกายกเปน เชนนน. ชอวา เปนดจฝใหญ เพราะเปรยบเหมอนฝใหญ เหตมการ ผดขน เจรญ แกรอบ และแตกไปเปนสภาวะ มความเกดขน แก และตายไป เพราะประกอบดวยตนเคาคอความเปนทกข และเพราะ หลงออกซงสงไมสะอาด.


ชอวาเปนดจแผลใหญ เพราะเปรยบเหมอนแผลใหญ เพราะตอง อดทนตอแผล และเพราะเปนทหลงไหลออกซงสงไมสะอาด มทกขเวทนา ตดตาม. บทวา คถกเปน คาฬโต ไดแก เตมดวยหลมคถ หรอเตมดวย คถ. บาลวา คถกปนคาฬหโต ดงนกม, อธบายวา ไหลออกจาก หลมคถ. บทวา อาโปปคฆรโณ กาโย สทา สนทต ปตก ความวา รางกายน มอาโปธาตไหลออกเปนปกตทกเมอ, สรระนนแล มแตสง เปอยเนา เชน ด เสมหะ เหงอ และมตร เปนตน คอสงไมสะอาด เทานนไหลออกอย, ในกาลไหน ๆ สงทสะอาดไมเคยไหลออกเลย. บทวา สฏ กณฑรสมพนโธ ความวา ชอวารดรงดวยเอนใหญ ๖๐ เสน เพราะมเสนเอนใหญ ๖๐ เสน ผกพนรดรงทกแหง คอเสนเอน ทรดรงสรระ ตงแตสวนบนแหงคอ ทขางหนา ขางหลง ทขางขวา และขางซาย แหงสรระ ทละ ๕ เสน รวม ๒๐ เสน, รดรงทมอและ เทา ทขางหนามอ และทขางหลงมอ ทฝาเทา และหลงเทา ทละ ๕ เสน รวมเปน ๔๐ เสน. (มอ ๑ ขาง นบขางหนามอ ๕ รวมเปน ๑๐ ฉะนน มอม ๒ ขาง เทาม ๒ ขาง จงรวมเสนเอนได ๔๐ เสน ). บทวา มสเลปนเลปโต ไดแก ฉาบทาดวยเครองฉาบทาคอเนอ, อธบายวา ฉาบทาดวยชนเนอ ๙๐๐ ชน. บทวา จมมกจกสนนทโธ ไดแก หมหอคลม ปกปด ในท ทงปวงดวยเสอคอหนง.


บทวา ปตกาโย ไดแก รางกายทมกลนเหมนเนา ทวทงหมด. บทวา นรตถโก ไดแก ไมมประโยชน, อธบายวา จรงอย รางกายของหมสตวเหลาอน จะพงมประโยชนได กดวยการจาแนกถงคณ มธรรมเปนตน. รางกายของมนษย ไมมประโยชนอยางนนเลย. บทวา อฏ สงฆาตฆฏโต ไดแก เปนของสบตอกน โดยการ สบตอดวยรางแหงกระดก ๓๐๐ กวาทอน. บทวา นหารสตตนพนธโน ไดแก รอยพนแลวดวยเสนเอน ๙๐๐ เสน อนเปนเชนกบเสนดาย. บทวา เนเกส สงคตภาวา ความวา สาเรจอรยาบถ มยนเปนตน เปรยบเหมอนยนต คอสรระเปลยนแปลงไดกดวยกลมแหงเสนดาย ทผก พนเกยวของดวยมหาภตรป ๔ ชวตนทรย ลมอสสาสะ ลมปสสาสะและ วญญาณ เปนตน. บทวา ธวปปยาโต มรณาย ความวา เปนผเตรยมตวเพอความ ตายโดยสวนเดยว. คอจาเดมแตเกดมากตกไป บายหนาไปสความตาย. ไดแก ตงแตเกดมาแลวนนเอง กตงอยใกลมจจราชคอความตาย. บทวา อเธว ฉฑฑยตวาน ความวา อนสตวน ทงรางกายไว ในโลกนนนแล แลวกไปสสถานทคนชอบใจ เพราะฉะนน ทานจง แสดงวา บคคลไมพงทาความเกยวของ แมอยางนวา เราพงละรางกาย นไป ดงน. บทวา อวชชาย นวโต ไดแก รางกายนถกเครองปดกนคออวชชา หมหอแลว คอมโทษเพราะถกปดกนไว, อธบายวา โดยประการอน ใครจะพงรความเกยวของในขอนได.


บทวา จตคนเถน ไดแก ผกรดดวยคนถะเครองผก ๔ อยาง มเครอง ผกคออภชฌากายคนถะเปนตน. คอรอยรด โดยความเปนเครองผก. บทวา โอฆสสทโน ไดแก เปนผจมลงในโอฆะ ๔ มกาโมฆะ เปนตน โดยความเปนทควรรวมลง, อธบายวา ชอวา อนสย เพราะ อรรถวา นอนเนองในสนดาน โดยความทยงละไมได, ไดแก กเลส อนนอนเนองอยในสนดาน มกามราคะเปนตน. ชอวา อนสยาชาลโมตถโต เพราะปกคลมคอครอบงาสตวเหลานน ไวดวยตาขาย. ม อกษรทาการตอบท, ทานทาทฆะ กลาวไวกเพอ สะดวกแกรปคาถา. ชอวา ประกอบแลวดวยนวรณ ๕ เพราะประกอบ แลว คอนอมใจไปแลว ดวยนวรณธรรม ๕ อยาง มกามฉนทะเปนตน, กคาวา ปจนวรเณ น เปนสตตมวภตต ลงในอรรถแหงตตยาวภตต. เพยบพรอมแลว คอสมบรณแลว ดวยมจฉาวตก มกามวตกเปนตน เพราะเหตนน จงชอวา เพยบพรอมดวยวตก ประกอบดวยมลราก แหงภพคอตณหา คอถกมลรากแหงภพคอตณหาผกพนไว. บทวา โมหจฉาทนฉาทโต ไดแก ปกคลม ดวยเครองปกปด คอสมโมหะ. สวญญาณกะนนทงหมด ทานกลาวหมายถงกรชกาย. จรงอย อตภาพทมวญญาณครอง ทานเรยกวา กาย เชนประโยควา ดกอน ภกษทงหลาย กายของตถาคตมตณหาในภพขาดสนแลว ยอมตงอย, กายนเทานนเปนภายนอก มนามรป ดงนเปนตน. บทวา เอวาย วตตเต กาโย ความวา กายน ยอมหมนไป โดย ประการทกลาวแลวเปนตนวา กายนเตมไปดวยมลทนอนอากลตาง ๆ และ เปนตนวา กายน ถกอวชชาหมหอแลว ดงน กแล เมอหมนไป กหมน


ไปดวยเครองหมน คอกรรมทคนทาดและทาชวไว จงหมนไป คอทองเทยว ไปในสคตและทคต เพราะฟงไปโดยทไมสามารถจะไปสแดนเกษมได. บทวา สมปตต จ วปตยนตา ไดแก สมบตทมอยในรางกายน ยอมมวบตเปนทสด. จรงอย ความหนมและความสาวทงหมด มความ แกเปนทสด, ความไมมโรคทงหมด มความเจบไขเปนทสด, ชวตทงหมด มความตายเปนทสด, ความประชมแหงสงขารทงหมด มความแตกแยก จากกนเปนทสด. ดวยเหตนน ทานจงกลาววา นานาภาโว วปชชต ดงนเปนตน. บทวา นานาภาโว ไดแก ความเปนตางๆกน คอความพลดพราก จากกน. อธบายวา รางกายนนยอมถง คอยอมบรรลถงความเปนตาง ๆ กน คอบางคราวดวยอานาจแหงคนทพลดพรากจากไป, บางคราวดวย อานาจแหงสงของทจะตองพลดพรากจากไป. บทวา เยม กาย มนายนต ความวา ปถชนคนอนธพาล เหลาใด มายดถอรางกายน อนไมงาม ไมเทยง ไมยงยน เปนทกข หา สาระมไดวา สรระน เปนของเรา ดงน คอยงฉนทราคะใหเกดขน, ไดแก ยอมยงสงสาร คอตณหาใหเจรญ ดวยการเกดและการตายเปนตนบอย ๆ เพราะคนมใชบณฑตพงยนดภยอนนากลวแตชาตเปนตน และนรกเปนตน ดวยเหตนน ทานจงกลาววา ปถชนคนอนธพาลเหลานน ยอมถอเอา ภพใหมอก ดงนเปนตน. บทวา เยม กาย ววชเชนต คถลตตว ปนนค ความวา เปรยบ เหมอนบรษผประสงคความสขอยากมชวตอย เหนคถแลวหลกหน คอ หลบไปเสย เพราะเปนสงทนารงเกยจ หรอเหนอสรพษแลวหลกหน


คอเลยงไปเสย เพราะความกลวเฉพาะหนา ชอฉนใด กลบตรผเปนบณฑต กฉนนนเหมอนกน หลกรางกายนอนนารงเกยจ เพราะเปนสงไมสะอาด และอนมภยเฉพาะหนา เพราะเปนสภาพไมเทยงเปนตน คอ ละดวยการ ประหารฉนทราคะเสย การทงซงอวชชาอนเปนมลรากแหงภพ และตณหา ในภพ ละไดเดดขาด ตอแตนนกเปนผไมมอาสวะโดยประการทงปวง จกปรนพพาน ดวยสอปาทเสสนพพานธาต และอนปาทเสสนพพาน- ธาต แล. จบอรรถกถากปปเถรคาถาท ๕


๖. อปเสนวงคนตปตตเถรคาถา วาดวยคาถาของพระอปเสนวงคนตปตตเถระ [๓๗๕] ภกษซองเสพเสนาสนะอนสงด ปราศจากเสยง อออง เปนทอยอาศยแหงสตวรายเพราะการหลกเรน ออกเปนเหต ภกษพงเกบผามาจากกองหยากเยอ จาก ปาชา จากตรอกนอยตรอกใหญ แลวทาเปนผานงหม พงทรงจวรอนเศราหมอง ภกษควรทาใจใหตา คมครอง ทวาร สารวมดแลว เทยวไปบณฑบาตตามลาดบตรอก คอตามลาดบสกล ภกษพงยนดดวยของ ๆ ตนแมจะเปน ของเศราหมอง ไมพงปรารถนารสอาหารอยางอนมาก เพราะใจของบคคลผตดในรสอาหาร ยอมไมยนดใน ฌาน ภกษควรเปนผมความปรารถนานอย สนโดษ ชอบ สงด เปนมน ไมคลกคลดวยพวกคฤหสถ และพวก บรรพชตทงสอง ภกษผเปนบณฑต ควรแสดงตนให เปนดงคนบาและคนใบ ไมควรพดมากในทามกลางสงฆ ไมควรเขาไปกลาววาใคร ๆ ควรละเวนการเขาไปกระทบ กระทง เปนผสารวมในพระปาตโมกข และพงเปนผรจก ประมาณในโภชนะ เปนผฉลาดในการเกดขนแหงจต มนมตอนถอเอาแลว พงประกอบสมถะและวปสสนา ตามเวลาอนสมควรอยเนอง ๆ พงเปนบณฑตผถงพรอม


ดวยความเพยรเปนนตย เปนผประกอบภาวนาทกเมอ ดวยความตงใจวา ถายงไมถงทสดทกข ไมพงถงความ วางใจ อาสวะทงปวงของภกษผปรารถนาความบรสทธ เปนอยอยางน ยอมสนไป และภกษทงหลายยอมบรรล นพพาน. จบอปเสนวงคนตปตตเถรคาถา

อรรถกถาอปเสนวงคนตปตตเถรคาถาท ๖ มคาถาทานพระอปเสนเถระวา ววตต อปปนคโฆส ดงนเปนตน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร ? ไดยนวา ในกาลแหงพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา ปทมตตระ ทานพระอปเสนเถระรปน บงเกดในเรอนอนมสกล ในหงสวดนคร พอ เจรญวยแลวไปฟงธรรมยงสานกของพระศาสดาเหนพระศาสดาทรงตงภกษ รปหนงไวในตาแหนงอนเลศแหงภกษทงหลาย ผมความเลอมในโดยรอบ แลว จงกระทาบญญาธการไวในสานกของพระศาสดาแลว ปรารถนา ตาแหนงนน ตลอดชวตทาแตกศล จงไดทองเทยวไปในเทวโลกและ มนษยโลก ในพทธปบาทกาลน บงเกดในทองของนางพราหมณชอวา รปสาร ในนาลกคาม และเขาไดมชอวา อปเสนะ. อปเสนะนน เจรญวยแลว พอเรยนไตรเพทจบแลว ฟงธรรมใน สานกของพระศาสดา ไดมศรทธาบวชแลว มพรรษาเดยว ตองการเพอ ใหอปสมบท จงใหกลบตรคนหนง อปสมบทในสานกของตน ดวยคดวา


เราจะยงหองแหงพระอรหตใหเจรญ ดงนแลว ไปสสานกของพระศาสดา พรอมกบกลบตรนน พระศาสดาทรงสดบวา ภกษนนยงไมมพรรษาแตม ลทธวหารก จงทรงตเตยนวา เรวนกแล โมฆบรษ เธอเวยนมาเพอการ เปนอยอยางฟมเฟอย เธอจงคดวา บดนเราถกพระศาสดาทรงตเตยน เพราะอาศยบรษนแมกจรง ถงอยางนน เราอาศยบรษนแหละ จกให พระศาสดาตรสสรรเสรญบาง ดงนแลว จงบาเพญวปสสนา ไมนานนก กบรรลพระอรหต. ดวยเหตนน ทานจงกลาวไวในอปทาน๑วา :- เราไดเขาเฝาพระผมพระภาคเจา พระนามวา ปทมตตระ เชษฐบรษของโลก เปนนระผประเสรฐ สง สดกวานระ ประทบนงอยทเงอมภเขา เวลานน เราได เหนดอกกรรณการกาลงบาน จงเดดขวมนแลว เอามา ประดบทฉตร โปรย (กน) ถวายแดพระพทธเจา และ เราไดถวายบณฑบาต มขาวชนพเศษ ทจดวาเปนโภชนะ อยางด ไดนมนตพระ ๘ รป เปน ๙ รปทงพระพทธเจา ใหฉนทบรเวณนน พระสยมภมหาวระเจา ผเปนบคคล ผเลศ ทรงอนโมทนาวา ดวยการถวายฉตรน (และ) ดวยจตอนเลอมใสในการถวายขาวชนพเศษนน ทานจก เปนจอมเทวดาเสวยเทวรชสมบต ๓๖ ครง และจกได เปนพระเจาจกรพรรด ๒๑ ครง จกไดเปนพระเจาประเทศ- ราชอนไพบลย โดยคณานบไมถวน ในแสนกปแตกปน ๑. ข. อ. ๓๒/ขอ ๑๙.


วงศพระเจาโอกกากราชจกสมภพ จกเปนพระพทธเจา พระนามวา โคดม โดยพระโคตร เมอพระศาสนากาลง รงเรอง ผนจกถงความเปนมนษย เปนทายาทในธรรม เปนโอรส นอมไปในธรรมของพระศาสดาพระองคนน จกไดเปนสาวกของพระศาสดา มพระนามวาอปเสนะ จกตงอยในเอตทคคะ ทเปนผนาความเลอมใสมาโดยรอบ เมอกาลเปนไปถงทสด เราถอนภพไดทงหมด เราชนะ มารพรอมทงพาหนะแลว ทรงกายอนเปนทสดไว คณ- วเศษเหลาน คอปฏสมภทา ๔ . . .ฯลฯ. . . พระพทธ- ศาสนา เราไดทาเสรจแลว ฉะนแล กครนบรรลพระอรหตแลว แมตนเองสมาทานธดงคธรรมทงหมด เปนไปอย ทงชกชวนใหภกษพวกอนสมาทาน เพอประโยชนแกธดงค- ธรรมนนดวย, ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงทรงดงเธอไว ใน ตาแหนงทเลศแหงภกษทงหลาย ผนาความเลอมใสมาโดยรอบ. สมยตอมา เมอเกดการทะเลาะกนขนในกรงโกสมพ และภกษสงฆแตกแยกเปน ๒ ฝาย เธอถกภกษรปหนงผประสงคจะหลกเลยงการทะเลาะนน ถามวา บดนเกดการทะเลาะกนขนแลวแล, พระสงฆแตกแยกเปน ๒ ฝาย, กระผม จะพงปฏบตอยางไรหนอแล ดงน เมอจะกลาวถงขอปฏบตแกภกษรปนน ตงตนแตการอยอยางสงบ จงกลาวคาถา๑เหลานวา :- ภกษซองเสพเสนาสนะอนสงด ปราศจากเสยงอออง เปนทอยอาศยแหงสตวราย เพราะการหลกเรนออกเปน ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๗๕.


เหต ภกษพงเกบผามาจากกองหยากเยอ จากปาชา จาก ตรอกนอยตรอกใหญแลว ทาเปนผานงหม พงทรงจวร อนเศราหมอง ภกษควรทาใจใหตา คมครองทวาร สารวม ดแลว เทยวไปบณฑบาตตามลาดบตรอก คอตามลาดบ สกล ภกษพงยนดดวยของ ๆ ตน แมจะเปนของเศรา- หมอง ไมพงปรารถนารสอาหารอยางอนมาก เพราะใจ ของบคคลผมตดในรสอาหาร ยอมไมยนดในฌาน ภกษ ควรเปนผมความปรารถนานอย สนโดษ ชอบสงด เปน มน ไมคลกคลดวยพวกคฤหสถ และพวกบรรพชต ทงสอง ภกษผเปนบณฑต ควรแสดงตนใหเปนดงคนบา และคนใบ ไมควรพดมากในทามกลางสงฆ ไมควรเขา ไปกลาววาใคร ๆ ควรละเวนการเขาไปกระทบกระทง เปนผสารวมพระปาตโมกข และพงเปนผรจกประมาณ ในโภชนะ เปนผฉลาดในการเกดขนแหงจต มนมต อนถอเอาแลว พงประกอบสมณะและวปสสนา ตามเวลา อนสมควรอยเนอง ๆ พงเปนบณฑต ผถงพรอมดวย ความเพยรเปนนตย เปนผประกอบภาวนาทกเมอ ดวย ความตงใจวา ถายงไมถงทสดทกข ไมพงถงความวางใจ อาสนะทงปวงของภกษผปรารถนาความบรสทธ เปนอย อยางน ยอมสนไป และภกษนนยอมบรรลนพพาน.


บรรดาบทเหลานน บทวา ววตต ไดแก เสนาสนะอนสงดจากหม ชน วาง มปาเปนตน. บทวา อปปนคโฆส ไดแก เงยบจากเสยง คอเวนจากทเสยดส มากดวยเสยง. บทวา วาฬมคนเสวต ไดแก อนมราชสห เสอโครง เสอเหลอง และสตวราย อยอาศย. แมดวยบทน ทานแสดงถงสถานทอนสงบจาก หมคนนนแล เพราะแสดงวาเสนาสนะสงด. บทวา เสนาสน ไดแก สถานทอยโดยความสมควรเพอจะนอน และเพอจะอาศย ทานประสงคเอาวา เสนาสนะ. ในทน. บทวา ปฏสลลานการณา ไดแก มการหลกเรนออกเปนเครอง หมาย คอเพอจะชกจตกลบจากอารมณตาง ๆ แลว ใหจตแอบแนบอย โดยถกตอง เฉพาะในกมมฏฐานเทานน. พระเถระครนชแจงถงเสนาสนะ อนสมควรแกการเจรญภาวนา แสดงความสนโดษในเสนาสนะอยางนแลว บดน เพอจะแสดงความสนโดษ นน แมในปจจย ๔ มจวรเปนตน จงกลาวคาวา สงการปชา ดงน เปนตน . บรรดาบทเหลานน บทวา สงการปชา ไดแก กองแหงหยากเยอ ทงหลาย ชอวา กองแหงหยากเยอ. จากทกองหยากเยอนน. บทวา อาหตวา แปลวา เกบมาแลว . บทวา ตโต แปลวา จากทอนผาเศษทนามาแลวเชนนน. จรงอย คานเปนปญจมวภตต ใชลงในเหต.


บทวา ลข ไดแก เศราหมอง ดวยความเศราหมองในการตด และ ดวยความเศราหมองในการยอมเปนตน คอมสไมสะอาด และถกจบตอง แลว . บทวา ธาเรยย ความวา ทานกลาววาเปนผสนโดษในจวร เพราะ พงบรหารดวยอานาจการนงหมเปนตน. บทวา นจ มน กรตวาน ความวา อนสรณถงโอวาทของพระ- สคตเจาเปนตนวา ดกอนภกษทงหลาย นเปนทสดแหงชวต ดงน แลว ทาจตใหราเรงในการทาลายมานะ. บทวา สปทาน ไดแก เวนจากการเกยวของในเรอนทงหลาย อธบายวา ตามเรอน. ดวยเหตนน ทานจงกลาววา กลา กล ดงนเปนตน. บทวา กลา กล ไดแก จากตระกลสตระกล อธบายวา ตามลาดบ ตระกล คอตามลาดบเรอน. บทวา ปณฑกาย ความวา ทานกลาวความสนโดษในบณฑบาต ดวยภกษาทเจอปนกนน. บทวา คตตทวาโร ไดแก คมครองจกษทวารเปนตนดแลว . บทวา สสวโต ไดแก สารวมแลวดวยด เพราะไมมความคะนอง มอเปนตน. อป ศพท ในคาวา ลเขนป วา น เปนสมจจยตถะ. วา ศพท เปนวกปปตถะ. ความวา พงยนดโดยชอบสมาเสมอในความสนโดษ ดวย ปจจยตามมตามได ทไดมาโดยงาย ไมเลอกวาอยางใดอยางหนง แม ทงสองอยางคอ ทงเศราหมอง ทงเปนของนอย ดวยเหตนน ทานจง กลาววา นา ปตเถ รส พห ดงน.


บทวา นา ปตเถ รส พห ความวา ไมพงปรารถนา คอพง ละบณฑบาตทมากและประณต อนมรสอรอยเปนตนอยางอน จากทตน ไดแลวเสย ดวยบทน ทานยอมแสดงถงความสนโดษ แมในคลานปจจย ดวย. กทานเมอจะกลาวถงเหต เพอหามความตดใจในรสทงหลาย จง กลาววา ใจของบคคลผตดในรสอาหาร ยอมไมยนดในฌาน ดงน เปนตน . อธบายวา บคคลผไมทาอนทรยสงวรใหบรบรณ จะทาจตให สงบจากความฟงซานได แตทไหนเลา. พระเถระ ครนแสดงถงขอปฏบตในการขดเกลา ในเพราะปจจย ทง ๔ อยางนแลว บดน เพอจะแสดงถงกถาวตถทเหลอทงหลาย จงกลาว คาเปนตนวา อปปจโฉ เจว ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา อปปจโฉ ไดแก ไมมความปรารถนา คอเวนจากความปรารถนาในปจจย ๔. ดวยเหตนน ทานจงกลาวถงการ ขมตณหาทจะเกดขน ในเพราะปจจยทง ๔ อยาง. บทวา สนตฏโ ไดแก ความสนโดษ ดวยความยนดปจจย ๔ ตามทไดมา. กบคคลใด ไมพงเศราโศกถงเรองทแลวมา ไมพง คดถงเรองทยงไมมาถง แตพงยงอตภาพใหเปนไป ดวย เหตในปจจบน บคคลนนทานเรยกวา เปนผสนโดษแล. บทวา ปววตโต ไดแกละจากความคลกคลดวยหมคณะแลว ปลก กายเขาไปหาความสงดสงบ. จรงอย ในเรองความสงดทางจตเปนตน ขาพเจาจะกลาวขางหนา.


บทวา วเส ความวา พงประกอบในททงปวง. ชอวา มน เพราะ ประกอบพรอมดวยโมไนยธรรม. บทวา อสสฏโ ไดแก ไมคลกคล เพราะไมมความคลกคลทาง การเหน การฟง การเจรจา การสมโภค และทางกาย คอเวนจากความ คลกคลตามทกลาวไวแลว. บทวา อภย ไดแก ไมคลกคลดวยชนทงสองพวก คอดวยคฤหสถ และดวยบรรพชต. จรงอย คานเปนปฐมาวภตต ใชลงในเหต. บทวา อตตาน ทสสเย ตถา ความวา ถงจะไมเปนบา เปนใบ แตกพงแสดงคนเหมอนดงคนบาหรอคนใบ, ดวยบทนน ทานกลาวถง การละความอวดดเสย. บทวา ชโฬว มโค วา น ทานทาเปนรสสะ เพอสะดวกแกรป คาถา, และ วา ศพทเปนสมจจยตถะ. บทวา นาตเวล สมภาเสยย ความวา ไมควรพดเกนเวลา คอพด เกนประมาณ. ไดแก พงเปนผพดแตพอประมาณ. บทวา สงฆมชฌมห ไดแก ในหมภกษสงฆ หรอในประชมชน. บทวา น โส อปวเท กจ ความวา ภกษผปฏบตตามทกลาว แลวนน ไมควรเขาไปกลาววาใคร ๆ ทตา ทปานกลาง หรอทสงสด. บทวา อปฆาต ววชชเย ความวา ควรละเวนการเขาไปกระทบ กระทง คอการเบยดเบยนทางกายเสย. บทวา สวโต ปาฏโมกขสม ความวา พงเปนผสารวมในพระปาต- โมกข คอในพระปาตโมกขสงวรศล ไดแก พงเปนผปกปองกายวาจา ดวยความสารวมในพระปาตโมกข.


บทวา มตต จสส โภชเน ความวา พงเปนผรจกประมาณใน โภชนะ ในเพราะการแสวงหา การรบ การบรโภค และการเสยสละ. บทวา สคคหตนมตตสส ความวา เมอจะกาหนดอาการของจต นนวา เมอเราทาไวในใจอยางน จตไดเปนสมาธตงมนแลว ดงน พง เปนผมนมตอนจตถอเอาแลวดวยดเปนสมาธ, บาลวา สคคหตนมตโต โส ดงนกม, คาวา โส นน โยค คาวา โยค แปลวา พระโยคนน. บทวา จตตสสปปาทโกวโท ความวา พงเปนผฉลาดในเหตทเกด ขนกบจต ทงทหดห และฟงซานวา เมอเจรญภาวนาอย จตมความหดห อยางน, มความฟงซานอยางน ดงน. จรงอย เมอจตหดห พงเจรญ ธมมวจยสมโพชฌงค วรยสมโพชฌงค และปตสมโพชฌงคเถด, เมอ จตฟงซาน พงเจรญปสสทธสมโพชฌงค สมาธสมโพชฌงคและอเบกขา- สมโพชฌงคเถด. สวนสตสมโพชฌงค พงปรารถนาทกเมอเถด ดวย เหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอพง เจรญธมมวจยสมโพชฌงค ในสมยทจตหดหเถด ดงนเปนตน. บทวา สมถ อนยเชยย ความวา พงเจรญสมถภาวนา คอพง ทาสมาธทยงไมเกดขน ใหเกดขน ไดแก พงเจรญ คอพงพอกพนสมาธ ทเกดขนแลว จนใหถงความชานชานาญเถด. บทวา กาเลน จ วปสสน ความวา ไมพงทาสมาธตามทตนได แลว ใหเสอมไปหรอใหคงอย ดวยการไมครอบงาความชอบใจเสย แต พงทาใหอยในสวนแหงธรรมเครองตรสร และพงประกอบซงวปสสนา ตามกาลอนสมควรเนอง ๆ เถด.


