ดษฎนพนธนเปนสวนหนงของการศกษา ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรดษฎบณฑต

สาขาวชาปรชญา

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พทธศกราช ๒๕๖๑

การวเคราะหแนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง

AN ANALYSIS OF THE CONCEPT OF WORLDS IN THE TRIPHUM PHRA RUANG LITERATURE

พระครวจตรธรรมาทร (เรยน ตสสวโส)

ดษฎนพนธนเปนสวนหนงของการศกษา ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรดษฎบณฑต

สาขาวชาปรชญา

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พทธศกราช ๒๕๖๑

(ลขสทธเปนของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย)

การวเคราะหแนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง

พระครวจตรธรรมาทร (เรยน ตสสวโส)

A Dissertation Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree of

Doctor of Philosophy (Philosophy)

Graduate School

Mahachulalongkornrajavidyalaya University C.E. 2018

(Copyright by Mahachulalongkornrajavidyalaya University)

An Analysis of the Concept of Worlds in the Triphum Phra Ruang Literature

Phrakru Vijitdhammathon (Rian Tissawangso)

ก

ชอดษฎนพนธ : การวเคราะหแนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง ผวจย : พระครวจตรธรรมาทร (เรยน ตสสวโส) ปรญญา : พทธศาสตรดษฎบณฑต (ปรชญา) คณะกรรมการควบคมดษฎนพนธ : ผศ. ดร.สวน ทองปน, พธ.บ. (ปรชญา), M.A. (Philosophy),

Ph.D. (Philosophy) : ผศ. ดร.จรส ลกา, ป.ธ. ๗, พธ.บ. (ศาสนา),

M.A. (Philosophy), Ph.D. (Philosophy) วนสาเรจการศกษา : ๙ มกราคม ๒๕๖๒

บทคดยอ

การวจยมคอ ๑) เพอศกษาแนวคดภพภมในพระไตรปฎก ๒) เพอศกษาแนวคดภพภมในไตรภมพระรวง และ ๓) เพอวเคราะหแนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง เปนการวจยเชงเอกสาร โดยการเกบขอมลจากเอกสารปฐมภมและทตยภม วเคราะหขอมลดวยวธพรรณนาตามหลกอปนยวธ

ผลการวจยพบวา

๑. แนวคดภพภมในพระไตรปฎก พบวา ภพภมในพระไตรปฎกเปนดนแดนอนเปนทเกดของสตวมอย ๓ ดนแดน เรยกวา ไตรภม ไดแก ๑) กามภม คอ ดนแดนอนเปนทเกดของสตวทยงวนเวยนอยในกามประกอบดวย อบายภม มนษยภม และสวรรคภม ๒) รปภม คอ ดนแดนทเปนดนแดนทอย เหนอสวรรคชนปรมนมตวสวตดขนไปเรยกวา พรหมโลก ไดแก รปพรหม และ ๓) อรปภม คอ ดนแดนอนเปนทเกดของสตวทไมมรป ไมมตวตน มแตเพยงจต ไดแก อรปพรหม

๒. แนวคดภพภมในไตรภมพระรวง พบวา ไตรภมพระรวงเปนวรรณคดทสาคญเลมหนงของพทธศาสนาทมอทธพลตอคนไทย พระราชนพนธขนในสมยสโขทย โดยพระมหาธรรมราชาท ๑ (พญาลไท) มสารตถะทพรรณนาถงคตความเชอเกยวกบ นรก สวรรค การเวยนวายตายเกด และสณฐานของโลก ทแบงเปน 3 สวน ไดแก กามภม รปภม และอรปภม

๓. แนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง พบวา มการกลาวถงภพภมเหมอนกน แตมการพรรณนาเกยวภพภมทแตกตางกนดงน พระไตรปฎก มจดมงหมายในการแสดงภพภมในลกษณะของการเวยนวายตายเกดททาใหเกดทกข และแสดงวธพนทกขดวยการบรรลนพพาน สวนไตรภมพระรวงมจดมงหมายในการแสดงภพภมเพอใชเปนเครองมอในการปกครองบานเมอง และการควบคมคนในสงคม โดยสอนใหคนทาความด และเวนการทาความชว

ข

Dissertation Title : An Analysis of the Concept of Worlds in the Triphum Phra Ruang Literature

Researcher : Phrakru Vijitdhammathon (Rian Tissawangso) Degree : Doctor of Philosophy (Philosophy) Dissertation Supervisory Committee : Asst. Prof. Dr. Suwin Thongpan, B.A. (Philosophy),

M.A. (Philosophy), Ph.D. (Philosophy) : Asst. Prof. Dr. Jaras Leeka, Pali VII, B.A. (Religion),

M.A. (Philosophy), Ph.D. (Philosophy) Date of Graduation : January 9, 2019

Abstract

The aims of this research paper were: 1 ) to study the concept of worlds (bhava) in the Tipiṭaka; 2 ) to study the concept of worlds in the Triphum Phra Ruang literature; 3) to analyze the concept of worlds in the Triphum Phra Ruang literature as appeared in the Tipiṭaka. The gathered data were interpreted by the descriptive analysis based on the analytic induction method.

The research results were as follows:

1 ) The concept of worlds in the Tipiṭaka relates to the explanation of the three realms in which the beings take birth called ‘ti-bhumi or three worlds’: 1) Kāma-bhumi (sensual realm), the worlds of the beings in the sensual cycle, such as hells, human world and heavens; 2 ) Rūpa-bhumi (form realm) called ‘brahmaloka), the worlds existing beyond the Paraminmitvasavattī heaven; 3 ) Arūpa-bhumi (formless realm), the worlds of formless beings.

2) The Triphum Phra Ruang is the Buddhist literature influencing Thai people. It was written in Sukhothai period by the first Mahadhammaraja (Phrayalithai) with the essence describing the belief in hells, heavens and the cycle of birth and death and shapes of the worlds categorized in three parts: Kāmabhumi, Rūpabhumi and Arūpabhumi.

ค

3) The concept of worlds in the Triphum Phra Ruang literature as appeared in the Tipiṭaka relates to the description of the worlds with some differences. The focus in the Tipiṭaka is based on the explanation of the cycle of birth and death causing the suffering, and doctrine of cessation of suffering or nibbāna. The aim of the instruction of the worlds in the Triphum Phra Ruang is to support the governance by teaching Thai people to have good behaviors to create peace in the society.

ง

กตตกรรมประกาศ

ดษฎนพนธเลมนสาเรจลลวงตามวตถประสงค โดยไดรบความเมตตานเคราะห จากกลยาณมตรหลายฝายทมพระคณ ทใหความชวยเหลอ ผวจยขอขอบพระคณไว ณ โอกาสนดวย

ขอขอบพระคณ ผศ.ดร.สวน ทองปน, ผศ.ดร.จรส ลกาอาจารยทปรกษาทใหความร แนวคด คาแนะนา และขอสงเกตอนเปนประโยชนอยางยงตอการทาดษฎนพนธ ตลอดถงการตรวจสอบความถกตองของเนอหาทางวชาการดวยด เสมอมา และขอขอบพระคณ ผมสวนเตมเตมเนอหาสาระของดษฎนพนธนใหสมบรณยงขน และขอขอบพระคณคณะกรรมการสอบปองกนดษฎนพนธ และขอขอบพระคณผเชยวชาญในการตรวจเครองมอเพอการวจย ตลอดถงขอขอบพระคณผเขารวมในกจกรรม และไดตอบแบบสมภาษณทเปนประโยชนตอการวจยครงน

ขอขอบพระคณประธานและคณะกรรมการสอบดษฎนพนธ ทเมตตาแนะนาแนวทางและชแนะ ในสวนทบกพรอง ใหผวจยไดนาไปปรบปรงใหถกตอง ทงเนอหา ระเบยบวธวจย ทาใหผวจยเขาใจประเดนมากยงขน

ขอขอบคณมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยทเปดโอกาสใหผวจยไดเขามาศกษาหาความร ตลอดถง คณาจารย เจาหนาททเกยวของรวมถงกลยาณมตรทกทาน

บญกศลทเกดจากดษฎนพนธเลมน ผวจยขอถวายเปนพทธบชา และขอมอบใหบดา มารดา คร อาจารย กลยาณมตร ทงหลายทมสวนและเปนกาลงใจใหผวจยทาดษฎนพนธใหสาเรจลงได ขอใหจงประสบแตความสข ความเจรญ ดวยอาย วรรณะ สขะ พละ ทกทาน เทอญ

พระครวจตรธรรมาทร (เรยน ตสสวโส)

๙ มกราคม ๒๕๖๒

จ

สารบญ

เรอง หนา

บทคดยอภาษาไทย ก

บทคดยอภาษาองกฤษ ข

กตตกรรมประกาศ ง

สารบญ จ

คาอธบายสญลกษณและคายอ ซ

บทท ๑ บทนา ๑

๑.๑ ความเปนมาและความสาคญของปญหา ๑

๑.๒ วตถประสงคของการวจย ๓

๑.๓ คาถามการวจย ๓

๑.๔ ขอบเขตการวจย ๓

๑.๕ นยามศพทเฉพาะในการวจย ๔

๑.๖ ทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของ ๕

๑.๖.๑ เอกสารทเกยวของ ๕

๑.๖.๒ งานวจยทเกยวของ ๑๕

๑.๗ วธดาเนนการวจย ๒๑

๑.๘ ประโยชนทไดรบ ๒๒

๑.๙ กรอบแนวคดในการวจย(Conceptual Framework) ๒๒

บทท ๒ แนวคดภพภมในพระไตรปฎก ๒๓

๒.๑ ความหมายของภพภม ๒๓

๒.๒ แนวคดเรองไตรภพภมในไตรปฎก ๒๗

๒.๒.๑ กามภพ ๒๗

๒.๒.๒ รปภพ ๔๐

๒.๒.๓ อรปภพ ๔๐

๒.๓ ความสมพนธของภพภมกบแนวคดอนๆ ๔๔

๒.๓.๑ แนวคดเรองสงสารวฏ ๔๕

๒.๓.๒ คาสอนเรองภพภมกบแนวคดทางทางจกรวาลวทยา ๔๙

ฉ

๒.๓.๓ การตความเรองภพตามแนวคดเชงจกรวาลวทยา ๕๗

๒.๓.๔ ปญหาเกยวกบแนวคดเรองภพภมเชงจกรวาลวทยา ๖๔

๒.๔ สรป ๗๔

บทท ๓ แนวคดภพภมในไตรภมพระรวง ๗๖

๓.๑ ความเปนมา และความสาคญของไตรภมพระรวง ๗๖

๓.๑.๑ พระราชประวตองคนพนธ ๘๐

๓.๑.๒ วนเดอนป ทนพนธ ๘๒

๓.๑.๓ คมภรทางพระพทธศาสนาทมอทธพลตอการนพนธไตรภมพระรวง ๘๔

๓.๒ แนวคดเรองภพภมในไตรภมพระรวง ๙๗

๓.๒.๑ กามภม ๙๘

๓.๒.๒ รปภม เปนดนแดนของพรหมทมรป ม ๑๖ ชน (โสฬสพรหม ) ๑๐๐

๓.๒.๓. อรปภม เปนดนแดนของพรหมทไมมรป มแตจตหรอวญญาณ ๑๐๑

๓.๓ แนวคดเรองภพภมตามโครงสรางเชงจกรวาลวทยาในไตรภมพระรวง ๑๐๔

๓.๓.๑ แนวคดเรองจกรวาลวทยาในไตรภมพระรวงภายใน ๑๐๖

๓.๓.๒ แนวคดเกยวกบจกรวาลวทยาในไตรภมภายนอก ๑๐๖

๓.๔ คณคาของไตรภมพระรวง ๑๐๙

๓.๕ สรป ๑๑๓

บทท ๔ การวเคราะหแนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง ๑๑๕

๔.๑ แนวคดภพภมในพระไตรปฎก ๑๑๕

๔.๒ แนวคดภพภมในไตรภมพระรวง ๑๒๑

๔.๓ แนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง ๑๒๖

๔.๓.๑ ความหมายของภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง ๑๒๖

๔.๓.๒ ประเภทของภพภมภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง ๑๒๗

๔.๓.๓ ลกษณะของภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง ๑๒๙

๔.๓.๔ แนวคดทางจรยศาสตรของภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภม พระรวง ๑๓๑

๔.๔ สรป ๑๓๔

๔.๕ องคความรทไดจากการวจย ๑๓๖

บทท ๕ สรป อภปรายผล และขอเสนอแนะ ๑๓๘

๕.๑ สรปผลการวจย ๑๓๘

ช

๕.๒ อภปรายผลการวจย ๑๔๑

๕.๓ ขอเสนอแนะ ๑๔๔

๕.๓.๑ ขอเสนอแนะทวไป ๑๔๔

๕.๓.๒ ขอเสนอแนะในการทาวจยครงตอไป ๑๔๔

บรรณานกรม ๑๔๕

ประวตผวจย ๑๕๒

ซ

คาอธบายสญลกษณและคายอ

อกษรยอแทนชอคมภรตามทปรากฏในสารนพนธฉบบน ผวจยอางองจากพระไตรปฎกภาษาไทยฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฏก อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาอฏฐกถา และพระไตรปฎกและอรรถกถาแปลฉบบมหามกฏราชวทยาลย

ก. รปแบบการอางองพระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฏก พระไตรปฎกภาษาไทยฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย และอรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาอฏฐกถา จะขนตนดวยอกษรยอชอคมภรแลวตามดวยเลม/ขอ/หนา ตวอยางเชน อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๔๐/๒๐๓.หมายถง องคตตรนกาย ตกนบาต พระไตรปฎกเลมท ๒๐ ขอท ๔๐ หนาท ๒๐๓ ดงน

ก. คายอชอคมภรพระไตรปฎก

พระวนยปฎก

คายอ ชอคมภร ภาษา ว.มหา. (ไทย) = วนยปฎก มหาวภงค (ภาษาไทย)

พระสตตนตปฎก

คายอ ชอคมภร ภาษา ท.ส. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย สลขนธวรรค (ภาษาไทย) ท.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค (ภาษาไทย) ท.ปา. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย ปาฏกวรรค (ภาษาไทย) ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มลปณณาสก (ภาษาไทย) ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก (ภาษาไทย) ม.อ. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก (ภาษาไทย) ส.ส. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค (ภาษาไทย) ส.น. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย นทานวรรค (ภาษาไทย) อง.ทก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ทกนบาต (ภาษาไทย) อง.ตก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ตกนบาต (ภาษาไทย) อง.จตกก.(ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย จตกกนบาต (ภาษาไทย) ข.ชา.เอกก. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย เอกกนบาตชาดก (ภาษาไทย) ข.อป. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย อปทาน (ภาษาไทย)

ฌ

พระอภธรรมปฎก

คายอ ชอคมภร ภาษา อภ.ว. (ไทย) = อภธรรมปฎก วภงค (ภาษาไทย)

ปกรณวเสส

คายอ ชอคมภร ภาษา วสทธ. (บาล) = วสทธมคคปกรณ (ภาษาบาล)

ข. รปแบบการอางองพระไตรปฎกและอรรถกถาแปลฉบบมหามกฏราชวทยาลยจะขนตนดวยอกษรยอคมภรแลวตามดวยเลม/หนา ตวอยางเชน ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๑/๑๒ หมายถง ขททกนกายธรรมบทอรรถกถา พระไตรปฎกและอรรถกถาแปลเลมท ๔๑ หนาท ๑๒ ดงน