อกอยางหนง บทวา กาเลน จ วปสสน ความวา เมอประกอบ สมถะ ไมพงถงความรงเกยจ ในกาลทจตนนมความตงมน แตพงประกอบ วปสสนาเนอง ๆ เพอบรรลอรยมรรคเปนตนเถด. สมดงททานกลาวไว วา :- อกอยางหนง ภกษถงแลวซงความคนเคย ดวยการ ไดสมาธ หรอดวยการอยอยางสงด ไมไดบรรลความ สนไปแหงอาสวะได ดงน. ดวยเหตนน ทานจงกลาวคาเปนตนวา วรยสาตจจสมปนโน ดงน. ความเปนไปตดตอ ชอวา สาตจจะ ผถงพรอมแลว คอประกอบพรอม แลวดวยความเพยรทเปนไปตดตอ คอความเพยรทเปนไปแลวตดตอกน อธบายวา ความเพยรทคอยประคบประคองจตอยเปนนตย. บทวา ยตตโยโค สทา สยา ความวา พงเปนผประกอบภาวนา ตลอดกาลทกเมอเถด. บทวา ทกขนต ความวา ยงไมถงทสดแหงวฏทกข คอนโรธ นพพาน อนเปนทสดแลว ไมพงถง คอไมพงถง ความวางใจ, หรอ ไมพงวางใจวา เราเปนผมศลบรสทธ ไดฌาน ไดอภญญา ใหวปสสนา ถงทสด หยดอยดงนเลย. บทวา เอว วหรมานสส ความวา เปนอยดวยอาการอยางน คอ ดวยวธอนถงทสด เพราะตนมความเพยร ประกอบดวยอานาจวปสสนา มการเสพเสนาสนะอนสงดเปนตน. บทวา สทธกามสส ไดแก ของภกษผปรารถนาความบรสทธแหง ญาณทสสนะ ความบรสทธโดยสนเชง พระนพพาน และพระอรหต,


อธบายวา อาสวะทงหมดมกามาสวะเปนตน ของภกษผเหนภยในสงสาร ยอมสนไป คอยอมถงความสนไป คอความตงอยไมได, ยอมถง คอยอม บรรลพระนพพาน แมทงสองอยางคอ สอปาทเสสนพพานและอนปาท- เสสนพพาน ดวยการถงความสนไปแหงอาสวะเหลานนนนแล. พระเถระ เมอจะแสดงวาคนมขอปฏบตอยางนน ดวยการแสดงการ ใหโอวาทแกภกษนนอยางน จงไดพยากรณความเปนพระอรหตไวแลว. จบอรรถกถาอปเสนวงคนตปตตเถรคาถาท ๖


๗. โคตมเถรคาถา วาดวยคาถาของพระโคตมเถระ [๓๗๖] บคคลพงรจกประโยชนของตน พงตรวจดคาสงสอน ของพระศาสดา และพงตรวจดสงทสมควรแกกลบตร ผเขาถงซงความเปนสมณะในพระศาสนาน การมมตรด การสมาทานสกขาใหบรบรณ การเชอฟงตอครทงหลาย ขอนลวนแตสมควรแกสมณะ ในพระศาสนาน ความ เคารพในพระพทธเจา ความยาเกรงในพระธรรมและ พระสงฆตามความเปนจรง ขอนลวนแตสมควรแกสมณะ การประกอบในอาจาระและโคจร อาชพทหมดจด อน บณฑตไมตเตยน การตงจตไวชอบน ลวนแตสมควร แกสมณะ จารตศลและวารตศล การเปลยนอรยาบถ อนนาเลอมใส และการประกอบในอธจต กลวนแต สมควรแกสมณะ เสนาสนะปาอนสงด ปราศจากเสยง อกทก อนมนพงคบหา นเปนสงทสมควรแกสมณะ จต- ปารสทธศล พาหสจจะ การเลอกเฟนธรรมตามความจรง การตรสรอรยสจ นกลวนแตสมควรแกสมณะ ขอทบคคล มาเจรญอนจจสญญาในสงขารทงปวงวา สงขารทงปวง ไมเทยง เจรญอนตตสญญาวา ธรรมทงปวงเปนอนตตา และเจรญอสภสญญาวากรชกายนไมนายนดในโลก นก ลวนแตสมควรแกสมณะ การทบคคลมาเจรญโพชฌงค ๗ อทธบาท ๔ อนทรย ๕ และอรยมรรค ๘ กลวนแต


สมควรแกสมณะ การทบคคลผเปนมนมาละตณหา ทาลายอาสวะพรอมทงมลราก เปนผหลดพนจากอาสวะ กเลสอย กลวนแตสมควรแกสมณะ. จบโคตมเถรคาถา

อรรถกถาโคตมเถรคาถาท ๗ มคาถาของทานพระโคตมเถระอกรปหนงวา วชาเนยย สก อตถ ดงนเปนตน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร ? ทานพระโคตมเถระรปน ไดบาเพญบญญาธการไวในพระพทธเจา พระองคกอน ๆ ในภพนน ๆ ไดสงสมกศลอนเปนอปนสยแหงววฏฏะไว กอนหนาแตกาลอบตขนแหงพระผมพระภาคเจาของเราทงหลาย (ทาน) บงเกดในตระกลพราหมณชอวา อทจจะ ในกรงสาวตถ พอเจรญวยแลว เปนผเรยนจบไตรเพท ฝกฝนวธการพด เมอไมไดคนอนทมคาพดท เหนอกวาคาพดของตน จงเทยวทาการพด หาเรองทะเลาะกบคนเหลา นน ๆ. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาของเราทงหลาย อบตขนแลวในโลก ทรงแสดงพระธรรมจกรอนบวรใหเปนไปแลว ทรงฝกเวไนยสตวทงหลาย มสกลบตรเปนตน โดยลาดบแลว ไดเสดจเขาไปยงกรงสาวตถ เพอ ฝกอบรมอนาถบณฑกเศรษฐ ในคราวทมอบถวายพระเชตวนแดพระ- ศาสดา ทานไดมศรทธา เขาไปเฝาพระศาสดา ฟงธรรมแลวทลขอ บรรพชา.


พระศาสดา ทรงบงคบรบสงใหภกษผถอการเทยวบณฑบาตเปน วตรรปหนง ดวยพระดารสวา ดกอนภกษ เธอ จงใหกลบตรผนบวชเถด. ทาน เมอภกษนนจะใหบรรพชา พอมดโกนจรดเสนผมเทานน กบรรล พระอรหตแลว ไปสโกศลชนบท อยทโกศลชนบทนนนานแลว กลบมา ยงกรงสาวตถอก. พวกญาตผเปนพราหมณมหาศาลเปนอนมาก เขาไป หาทานพระโคดมเถระนนแลว เขาไปนงใกล พากนถามวา พวกสมณ- พราหมณเปนอนมากในโลกน มวาทะอนบรสทธในสงสาร, ในสมณ- พราหมณเหลานน พวกไหนมวาทะทแนนอน, ปฏบตอยางไร จงจะ บรสทธจากสงสารได ดงน. พระเถระเมอจะประกาศเนอความนนแกญาต เหลานน จงกลาวคาถา๑เหลานนวา :- บคคลพงรจกประโยชนของตน พงตรวจตราดคา สงสอนของพระศาสดา และพงตรวจตราดสงทสมควร แกกลบตร ผเขาถงซงความเปนสมณะในพระศาสนาน การมมตรด การสมาทานสกขาใหบรบรณ การเชอฟง ตอครทงหลาย ขอนลวนแตสมควรแกสมณะ ในพระ- ศาสนาน ความเคารพในพระพทธเจา ความยาเกรงใน พระธรรมและพระสงฆ ตามความเปนจรง ขอนลวน สมควรแกสมณะ การประกอบในอาจาระและโคจรอาชพ ทหมดจด อนบณฑตไมตเตยน การตงจตไวชอบน ลวน แตสมควรแกสมณะ จารตศลและการตศล การเปลยน อรยาบถ อนนาเลอมใส และการประกอบในอธจต ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๗๖.


กลวนแตสมควรแกสมณะ เสนาสนะปาอนสงด ปราศจาก เสยงอกทก อนมนพงคบหา นเปนสงสมควรแกสมณะ จตปารสทธศล พาหสจจะ การเลอกเฟนธรรม ตามความ เปนจรง การตรสรอรยสจ นกลวนแตสมควรแกสมณะ ขอทบคคลมาเจรญอนจจสญญา ในสงขารทงปวงวา สงขารทงปวงไมเทยง เจรญอนตตสญญาวา ธรรม ทงปวงเปนอนตตา และเจรญอสภสญญาวา กรชกายน ไมนายนดในโลก นกลวนแตสมควรแกสมณะ การท บคคลมาเจรญโพชฌงค ๗ อทธบาท ๔ อนทรย ๕ พละ ๕ และอรยมรรคมองค ๘ กลวนแตสมควรแก สมณะ การทบคคลผเปนมนมาละตณหา ทาลายอาสวะ พรอมทงมลราก เปนผหลดพนจากอาสวะกเลสอย กลวน แตสมควรแกสมณะ. บรรดาบทเหลานน บทวา วชาเนยย สก อตถ ความวา บรษ มชาตนกร พงตรวจตราดประโยชนของตนตามความเปนจรงแลว พงร. กเมอจะตรวจตรา พงตรวจตราดคาสงสอนของพระศาสดา คอคาสงสอน ของพระศาสดา ทสมณพราหมณผเปนปถชนทงหลาย และทพระสมมา- สมพทธเจาตรสไวในโลกน คอการจะตรสร. ไดแก พงด คอพงเหน ดวยปญญาจกษ ซงผทจะนาออกไปจากสงสาร. จรงอย สมณพราหมณผเปนเดยรถยตาง ๆ เหลาน เปนผยดมน ผดซงสงขารทงหลายทไมเทยงวา เทยง ซงสงซงไมใชตวตนวา เปนตวตน และซงหนทางทไมบรสทธ วาเปนหนทางทบรสทธ และเปนผมวาทะ


แยงกนและกนเอง; เพราะฉะนน วาทะของสมณพราหมณเหลานน จงเปน วาทะทไมเทยงแทแนนอน, สวนพระสมมาสมพทธเจา ทรงรทว ดวย ความรยงตามความเปนจรง ดวยพระสยมภญาณวา สงขารทงปวงไมเทยง. ธรรมทงปวงเปนอนตตา, ความสงบคอพระนพพานดงน เพราะฉะนน วาทะของพระสมมาสมพทธเจาพระองคนน จงเปนวาทะทเทยงแทแน นอน, อธบายวา พงตรวจตราดคาสงสอนทยงใหญของพระศาสดาแล. บทวา ยเจตถ อสส ปฏรป สาม อชฌปคตสส ความวา พงเปนผตรวจตราดสงทสมควร คอสงทเหมาะสมแกกลบตรผเขาถงความ เปนสมณะ คอการบวชในพระศาสนาน หรอในความเปนบรรพชต. เพอจะหลกเลยงคาถามวา กขอนนเปนอยางไร ? ทานจงกลาวคา เปนตนวา มตต อธ จ กลยาณ การมมตรด ดงน. มวาจาประกอบ ความวา การคบหากลยาณมตรในพระศาสนาน นบเปนการสมควรแก สมณะ. แมนยทนอกจากน กเชนน. จรงอย กลบตรยอมละอกศล ยอมเจรญกศล ยอมบรหารตนใหหมดจดสะอาดได กเพราะไดอาศย กลยาณมตร. บทวา สกขา วปล สมาทาน ไดแก การสมาทานสกขาให บรบรณ, อธบายวา ปฏบตในสกขามอธศลสกขาเปนตน อนจะนามา ซงคณอนใหญ คอพระนพพาน. บทวา สสสสา จ ครน ความวา การเชอฟง และการประพฤต ตามโอวาทของครทงหลาย คอของกลยาณมตรทงหลาย มอาจารยและ อปชฌายเปนตน. บทวา เอต ไดแก การคบหากลยาณมตรเปนตน.


บทวา พทเธส สคารวตา ความวา กระทาความเคารพยาเกรง ในพระสพพญพทธเจาวา พระผมพระภาคสมมาสมพทธเจา ดงน. บทวา ธมเม อปจต ยถาภต ไดแก ออนนอม คอบชาโดย ความเออเฟอในพระอรยธรรม ตามความเปนจรง. บทวา สงเฆ ไดแก ในพระอรยสงฆ. บทวา จตตกาโร ไดแก สกการะ คอสมมานะ. บทวา เอต ไดแก กระทาความเคารพในพระรตนตรย. บทวา อาจารโคจเร ยตโต ความวา การละอนาจาร คอการ กาวลวงทางกายและทางวาจา และการละสถานทอโคจรมหญงแพศยา เปนตน อนเปนสถานทไมสมควร เพอเขาไปบณฑบาตเปนตนแลว ประกอบคอถงพรอมดวยอาจาระ คอการไมกาวลวงทางกายและทางวาจา และดวยโคจรอนเปนสถานทสมควรเพอเขาไปบณฑบาตเปนตน. ชอวา ผมอาจาระและโคจรสมบรณ. บทวา อาชโว โสธโต ความวา เมอภกษละอเนสนากรรม ม การขอไมไผเปนตน ทพระพทธเจาทรงรงเกยจแลว เสพแตปจจยทเกด ขนไมมโทษ ชอวา ผมอาชพะทหมดจด คอบรสทธดวยด เพราะความ เปนผมอาชพอนหมดจดนนเอง วญชนทงหลาย จงไมตเตยน. บทวา จตตสส จ สณปน ความวา การตงจตไวชอบดวยอานาจ รปทเหนแลว และอารมณททราบแลวเปนตน โดยทไมใหกเลสมอภชฌา เปนตน เปนไปในอารมณมรปารมณเปนตน ทางทวารมจกษทวารเปนตน. บทวา เอต ไดแก ความถงพรอมดวยอาจาระและโคจร อาชพ


อนหมดจด และความมทวารอนคมครองแลว ในอนทรยทงหลาย ดงนนน. บทวา จารตต ไดแก ศลทพงประพฤตใหบรบรณ. บทวา วารตต ไดแก ศลทพงใหบรบรณ ดวยการเวนไมทา. บทวา อรยาปถย ปสาทนย ความวา เพยบพรอมดวยอากปกรยา เปนเครองหมาย อนนามาซงความเลอมใสแกชนเหลาอน อาศยอรยาบถ มความรทวพรอม. บทวา อธจตเต จ อาโยโค ไดแก การประกอบ คอการเจรญ ในสมถะและวปสสนา. บทวา อารกาน ไดแก เสนาสนะอนนบเนองแลวในปา. บทวา ปนตาน แปลวา สงดแลว. บทวา สล ไดแก จตปารสทธศล. จรงอย ศลททาลายแลว ทานกลาวไวแลวในหนหลงในทน ทานกลาวถงศลทยงไมทาลาย. บทวา พาหสจจ ไดแก ความเปนผสดบตรบฟงมาก, จรงอย พาหสจจะนน ยอมมอปการะมาก แกผประกอบการเจรญภาวนา, การ ประกอบสมถะวปสสนา ยอมสาเรจแกผมากไปดวยความใครครวญโดย ชอบ ในความเปนผฉลาดในโพชฌงค ความเยนอยางยอดเยยม และความ เปนผประกอบในอธจตเปนตน. บทวา ธมมาน ปวจโย ยถาภต ความวา การไตรตรอง โดย ลกษณะทตรงกนขามจากรปธรรมและอรปธรรม และโดยสามญญลกษณะ, ดวยบทนทานกลาวถงอธปญญา ธรรมและวปสสนา.


บทวา สจจาน อภสมโย ไดแก การแทงตลอด ดวยอานาจ การตรสร คอการหยงรถงอรยสจ มทกขเปนตน. การตรสรแจงอรยสจนนน ยอมมโดยประการใด เพอจะแสดง อรยสจนน โดยประการนน ทานจงกลาวคาวา ภาเวยย ดงนเปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา ภาเวยย จ อนจจ ความวา บคคล พงทาใหม ใหเกดขนและใหเจรญอนจจสญญาในสงขารทงปวง โดยการ ไมจาแนกวา สงขารทงปวงไมเทยง ดงนเปนตน หรอโดยการจาแนกวา รปอยางใดอยางหนง ทเปนอดต อนาคต และปจจบน ดงนเปนตน. บทวา อนตตส มวาจาประกอบความวา พงเจรญอนตตสญญา ทเปนไปแลววา ธรรมทงปวงเปนอนตตาดงน. แมในบททเหลอทงหลาย กอยางน. บทวา อสภส ความวา สญญาทเปนไปแลววา ไมงาม เพราะ สงไมสะอาดคอกเลสในกรชกาย หรอในสงขารอนเปนไปในภม ๓ แม ทงหมด ไหลออกรอบดาน. จรงอย อสภสญญาน มทกขสญญาเปนบรวาร กดวยบทนนนนแหละ ถงทกขสญญา ทานกสงเคราะหไวในอสภสญญา นเอง, บณฑตพงทราบดงวามานแล. บทวา โลกมห จ อนภรต ไดแก สญญาในเพราะการไมยนดยง ในสงขารทงหลายทเปนไปในภม ๓ ในโลกทงปวง, ดวยบทน ทาน กลาวถง อาทนวานปสสนา เเละนพพทานปสสนา. กพระเถระผประกอบการเจรญวปสสนาอยางนนแลว เมอจะใหหม ญาตเกดความขวนขวาย คอเมอจะแสดงวา พงเจรญธรรมเหลาน ดงน จงกลาวคาถาวา ภาเวยย จ โพชฌงเค ดงนเปนตน.


เนอความแหงบาทคาถานนวา :- ชอวา โพชฌงค เพราะอรรถวา เปนองคแหงความพรงพรอมของธรรม ๗ อยางมสตเปนตน เพอการตรสร อกอยางหนง ชอวา โพชฌงค เพราะอรรถวา เปนองคแหงบคคลผ พรงพรอมดวยธรรมนน เพอการตรสร คอธรรมทงหลาย มสตเปนตน. ธรรมเหลานน โพชฌงค ๗ ประการ มสตเปนตน, อทธบาท ๔ ม ฉนทะเปนตน, อนทรย ๕ มศรทธาเปนตน, พละ ๕ มศรทธาเปนตน เหมอนกน และอรยมรรคมองค ๘ คอมสมมาทฏฐเปนตน. ดวย จ ศพท ทานสงเคราะหเอาสตปฏฐานและสมมปปธานเขาดวย เพราะเหตนน พงทาใหม พงทาใหเกด และพงเจรญโพธปกขยธรรม ๓๗ ประเภท แมทงหมดเถด. ในขอนน การทาโพธปกขยธรรม ๓๗ ประเภทเหลานน ใหเกดขนในขณะแหงโสดาปตตมรรค และการเจรญในขณะแหงอรหต มรรค. ขอนนเปนการสมควรแกสมณะ คอภกษแล. พระเถระ ชแจงโพธปกขยธรรมอยางนน เมอจะแสดงวา บคคล- จะตรสรสมทยสจ กดวยอานาจการตรสรดวยการละ, จะตรสรนโรธสจ กดวยการตรสรดวยการทาใหแจง, เหมอนจะตรสรมรรคสจได กดวย อานาจการตรสรดวยการเจรญดงน จงกลาวคาถาสดทายวา ตณห ปชเหยย ดงนเปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา ตณห ปชเหยย ความวา พงตด ตณหาทงหมด มประเภทเชนกามตณหาเปนตน โดยไมใหเหลอ ดวย อรยมรรค, ญาณ ทานเรยกวา โมนะ ชอวา มน เพราะประกอบพรอม ดวยญาณนน. บทวา สมลเก อาสเว ปทาเลยย ความวา พงทาลาย คอพง


ตดอาสวะแมทงหมด มกามาสวะเปนตน พรอมทงมลราก มกามราคานสย เปนตน. บทวา วหเรยย วปปมตโต ความวา เพราะละกเลสทงหลายได โดยประการทงปวงอยางน จงเปนผหลดพนในททงปวง กระทาใหแจง ซงนโรธ คอนพพาน อนสละขาดซงอปธกเลสทงหมดไดอย. บทวา เอต ความวา ขอทการอยเชนนน นบวาเปนการสมควร แกสมณะ คอภกษผลอยบาปไดแลว. พระเถระชแจงวา พระศาสนาเปนนยยานกะ โดยระบถงขอปฏบต อนสมควรเเกสมณะ และชแจงวาลทธภายนอก เปนอนยยานกะ เพราะ ยอน (ทวน, ตรงกนขาม) พระศาสนานน. พราหมณมหาศาลเหลานน มความเลอมใสยงในพระศาสนา พากนดารงอยในสรณะเปนตนแลว. จบอรรถกถาโคตมเถรคาถาท ๗ จบปรมตถทปน อรรถกถาขททกนกาย เถรคาถา ทสกนบาต ในทสกนบาตน พระเถระ ๗ องค คอ พระกาฬทายเถระ ๑ พระเอกวหารยเถระ ๑ พระมหากปปนเถระ ๑ พระจฬปนถกเถระ ๑ พระกปปเถระ ๑ พระอปเสนวงคนตปตตเถระ ๑ พระโคตมเถระ ๑ ไดเปลงอทานคาถาองคละ ๑๐ คาถา รวมเปน ๗๐ คาถา ฉะนแล. จบทสกนบาต


เถรคาถา เอกาทสกนบาต

๑. สงกจจเถรคาถา วาดวยคาถาของพระสงกจจเถระ อบาสกคนหนง ไดออนวอนขอใหสงกจจสามเณรอยในวหารแหง หนงดวยคาถาวา [๓๗๗] ดกอนพอสามเณร จะมประโยชนอะไรในปา ภเขา ชอ อชชหานะ เปนทไมสบายในฤดฝน เพราะฉะนน ภเขาอชชหานะจะมประโยชนอะไรแกทาน ลมหวดวน พดมาอย ทานพอใจหรอ เพราะความเงยบสงดเปนท ตองการของผเจรญฌาน. สงกจจสามเณรตอบวา ลมหวดวนในฤดฝน ยอมพดผนเอาวลาหกไปฉนใด สญญาอนประกอบดวยวเวก ยอมคราเอาจตอาตมามาส ความสงดกฉนนน กายคตาสตกมมฏฐาน อนประกอบ ดวยความคลายกาหนดในรางกาย ยอมเกดขนแกอาตมา ทนท เหมอนกาอนเปนสตวเกดแตฟองไข มสดา เทยว อาศยอยในปาชาฉะนน บคคลเหลาอนยอมไมรกษา บรรพชต และบรรพชตกไมรกษาคนเหลาอน ภกษนนแล เปนผไมหวงใยในกามทงหลาย ยอมอยเปนสข แอง ศลาซงมนาใส ประกอบดวยหมชะนและคาง ดารดาษ


ไปดวยสาหราย ยอมยงอาตมาใหยนด การทอาตมาอย ในเสนาสนะปา คอ ซอกเขาและถาอนเปนทสงด เปน ทซองเสพอาศยแหงมวลมฤค ยอมทาใหอาตมายนด อาตมาไมเคยรสกถงความดารอนไมประเสรฐ ประกอบ ดวยโทษเลยวา ขอสตวเหลานจงถกเบยดเบยน จงถกฆา จงไดรบทกข อาตมาไดทาความคนเคยกบพระศาสดาแลว คาสงสอนของพระพทธเจา อาตมาทาเสรจแลว อาตมา ปลงภาระอนหนกลงแลว ถอนตณหาเครองนาไปสภพ แลว บรรลถงประโยชนทกลบตรออกบวชเปนบรรพชต ดวยศรทธาตองการแลว ถงความสนไปแหงสงโยชน ทงปวงแลว อาตมาไมยนดความตาย ไมเพลดเพลน ความเปนอย และรอเวลาอย เหมอนลกจางรอใหสน เวลาทางานฉะนน อาตมาไมยนดความตาย ไมเพลด- เพลนความเปนอย และเปนผมสตสมปชญญะ รอเวลา ตายอย. ในเอกาทสกนบาตน พระสงกจจเถระองคเดยวเทานน ผเสรจกจแลว หมดอาสวะ ไดภาษตคาถาไว ๑๑ คาถา ถวน ฉะนแล. จบสงกจจเถรคาถา จบเอกาทสกนบาต


อรรถกถาเอกาทสกนบาต

อรรถกถาสงกจจเถรคาถาท ๑ ในเอกาทสกนบาต มคาถาของทานพระสงกจจเถระ มคาเรมตน วา ก ตวตโถ วเน ตาต ดงน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร ? พระเถระแมน ไดกระทาบญญาธการไวในพระพทธเจาในปางกอน สงสมกศลอนเปนอปนสยแหงววฏฏะ (พระนพพาน) ในภพนน ๆ ใน พทธปบาทกาลน ถอปฏสนธในตระกลพราหมณมหาศาล ในกรงสาวตถ เมอทานอยในทองนนเอง มารดาปวยไขทากาละไป. เมอมารดาถกนาไป ปาชาเผาอย มดลกไมไหม พวกมนษยเอาหลาวแทงทอง กระทบทสด ดวงตาของเดก. มนษยเหลานนแทงทองนนแลว เอาถานเพลงกลบไว แลวกหลกไป. แมสวนแหงทองกไหม, สวนเดกเสมอนกบรปพมพทองคา บนองคาร ไดเปนเสมอนนอนอยบนกลบปทมฉะนน. จรงอย ธรรมดา วาสตวผเกดในภพสดทาย ถงจะถกภเขาสเนรทวมทบไว ยงไมบรรล พระอรหตสนชวตไปยอมไมม. รงขนพวกมนษยไปสทปาชา เหนเดกนอนอยอยางนน เกดอศจรรย จตไมเคยม จงพาเดกไปยงบาน ถามพวกทานายนมต พวกทานายนมต กลาววา ถาเดกนจกอยครองเรอนไซร ตลอดชวคนตระกลท ๗ ไดรบ ทกขยาก๑ ถาจกบวชไซร กจกแวดลอมไปดวยสมณะ ๕๐๐ เทยวไป. พวกญาตกลาววา เอาเถอะในเวลาเขาเจรญวย พวกเราจกใหบวชใน สานกทานพระสารบตรเถระของเรา พลางกลาววาสงกจจะ เพราะถกขอ แทงทลกตา ภายหลงจงตงชอวา สงกจจะ. ๑. ฉบบภาษาองกฤษวา ไมมความทกขยาก.


ในเวลาเธอมอาย ๗ ขวบ ไดยนเรองทตนอยในครรภ และการ ตายของมารดา กเกดความสลดใจจงกลาววา ฉนจกบวช. พวกญาต กลาววา ดละพอ ดงนแลวนาไปยงสานกของพระธรรมเสนาบด ไดมอบ ใหดวยคาวา ขาแตทานผเจรญ โปรดใหเดกนบวชเถด. พระเถระไดให ตจปญจกกรรมฐานแลวใหเธอบวช. เธอบรรลพระอรหตพรอมดวย ปฏสมภทาในขณะปลงผมนนเอง อยในปากบภกษประมาณ ๓๐ รป ให ภกษเหลานนพนจากมอโจร แมตนเองกทรมานโจรเหลานนใหบวชแลว อยกบภกษเปนอนมากในวหารแหงหนง เหนภกษเหลานนมวทะเลาะกน จงบอกภกษเหลานนดวยคาวา เราจะไปในทอน ในเรองนมความสงเขป เพยงเทาน. สวนความพสดารพงรโดยนยอนมาแลวในเรองแหงพระ- ธรรมบทนนแล. ลาดบนน อบาสกคนหนงประสงคจะอปฏฐากเธอ จงออนวอนให เธออยในทใกล ๆ จงกลาวคาถาท ๑ วา ดกอนพอสามเณร จะมประโยชนอะไรในปา ภเขา ชออชชหานะ เปนทไมสบายในฤดฝน เพราะฉะนน ภเขาอชชหานะจะมประโยชนอะไรแกทาน ลมหวดวน พดมาอย ทานพอใจหรอ เพราะความเงยบสงดเปนท ตองการของผเจรญฌาน. สงกจจสามเณรไดฟงดงนน จงไดกลาวคาถา๑เหลานวา ลมหวดวนในฤดฝน ยอมพดผนเอาวลาหกไปฉนใด สญญาอนประกอบดวยวเวก ยอมคราเอาจตอาตมามาส ความสงดกฉนนน กายคตาสตกมมฏฐาน อนประกอบ ๑. ข. เถร ๒๖/ขอ ๓๗๗.


ดวยความคลายกาหนดในรางกาย ยอมเกดขนแกอาตมา ทนท เหมอนกาอนเปนสตวเกดแตฟองไข มสดา เทยว อาศยอยในปาชาฉะนน บคคลเหลาอนยอมไมรกษา บรรพชต และบรรพชตกไมรกษาคนเหลาอน ภกษ นนแลเปนผไมหวงใยในกามทงหลาย ยอมอยเปนสข แองศลาซงมนาใส ประกอบดวยหมชะนและคาง ดาร- ดาษไปดวยสาหราย ยอมยงอาตมาใหยนด การทอาตมา อยในเสนาสนะปา ซอกเขาและถาอนเปนทสงด เปนท ซองเสพแหงมวลมฤค ยอมทาใหอาตมายนด อาตมา ไมเคยรสกถงความดารอนไมประเสรฐประกอบดวยโทษ เลยวา ขอสตวเหลานจงถกเบยดเบยน จงถกฆา จงได รบทกข อาตมาไดทาความคนเคยกบพระศาสดาแลว คา สงสอนของพระพทธเจา อาตมาทาเสรจแลว อาตมา ปลงภาระอนหนกลงแลว ถอนตณหาเครองนาไปสภพ แลว บรรลถงประโยชนทกลบตรออกบวชเปนบรรพชต ดวยศรทธาตองการแลว ถงความสนไปแหงสงโยชน ทงปวงแลว อาตมาไมยนดความตาย ไมเพลดเพลน ความเปนอย และรอเวลาอย เหมอนลกจางรอใหสน เวลาทางานฉะนน อาตมาไมยนดความตาย ไมเพลด- เพลน ความเปนอย และเปนผมสตสมปชญญะ รอ เวลาตายอย.


ศพท ก ในบทวา ก ตวตโถ วเน น ในคาถานน ทานกลาว ดวยลงควปลลาส. อธบายวา ทานจะประโยชนอะไรในปา, คอจะเปน ประโยชนอะไร ? บทวา อชชหาโนว ปาวเส ความวา ภเขาลกหนง ชอวา อชช- หานะ. กภเขานนดารดาษไปดวยรกชฏ มแองนาและซอกเขามาก, ม นาไหลในทนน ๆ ไมเปนสปปายะในฤดฝน, เพราะฉะนน ภเขาชอวา อชชหานะ จงมประโยชนในบดนคอในฤดฝน. แตในทนอาจารยบาง พวกกลาววา นกตวหนงชอวา อชชหานะ จงอดทนความหนาวไมได, ในฤดฝนมนจงแอบอยในพมปา, ตามมตของอาจารยบางพวกนน ทาน จะมความพอใจในปาหรอ เหมอนนกชอวา อชชหานะ ในฤดฝนฉะนน. บทวา เวรมภา รมณยา เต มวาจาประกอบความวา ลมหวดวน พดมาอย ทานจะมความพอใจหรอ. อาจารยบางพวกกลาววา ถาใน ภเขาลกหนง ชอวา เวรมภา และวาเงอมเขา. กในทนนประกอบดวย คมนาคม เวนจากความแออดแหงหมชน และเพยบพรอมดวยรมเงาและ นา, เพราะฉะนน ถาเวรมภาจงเปนทนารนรมยใจ สมควรทจะอยในปา, เพราะเหตไร ? เพราะเปนทสงดสาหรบผเขาฌาน, เพราะเหตทผเขาฌาน เชนนน จาตองปรารถนาเฉพาะความสงด ในทใดทหนง ฉะนน ทานจง กลาววา เจาอยาไปสปาอนไกล จงอยในถาเวรมภาเถดพอ. กในขอน มอธบายดงนวา เพราะเหตเมอผเขาฌาน ไดเสนาสนะ อนผาสกแกการอย ควรเปนทสงดนนแล ฌานเปนตนยอมสาเรจ เมอ ไมได หาสาเรจไม ฉะนน ในฤดฝนเหนปานนน ทานไมควรอยในปา แหงใดแหงหนง แตอาจอยไดในถาและเงอมเขาเปนตน.


เมออบาสกกลาวอยางนน พระเถระเมอแสดงวา ปาเปนตนเทานน ยอมยงเราใหยนด จงกลาวคามอาทวา ยถา อพภาน ดงน. คานนมอธบายดงนวา ในฤดฝนลมหวดวนบนลอลน ทาเมฆหมอก ใหตกลงมาไปฉนใด สญญาอนเกยวดวยวเวก ยอมทาจตของเราใหกระจด กระจาย ยอมรงมาสเฉพาะสถานทสงดเทานนฉนนน. เหมอนอะไรเลา ? เหมอนกาอนเปนสตวเกดแตฟองไขไมขาวคอ สดา เทยวอาศยอยในปาชาฉะนน. บทวา อปปาทยเตว เม สต สนเทหสม วราคนสสต ความวา กายคตาสตกรรมฐานอนประกอบดวยความคลายกาหนดในกายน ยอมเกด ขนแกอาตมาทนท. ไดยนวา วนหนงพระเถระเหนซากมนษยทกาจกกน กลบไดอสภสญญา ททานหมายเอาจงกลาวอยางนน. ดวยเหตนน ทาน จงแสดงวา เราปรารถนาจะอยในปาเทานน เพราะฉนทราคะในกายไมม โดยประการทงปวง. กศพทวา ยจ เปนสมจจยตถะ ดวย จ ศพทนน ทานแสดงวา ทานจงฟงเหตแหงการอยในปาของเราแมอน. ชนเหลาอนมเสวกเปนตน ยอมไมรกษาบรรพชตใด เพราะไมมผทจะพงรกษา เหตเปนผอยดวย กรรมฐานมเมตตาเปนอารมณ และเหตไมมเครองบรขารอนเปนทตงแหง ความโลภ, อนง บรรพชตใดไมรกษา ชนเหลาอนอนพวพนดวยเครอง กงวลอยางใดอยางหนง เพราะไมมบคคลเชนนนนนเอง. บทวา ส เว ภกข สข เสต ความวา ภกษนน ไมมความอาลย คอเวนจากความหวงใยในวตถกามโดยประการทงปวง เพราะตดกเลสกาม ไดเดดขาด ยอมอยเปนสขในทใดทหนง, อธบายวา เปนเสมอนในปา ใกลบาน เพราะผนนไมมความระแวงรงเกยจ.


บดน เพอแสดงความทภเขาและปาเปนตนเปนทนารนรมย และ ความเปนท ๆ ตนเคยอยอาศย ทานจงกลาววา อจเฉทกา เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา วสต เม ไดแกสถานทๆ เราเคยอย บทวา วาฬมคนเสวเต ไดแก ในปาทมเนอราย มราชสหและเสอ เปนตน. ดวยบทวา สงกปป นาภชานาม ทานแสดงถงความเปนผอยดวย กรรมฐานมเมตตาเปนอารมณวา อาตมาไมรสกถงการใหเกดความดารชว ตางดวยความพยาบาทและวหงสาเปนตนอนไมประเสรฐ จากจตทประกอบ ดวยโทษนนเองอยางนวา ขอสตวผมปราณเหลาใดเหลาหนง จงถกฆา คอจงถกประหารดวยเครองประหารมลกศรและหอกเปนตน จงถกฆา จงถกเบยดเบยนดวย เครองประหารดวยคอนเปนตน หรอจงถงคอประสบ ทกข ดวยอาการอยางใดอยางหนง ดงน ความดารผดไมเคยเกดขนเลย. บดน ทานแสดงถงความทกจทตนทา โดยนยมอาทวา ปรจณโณ ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา ปรจณโณ ไดแก บาเรอแลวดวย อานาจการทาตามโอวาทานสาสน. บทวา โอหโต แปลวา ปลงลงแลว. บทวา ครโก ภาโร ไดแก ขนธภาระอนหนกกวา. บทวา นาภนนทาม มรณ ความวา ขาพเจาไมปรารถนาความตาย วา เราจะตายอยางไรหนอ. บทวา นาภนนหาม ชวต ความวา เราไมปรารถนาแมชวตวา


อยางไรหนอแล เราพงมชวตอยไดนาน. ดวยคานทานแสดงถงความท เรามจตเสมอกนในความตายและในชวต. บทวา กาลจ ปฏกงขาม ความวา เรารอการปรนพพานเทานน. บทวา นพพส แปลวา ไมเพลดเพลน คอการทาการงานเพอ คาจาง. บทวา ภตโก ยถา ความวา ลกจางกระทาการงานเพอคนอน แม ไมเพลดเพลนซงความสาเรจแหงการงาน กคงกระทาการงานอยนนแล อางถงความสนไปแหงวน ฉนใด แมเรากฉนนน จะไมเพลดเพลนถงชวต กด จะไมเพลดเพลนถงความตาย โดยยงอตภาพใหเปนไปกด กยอม หวงเฉพาะกาลสนสด, คาทเหลอมนยดงกลาวแลวนนแล. จบอรรถกถาสงกจจเถรคาถาท ๑ จบปรมตถทปน อรรถกถาเถรคาถา เอกาทสกนบาต


เถรคาถา ทวาทสกนบาต

๑. สลวเถรคาถา วาดวยคาถาของพระสลวเถระ [๓๗๘] ทานทงหลายพงศกษาศลในศาสนาน ดวยวาศลอน บคคลศกษาดแลว สงสมดแลว ยอมนาสมบตทงปวง มาใหในโลกน นกปราชญเมอปรารถนาความสข ๓ ประการ คอความสรรเสรญ ๑ การไดความปลมใจ ๑ ความบนเทงในสวรรคเมอละไปแลว ๑ พงรกษาศล ดวย วาผมศล มความสารวม ยอมไดมตรมาก สวนผทศล ประพฤตแตกรรมอนลามก ยอมแตกจากมตร นรชน ผทศล ยอมไดรบการตเตยนและความเสยชอเสยง สวน ผมศล ยอมไดรบการสรรเสรญและชอเสยงทกเมอ ศลเปนเบองตน เปนทตง เปนบอเกดแหงคณความด ทงหลาย และเปนประธานแหงธรรมทงปวง เพราะ ฉะนน พงชาระศลใหบรสทธ สงวรศลเปนเครองกน ความทจรต ทาจตใหราเรง เปนทาทหยงลงมหาสมทร คอนพพานของพระพทธเจาทงปวง เพราะฉะนน พงชาระ ศลใหบรสทธ ศลเปนกาลงหาทเปรยบมได เปนอาวธ อยางสงสด เปนอาภรณอนประเสรฐ เปนเกราะอนนา อศจรรย ศลเปนสะพาน เปนมหาอานาจ เปนกลนหอม


อยางยอดเยยม เปนเครองลบไลอนประเสรฐ บคคลผ สมบรณดวยศล ยอมหอมฟงไปทวทกทศ ศลเปนเสบยง อนเลศ เปนเสบยงเดนทางชนเยยม เปนพาหนะอน ประเสรฐยงนก เปนเครองหอมฟงไปทวทศานทศ คน พาลผมจตไมตงมนในศล ยอมไดรบการนนทาในเวลา ทมชวตอยในโลกน เมอตายไปแลว ยอมไดรบทกข โทมนสในอบายภม ยอมไดรบทกขโทมนสในททวไป ธรชนผมจตตงมนดวยดในศล ยอมไดรบการสรรเสรญ ในเวลาทมชวตอยในโลกน ครนตายไปแลว กไดรบ ความสขโสมนสในสวรรค ยอมรนเรงใจในททกสถาน ในโลกน ศลเทานนเปนยอด และผมปญญาเปนผสงสด ในโลกน ความชนะในมนษยโลกและเทวโลก ยอมมได เพราะศลและปญญา. จบสลวเถรคาถา

อรรถกถาทวาทสกนบาต อรรถกถาสลวเถรคาถาท ๑ ในทวาทสกนบาต คาถาของทานพระสลวเถระ มคาเรมตนวา สลเมว ดงน. เรองนมเหตเกดขนอยางไร ? พระเถระแมน ไดกระทาบญญาธการไวในพระพทธเจาในปางกอน


สงสมกศลอนเปนอปนสยแหงพระนพพานในภพนน ๆ ในพทธปบาท- กาลน บงเกดเปนโอรสของพระเจาพมพสารในกรงราชคฤห ไดเปน ผมพระนามวา สลวะ. ครนเธอเจรญวยแลว พระเจาอชาตศตรประสงค จะฆาเธอ จงยกขนสชางตวซบมนดราย แมพยายามอยดวยอบายตางๆ กไมสามารถจะใหตายได เพราะทานเกดในปจฉมภพ ไมมอนตรายตอชวต ในระหวางยงไมบรรลพระอรหต. พระผมพระภาคเจาทรงเหนความเปน ไปของเธอ จงตรสสงพระมหาโมคคลลานเถระวา เธอจงนาสลวกมารมา. พระเถระไดนาเธอมาพรอมดวยชางดวยกาลงแหงฤทธ. กมารลงจากชางถวายบงคมพระผมพระภาคเจา แลวนง ณ ทควร สวนขางหนง. พระผมพระภาคเจาทรงแสดงธรรม อนสมควรแกอธยาศย ของเธอ. เธอฟงธรรมแลวไดศรทธา บรรพชาบาเพญวปสสนากรรม ไมนานนกกบรรลพระอรหต อยในโกศลรฐ. ลาดบนนพระเจาอชาตศตร ทรงสงบงคบบรษทงหลายวา พวกทานจงฆา. ราชบรษเหลานนไปยง สานกของพระเถระยนอยแลว ฟงธรรมกถาทพระเถระแสดง เกดความ สงเวชมจตเลอมใสบวชแลว. พระเถระไดแสดงธรรมแกบรรพชตเหลานน ดวยคาถา๑เหลาน ความวา ทานทงหลายพงศกษาศลในศาสนาน ดวยวาศลอน บคคลศกษาดแลว สงสมดแลว ยอมนาสมบตทงปวงมา ใหในโลกน นกปราชญเมอปรารถนาความสข ๓ ประการ คอ ความสรรเสรญ ๑ การไดความปลมใจ ๑ ความ บนเทงในสวรรคเมอละไปแลว ๑ พงรกษาศล ดวยวา ๑. ข. เถร. ๒๖/ขอ ๓๗๘.


ผมศล มความสารวม ยอมไดมตรมาก สวนผทศล ประพฤตแตกรรมอนลามก ยอมแตกจากมตร นรชนผ ทศล ยอมไดรบการตเตยนและการเสยชอเสยง สวนผ มศล ยอมไดรบการสรรเสรญและชอเสยงทกเมอ ศล เปนเบองตน เปนทตง เปนบอเกดแหงคณความดทงหลาย และเปนประธานแหงธรรมทงปวง เพราะฉะนน พงชาระ ศลใหบรสทธ สงวรศลเปนเครองกนความทจรต ทาจต ใหราเรง เปนทาทหยงลงมหาสมทร คอนพพานของ พระพทธเจาทงปวง เพราะฉะนน พงชาระศลใหบรสทธ ศลเปนกาลงหาทเปรยบมได เปนอาวธอยางสงสด เปน อาภรณอนประเสรฐ เปนเกราะอนนาอศจรรย ศลเปน สะพาน เปนมหาอานาจ เปนกลนหอมอยางยอดเยยม เปนเครองลบไลอนประเสรฐ บคคลผสมบรณดวยศล ยอมหอมฟงไปทวทกทศ ศลเปนเสบยงอนเลศ เปน เสบยงเดนทางชนเยยม เปนพาหนะอนประเสรฐยงนก เปนเครองหอมฟงไปทวทศานทศ คนพาลผมจตไมตงมน ในศล ยอมไดรบการนนทาในเวลาทมชวตอยในโลกน เมอตายไปแลว ยอมไดรบทกขโทมนสในอบายภม ยอม ไดรบทกขโทมนสในททวไป ธรชนผมจตตงมนดวยด ในศล ยอมไดรบการสรรเสรญในเวลาทมชวตอยใน โลกน ครนตายไปแลว กไดรบความสขโสมนสใน


สวรรค ยอมรนเรงในททกสถานในโลกน ศลเทานนเปน ยอด และผมปญญาเปนผสงสดในโลกน ความชนะใน มนษยโลกและเทวโลก ยอมมไดเพราะศลและปญญา. บทวา อธ ในบทวา สลเมวธ สกเขถ, อสม โลเก น ในคาถา นน เปนเพยงนบาต. กลบตรผใครตอประโยชนในสตวโลกน พงศกษา เฉพาะศลในเบองตน ตางดวยจารตศลและวารตศลเปนตน, และเมอจะ ศกษาศลนนใหเปนอนศกษาแลวดวยด พงศกษากระทาใหบรสทธบรบรณ ดวยด โดยใหถงภาวะทศลไมขาดเปนตน. บทวา อสม โลเก ความวา ในเบองตน พงศกษาศล ในธรรม ทควรศกษาในสงขารโลกน. ทานกลาววา สล ห เปนตน เพราะความทศลเปนทตงมนแมแหง ทฏฐสมบต. ศพทวา ห ในคาถานน เปนตตยาวภตต. เพราะศลอนบคคลเสพ แลว อบรมแลว รกษาแลว ยอมนอมนามาซงสมบตทงปวงคอ มนษย- สมบต ทพยสมบต นพพานสมบต แกสตวผพรอมดวยศลนน. เมอจะแสดงขอความททานกลาวไวโดยสงเขปวา ศลยอมนอมนา สมบตทงปวงมาใหโดยพสดาร จงกลาวคามอาทวา สล รกเขยย. บรรดาบทเหลานน บทวา รกเขยย แปลวา พงรกษา. จรงอย บคคลเมองดเวนจากปาณาตบาตเปนตน และบาเพญวตรปฏวตรให บรบรณ ชอวา ยอมรกษาศลนน โดยครอบงาธรรมอน เปนขาศกเสยได. บทวา เมธาว แปลวา ผมปญญา. บทนเปนบทแสดงอบายเครอง


รกษาศลนน, จรงอย การสมาทานศลนน และการทศลนนไมกาเรบ ยอมมไดดวยกาลงแหงญาณ. บทวา ปตถยมาโน แปลวา เมอปรารถนา. บทวา ตโย สเข ไดแก สข ๓ อยาง. อกอยางหนง เหตแหง ความสข ทานประสงควาความสข. บทวา ปสส แปลวา ซงเกยรต, หรออนวญชนสรรเสรญ. บทวา วตตลาภ แปลวา ไดความยนด. แตอาจารยบางพวกกลาววา วตตลาภ ไดความปลมใจ, อธบายวา ไดทรพย. จรงอย ผมศลยอม ประสบกองโภคะใหญ เพราะเปนผไมประมาท. บทวา เปจจ ไดแก ทากาละแลว. บทวา สคเค ปโมทน เชอมความวา ปรารถนาการบนเทงดวย กามคณทชอบใจในเทวโลก. มวาจาประกอบความวา เมอปรารถนาความ สรรเสรญ คอไดความปลมใจในโลกน และความบนเทงดวยทพยสมบต ในโลกหนา พงรกษาศล. บทวา สเมน ไดแก การสารวมกายเปนตน . จรงอย เมอ สารวม ไมเบยดเบยนใคร ๆ ดวยกายทจรตเปนตน ใหอภยทาน ชอวา ยอมผกมตรไวได เพราะเปนทรกและเปนทพอใจ. บทวา ธสเต แปลวา ยอมกาจด. บทวา ปาปมาจร ไดแก กระทาบาปกรรม มปาณาตบาตเปนตน. จรงอย สตวทงหลายผใครตอประโยชน ยอมไมคบบคคลผทศล, โดย ทแทยอมเวนขาด. บทวา อวณณ แปลวา ซงโทษมใชคณ, หรอการครหาตอหนา.


บทวา อกตต ไดแก โทษมใชยศ คอไมมชอเสยง บทวา วณณ แปลวา คณ. บทวา กตต ไดแก ชอเสยง ความเปนผปรารถนายศ. บทวา ปสส ไดแก ความชมเชยตอหนา. บทวา อาท แปลวา เปนมล. จรงอย ศลเปนเบองตนแหงกศล- ธรรม อยางททานกลาวไววา เพราะเหตนนแล ภกษ เธอจงชาระศล อนเปนเบองตนเทานน ใหหมดจดในกศลธรรม. กอะไรเปนเบองตน แหงกศลธรรม กศลทบรสทธดวยดเปนเบองตนแหงกศลธรรม. บทวา ปตฏา ไดแก ตงมน, จรงอย ศลเปนทตงแหงอตร- มนสธรรมทงหมด. เพราะเหตนน ทานจงกลาววา ตงอยในศล เปนตน. บทวา กลยาณจ มาตก ความวา เปนบอเกด คอใหกาเนด แหงกลยาณธรรม มสมถะและวปสสนาเปนตน. บทวา ปมข สพพธมมาน ไดแก เปนประมข คอเปนประธาน อธบายวา เปนทวารแหงความเปนไปแหงธรรมอนหาโทษมไดทงหมด มปราโมทยเปนตน. บทวา ตสมา แปลวา โดยความเปนเบองตนเปนตน. บทวา วโสธเย ไดแก พงใหสาเรจ โดยความเปนศลไมขาด เปนตน. บทวา เวลา ไดแก เปนแดน อธบายวา เปนเขต เพราะอรรถวา ไมกาวลวงจากทจรต. หรอวาชอวา เวลา เพราะทาความเปนผทศลให


3ลวงเลยไป คอกาจดความเปนผทศล. ศลชอวา สงวร เพราะปดทวาร แหงการเกดขนแหงกายทจรตเปนตน. บทวา อภหาสน ความวา ชอวา ยนด เพราะความบนเทงยงแหง จต โดยความเปนเหตไมตองเดอดรอน. บทวา ตตถจ สพพพทธาน ความวา และเปนดจทาในการลอย มลทนคอกเลส และในการหยงลงสมหาสมทรคอพระนพพาน แหง พระพทธเจาทงปวง คอพระสาวกพทธเจา พระปจเจกพทธเจา พระ- สทมาสมพทธเจา. บทวา สล พล อปปฏม ไดแก เปนกาลง และเปนเรยวแรงแหง จอมทพอนไมมผเสมอเหมอน ในการยายมารและเสนาแหงมาร. บทวา อาวธมตตม ไดแก เปนเครองประหารอนสงสด ในการ ตดสงกเลสธรรม. ชอวา อาภรณ เพราะเพมความงามแกสรระ. บทวา เสฏ ความวา เปนสมบตอนสงสด ตลอดกาลทงสน. เปน ประดจเกราะ เพราะปองกนสตวมชวต, อาจารยบางพวกกลาววา ไมแตก กระจาย อธบายวา ไมทาลาย. ชอวา เปนสะพาน เพราะอรรถวา ไมจมลงดวยกเลส เพราะกาวลวงหวงนาใหญคออบาย และเพราะกาวลวง หวงนาใหญคอสงสาร. บทวา มเหสกโข แปลวา ผมกาลงมาก. บทวา คนโธ อนตตโร ความวา กลนอนยอดเยยม เพราะฟงทวน ลมไปในทศทงปวง เหตเปนทรนรมยแหงใจของชนทงปวง. ดวยเหตนน ทานจงกลาววา เยน วาต ทโสทส ความวา บคคลผพรงพรอมดวยกลน


คอศลนน ยอมฟงไปทวทศนอยทศใหญ คอสทศทงปวง บาลวา ทโสทสา ดงนกม อธบายวา สทศ ๑๐. บทวา สมพลเมวคค ไดแก ขาวหอ ชอวา เสบยง. บรษถอเอา ขาวหอเดนทางไป ไมลาบากดวยความทกขเพราะความหวในระหวาง ทางฉนใด แมผสมบรณดวยศลกฉนนน ถอเอาเสบยงคอศลอนบรสทธ ดาเนนสทางกนดารคอสงสาร ยอมไมลาบากในท ๆ ไปแลว ๆ เพราะ เหตนน ศลจงชอวา เปนเสบยงอนเลศ, อนง ศลชอวา เปนเสบยงเดน ทางอนยอดเยยม เพราะไมทวไปกบโจรเปนตน และเพราะใหสาเรจ สมบตทปรารถนาในทนน ๆ เมอกาวลวงไป ชอวานาไปใหถงทนนๆ หรอ ทตามทปรารถนา. ชอวา อตวาหะ นาไปยง, ไดแก ยานพาหนะ. ศลเปน ธรรมชาตอนใคร ๆ ประทษรายไมได เปนคณชาตประเสรฐ เปนพาหนะ อนประเสรฐยง เพราะเหตใหถงฐานะทปรารถนาได. บทวา เยน ไดแก ดวย พาหนะอนประเสรฐยงนก. บทวา ยาต ทโสทส ความวา ยอมฟงนาทงผมาทงผไปสทศนน ๆ โดยสะดวกทเดยว. บทวา อเธว นนท ลภต ความวา คนมปญญาทรามแมในโลกน เปนผมจตอนกเลสมราคะเปนตนประทษรายแลว ยอมไดรบความนนทา- ครหาวา ผนเปนคนทศล เปนคนมธรรมอนลามก. ละไปแลวแมใน ปรโลก ยอมไดรบความนนทาจากยมบรษเปนตนในอบาย โดยนยมอาท วา เปนชาตคนกาล เปนอวชาต ดงน. ยอมไดรบแตความนนทาอยาง เดยวเทานนหามได โดยทแท เขาชอวาเปนคนพาลมใจชวในททกสถาน คอเปนผมจตอนประพฤตชวในโลกน ประทษรายแลว เพราะใหเกดทกข


ดวยอานาจเหตแหงกรรมเปนตน เพราะเหตนน เขาจงเปนผชอวา เปน คนพาล เปนผโทมนสในททกสถาน. อยางไร ? เพราะเขาเปนผมจตไมตงมนในศลทงหลาย คอมจตไม ตงอย ไมประดษฐานอยในศลทงหลายโดยชอบ. บทวา อเธว กตต ลภต ความวา ฝายผมใจดในโลกน กยอมได รบเกยรตวา เปนสปบรษ มศลมกลยาณธรรม. เขาละไปแลวแมในปรโลก ในสวรรค ยอมไดรบเกยรตยศวา ผนเปนสปบรษ มศลมกลยาณธรรม จรงอยางนน เขายอมเขาถงความเปนสหายแหงเทพทงหลาย. ยอมไดรบ แตเกยรตยศอยางเดยวเทานนกหาไม โดยทแท เขาไดชอวาเปนนกปราชญ เพยบพรอมดวยปญญา มจตตงมนอมเอบดวยด ประดษฐานอยดวยดใน ศลทงหลาย ชอวาเปนผมใจด คอถงพรอมดวยโสมนส เพราะการประพฤต สจรตในโลกน ในททกสถาน เพราะไดรบสมบตในโลกหนา. ศลในบทวา สลเมว อธ อคค น ม ๒ อยาง คอโลกยศล ๑ โลกตรศล ๑. ในศล ๒ อยางนน โลกยศล อนดบแรก ยอมนาคณวเศษ อนใหเกดในความเปนกษตรยมหาศาลเปนตน ในกามโลก และเปนเหต แหงความเปนบคคลผไดการอบตอนพเศษ ในเทวโลก และพรหมโลก เปนตน. สวนโลกตรศลยอมใหกาวลวงวฏทกขแมทงสนเสยได เพราะ- ฉะนน ศลชอวาเปนยอดโดยแท. สมจรงดงททานกลาวไววา บคคลยอมเขาถงความเปนกษตรยดวยพรหมจรรย อยางเลว ยอมเขาถงความเปนเทพดวยพรหมจรรยอยาง กลาง และยอมหมดจดดวยพรหมจรรยอยางสง ดงน.


และวา ภกษทงหลาย หากภกษพงหวงวา เราพงไดจวร บณฑบาต เสนาสนะ คลานปจจยเภสชบรขาร และวา ภกษพงเปนผกระทาใหบรบรณ ในศลทงหลายเทานน, และวา ดกอนภกษทงหลาย ความตงใจมนของผม ศลยอมสาเรจ เพราะเปนผบรสทธ ดงน. แตในภาวะทเลศ โลกตรศลละธรรมอนเปนขาศกเสยไดโดยประการ ทงปวง ลวงสงสารทกขเสยไดดงแตภพท ๗ จงไมจาตองกลาวถงเลย ดวยบทวา ปวา ปน อตตโม น ทานกลาวถงความทปญญา นนแหละประเสรฐสด โดยบคลาธษฐานวา กบคคลผมปญญา ยอมเปน ผสงสด คอประเสรฐสดอยางยง. บดน เมอจะแสดงภาวะทศลและปญญาประเสรฐสดโดยกจ ทานจง กลาววา ชยชนะในมนษยโลกและเทวโลก ยอมมไดเพราะศลและปญญา. กบทวา ชย น พงเหนวา เปนลงควปลาส, บาลทเหลอวา อห บณฑตพงนามาเชอมเขา. ชอวา ปาณ เพราะอรรถวารทว ในคาถานนเปนอนชอวา ชนะธรรมอนเปนขาศก เพราะศลและปญญา. จรงอย ปญญาเวนศลเสยเกดไมได และศลเวนปญญาแลว ยอม กระทาหนาทเอง, กธรรมทงสองนนสนบสนนซงกนและกน, สมจรง ดงคาททานกลาวไววา ปญญาอนศลชาระแลว ศลอนปญญาชาระแลว บทวา มนสเสส จ เทเวส น เปนบทแสดงความพเศษแหงฐานะ ของศลและปญญานน, ความจรงในขอนน ธรรมเหลานน ยอมมความ แปลกกนเปนไปอย กในขอนน สมาธยอมเหนดวยศล เพราะเปนฐาน


ของปญญา หรอยอมเหนดวยปญญา เพราะทาใหเกดและเปนฐานของศล เปนตน. พระเถระเมอแสดงธรรมโดยยกศลขนเปนประธาน แกภกษเหลานน ดวยอาการอยางน จงพยากรณพระอรหตผล โดยแสดงถงความทตนเปน ผมคณธรรม มศลบรสทธดวยดเปนตน. จบอรรถกถาสลวเถรคาถาท ๑


๒. สนตเถรคาถา วาดวยคาถาของพระสนตเถระ [๓๗๙] เราเกดมาในสกลตา เปนคนยากจน มเครองบรโภค นอย การงานของเราเปนการงานตา เราเปนคนเทดอกไม เราถกมนษยเกลยดชง ดหมน และแชงดา เราถอมตน ไหวหมชนเปนอนมาก ครงนน เราไดเหนพระพทธเจา ผเปนมหาวรบรษ หอมลอมดวยพระภกษสงฆ เสดจเขา ไปสพระนครอนอดมของชาวมคธเพอบณฑบาต เราจง วางกระเชาลงแลวเขาไปถวายบงคม พระองคผเปนอดม บรษไดประทบยนอยเพออนเคราะหเรา ครงนนเราได ถวายบงคมพระยคลบาทของพระศาสดาแลว ยนอย ณ ทควรสวนขางหนง แลวจงทลขอบรรพชากะพระองคผ สงสดกวาสตวทงปวง ลาดบนน พระศาสดาผมพระ- กรณาอนเคราะหสตวโลกทงปวง ไดตรสเรยกเราวา จง เปนภกษมาเถด พระดารสนนเปนอปสมบทของเรา เมอ เราอปสมบทแลว อยในปาแตผเดยวไมเกยจคราน ได ทาตามพระดารสของพระศาสดาผพชตมารททรงสงสอน เรา ในราตรปฐมยาม เรากระลกถงชาตกอน ๆ ได ใน มชฌมยาม กไดทพยจกษ ในปจฉมยาม เรากทาลาย กองแหงความมด คออวชชาได ครนรงราตรพระอาทตย อทย เทพเจาเหลาอนทรและพรหมทงหลาย พากน


ประนมอญชลนมสการเรา พรอมกบกลาววา ขาแตทาน ผเปนบรษอาชาไนย ขอนอบนอมตอทาน ขาแตทานผ เปนอดมบรษ ขอนอบนอมตอทาน ขาแตทานผนรทกข ทานเปนผสนอาสวะ เปนทกขไณยบคคล ลาดบนน พระศาสดาทอดพระเนตรเหนเราหอมลอมดวยหมเทพเจา จงทรงยมแยม แลวตรสเนอความนวา บคคลชอวาเปน พราหมณเพราะคณธรรม ๔ ประการ คอ ตบะ ๑ พรหม- จรรย ๑ สญญมะ ๑ ทมะ ๑ ทานผรทงหลายกลาวบคคล ผประกอบดวยคณธรรม ๔ ประการ มตบะเปนตนนนวา เปนพราหมณผอดม. จบสนตเถรคาถา ในทวาทสกนบาตน พระเถระ ๒ รป คอ พระสลวเถระ ๑ พระสนตเถระ ๑ ลวนแตมมหทธฤทธ ไดภาษตคาถารปละ ๑๒ คาถา รวมเปน ๒๔ คาถา ฉะน. จบทวาทสกนบาต

อรรถกถาสนตเถรคาถาท ๒ คาถาของทานพระสนตเถระ มคาเรมตนวา นเจ กลมห ดงน เรองนมเหตเกดขนอยางไร ?