ข. คายอชอคมภรอรรถกถา

อรรถกถาพระสตตนตปฎก

คายอ ชอคมภร ภาษา ท.ส.อ. (ไทย) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน สลขนธวรรคอรรถกถา (ภาษาไทย) ท.ม.อ. (บาล) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน มหาวคคอฏ กถาปาล (ภาษาบาล) ท.ม.อ. (ไทย) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน มหาวรรคอรรถกถา (ภาษาไทย) ม.ม.อ. (ไทย) = มชฌมนกาย ปปญจสทน มชฌมปณณาสกอรรถกถา (ภาษาไทย) ส.ข.อ. (ไทย) = สงยตตนกาย สารตถปกาสน ขนธวารวรรคอรรถกถา (ภาษาไทย) ส.สฬา.อ. (บาล) = สยตตนกาย สารตถปปกาสน สฬายตนวคคอฏ กถาปาล (ภาษาบาล) อง.ทก.อ. (ไทย) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ ทกนบาตอรรถ (ภาษาไทย) อง.ตก.อ. (ไทย) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ ตกนบาตอรรถกถา (ภาษาไทย) อง.จตกก.อ. (บาล) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ จตกกนปาตอฏ กถาปาล (ภาษาบาล) ข.ธ.อ. (ไทย) = ขททกนกาย ธรรมบทอรรถกถา (ภาษาไทย) ข.อ.อ. (ไทย) = ขททกนกาย ปรมตถทปน อทานอรรถกถา (ภาษาไทย) ข.ม.อ. (ไทย) = ขททกนกาย สทธมมปชโชตกา มหานเทสอรรถกถา (ภาษาไทย) ข.จ.อ. (ไทย) = ขททกนกาย สทธมมปชโชตกา จฬนเทสอรรถกถา (ภาษาไทย) ข.ชา.เอกก.อ. (ไทย) = ขททกนกาย เอกกนบาตชาดกอรรถกถา (ภาษาไทย)

ญ

อรรถกถาพระอภธรรมปฎก

คายอ ชอคมภร ภาษา อภ.ว.อ. (ไทย) = อภธรรมปฎก วภงค สมโมหวโนทนอรรถกถา (ภาษาไทย)

บทท ๑

บทนา

๑.๑ ความเปนมาและความสาคญของปญหา

แนวคดเรองนรกและสวรรคในพทธปรชญาเถรวาทมทงการกลาวถงในฐานะเปนทคตภม สคตภม และเปนการพรรณนาถงสภาพของนรกและสวรรคโดยตรง ซงทงสองฐานะนนไดชวยปลกศรทธาตอการประพฤตปฏบตคอการกระทาของชาวพทธไดมากทสด หากกลาวเฉพาะทกลาวถงในฐานะเปนทคตภมและสคตภม เชน หมสตวทประกอบกายทจรต วจทจรต และมโนทจรต กลาวรายพระอรยะ มความเหนผด และชกชวนผอนใหทากรรมตามความเหนผด พวกเขาหลงจากตายแลวจะไปบงเกดในอบาย ทคต วนบาต นรก แตหมสตวทประกอบกายสจรต วจสจรต และมโนสจรต ไมกลาวรายพระอรยะ มความเหนชอบ และชกชวนผอนใหทากรรมตามความเหนชอบ พวกเขาหลงจากตายแลวจะไปบงเกดในสคตโลกสวรรค๑

ในสวนทเปนการพรรณนาถงสภาพของนรกจนสามารถมองเหนภาพของนรกไดชดเจนจนกอใหเกดความกลว เชน “นายนรยบาลจบเขาเอาเทาขน เอาศรษะลง ทมลงในโลหกมภ (หมอทองแดง) อนรอนแดงลกเปนแสงไฟ คนพาลนนถกตมเดอดจนตวพองในโลหกมภนน เขาเมอถกตมเดอดจนตวพองในโลหกมภนน บางครงลอยขน บางครงจมลง บางครงลอยขวาง เขาเสวยทกขเวทนากลาอยางหนก เผดรอน อยในโลหกมภอนรอนแดงนน แตยงไมตายตราบเทาทบาปกรรมยงไมสนไป๒

สวนการพรรณนาถงสภาพของสวรรคจนกอใหเกดการตงความปรารถนาใหไปเกดบนสวรรค เชน ในสวรรคชนดาวดงสนน มวมานสง ๖๐ โยชน กวาง ๓๐ โยชน ซงบญกรรมสรางขนอยางสวยงามเพอขาพเจบลลงกทองคา บลลงกแกวมณ บลลงกแกวทบทม และบลลงกแกวผลก เกดขน

๑ ท.ส. (ไทย) ๙/๒๔๗/๘๓. ๒ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๒๕๐/๒๙๕.

๒

ตามปรารถนาตามประสงค ทนอนมราคามาก ยดดวยนน มลวดลายตาง ๆ มขนตงขนดานเดยวและหมอนพรอม๓

ในสมยสโขทย พระยาลไททรงศกษาพระพทธศาสนาจนมความแตกฉานในพระไตรปฎก พระองคไดทรงนพนธเตภมกถาหรอ ไตรภมพระรวงขน มเนอหาทเกยวกบแนวคดททรงอธบายภพภมตาง ๆ โดยมพระประสงคเพอการปกครองไพรฟาประชาราษฎรมจรยธรรม ใหเกรงกลวตอการทาความชวและใหมความขวนขวายในการทาคณงามความด เพราะคนทาความชวจะไดไปเกดในอบายภม เชน ถกลงโทษในนรก สวนคนทาความดจะไดไปเกดในสคตภม เชน ไดเสวยทพยสมบตในสวรรคชนไตรทศ เปนตน ซงทาใหมผลดตอการปกครอง ไมตองบงคบใชกฎหมายมาก ถอไดวาไตรภมพระรวง เปนวรรณคดเกาแกเลมหนงของชาตไทย เปนวรรณคดทมการกลาวถงแนวคดเรองจกรวาลวทยา อนเปนแนวคดเชงอภปรชญา ทแสดงหาคาตอบเพอความจรงเกยวกบสภาพความเปนจรงของโลก ไดพดถงการเกดขนของภเขา แมนา พระจนทร พระอาทตยดาวนพเคราะห และดวงดาวอนๆ ชมพทวป ปาหมพานต และการพนาศของโลกดวยไฟ นา และลม”๔ “เพอใหตอบแกความสงสยโลกทศนจากตะวนตก ภมปญญาหรอปรชญาตะวนตกเนนความรเพอความร แตภมปญญาไทย ซงสอดคลองกบลกษณะทางพทธธรรมเนนความรเพอชวต”๕ ไตรภมพระรวง ใน ๘ กณฑแรกไดพดถงไตรภมจนจบสน เพอแสดงใหเหนถงสงทมชวตในภมทง ๓ และยงไดนาเสนอแมกระทงสงทเปนวตถแวดลอมทางธรรมชาต ซงไดแสดงใหเหนวาจะเปนสงมชวตในภมทง ๓ กด สงแวดลอมกดลวนเปนสงเปนอนจจงไมเทยงแทเชนเดยวกน๖

มใชเพยงแคใหคาตอบแกเพยงแคความสงสยเทานน หากแตไตรภมพระรวงเปนวรรณคดทสะทอนใหเหนถงแนวความคดความเขาใจของคนในสมยกอนซงวทยาศาสตรสมยใหมยงไมเปนทแพรหลาย ในเรองเกยวกบการปรากฏขนของโลกวาตงขนไดอยางไร มการกาเนดขนของสตวตางๆ ไดอยางไร สตวนรก มนษย เทวดา พรหม และสรรพสงในจกรวาลเกดขนไดอยางไร ถอไดวาเปนองค

๓ ข.อป. (ไทย) ๓๓/๑๐-๑๔/๑๘๕. ๔ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ปรมตถโชตกะมหาอภธมมตถสงคหฏกา วถมตตสงคหะ ภมจตก

กะและปฏสนธจตกกะ ปรจเฉทท ๙ เลม ๑ สมถกรรมฐานทปน, พมพครงท ๖, (กรงเทพมหานคร: สนองการพมพ, ๒๕๔๖), หนา ๑๗๓.

๕ ชศกด ทพยเกษร, พทธศาสนากบภมปญญาไทย, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๘), หนา ๑๙-๒๐.

๖ พระราชวรมน (ป.อ. ปยตโต), ไตรภมพระรวงอทธพลตอสงคมไทย, (กรงเทพมหานคร: แสงรงการพมพ, ๒๕๒๕), หนา ๖-๗.

๓

ความรทกลาแสดงออกในสงคมยคนน และทสาคญไตรภมพระรวง มไดนาเสนอคาตอบในเชงอภปรชญาเทานน ยงไดโยงใหเหนถงจรยศาสตรอนเปนความประพฤตเพอใหไดไปเกดในภมตางๆ เหลานน คอ พดใหเหนถงสงตางๆ ทจะพงไดคอ การไปเกดในนรกภม ในมนษยภม ในเทวภม พรหมภม หรอแมกระท ง โลกตรภม กดวยการประพฤตปฏบตเทานนไมสามารถไดดวยการออนวอนแตประการใด นอกจากนยงไดชใหเหนถงความไมเทยงแทในภพภมตาง เชนความสขในเทวภม กมใชความเทยงแทแนนอนในอนทจะเสวยสขตลอดไป โดยแทแลวกยอมตองเคลอนจากภพนนๆ ตามกาลเวลา “ดวยเหต ๔ ประการ” เปนตน๗

ดงนน งานวจยนจงมงศกษาเรองการศกษาวเคราะหแนวคดเรองภพภมในไตรภมพระรวงซงเปนการศกษาแนวคดเรองภพภมในพระไตรปฎกกบภพภมในไตรภมพระรวง วามความเหมอนหรอแตกตางกนอยางไร ซงผวจยหวงวาจะเปนประโยชนตอผทสนใจศกษาแนวคดทางปรชญาสบตอไป

๑.๒ วตถประสงคของการวจย

๑.๒.๑ เพอศกษาแนวคดภพภมในพระไตรปฎก ๑.๒.๒ เพอศกษาแนวคดภพภมในไตรภมพระรวง ๑.๒.๓ เพอวเคราะหแนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง

๑.๓ คาถามการวจย

๑.๓.๑ แนวคดเรองภพภมในพระไตรปฎก เปนอยางไร? ๑.๓.๒ แนวคดเรองภพภมในไตรภมพระรวง มลกษณะอยางไร? ๑.๓.๓ แนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง ความสอดคลอง

หรอไม เพราะอะไร?

๑.๔ ขอบเขตการวจย

การวจยเรอง การศกษาวเคราะหแนวคดเรองภพภมในไตรภมพระรวง เปนการวจยเชงเอกสาร (Documentary Research) เปนหลก โดยขอมลตางๆ มงไปทแนวคดเรองภพภม ในพระไตรปฎก แนวคดเรองภพภมในไตรภมพระรวง และวเคราะหแนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง ซงผวจยไดกาหนดขอบเขตการวจยไวดงน

๗ ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๑๓๑.

๔

๑.๔.๑ ดานเอกสาร

๑. เอกสารขนปฐมภม ไดแก -พระไตรปฎก ฉบบภาษาไทย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พ.ศ. ๒๕๓๙ -พญาลไทย. ไตรภมกถา หรอ ไตรภมพระรวง. พมพครงท ๕. กรงเทพมหานคร: องคการคาของครสภา, ๒๕๔๕. -พญาลไทย.ไตรภมกถา ฉบบถอดความ. คณะทางานโครงการวรรณกรรมอาเซยน.กรงเทพมหานคร : อมรนทรการพมพ, ๒๕๒๘.

๒. เอกสารขนทตยภม ไดแก ตารา หนงสอ เอกสารงานวจย และเวบไซดทมเนอหาเกยวของกบแนวคดเรองภพภม

๑.๔.๒ ขอบเขตดานเนอหา

การวจยเรอง แนวคดเรองภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวงผวจยไดกาหนดขอบเขตเนอหาเพอการวจยไวดงนคอ แนวคดเรองภพภมในพระไตรปฎก แนวคดเรองภพภมในไตรภมพระรวง และวเคราะหแนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง

๑.๕ นยามศพทเฉพาะในการวจย

ภพภมในพระไตรปฎก หมายถง แนวคดกบภม ๓ ประกอบดวย ๑) กามภม คอ ดนแดนอนเปนทเกดของสตวทยงวนเวยนอยในกามประกอบดวย อบายภม มนษยภม และสวรรคภม ๒) รปภม คอ ดนแดนทเปนดนแดนทอยเหนอสวรรคชนปรมนมตวสวตดขนไปเรยกวา พรหมโลก ไดแก รปพรหม และ ๓) อรปภม คอ ดนแดนอนเปนทเกดของสตวทไมมรป ไมมตวตน มแตเพยงจต ไดแก อรปพรหม

ภพภมในไตรภมพระรวง หมายถง คตความเชอเกยวกบ นรก สวรรค การเวยนวายตายเกด และสณฐานของโลก ทแบงเปน 3 สวน ไดแก กามภม รปภม และอรปภม

ไตรภมพระรวง หมายถง วรรณกรรมทมสารตถะทเกยวของถงคตความเชอเรอง นรก สวรรค การเวยนวายตายเกด และสณฐานของโลก ทแบงเปน 3 สวน ไดแก กามภม รปภม และอรปภม เปนวรรณกรรมทสาคญเลมหนงของพทธศาสนาทพระมหาธรรมราชาท ๑ (พญาลไท)ทรง พระราชนพนธขนในสมยสโขทย

การวเคราะหแนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง หมายถง การทาใหเหนถงลกษณะการอธบายสารตถะเกยวกบ ภพ ภม ทปรากฏในพระไตรปฎก และไตรภมพระรวงทมจดมงหมายในการอธบายถงการเวยนวายตายเกดและใชเรองภพ ภม เปนเครองมอสนบสนนในการปกครองบานเมอง

๕

๑.๖ ทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของ

๑.๖.๑ เอกสารทเกยวของ

กรมศลปากร ชใหเหนคณคาดานปรชญา วาไตรภมพระรวงเปนวรรณกรรมปรชญาแฝงไวซงคตธรรมตลอดจนเนอหาสาระทางศาสนาทควรแกการศกษาอยางยง ไตรภมพระรวงกลาวถงกาเนดของ สตว ยกษ มาร เทวดาพรหม กาเนดจกรวาล การสรางโลก ซงปรากฏในคมภรศาสนาทกศาสนา กาเนดจกรวาลและโลก ของศาสนาฮนดซงเปนวรรณกรรมเกาแกของอนเดย ทสาคญทสดไดแก ฤคเวท เลาถงกาเนดพระเปนเจาสรางโลก มนษย สตว พช ทะเล ภเขา ฯลฯ ตามคตความเชอของอนเดยไวอยางกวางขวาง สอดแทรกความคดในการสอนใหมนษยกระทาความด ชโทษของความชวในรปแบบตางๆ อยางชดเจน เพอปองกนมใหคนกระทาความผดเกดความสานกกอนทจะกระทาความชว เปนการชวยบานเมองในการปกครองทางออมไดเปนอยางด๘