พระเถระแมน ไดกระทาบญญาธการไวในพระพทธเจาในปางกอน สงสมบญไวในภพนน ๆ ทองเทยวไปในเทวโลก และมนษยโลก ใน กาลวางพระพทธเจา บงเกดในเรอนมตระกล เจรญวยแลว ขวนขวาย ในการเลนกฬากบคนพาลทงหลายเทยวไป เหนพระปจเจกพทธเจาองค หนง กาลงเทยวบณฑบาตในบาน จงคาวา ทานจะประโยชนอะไร ดวย การปกปดกายทงสนแลวเทยวภกขาจารโดยประการทงปวง เหมอนราง ของหญงสาว ควรจะหาเลยงชพดวยกสกรรมและวาณชกรรมเปนตน มใช หรอ หากทานไมสามารถจะทากสกรรมเปนตนนนไซร ทานจงนาปสสาวะ และอจจาระเปนตนในทกๆ เรอนออกไป จงเลยงชพโดยการชาระลางพน ในภายหลง. เพราะกรรมนน ทานจงไหมในนรก ดวยเศษแหงกรรมนนเอง จงบงเกดในตระกลแหงบคคลผเทดอกไม สนหลายรอยชาตแมในมนษย- โลก. เลยงชพโดยอาการเชนนน กในพทธปบาทกาลน บงเกดใน ตระกลแหงบคคลผเทดอกไมนนเอง เมอไมไดวตถสกวาอาหารและเครอง นงหม กเลยงชพดวยกรรมคอการชาระลางอจจาระ. ครงในปจฉมยาม พระผมพระภาคเจา ทรงเขามหากรณาสมาบต ทพระพทธเจาเคยประพฤตมา ออกจากสมาบตนนแลว ทรงตรวจด สตวโลกดวยพทธจกษ ทรงเหนธรรมอนเปนอปนสยแหงพระอรหต อน ลกโพลงในภายในหทยของสนตะ เหมอนประทปลกโพลงในหมอฉะนน เมอราตรสวางแลว ทรงครองผาแตเชา ถอบาตรและจวรแวดลอมไปดวย ภกษสงฆ เสดจเทยวบณฑบาตยงกรงราชคฤห เสดจดาเนนไปตามถนน ทสนตะกระทากรรมคอการชาระลางอจจาระ. ฝายสนตะ กระทาอจจาระและหยากเยอและอาหารทเปนเดนเปนตน


ในทนน ๆ ใหเปนกอง แลวใสในตะกราหาบหลกไป เหนพระศาสดา แวดลอมไปดวยภกษสงฆกาลงเสดจมาอย พรนพรงมหทยวนวายชนชมอย และเมอไมไดโอกาสเปนทแอบซอน จงวางหาบไวทขางฝาเรอน ไดยน แอบฝาประคองอญชลโดยขางหนง เหมอนตามเขาไป อาจารยบางพวก กลาววา ทานประสงคจะหลกไปโดยทางชองฝากม. พระศาสดาเสดจถงทใกลเธอ ทรงพระดารวา ผนชนชมเราผอน กศลมลกระตนเตอนตนอย แมในทพรอมหนากยงละอาย เพราะมชาต และกรรมเลว เอาเถด เราจะใหเธอเกดความแกลวกลา ดงน. จงตรส เรยกวาสนตะ ดวยพระสรเสยงดจเสยงพรหมอนลกซง บนลอไปทวนคร ดวยเสยงไพเราะออนหวานดงเสยงนกการะเวก แลวตรสวา เพราะความ เปนอยลาบากน เธอจกอาจเพอจะบวชไดไหม ?. สนตะถกพระดารสของ พระศาสดารดเฉพาะ เหมอนถกรดดวยนาอมฤต จงเสวยปตและโสมนส อยางยง จงกราบทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา ถาแมบคคลทงหลายผ เชนขาพระองค ยอมไดบวชในทนไซร เพราะเหตไร ถาพระองคจกไม บวช ขาแตพระผมพระภาคเจา ขอพระองคจงใหขาพระองคไดบวชเถด. พระศาสดาตรสวา จงเปนภกษมาเถด ในขณะนนนนเอง ทานได บรรพชาและอปสมมทโดยเอหภกษภาวะ ทรงบาตรและจวรอนสาเรจดวย ฤทธ เปนราวกะวาพระเถระ ๖๐ พรรษา ไดอยในสานกพระศาสดา. พระผมพระภาคเจาทรงนาทานไปยงวหาร ตรสบอกกรรมฐานแลว . ทาน ยงสมาบต ๘ และอภญญา ๕ ใหบงเกดกอน แลวเจรญวปสสนา ได เปนผไดอภญญา ๖ เทพมทาวสกกะเปนตน และพรหมเขาไปหาทานแลว นมสการ. ดวยเหตนน ทานจงกลาววา


เทวดา ๗๐๐ และพรหมเปนอนมาก และพระอนทร มจตเลอมใสเขาไปนมสการทานสนตะ ผเปนดงมา อาชาไนย ถกชาตและชราครอบงา ดงนเปนตน. พระผมพระภาคเจา ทรงเหนทานแวดลอมไปดวยหมเทพ ทรงกระทา การแยมแลวทรงสรรเสรญ ทรงแสดงธรรมดวยพระคาถาวา ตเปน พรหมจรเยน. ลาดบนน ภกษเปนอนมากประสงคจะใหทานบนลอ สหนาท จงถามทานวา อาวโสสนตะ เพราะเหตไร ทานจงออกจากตระกล บวช หรอทานบวชไดอยางไร และทานแทงตลอดสจจะไดอยางไร ? ทาน เมอจะประกาศเรองนนทงหมด จงบนลอสหนาทดวยคาถาเหลานวา เราเกดมาในสกลตา เปนคนยากจน มเครองบรโภค นอย การงานของเราเปนการงานตา เราเปนคนเทดอกไม เราถกมนษยเกลยดชง ดหมน และแชงดา เราถอมตน ไหวหมชนเปนอนมาก ครงนน เราไดเหนพระพทธเจา ผเปนมหาวรบรษ หอมลอมดวยภกษสงฆ เสดจเขาไป สนครอนอดมของชาวมคธเพออบณฑบาต เราจงวาง กระเชาลงแลวเขาไปถวายบงคม พระองคผเปนอดมบรษ ไดประทบยนอยเพออนเคราะหเรา ครงนนเราไดถวาย บงคมพระยคลบาทของพระศาสดาแลว ยนอย ณ ทควร สวนขางหนง แลวจงทลขอบรรพชากบพระองคผสงสด กวาสตวทงปวง ลาดบนน พระศาสดาผมพระกรณา อนเคราะหสตวโลกทงปวง ไดตรสเรยกเราวา จงเปน ภกษมาเถด พระดารสนนเปนอปสมบทของเรา เมอเรา


อปสมบทแลว อยในปาแตผเดยว ไมเกยจคราน ไดทา ตามดารสของพระศาสดาผพชตมารททรงสงสอนเรา ใน ราตรปฐมยาม เรากระลกถงชาตกอน ๆ ได ในมชฌม- ยาม กไดทพยจกษ ในปจฉมยาม เรากทาลายกองแหง ความมด คออวชชาได ครนรงราตรพระอาทตยอทย เทพเจาเหลาอนทรและพรหมทงหลาย พากนประนม อญชลนมสการเรา พรอมกบกลาววา ขาแตทานผเปน บรษอาชาไนย ขอนอบนอมตอทาน ขาแตทานผเปน อดมบรษ ขอนอบนอมตอทาน ขาแตทานผนรทกข ทานเปนผสนอาสวะ เปนทกขไณยบคคล ลาดบนน พระศาสดาทอดพระเนตรเหนเราหอมลอมดวยหมเทพเจา จงไดทรงยมแยมและไดตรสเนอความนวา บคคลชอวา เปนพราหมณเพราะคณธรรม ๔ ประการ คอ ตบะ ๑ พรหมจรรย ๑ สญญมะ ๑ ทมะ ๑ ทานผรทงหลาย กลาวบคคลผประกอบดวยคณธรรม ๔ ประการ มตบะ เปนตนนนวา เปนพราหมณผอดม. บรรดาบทเหลานน บทวา นเจ ไดแก ลามก คอเลวกวาตระกล ทงปวง. จรงอย ภาวะทตระกลสงและตาหมายเอาสตวทงหลาย. กพระ- เถระน เมอจะแสดงความทตนเกดในตระกลเลวทราม ซงเลวกวาตระกล ทงปวง จงกลาววา เราเกดในตระกลตา. ดวยเหตนน ทานจงกลาววา นเจ ซงแปลวา ลามก คอเลวกวาตระกลทงปวง.


บทวา ทลทโท แปลวา ผทกขยาก. จรงอย คนเขญใจบางพวก ไดอาหารและผานงหมในบางคราว มความเปนไปอยางฝดเคอง, กเรา ชอวาเปนคนเลว เพราะมความเปนไปโดยฝดเคองทก ๆ เวลา เปนเหมอน บคคลยกหมอขาวขนสเตาไฟ เมอจะแสดงคาทควรแสดงวา แมเพยงนา หนอยหนง เรากไมไดเหนเลย จงกลาววา มโภชนะนอย. เมอจะแสดงวา บางคนเกดในตระกลตาทงเปนคนจน แตการงาน และอาชพไมตา สวนเราไมเปนอยางนน จงกลาววา เราเปนผมการ งานเลว ดงน. หากมคาถามสอดเขามาวา เปนเชนไร ? ตอบวา เรา เปนคนเทดอกไม เหมอนบคคลมมอพการ ผนมชอเชนนดวยอานาจแหง ความประพฤตวาเปนคนเทดอกไม, หรอถกกลาวอยางนนดวยชนคนชาระ อจจาระ เพราะเปนผมสเหมอนทนอนทปดวยดอกไมเหยวแหง. บทวา ชคจฉโต ถกเขาดหมนโดยชาตและการงาน. บทวา มนสสาน แปลวา อนพวกมนษย. บทวา ปรภโต แปลวา ดหมน. บทวา วมภโต ไดแก อนเขาขมข. บทวา นจ มน กรตวาน ความวา ยกมนษยเหลาอนขน เหมอนยก ขนสภเขาสเนร กระทาตนใหเปนคนเลวกวาขเทาของมนษยเหลานน คอ กระทาใจใหตา คอเลวตามปกต. บทวา วนทสส พหก ชน ความวา เราไหว คอประคองอญชล เหนอเศยรเกลานอบนอม ในกาลทตนเหนมหาชนหนาแนน. ศพทวา อถ เปนนบาต ใชในการแสดงระหวางถงหนาท. บทวา อททสาส แปลวา ไดเหนแลว. บทวา มคธาน ความวา พระราชกมาร ชาวชนบท ชอวา มคธะ,


ชนบทแมหนงอนเปนทอยของพระราชกมารเหลานน เขาเรยกวา มาคธะ เพราะเจรญ, อธบายวา แหงชนบทชอวา มคธะ. บทวา ปรตตม ไดแก นครสงสด. บทวา พยาภงค แปลวา หาบ. บทวา ปพพชช อหมายาจ ความวา เมอพระศาสดาทรงกระทา โอกาสวา สนตะ เธอจะบวชไหม. เราจงไดขอบรรพชา. บทวา อาสปสมปทา ความวา เปน อปสมปทา ดวยเหตเพยง พระดารสของพระศาสดาวา จงเปนภกษมาเถด. บทวา รตตยา เปนตน เปนบทแสดงกจแหงขอปฏบตนน. ใน คานนทานกลาว ทตยาวภตตดวยอานาจอจจนตสงโยควา ตลอดปฐมยาม ตลอดมชฌมยาม เพราะปพเพนวาสญาณ และอนาคตงสญาณมกจมาก. อาสวกขยญาณหาเปนเชนนนไม เพราะเปนไปดวยอานาจการตรสรคราว เดยว เพราะฉะนน บทวา ปจฉเม ยาเม พงเหนวาทานกลาวดวย อานาจสตตมวภตต. บทวา อนโท ไดแก ทาวสกกเทวราช. บทวา พรหมา ไดแกทาวมหาพรหม. ดวยศพทวา อนทพรหม พงเหนวาทานกลาวถงการมาแหงกามเทพ และพรหมเหลาอนนนเอง. จรงอย นเทศอยางอกฤษฏนน ยอมเปนเหมอนอทาหรณวา พระราชา เสดจมาแลว. บทวา นนสสส ไดแก กระทานมสการดวยกายและดวยวาจา. ในคานน พระเถระเมอจะแสดงการนอบนอมทกระทาดวยกาย จง กลาวคามอาทวา นโมเต ดงน เพอจะกลาววา ปชล แลวแสดงถง การนมสการทกระทาดวยวาจา.


ดวยศพทวา เทวสงฆปรกขต ทานถอเอาพวกพรหม เพราะเปน อปปตตเทพ. บทวา สต ปาตกรตวาน ความวา พระศาสดาทรงอาศยความท โอวาทของพระองคมผลมาก และคณสมบตของเทพและพรหม จงไดทรง กระทาการแยมใหปรากฏ. กแลเมอจะทรงกระทาใหปรากฏ ไมทรงแสดง พระทนตเหมอนคนเหลาอน แตทรงแยมพระโอษฐหนอยหนง และรศม แหงแกวผลกและแกวมกดาอนเปนทพยทถกเหตเพยงเทานนครอบงา รศม แหงดวงดาวและพระจนทรทแยมลงมา รศมทบซงเกดแตพระทาฐะสกปลง เปลงออกกระทาประทกษณพระโอษฐของพระศาสดา ๓ ครง เทพและ พรหมเหนพระศาสดาแลว แมไปขางหลงกรไดวา พระศาสดาทรงกระทา การแยมใหปรากฏ. บทวา ตเปน ไดแก ดวยความสารวมอนทรย อาจารยบางพวก กลาววา ดวยการสมาทานธดงค. บทวา สยเมน ไดแก ดวยศล. บทวา ทเมน ไดแก ดวยปญญา. บทวา พรหมจรเยน ไดแก ดวยการประพฤตอนวเศษประเสรฐ สด. บทวา อเตน ไดแก ดวยตบะเปนตน ตามทกลาวแลว. ชอวา เปนพราหมณ เพราะเปนผลอยบาป. บทวา เอต ไดแก ตบะเปนตนตามทกลาวแลว. บทวา พราหมณมตตม ไดแก พราหมณผสงสด, หรอในบรรดา พราหมณทงหลาย ทานเปนผสงสด คอประเสรฐกวาพราหมณทงหมด. บาลทเหลอวา อห พงนามาเชอมเขา.


อกอยางหนงทานกลาว พรหม ความเปนพรหมวา พราหมณ, ทานเปนพรหมผสงสดดวยอาการอยางน, อธบายวา ไมใชชาตเปนตน. จรงอย ชาตตระกล ประเทศ โคตร และสมบตเปนตน หาเปน เหตแหงความเปนพระอรยะไม, แตอธศลสกขาเปนตนเทานนเปนเหต, ดวยเหตนน ทานจงกลาววา ดอกบวมกลนหอม พงเกดในกองหยากเยอ อน บคคลทงแลวใกลทางใหญ ดอกบวนน พงเปนทชอบใจ ฉนใด สาวกของพระสมมาสมพทธเจา เมอปถชนเปน ดงกองหยากเยอเกดแลว ยอมไพโรจนลวงซงปถชน ผมดทงหลาย ดวยปญญาฉนนน. พระเถระ อนภกษเหลานนถามแลวอยางน เมอจะแกเนอความนน ดวยคาถาเหลาน จงบนลอสหนาท ฉะนแล. จบอรรถกถาสนตเถรคาถาท ๒ จบปรมตถทปน อรรถกถาเถรคาถา ทวาทสกนบาต


เถรคาถา เตรสกนบาต

๑. โสณโกฬวสเถรคาถา วาดวยคาถาของพระโสณโกฬวสเถระ [๓๘๐] ผใดเปนผสาเรจความปรารถนา เปนผสงสดในแวน- แควนของพระเจาองคะ วนน ผนนมนามวาโสณะ เปน ผเยยมในธรรมทงหลาย เปนผถงฝงแหงทกข ภกษพง ตดสงโยชนเบองตา ๕ พงละสงโยชนเบองบน ๕ และ พงเจรญอนทรย ๕ ใหยง ภกษผลวงธรรมเปนเครอง ของ ๕ ทานเรยกวา ผขามโอฆะไดแลว ศล สมาธ และปญญา ของภกษผมมานะเพยงดงวาไมออยกขนแลว ผประมาท ยนดในอายตนะอนมในภายนอก ยอมไมถง ความบรบรณ กจใดทควรทา ภกษเหลานมาละทงกจอน นนเสย แตมาทากจทไมควรทา อาสวะทงหลายยอม เจรญแกภกษเหลานน ผมมานะเพยงดงไมอออนยกขน แลว เปนผประมาท สวนภกษเหลาใดปรารภกายคตาสต ดวยดเปนนตย ภกษเหลานนกระทากรรมทควรทาเนอง- นตย ยอมไมเสพกรรมมใชกจ อาสวะของภกษเหลานน ผมสตสมปชญญะ ยอมถงความสนสญ เมอมทางตรง พระพทธเจาตรสบอกไวแลว ขอทานทงหลายจงดาเนนไป เถด อยาพากนกลบ จงตกเตอนตนดวยตนเอง พงนอม


ตนเขาไปสนพพาน เมอเราปรารภความเพยร พระ- ศาสดาผมพระจกษยอดเยยมในโลก ไดทรงแสดงธรรม อปมาดวยสายพณสอนเรา เราฟงพระดารสของพระองค แลว ยนดอยในพระศาสนา ยงสมถภาวนาใหเกดขน เพอบรรลประโยชนอนสงสด เราบรรลวชชา ๓ แลว คาสงสอนของพระพทธเจาเราไดทาเสรจแลว จตของ เราผนอมไปในเนกขมมะ ในความวเวกแหงจต ในความ ไมเบยดเบยน ในความสนไปแหงอปาทาน ในความสน ตณหา และในความไมหลงใหลแหงใจ ยอมหลดพน โดยชอบ เพราะเหนความเกดขนแหงอายตนะ การสงสม ยอมไมมแกภกษนน ผหลดพนแลวโดยชอบ มจตสงบ ระงบ เสรจกจแลว กจอนทจะพงทาอกไมม ภเขาศลา ลวนเปนแทงทบ ยอมไมสะเทอนดวยลมฉนใด รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และธรรมารมณทงสน ทงทเปน อฏฐารมณ และอนฏฐารมณ ยอมไมทาจตของบคคล ผคงทใหหวนไหวไดฉนนน จตของผคงทนน เปนจตตง มนไมหวนไหว ไมเกาะเกยวดวยอารมณอะไร ๆ เพราะ ผคงทนนพจารณาเหนความเสอมไปแหงอารมณนน. จบโสณโกฬวสเถรคาถา


ในเตรสกนบาตน พระโสณโกฬวสเถระผมมหทธฤทธรปเดยว เทานน ไดภาษตคาถาไว ๑๓ คาถา ฉะนแล. จบเตรสกนบาต

อรรถกถาเตรสกนบาต อรรถกถาโสณโกฬวสเถรคาถาท ๑ ในเตรสกนบาต คาถาของทานพระโสณโกฬวสเถระ มคาเรม ตนวา ยาห รฏเ ดงน. เรองนนมเหตเกดขนเปนอยางไร ? พระเถระแมน ไดกระทาบญญาธการไวในพระพทธเจาในปางกอน สงสมบญในภพนน ๆ. ไดยนวา ในกาลแหงพระผมพระภาคเจา ทรง พระนามวา อโนมทสส พระเถระนเปนเศรษฐมสมบตมาก ไปสวหารกบ อบาสกทงหลาย ฟงธรรมในสานกของพระศาสดา มจตเลอมใส ใหกระทา บรกรรมดวยปนขาว ในทเปนทเสดจจงกรมของพระศาสดา ลาดดวย ดอกไมมสตางๆ ใหผกเพดานดวยผายอมดวยสตาง ๆ ในเบองบน อนง ไดสรางศาลายาวมอบถวายแดพระศาสดาและภกษสงฆ. ดวยบญกรรมนน ทานทองเทยวไปในเทวโลกและมนษยโลก ใน กาลแหงพระผมพระภาคเจาพระนามวา ปทมตตระ เกดในตระกลเศรษฐ ในหงสวดนคร ทานไดนามวา สรวฑฒะ. ทานเจรญวยแลว ไปสวหาร กาลงฟงธรรมในสานกพระศาสดา เหนพระศาสดาทรงตงภกษรปหนงไว ในตาแหนงอนเลศ แหงภกษผปรารภความเพยร แมตนเองกปรารถนา


ตาแหนงนน จงบาเพญมหาทานใหเปนไปตลอด ๗ วน แลวตงความ ปรารถนาไว. ฝายทานบาเพญกศลตลอดชวต ทองเทยวไปในเทวโลกและมนษย- โลก เมอพระทศพลพระนามวากสสปปรนพพานแลว เมอพระผมพระ- ภาคเจาของเราทงหลายยงไมเสดจอบตขน บงเกดในเรอนมตระกล ใน กรงพาราณส ถงความเปนผรเดยงสาแลว สรางบรรณศาลาใกลฝงแมนา คงคา อปฏฐากพระปจเจกพทธเจาองคหนงโดยเคารพ ดวยปจจย ๔ ตลอด ๓ เดอน. พระปจเจกพทธเจาออกพรรษาแลว มบรขารครบถวน ไปยง ภเขาคนธมาทน. กลบตรแมนน บาเพญบญในทนนตลอดชวต จตจาก อตภาพนนแลว ทองเทยวไปในเทวโลกและมนษยโลก ในกาลแหง พระผมพระภาคเจาของเราทงหลาย ถอปฏสนธในเรอนแหงอสภเศรษฐ ในจมปานคร จาเดมแตกาลททานถอปฏสนธ กองแหงโภคะเปนอนมาก เจรญยงแกเศรษฐ. ในวนททานเกด ทานไดเปนผเพยบพรอมไปดวยมหา- สกการะในนครทงสน, เพราะเหตททานบรจาคผากมพลแดงมคา ๑๐๐,๐๐๐ แกพระปจเจกพทธเจาในกาลกอน ทานไดมอตภาพมสดงทองคา และ ละเอยดออนยงนก ดวยเหตนน ชนทงหลายจงขนานนามทานวา โสณะ, ทานเจรญดวยบรวารใหญ พนฝามอและฝาเทาของทาน ไดมสดงดอก- ชะบา. ขนทงหลายวนเปนวงดงรปตางหเพชรเกดทฝาเทา สมผสออน เหมอนฝายทชแลวตงรอยครง เมอทานเจรญวยแลว พวกญาตไดพากน สรางปราสาท ๓ หลง อนสมควรแก ๓ ฤด ใหบารงดวยฟอนรา. ทาน เสวยสมบตใหญในทนน ยอมอยอาศยเหมอนเทพกมาร.


ครนเมอพระศาสดาของเราทงหลาย บรรลพระสพพญตญาณแลว ทรงประกาศธรรมจกรอนบวร เสดจเขาไปอาศยกรงราชคฤหอย ทานถก พระเจาพมพสารรบสงใหเขาเฝา ทานจงไปยงกรงราชคฤหพรอมดวย ชาวบาน ๘๐,๐๐๐ คน ไปยงสานกพระศาสดา ฟงธรรมแลวไดศรทธา ใหมารดาบดาอนญาตแลว ไดบรรพชาอปสมบทในพระศาสนา เรยน กรรมฐานในสานกพระศาสดา อยในสตวน เพอหลกเลยงการคลกคลดวย หมชน คดวา รางกายของเราละเอยดออน เราไมอาจบรรลสขไดโดย งายเลย เราควรจะทากายใหลาบากกระทาสมณธรรม ดงนแลว อธษฐาน เฉพาะทจงกรมเทานน หมนประกอบความเพยร แมฝาเทาพพองขน ไดมงเพงเอาเวทนา กระทาความหมน กไมสามารถเพอใหคณวเศษเกด ขนได เพราะปรารภความเพยรเกนไป จงคดวา เราแมพยายามอยอยางน กไมอาจใหมรรคหรอผลเกดขนได เราจะประโยชนอะไรดวยการบรรพชา เราจะสกบรโภคโภคะและจกบาเพญบญ. พระศาสดาทรงทราบวาระจตของทาน จงเสดจไปในทนน ทรง โอวาทดวยพระโอวาททเปรยบดวยพณ เมอจะทรงแสดงวธประกอบความ เพยรใหสมาเสมอ จงใหชาระพระกรรมฐานแลวเสดจไปยงเขาคชฌกฏ. ฝายพระโสณเถระไดโอวาทในทพรอมพระพกตรพระศาสดา ประกอบ ความเพยรใหสมาเสมอ บาเพญวปสสนาดารงอยในพระอรหตแลว. ดวย เหตนน ทานจงกลาวไวในอปทาน๑วา :- เราไดใหทาทจงกรม ซงทาการฉาบทาดวยปนขาว ถวายแดพระมนพระนามวา อโนมทสส ผเปนเชษฐบรษ ๑. ข. อ. ๓๒/ขอ ๔๔.