พระพรหมโมล (วลาศ ญาณวโร ป.ธ.๙) ไดนาเสนอขอมลเกยวกบไตรภมไวในหนงสอ

ภมวลาสน สรปความไดวาการไปเกดในภพภมตางๆ ไดนนขอลวนขนอยกบปฏปทา ขอปฏบตสาหรบปฏบตเพอไปเกดในภพภมนนๆ ปฏปทาทไมดยอมนาไปสทคตภม ปฏปทาทดยอมนาไปสสคต ปฏปทาคอการเจรญสมถกรรมฐานยอมนาไปเกดเปนพรหม ภพภมทง ๓ คอ กามภม รปภมและอรปภม เหลานมความเลวและประณตตางๆ กน เปนสงสารวฏทหมนเวยนเปลยนไปตามปฏปทาทปฏบตอยางน ตอเมอไดปฏบตวปสสนากรรมฐาน ปฏปทานเปนไปเพอเขาถงภมท ๔ คอโลกตรภม ไมตองเวยนวายตายเกดสบไป เปนผไรทกขไรภย ดวยการเสวยนพพานสมบตอนเปนบรมสขกนเสยท๙

พระราชวรมน (ป.อ.ปยตโต) ไดใหความเหนเกยวกบจกรวาลวทยาไววาในสาระ สาคญจกรวาลวทยาของพราหมณกบพทธมความแตกตางกนหลายประการเชน อยางเรองของ พระอนทรในฝายของศาสนาพราหมณเปนเทพพวกนกรบ ตอมาพระอนทรนกเสอมลงกลายเปนเทพทไดประพฤตชวเสยหาย แลวตอมากมเทพผอนเปนใหญขนแทน เปนพระวษณ พระศวะ ซงเปนผยงใหญขนมาภายหลง แตอยางไรกตามเทพเหลานกเปนพวกอมรเปนพวกทไมตาย ใครไดไปอยกบพระนารายณ พระอศรกไดมชวตนรนดร ในทางพทธศาสนาคตเรองน แตกตางกนออกไป พระอนทรกลายเปนเทพผ

๘ กรมศลปากร, สรปผลการสมมนา เรองไตรภมพระรวง จดพมพ เนอในโอกาสฉลอง ๗๐๐ ป

ลายสอไทย พทธศกราช ๒๕๒๖, (กรงเทพมหานคร: กรมศลปากร, ๒๕๒๖), หนา ๒๔๓ – ๒๔๔. ๙ พระพรหมโมล (วลาศ ญาณวโร ป.ธ. ๙), ภมวลาสน, (กรงเทพมหานคร: สานกพมพดอกหญา,

๒๕๔๕), หนา ๖๖๒ - ๖๖๗.

๖

พทกษ คอยตามรกษาคนดและพระอนทรกเปนตาแหนง ตองเกด ตาย มอาย ไมไดเทยงแทนรนดร อนนพระพทธศาสนาสอนวาการทจะประสบความดสงสดไดนน จะตองหลดพนจากภพภมเหลานทงหมด คอพนจากภมของพวก สรรค เทพ พรหม เหลาน ไปเปนโลกตรภมะนนคตเรองเขาพระสเมรทเปนทประทบของพวกเทพ พวกอนทร พวกพรหมอะไรตางๆ ในคตพทธศาสนาไมถอเปนสนสด แตพระพทธศาสนามจดมงหมายเพอทจะแสดงใหเหนวาภมเหลานเปนเพยงขนตอนตางๆ ในสงสารวฏ และจะตองสนสดลง เราจะตองหาทางใหพนสวรรค พนเหนอพรหม ตลอดจนภพภมทเกดขนทงปวงอกทหนง และนคอคตพทธศาสนาทตางออกไป ซงคตนกแสดงออกมาในเรองไตรภมพระรวงดวย สรปวา จดหมายของพราหมณ คอใหไปเกดมชวตนรนดรอยกบพระพรหมหรอเทพสงสด ทสถตบนยอดสดของจกรวาล แตจดมงหมายของพทธศาสนาตองขามพนจกรวาลลอยเหนอเทพพรหมทงหมด จดหมายสงสดของพราหมณ คอ การขนใหถงจดสงสดของไตรภม สวนของพทธ คอ คอการออกไปไดจากไตรภม๑๐

คณาจารย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ไดกลาวถง ไตรภมพระรวงไววาการสอนใหเกดความเขาใจในหลกธรรมทางพระพทธศาสนา มทงทางตรงและทางออม การพรรณนาถงเรองสวรรคเพอใหเกดความยนดหรอพอใจททาบญกศลเพอใหไปเกดดวยอานาจแหงบญกศลททาไว และพรรณนาถงความนาสะพรงกลวของอบายภม เพอเปนเหตใหคนเกรงกลวบาปยนดในการทาบญกศลทเปนเรองทเหนเปนรปธรรมไดอยางชดเจน การสอนอยางนไดผลดกวาการพดถงสภาพธรรมลวนๆ ทเกดขน ซงเปนลกษณะเฉพาะของปรมตถธรรมทบางครงอาจเปนอปสรรคปญหาตอความเขาใจของคนทวๆไป จงกลาวไดวาไตรภมกถาเปนหนงสอปรชญาเลมแรกของไทย มคณคาทางปรชญา ใหความรเกยวกบการกาเนดสตวตางๆ และใหความรเกยวกบบาป – บญ คณ – โทษ๑๑

จานงค ทองประเสรฐ กลาววา ดวยการมพระราชศรทธาอยางแรงกลาในพระพทธศาสนา ทาใหพระมหาธรรมราชาลไทยไดทรงศกษาพระพทธศาสนาเลาเรยนพระไตรปฎกในสานกของพระมหาเถระฝายลงกาวงศอาจกลาวไดวา ไตรภมพระรวง ซงเปนหนงสอวรรณคดเลมแรกของไทย ซงเปนขอความยนยอมาจากพระอภธรรมปฎกอนเปนปฎกหนงของพระไตรปฎก๑๒

๑๐ พระราชวรมน (ป.อ.ปยตโต), ไตรภมพระรวง อทธพลตอสงคมไทย, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพ

แสงรงการพมพ, ๒๕๒๖), หนา ๑๒ – ๑๓. ๑๑ คณาจารย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , งานวจยและวรรณกรรมทาง

พระพทธศาสนา, (กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจากด นวสาสนการพมพ, ๒๕๕๑), หนา ๓๘. ๑๒ จานงค ทองประเสรฐ, ประวตศาตรพทธศาสนาในเอเชยอาคเนย, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพ

อกษรสมพนธ, ๒๕๑๔), หนา ๓๐๑.

๗

พวงพนธ มณรตน กลาวไวในหนงสอ “มานษยวทยากบการศกษาคตชาวบาน” ความวา ตามปกตบคคลในสงคมจะไดรบการถายทอดความรตางๆ จากผใหญ พอแม ปยา ตายาย มกเปนผสอนเดก ๆ ใหทาสงนนสงน วธการสงสอนเดกใหทราบถงคานยมและศลธรรมจรรยาของประชาชนทแพรหลายอยางหนง ไดแก การเลานทานเดกทนงฟงนทนในตอนเยนหรอในยามทผใหญวางงานยอมไดเรยนรประเพณและทศนคตดงเดมไมนอยไปกวาการเรยนในโรงเรยน เทพนยายและตานานมกมรายละเอยดอธบายถงพธกรรมศกดสทธ ความเชอ หรอหลกธรรมในศาสนา กลาวถงกาเนดของเผาหรอตระกล การอพยพเคลอนยายถน และการขดแยงทเกดขนภายในสงคม ...นทานทแตงขนกมความสาคญตอการอบรมสงสอนความประพฤตของเดก สวนมากแลวสตวนยาย นทานคต ชากด มกเปนเรองแตงขนโดยมจดมงหมายใหเดกไดรวาการกระทาอยางไรจดวาด การกระทาอยางไรเปนสงเลว อยางไรควรทา อยางไรไมควรทา๑๓

พระศรสธรรมเมธ (สเทพ ผสสธมโม ป.ธ .๙) ไดทาการศกษาเรอง อทธพลของพระพทธศาสนาเถรวาทตอความคดทางการเมองการปกครองของพระเจาลไทย ศกษาเฉพาะกรณ :ไตรภมพระรวง(เตภมกถา) สรปความไดวาผปกครองเมองสโขทย ใชพระพทธศาสนาเปนเครอง ชวยในการปกครองอยไมนอย พระพทธศาสนาไดเปรยบในแงทพระสงฆสามารถแผขยายส งสอนประชาชนไปไดอยางกวางขวาง เปนการสรางความเชอในหมประชาชน ทงเปนศาสนาทมขอเรยกรองจากผนบถอนอยกวาฮนด และเปนศาสนาทมเหตผล อานาจทางการเมองของสโขทยไดพงพาปจจยทางศาสนาไมวาจะเปนลทธวญญาณนยมฮนด และพระพทธศาสนาดงกลาวมาแลวไมนอย๑๔

พระมหาสงเวย ธมมเนตตโก ไดนาเสนอขอมลเรองบคลาธษฐานในไตรภมพระรวงวา คาวา บคคลาธษฐาน แปลวา สอนยกตวอยางบคคลขนแสดง สอนเปนเรองเปนราวทานองนทาน บคคลาธษฐาน พบมากในชาดกหรอ นทานธรรมบท เชน เรองอมนษย สตวเดรจฉานพดภาษาคนได ฯลฯ อมนษยมเคาโครงจากเรองไตรภมในลทธศาสนาพราหมณ ไตรภมหรอ เตภมกถาหมายถง ภม ๓ ภม คอ กามภม รปภม และอรปาวจรภม ไตรภมของพราหมณสอนมงการเกดมชวตอยเปนนรนดรกบพระพรหมทเปนเทพสงสด เชอวาทรงสถตอยบนเขาจกรวาล เรองไตรภมของพราหมณกลาวถงความเทยงแทของเทพเจาทงหลาย พระพทธศาสนานาเรองไตรภมมาอธบายหลกอนตตา สอนใหขามพนไตรภม

๑๓ พวงพนธ มณรตน, มานษยวทยากบการศกษาคตชาวบาน , (กรงเทพมหานคร : สานกพมพ

มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, ๒๕๒๕), หนา ๑๐๕. ๑๔ พระศรสธรรมเมธ (สเทพ ผสสธมโม, ป.ธ. ๙), “อทธพลพระพทธศาสนาเถรวาทตอความคดทาง

การเมองการปกครองของพระเจาลไท ศกษาเฉพาะกรณ: ไตรภมพระรวง (เตภมกถา)”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๖), หนา ก.

๘

เหนอเทพทงหมด พระพทธศาสนาถอวาสวรรคโลกหรอพรหมโลกลวนไมเทยงแทถาวร ไมใชสงนรนดร เพราะยงมการเวยนวายตายเกดอย อยางไรกตามไตรภมกชวยรกษาพระพทธศาสนามาถงทกวนนได เปรยบเหมอนเปลอกตนไมทหอหมแกนตนไมไว อกอยางหนงพงสาเหนยกศกษาเรองราวในพทธประวตวาเหมอนการบรโภคผลมงคดผฉลาดยอมจะรวธบรโภค คอบรโภคเฉพาะเนอมงคดเทานน หากศกษาพทธประวตหรอเรองราวในพระพทธศาสนาอยางขาดวจารณปญญากเหมอนกบผบรโภคมงคดทงเปลอก ยอมพบรสฝาดมากกวารสหวาน๑๕

เสฐยร โกเศศ ไดใหความเหนเกยวกบไตรภมพระรวงในหนงสอเลาเรองในไตรภมวา หนงสอไตรภมพระรวงตามเคาเรองขางตนน จะเหนไดวาขอความทกลาวถงเรองกาเนดของสตวยกษ มาร มนษย เทวดา พรหม และเรองกาเนดของสกลจกรวาลวามเปนขนไดอยางไร เปนความรของคนสมยกอนทพยายามจะรและเจาใจเรอสรางโลก เรองภมศาสตร เรองตายแลวไปไหนและเรองอะไรอนๆ อนเปนเรองลกลบซงเมอคดคนและเหนวาเปนอยางใด กกลาวไปตามความเหนนน เรองอยางนมอยดวยกนทกชาตศาสนา เปนเรองชนดทภาษาองกฤษเรยกวา Coamology และ Mythology และในตอนทวาดวยนรกภมกกลาววา พระยายมราช ซงเปนนายเมองนรกกเปนเรองยง ยมเปนชอเทวดาประจาความตายของลทธศาสนาฮนด เรยกกนวา พระยายม ผใดถงกาหนดตองตาย พระยมจะเอาเชอกบาศมาคลองเอาวญญาณของผนนไปสยงยมโลกอนเปนดนแดนของพระยมอยทางทศใตเหตฉะนพระยมจงเปนทาวโลกบาลประจาทศใตของลทธฮนด พระพทธศาสนารนหลงคงนาเอาพระยมของลทธฮนด ซงเปนเจาแหงความตายและเปนใหญอยในยมโลก ซงเปนเจาแหงเมองนรก เรองจงเกดสบสนเคลอนทกนขน นรกของลทธฮนด กบนรกของพระพทธศาสนาฝายมหายานกมเหมอนกบในไตรภมแตเปนตางกน๑๖

ทวศกด เสนาณรงค นาเสนอทศนะเกยวกบไตรภมกถา หรอไตรภมพระรวง พระราชนพนธในพระมหาธรรมราชาท1 ทคนทวไปเรยกวา พญาลไทวาเปน วรรณคดคาสอนทสาคญของพทธศาสนาทมเนอหามงสอนคณธรรม ใหคนประพฤตตนเปนคนด พรอมกบมคาอธบายเรองไตรภมคอ กามภม รปภม และอรปภมโดยละเอยด แลวสรปวาภมทง ๓ ไมใชทางหลดพน และไดใหแนวทางปฏบตเพอบรรลพระนพพานไวดวย นอกจากนหนงสอเรองไตรภมพระรวง ยงมสาระนาศกษาอกมากมาย ถงแมวาจะเปนเรองทแตงขนในสมยโบราณกยงใหความรทางอกษรศาสตร ศาสนา จารต

๑๕ พระมหาสงเวย ธมมเนตตโก, แตงตามธรรมบท, (กรงเทพมหานคร: สาพมพประดพทธ, ๒๕๓๕),

หนา ๑๐๑ – ๑๐๒. ๑๖ เสฐยร โกเศศ, เลาเรองในไตรภม, (กรงเทพมหานคร: คลงวทยา, ๒๕๑๘), หนา ๑๗.