ของโลก ผคงท เราไดเอาดอกไมตาง ๆ ส ลาดทจงกรม ทาเพดานบนอากาศแลว ทลเชญพระพทธเจาผสงสดให ทรงเสวย เวลานน เราประนมอญชลถวายบงคมพระองค ผมวตรอนงาม แลวมอบถวายศาลารายแดพระผมพระ- ภาคเจา พระผมพระภาคเจาผเปนศาสดายอดเยยมแหง โลก พระจกษ ทรงรความดารของเรา จงอนเคราะหรบ ไว พระสมพทธเจาผเปนทกขไณยบคคลในโลก พรอม ทงเทวโลก ครนทรงรบแลว ประทบนง ณ ทามกลาง ภกษสงฆแลว ตรสพระคาถาเหลานวา ผใดมจตโสมนส ไดถวายศาลารายแกเรา เราจกพยากรณผนน ทาน ทงหลายจงฟงเรากลาว รถอนเทยมดวยมาพนหนง จกปรากฏแกผนพรอมเพรยงดวยบญกรรม ในเวลา ใกลตาย ผนจกไปสเทวโลกดวยยานนน เทวดา ทงหลายจกพลอยบนเทง ในเมอผนไปถงภพอนด วมานอนควรคามาก เปนวมานประเสรฐฉาบทาดวยตน แกว ประกอบดวยปราสาทอนประเสรฐ จกครอบงา วมานอน ผนจะรนรมยอยในเทวโลกตลอด ๓ หมนกป จกไดเปนทาวเทวราชตลอด ๒๕ กป และจกไดเปน พระเจาจกรพรรดตลอด ๗๗ กป พระเจาจกรพรรดนน แมทงหมดมพระนามเดยวกนวา ยโสธร ผนไดเสวย สมบตทงสองแลว กอสรางสงสมบญ จกไดเปนพระเจา จกรพรรดใน ๒๘ กป [อก] แมในภพนน จกมวมาน


อนประเสรฐ ทวสสกรรมเทพบตรนรมตให ผนจกครอง บร มเสยง ๑๐ อยางตาง ๆ กน ในกปจะนบประมาณ มไดแตกปน ผนจกไดเปนพระราชารกษาแผนดน ม ฤทธมาก มพระนามชอวา โอกกากะ อยในแวนแควน นางกษตรยผมวยอนประเสรฐ มชาตสงกวาหญง ๖ หมน ทงหมด จกประสตเปนพระราชบตรและพระราชบตร ๘ พระองค ครนประสตพระราชบตรและพระราชบตร ๙ พระองคแลว จกสนพระชนม พระเจาโอกกากราชจกทรง อภเษกนางกญญาผเปนทรก กาลงรน เปนมเหส พระนาง จกยงพระเจาโอกกากราชใหโปรดปรานแลวไดพร ครน พระนางไดพรแลว จกใหขบไลพระราชบตรและพระราช- บตร พระราชบตรและพระราชบตรทงหมดนนถกขบไล แลว จกไปยงภเขา เพราะกลวความปะปนดวยชาต พระราชบตรทงหมดจะสมสกบพระกนษฐภคน สวน พระเชษฐภคนพระองคหนงจกเปนทเคารพ. เพราะเปน โรคพยาธ กษตรยทงหลาย นา (พระพนาง) ไปประทบ ในโพรงใตดน ชาตของเราอยาปะปนเลย. กษตรยองคหนง (โกลยะ) จงทรงนามาแลว จกสมสกบพระเชษฐภคนนน ตงแตนน ความปะปนแหงสกลโอกกากะไดมแลว พระโอรสของกษตรยเหลานนจกมพระนามวาโกลยะ โดย ชาต จกไดเสวยโภคสมบต อนเปนของมนษยมใชนอย


ในภพนน ผนเคลอนจากกายนนแลวจกไปสเทวโลก แม ในเทวโลกนน จกไดวมานอนประเสรฐ เปนทรนรมยใจ ผนอนกศลมลตกเตอนแลว จกเคลอนจากเทวโลกมาส ความเปนมนษย จกมชอวาโสณะ จกปรารภความเพยร มใจแนวแน ตงความเพยร ในศาสนาของพระศาสดา กาหนดรอาสวะทงปวงแลว จกไมมอาสวะนพพาน พระ- ผมพระภาคเจาพระนามวาโคดมศากยบตร ผประเสรฐ ผรวเศษ เปนมหาวระ ทรงเหนคณอนนต จกตงไวใน ตาแหนงเลศ เมอฝนตกในทประมาณ ๔ นว หญา ประมาณ ๔ นว ลมซด เวนพระผมพระภาคเจาผคงท ซงทรงประกอบความเพยร ความถงทสดไมมยงขนไป กวานน เรามตนฝกแลว ในการฝกอนอดม เราตงจตไว ดแลว เราปลงภาระทงปวงลงแลว เปนผมอาสวะดบแลว พระองครสมหานาค มพระชาตสงดงพระยาไกรสร ประทบนงในทามกลางภกษสงฆ ทรงตงเราไวในเอต- ทคคสถาน คณวเศษเหลานคอ ปฏสมภทา ๔ วโมกข ๘ และอภญญา ๖ เราทาใหแจงชดแลว พระพทธศาสนา เราไดทาเสรจแลว ดงน. กแลครนบรรลพระอรหตแลว พจารณาการปฏบตของตน จงได กลาวคาถาเหลาน ดวยอานาจอทาน และดวยอานาจการพยากรณพระ- อรหตผลวา


ผใดเปนผสาเรจความปรารถนา เปนผสงสดในแวน- แควนของพระเจาองคะ วนน ผนนนนมนามวาโสณะ เปนผเยยมในธรรมทงหลาย เปนผถงฝงแหงทกข ภกษ พงตดสงโยชนเบองตา ๕ พงละสงโยชนเบองบน ๕ และพงเจรญอนทรย ๕ ใหยง ภกษผลวงธรรมเปนเครอง ของ ๕ ทานเรยกวา ผขามโอฆะไดแลว ศล สมาธ และ ปญญา ของภกษผมนานะเพยงดงวาไมอออนยกขนแลว ผประมาท ยนดในอายตนะอนมในภายนอก ยอมไมถง ความบรบรณ กจใดทควรทา ภกษเหลานมาละทงกจ อนนนเสย แตมาทากจทไมควรทา อาสวะทงหลายยอม เจรญแกภกษเหลานน ผมมานะเพยงดงไมอออนยกขน แลว เปนผประมาท สวนภกษเหลาใดปรารภกายคตาสต ดวยดเปนนตย ภกษเหลานนกระทากรรมทควรทาเนอง- นตย ยอมไมเสพกรรมมใชกจ อาสวะของภกษเหลานน ผมสตสมปชญญะ ยอมถงความสนสญ เมอมทางตรง พระพทธเจาตรสบอกไวแลว ขอทานทงหลายจงดาเนน ไปเถด อยาพากนกลบ จงตกเตอนตนดวยตนเอง พง นอมตนเขาไปสนพพาน เมอเราปรารภความเพยร พระ- ศาสดาผมจกษยอดเยยมในโลก ไดทรงแสดงธรรมอปมา ดวยสายพณสอนเรา เราฟงพระดารสของพระองคแลว ยนดอยในพระศาสนา ยงสมถภาวนาใหเกดขน เพอบรรล


ประโยชนอนสงสด เราบรรลวชชา ๓ แลว คาสงสอน ของพระพทธเจาเราไดทาเสรจแลว จตของเราผนอมไป ในเนกขมมะ ในความวเวกแหงจต ในความไมเบยด- เบยน ในความสนไปแหงอปาทาน ในความสนตณหา และความไมหลงใหลแหงใจ ยอมหลดพนโดยชอบ เพราะเหนความเกดขนแหงอายตนะ การสงสมยอมไมม แกภกษนน ผหลดพนแลวโดยชอบ มจตรกสงบ เสรจ กจแลว กจอนทจะพงทาอกไมม ภเขาศลาลวนเปนแทง ทบ ยอมไมสะเทอนดวยลมฉนใด รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และธรรมารมณทงสน ทงทเปนอฏฐารมณ และอนฏฐารมณ ยอมไมทาจตของบคคลผคงทใหหวน- ไหวไดฉนนน จตของผคงทนน เปนจตตงมนไมหวนไหว ไมเกาะเกยวดวยอารมณอะไร ๆ เพราะผคงทนนพจารณา เหนความเสอมไปแหงอารมณนน. บรรดาบทเหลานน บทวา ยาห รฏเ สมกกฏโ ความวา ผใด เปนผสงสด คอประเสรฐสดโดยชอบ คออยางยง ดวยโภคสมบตและดวย อสรยสมบต พรอมดวยชาวบาน ๘๐,๐๐๐ คนในองครฐ. บทวา รโ อคคสส ปทธค ประกอบความวา เปนบรวาร แหงพระเจาพมพสาร ผเปนอธบดในองครฐ เพราะอรรถวาเปนทยนด แหงบรษทดวยสงคหวตถ ๔ เปนคหบดวเศษ เปนกฎมพในรฐของ พระเจาพมพสารนน.


บทวา สาชช ธมเมส อกกฏโ ความวา พระโสณะนนเปนผ สงสดในโลกตรธรรมในวนน คอในบดน แมในกาลเปนคฤหสถ ทาน กเปนผสงสดกวาใครๆ ทเดยว บดนแมในเวลาเปนบรรพชต ทานกเปน ผสงสดเหมอนกน เพราะฉะนน ทานจงแสดงตนใหเหมอนคนอน. บทวา ทกขสส ปารค ความวา ทานถงฝง คอถงทสดแหงทกข ในวฏฏะทงสน, ดวยคานนทานจงยงความเปนผสงสดทกลาวแลว โดย ไมแปลกกนใหแปลกกน เพราะแสดงถงการบรรลพระอรหต. บดนทานเปนผถงฝงแหงทกขดวยขอปฏบตใด เมอจะแสดงขอ ปฏบตนน โดยอางถงพระอรหตผล จงกลาวคาถาวา ปจ ฉนเท ตด สงโยชนเบองตา ๕. คาแหงคาถานนมอธบายวา บรษพงตดสงโยชนอนเปนสวนเบองตา ๕ อยาง อนใหถงอบายและกามสคต ดวยมรรค ๓ เบองตา เหมอนตด เชอกทผกไวทเทาดวยศสตราฉะนน. บรษพงละสงโยชนอน เปนสวนเบอง สง ๕ อน ใหถงรปภพและอรปภพ ดวยอรหตมรรค เหมอนตดเชอกทผก ไวทคอฉะนน, กแลครนละสงโยชนอนเปนสวนเบองสงเหลานนไดแลว พงเจรญ คอพงทาอนทรย ๕ มสทธนทรยเปนตน ใหเกดยง ๆ ขนไป, กภกษผเปนอยางน ชอวาเปนผกาวลวงธรรมเปนเครองของ ๕ คอธรรม เครองของคอ ราคะ โทสะ โมหะ มานะ และทฏฐ ทานจงเรยกวา ผขามโอฆะไดแลว เพราะขามโอฆะ ๔ คอ กามโอฆะ ภวโอฆะ ทฏฐโอฆะ และอวชชาโอฆะ. เมอแสดงวา กปฏปทานชอวาเปนความบรบรณแหงศล อนขอ ปฏบตเครองขามโอฆะนนแล และศลเปนตน ยอมถงความบรบรณ


เพราะการละมานะเปนตน, ไมใชโดยประการอน ทานจงกลาวคาถาวา อนนฬสส ดงนเปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา อนนฬสส แปลวา มมานะคอความ วางเปลาอนยกสงขน. จรงอย มานะ ทานเรยกวา นฏฐะ ฉบหาย เพราะเปนเหมอน ฉบหายแลว เพราะความเปนเปลาโดยความเปนไปของใจทฟขน บทวา ปมตตสส ไดแก ถงซงความประมาท เพราะการปลอยสต. บทวา พาหราสสส ความวา ไหลไปทวในอายตนะภายนอก อธบายวา ปราศจากราคะในกามทงหลาย. บทวา สล สมาธ ปา จ, ปารปร น คจฉต ความวา เมอ บคคลนนเสพธรรมอนเปนขาศกตอศลเปนตน อนดบแรกคณมศลเปนตน แมทเปนโลกยะ ยอมไมถงความบรบรณ จะปวยกลาวไปไยถงโลกตร- ธรรมเลา. ในขอนนทานกลาวเหตดวยคาวา กกจใด ดงนเปนตน จรงอย กรรมมอาทอยางนวา การรกษาศลขนธอนหาประมาณมได จาเดมแต เวลาทภกษบวชแลว การอยปา การรกษาธดงค ความเปนผมภาวนา เปนทมายนด ชอวา กจ. กกจตามทกลาวมาแลวน อนภกษไมกาหนด แลว คอทงเสยแลวโดยไมการทา. ชอวา อกจจะ ไดแก กรรมมอาทอยางนวา การตบแตงบาตร จวร ประคดเอว การผกองสะ รม การประดบรองเทา พดใบตาล ธมกรก. กรรมมอาทอยางนวา การประดบบรขาร ความเปนผมากดวยปจจย ชอวาไมใชกจของภกษ กจนนภกษเหลาใดการทา อาสวะทง ๔ ยอม


เจรญแกภกษเหลานน ผชอวามมานะดงไมออยกขนแลว เพราะยกมานะ เพยงวาไมออขนประพฤต ชอวาผประมาทเพราะปลอยสต. สวนคณมปญญาเปนตน เจรญแกภกษเหลาใด เพอจะแสดงภกษ เหลานน ทานจงกลาววา เยส ดงน เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา สสมารทธา ความวา ประคองความ เพยรไวดแลว. บทวา กายคตาสต ไดแก กายานปสสนาภาวนา. บทวา อกจจ เต ความวา กจของทานนน คอกจมการตบแตง บาตรเปนตน. บทวา น เสวนต ไดแก ยอมไมทา. บทวา กจเจ ไดแก กจมการคมครองคณคอศลอนหาประมาณ มได อนภกษพงทา จาเดมแตกาลทตนบวชแลว. บทวา สาตจจการโน แปลวา ผมอนกระทาตดตอ อธบายวา อาสวะทง ๔ ยอมถงความพนาศ คอถงความสนไป ถงความไมมแกสตว เหลานน ผชอวา มสต เพราะไมอยปราศจากสต. ชอวา ผมสมปชญญะ ดวยสมปชญญะ ๔ คอ สาตถกสมปชญญะ สปปายสมปชญญะ โคจร- สมปชญญะ อสมโมหสมปชญญะ. บดน เมอจะใหโอวาทแกภกษผอยในสานกของตน จงกลาวคาถา วา อชมคคมห ดงนเปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา อชมคคมห อกขาเต ความวา เมอ พระศาสดาตรสพระอรยมรรค อนเปนมชฌมปฏปทา เพราะเวนทสด ๒ อยาง และเพราะละความคดกายเปนตน.


บทวา คจฉถ แปลวา จงดาเนนไป. บทวา มา นวตตถ ไดแก จงอยาหยดเสยในระหวาง. บทวา อตตนา โจทยตตาน ความวา กลบตรผปรารถนาประโยชน ในพระศาสนาน ตกเตอนอยซงตนดวยตนเอง มการพจารณาภยในอบาย เปนตน. บทวา นพพานมภหารเย ความวา พงนาตนไปสพระนพพาน คอพงเขาไปใกลพระนพพาน อธบายวา พงปฏบตโดยประการทจะทา พระนพพานนนใหแจง. บดน เพอจะแสดงการปฏบตของตนวา แมเราปฏบตอยางนแหละ ทานจงกลาววา อจจารทธมห ดงนเปนตน. บทวา อจจารทธมห วรยมห ความวา เมอเราเจรญวปสสนา ไม กระทาความเพยรใหกจเสมอดวยสมาธ ประคองความเพยรอยางเหลอเกน กความทผนนปรารภความเพยรเกนไป ไดกลาวไวแลวในหนหลงนนแล. บทวา วโณปม กรตวา เม ความวา เมอทานพระโสณะเกดความ คดขนวา สาวกของพระผมพระภาคเจาเหลาใดเหลาหนงเเล ปรารภความ เพยรยอมอย เราเปนผหนงในสาวกเหลานน กถาวา จตของเรายอมหลด พนจากอาสวะทงหลาย เพราะไมยดมน เพราะฉะนน เราจกสก. พระ- ศาสดาทรงแสดงพระองคในทเฉพาะหนาของทานโสณะนน จงตรสถามวา เพราะเหตไร โสณะ เธอจงเกดความคดขนวาจกสก เมอกอนเธอเปน ผครองเรอนฉลาดในเสยงแหงสายพณ. เมอทานทลวา อยางนน พระเจาขา จงตรสวา โสณะ เธอสาคญขอนนเปนอยางไร ? ในกาลใดสายพณของเธอ ตงเกนไป อนง สายพณของเธอยอมมเสยงหรอควรแกการงานในสมยนน


บางหรอ เมอทานโสณะทลวา กขอนนไมเปนอยางนน พระเจาขา จง ตรสวา โสณะ เธอสาคญขอนนเปนอยางไร ในกาลใดสายพณของเธอ หยอนเกนไป ในสมยนนพณของเธอยอมมเสยง หรอควรแกการงานบาง หรอ เมอทานโสณะทลวา กขอนนไมเปนอยางนน พระเจาขา จงตรสวา โสณะ เธอสาคญขอนนเปนอยางไร กในกาลใดสายพณของเธอไมตงเกน ไปและไมหยอนเกนไป ตงอยในคณอนเสมอ ในสมยนนสายพณของเธอ มเสยง หรอควรแกการงานบางละหรอ เมอทานโสณะทลวา เปนอยางนน พระเจาขา จงตรสวา อยางนนนนแหละ โสณะ ความเพยรอนปรารภ เกนไป ยอมเปนไปเพอความฟงซาน ความเพยรอนหยอนเกนไป ยอม เปนไปเพอความเกยจคราน เพราะเหตนนนนแล โสณะ เธอจงตงความ เพยรใหสมาเสมอ และจงรแจงความทอนทรยมความสมาเสมอกน ดงน ครนทรงกระทาพณใหเปนอปมาอยางนแลว จงแสดงธรรมแกเรา ดวย โอวาทอนเปรยบดวยพณอนใหเปนแลว. บทวา ตสสาห วจน สตวา ความวา เราไดฟงวโณปโมวาทสตร อนเปนพระดารสของพระผมพระภาคเจานนแลว จงละความทตนเปน ผใครเพอจะสก อนเกดขนในระหวางเสย ยนดแลว คอยนดยงแลวใน ศาสนาของพระศาสดา. กเมอจะอย เราจะบาเพญสมถะใหพรอมมล ประกอบความเพยรให สมาเสมอ ยงความทสมาธกบวรยะมกจเสมอใหเกดขน ยงวปสสนาสมาธ ซงมฌานเปนทตงใหถงพรอม บาเพญวปสสนา จงกลาวประโยชนในขอ นนวา ดวยการบรรลประโยชนอนสงสด. บทวา อตตมสส ปตตยา ความวา เพอบรรลพระอรหต.


บดน เมอจะทรงแสดงประการทสมถะและวปสสนาสาเรจแกผปฏบต โดยอางถงพระอรหตผล จงกลาวคาวา เนกขมเม ดงนเปนตน. บทวา อธมตตสส ความวา ผประกอบขวนขวาย โดยภาวะ นอม ไป โอนไป เงอมไปในเนกขมมะนน อธบายวา อนดบแรก เปนผมง หนาตอบรรพชากอน แลวละกามทงหลายและบรรพชา ประกอบการ ขวนขวายในธรรมอนหาโทษมได มอาทอยางนคอ การชาระศลใหหมด จด การอยปา การรกษาธดงค และการประกอบยงในภาวนา. บทวา ปวเวกจ เจตโส ความวา มสตนอมใจไปสความสงด และนอมไปในเนกขมมะอยางนอย คอประกอบขวนขวายในวเวก โดยยง ฌานหมวดสและฌานหมวดหาใหบงเกด. บทวา อพยาพชฌาธมตตสส ความวา นอมใจไปโดยความเปนผ หมดทกข ในเพราะไมเบยดเบยน คอยงฌานสมาบตใหเกดแลว ขวนขวาย ในความสขอนเกดแตสมถะ. บทวา อปาทานกขยสส จ ความวา นอมใจไปในทสดแหงความ สนไปแหงอปาทานทง ๔ คอในพระอรหต. จรงอย บทวา อปาทา นกขยสส น เปนฉฏฐวภตต ใชในอรรถแหงสตตมวภตต. อธบายวา กระทาฌานตามทตนบรรลแลวนน ใหเปนบาทแลว ตามประกอบ วปสสนา เพอบรรลพระอรหต. บทวา ตณหกขยาธมตตสส ความวา ชอวา ตณหกขยะ เพราะ เปนทสนไปแหงตณหา, ไดแกพระนพพาน, นอมไปในพระนพพานนน คอนอมไป โอนไป เงอมไปในนโรธ โดยเหนอปาทานโดยความเปนภย และเหนความไมมอปาทานโดยปลอดภย.


บทวา อสมโมหจ เจตโส ความวา นอมจตไปสความเปนไป โดยไมหลง ดวยสามารถเเหงสมปชญญะ คอความไมหลง. หรอนอมจต ไปสอรยมรรคอนเปนความไมหลง ดวยการถอนความหลงไดโดย เดดขาด. บทวา ทสวา อายตนปปาท ความวา เพราะเหตทไดเหนการเกด ขนแหงอายตนะทงหลาย มจกษเปนตน โดยปจจยตามทเปนของตน และเหนความดบ โดยเปนขาศกกบความเกดนน ดวยมรรคปญญา อน ประกอบดวยวปสสนาปญญา. บทวา สมมา จตต วมจจต ความวา จตยอมหลดพน จากอาสวะ ทงปวง โดยชอบ คอโดยเหต โดยญายะ โดยลาดบแหงมรรค. ในคาวา ตสส สมมา วมตตสส เปนตน มความสงเขปดงตอไป นวา :- จตนนหลดพนแลวจากกเลสทงปวง โดยนยทกลาวแลว คอโดย ชอบแท เพราะเหตนนนนแล ความกอขนแหงกศลหรออกศลทภกษ ผขณาสพ มจตสงบเพราะสงบโดยสวนเดยว กระทาไวยอมไมม เพราะ ถอนขนดวยมรรคนนเอง กจทควรทาตางดวยปรญญากจเปนตน ยอมไมม เพราะทากจเสรจแลว ภเขาอนลวนแลวดวยหนเปนแทงทบ ยอมไม สะเทอน ยอมไมหวนไหวดวยลมตามปกตฉนใด ธรรมคออารมณมรป เปนตน อนนาปรารถนาและไมปรารถนา ของจตของภกษผขณาสพ กฉนนน ไมยงจตของทานผคงท คอผถงความเปนผคงท ดารงมนไม เอนเอยง เปนจตปราศจากกเลสเครองประกอบ เพราะความเปนผละ ความโศกไดทงหมด ไมหวน ไมไหวได และทานยอมเขาผลสมาบตเหน


แจงอยตลอดกาลโดยกาล แหงธรรมคออารมณนน ยอมตามเหนความ เสอมคอความดบ ไดแกมสภาวะแตกไปทกขณะ เพราะเหตนน ทาน จงพยากรณพระอรหตผล. จบอรรถกถาโสณโกฬวสเถรคาถาท ๑ จบปรมตถทปน อรรถกถาเถรคาถา เตรสกนบาต


เถรคาถา จททสกนบาต ๑. เรวตเถรคาถา วาดวยคาถาของพระเรวตเถระ [๓๘๑] นบแตเราออกบวชเปนบรรพชตแลว ไมรสกถงความ ดารอนไมประเสรฐประกอบดวยโทษเลย ในระยะกาล นานทเราบวชอยน เราไมรสกถงความดารวา ขอใหสตว เหลานน จงถกฆา ถกเขาเบยดเบยน จงไดรบทกข เรารสกแตการเจรญเมตตาอนหาประมาณมได อบรมสง- สมดแลวโดยลาดบ ตามทพระพทธเจาทรงแสดงไวแลว เราไดเปนมตรเปนสหายของสตวทงปวง เปนผอนเคราะห สตวทงปวง ยนดแลวในการไมเบยดเบยน เจรญเมตตา- จตอยทกเมอ เรายงจตอนไมงอนแงน ไมกาเรบให บนเทงอย เจรญพรหมวหารอนบรษผเลวทรามไมซองเสพ สาวกของพระสมมาสมพทธเจา เปนผเขาทตยฌานอน ไมมวตกวจาร ประกอบดวยความเปนผนงเปนอรยะ โดย แทจรง ภเขาศลาลวนไมหวนไหว ตงอยคงท แมฉนใด ภกษกฉนนน ยอมไมหวนไหวดจบรรพตเพราะสนโมหะ ความชวแมมประมาณเทาปลายขนทราย ยอมปรากฏ เหมอนประมาณเทาหมอกเมฆ แตทานผไมมกเลสเครอง ยวยวน ผแสวงหาความสะอาดเปนนตย เมองหนาดาน เปนเมองอนเขาคมครองแลวทงภายในและภายนอกฉนใด


ทานทงหลายจงคมครองตนฉนนนเถด ขณะอยาไดลวง เลยทานทงหลายไปเสย เราไมยนดตอความตาย ไม เพลดเพลนตอความเปนอย แตเรารอเวลาตาย เหมอน ลกจางคอยใหหมดเวลาทางานฉะนน เราไมยนด ความตาย ไมเพลดเพลนตอความเปนอย แตเรามสตสมปชญญะรอทา เวลาตาย พระศาสดาเราคนเคยแลว เราทาคาสงสอน ของพระพทธเจาเสรจแลว ปลงภาระอนหนกลงแลว ถอนตณหาเครองนาไปสภพแลว ไดบรรลถงประโยชนท กลบตรออกบวชเปนบรรพชตตองการแลว บรรลถงความ สนสงโยชนทงปวง ทานทงหลายจงยงความไมประมาท ใหถงพรอมเถด นเปนคาสอนของเรา เราจกอาลาทาน ทงหลายปรนพพานในบดน เพราะเราเปนผหลดพนแลว จากกเลสทงปวง. จบเรวตเถรคาถา

อรรถกถาจททสกนบาต อรรถกถาขทรวนยเรวตเถรคาถาท ๑ ใน จททสกนบาต คาถาของทานพระขทรวนยเรวตเถระ มคา เรมตนวา ยถา อห ดงน, เรองนนมเหตเกดขนเปนอยางไร ?


คาถาของทาน บางอยางมาแลวในเอกนบาตในหนหลง, กในเรอง นนทานแสดงถงเหตเพยงใหเกดสตในหลาน ๆ ของตน เพราะฉะนน คาถาทานจงสงเคราะหเขาในเอกนบาต แตคาถาเหลาน ทานประกาศถง ขอปฏบตจาเดมแตพระเถระบวชแลว จนถงปรนพพาน ยกขนสงคายนา ในจททสกนบาตน. ในขอนน เหตเกดเรองทานกลาวแลวในหนหลงนนแล. แตขอน มความแปลกกนดงตอไปนวา ไดยนวาพระเถระบรรลพระอรหตแลว ไป ยงทอปฏฐากพระศาสดาและของพระมหาเถระ มพระธรรมเสนาบดเปนตน อยในทนนเพยงวนเลกนอยเทานน กกลบมาปาไมตะเคยนนนแล ยบยง อยดวยสขอนเกดแตผลสมาบต และดวยพรหมวหารธรรม. เมอกาลลวงไปดวยอาการอยางน วยถงคราคราเจรญโดยลาดบ. วนหนงทานไปยงทบารงพระพทธเจา อยในทไมไกลแตกรงสาวตถ ใน ระหวางทาง. กโดยสมยนน พวกโจรกระทาการปลนในพระนคร ถงพวก มนษยผอารกขาไลตดตาม พากนหนไปทงหอสงของทลกมาในทใกลพระ- เถระ. พวกมนษยตดตามเหนภณฑะในทใกลพระเถระ แลวพาไปดวย หมายวาเปนโจร จงแสดงแดพระราชาวา ผนเปนโจรพระเจาขา. พระราชา รบสงใหปลอยพระเถระแลวตรสถามวา ทานขอรบ ทานกระทาโจรกรรมน หรอไม ? พระเถระเพอจะประกาศกรรมเชนนน ทตนไมเคยกระทาตงแต เกดมากจรง ถงกระนนกรรมนนอาตมากมไดทา เพราะตดกเลสไดเดด ขาด และไมควรกระทาในกรรมเชนนน เมอจะแสดงธรรมแกภกษผอยใน ทใกลและแกพระราชา จงไดกลาวคาถานวา


นบแตเราออกบวชเปนบรรพชตแลว ไมรสกถงความ ดารอนไมประเสรฐ ประกอบดวยโทษเลย ในระยะกาล นานทเราบวชอยน เราไมรสกถงความดารวา ขอให สตวเหลานนจงถกฆา ถกเขาเบยดเบยน จงไดรบทกข เรารสกแตการเจรญเมตตาอนหาประมาณมได อบรม สงสมดแลวโดยลาดบ ตามทพระพทธเจาทรงแสดงไว แลว เราไดเปนมตรเปนสหายของสตวทงปวง เปนผ อนเคราะหสตวทงปวง ยนดแลวในการไมเบยดเบยน เจรญเมตตาจตอยทกเมอ เรายงจตอนไมงอนแงน ไม กาเรบใหบนเทงอย เจรญพรหมวหารอนบรษผเลวทราม ไมซองเสพ สาวกของพระสมมาสมพทธเจา เปนผเขา ทตยฌานอนไมมวตกวจาร ประกอบดวยความเปนผนง เปนอรยะ โดยแทจรง ภเขาศลาลวนไมหวนไหว ตง อยคงท แมฉนใด ภกษกฉนนน ยอมไมหวนไหวดจ บรรพต เพราะสนโมหะ ความชวแมมประมาณเทา ปลายขนทราย ยอมปรากฏเหมอนประมาณเทาหมอก- เมฆ แกทานผไมมกเลสเครองยวยวน ผแสวงหาความ สะอาดเปนนตย เมองหนาดานเปนเมองอนเขาคมครอง แลวทงภายในและกายนอกฉนใด ทานทงหลายจงคม- ครองตนฉนนนเถด ขณะอยาไดลวงเลยทานทงหลายไป เสย เราไมยนดตอความตาย ไมเพลดเพลนตอความ เปนอย แตเรารอเวลาตาย เหมอนลกจางคอยใหหมด


เวลาทางานฉะนน เราไมยนดความตาย ไมเพลดเพลน ความเปนอย แตเรามสตสมปชญญะรอทาเวลาตาย พระศาสดาเราคนเคยแลว เราทาคาสงสอนของพระ- พทธเจาเสรจแลว ปลงภาระอนหนกลงแลว ถอนตณหา เครองนาไปสภพแลว ไดบรรลประโยชนทกลบตรออก บวชเปนบรรพชตตองการแลว บรรลถงความสนสงโยชน ทงปวง ทานทงหลายจงยงความไมประมาทใหถงพรอม เถด นเปนคาสอนของเรา เราจกอาลาทานทงหลาย ปรนพพานในบดน เพราะเราเปนผหลดพนแลวจากกเลส ทงปวง. ในคาถานน มการพรรณนาตามลาดบบทดงตอไปนวา บทวา อมสม ทฆมนตเร ประกอบความวา ในกาลใดเราเปนบรรพชต ตงแต นนมากนเปนกาลนานของเรา ในกาลระยะยาวเชนน เราไมรความตรก อนประกอบดวยโทษอนไมประเสรฐ ดวยอานาจอภชฌาวา นเปนเหต ของเรา หรอดวยอานาจพยาบาทวา ขอสตวเหลานจงถกฆา. บทวา เมตตจ อภชานาม ความวา ชอวา เมตตา เพราะเปน เหตเยอใยคอสเนหา ไดแกความไมพยาบาท, ชอวา เมตตา เพราะม ความรกใคร ความเจรญเมตตา ไดแก พรหมวหารธรรมมเมตตาเปน อารมณ, ซงเมตตานน, ทานสงเคราะหพรหมวหารนอกน ดวยศพทวา เมตตา กรณา มทตา และอเบกขา. บทวา อภชานาม ความวา เรารโดยเฉพาะหนา, จรงอย เมอ พจารณาถงฌานทบรรลแลว เปนอนชอวามงหนาตอปจจเวกขญาณ