๙

ประเพณ และวฒนธรรมไดเปนอยางด รวมทงมยงสาระบางสวนทสอดคลองกบธรรมชาต และความรทางวทยาศาสตรในปจจบน๑๗

ชศกด ทพยเกสร ไดชใหเหนวา ไตรภมพระรวงเปนภมปญญาของนกปราชญไทยในหนงสอพทธศาสนากบภมปญญาไทย (Buddhism and Thai Intelligence) วาหนงสอไตรภมพระวง เปนภมปญญาไทยทใหคาตอบแกความสงสยโลกทศนจากตะวนตก ภมปญญาหรอปรชญาตะวนตกเนนความรเพอความร แตภมปญญาไทย ซงสอดคลองกบลกษณะทางพทธธรรมเนนความรเพอชวต(ความเปนอย = อยดมศลธรรม) และภมปญญาไทยยงมความสมพนธกนใน ๓ ลกษณะ คอ

๑.คนกบโลก สงแวดลอม พช ธรรมชาต ๒.คนกบคนอนๆ ในสงคมหรอชมชน ๓.คนกบสงศกดสทธ สงเหนอธรรมชาต สงทไมสามารถสมผสไดสรปคอ ภมปญญาทเกด

จากการสมผสกบคน สงศกดสทธเหนอธรรมชาต จะออกมาในลกษณะสงศกดสทธ ศาสนา และความเชอตาง ๆ๑๘

เสมอชย พลสวรรณ อธบายวา การนาเสนอแงมมเกยวกบไตรภมจงมกจะกลายเปนทแพรหลายในสงคมไทยตงแตยคกอนยคสโขทยจนมาถงสมยรตนโกสนทรตน ซงการเขยนภาพลงบนผนงอโบสถนน จตรกรมกจะเขยนภาพของจกรวาลใน ๒ มตและจะเลอกแสดงภาพหนาตดตามระนาบดงของจกรวาล ซงประกอบไปดวยภเขาสเนรเปนแกนกลาง ขนาบไปดวยภเขาสตบรภณฑสงลดหลนลงมา ถดออกไปจงจะเปนมหาสมทรซงเปนทตงของทวปทง ๔ และรอบนอกสดคอกาแพงจกรวาลจตรกรนยมเขยนภาพวมานทลอยอยกลางอากาศ สวนใตแกนเขาพระสเมรมกเขยนภาพขยาย แสดงรายละเอยดของชมพทวปบรเวณปาหมพานตและนรกภม๑๙

นยะดา เหลาสนทร กลาววา เปนวรรณกรรมทคนไทยรจกกนอยางแพรหลาย เพราะมสานวนทปรากฏใชกนอยในปจจบน เชน ปนตนงว สงเหมอนเปรต เปนตน ในสถาบนการศกษาตาง ๆ ประสบอปสรรค ในการศกษาวรรณกรรมเรองน นนกคอ ภาษาซงประกอบดวยศพทและสานวนเกาทบางสวนไมมใชแลวในปจจบน เอกสารฉบบนทาใหทราบทมาของไตรภมพระรวง ตามทปรากฏในบานแผนกของหนงสอทนามาเปรยบเทยบกบพระไตรปฏก อรรถถา ฏกาและปกรณตาง ๆ ทาใหผศกษา

๑๗ ทวศกด เสนาณรงค (ผตรวจชาระ), วรรณกรรมสมยสโขทย, พมพครงท ๑, (กรงเทพมหานคร:

กรมศลปากรจดพมพ, ๒๕๒๘), หนา ๑๓. ๑๘ ชศกด ทพยเกษร, พทธศาสนากบภมปญญาไทย, หนา ๑๙ – ๒๐. ๑๙ เสมอชย พลสวรรณ , สญลกษณในงานจตรกรไทย ระหวางพทธศตวรรษท ๑๙ ถง ๒๔,

(กรงเทพมหานคร: มหาวทยาลยธรรมศาสตร, ๒๕๔๙), หนา ๑๑๓ - ๑๑๕.

๑๐

เขาใจเนอความไมวาจะเปนศพทหรอสานวนไดชดเจน ยงขน และยงเสนอแนวความคดตอไปน คอ การศกษาวรรณกรรมเรองนเปนการขยายขอบเขตความรความเขาใจ ในหมนกศกษาวรรณกรรมไทยวา ไมควรจะจากดแตเฉพาะไตรภมพระรวง วาเปนแหลงขอมลของความรทเกยวกบโลกศาสตรทปรากฏในวรรรณกรรมไทยหรอศลปไทยแตเพยงแหลงเดยวตามทเคยเขา ใจกนมา เพราะความรเหลานมปรากฏในพระไตรปฏก เปนตน ตามทไดกลาวมาแลวมากมายอกดวย๒๐

ชลธรา กลดอย กลาวถงคณคาของไตรภมพระรวง เกยวกบคณคาวทยาการเรองเพศ รากฐานของอดมการณเมองไทยและบนทกประสบการณจตไรสานกรวมของมนษยชาต ในสวนแรกทาใหทราบวา วทยาการแขนงหนงซงเปนเรองตนเตนสาหรบเมองไทยในขณะน คอ เรองเพศศกษา สงเกตไดวา สงคมไทยไมนยมพดถงเรองนนอยางเปดเผยในทสาธารณชน แตความเปนจรงแลวไมเปนเรองแปลกประหลาดอะไร ในเมอเรองนไดเคยศกษามากอนแลวในครงสโขทย มปรากฏอยในวรรณคดเรองไตรภมพระรวง ทผแตงพยายามศกษาวจยแลวถายทอดออกมาเปนตวหนงสอรปแบบของวรรณกรรมไดอยางละเอยดเปนระบบ เชน การมระดของสตร ลกษณะการตงครรภของสตร ตลอดจนการพดถงพฤตกรรมของหญงชายในเชงศลธรรมหรออดมคตเรองเพศซงไดอทธพลโดยตรงจากพระพทธศาสนาสวนทสองนน จากการศกษาทาใหทราบวา ไตรภมพระรวง นอกจากจะมคณคาในเชงศาสนาและมนษยวทยาแลวยงมคณคาอยางยงในเชงสงคมวทยา กลาวคอ เปนรากฐานของอดมการณการเมองของไทย โดยเฉพาะอยางยง เมอพจารณาไตรภมพระรวงโดยตรงแลว จะพบวา เรองนเกดขนดวยเหตผลทางการเมอง โดยพจารณาจากหลกฐานทวา ผแตงเปนอปราช ซงจะตองเปนกษตรยตอไป จงเปนไปไดทจะตองนาความรในวชาการตาง ๆ มาเปนประโยชนในการบรหารบานเมอง มดาเนนการโดยรเรมปลกฝงทศนคตโนมนาวโดยใชแนวทางคาสอนพระพทธศาสนาเปนเครองมอโดยตรง เมอพจารณาตามคาอธบายขางตน กจะเหนไดวา อดมการณทางการเมองไทยดาเนนไปตามธรรมชาตเรมตนดวยการรบอดมการณทางศาสนาและศลธรรมมาใชสงสอนประชาชนใหละชวกระทาด มการชวยเหลอกนและกน ใหความสขเกดขนเปนเปาหมายแรก สวนเปาหมายทสอง ตองการสรางสงคมสโขทยใหตงมน เปนเอกภาพ และจะเปนเชนนนไดกตองมผนา ผนาทผแตงเหนวา เหมาะสมทสด คอ ผนาทเปนมหาธรรมราชา อนหมายถง ผนาทใชธรรมะปกครอง ประชาชน มความรความเชยวชาญในดานธรรมะ มใชกษตรยทเปนนกรบแตเพยงอยางเดยว และอดมการณทางการเมองนทพระยาลไททรงปลกฝงไวในสโขทย แลวจงฝงรากลกสบทอดเรอยมาจนถงปจจบนอยางไมขาดสาย ถงแมวาจะมการเปลยนแปลงทางการเมองมากมายเพยงใดกตาม สถาบนกษตรยกยงคงม

๒๐ นยะดา เหลาสนทร, ไตรภมพระรวง, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร: สานกพมพแมคาผาง,

๒๕๓๘), หนา ๑๒.

๑๑

สภาพมนคง ครอบครองจตใจประชาชนโดยธรรม มใชโดยอานาจกลาวสนๆ กคออดมการณทางการเมองทยอมรบใหพระมหากษตรยเปนประมขสงสดนนเองในสวนสดทายผวจยใหทศนะวา วรรณคดเรองนนไดบนทกแบบแผนพฤตกรรมของมนษยอยางละเอยด โดยเฉพาะในสวนทกอใหเกดความรสกขดแยงและในสวนททาใหคนอนตองไดรบผลกระทบจากพฤตกรรมนน ๆ ดวยเชน การมครรภ การทาแทงโดยเจตนา การฉอโกง การนอกใจกนเปนตน สาเหตของพฤตกรรรมเหลานคอจตใจและสงกระตนเรงเราภายนอก เหมอนมนษยในวรรณคดอน ๆทงทเปนวรรณคดอนเดย จน องกฤษ กรกฯลฯ กมภาพสะทอนของแบบแผนพฤตกรรมตาง ๆ เชนนเชนเดยวกน จะแตกตางกนกในสวนทเปนรายละเอยด การควบคมแบบแผนพฤตกรรมใหดาเนนไปในรปทไมทาใหผ อนเดอดรอน การควบคมพฤตกรรมในไตรภมพระรวงมลกษณะเปนการกาหนดโทษทางใจ ใหตวเองระลกเสมอวา ตนกระทาดผลทจะไดรบในภายหนากด ถาทาความชว ผลทไดรบกมความเดอนรอน ลาบาก แสนสาหส นอกจากนนแลวยงทาเสนอเปรยบเทยบกบทฤษฎจตวเคราะหของฟรอยด กสตาฟ และยงไดอยางกลมกลน หากอธบายในเชงจตวทยาแลว มนษยในทศนะของฟรอยด มสญชาตญาณทมงจะเปนอยและมงทจะตายตลอดเวลา และถาโยงแนวคดนนเขากบแนวความคดของยงกอาจกลาววาเปนจตไรสานกรวมของมนษยชาต ผวจยรวมความคดรวบยอดของไตรภมพระรวงวา วรรณคดเรองนมแกนเรองทสอดคลองกนและเปนแกนทซอนอย ยากทผ อานธรรมดาจะเขาใจได แสดงใหเหนความปรารถนาของมนษยตองการแตสงทดมความสขเกดในสถานทดรวมทงสถานท เกดในอดมคต ไมตองเกดในสถานทมความลาบากเดอนรอน โดยแสดงแบบบคลาธษฐาน ทาใหเกดความเขาใจไดชดเจนยงขน เนนยาในการทาดทสด เพอทจะบรรลไปสจดหมายสงสดอนเปนยอดปรารถนา คอพระนพพาน นนเอง เอกสารฉบบน ทาใหทราบทศนคตของผแตงอยางชดเจนพยายามเชอประสานแนวคดของคนในอดตกบปจจบนใหเหนสภาพทแทจรงไมอาจบนเบอนได ใหเหนคณคาภาษาศลปมจนตนาการ สนทรยภาพอยางกลมกลนกน อกทงจะเปนแนวทางแปลความหมายและศกษาวจยสภาพสงคม แนวความคด คานยม ของคนในสมยนน๒๑

ปญญา บรสทธ ศกษาเรองโลกทศนของคนไทย โดยวเคราะหจากวรรณคดคาสอนสมยสโขทย โดยวเคราะหจากวรรณคดซงแตงในสมยสโขทยดวยกน คอ ศลาจารกพอขนรามคาแหงศลาจารกวดปามะมวง ศลาจารกวดศรชม สภาษตพระรวงและไตรภมพระรวง โดยเนนเรองศาสนาจรยธรรม การปกครอง เศรษฐกจ วฒนธรรม และสงคม โดยวางขอบเขตการวจยเลอกหาขอมลทเปนวรรรณคดคาสอนเปนหลกเพอวเคราะหโลกทศนของไทยในสมยนน ผลจากการวจยพบวาสงคมไทย

๒๑ ชลธรา กลดอย, วรรณคดของปวงชน, พมพครงท ๑, (ฝายวชาการองคการบรหารสโมสรนสต:

จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๑๗), หนา ๒๗.

๑๒

ในสมยสโขทยมความเชอในพทธศาสนาเปนอยางมาก มการดาเนนชวตทสมบรณ ไมเบยดเบยนกน มการปกครองทผปกครองใกลชดกบประชาชนมาก มขนบธรรมเนยมประเพณ วฒนธรรม มความผกพนธเกยวของกบพทธศาสนาเปนอยางมาก๒๒

สทธา พนจภวดล กลาววา วรรณกรรมสโขทยท เกยวกบคณคาทางอภปรชญา (Metaphysies) ปรากฏในไตรภมพระรวงวา เปนไปตามทฤษฎแหงความสมพนธ ( The Theory Of Relativity) ของ อลเบรต ไอนสไตน ( Albert Einstein) สวนเรองกาเนดมนษยนนกเปนไปตามหลกของชววทยาเปนสวนมาก คณคาของวรรณคดในไตรภมพระรวงม อทธพลความสาคญตอกวไทยรนหลง เพราะเปนบอเกดของความคดและจนตนาการสรางสรรควรรณกรรม ศลปกรรมตลอดจนการใชถอยคาสานวนเปรยบเทยบอยางละเอยด ทาใหประชาชนเขาใจความหมายของผแตงทตองการสอสารใหทราบคณคา เชน ศาสนา สงคมอดมคต เปนตน สวนการเปรยบเทยบสงคมอดมคตในไตรภมพระรวง คอ อตตรกรทวปกบชาวยโทเปยของเซอร ทอมส มอร ทาใหทราบสงคมอดมคต มการปกครองทมรากฐานจากมนษยธรรม และอยในขอบเขตของจรยธรรม ซงสอดคลองกบวชารฐศาสตร จดเปนทฤษฎการเมองประเภทหนงทเรยกวา “ ทฤษฎการเมองแบบจรยธรรม ”(Ethical Political Theory ) การปกครองประเภทนมงสอนประชาชนใหรจกสงควรทาไมควรทา มงสรางสรรคสงคมใหมความสข มชวตทด มความเปนอย ความสมพนธทางครอบครวและสงคมทสอดคลองกลมกลนกน ไมตดในวตถ แตเนนความเมตตาปราณตอกน สรปจากการศกษาเอกสารฉบบนทาใหทราบคณคาทางอภปรชญา วรรณคดสงคมอดมคต ความสมพนธของสงคม โดยเฉพาะอยางยง ความเปนอยของกลมชนทงสอง แลวนาไปเปรยบเทยบกบหลกธรรมของพทธศาสนาตลอดจนนาไปศกษาวเคราะหกจะทาใหทราบคณคาดานจรยธรรมของไตรภมพระรวง และทศนะคตของคนไทยทมตอไตรภมพระรวง ไดเปนอยางด๒๓

นภาลย สวรรณธาดา ศกษาในภาษาไทย ๔ (วรรณคด) เอกสารฉบบนไดศกษาแนวคดและคณคาของวรรณคดสมยสโขทย ชอ ไตรภมพระรวง พบวา ไตรภมพระรวงเปนแนวคดแบบพทธปรชญา หรอ จตนยม ( Idealism ) ยดถอจตใจเปนสาคญ เชอในคณคาของความคดซงมแบบคอนามธรรม ความจรงสงสดแบบอยางนน อาจจะเปนพระเจา ศาสดาผนาศาสนา หรอ คาสงสอนใหยดมนในจรยธรรมตรงกบพทธปรชญาในวรรณคดไทยแตเดมนนเอง โดยเฉพาะอยางยง ทกลาวถงความเปนอยของชาวอตตรกรทวปซงเปนลกษณะของสงคมในอดมคต คณคาวรรณคดเรองนจดวาเปน

๒๒ ปญญา บรสทธ , โลกทศนของคนไทยว เคราะหจากวรรณคดค าสอนสมยส โขทย ,

(กรงเทพมหานคร: สานกพมพโอเดยนสโตร, ๒๕๒๓), หนา ๑๙. ๒๓ สทธา พนจภวดล, วรรณกรรมสโขทย, พมพครงท ๕, (กรงเทพมหานคร: มหาวทยาลยรามคาแหง

พมพ, ๒๕๒๕), หนา ๓๓

๑๓

วรรณคดอมตะ อนหาคามได ประกอบดวยสารตถประโยชนและสนทรยรส กลาวถงการประพฤตธรรมบาปบญคณโทษ นอกจากนนยงทาใหทราบสภาพของสงคมไทยสมยนนวา เปนสงคมทเออเฟอเผอแผ ชวยเหลอกนและกน ความเปนคนจตใจออนโยน เสยสละ มความเปนอยทสอดคลองกบคาสอนทางพทธศาสนา และทสาคญกคอเปนบอเกดของวรรณคดศาสนา และวรรณคดไทยอนๆ ในสมยตอมาอกดวย เอกสารฉบบนทาใหทราบแนว ความคด คณคา รปแบบคาประพนธ ภาษา และจรยธรรมในการดาเนนชวตของคนไทยในสมยนนและยงสามารถนามาประกอบใชอางองในการทาวจยในครงนดวย๒๔

เสาวภา ไพทยวฒน ศกษาวฒนธรรมเกยวกบ ลกษณะนสยของคนไทย โดยการศกษาวฒนธรรมและการตงถนฐานของคนไทย จากหลกฐานปรากฏวา ชาวสยามทเรยกตวเองวา“ไท” ทาใหนกวชาการยคหลง เชน จตร ภมศกด ไดใหขอคดเหนคาวา “ไท” หมายถง อสระ ใหญนอกจากน พระวนจฉยของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงนภาพทรงอธบายลกษณะดงเดมวา คนไทยเปนคนรกอสระ รกสงบ ไมชอบรกรานผอน ดวยเหตน ทาใหคนไทยสามารถดารงความเปนชาตและเอกราชไวได นอกจากน ยงชใหเหนความสมพนธ ลกษณะนสย และความประพฤตของคนไทยทสอดคลองกบหลกคาสอนทางศาสนา โดยเฉพาะอยางยงคอพทธศาสนาซงเปนระบบความคด ความเชอ คานยม และ สงทเหนอธรรมชาต แมกระทงสภาพดนฟาอากาศดวยจากเอกสารฉบบนทาใหทราบวา ลกษณะนสย ความประพฤตของคนไทยไดรบวฒนธรรมการหลอหลอมผสมผสานมาจากอทธพลของศาสนา ความเชอ คานยม สงทเหนอธรรมชาต ตลอดจนสภาพแวดลอม ทาใหสามารถวเคราะหเปรยบเทยบกบไตรภมพระรวงเพอสะทอนใหเหนลกษณะของหลกจรยธรรมในสมยนนและทาใหเขาใจทศนะของผแตงไดอยางชดเจน๒๕

วไลเลขา ถาวรธนสารศกษาพนฐานทางวฒนธรรรม โดยศกษาถงววฒนาการความเปนมาของวฒนธรรมไทย เกยวกบการปกครอง (ในสมยสโขทย) ตงแตชนชาวไทยอพยพเขามาในประเทศไทยในปจจบน และชนชาตดงเดมทอาศยอยกอนเชน ขอม มอญ ละวา ฯลฯ ทมอทธพลตอวฒนธรรมไทย ไมวาจะเปนระบบความคด ความเชอ คานยม ขนบธรรมเนยมประเพณการปกครองและสงคม โดยเฉพาะอยางยง วฒนธรรมทเกยวกบการปกครอง ไมวาจะเปนการปกครองแบบสมบรณาสทธราช (Absolute Monarchy) ทกษตรยมอานาจปกครองโดยเดดขาด การปกครองแบบ

๒๔ นภาลย สวรรณธาดา, ภาษาไทย (วรรณคดไทย), พมพคร งท ๒ , (กร ง เทพมหานคร :

มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, ๒๕๒๖), หนา ๒๒. ๒๕ เสาวภา ไพทยวฒน, ฟนฐานวฒนธรรมไทย (แนวทางอนรกษและการพฒนา), (กรงเทพมหานคร:

โรงพมพกรมการศาสนา, ๒๕๓๘), หนา ๑๕.

๑๔

ธรรมราชา (King of Righteousness) ทกษตรยตองปกครองโดยธรรม การปกครองแบบเทวราชา (Divine kingship) ทกษตรยมฐานะเหมอนเทพเจา และการปกครองแบบพอปกครองลก (Patriachal Monarchy) ทกษตรยมฐานะเหมอนบดาประชาชน การปกครองทงหมดนนกประวตศาสตรเชอวา เปนการปกครองทไดรบอารยธรรมมาจากอนเดย ทสาคญกคอ ศาสนาพราหมณ และศาสนาพทธนกายหนยาน ซงชนชาตไทยนามาใชผสมผสานกบวฒนธรรมดงเดม แลวมาปฏบตในราชสานกและใชปกครองประชาชนทวไป เพอความสงบสขของสงคมโดยสวนรวมสบมา เอกสารฉบบนทาใหทราบถงความเปนมาและววฒนาการของสงคมโดยสวนรวมสบมาและเปนพนฐานในการแตง ไตรภมพระรวง ซงเปนวรรณคดคาสอนในเชงจรยธรรมไดเปนอยางด๒๖

มนตร อมะวชน ไดศกษา เรอง ภาษาไทย ๗ (วรรณคดวจารณสาหรบคร) สรปไดวา การวเคราะหวรรณคดไทยไตรภมพระรวงในแงของวภาษวธ (Dialectic ) ซงเปนการวจารณแบบสากล ทกาเนดมาจากปรชญากรก เพลโต( Plato ) นกปรชญาชาวกรก ทถอจตนยมคอนามธรรมเปนความจรงสงสด ไมใชวตถ ในเรองศลธรรมและจรยธรรม เพลโตใหทศนะวา พวกกว ไดใหทาสอนทผดแกพลเมองซงมผลกระทบตอการปกครองเยาวชนทจะเปนผปกครองรฐในอนาคต กวเสนอแบบไมเหมาะสม โกหกเกยวกบพระเจา เชน วรบรษไมออกรบเมอไมพอใจ ผพพากษารบสนจางรางวล ทรายทสดคอ การพรรณนาสงทชวรายม นรก เปนตนวา เปนสถานทไมมความสขไมมความเจรญ ทาใหเยาวชนหวาดกลว การกระทาของพวกกวน เพลโตถอวา เปนอปสรรคขดขวางตอการสรางวรกรรมของเยาวชน ทาใหพวกเขาขลาด รกชาต แตกลวตาย และเปนสงทผปกครองไมควรเรยนรหรอเลยนแบบเลย ถาพจารณาไตรภมพระรวงตามแนวการวจารณของเพลโตจะเหนไดวา การทพระมหาธรรมราชาลไท ทรงบรรยายภาพของนรก เปรตและอสรกายไวอยางละเอยดชดเจนเพอทาใหพลเมองของสโขทยเกดความกลวตอบาป และมงประพฤตความด กมผลทาใหความเขมแขงกาลงทหารลดนอยลง ในทางตรงกนขาม ถาแสดงความชนชมในการประหตประหารการตอสเหมอนลลตยวนพาย จะทาใหทหารมความกลาหาญ กลาตอสกบพวกศตรและชนะศตรในสงคราม สามารถสรางวรกรรมได นอกจากน เอกสารนยงเสนอรฐตามแนวคดของเพลโตวา รฐในอดมคต เปนรฐทสมบรณ เรยกวา อดมรฐ ( Republic) อกดวย แนววจารณของเพลโตเกยวกบกวนพนธ พอสรปไดวา กวนนจะตองไดรบความเชอถอจากนกปกครอง สรรเสรญเทพเจาและสดดแกผทาชอเสยงแกรฐ แตถกจากดใหเขยนอยางเปนทางการถกควบคมโดยผนารฐ แนวความคดน จงเปนทมาของระบบเซนเซอร ( Censorship)

๒๖ วไลเลขา ถาวรธนสาร, ฟนฐานทางสงคม, พมพครงท ๙, (กรงเทพมหานคร: แสงจนทรการพมพ,

๒๕๓๓), หนา ๒๙.

๑๕

ในปจจบนสวนการเปรยบเทยบระหวาง อดมรฐของเพลโต และอตตรกรทวปในไตรภมพระรวงนนเปนเรองทนาสนใจนาศกษาวจยตอไป๒๗

๑.๖.๒ งานวจยทเกยวของ

พระครโสภณปรยตยาทร (เชอม ชนวโส,สอนรอด) ไดทาวจยเรอง “การศกษาวเคราะหความคดเรองจกรวาลวทยาในพทธปรชญาเถรวาท” พบวา ววฒนาการทางวทยาศาสตรเพงจะเจรญกาวหนาปรากฏเปนรปธรรมเดนชดกเมอประมาณ ๔๐๐ ปมานเอง และเมอเปรยบเทยบกบจกรวาลวทยาในพทธปรชญาอนเปนปญญาตรสรของพระพทธเจาซงไดพระนามวา “โลกวท” แลว ยงหางไกลกนมากทเดยว และไมสามารถทจะนามาเปรยบเทยบกบพระปญญาคณของพระพทธเจาไดเลยแมแตนอย เรองสาคญอกเรองหนงในจกรวาลวทยาของพระพทธศาสนากคอ เรอง นรก สวรรค ภม และสงสารวฏ ซงเปนเรองคอนขางยาก พระพทธศาสนาเชอในสงสารวฏ คอ การเวยนวายตายเกดในชาตภพตางๆ มากมายเหลอคณานบ พนฐานความเชอนเขาใจวามาจาก ศาสนาพราหมณ – ฮนด สามารถสบยอนขนไปถงสมยพระเวท สวนทคลายคลงกนกคอทง ๒ ศาสนา ยอมรบวา กรรมเปนตวจกรสาคญททาใหการเยยนวายตายเกด สวนทตางกน คอ ศาสนาพราหมณ – ฮนด ชชดวา ตนกาเนดของจกรวาลและสรรพสงมาจากพระพรหมเปนผสราง และในทสดมนษยจะรวมเปนอนหนงอนเดยวกนกบพระผเปนเจาผสรางนรนดร สวนพระพทธศาสนาไมไดยนยนในเรองดงกลาว เพยงแตแสดงหลกคาสอนไวเปนกลางๆ วา สงสารวฏกาหนดเบองตนเบองปลายมได แตถามนษยเขาถงสจธรรมคอ ตรสรอรยสจ ๔ แลวกไมมการเวยนวายตายเกดอกตอไป๒๘

พระมหาหรรษา ธมมหาโส (นธบณยากร) ไดทาวจย เรอง “จกรวาลวทยาในพทธศาสนาเถรวาท” สรปไดวา กระบวนทศนจกรวาลวทยาแบบไตรภมนน มใชเปนสงทไรคาหรอเปนกระบวนทศนทไรเหตผล หรออธบายไมได ในบางมตของทฤษฎนนตองยอมรบวา มเคาลางทไมสามารถจะตอบคาถามในยคสมยทกาลงเปลยนไปได เนองจากการแสวงหาความจรงนนอาจจะตกอยภายใตเงอนไขทคอนขางจะมขอบเขตจากดในแงวทยาการตางๆ ทจะสามารถนามาเปนเครองมอเพอคนควาหาความจรงได แตถงกระนน สงทเรยกวา “ภมปญญาดงเดม” ของนกปราชญในยคกอนๆ ก

๒๗ มนตร อมะวชน, ภาษาไทย ๗ (วรรณคดวจารณสาหรบคร), พมพครงท ๓, (กรงเทพมหานคร:

สานกพมพมหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, ๒๕๓๘), หนา ๙ ๒๘ พระครโสภณปรยตยาทร, “การศกษาวเคราะหความคดเรองจกรวาลวทยาในพทธปรชญาเถร

วาท”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๑), หนา ก.

๑๖

ไดพยายามอยางยงยวดในการทจะแสวงหาคาตอบ แมจะทาไดเพยงแคประเมนดวยประสาทสมผสทง ๕ กตาม๒๙

พระมหาเศรษฐา เสฏฐมโน (หนศลา) ไดทาวจยเรอง การศกษาเชงวเคราะหแนวคดเรองจกรวาลวทยาในไตรภมพระรวง พบวา แนวคดเรองจกรวาลวทยาในอนเดยนน กระบวนการกาเนดโลกและจกรวาลในศาสนาพราหมณ ฮนด เกดขนจากเจตจานงของพระผเปนเจา แนวคดเรองจกรวาลวทยาในไตรภมพระรวงเกดขนเพอตอบปญหาของมนษยเกยวกบเรองโลกและจกรวาลโดยอาศยแนวคดหลกจากคมภรทางพระพทธศาสนา แนวคดพนฐานในไตรภมพระรวงกคอววฒนาการของโลก กาเนดของมนษยและสงแวดลอมตางๆ ใน ๓๑ ภม ความสาคญของไตรภมพระรวงอยทการสอนใหเหนความไมเทยงแทของสรรพสง แมการไปเกดในสคตภมกไมมความแนนอนตองเวยนวายตายเกดในวฏสงสารตอไป การบรรลพระนพพานเทานนทจะไมตองเวยนวายตายเกดในวฏสงสารอกตอไป อทธพลแนวคดเรองไตรภมพระรวงไดสะทอนผานจตรกรรม สถาปตยกรรมและวรรณกรรม ซงเปนความคดรวบยอดของศลปนทสรางสรรคผานออกมาในยคสมยตางๆ ๓๐

นางเพญแข กตตศกด ไดทาวจยเรอง “การศกษาเชงวเคราะหเรองจกรวาลวทยาในพทธศาสนาตามทปรากฏในพทธศาสนาตามทปรากฏในพระสตตนตปฎก” พบวา มโนทศนเรองจกรวาลวทยาในคมภรสตตนตปฎกนน เปนโลกทศนทเกยวกบลกษณะธรรมชาตของโลกและจกรวาล ซงมความสมพนธกนมโนทศนเรองอนๆ เชน เรองจต กรรม สคต และทคต นอกจากนยงไดพบอกวา พทธปรชญามไดใหความสาคญเกยวกบอภปรชญามากนก นาจะเปนเพราะวาไมไดกอใหเกดประโยชนในการดบทกข หรอชวยใหบรรลความหลดพนอนเปนจดหมายสงสดของพทธปรชญา ดงนนคาสอนของพระพทธเจาจงเนนวธการทางดานญาณวทยา เพอเขาถงความรอนแทจรงและเนนเรองจรยศาสตรหรอ การปฏบตด มากกวาเรองอน แตพทธปรชญาในคมภรสตตนตปฎก กไดใหคาตอบเกยวกบเรอง

๒๙ พระมหาหรรษา ธมมหาโส (นธบณยากร), “จกรวาลวทยาในพทธศาสนาเถรวาท”, ดษฎนพนธ

พทธศาสตรดษฎบณฑต สาขาวชาปรชญา, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๐), หนา ๑๕๓.

๓๐ พระมหาเศรษฐา เสฏฐมโน (หนศลา), “การศกษาเชงวเคราะหแนวคดเรองจกรวาลวทยาในไตรภม พระรวง”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาพระพทธศาสนา, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒), หนา ๑๒๖-๑๒๘.