เพอเลยงคาถามวาประมาณเทาไร ทานจงกลาววา หาประมาณมไดเปนตน. กฌานนนนนชอวาหาประมาณมได เพราะมสตวหาประมาณมไดเปน อารมณ เหมอนฌานทพระพทธเจาทรงแสดงแลว. ประกอบความวา เรารเฉพาะฌานนทชอวา เจรญดแลว เพราะ เจรญดวยด ทชอวาอบรม คอเสพคนแลวโดยลาดบ คอตามลาดบ อยางน คอเมตตาทหนง จากนนกรณา จากนนมทตา ภายหลงอเบกขา, ชอวาเปนมตรของคนทงปวง เพราะเปนมตรของสตวทงปวง หรอคน ทงปวงเปนมตรของเรา, จรงอย ผเจรญเมตตา ยอมเปนทรกของสตว ทงหลาย. แมในบทวา สพพสโข นกมนยนเหมอนกน. บทวา สพพภตานกมปโก ไดแกผอนเคราะหสตวทงปวง. บทวา เมตตจตตจ ภาเวม ความวา เรายงจตใหเกด คอยงจตท ประกอบคอทสมปยตดวยเมตตาใหเจรญโดยพเศษ หรอประกาศเพราะ ถงความสงสดในภาวนาแมในเมอไมกลาว. อกอยางหนงวา เราเจรญเมตตา จต, ความแหงคานนมนยดงกลาวแลวในหนหลงนนแล. บทวา อพยาปชชรโต ความวา ยนดยงในความเบยดเบยน คอ ในการนาประโยชนเกอกลเขาไปใหแกสตวทงหลาย. บทวา สทา แปลวา ทกๆ กาล ดวยคานนทานแสดงถงการกระทา ความเพยรเปนไปตดตอในกาลนน. บทวา อสหร แปลวา ไมงอนแงน คอไมถกราคะอนเปนขาศก ใกลไมครามา. บทวา อสงกปป แปลวา ไมกาเรบ คอไมกาเรบดวยพยาบาท


อนเปนขาศกไกล. ครนกระทาใหเปนอยางน ยอมบนเทงทว คอบนเทง ยง ซงเมตตาจตของเรา คอเจรญพรหมวหาร บทวา อกาปรสเสวต ความวา เราทาใหเกดคอเจรญซงเมตตา พรหมวหารเปนตนอนประเสรฐ คอเลศ ไดแก หาโทษมได อนคนชว คอตาชาไมเสพแลว หรออนคนไมชวคอพระอรยเจาทงหลาย มพระพทธเจา เปนตนเสพแลว . ครนแสดงขอปฏบตของตนดวย ๕ คาถา โดยยกตนขนแสดงอยางน บดนเมอจะแสดงขอปฏบตนน โดยอางถงพระอรหตผล จงไดกลาว ๔ คาถา โดยนยมอาทวา อวตกก ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา อวตกก สมาปนโน ความวา ถง พรอมซงฌานมทตยฌาณเปนตน อนเวนแลวจากวตก, ดวยคานน พระเถระกลาวการบรรลฌานมทตยฌานเปนตนดวยตนเอง โดยอางถง พระอรหตผล ดวยพรหมวหารภาวนา กเพราะเหตทพระเถระกระทา ฌานนนนนแลใหเปนบาทแลว เจรญวปสสนาแลวยดเอาพระอรหต โดย อาสนะเดยวนนเอง ฉะนนเมอจะแสดงความนน โดยอางเอาพระอรหตผล นนแล จงกลาววา อวตกก สมาปนโน ดงนแลวกลาววา สาวกของ พระสมมาสมพทธเจา เปนผเขาถงความเปนผนงแบบพระอรยะในขณะ- นน. ในขอนน สมาบตอนไมมวตกไมมวจาร เพราะไมมวจสงขาร พระพทธเจาทงหลายตรสวา เปนความนงแบบพระอรยะ กสมาบตอยางใด อยางหนง ชอวา เปนความนงแบบพระอรยะ เพราะพระบาลวา ภกษ ทงหลาย เมอพวกเธอประชมกน พงทากจ ๒ อยาง คอเปนผกลาวธรรม


หรอเปนผนงแบบพระอรยะ แตในทน ทานประสงคเอาสมาบตอนสมปยต ดวยอรหตผลอนประกอบดวยฌานท ๔. บดน เมอจะประกาศความทตนไมหวนไหวดวยโลกธรรมดวยอปมา เพราะความทตนบรรลพระอรหตผลนนแลว จงกลาวคาถาวา ยถาป ปพพโต ดงนเปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา ยถาป ปพพโต เสโล ความวา ภเขา อนลวนแลวแตหน คออนลวนแลวแตหนเปนแทงทบฉนใด อธบายวา ไมใชภเขาดนรวน ไมใชภเขาปนดน. บทวา อจโล สปปตฏ โต ความวา เปนภเขามรากตงอยแลว ดวยด ไมหวนไหวสะเทอนดวยลมตามปกต เพราะฉะนน พระอรหตและ นพพาน ชอวา ละโมหะไดเดดขาด เพราะภกษไมหวนไหว เหตโมหะ สนไปดวยอาการอยางน ดจภเขาฉะนน คอภกษละอกศลทงปวงไดแลว เพราะอกศลทงปวงมโมหะเปนมล ยอมไมหวนไหวดวยโลกธรรมทงหลาย เหมอนภเขานนยอมไมสะเทอนดวยลมฉะนน อกอยางหนงอธบายวา เพราะ เหตทพระอรหต และพระนพพานทานเรยกวาธรรมเปนทสนโมหะ ฉะนน จงชอวาโมหกขยา เพราะฉะนน ภกษผตงอยดวยดแลวในอรยสจ ๔ เพราะเหตธรรมเปนทสนโมหะ และเพราะบรรลพระนพพานและอรหต แมในเวลาไมเขาสมาบตกไมหวนไหว เหมอนภเขา จะปวยกลาวไปไย ถงผเขาสมาบตเลา. บดนเมอจะแสดงวา ชอวาบาปน ภกษผมศลไมสะอาดเทานนยอม ประพฤต สวนภกษผมศลสะอาดหาประพฤตไม กบาปสาหรบผมศลสะอาด


นน แมมประมาณนอย กปรากฏเปนของหนก จงกลาวคาถามอาทวา อนงคณสส ดงน. คาแหงคาถานนมอธบายดงนวา ความชวมประมาณเทาปลาย ขนทราย ประมาณเทาปลายผม แมมประมาณเลกนอยแหงบาป ของ สปบรษผชอวาไมมกเลสเครองยยวน เพราะไมมกเลสเครองยยวนมราคะ เปนตน ผแสวงหาธรรมอนสะอาดหาโทษมได ตงแผทวโลกธาตปรากฏ เปนเพยงอากาศ เพราะฉะนน จงมอธบายวา ไมพงหวงบคคลผเชนเรา ในกรรมเหนปานน. เมอจะใหโอวาทวา เพราะเหตทพวกคนอนธพาลทาความวาราย เหนปานนน ใหเกดขนแมในผไมมกเลส ฉะนนผใครตอประโยชน พงรกษาตนโดยเคารพ. จงกลาวคาถามอาทวา นคร ยถา ดงน. คาถานนมอธบายวา เหมอนอยางวาปจจนตนคร อนมนษยชาว เมองปจจนตนครกระทาประตและกาแพงเปนตนใหมนคง ชอวาทาให มนคงในภายใน เมอกระทาเชงเทนแลคเปนตนใหมนคง ชอวาทาให มนคงในภายนอก เพราะฉะนน ชอวากระทาใหเปนอนคมครองทงภายใน และภายนอกฉนใด พวกเธอทงหลายกฉนนน จงอยาปลอยสตทเธอ เขาไปตงไว ปดทวารทง ๖ ทเปนไปในภายในแลว รกษาทวารไวแลว กระทาทวารเหลานนใหมนคง ดวยการไมยดถอโดยประการทอายตนะ ภายนอก ๖ ทยดถอไว เปนไปเพอกระทบอายตนะภายใน ไมละสตท รกษาทวาร โดยไมใหเขาไปสอายตนะเหลานน เทยวไปอย ชอวาคม- ครองตน. เพราะเหตไร ? เพราะขณะอยาไดลวงเธอทงหลายไปเสย. จรงอย ขณะทงหมดน คอขณะเปนทอบตแหงพระพทธเจา ขณะ


ไดอตภาพเปนมนษย ขณะอบตในมชฌมประเทศ ขณะไดสมมาทฏฐ ขณะไมบกพรองอายตนะ ๖ ยอมลวงบคคลผไมคมครองตนดวยอาการ อยางน, ขณะนน อยาลวงทานทงหลายไปเสยดงนแล. พระเถระ ครนโอวาทบรษทพรอมดวยราชบรพารดวยคาถาน ดวย อาการอยางนแลว เมอจะประกาศความทตนมจตเสมอในมรณะและชวต และกจทตนทาเสรจแลวอก จงกลาวคาวา นาภนนทาม มรณ ไมยนด ยงซงความตายดงนเปนตน. คานนมอรรถดงกลาวแลวในหนหลงนนแล. กแลครนกลาวอยางนแลว เหนกาลปรนพพานแหงตนปรากฏ จงใหโอวาทแกพวกเหลานนโดยสงเขปนนแล เมอจะประกาศพระนพพาน จงกลาวคาถาสดทาย. บรรดาบทเหลานน บทวา สมปาเทถปปมาเทน ความวา เธอ ทงหลายจงยงสกขา ๓ มทานและศลเปนตน ทควรใหถงพรอม ใหถง พรอมดวยความไมประมาทเถด, จงเปนผไมประมาทในการตามรกษาศล อนเปนไปแกคฤหสถ อนตางดวยประโยชนในปจจบน และประโยชน ในเบองหนา ในการตามประกอบสมถะ และวปสสนาภาวนา. บทวา เอสา เม อนสาสน ความวา การพราสอนวา ทานทงหลาย จงไมประมาทในทานและศลเปนตน นเปนคาพราสอน คอเปนโอวาท ของเรา. ครนแสดงขอปฏบตอนเปนประโยชนแกผอนอยางนแลว เมอจะถอ เอาทสดแหงขอปฏบตอนเปนประโยชนตน จงกลาววา เอาเถอะ เราจก ปรนพพาน เราเปนผหลดพนแลวในททกสถาน.


บรรดาบทเหลานน บทวา วปปมตโตมห สพพธ ความวา เรา เปนผหลดพนแลวจากกเลสและภพทงหลาย โดยประการทงปวง เพราะ เหตนน เราจกปรนพพานโดยสวนเดยวฉะนแล. กแล ครนกลาวอยางนแลว นงขดสมาธเขาฌานมเตโชธาตเปน อารมณ เมอไฟลกโพลงอยปรนพพานดวยอนปาทเสสนพพานธาต. จบอรรถกถาขทรวนยเรวตเถรคาถาท ๑


๒. โคทตตเถรคาถา วาดวยคาถาของพระโคทตตเถระ [๓๘๒] โคอาชาไนยทด อนเขาเทยมแลวทแอกเกวยน ยอม อาจนาแอกเกวยนไปได ไมยอทอตอภาระอนหนก ไม ทอดทงเกวยนอนเขาเทยมแลว แมฉนใด บคคลเหลาใด บรบรณดวยปญญา เหมอนมหาสมทรอนเตมดวยนา บคคลเหลานนยอมไมดหมนผอน ฉนนน ยอมเปนดง อรยธรรมของสตวทงหลาย นรชนผตกอยในอานาจของ เวลา ตกอยในอานาจภพนอยภพใหญ ยอมเขาถงความ ทกขและตองเศราโศก คนพาลไมพจารณาเหนตามความ เปนจรง ยอมเดอดรอนดวยเหต ๒ อยาง คอ มใจฟขน เพราะเหตแหงสข ๑ มใจฟบลงเพราะเหตแหงทกข ๑ เหลาใด กาวลวงตณหาเครองรอยรดในทกขเวทนา ใน สขเวทนา และในอทกขมสขเวทนา ชนเหลานนเปนผ ตงมนไมหวนไหวเหมอนเสาเขอน เปนผไมฟขนและไม ฟบลง ชนเหลานนยอมไมคดอยในลาภ ความเสอมลาภ ในยศ ความเสอมยศ นนทา สรรเสรญ สข และทกข ทงหมด ดงหยาดนาไมตดอยบนใบบวฉะนน. นกปราชญทงหลาย มความสขและไดชยชนะในท ทกแหงไป การไมไดลาภโดยชอบธรรม กบการไดลาภโดย ไมชอบธรรม ทงสองอยางน การไมไดลาภอนขอบธรรม จะประเสรฐกวา การไดลาภอนไมชอบธรรมจะประเสรฐ


อะไร คนไมมความร มยศ กบคนมความรแตไมมยศ คนมความรไมมยศประเสรฐกวา คนไมมความรมยศ จะประเสรฐอะไร การสรรเสรญจากคนพาลกบการตเตยน จากนกปราชญ การตเตยนจากนกปราชญประเสรฐกวา การสรรเสรญจากคนพาลจะประเสรฐอะไร ความสขอน เกดจากกามคณกบความทกขอนเกดจากวเวก ความทกข อนเกดจากวเวกประเสรฐกวา ความสขอนเกดจากกาม- คณจะประเสรฐอะไร ความเปนอยโดยไมชอบธรรมกบ ความตายโดยธรรม ความตายโดยธรรมประเสรฐกวา ความเปนอยโดยไมชอบธรรมจะประเสรฐอะไร ชน เหลาใดละกามและความโกรธไดแลว มจตสงบระงบ เทยวไปในภพนอยภพใหญ ไมตดอยในโลก ชนเหลานน ไมมความรกความชง บคคลเจรญโพชฌงค ๗ อนทรย ๕ พละ ๕ แลวบรรลถงความสงบอนยอดเยยม หาอาสวะ มได ยอมปรนพพาน. จบโคทตตเถรคาถา ในจททสกนบาตน พระเถระ ๒ รป ผมฤทธมาก คอ พระ- เรวตเถระ ๑ พระโคทตตเถระ ๑ ไดภาษตคาถารปละ ๑๔ คาถา รวมเปน ๒๘ คาถา ฉะนแล. จบจททสกนบาต


อรรถกถาโคทตตเถรคาถาท ๒ คาถาของทานพระโคทตตเถระ มคาเรมตนวา ยถาป ภทโท อาชโ ดงน. เรองนนมเหตเกดขนอยางไร ? พระเถระแมน ไดกระทาบญญาธการไวในพระพทธเจาในปางกอน สงสมกศลอนเปนอปนสยแกพระนพพาน ในภพนน ๆ ทองเทยวไปใน เทวโลกและมนษยโลก ในพทธปบาทกาลน บงเกดในตระกลแหง พอคาเกวยน ในกรงสาวตถ โดยชอวา โคทตตะ เจรญวยแลว เมอ บดาตายแลว รวบรวมทรพย เอาเกวยน ๕๐๐ เลมบรรทกสนคา ทองเทยว ไป ๆ มา ๆ เลยงชพดวยการคาขาย กระทาบญตามกาลงสมบต. วนหนง เมอโคทเทยมทแอกในระหวางทาง ไมสามารถลากไปได เมอพวกมนษยไมสามารถจะใหโคนนออกไปได ทานจงไปเอง แทงโค นนทหางใหมน โคคดวา ผนเปนอสปบรษ ไมรกาลงอนสมควรแก กาลงของเรา จงแทงอยางหนก ดงนจงโกรธ ใชภาษามนษยดาโดยสมควร แกความปรารถนาวา ดกอนโคทตตะผเจรญ เราไมออมกาลงของตนตลอด กาลมประมาณเทาน นาภาระของทานไป แตวนนทานเบยดเบยนเรา อยางรนแรง โดยภาวะทเราไมสามารถ เอาเถด เราจตจากอตภาพนแลว พงเปนศตรสามารถเบยดเบยนทานในทเกดแลว ๆ. โคทตตะไดฟงดงนนคดวา จะประโยชนอะไรดวยการเบยดเบยน สตวทงหลาย แลวเปนอยน ดวยอาการอยางน เกดความสงเวช ละสมบต ทงหมด บวชในสานกของพระมหาเถระรปหนง บาเพญวปสสนากรรม ไมนานนกกบรรลพระอรหต ยบยงอยดวยสขอนเกดแตสมาบต วนหนง


จงปรารภโลกธรรม ของหมพระอรยะผเปนคฤหสถและบรรพชต ผมา ยงสานกตน เมอจะแสดงธรรม จงไดกลาวคาถาเหลานวา โคอาชาไนยทด อนเขาเทยมแลวทแอกเกวยนไปได ไมยอทอตอภาระอนหนก ไมทอดทงเกวยนอนเขาเทยม แลว แมฉนใด บคคลเหลาใดบรบรณดวยปญญา เหมอน มหาสมทรอนเตมดวยนา บคคลเหลานนยอมไมดหมนผ อน ฉนนน ยอมเปนดงอรยธรรมของสตวทงหลาย นรชน ผตกอยในอานาจของเวลา ตกอยในอานาจของภพนอย ภพใหญ ยอมเขาถงความทกขและตองเศราโศก คนพาล ไมพจารณาเหนตามความเปนจรง ยอมเดอดรอนดวย เหต ๒ อยาง คอมใจฟขนเพราะเหตแหงสข ๑ มใจฟบลง เพราะเหตแหงทกข ชนเหลาใด กาวลวงตณหาเครอง รอยรดในทกขเวทนา ในสขเวทนา และในอทกขมสข เวทนา ชนเหลานนเปนผตงมนไมหวนไหวเหมอนเสา เขอน เปนผไมฟขนและฟบลง ชนเหลานนยอมไมตดอย ในลาภ ความเสอมลาภ ในยศ การเสอมยศ นนทา สรร- เสรญ สข และทกขทงหมด ดงหยาดนาไมตดอยบนใบบว ฉะนน นกปราชญทงหลายมความสข และไดชยชนะในท ทกแหงไป การไมไดลาภโดยชอบธรรม กบการไดลาภ โดยไมชอบธรรม ทงสองอยางน การไมไดลาภอนชอบ ธรรมประเสรฐกวา การไดลาภอนไมชอบธรรมจะประ- เสรฐอะไร คนไมมความร มยศ กบคนมความร แต


ไมมยศ คนมความรไมมยศประเสรฐกวา คนไมม ความรมยศจะประเสรฐอะไร การสรรเสรญจากคนพาล กบการตเตยนจากนกปราชญ การตเตยนจากนกปราชญ ประเสรฐกวา การสรรเสรญจากคนพาลจะประเสรฐอะไร ความสขอนเกดจากกามคณ กบความทกขอนเกดจากวเวก ความทกขอนเกดจากวเวกประเสรฐกวา ความสขอนเกด จากกามคณจะประเสรฐอะไร ความเปนอยโดยไมชอบ ธรรมกบความตายโดยธรรม ความตายโดยธรรมประเสรฐ กวา ความเปนอยโดยไมชอบธรรมจะประเสรฐอะไร ชน เหลาใดละกามและความโกรธไดแลว มจตสงบระงบ เทยวไปในภพนอยภพใหญ ไมตดอยในโลก ชนเหลานน ไมมความรกความชง บคคลเจรญโพชฌงค ๗ อนทรย. ๕ และพละ ๕ แลวบรรลถงความสงบอนยอดเยยม หา อาสนะมได ยอมปรนพพาน. บรรดาบทเหลานน บทวา อาชโ ไดแกโดยผอาชาไนย. บทวา ธเร ยตโต ไดแก เทยมไวในแอกแหงเกวยน. บทวา ธรสสโห แปลวา ผนาแอกไป กในทนเพอสะดวกแกคาถา ทานกระทานเทศโดยขอน ส อกษร อธบายวา สามารถเปอนจะนาแอก เกวยนไป. บทวา มถโต อตภาเรน ความวา ถกเบยดเบยนดวยภาระอนยง ๆ คอดวยภาระอนหนก. บาลวา มททโต ดงนกม ความกอยางนน.


บทวา สยค ความวา แอกทเขาเทยมไวทคอของตน ไมวางเลย คอไมปลงลงเลย. โคใดยกขนใหด ไมทอดทงแอกยนอย. บทวา เอว ความวา โคนนนาแอกไปไมทอดทง คอไมสละภาระ ของตน เพราะตนเปนโคอาชาไนยทด และเพราะตนเปนนกปราชญ ผแกลวกลาฉนใด ชนเหลาใด ทรงไว บรบรณดวยปญญา ทงทเปนโลกยะ และโลกตระ เหมอนมหาสมทรบรบรณดวยนาฉนนน ชนเหลานน ยอม ไมดหมน คอยอมไมขมขผมปญญาทราม ทานกลาวเหตในขอนนไวดวย. บทวา อรยธมโมว ปาณน ความวา ธรรมของพระอรยะทงหลายน ของสตวทงหลาย คอในสตวทงหลาย กคอความไมดหมนคนเหลาอน ดวยความไมมลาภเปนตน ดวยการยกตนดวยลาภเปนตน เพราะถงความ บรบรณดวยปญญาของพระอรยะเหลานน. เพอจะแสดงการอยเปนสขของพระอรยะทงหลาย ดวยความบรบรณ ดวยปญญาอยางน แลวจงแสดงการอยเปนทกข ของบคคลผไมใช พระอรยะทงหลาย จงกลาวคามอาทวา กาเล ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา กาเล ความวา ในกาลมความ พรงพรอม ดวยการมลาภและการเสอมลาภเปนตน. บทวา กาลวส ปตตา ความวา เขาถงอานาจแหงกาลมลาภ เปนตน . อธบายวา เกดโสมนสดวยลาภเปนตน และเกดโทมนสดวยการ เสอมลาภเปนตน. บทวา ภวาภววส คตา ความวา คนเหลานนเขาถงอานาจภพนอย ภพใหญ คอเปนไปตามความเจรญและความเสอม.


บทวา นรา ทกข นคจฉนต เตธ โสจนต มาณวา ความวา คน เหลานน คอสตวผไดนามวา มาณวา ถงความยนดและความยนราย ดวยอานาจมลาภและเสอมลาภ คอดวยอานาจความเจรญและความเสอม ยอมเศราโศกในโลกน และยอมถง คอยอมประสบทกขมทกขในนรก เปนตนในโลกหนา. แมดวยบทวา อนนตา เปนตน ทานแสดงเฉพาะความประสบ ความพนาศของสตวทงหลายดวยอานาจโลกธรรม. บรรดาบทเหลานน บทวา อนนตา สขธมเมน ความวา ถงความ ฟขน ดวยเหตแหงสข คอดวยปจจยแหงความสข ไดแกดวยโภคสมบต เปนตน อธบายวา เปนผเมาดวยความเมาในโภคะเปนตน บทวา ทกขธมเมน โจนตา ความวา ถงความเปนผเสอม เพราะ เหตแหงทกข คอเพราะปจจยแหงความทกข ไดแกเพราะความวบตแหง โภคะเปนตน คอถงความเปนผควรกรณา ดวยความเปนคนจนเปนตน. บทวา ทวเยน ความวา พาลปถชนทงหลาย ยอมเดอดรอนดวย การฟขน และการยบลงทงสองอยาง คอดวยเหต ๒ อยาง มลาภและเสอม ลาภเปนตน คอถกบบคนและถกเบยดเบยนดวยอานาจความยนดและความ ยนราย. เพราะเหตไร ? อธบายวา เพราะผไมเหนตามความเปนจรงเหลา นน ไมรยงสภาวะแหงธรรมตามความเปนจรง และเปนผไมกาหนดรขนธ และยงละกเลสไมได. อาจารยบางพวกกลาววา ไมเหนตามความเปนจรง ดงนกม อธบายวา เพราะการไมรเปนเหต.


บทวา เย จ ทกเข สขสมจ มชเฌ สพพนมจจค ความวา กพระอรยะเหลาใดไมลวงถง คอกาวลวงตณหาเครองรอยรด อนเปน ฉนทราคะ อนเนองดวยทกขเวทนา สขเวทนา และอเบกขาเวทนานน ดวยการบรรลอรหตมรรค พระอรยะเหลานน ดารงอยไมหวนไหวดวย โลกธรรม เหมอนเสาเขอนไมหวนไหวดวยลมฉะนน ผไมชอวา ไมฟ ไมยบ แมในบางคราวไมฟหรอไมยบ เพราะไมมความยนดและความ ยนรายโดยประการทงปวง. ครนแสดงการไมเขาไปฉาบทาของพระอรหนต อนเปนทตงแหง เวทนาอยางนแลว บดนเมอจะจาแนกโลกธรรม แลว แสดงการไมเขาไป ฉาบทาแหงพระอรหนต อนมประโยชนทงปวงนนแล จงกลาวคาม อาทวา นเหว ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา ลาเภ ความวา ไดเฉพาะปจจยมจวร เปนตน. บทวา อลาเภ ความวา ไมไดเฉพาะ คอไมพงประสบปจจย มจวรเปนตนนนนนแล. บทวา น ยเส ไดแก เสอมจากบรวารและไมมเกยรตยศ. บทวา กตตยา ความวา ในความเปนผปรารถนาเกยรตยศใน ทลบหลง บทวา นนทาย ไดแก ในการครหานนทาตอหนา. บทวา ปสสาย ไดแก ในการชมเชยคณโดยซงหนา. บทวา ทกเข ไดแก เมอทกขเกดขน. แมในบทวา สเข นกนยนเหมอนกน.


บทวา สพพตถ ความวา พระขณาสพเหลานน ยอมไมตดอยใน อารมณมรปเปนตน เพราะละกเลสไดโดยประการทงปวง. เหมอนอะไร ? เหมอนหยาดนาบนใบบว ความวา หยาดนาบน ใบบว แมตงแนบอยกไมฉาบทาตดอยทใบบวนน และใบบวยอมคดอยดวย หยาดนา ปลอยจากกนไปโดยแททเดยวฉนใด พระขณาสพแมเหลานน กฉนนน เปนผปลอยวางลาภเปนตนทปรากฏ และปลอยวางอารมณ มรปเปนตนอนมาปรากฏเหมอนกนนนแล. เพราะเหตนนนนแล นกปราชญคอบณฑต ชอวาไดรบความสขใจ เพราะลาภเปนตน ในททกสถาน เพราะไมมอารมณอนเปนทรก และ ทกขธรรมมความโศกเปนตนดวยญาณมข และยอมเปนผไมแพในททก สถาน เพราะไมถกลาภเปนตนครอบงา. บดนเมอจะแยกแสดงความประเสรฐกวากน ในเพราะมลาภและ เสอมลาภเปนตน จงกลาวคามอาทวา ธมเมน ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา ธมเมน อลาโภ โย ความวา การไมได นมตของผรกษาธรรมอนใด อนนนคอความไมมลาภ ไดแกความเสอมลาภ, และลาภอนใดอนไมประกอบดวยธรรม เกดขนโดยอธรรมโดยไมมปญญา โดยวธทพระพทธเจาทรงตเตยน, ใน ๒ อยางนน การไมมลาภ เปนอาการ ประกอบดวยธรรม คอนามาซงธรรมประเสรฐกวา, เมอบคคลเวนลาภ เชนใด อกศลธรรมยอมเสอมไป กศลธรรมยอมเจรญ การไมมลาภ เชนนน นาสรรเสรญ นามาซงประโยชน. บทวา ยเจ ลาโภ อธมมโก อธบายวา ลาภใดเกดขนโดย อธรรม ลาภนนไมประเสรฐเลย.