๑๗

จรงขอหนงวารปและนามหรอกายกบจตมความสมพนธกบภมชนของจตทเกดจากการปฏบตธรรมเชนเดยวกบมตในอภธรรม๓๑

สภาพร พลายเลก ไดทาวจยเรอง “การศกษาเปรยบเทยบเรองจกรวาลวทยาในคมภรวษณปราณะและ ไตรภมพระรวง.” พบวา คมภรวษณปราณะและไตรภมพระรวงเปนวรรณกรรมตางถนกน มผประพนธ ระยะเวลาในการประพนธและเนอหาหลกคาสอนศาสนาทแตกตางกน แตเปนวรรณกรรมสอนศาสนาทมเนอหาเรองจกรวาลซงสบรากเหงาทางความคดมาจากประเทศอนเดย จงจดอยในปรชญาอนเดยเชนเดยวกน ทาใหมแนวคดเรองจกรวาลวทยาทมลกษณะสมพนธสอดคลองกน จกรวาลในคมภรวษณปราณะและไตรภมพระรวงมจานวนมากมาย จกรวาลในคมภรวษณปราณะ มลกษณะกลมเหมอนไข ดาวเหนอเปนศนยกลางจกรวาล แตจกรวาลในไตรภมพระรวงมลกษณะทรงกระบอก โลกเปนศนยกลางของจกรวาล พนทภายในจกรวาลในคมภรวษณปราณะและไตรภมพระรวงมลกษณะเปนวงกลมเรยงซอนกนเปนชน ประกอบดวยพนทใตแผนดน แผนดนและพนทเหนอแผนดน มภมสงสดอนเปนพนททมนษยหลดพนจากความทกขเรยกวา “โมกษะ” หรอ “นพพาน” การจดเรยงพนทในวรรณกรรมทงสองมลกษณะทแตกตางกนแตมเขาเมรหรอเขาพระสเมรเปนแกนกลางของแผนดน ลอมรอบดวยทวปและมหาสมทร มแดน “ภารตะ” หรอ “ชมพทวป” เปนศนยกลางในการสรางกรรมทคลายกน คมภรวษณปราณะและไตรภมพระรวงมแนวคดวาจกรวาลดาเนนไปตามวฏจกร คอ เกดขน ดารงอยและดบสญไป จกรวาลและสรรพสงในคมภรวษณปราณะเกดขนจากการสรางของพระวษณ มนษยมหนาทตามทถกกาหนดไว จกรวาลในไตรภมพระรวงเกดขนตามววฒนาการ มนษยและสรรพสงเกดขนตามธรรมชาตดวยผลกรรมและจะดา เนนไปตามผลแหงการกระทา จกรวาลในคมภรวษณปราณะดารงอยตามการควบคม ดแลของพระวษณ สวนจกรวาลในไตรภมพระรวงดารงอยดวยผลจากการกระทาและทาทของมนษยทปฏบตตอธรรมชาต จกรวาลในคมภรวษณปราณะจะดบสญไปตามระยะเวลาทกาหนดดวยอานาจของเทพเจา แตผลจากการทาผดศลธรรมของมนษยจะทาใหจกรวาลในไตรภมพระรวงดบสญลงดวยภยธรรมชาตตางๆ แนวคดเรองจกรวาลในวรรณกรรมทง ๒ เรองแสดงใหเหนวฏจกรของชวตมนษยและสรรพสง ทมเกดขน ตงอยและดบไป ดาเนนหมนเวยนเปนวงกลมสบเนองกนไป วฏสงสารของมนษยจะสนสดลงเมอปฏบตจนบรรลโมกษะหรอนพพาน คมภรวษณปราณะแสดงแนวความคดวาจกรวาลและสรรพสงเปนไปตาม

๓๑ นางเพญแข กตตศกด, “การศกษาเชงวเคราะหความคดเรองจกรวาลวทยาในพทธศาสนา ตามท

ปรากฏในพระสตตนตปฎก”, วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: จฬาลงกรณมหาวทยาลย ๒๕๒๙), หนา ก.

๑๘

การกาหนดของเทพเจา แตไตรภมพระรวงแสดงใหเหนวาจกรวาลและสรรพสงดาเนนไปตามวฏจกรของธรรมชาตอนเกดจากการกระทาของมนษย๓๒

นรมล ทพเวช ไดทาวจยเรอง การวเคราะหเชงปรชญาเรองไตรภมพระรวง พบวา วรรณกรรมมงหมายทสงสอนใหบคคลกระทาดปรชญาในไตรภมพระรวงมไดใหความสาคญเกยวกบอภปรชญาเพราะความเปนจรง ไมไดกอใหเกดประโยชนในการดบทกข หรอชวยใหหลดพน อนเปนอดมคตสงสดของพระพทธศาสนาแตเปนญาณวทยา คอการเขาถงความรทแทจรงมากกวา ถงกระนนกพอมองเหนวาในไตรภมพระรวงเสนอคาตอบเกยวกบความจรงอยบาง การเขาถงความรทแทจรงในไตรภมพระรวง โดยหลกใหญ ๆ จะตองอาศยอรยมรรคมองค 8 อนเปนหนทางทจะเตรยมไปสความหลดพน ซงเปนสจธรรมในพระพทธศาสนา สวนคณคาประพฤตของมนษย ซงเปนจรยศาสตรนสอดคลองกบอภปรชญาและญาณวทยานนคอ การแสวงหาความด หรอ อดมคตสงสดของมนษย ตามทรรศนะ ของพทธปรชญาทเปนจตนยม ดานจรยธรรมไดนาถงคณคาของการกระทาโดยชแนวทางการปฏบตทางโลกแนะนาความคดเรองอดมรฐ รฐทสมบรณ มการแนะนาพลเมองใหทาด และชแนวทางการปฏบตทางธรรม แนะนาการปฏบตชนสง ทตองอาศยการเจรญภาวนา โดยมความหลดพน(พระนพพาน) เปนอดมคตสงสด๓๓

วาร สามารถ ไดทาวจยเรอง ความคดทางสงคมในวรรณกรรมสมยสโขทย พบวา สมยสโขทย ประชาชนมความเชอและนบถอศาสนาพทธและลทธสงศกดสทธควบคไปดวย การปกครองจะเปนการปกครองผสมผสานกนแบบธรรมาธปไตยและราชาธปไตย มความสมพนธแบบพอปกครองลก โดยเฉพาะอยางยง วรรณกรรมไตรภมพระรวง ยงไดเสนอแนวคดเรองสงคมอดมคต ทแสดงถงความสมบรณ มการปกครองอยบนรากฐานของมนษยธรรม อยางแทจรง มเศรษฐกจระบบเสรนยม มความเปนอยทสอดคลองกบหลกธรรมคาสอนของพระพทธศาสนาอยางแทจรง เอกสารงานวจยฉบบน ไดเสนอเนอหากวางขวางคลอบคลมเกอบทกดาน ทาใหมองเหนภาพรวมของสงคมสโขทยไดชดเจนและสามารถนาแนวความคดมาประยกตใชในการวจยในครงนไดเปนอยางด๓๔

๓๒ สภาพร พลายเลก, “การศกษาเปรยบเทยบเรองจกรวาลวทยาในคมภรวษณปราณะและ ไตรภม

พระรวง”, ดษฎนพนธศลปศาสตรดษฎบณฑต สาขาวชาภาษาสนสกฤต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๕๗). หนา ก.

๓๓ นรมล ทพเวช, “การวเคราะหเชงปรชญา เรอง ไตรภมพระรวง”, วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต ภาควชาปรชญา, (บณฑตวทยาลย: จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๒๔), หนา ก.

๓๔ วาร สามารถ, “ความคดสงคมในวรรณกรรมสมยสโขไทย”, วทยานพนธศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาปรชญา, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๓๖), หนา ก.

๑๙

พระศรสธรรมเมธ (สเทพ ผสสธมโม ) ไดทาวจยเรอง อทธพลของพระพทธศาสนาเถรวาทตอความคดทางการเมอง การปกครองของพระเจาลไท ศกษาเฉพาะกรณ : ไตรภมพระรวง(เตภมกถา) พบวา แนวคดทางการเมองการปกครองของพระเจาล ไทยวาเปนแนวคดท ไดจากพระพทธศาสนา ทาใหเกดววฒนาการเปลยนแปลงจากความเชอในอานาจของกษตรยหรอผปกครองในฐานะนกรบ เปนความเชอในอานาจของกษตรยหรอผปกครองในฐานะผมส ทธอานาจและความชอบธรรมในการกาหนดชนชนในสงคมทเปนไปตามอานาจของการกระทาคอ “กฎแหงกรรม” ตามแนวพระพทธศาสนา มใชเปนไปตามอานาจของชาตภม เมอเปนเชนนน ความมเสรภาพของบคคลจงไดรบการสงเสรมเปนอยางมากโดยทบคคลเปนสวนหนงของสงคม มเสรภาพในการแสวงหาประโยชนเพอตนเอง มเสรภาพในการแบงปนประโยชนของตนทมอยแกผอนทอยในสงคมเดยวกน ขอบเขตของเสรภาพตางๆของบคคลถกควบคมโดยกฎแหงธรรม หรออาจจะกลาวไดวา เสรภาพนนมความสอดคลองตองกนกบหลกจรยธรรมฟนฐานของสงคม อนไดแก ศลธรรม คณธรรมและมโนธรรม ซงถกกาหนดเปนแนวทางในการปฏบตทางดานการเมองและการปกครองในรชกาลของพระเจาลไทย สงคมสโขทย จงอยไดดวยความสงบ ราบรน มความกาวหนาโดยไมจาเปนตองใชกฏหมายโดยมบทลงโทษทรนแรงเพอปองกนรกษาสงคมไวได ดวยเหตทพระเจาลไทยไดรบหลกธรรมคาสอนจากพระพทธศาสนาเถรวาท พระองคจงทรงวางเปาหมายไว ๒ ระดบ คอ ระดบโลกยะ คอ การปฏบตเพอเขาสยคศาสนา พระศรอารย และโลกตตระคอการปฏบตเขาสพระนพพาน ผลจากการวจยทาใหทราบวา พระพทธศาสนาเถรวาทมอทธพลของตอการเมองการปกครองในสมยสโขทย โดยเปนฟนฐานทางจรยธรรมของสงคมและวฒนธรรมในดานการปกครองประเทศเรอยมา ความจรง ในปจจบนจรยธรรมและวฒนธรรมทางสงคมบางอยางไดถกละเลย จงนาเสยดายเปนอยางยง๓๕

ปรารถนา แสนฤทธ อซม ไดทาวจยเรอง สานกทางจรยธรรมในรฐไทยสมยใหม วเคราะหจากแบบเรยนของเจาพระยาธรรมศกดมนตร พบวา เอกสารงานวจยฉบบนไดศกษาความสานกทางจรยธรรมในรฐไทยสมยใหมจากแบบเรยนของเจาพระะยาธรรมศกดมนตร สองชด ชดแรกชอ ธรรมจรยา ซงมจดมงหมายใหคนคนจงรกภกดตอชาตอนมพระมหากษตรยทรงเปนประมขและศนยรวมจตใจและตองการปลกจตสานกทางจรยธรรมในเรองการทาหนาทและการพฒนาตนเอง สวนชดทสองชอ แบบสอนอานใหม ซงกยงสอนในเรองความจงรกภกดตอพระมหากษตรย โดยมรฐเปนผ

๓๕ พระศรสธรรมเมธ (สเทพ ผสสธมโม ), “อทธพลของพระพทธศาสนาเถรวาทตอความคดทาง

การเมอง การปกครองของพระเจาลไท ศกษาเฉพาะกรณ: ไตรภมพระรวง (เตภมกถา)”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาพระพทธศาสนา, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๖), หนา ก.

๒๐

อปถมภตอประเทศ เนนความสาคญของรฐธรรมมญใหคานงถงเรองสทธและหนาทในฐานะพลเมอง มระบอบประชาธปไตย แตเนนหนาทมากกวาสทธผลจากการวจยสรปวา ความสานกทางจรยธรรมของสงคมไทยพฒนาการมาจากความเชอเกยวกบจตวญญาณในธรรมชาตตามแบบลทธวญญาณนยม เมอพระพทธศาสนาเขามาสดนแดนแถบน คาสอนทางพระพทธศาสนาซงสอนใหเชอกรรมและผลของการกระทาคนไทยจงปรบความเชอทงสองเขาดวยกน ตางฝายตางกเกอกลกนและกน อนเปนทมาของพนฐานทางจรยธรรมของไทย อกประการหนง ความเชอทงสองเปนระบบอปภมถผสมผสานกนจงใหความสาคญตอตวผทาเปนอยางยง ถอวาพระมหากษตรย ทรงเปนผอปภมถตอประชาชนและทรงเปนธรรมราชา การปลกฝงในเรองความจงรกภกดซงมมาตลอดเวลา จดรวมของแบบเรยนทงสองน คอ แนวคดทจะสรางความเขมแขงใหกบรฐ โดยการใหความรวมมอกบรฐและมความจงรกภกดตอกษตรยเพอรฐ จะไดใหการอปถมถบารงแตประชาชนไดอยางด ฉะนนแบบเรยนชดนทาใหเกดความสานกทางจรยธรรมอยางดเพราะมสาระเพอกลอมเกลา ตอบสนองนโยบายของรฐ ซงเปนผกากบทศทางการพฒนาของชาตการพฒนาชาตนสงทสาคญคอ การสรางสมาชกทดของรฐอนเปนคนสรางความสานกทางจรยธรรมใหรฐไทยสมยใหมอยางแทจรง๓๖

เดชา ซาภกด ไดทาวจยเรอง วเคราะหหลกจรยธรรมในวรรณคดสภาษตพระรวง พบวา สภาษตพระรวงมความสาคญในการสรางสรรคความเจรญดานจตใจ เปนมรดกทางวฒนธรรม และยงสะทอนใหเหนสภาพสงคมไทยสมยนนไมวาจะเปนความเชอ คานยม หรอวฒนธรรมไดอยางชดเจนวา เปนสงคมแบบพงพากน มความผกพนธกบศาสนา มการดาเนนชวตทสอดคลองกบพทธศาสนา เอกสารงานวจยฉบบนทาใหทราบพนฐานจรยธรรมของคนไทยทปรากฏในปจจบนและยงสามารถนามาประยกตใชในการทาวจยในครงนไดดวย๓๗

จากการทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของ พบวา ในวรรณคดไตรภมพระรวงทปรากฏในลกษณะทเปนพทธปรชญา มแนวคดเปนไปในลกษณะทนาเสนอเปนเรองๆ ไมมไดนาเสนอในลกษณะทแสดงถงอทธพลทสบเนองกนไป แตในงานวจยนจะไดนาเสนอแนวคดทางพทธปรชญาใน

๓๖ ปรารถนา แสนฤทธ อซม, “สานกทางจรยธรรมในรฐไทยสมยใหม วเคราะหจากแบบเรยนของ

เจาพระยาธรรมศกดมนตร”, วทยานพนธปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาจรยศาสตรศกษา, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหดล, ๒๕๔๒), หนา ก.

๓๗ เดชา ซาภกด, “การศกษาเชงวเคราะหจรยธรรมในวรรณคดสภาษตพระรวง”, วทยานพนธปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาจรยศาสตรศกษา, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหดล, ๒๕๔๒), หนา ก.

๒๑

ไตรภมพระรวงทมอทธพลตอสงคมไทยทเปนไปในลกษณะทเชอมโยงแนวคดจากวรรณคดไตรภมพระรวงในลกษณะทเชอมโยงใหเหนถงอทธพลแนวคดและอทธพลทสงผลตอสงคมไทยจนถงปจจบน

๑.๗ วธดาเนนการวจย

การวจยเรอง การวเคราะหแนวคดเรองภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง เปนการวจยเชงเอกสาร (Documentary Research) ผวจยไดกาหนดวธการดาเนนการวจยไวดงน

๑.๗.๑ รปแบบการวจย

การวจยเรองการวเคราะหแนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวงเปนการวจยเชงเอกสาร (Documentary research) โดยมวธการเกบและรวบรวมขอมลจากเอกสาร ตารา บทความวชาการและงานวจยทเกยวของ ไดกาหนดขนตอนการวจยไว ดงน

๑.๗.๒ ขนรวบรวมขอมล

๑) รวบรวมขอมลเอกสารขนปฐมภม (Primary Sources) คอ คมภรพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๙ และพญาลไทย. ไตรภมกถา หรอ ไตรภมพระรวง. พมพครงท ๕. กรงเทพมหานคร: องคการคาของครสภา, ๒๕๔๕. -พญาลไทย.ไตรภมกถา ฉบบถอดความ. คณะทางานโครงการวรรณกรรมอาเซยน.กรงเทพมหานคร : อมรนทรการพมพ, ๒๕๒๘.

๒) รวบรวมขอมลเอกสารขนทตยภม (Secondary Sources) คอ เอกสาร งานวจย งาน สารนพนธ วทยานพนธ ตารา และบทความทางวชาการ ทเกยวของ

๑.๗.๓ การตรวจสอบขอมลและการวเคราะหขอมล

๑) แยกแยะและจดหมวดหมขอมลจากเอกสารทไดมาทงหมด ๒) การตรวจสอบแหลงทมาของขอมล ผวจยไดทาการตรวจสอบขอมลเกยวกบภพ ภม

จากแหลงขอมล ๓ ดาน ประกอบดวย ๑) พระไตรปฎก ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๙ ๒) และไตรภมพระรวง ฉบบพญาลไทย. ไตรภมกถา หรอ ไตรภมพระรวง พมพครงท ๕. กรงเทพมหานคร: องคการคาของครสภา, ๒๕๔๕. -พญาลไทย.ไตรภมกถา ฉบบถอดความ คณะทางานโครงการวรรณกรรมอาเซยน.กรงเทพมหานคร: อมรนทรการพมพ, ๒๕๒๘. และ ๓) เอกสารวชาการและงานวจยทเกยวของกบเรองภพ ภม แลวเหนวามขอมลทตรงและสอดคลองกนอยางมนยสาคญ

๓) วเคราะหขอมล ในดานตาง ๆ อยางเปนระบบ ๔) เปรยบเทยบขอมล ลกษณะทเหมอนกนและแตกตางกน

๒๒

๕) วเคราะหขอมลดวยวธการพรรณนาวเคราะหตามหลกอปนยวธ

๑.๗.๔ การสรปผล และอภปรายผลการวจย

ผวจยนาผลการวจยจากขนตอนท ๑ และ ขนตอนท ๒ มาสรปผลการวจยใหสอดคลองกบวตถประสงคทง ๓ ขอทไดตงไวนนตามลาดบ และหาความสอดคลองกบเอกสาร ตารา หนงสอและงานวจยทเกยวของแลวนาเสนอผลสรปการวจยตอไป

๑.๘ ประโยชนทไดรบ

๑.๘.๑ ไดรถงแนวคดเรองภพภมในพระไตรปฎก ๑.๘.๒ ไดรถงแนวคดเรองภพภมในไตรภมพระรวง ๑.๘.๓ ไดองคความรเกยวกบแนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง ๑.๘.๔ งานวจยนเมอสาเรจแลวจะเปนขอมลสารสนเทศตอผสนใจในการศกษาเรองไตร

ภมพระรวงตอไป

๑.๙ กรอบแนวคดในการวจย(Conceptual Framework)

จากการทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของกบการวเคราะหแนวคดเรองภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง ผวจยไดสงเคราะหเปนกรอบแนวคดเพอการวจยดงน

v4

ภพภม ใน

พระไตรปฎก ประกอบดวย

๑. กามภม ๒. รปภม ๓. อรปภม

การวเคราะหภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏ

ในไตรภมพระรวง ๑. กามภม ๒. รปภม ๓. อรปภม

ภพภม ในไตรภมพระ

รวง ประกอบดวย

นรก สวรรค การเวยนวายตายเกด และสณฐานของโลก ทแบงเปน 3 สวน ไดแก กามภม รปภม และอรปภม ๑. กามภม ๒. รปภม ๓. อรปภม

เปาหมายสงสด ๑. ความสงบสขของสงคม ๒ . ก า ร บ ร ร ล พ ร ะนพพาน

บทท ๒

แนวคดภพภมในพระไตรปฎก

ในบทน ผวจยจะสารวจแนวคาสอนเรองภพภมทงในความหมายทวไปและความหมายเฉพาะทพระพทธเจาทรงใชในการจาแนกภพภมออกเปนประเภทตางๆ รวมไปถงคาสอนอนๆ เชน คาสอนเรองสงสารวฏ ซงเกยวของกบแนวคดเรองภพภมทปรากฏอยในคมภรทางพระพทธศาสนาเถรวาทเพอนามาเปนฐานคดในการศกษาวเคราะหเพอทาความเขาใจคาสอนเรองภพภมในพระไตรปฎกและในคมภรอนทมความเกยวของ โดยผวจยไดกาหนดประเดนเพอการวจยไวดงน

๒.๑ ความหมายของภพภม

ในพระพทธศาสนายคตน แนวคดเรองภพในลทธพราหมณ-ฮนดทฝงรากลกในวฒนธรรมชาวชมพทวปยคโบราณกอนพทธกาลนนมอทธตอความคดของพระพทธเจาอยมาก การทแนวคดและความเชอเรองภพมาปรากฏในคาสอนของพระพทธองคนนแสดงนยวา พระพทธเจาทรงยอมรบแนวคดดงกลาว มนกวชาการทางพระพทธศาสนาตงขอสงเกตวา ในการเผยแผคาสอน พระพทธองคไดใชประโยชนจากคาศพทตางๆ ในคาสอนของลทธพราหมณ-ฮนดซงมความหมายเปนทเขาใจกนอยางกวางขวางอยแลว แตการใชประโยชนจากคาสอนในลทธอนนทรงทาโดยการปรบความหมายใหมเพอใหตรงกบแนวคาสอนของพระองค ในทศนะของนกวชาการเหลาน คาสอนเรองภพกอาจจะเปนหนงในหลายแนวคดทพระพทธองคทรงนามาจากลทธพราหมณ-ฮนด๑

ความแตกตางในดานความหมายของภพในพระพทธศาสนากบลทธอนน ผวจยจะไดศกษาวเคราะหในรายละเอยดตอไปแตจากการศกษาขอมลหลกฐานในคมภร พระพทธองคไดแสดงแนวคดเรองภพไวจานวนมาก คาสอนดงกลาวบอกใหเราทราบวา นอกจากโลกอนเปนภพของมนษยทเรารบรไดผานประสบการณทางประสาทสมผสนแลว ยงมภพอนๆ อกจานวนมากทประสาทสมผสสามญของมนษยรบรไมได ดงมหลกฐานระบวา พระพทธเจาทรงบรรลความรพเศษจากการตรสรทาใหทรงหยงรอดตชาตของพระองคเองและคนอนๆ ไดจานวนมากเทาทพระองคตองการ๒และทรงรการตายและ

๑ พทธทาสภกข, ปฏจจสมปบาท, (กรงเทพมหานคร: ธรรมสภา, มปป.), หนา ๕๒-๗๗. ๒ ว.มหา. (ไทย) ๑/๑๒/๖.

๒๔

การเกดในภพภมตางๆ ของสตวทงหลายไดนบไมถวน๓ การรแจงโลกนพรอมทงเทวโลก มารโลก พรหมโลก๔ไดกลายเปนคณสมบตของพระพทธเจาทชาวพทธทวไปตางรบรกนเปนอยางด

จากการศกษาพบวา คาวา “ภพ” ปรากฏอยางเปนทางการครงแรกในพระพทธศาสนาในปฐมเทศนาการใชคาวา”ภพ”ทพระพทธเจาใชคาวา “ภพ”ในเทศนาของพระองคหลงจากการตรสร สวนการทมการใชคาวา “ภพ” ในประวตของพระองคเองกด ในการพจารณาปฏจจสมปบาทในสปดาหแรกของการตรสรกดเปนการใชเพอบอกเลาเหตการณเกยวกบพระองคแกพระสาวกซงเกดขนในชวงตอๆ มาหลงจากทมพระสาวกจานวนมากแลว.คอ “ธมมจกกปปวตตนสตร”๕ ซงพระพทธเจาแสดงแกกลมพระสาวกกลมแรก คอนกบวช ๕ รป หรอทเรยกวา”พระปญจวคคย” ในเทศนาน พระพทธเจาไดตรสคาศพททมคาวา“ภพ”รวมอยดวย ๓ แหง คอ

๑) คาวา”ภพ”ทปรากฏอยในคาศพทวา “โปโนพวกา (ตณหา)” เปนคาทบงชวา ภพใหม หรอการเกดอกในภพตอไปเกยวเนองกบตณหา๖

๒) คาวา “ภวตณหา” ซงเปนหนงในตณหา ๓ อยางทเปนเหตเกดของความทกข

๓) คาวา “ภพ” ทปรากฏในประโยคบาลวา “ นตถทาน ปนพภโว”๗ ในชวงทายของเทศนาซงมนยของการยนยนวาเมอทาใหแจงอรยสจ ๔ อยางสมบรณแลว ภพใหมจะไมมอกตอไป จะเหนวา ขอความในประโยคนแสดงความเกยวของระหวางการภพกบการรแจงอรยสจ ๔ ไวอยางมนยสาคญในมหานทานสตร พระพทธเจาตรสอธบายคาสอนเรองปฏจจสมปบาทแกพระอานนทเฉพาะเรอง “ภพ”น พระองคอธบายวา เพราะอปาทานเปนปจจย ภพ๘ และไดทรงอธบายรายละเอยดไวในพระสตรเดยวกนวา อปาทาน คอ กามปาทาน (ความยดมนในกาม) ทฏฐปาทาน(ความยดมนในทฏฐ) สลพพตปาทาน (ความยดมนในศลพรต) และอตตวาทปาทาน (ความยดมนในวาทะวามอตตา) เปนปจจยใหเกดภพ คอ กามภพ รปภพ หรออรปภพ๙สวนในจฬนกาสตร พระพทธเจาไดแสดงแนวคด

๓ ว.มหา. (ไทย) ๑/๑๓/๗. ๔ ว.มหา. (ไทย) ๑/๑/๒. ๕ ว.มหา. (ไทย) ๔/๑๓-๑๖/๒๐-๒๔. ๖ ว.มหา. (ไทย) ๔/๑๔/๒๑. ๗ ว.มหา. (ไทย) ๔/๑๖/๒๔. ๘ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๙๖/๕๗. ๙ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๙๘-๙๙/๕๙-๖๐.

๒๕

เรองภพเชงโครงสรางทางจกรวาลวทยาทประกอบดวยภพภมตางๆ รวมไปโลกธาตจานวนมากไวอยางวจตรพสดาร๑๐

คาสอนเรองภพทสอนโดยพระพทธเจานนสามารถแบงออกเปน ๒ ลกษณะ คอ ๑) ภพเชงภาวะทางจต หรอภพในระบบความคด ซงอาจเรยกวา “ภพเชงจตวทยา” ภพในความหมายนสามารถตรวจสอบไดดวยอายตนะ ๖ คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ ๒) ภพเชงสถานทหรอ “ภพเชงโครงสรางทางจกรวาลวทยา” ซงอาจเรยกวา “ภพเชงอภปรชญา” ภพในความหมายนอยเหนอการตรวจสอบดวยอายตนะดงกลาว จากขอความในพระสตรทกลาวมาขางตนนน ภพในปฐมเทศนาอาจมองไดวามนยของภพเชงนามธรรม ขณะทภพในมหานทานสตรนนสามารถตความใหครอบคลมไดทง ๒ ลกษณะ คอ ไดทงเชงนามธรรมและเชงอภปรชญา สวนในจฬนกาสตรนน นยของภพมลกษณะเชงสถานทหรอเชงอภปรชญาอยางชดเจน ซงคาวา “ภพ”กไดรบการอธบายขยายความเพมเตมขน คอ ในหลกฐานบางแหง คาวา”ภพ” ไดรบการแปลความหมายวาความตอเนองระหวางชวตและความตาย (The continuity of life and death) ซ งม อปาทานคอความยดมนเปนปจจย (Conditioned upon "grasping" (Upadana), ความปรารถนาทจะมชวตและความรสกตอไป (The desire for further life and sensation), ตามคาสอนทางพระพทธศาสนา ภพเปนปจจยของการเกดอกในรปแบบตางๆ ผานกระบวนการของการเกด และภพอยในอนดบท ๑๐ ของปจจยาการ ๑๒ ตามหลกปฏจจสมปบาท (Pattccasamuppada or dependent origination)

ความหมายของศพทดงทกลาวนทาใหเราสามารถจาแนกคาวา “ภพ”ออกเปน ๒ ความหมาย คอ ๑) ความหมายเชงนามธรรมซงบงชไปทภพ หรอภาวะทเปน (อะไรบางอยาง) ของจต

๒) ความหมายเชงสถานทซงแสดงถงแหลงทเกดและอยอาศยซงเปนรปธรรมในพระสตร ปรากฏขอความอธบายความคาวา “ภพ”ไววา คาวา “ภพ” ไดแก ภพ ๒ คอ ๑) กรรมภพ ๒) ภพใหมอนมในปฏสนธ โดยททานไดอธบายตอไปอกวา กรรมภพ คอ ปญญาภสงขาร อปญญาภสงขาร๑๑ อเนญชาภสงขาร สวนภพใหมอนมในปฏสนธ คอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ อนมในปฏสนธ๑๒ ชอวา แหลงเกดมภพ เปนตน “หากพจารณาขอความทแสดงสงทเรยกวา“แหลงเกด”น เราจะพบวา แหลงเกดเหลานใหความหมายในลกษณะเปนชองทางเกดของสตวทงหลาย หมายความวา สตวทงหลายเมอจะถอกาเนดขนในสงสารวฏแหงการเวยนวายตายเกดกจะตองผานชองทางเหลาน เพราะไมพบวา มการเวยนวายในสงสารวฏโดยรปแบบอนๆ ทไมตองผานชองทางเหลาน

๑๐ อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๘๑/๓๐๕-๓๐๘. ๑๑ ข.ม.อ. (ไทย) ๒๕/๒๑๖. ๑๒ ข.จฬ. (ไทย) ๓๐/๑๐๔/๓๕๖-๓๕๗.