บทวา ยโส จ อปปพทธน วน อยโส จ โย ความวา บคคล ไดยศ ดวยอานาจบคคลผมความรนอย คอไมมความร และความไมไดยศ คอความเสอมยศ ดวยอานาจบคคลมความร คอบณฑต. บรรดาบคคล ทงสองพวกเหลาน คนมความร ไมมยศประเสรฐกวา. เพราะวา บคคล ผมความรเหลานนพงปรารถนาความไมมยศ เพยงเพอใหอกศลธรรมเสอม กศลธรรมเจรญ. เหมอนอยางบคคลผมชาตสมบรณ พงละธรรมทไมมคณ นนแลวตงอยในธรรมทมคณ. บทวา นยโส อปปพทธน ความวา ยศยอมไมประเสรฐ ดวย อานาจบคคลผไมมความร กบคคลผไมมความรนน พงยงยศนนใหเกดขน แมดวยอานาจนามาซงความเปนผยงใหญดวยคณอนไมเปนจรง ยศนน ยอมนามาซงความพนาศแกเขา ดวยการนนทาจากวญชนในโลกน และ ดวยความลาบากอนเกดจากทกขเปนตน ในทคตในโลกหนา ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา ลาภ ชอเสยง สกการะ และยศทไดมาโดยผด ๆ และวา ลาภสกการะยอมฆาบรษชวเสย. บทวา ทมเมเธห แปลวา ดวยไมมปญญา. บทวา ยเจ พาลปปสสนา ความวา อนคนพาลทงหลาย คอ ผไมรสรรเสรญ. บทวา กามมยก แปลวา อนสาเรจมาแตวตถกาม คออาศยกามคณ เกดขน. บทวา ทกขจ ปวเรกย ความวา ความทกขทางกายอนเกดแตความ สงดคอทเปนไปดวยอานาจความลาบากกาย อนมความเดอดรอนในการนง ไมสมาเสมอเปนตนเปนเหต แตทกขนนเปนการสรรเสรญสาหรบวญชน


เพราะเปนอปนสยแกพระนพพานอนปราศจากอามส. ดวยเหตนน ทาน จงกลาววา ปวเวกทกข เสยโย ดงน. บทวา ชวตจ อธมเมน ความวา การเลยงชวตโดยไมชอบธรรม คอการไมประพฤตธรรม เพราะเหตแหงชวตเปนตน. ชอวาความตายโดย ธรรม ไดแกเมอใคร ๆ กลาววา เราจกทาผนน ผไมกระทาบาปชอนใหตาย แมเมอผนนตายไป ไมการทาบาป ไมยงธรรมใหกาเรบ การตายซงมธรรม เปนเหต ประกอบดวยธรรม เปนการประเสรฐ เพราะฉะนน ความตาย เชนนนชอวา ประกอบดวยธรรม เพราะไมปราศจากธรรม อนวญชน สรรเสรญกวา เพราะใหถงสวรรค และเพราะเปนอปนสยแกพระนพพาน. สมจรงตงคาทตรสไววา บคคลพงสละทรพย เพราะเหตแหงอวยวะอนประ- เสรฐ เมอจะรกษาชวตไวพงสละอวยวะ เมอระลกถง ธรรม พงสละอวยวะ ทรพย แมกระทงชวตทงหมด ดงน. บทวา ยเจ ชเว อธมมก อธบายวา บรษพงยงชวตอน ปราศจากธรรมใหเปนอย ชวตนนชอวาไมประเสรฐ เพราะถกวญชน ตเตยนและใหถงอบาย. บดน เมอจะแสดงการไมเขาไปฉาบทาของพระขณาสพตามทกลาว แลวโดยเหต จงกลาวคาถามอาทวา กามโกปปหนา ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา กามโกปปหนา ความวา ละความยนด ยนรายไดโดยเดดขาดดวยอรยมรรค. บทวา สนตจตตา ภวาภเว ความวา ชอวามจตเขาไปสงบใน ภพนอยและภพใหญ เพราะละกเลสเครองเรารอนไดเดดขาด.


บทวา โลเก ไดแก ในขนธโลกเปนตน. บทวา อสตา ไดแก ผอนตณหาไมอาศยแลว ดวยอานาจอาศย ตณหาและทฏฐ. บทวา นตถ เตส ปยาปย ความวา อารมณอนเปนทรก หรอ ไมเปนทรก ในทไหนๆ มลาภเปนตน และมรปารมณเปนตน ยอมไมม แกพระขณาสพ ทงหลาย. บดนครนแสดงประการทธรรมนน คอเหนปานนน อนเปนเหตเกด ดวยภาวนาแลว เมอจะถอเอายอดแหงเทศนา ดวยอนปาทเสสนพพาน- ธาต จงกลาวคาถาสดทายวา ภาวยตวาน ดงนเปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา ปปปยย แปลวา ถงแลว . คาทเหลอ มนยดงกลาวแลวนนแล. กคาถาเหลานเทานน ไดเปนคาถาพยากรณ พระอรหตผลของพระเถระ. จบอรรถกถาโคทตตเถรคาถาท ๒ จบปรมตถทปน อรรถกถาเถรคาถา จททสกนบาต


เถรคาถา โสฬสกนบาต

๑. อญญาโกณฑญญเถรคาถา วาดวยการบรรลประโยชนทตองการ [๓๘๓] ทาวสกกเทวราช เมอจะประกาศความเลอมใสของ พระองค จงตรสพระคาถาท ๑ วา ขาพเจาไดฟงธรรมมรสอนประเสรฐ จงเกดความ เลอมใสอยางยง ธรรมอนคลายความกาหนด เพราะ ไมยดถอมนโดยประการทงปวง พระผเปนเจาไดแสดง แลว. ทาวเธอตรสชมเชยเทศนาของพระเถระดงนแลว ทรงนมสการ พระเถระ แลวเสดจกลบไปสทอยของพระองค ภายหลงวน หนง พระเถระ เหนวาระจตของปถชนบางจาพวก ซงถกมจฉาวตกครอบงา และระลกถง คาสอนอนเปนปฏปกษตอมจฉาวตกนนแลว นกถงความทคนมใจอน พรากแลวจากการฟงทงปวง จงไดภาษตคาถา ๒ คาถา อนแสดงซงเนอ ความนนวา อารมณอนวจตรมอยในโลกเปนอนมาก ชะรอยจะยาย บคคลผคดถงอารมณวางาม อนประกอบดวยราคะใน ปฐพมณฑลน ฝนตกลงมาในฤดฝน พงระงบธลทถกลม พดไปไดฉนใด เมอใด พระอรยสาวกพจารณาเหนดวย ปญญา เมอนน ความดารของพระอรยสาวกนนยอม ระงบไปฉนนน เมอใด พระอรยสาวกพจารณาเหนดวย


ปญญาวา สงขารทงปวงไมเทยง เมอนน พระอรยสาวก นนยอมหนายในทกข นเปนทางแหงความหมดจด เมอใด พระอรยสาวกพจารณาเหนดวยปญญาวา สงขารทงปวง เปนทกข เมอนน พระอรยสาวกนนยอมหนายในทกข นเปนทางแหงความหมดจด เมอใด พระอรยสาวก พจารณาเหนดวยปญญาวา ธรรมทงปวงเปนอนตตา เมอนน พระอรยสาวกนนยอมหนายในทกข นเปนทาง แหงความหมดจด พระโกณฑญญเถระองคใดเปนผตรสร ตามพระพทธเจา เปนผมความบากบนอยางแรงกลา ละความเกดและความตายไดแลว เปนผบรบรณดวย พรหมจรรยอนไดดวยยาก พระโกณฑญญเถระองคนน ไดตดบวง คอโอฆะ ตะปตรงจตอนมนคง และภเขาท ทาลายไดยากแลว ขามไปถงฝง คอนพพาน เปนผเพง ฌาน หลดพนจากเครองผกแหงมาร. ภายหลงวนหนง ทานพระโกณฑญญเถระไดเหนภกษรปหนงซง เปนสทธวหารกของทาน เปนผเกยจคราน มความเพยรทราม มใจฟงซาน มกใหญใฝสง เพราะการคบหาดวยมตรชวชา จงไปยงทนนดวยฤทธ แลว ตกเตอนวา ทานอยาทาอยางนตอไป ขอทานจงละมตรชวชาเสยแลวคบหา กลยาณมตรทาสมณธรรมเถด ภกษนนไมเชอฟงคาของทาน ทานจงเกด ความสลดใจ เมอจะตเตยนขอปฏบตอนผด และสรรเสรญการปฏบตชอบ


และการอยสงด ดวยถอยคาอนเปนบคลาธษฐาน จงไดภาษตคาถาน ใจความวา ภกษมใจฟงซาน กลบกลอก คบแตมตรทเลวทราม ถกคลนซดใหจมอยในหวงนา คอสงสาร สวนภกษมใจ ไมฟงซาน ไมกลบกลอก มปญญารกษาตวรอด สารวม อนทรย คบหากลยาณมตร เปนนกปราชญ พงทาทสด แหงทกขได นรชนผซบผอม มตวสะพรงไปดวยเสนเอน ดงเถาหญานาง เปนผรจกประมาณในขาวและนา มใจ ไมยอทอ ถกเหลอบยงทงหลายกดอยในปาใหญ ยอม เปนผมสตอดกลนไดอยในปานน เหมอนชางทอดทน ตอศาสตราวธในยทธสงครามฉะนน เราไมยนดความตาย ไมเพลดเพลนความเปนอย เรารอเวลาตาย เหมอน ลกจางรอใหหมดเวลาทางานฉะนน เราไมยนดความตาย ไมเพลดเพลนความเปนอย แตเรามสตสมปชญญะรอ เวลาตาย พระศาสดาเราไดคนเคยแลว เราทาคาสงสอน ของพระพทธเจาเสรจแลว ปลงภาระอนหนกลงแลว ถอนตณหาเครองนาไปสภพขนแลว ไดบรรลถงประโยชน ทกลบตรทงหลาย ผออกบวชเปนบรรพชตตองการแลว เพราะฉะนน จะมประโยชนอะไรดวยสทธวหารกผวายาก แกเรา. จบอญญาโกณฑญญเถรคาถา


อรรถกถาโสฬสกนบาต อรรถกถาอญญาโกณฑญญเถรคาถาท ๑ ในโสฬสกนบาต คาถาของทานพระอญญาโกณฑญญเถระ มคา เรมตนวา เอส ภโ ปสทาม ดงน. เรองนนมเหตเกดขนเปน อยางไร ? ในกาลแหงพระผมพระภาคเจาพระนามวา ปทมตตระ พระเถระแมน บงเกดในตระกลคฤหบดมหาศาล ในหงสวดนคร ถงความเปนผรเดยงสา แลว วนหนง ฟงธรรมในสานกพระศาสดา เหนพระศาสดาทรงตงภกษ รปหนงไวในตาแหนงอนเลศ แหงภกษผรตตญในธรรมทตนไดครงแรก ในพระศาสนา แมตนเองกปรารถนาตาแหนงนน บาเพญมหาทานให เปนไปตลอด ๗ วน แดพระศาสดาผมภกษ ๑๐๐,๐๐๐ รปเปนบรวาร แลวตงความปรารถนาไว. ฝายพระศาสดาทรงเหนความทเธอไมมอนตราย จงพยากรณสมบตอนเปนเครองเจรญ. ทานบาเพญบญจนตลอดชวต เมอ พระศาสดาปรนพพานแลว เมอใหสรางเจดย สรางเรอนแกวไวในภายใน เจดย และใหสรางเรอนไฟแกว มราคา ๑,๐๐๐ กหาปณะลอมเจดย. ทานทาบญอยางนแลว จตจากอตภาพนนแลว ทองเทยวไปใน เทวโลกและมนษยโลก ในกาลแหงพระผมพระภาคเจาพระนามวา วปสส เปนกฎมพ นามวามหากาล จดแจงขาวปายาสดวยนานมไมผสมนา ดวย ขาวสารแหงขาวสาลทตนฉกทองขาวสาล ในทนาประมาณ ๘ กรส จงใส นาผง เนยใส นาตาลกรวดเปนตนในขาวปายาสนน แลวไดถวายสงฆม พระพทธเจาเปนประมข. ท ๆ ตนฉกทองขาวสาลถอแลว ๆ ไดเตมอก, ใน


กาลทขาวเปนขาวเมา ไดถวายชอภตอนเลศคอขาวเมา ในกาลเปนทเกบ เกยวขาว ไดถวายภตอนเลศในกาลเกบเกยว ในกาลทาเขนด ไดถวายภต อนเลศในกาลทาเขนด ในกาลกระทาฟอนเปนตน ไดถวายภตอนเลศใน การทาฟอน ถวายภตอนเลศในกาลทาลาน เลศในกาลทาเปนสงของขาย เลศในกาลนบ เลศในกาลนาเขาฉาง รวมความวา ทานไดถวายชอทานอน เลศ ๙ ครง ในกาลขาวกลาครงเดยวขาวแมนนไดสมบรณอยางเหลอเกน. ทานบาเพญบญตลอดชวตดวยอาการอยางน จตจากอตภาพนนแลว บงเกดในเทวโลก ทองเทยวไปในเทวโลกและมนษยโลก บงเกดใน ตระกลพราหมณมหาศาล ในพราหมณคาม ชอวาโทณวตถ ไมไกลกรง กบลพสด กอนแตพระผมพระภาคเจาของเราทงหลายทรงอบตนนแล. ทานไดมนามตามโคตรวา โกณฑญญะ, ทานเจรญวยแลว เรยน เวท ๓ ไดถงฝงในมนตสาหรบทายลกษณะ. สมยนน พระโพธสตวของ เราทงหลาย จตจากดสตบร บงเกดในพระตาหนกของพระเจาสทโธทน- มหาราช ในกรงกบลพสด ในวนขนานพระนามพระองค เมอพราหมณ ๑๐๘ คนถกเรยกใหเขาไปเฝา ทานเปนผใหมกวาเขาทงหมดในบรรดา พราหมณ ๘ คน ทใหนาเขาไปยงพนใหญเพอกาหนดลกษณะ เหนความ สาเรจพระลกษณะของพระมหาบรษ จงถงความตกลงวา ผนจกเปนพระ- พทธเจาโดยสวนเดยว จงไดเทยวมองเหนการออกมหาภเนษกรมณของ พระมหาสตว. ฝายพระมหาสตวแล เจรญดวยบรขารมาก ถงความเจรญโดยลาดบ ถงความแกกลาแหงพระญาณ ในปท ๒๙ กเสดจออกมหาภเนษกรมณ บรรพชาทฝงแมนาอโนมานท เสดจไปอรเวลาประเทศโดยลาดบ แลวเรม


ตงความเพยร ในกาลนน โกณฑญญมาณพ ทราบวาพระมหาสตวบวช แลว พรอมกบวปปมาณพเปนตน ผบตรของพราหมณผกาหนดพระ- ลกษณะ มตนเปนท ๕ บวชแลวเขาไปยงสานกพระโพธสตวโดยลาดบ อปฏฐากพระองคอย ๖ พรรษา เบอหนายเพราะการทพระองคบรโภค อาหารหยาบ จงไดหลกไปยงปาอสปตนมฤคทายวน. ครงนนแล พระ- โพธสตวไดกาลงกายเพราะบรโภคอาหารหยาบ ประทบนงบนอปราชต- บลลงก ณ ควงแหงโพธพฤกษ ในวนวสาขบรณม ทรงยายทสดแหง มาร ๓ ไดเปนผตรสรยงเอง ปลอยให ๗ สปดาหลวงไป ณ โพธมณฑ นนเอง ทรงทราบความแกกลาแหงญาณของภกษปญจวคคย จงเสดจ ไปยงปาอสปตนมฤคทายวน ในวนอาสาฬหบรณม แลวทรงแสดง ธมมจกกปปวตตนสตร แกภกษปญจวคคยเหลานน ในเวลาจบเทศนา พระโกณฑญญเถระ ดารงอยในโสดาปตตผลพรอมดวยพรหม ๑๘ โกฏ. ลาดบนน พระอญญาโกณฑญญเถระ กไดกระทาใหแจงพระอรหตผล ดวยอนตตลกขณสตร ในดถท ๕ แหงปกษ ดวยเหตน ทานจงกลาวไว ในอปทาน๑วา เราไดเหนพระสมพทธเจาพระนามวา ปทมตตระ เชษฐบรษของโลก เปนนายกอยางวเศษ บรรลพทธภม แลว เปนครงแรก เทวดาประมาณเทาไร มาประชมกน ทควงไมโพธทงหมด แวดลอมพระสมพทธเจา ประณม กรอญชลไหวอย เทวดาทงปวงมใจยนด เทยวประกาศ ไปในอากาศวา พระพทธเจาน ทรงบรรเทาความมดมน ๑. ข. เถร. ๓๒/ขอ ๙.


อนธการแลว ทรงบรรลแลว เสยงบนลอลนของเทวดา ผประกอบดวยความราเรงเหลานนไดเปนไปวา เราจก เผากเลสทงหลาย ในศาสนาของพระสมมาสมพทธเจา เราร (ไดฟง) เสยงอนเทวดาเปลงแลวดวยวาจา ราเรง แลวมจตยนด ไดถวายภกษากอน พระศาสดาผสงสด ในโลก ทรงทราบความดารของเรา แลวประทบนง ณ ทามกลางหมเทวดา ไดตรสพระคาถาเหลานวา เราออกบวชได ๗ วนแลว จงไดบรรลพระโพธญาณ ภตอนเปนปฐมของเราน เปนเครองยงชวตใหเปนไปของ ผประพฤตพรหมจรรย เทพบตรไดจากดสตมา ณ ทน ไดถวายภกษาแกเรา เราจกพยากรณเทพบตรนน ทาน ทงหลายจงฟงเรากลาว ผนนจกเสวยเทวราชสมบต อย ประมาณ ๓ หมนกป จกครอบครองไตรทพย ครอบงา เทวดาทงหมด เคลอนจากเทวโลกแลว จกถงความเปน มนษย จกเปนพระเจาจกรพรรด เสวยราชสมบตใน มนษยโลกนนพนครง ในแสนกป พระศาสดาพระนาม วาโคดมโดยพระโคตร ซงสมภพในวงศพระเจาโอกกาก- ราช จกเสดจอบตในโลก ผนนเคลอนจากไตรทศแลว จกถงความเปนมนษย จกออกบวชเปนบรรพชตอย ๖ ป แตนนในปท ๗ พระพทธเจาจกตรสจตรารยสจ ภกษม นามชอวาโกณฑญญะ จกทาใหแจงเปนปฐม เมอเรา


ออกบวช ไดบวชตามพระโพธสตว ความเพยรเราทาด แลว เราบวชเปนบรรพชตเพอตองการจะเผากเลส พระ- สพพญพทธเจาเสดจมา ตกลองอมฤตในโลกพรอม ทงเทวโลกในปาใหญกบดวยเราได บดน เราบรรล อมตบทอนสงบระงบ อนยอดเยยมนนแลว เรากาหนดร อาสวะทงปวงแลว ไมมอาสวะอย คณวเศษเหลานคอ ปฏสมภทา ๔ วโมกข ๘ และอภญญา ๖ เราทาใหแจง แลว พระพทธศาสนาเราไดทาเสรจแลว ฉะนแล. อารมณอนวจตรมอยในโลกเปนอนมาก ชะรอยจะยาย บคคลผคดถงอารมณวางาม อนประกอบดวยราคะใน ปฐพมณฑลน ฝนตกลงมาในฤดฝน พงระงบธลทถกลม พดไปไดฉนใด เมอใดพระอรยสาวกพจารณาเหนดวย ปญญา เมอนน ความดารของพระอรยสาวกนน ยอม ระงบไปฉนนน. ครนกาลตอมา พระศาสดาประทบนงบนบวรพทธอาสน ทเขาจดไว ในทามกลางภกษสงฆ ในเชตวนมหาวหาร เมอจะทรงแสดงภาวะทเธอได เปนครงแรก จงทรงตงทานไวในเอตทคคะวา ภกษทงหลาย บรรดาภกษ ผรตตญ อญญาโกณฑญญะเปนเลศ ทานประสงคจะหลกเลยงความเคารพ อยางยง ทพระอครสาวกทงสองกระทาในตน และการอยเกลอนกลนใน เสนาสนะใกลบาน และประสงคจะอยดวยความยนดยงในวเวก สาคญ การเนนชา อนเปนการกระทาปฏสนถารตอบรรพชตและคฤหสถ ผมา


ยงสานกตน จงทลลาพระศาสดาเขาไปยงปาหมวนต อนชางชอวา ฉท- ทนตะ อปฏฐากอย จงไดอยทฝงสระฉททนตะสน ๑๒ ป. วนหนง ทาวสกกเทวราชเสดจเขาไปหาพระเถระผอยในทนน ดวยอาการอยางนน ทรงบงคมแลวประทบยนอย จงตรสอยางน ขาแตทานผเจรญ ดละ ขอ พระผเปนเจาจงแสดงธรรมแกขาพเจา. พระเถระแสดงธรรม ดวยพทธ- ลลา อนมหองคอสจจะ ๔ อนลกษณะ ๓ กระทบแลว อนเกยวดวยภาวะ ทวางเปลา วจตรดวยนยตาง ๆ อนหยงลงในอมตธรรม. ทาวสกกเทวราช ทรงสดบดงนนแลว เมอจะทรงประกาศความ เลอมใสของตน จงตรสคาถาท ๑ วา ขาพเจานนไดฟงธรรมมรสอนประเสรฐ จงเกดความ เลอมใสอยางยง ธรรมอนคลายความกาหนด เพราะ ไมยดถอมน โดยประการทงปวง พระผมพระภาคเจา ไดแสดงไวแลว. บรรดาบทเหลานน บทวา เอส ภยโย ปสทาม สตวา ธมม มหารส ความวา แมถาเราฟงธรรมในสานกพระศาสดาหลายครง แลว เลอมใสยงในธรรมนน กบดน เรานนฟงธรรมททานแสดงแลวมรสมาก เพราะวจตรดวยนยตาง ๆ และเพราะมการเสพคนโดยมาก จงเลอมใส อยางยงกวานน . บทวา วราโค เทสโต ธมโม อนปาทาย สพพโส ความวา ชอวา ผปราศจากราคะ เพราะคลายจากสงกเลสทงปวง และสงขารทงปวง ไดแก ยงวราคธรรมใหเกด. เพราะเหตนนนนแล ชอวา แสดงธรรม


เพราะไมยดมนโดยประการทงปวง เพราะไมยดมน คอไมยดถอธรรม อะไร ๆ ในบรรดาธรรมมรปเปนตน แลวเปนไปดวยสามารถยงวมตต ใหสาเรจเปนตน. ทาวสกกเทวราช ครนทรงชมเชยเทศนาของพระเถระอยางนแลว ทรงอภวาทพระเถระ แลวเสดจไปสทประทบของพระองคตามเดม ภายหลงวนหนง พระเถระเหนวาระแหงจตของปถชนบางพวก ผถกมจฉาวตกครอบงา ระลกถงลาดบของจตนน อนเปนปฏปกษตอ มจฉาวตกนน และนกถงความทตนมจตพนจากมจฉาวตกนนโดยประการ ทงปวง จงแสดงความนนแลวกลาว ๒ คาถาวา อารมณวจตรมอยในโลกเปนอนมาก ชะรอยจะยาย บคคลผคดถงอารมณวางาม อนประกอบดวยราคะในปฐพ มณฑลน ฝนตกลงมาในฤดฝน พงระงบธลทถกลมพด ไปไดฉนใด เมอใดพระอรยสาวกพจารณาเหนดวย ปญญา เมอนนความดารของพระอรยสาวกนน ยอม ระงบไปฉนนน. บรรดาบทเหลานน บทวา พหน โลเก จตราน ความวา อารมณ อนวจตรดวยจตมอยในโลกเปนอนมาก ดวยสามารถแหงรปารมณเปนตน ดวยอานาจสเขยว สเหลอง เปนตนแมในอารมณนน และดวยสามารถ แหงหญงและชายเปนตน. ดวยบทวา อสม ปวมณฑเล น ทานกลาว หมายเอามนษยโลกอนปรากฏชด. บทวา มเถนต มเ สงกปป ความวา มจฉาสงกปปะ ความดารผด อนตบแตงดวยอโยนโสมนสการ


ชะรอยวาจะยาย คอตงอย เหมอนยายอารมณอนเกดแตจตนน คออารมณ อนประกอบดวยความเพยรของบรษ เหมอนไฟประกอบดวยไมสไฟ ฉะนน. เหมอนอะไร ? เหมอนอารมณวางาม อนประกอบดวยราคะ อธบายวา กามวตก. กกามวตกนนทานเรยกวางาม เพราะถอเอาอาการ วางาม. ศพทวา จ ในบทวา รชมหตจ วาเตน น เปนเพยงนบาต, มหาเมฆ (ฝนใหญ) ตกลง พงระงบ คอพงสงบระงบธลทลมพดไป คอใหตงขน ในเดอนสดทายแหงคมหนตฤดฉนใด ความดารยอมระงบ ฉนนน. บทวา ยทา ปาย ปสสต ความวา เมอใดพระอรยสาวก ยอมพจารณาเหนดวยปญญาตามความเปนจรง ซงอารมณเหลานนอน วจตรในโลก โดยการเกด โดยไมยนด โดยเปนโทษ และโดยเปนท สลดออก เมอนนมจฉาสงกปปะแมทงหมด ยอมระงบไป เหมอนเมฆฝน ระงบธลทลมพดไปฉะนน. เพราะเมอสมมาทฏฐเกดขนแลว มจฉา- สงกปปะทงหลายกไมไดทพง แตเมอแสดงโดยประการทตนเหนดวย ปญญา จงกลาวคาถา ๓ คาถาวา เมอใด พระอรยสาวกพจารณาเหนดวยปญญาวา สงขารทงปวงไมเทยง เมอนนพระอรยสาวกนน ยอม หนายในทกข นเปนทางแหงความหมดจด เมอใดพระ- อรยสาวกพจารถเาเหนดวยปญญาวา สงขารทงปวงเปน ทกข เมอนนพระอรยสาวกยอมหนายในทกข นเปนทาง แหงความหมดจด เมอใดพระอรยสาวกพจารณาเหน ดวยปญญาวา ธรรมทงปวงเปนอนตตา เมอนนพระ-


อรยสาวกนนยอมหนายในทกข นเปนทางแหงความ หมดจด. บรรดาบทเหลานน บทวา สพเพ สงขารา ไดแกขนธทง ๕ อน เปนไปในภม ๓ ทงหมดอนสงเคราะหดวยอารมณ ๖. บทวา อนจจา ความวา เมอใดพระอรยสาวกพจารณาเหนดวยปญญาวา สงขารทงหลาย ชอวาไมเทยง เพราะมเบองตนทามกลางและทสด เพราะมความไมเทยง เปนทสด เพราะเปนไปในกาลชวคราว เพราะแตกไปในทนน ๆ. บทวา อถ นพพนทต ทกเข ความวา เมอนนพระอรยสาวกนน ยอมเบอหนาย ในวฏทกข เมอเบอหนายยอมแทงตลอดสจจะ โดยวธกาหนดรทกข เปนตน. บทวา เอส มคโค วสทธยา ความวา วปสสนาวธทกลาวแลว นน ยอมเปนทางคอเปนอบายเครองบรรลญาณทสสนวสทธ และอจจนต- วสทธ ความหมดจดโดยสวนเดยว. บทวา ทกขา ความวา ชอวาเปนทกข เพราะเปนไปกบดวยภย เกดขนเฉพาะหนา เพราะถกความเกดขนและดบไปบบคนเสมอ เพราะ ทนไดยาก และเพราะขดตอสข. คาทเหลอมนยดงกลาวแลวนนแล. บทวา สพเพ ธมมา อนตตา ความวา ธรรมอนเปนไปในภม ๔ แมทงหมดเปนอนตตา แตในทนควรถอเอาเฉพาะธรรมอนเปนไปในภม ๓ จรงอย ธรรมเหลานนพงพจารณาเหนวาเปนสญญตะ วางเปลา เพราะ ไมมแกนสาร เพราะไมเปนไปในอานาจ และชอวาเปนอนตตา เพราะ ปฏเสธอตตา. คาทเหลอเชนกบคามในกอนนนแล. ครนแสดงวปสสนาวธอยางนแลว เมอจะแสดงกจทตนทาดวยวธ นน ทาคนใหเหมอนผอน จงกลาว ๒ คาถาวา


พระอญญาโกณฑญญเถระใด เปนผตรสรตามพระ- พทธเจา เปนผมความบากบนอยางแรงกลา ละความเกด และความตายไดแลว เปนผบรบรณดวยพรหมจรรย พระอญญาโกณฑญญเถระนน ไดตดบวงคอโอฆะ ถอน ตะปตรงจตอนมนคง และทาลายภเขาทไดยากแลว ขามไปถงฝงคอนพพาน เปนผเพงฌาน หลดพนจาก เครองผกแหงมาร. บรรดาบทเหลานน บทวา พทธานพทโธ ไดแก ผตรสรตาม พระพทธเจาทงหลาย. อธบายวา ตรสรสจจะ ๔ ทพระสมมาสมพทธเจา ตรสรแลว ตามกระแสเทศนาแหงพระพทธเจาเหลานน. ชอวาเถระ เพราะประกอบดวยสาระมศลสาระเปนตน อนเปนอเสกขะ มนคง. บทวา โกณฑโ ไดแก การระบถงโคตร. บทวา ตพพนกกโม ไดแกผมความเพยรอนมนคง คอมความบากบนมนคง. ชอวาผมชาต และมรณะอนละแลว เพราะเหตแหงชาตและมรณะอนละไดแลว. บทวา พรหมจรยสส เกวล ความวา มรรคพรหมจรรยไมมสวนเหลอ หรอ มรรคพรหมจรรยบรบรณโดยไมมสวนเหลอ, อกอยางหนง มรรคญาณ และผลญาณ ชอวา เกวล เพราะไมเจอดวยกเลส มรรคญาณและ ผลญาณนน มอยในมรรคพรหมจรรยน เพราะฉะนน จงชอวา เกวล กเพราะเหตทมรรคญาณและผลญาณทงสองอยางนน ยอมมอยในมรรค- พรหมจรรยน เพราะเหตนน มรรคพรหมจรรยนจงชอวา เกวล. และ เพราะมรรคญาณและผลญาณแมทงสองนน ยอมมดวยอานาจของมรรค-


พรหมจรรย หามโดยประการอนไม. เพราะฉะนน ทานจงกลาววา พรหมจรยสส เกวล ดงน. โอฆะ ๔ ททานกลาวไวอยางนวา โอฆะคอกาม โอฆะคอภพ โอฆะคอทฏฐ โอฆะคออวชชา และบวงททานกลาวไวอยางนวา บวงท เทยวไปในอากาศคอมานส, ตะปตรงจต ๕ อยางอนมนคง ททานกลาว ไวอยางนวา ยอมสงสยในพระศาสดา ยอมสงสยในพระธรรม ยอมสงสย ในพระสงฆ ยอมสงสยในสกขา เปนผวนวายในพระสงฆ ไมมใจเปน ของ ๆ ตน มจตถกอารมณกระทบแลว เปนดงเสาเขอน ความไมรในทกข เปนตนททาลายไดยาก เพราะชนผเจรญไมสามารถจะทาลายได เพราะ เหตนนนนแล จงถงการนบวา ปพพโต เพราะเปนเสมอนภเขา และ ประเภทแหงการไมมญาณ (ปญญา) ททานกลาวไวโดยนยมอาทวา ความ ไมรในทกข. ผใดใชดาบคออรยมรรคญาณตดตะปตรงจตและบวงในธรรม คอ สงกเลส ๔ อยางน ททานกลาวไววา เฉตวา ขลจ ปาสจ ทงหมด นดวยประการฉะน. บทวา เสล เภตวา น ทพภท ความวา ใชญาณอนเปรยบดวยเพชร ตดภเขาอนลวนแลวแตหน คอความไมร อนใคร ๆ ไมสามารถจะตดได ดวยญาณอยางใดอยางหนง แลวขามโอฆะทง ๔ ชอวาขามไดแลว คอ ถงฝงแลว เพราะตงอยในพระนพพาน อนเปนฝงโนนแหงโอฆะทง ๔ นน ชอวาผเพงฌาน ดวยฌานทงสอง คอฌานเขาไปเพงอารมณเปน ลกษณะ ๑ ฌานเขาไปเพงลกษณะเปนลกษณะ ๑. บทวา ปตโต โส มารพนธนา ความวา พระขณาสพนน คอเหนปานนน พนแลว พน


ขาดแลว ปราศจากแลว จากเครองผกคอกเลสมารแมทงหมด เพราะ เหตนน พระเถระกลาวหมายเอาตนนนเอง. ภายหลงวนหนง พระเถระเหนภกษรปหนง ผสทธวหารกของตน เปนคนเกยจคราน มความเพยรเลว มจตฟงซาน มจตดงไมอออนยกขน อยดวยการคลกคลดวยบคคลผไมเปนกลยาณมตร จงไปในทนนดวยฤทธ แลวโอวาทภกษนนวา อยากระทาอยางนเลยอาวโส จงละบคคลผไมเปน กลยาณมตร คบหาบคคลผเปนกลยาณมตรทงหลาย. ภกษนนไมเออเฟอ คาของพระเถระ. พระเถระถงธรรมสงเวช ดวยการไมเออเฟอของภกษ นน จงตเตยนการปฏบตผด ดวยถอยคาเปนบคลาธษฐาน เมอจะ สรรเสรญการปฏบตชอบ และการอยดวยความสงด จงไดกลาวคาถา เหลานวา ภกษมใจฟงซาน กลบกลอก คบหาแตมตรทเลว- ทราม ถกคลนซดใหจมอยในหวงนาคอสงสาร สวนภกษ ผมใจไมฟงซาน ไมกลบกลอก มปญญารกษาตวรอด สารวมอนทรย คบหากลยาณมตร เปนนกปราชญ พง ทาทสดแหงทกขได นรชนผซบผอม มตวสะพรงไปดวย เสนเอนดงเถาหญานาง เปนผรจกประมาณในขาวและนา มใจไมยอทอ ถกเหลอบยงทงหลายกดอยในปาใหญ ยอมมสตอดกลนไดอยในปานน เหมอนชางทอดทนตอ ศาตราวธในยทธสงครามฉะนน เราไมยนดความตาย ไมเพลดเพลนความเปนอย เรารอเวลาตาย เหมอน


ลกจางรอใหหมดเวลาทางานฉะนน เราไมยนดความตาย ไมเพลดเพลนความเปนอย แตเรามสตสมปชญญะรอ เวลาตาย พระศาสดาเราไดคนเคยแลว เราทาคาสงสอน ของพระพทธเจาเสรจแลว ปลงภาระอนหนกลงแลว ถอน ตณหาเครองนาไปสภพขนแลว ไดบรรลถงประโยชนท กลบตรทงหลาย ผออกบวชเปนบรรพชตตองการแลว เพราะฉะนน จะมประโยชนอะไร ดวยสทธวหารกผวา ยากแกเรา. บรรดาบทเหลานน บทวา อทธโต ความวา ประกอบดวยความ ฟงซาน คอมจตไมตงมน มจตฟงซาน. บทวา จปโล ความวา ประกอบดวยความโยกโคลง มการตบแตง บาตรและจวรเปนตน คอเปนผมจตโลเลเปนปกต. บทวา มตเต อาคมม ปาปเก ความวา อาศยบคคลไมเปน กลยาณมตรแลวไมกระทาสมณธรรม. บทวา สสทต มโหฆสม อมยา ปฏกชชโต ความวา บรษผตกไปในมหาสมทร อนคลนในมหาสมทร ทวมทบ เมอไมสามารถจะยกศรษะขนได กจมไปในมหาสมทรนนเอง ฉนใด บคคลผวนเวยนอยในโอฆะใหญ ในสงสารกฉนนน ถกคลนคอ โกธะและอปายาสครอบงา คอทวมทบ เมอไมสามารถเพอจะยกศรษะคอ ปญญาขนดวยอานาจวปสสนา จงจมลงไปในโอฆะใหญคอสงสารนน นนเอง. บทวา นปโก ไดแก ผละเอยดออน คอเปนผฉลาดในประโยชน คนและประโยชนผอน. บทวา สวตนทรโย ความวา ผมอนทรยอนปด


แลว ดวยการปดอนทรยมใจเปนท ๖. บทวา กลยาณมตโต ไดแก ผประกอบดวยกลยาณมตรทงหลาย. บทวา เมธาว ไดแก ผประกอบดวยปญญา มโอชะอนเกดแตธรรม บทวา ทกขสสนตกโร สยา ความวา บคคลเชนนน พงกระทาทสด แหงวฏทกขทงสน. บทวา กาลปพพงคสงกาโส เปนตน เปนบทระบถงความยนด ในวเวก. สวนบทวา นาภนนทาม เปนตน เปนบทแสดงภาวะแหงกจ ททาเสรจแลว. คาทงหมดมอรรถดงกลาวแลวในหนหลงนนแล กในทสด ทานกลาวหมายเอาสทธวหารกของตนดวยคาวา ก เม สทธวหารนา. เพราะฉะนน จะประโยชนอะไรแกเรา ดวยสทธวหารกผวายาก ผไม เออเฟอเชนนน อธบายวา เราชอบใจการอยโดดเดยวเทานน. กแลครนกลาวอยางนแลว ไดไปสสระฉนทนตะนนแล. ทานอย ในทนนสน ๑๒ ป เมอจวนปรนพพาน จงเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ใหพระผมพระภาคเจาทรงอนญาตแลว จงไปปรนพพานในทนนนนเอง จบอรรถกถาอญญาโกณฑญญเถรคาถาท ๑


๒. อทายเถรคาถา วาดวยคาถาของพระอทายเถระ [๓๘๔] เราเคยไดฟงมาจากพระอรหนตทงหลายวา มนษยทง หลายยอมนอบนอมบคคลใด ผเกดเปนมนษย เปนพระ- พทธเจาผตรสรเอง มตนอนไดฝกฝนแลว มจตตงมน ดาเนนไปในทางของพรหม ยนดในการสงบระงบจต ถง ฝงแหงธรรมทงปวง แมเทวดาทงหลายกพากนนอบนอม บคคลนน เทวดาและมนษยยอมนอบนอมพระสมมาสม- พทธเจาพระองคใด ผกาวลวงสงโยชนทงปวง ออกจาก ปา คอกเลสมาสนพพาน ออกจากกามมายนดในเนก- ขมมะ เหมอนทองคาอนพนแลวจากหนฉะนน พระ- สมมาสมพทธเจา พระองคนนแลเปนนาค รงเรองพน โลกนกบทงเทวโลก เหมอนขนเขาหมวนตรงเรองลวง ภเขาเหลานน เราจกแสดงชางตวประเสรฐ ซงเปนนาค นชอโดยแทจรง เปนเยยมกวาบรรดาผมชอวานาคทง หมด แกทานทงหลาย เพราะผใดไมทาบาป ผนนชอ วา นาค ความสงบเสงยมและการไมเบยดเบยน ๒ อยาง น เปนเทาหนาทงสองของนาค สตสมปชญญะเปนเทา หลง ชางตวประเสรฐควรบชา มศรทธาเปนงวง ม อเบกขาเปนงาอนขาว มสตเปนคอ มปญญาเครอง พจารณาคนควาธรรมเปนศรษะ มธรรม คอสมาวาสะเปน


ทอง มวเวกเปนหาง ชางตวประเสรฐ คอพระพทธเจา นน เปนผมปกตเพงฌาน ยนดในนพพาน มจตตงมน ดแลวในภายใน คอเมอเดนกมจตตงมน เมอยนกมจต ตงมน นอนกมจตตงมน เปนผสารวมในททงปวง อน นเปนคณสมบตของชางตวประเสรฐ คอพระพทธเจา ชาง ตวประเสรฐ คอพระพทธเจานน บรโภคของอนหาโทษ มได ไมบรโภคของทมโทษ ไดอาหารและเครองนงหม แลว กไมสงสมไว ตดเครองเกาะเกยวผกพนนอยใหญ ทงสน ไมมความหวงใยเลย เทยวไปในททกแหง เปรยบ เหมอนดอกบวขาบ มกลนหอมหวานชวนใหรนรมย เกด ในนา เจรญในนา ยอมไมตดอยดวยนา ฉนใด พระ- พทธเจาเสดจอบตแลวในโลก อยในโลก ไมตดอยดวย โลก เหมอนดอกปทมไมตดอยดวยนา ฉนนน ไฟกอง ใหญลกโชนเมอหมดเชอกดบไป กเมอเถายงมอย เขา กเรยกกนวาไฟดบแลว ฉนใด อปมาอนทาใหรเนอความ แจมแจงน วญชนทงหลายแสดงไวแลว กฉนนน พระมหานาคทงหลายจกรแจงนาคดวยนาค อนพระพทธ- เจาทรงแสดงแลว พระพทธนาคเปนผปราศจาก ราคะ โทสะ และโมหะ หมดอาสวะ เมอละสรระรางกายนแลว กจกไมมอาสวะปรนพพาน. จบอทายเถรคาถา


ในโสฬสกนบาตน พระเถระผมมหทธฤทธ ๒ รป คอ พระโกณฑญญเถระ กบ พระอทายเถระ ไดภาษต คาถาไวองคละ ๑๖ คาถา รวมเปน ๓๒ คาถา ฉะนแล. จบโสฬสกนบาต

อรรถกถาอทายเถรคาถาท ๒ คาถาของ ทานพระอทายเถระ มคาเรมตนวา มนสสภต สมพทธ ดงน. เรองนนมเหตเกดขนไดอยางไร ? พระเถระแมน ไดทาบญญาธการไวในพระพทธเจาในปางกอน สง สมบญกศลอนเปนอปนสยในภพนนๆ ทองเทยวไปในเทวโลกและมนษย- โลก ในพทธปบาทกาลน บงเกดในตระกลพราหมณ ในกรงกบลพสด ไดนามวา อทาย เจรญวยแลว เหนพระพทธานภาพในสมาคมพระญาตของ พระศาสดา ไดศรทธาบวชแลวบาเพญวปสสนากรรม ไมนานนกกบรรล พระอรหต, กพระอทายเถระทง ๓ เหลาน คอ กาฬทาย มาในกอนเปนบตร ของอามาตย, ลาลทายบตรของโกวรยพราหมณ, พระเถระนเปนบตรของ พราหมณ ชอวา มหาอทาย, วนหนง ทานอทายนนน เมอพระศาสดาทรง แสดงนาโคปมสตร กระทาชางเผอก ประดบดวยเครองอลงการทงปวง อนมหาชนพากนสรรเสรญ ใหเปนอตถปบตเหต ในเวลาจบเทศนานก ถงคณของพระศาสดา อนสมควรแกกาลงญาณของตน ผมใจอนปต ซงมพระพทธเจาเปนอารมณกระตนเตอน จงคดวา มหาชนนสรรเสรญ นาค ซงเปนสตวดรจฉาน ไมใชสรรเสรญมหานาคคอพระพทธเจา


เอาเถอะ เราจกกระทาคณแหงชางมหาคนธะ คอพระพทธเจาใหปรากฏ ดงนแลว เมอจะชมเชยพระศาสดา จงไดกลาวคาถาเหลานวา เราเคยไดฟงมาจากพระอรหนตทงหลายวา มนษย ทงหลายยอมนอบนอมบคคลใด ผเกดเปนมนษย เปน พระพทธเจาผตรสรเอง มตนอนไดฝกฝนแลว มจตตง มน ดาเนนไปในทางของพรหม ยนดในการสงบระงบ จต ถงฝงแหงธรรมทงปวง แมเทวดาทงหลายกพากน นอบนอมบคคลนน เทวดาและมนษยยอมนอบนอมพระ- สมมาสมพทธเจาพระองคใด ผกาวลวงสงโยชนทงปวง ออกจากปา คอกเลสมาสนพพาน ออกจากกามมายนด ในเนกขมมะ เหมอนทองคาอนพนแลวจากหนฉะนน พระสมมาสมพทธเจาพระองคนนแลเปนนาค รงเรองพน โลกนกบทงเทวโลก เหมอนภเขาหมวนต รงเรองลวง ภเขาเหลาอนฉะนน เราจกแสดงนาค ซงเปนนาคมชอ โดยแทจรง เปนเยยมกวาบรรดาผมชอวานาคทงหมด แก ทานทงหลาย เพราะผใดไมทาบาป ผนนชอวานาค ความ สงบเสงยมและการไมเบยดเบยน ๒ อยางน เปนเทาหนา ทงสองของนาค สตสมปชญญะ เปนเทาหลง นาคคอชาง ตวประเสรฐควรบชา มศรทธาเปนงวง มอเบกขาเปนงาอน ขาว มสตเปนคอ มปญญาเครองคนควาธรรมเปนศรษะ มธรรม คอสมาวาสะเปนทอง มวเวกเปนหาง ชางตว ประเสรฐคอพระพทธเจานน เปนผมปกตเพงฌาน ยนด


ในนพพาน มจตตงมนดแลวในภายใน คอเมอเดนกม จตตงมน เมอยนกมจตตงมน นอนกมจตตงมน แมเมอ นงกมจตตงมน เปนผสารวมในททงปวง อนนคอสมบต ของชางตวประเสรฐคอพระพทธเจา ชางตวประเสรฐคอ พระพทธเจานนบรโภคของอนหาโทษมได ไมบรโภคของ ทมโทษ ไดอาหารและเครองนงหมแลว กไมสงสมไว ตดเครองเกาะเกยวผกพนนอยใหญทงสน ไมมความหวง ใยเลย เทยวไปในททกหนทกแหง เปรยบเหมอนดอกบว ขาบ มกลนหอมหวลชวนใหรนรมย เกดในนา เจรญใน นา ยอมไมตดอยดวยนาฉนใด พระพทธเจาเสดจอบต แลวในโลก อยในโลก ไมตดอยดวยโลก เหมอนดอก ปทมไมตดอยดวยนา ฉนนน ไฟกองใหญลกโชน เมอ หมดเชอกดบไป กเมอเถายงมอยเขาเรยกกนวา ไฟดบ แลวฉนใด อปมาอนทาใหรเนอความแจมแจงน วญชน ทงหลายแสดงไวแลว กฉนนน พระมหานาคทงหลาย จกรแจงนาคดวยนาคอนพระพทธเจาทรงแสดงแลว พระ- พทธนาคผปราศจากราคะ โทสะ และโมหะ หมดอาสวะ เมอละสรระรางกายนแลว กจกไมมอาสวะปรนพพาน. บรรดาบทเหลานน บทวา มนสสภต ความวา เปนคอบงเกดใน มนษย หรอถงอตภาพมนษย. จรงอยพระศาสดา แมทรงพนจากคต ทงปวง ดวยทรงบรรลอาสวกขยญาณ เขากเรยกวามนษยเหมอนกน ดวย อานาจทพระองคทรงถอปฏสนธในภพสดทาย กพระองคเปนเทพยงกวา


เทพ เปนพรหมยงกวาพรหม ดวยอานาจคณ. บทวา สมพทธ ความวา เปนพระพทธเจาผตรสรเองทเดยว. บทวา อตตทนต ไดแก ผฝกตนดวยตนเอง. จรงอยพระผมพระภาค เจา ทรงฝกพระองคดวยการฝกอยางสงสด โดยจกษบาง ฯลฯ โดยใจบาง ดวยอรยมรรคทพระองคใหเกดขนดวยพระองคเอง. บทวา สมาหต ความ วา ตงมนแลวดวยสมาธ ๘ อยาง และดวยสมาธอนเกดจากมรรคและผล. บทวา อรยมาน พรหมปเถ ความวา ในคลองแหงพรหมวหาร- ธรรมทง ๔ หรอเปนไปในคลองแหงผลสมาบต อนประเสรฐคอสงสด ดวยอานาจการเขาสมาบต พระผมพระภาคเจายอมไมดาเนนในคลองอน ประเสรฐ ตามทกลาวแลวตลอดกาลทงสนกจรง แตถงอยางนน ทาน กกลาววา อรยมาน เพราะอาศยความเปนผนอมไปในอรยสมาบตนน. บทวา จตตสสปสเม รต ความวา ยนดยง ในการสงบสงขาร ทงปวงคอในพระนพพาน อนเปนเหตสงบแหงจต. บทวา ย มนสสา นมสสนต สพพธมมาน ปารค ความวา มนษยทงหลายมกษตรยและบณฑตเปนตน ยอมนอบนอมซงพระสมมา- สมพทธเจาใด ผมสมบตอนสงสดอยางยอดเยยม ผถงฝงทง ๖ คอถงฝงแหง อภญญาแหงธรรมมขนธและอายตนะเปนตนทงหมด ๑ ถงฝงแหงปรญญา ๑ ถงฝงแหงภาวนา ๑ ผถงฝงแหงการกระทาใหแจง ๑ ถงฝงแหงสมมา- ปฏบต ๑ ถงฝงแหงปหานะ ๑ เมอบชาดวยการปฏบตธรรมสมควรแก ธรรมยอมเปนผนอมไป โอนไป เงอมไป ในพระสมมาสมพทธเจานน ดวยกาย วาจา และใจ. บทวา เทวาป ต นมสสนต ความวา ไมใชพวกมนษยอยางเดยว


เทานน โดยทแท แมเทวดาทงหลาย ในโลกธาตหาประมาณมได กยอม นอบนอมพระสมมาสมพทธเจาพระองคนน. ดวยบทวา อต เม อรหโต สต น ทานแสดงวา คาอยางน คอคาทเราสดบมาแลวอยางน ในสานกของพระผมพระภาคเจาผอรหนต และของพระธรรมเสนาบดเปนตน ผกลาวคามอาทวา สตถา เทวมนส- สาน ดวยเหตมความเปนผไกล (จากกเลส) เปนตน. บทวา สพพสโยชนาตต ความวา ผกาวลวงสงโยชนทงหมด ๑๐ ดวยมรรค ๔ ตามสมควรพรอมดวยวาสนา. บทวา วนา นพพนมาคต ความวา ผเขาถงความเบอหนาย อน เวน จากปาคอกเลสนน. บทวา กาเมห เนกขมมรต ความวา ออกจากกามโดยประการทง ปวง แลวยนดในเนกขมมะ ตางดวยบรรพชา ฌานและวปสสนาเปนตน. บทวา มตต เสลาว กจน ความวา เหมอนทองคาอนพนแลว จากหน เพราะมสภาวะเปนทองแททกาจดสงมใชทองออกแลว. มวาจา ประกอบความวา แมเทวดาทงหลายกยอมนอบนอมพระสมมาสมพทธเจา พระองคนน. บทวา ส เว อจจรจ นาโค ความวา พระองคไมกระทาบาปโดย สวนเดยว ยอมไมไปสภพใหม เปนผมกาลงเหมอนชาง เพราะฉะนน พระสมมาสมพทธเจา จงไดพระนามวา นาค. บทวา อจจรจ ความวา พระองครงเรองพนโลกนพรอมทงเทว- โลก ดวยความรงเรองแหงพระกายและพระญาณของพระองค. เหมอน อะไร ? เหมอนขนเขาหมวนตรงเรองลวงภเขาเหลาอนฉะนน อธบายวา พระองคทรงรงเรองยง เหมอนขนเขาหมวนต รงเรองลวงภเขาเหลาอน


ดวยคณ มภาวะทตนมสาระมนคงหนกและใหญเปนตนฉะนน. บทวา สพเพส นาคนามาน ไดแก อหนาค นาคคอง, หตถนาค นาคคอชาง, ปรสนาค นาคคอคน อกอยางหนง ไดแก เสขนาค นาคคอพระเสขะ, อเสขนาค นาคคอพระอเสขะ, ปจเจกพทธนาค นาคคอพระปจเจกพทธ, พทธนาค นาคคอพระพทธเจา. บทวา สจจนาโม ไดแก ชอวานาความเปนจรง, กพระอทาย ยอมกลาวซงความทนาคเปนชอตามจรง ดวยตนเองทเดยว ดวยคาวา "เพราะผใดไมทาบาป ผนนชอวานาค" ดงนเปนตน. บดน เมอจะแสดงถงพระพทธนาคโดยอวยวะ และเพอจะแสดง โดยชอกอน จงกลาววา "เพราะผใดไมทาบาป ผนนชอวานาค." อธบายวา ชอวา นาค เพราะไมกระทาบาปโดยประการทงปวง. บทวา โสรจจ ไดแก ศล. บทวา อวหสา ไดเเก กรณา. ความทพระพทธนาคเปนดง เทาหนา สมควรแลวสาหรบนาคนน เพราะการทาวเคราะหวา โสรจจะ และอวหงสาทงสองนน เปนประธานแหงกองคณแมทงปวง เพราะฉะนน ทานพระอทายจงกลาววา "ความสงบเสงยมและความไมเบยดเบยน ๒ อยางน เปนเทาหนาทงสองของนาคคอชางตวประเสรฐ" เมอจะ กลาวโดยความเปนดงเทาหลง จงกลาววา "สตและสมปชญญะเปน เทาหลง." บาลวา ตยาปเร ดงนกม. จาแนกบทวา เต อปเร ดงน เหมอน กน . ศรทธาในการยดถอธรรมอนหาโทษมไดเปนดงงวงของชางนน เหต นนชางนนชอวามศรทธาเปนดงงวง. อเบกขาอนตางดวยญาณ (ปญญา) อนเปนเวทนาบรสทธด เปนงาขาวของชางนนมอย เหตนนชางนน ชอวา


มอเบกขาเปนงาขาว. มปญญาเปนศรษะ มสตเปนทตงมนของปญญานน เหตนนทานจงกลาววา มสตเปนคอ มปญญาเปนศรษะ. บทวา วมสา ธมมจนตนา ความวา การลบคลา และการสด กลน สงทควรกนและไมควรกนดวยงวง ชอวาปญญาเครองพจารณา ของหตถนาคฉนใด ความคดซงธรรมมกศลเปนตน ชอวาปญญาเครอง พจารณาของพระพทธเจาผประเสรฐฉนนน. ชอวา สมาวาสะ เพราะ เปนทอยรวมกนเสมอ ไดแกการอยรวมกน คอทองอนเปนทรองรบ ไดแก ธรรมกลาวคอสมถะและวปสสนา เพราะเปนทรองรบอภญญา และสมถะ, ธรรมเปนทอยเสมอคอทองของนาคมอย เหตนน นาคจงเปนผชอวา กจฉสมาวาสะ มธรรมเปนทอยคอทอง. บทวา วเวโก ไดแก อปธวเวก. บทวา ตสส ไดแก พระพทธนาค. ชอวาเปนหาง เพราะหางเปน อวยวะทสด. บทวา ฌาย ไดแก ผมปกตเพงฌาน เพราะเขาไปเพงอารมณ บทวา อสสาสรโต ความวา ยนดแลวในพระนพพานอนเปน ทโลงใจอยางยง. บทวา อชฌตต สสมาหโต ความวา มจตตงมนดวยดในผล- สมาบต อนเปนอารมณภายใน เพราะแสดงวา การตงมนนนนเปนไป ไดทกกาลดวยด ทานจงกลาววา ชางตวประเสรฐเมอเดนกจตตงมน. จรงอย พระผมพระภาคเจาทรงมพระทยตงมนดวยดเปนนจ เพราะ ไมมความฟงซาน เหตละอทธจจะเสยได. เพราะฉะนน พระองคสาเรจ อรยาบถใด ๆ มพระหทยตงมนสาเรจอรยาบถนน ๆ แล.


บทวา สพพตถ ไดแก ในอารมณทงปวง และปดกนความเปน ไปโดยประการทงปวงในทวารทงปวง. ดวยเหตนนทานจงกลาวคามอาท วา กายกรรมทงปวงเปนตวนาแหงญาณ (ปญญา) คอเปนไปตามญาณ. บทวา เอสา นาคสส สมปทา ความวา นเปนคณสมบต คอ เปนความบรบรณดวยคณแหงชางตระกลคนธะคอพระพทธเจา ตามท กลาวแลวและกาลงจะกลาวอย โดยนยมอาทวา สมพทธ. บทวา ภชต อนวชชาน มวาจาประกอบวา บรโภคสงทไมถก ตเตยน เพราะเพยบพรอมอยางยงแหงสมมาอาชวะ และไมบรโภคสงทม โทษ คอสงทถกตเตยน เพราะละมจฉาชพพรอมดวยวาสนาโดยประการ ทงปวง. และเมอจะบรโภคสงทไมมโทษ ยอมบรโภคสงทสะสมพรอม คอสงทควรเวน. บทวา สโยชน ไดแก สงโยชนทง ๑๐ อนสามารถจะใหสตวจม ลงในวฏฏะ เพราะประกอบสตวไวกบดวยวฏทกข. บทวา อณ ถล แปลวา เลกและใหญ. บทวา สพพ เฉตวาน พนธน ความวา ตดเครองผกคอกเลส ไดเดดขาดดวยมรรคญาณ. บทวา เยน ไดแก โดยทสาภาคใด ๆ มโยชนาวา เหมอนดอกบว ขาบทเกดในนา ยอมงอกงาม ไมคดอยในนา เพราะมสภาวะไมเขาไป ตดดวยนาฉนใด พระพทธเจากฉนนนเหมอนกน เกดในโลกแลวยอมอย ในโลก ยอมไมตดดวยโลก เพราะไมมเครองฉาบทาคอตณหา ทฏฐ และ มานะ. บทวา คน แปลวา ไฟ. บทวา อนาหาโร แปลวา ไมมเชอ.


บทวา อตถสสาย วาปน ความวา การทาใหผอนร คอการ ประกาศอรรถแหงอปไมย กลาวคอคณของพระศาสดา นชอวาเปนอปมา แหงนาคคอชางตวประเสรฐ บทวา ว ห ไดแก ผกาหนดรสจธรรมทพระศาสดาทรงตรสร แลว ดวยคานทานกลาวหมายถงตน. บทวา ว สสนต เปนตน เปนคากลาวถงเหต, อธบายวา เพราะเหตทพระมหานาคคอพระขณาสพ ตงอยในวสยของตน จกรแจง ซงชางคอชางผมกลนหอมคอพระตถาคต อนนาคคอเราแสดงแลว ฉะนน เพอจะประกาศแกผปถชนเหลาอน เราจงกลาวอปมาน. บทวา สรร วชห นาโค ปรนพพสสตยนาสโว ความวา ชาง คอพระสมมาสมพทธเจา ชอวาผไมมอาสวะ ดวยสอปาทเสสปรนพพาน ณ ควงโพธพฤกษ บดนเมอทรงละรางกาย คออตภาพ จกปรนพพาน ดวยขนธปรนพพาน. พระเถระครนประดบดวยอปมา ๑๔ อยางนแลว จงพรรณนา พระคณของพระศาสดา ดวยคาถา ๑๖ คาถา ม ๖๔ บาท แลวใหเทศนา จบลง ดวยอนปาทเสสนพพานธาต. จบอรรถกถาอทายเถรคาถาท ๒ จบปรมตถทปน อรรถกถาเถรคาถา โสฬสกนบาต

Documents

พระสุตตันตป ฎก · พระสุตตั ฎกนตป ขุททกนิ เถรคาถากาย เล ม ๒ ภาค ๓ ตอน ๓