๒๖

นอกจากจะใชคาวา “ภพ” ในการแสดงความหมายเชงสถานทเกดของสตวทงหลายดงทกลาวมาแลว ในคมภรพระไตรปฎกยงมการใชคาศพทอนๆ เชน คาวา “โลก” บาง “โลกธาต”บางหรอ “ภม”บาง จาแนกโดย ๒ นย คอ โลก ๓ คอ ๑) สงขารโลก โลกคอสงขารทเหตปจจยปรงแตงขน ๒) สตวโลกโลกคอหมสตวหรอสงมชวตทประกอบดวยขนธ ๕ ทกลาวแลว ๓) โอกาสโลก โลกคอ แผนดนหมายถงโลกเชงสถานทภายนอก๑๓ และนอกจากนแลว ยงมโลก ๓ อกนยหนง คอ ๑)มนษยโลก โลกของมนษย ๒) เทวโลก โลกสวรรค ทง ๖ ชน ๓) พรหมโลก โลกของพระพรหม๑๔

ภม หมายถง แผนดน ชนแหงจต, ระดบจตใจ หรอระดบชวต จาแนกเปน ๔ คอ ๑) กามาวจรภม ชนทยงทองเทยวอยในกาม ๒) รปาวจรภม ชนททองเทยวอยในรป หรอชนของพวกทได รปฌาน ๓) อรปาวจรภม ชนททองเทยวอยในอรปหรอชนของพวกทไดอรปฌาน ๔) โลกตตรภม ชนท พนโลกหรอระดบพระอรยบคคล๑๕

สรปไดวา ภพภมในพระไตรปฎกหมายถง สถานทเกด หรอโลกเปนสถานทอยของสตวนนบงชถงสถานทซงมลกษณะเปนรปธรรม สวนในความหมายของภาวะชวตของสตวนน ภพจะแสดงภาวะเชงนามธรรม และคาวา “ภม” ในความหมายของชน หรอ แผนดนนนบงถงสถานทเชงรปธรรม ในความหมายของชนแหงจต ระดบจตใจ หรอ ระดบชวตนนจะแสดงถงภาวะทางจตในเชงนามธรรม บงชภพฝายสคตสาหรบผทากรรมด มศลธรรม นอกจากรปแบบชวตทเราสามารถเหนไดในโลกทเราอยอาศยนแลวพระพทธศาสนายงยอมรบความมอยของชวตรปแบบอนๆ ในภพอกจานวนมากทเรารบรผานประสบการณทางประสาทสมผสไมได ภพภมเหลานเปนสถานทรองรบการเวยนวายตายเกดของสตวทงหลายในรปแบบตางๆ ซงสอดคลองกบแนวคดเรองสงสารวฏในพทธปรชญา ดงนน คาวา “ภพภม” ในความหมายทครอบคลมทงสถานทเกด หรอโลกเปนสถานทอยของสตวซงมลกษณะเชงรปธรรมและภาวะชวตของสตว หรอภาวะทางจตซงมลกษณะเชงนามธรรมดวยแตในหลายแหงของงานวจย ผวจยไดใชคาวา “ภพภม” ในความหมายทครอบคลมภพเชงรปธรรมและนามธรรมนนดวยเชนกน.

๑๓ วสทธ. (บาล) ๑/๒๖๒-๒๖๓. ๑๔ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท , พมพครงท ๘,

(กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๘), หนา ๒๕๙-๒๖๐. ๑๕ เรองเดยวกน, หนา ๒๐๗.

๒๗

๒.๒ แนวคดเรองไตรภพภมในไตรปฎก

พระพทธเจา มทศนะทใหเชอเรองกรรม คอ การกระทากรรมดและกรรมชวเรายอมรบผลของกรรมนน กรรมเปนทางนาสตวไปเกดใน ๓ ภม หรอไตรภม เปนเรองทเชอถอกนแพรหลายมาแตโบราณเปนการสอนโดยทางออม ซงมรปภาพเขยนไวตามฝาผนงวดและเขยนจาลองไวในสมด ซงแยกเปนกามภม ๑ รปภม ๑ และอรปภม ๑ สตวทงหลายเกดมายอมเวยนวนไปเกดใน ๓ ภมน กามภม คอแดนทของอยดวยกามตณหา ยงมความโลภ โกรธ หลง สตวไปเกดเปนสตวนรกในแดนรก ไปเกดเปนเปรตในแดนเปรต และไปเกดเปนยกษมารในแดนอสรกาย เรยกรวมวา อบายภม ๔ คอ แดนอนเปนทกขเดอดรอนมาก สตวไปเกดเปนคนในแดนมนษย และไปเกดเปนเทวดาบนสวรรค จงเอาเรองสวรรคและนรกมาพรรณนาไว และพรหมเองมอายนบดวยกลป๑๖

พทธปรชญา ไดอธบายถงภพภม อนเปนคตหรอทไปของผประกอบกรรมและไดรบวบากหรอผลกรรมทแตกตางกน ประกอบดวย ภพ คอ (๑) กามภพ คอ ทเปนกามาวจร (๒) รปภพ ทเปน รปาวจร และ (๓) อรปภพ คอ ภพ ทเปนอรปาวจร๑๗ จะกลาวโดยละเอยดเฉพาะอบายภมถงชนจาตมหาราชกา ทเหลอแสดงแผนภมประกอบทตงเหลานมเขาพระสเมรเปนหลก เขาพระสเมรนนตงอยทามกลางจกรวาล มทวเขาและทะเลลอม ทวเขามชอตางๆ ดงน ๑. ยคนธร ๒. อสธร ๓. กรวกะ ๔. สทสสนะ ๕. เนมนธร ๖. วนตกะ และ ๗. อสสกณณะ ซงเปนเขารอบนอกสด ทวเขาเหลานรวมเรยกวาเขาสตตบรรพ สวนมหาสมทรสทนดรในระหวางภเขาทง ๗ ชน ถดจากทวเขาอสสกณณะ ออกมาเปนมหาสมทรอยทวทกดาน ในสารตถทปนฎกาไววา มหานรก ๘ ขม ตงอยภายในดนธรรมดาตรงกนกบชมพทวป มหานรกขมหนงๆ ม อสสทนรก ๕ ขม ลอมรอบเปนบรวาร ทงขมใหญและขมเลก ประกอบดวย ดงน๑๘

๒.๒.๑ กามภพ

หรอ กามาวจรภม ประกอบดวย อบายภม ๔ ชน อบายภม ๔ คอ (๑) นรก (๒) สตวดรจฉาน (๓) เปรต (๔) อสรกาย, มนษยโลก ๑ และ เทวโลก หรอ สวรรค ๖ ชน (๑) ชนจาตมหาราช

๑๖ เสถยรโกเศศ, เลาเรองในไตรภม, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร: อมรการพมพ, ๒๕๑๓), หนา

๒-๓, ๑๐-๑๑. ๑๗ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๒๑/๒๖๕. ๑๘ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ปรมตถโชตกะ มหาอภธมมตถสงคหฏกา, ปรจเฉทท ๕ เลม๑

วถจตกกะและปฏสนธจตกกะ, พมพครงท ๕, (กรงเทพมหานคร: จดพมพโดย มลนธสทธมมโชตกะ, ๒๕๔๐), หนา ๗๕-๗๖.

๒๘

กา (๒) ชนดาวดงส (๓) ชนยามา (๔) ชนดสต (๕) ชนนมมานรด และ (๖) ชนปรนมมตวสวตด รวมเปน ๑๑ ชน๑๙

๑) อบายภม ๔ คอ นรกภม มหานรก ๘ ขม มลาดบ ดงน

(๑) สญชวนรก สตวนรกทงหลาย ยอมเปนอยในนรกนนบอยๆ นายนรบาลผมอาวธอนมแสง ฟนซงสตวนรกทงหลาย สตวนรกเหลานนถงแมถกฟนจนตายแลวกกลบฟนขนมาใหมไดอกในนรกจะเปนเชนนเรอยไปจนกวาจะสนกรรม

(๒) กาฬสตตนรก ทงหลาย จะตดวยเชอกดา แลวกถากหรอตดซงสตวทเกดในนรกแลวใชตดสตวนรกดวยเครอประหาร มขวาน จอบ มด เลอย

(๓) สงฆาตนรก ภขาเหลกบดสตวทเกดในนรก อกนยหนง ภเขาเหลกทสงใหญมแสงไฟอนลกโพลง ยอมบดสตวในนรกใหละเอยดเปนจณไป

(๔) โรรวนรก สตวนรกทงหลายรองไหดวยเสยงอนดงในนรก สตวทงหลายทอยในนรกนนยอมพากนรองไหดวยเสยงอนดงอยตลอดเวลา สตวนรกทงหลายถกควนไฟอบอาว รองดวยเสยงนาสงสารอยในนรกนน เพราะควนไฟเขาไปสทวารทง ๙

(๕) มหาโรรวนรก (ชาลโรรวะ) นรกทมการรองไหเสยงดงกวาจฬโรรวนรก เพราะสตวนรกทงหลายถกไฟไหม รองไหดวยเสยงอนดงนาสงสารอยในนรกนนเพราะเปลวไฟเขาไปสทวารทง ๙

(๖) ตาปนนรก (จฬตาปนะ) นรกทสตวทงหลายใหเรารอนอย ไฟนรกยอมไหมสตวทงหลายทถกตรงอยในนรก นรกทสตวทงหลายถกนงตรงตดอยในหลาวเหลกอนรอนแดงแลวใหไฟไหมอย

(๗) มหาตาปนรก (ปตาปนะ) นรกทสตวทงหลาย ใหเรารอนเหลอประมาณ หรอ นรกทสตวทงหลายใหเรารอนยงกวาจฬปนนรก นรกทใหสตวขนสภเขาทกาลงรอน แลวตกลงไปสหลาวทอยขางลางดวยอานาจของลม และไฟไหมอย

(๘) มหาอเวจนรก สตวนรกและความทกขไมมวางเลย ระหวางเปลวไฟ สตวนรกทงหลายและความทกขในนรกไมมวางเลย นรกนนเปนทอยแหงสตวทงหลายเสมออสสทนรก ๕ ขม มลาดบ ดงน

๑๙ ท.ม.อ. (บาล) ๒/๑๒๗/๑๐๙).

๒๙

(๑) คถนรก สตวนรกทงหลายทยงมอกศลกรรม เหลออย ถงแมพนจากอเวจมหานรกแลวกยงไมหลดพน ยงตองเสวยทกขตอไป คอ ถกเบยดเบยนอยในนรกอจจาระเนาทอยตดตอกบอเวจมหานรก

(๒) กกกลนรก สตวนรกทงหลายทยงมอกศลกรรมเหลออย ถงแมพนจากนรกอจจาระเนาแลวกยงไมหลดพน ยงตองเสวยทกขตอไป คอ ถกเบยดเบยนอยในนรกขเถารอน ซงตงอยตดตอกบคถนรก

(๓) สมปลวนนรก สตวนรกทงหลายทยงมอกศลกรรมเหลออย ถงแมพนจากนรกขเถารอนแลว กยงไมหลดพน ยงตองเสวยทกขตอไป คอ ถกเบยดเบยนอยในนรกปาไมงว ซงตงอยตดตอกบกกกลนรก

(๔) อสปตตวนนรก สตวนรกทงหลายทยงมอกศลกรรมเหลออย ถงแมจากนรกปางวแลวกยงไมหลดพน ยงตองไปเสวยทกขตอไป คอ ถกเบยดเบยนอยในนรกปาไมใบดาบ ซงตงอยตดตอกบสมปลวนรก

(๕) เวตตรณนรก สตวนรกทงหลายทยงมอกศลกรรมเหลออย ถงแมพนจากนรกปาไมใบกยงไมหลดพน ยงตองเสวยทกข คอ ถกเบยดเบยนอยในนรกแมนาเคมทมหวายหนาม ซงตงอยตดตอกบอสปตตวนรก มหานรกขมหนงๆ มอสสทนรก ๓๒ คอ ขมหนงๆ มอสสทนรก ๔ X ๘ ทศ ม ๓๒ มหานรกขมหนงๆ มอสสทนรก ๓๒ มหานรก ๘ ขม มอสสทนรก ๒๕๖ ขม๒๐ ยมโลกนรก ม ๑๐ ขม มลาดบ คอ (๑) โลห กมภนรก, (๒) สมพลนรก, (๓) อสนขนรก, (๔) ตามโพทะนรก, (๕) อโยคฬะนรก, (๖) ปสสกปพพตะนรก, (๗) ธสระนรก, (๘) สตโลสตะนรก, (๙) สนขะนรก, (๑๐) ยนตปาสาณะนรก ยมโลกนรกยงมปรากฏในมหานรกขมอนอก ๗ ขม ขมละ ๔๐ จงรวมกนทงหมด เปนยมโลกนรก ๓๒๐ ขม โลกนนรก เปนนรกขมใหญ ซงอยนอกจกรวาล สถานทตงของนรกขมน อยในระหวางโลกจกรวาล ๓ โลก จะมชองวางขนในตอนกลางจกรวาล ชองวางเปนโลกกนนรก มสภาพมดมนอนธการไมสามารถมองเหน สตวเหลานนหอยอยขอบเชงจกรวาลดวยความหวโหยเมอถกกนตางคนตางกนกนเปนอาหาร เมอเผลอปลอยมอทเกาะอยกพลดตกเบองลางเตมไปดวยนากรดอนเยนยะเยอกกจะตายไปและเกดขนใหมจนหมดกรรม

๒๐ ๓๕ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ปรมตถโชตกะ มหาอภธมมตถสงคหฏกา, หนา ๑๒ – ๑๕.

๓๐

สรป นรกมอยทงหมด ๔๕๗ ขม คอ (๑) มหานรก ๘ ขม, (๒) อสสทนกร ๑๒๘ ขม, (๓)ยมโลกนรก ๓๒๐ ขม, (๔) โลกนตนรก ๑ ขม๒๑ นรกทกขมตองไดรบทกขเวทนาไปจนกวาจะหมดกรรมจงจะไปเกดในภพภมอนๆ

๒) เปรตภม แบงตามคมภรโลกบญญตตปกรณ และ คมภรฉคตทปนปกรณเปรตไมมทอาศยอยโดยเฉพาะ ฉะนนเปรตเหลานนจงมอยทวไป เชน ตามปา ตามภเขาเหว เกาะ ทะเล มหาสมทร ปาชา พระอนรทธาจารยจงแสดงวา เปตตวสโย เปรตนนไดแก ผ ยกษ และเปรตเปนตน บางจาพวกกเปนเปรตใหญและเปรตนเนรมตตวให เปนอฏฐารมณหรออนฏฐารมณกได ฝายอฏฐารมณกใหเหนเปนวว ควาย ชาง สนข รปรางสณฐานนากลว มศรษะใหญ ตากพอง และบางกตองเสวยทกขอยนานมการอดขาว อดนา บางพวกกเขาไปกนเศษอาหารทชาวบานทงไวในทโสโครก บางพวกกกนเสมหะ นาลาย และอจจาระ สวนเปรตทอาศยอยตามภเขา คอ ภเขาคชฌกฏ ไมใชแตจะอดอาหารอยางเดยว ยงตองเสวยทกขเหมอนกนกบสตวนรกอกดวย ดงทแสดงไวในลกขณสงยตตพระบาล เปรต ๑๒ ชนด ทอยของเปรต ๑๒ พวกกบเจาแหงเปรตทเชงภเขาหมาลย มปาอยแหงหนงชอวาปาวชฌาฏว เปนนครแหงเปรต มมหทธกเปรตเปนเจาแหงเปรต ตามทแสดงไว ดงน

(๑) วนตาสเปรต เปรตทกนนาลาย เสมหะ อาเจยน เปนอาหาร (๒) กณปาสเปรต เปรตพวกนกนซากศพหรอสตวเปนอาหาร (๓) คถขาทเปรต เปรตทกนอจจาระเปนอาหาร (๔) อคคชาลมขเปรต เปรตทมเปลวไฟลกอยในปากเสมอ (๕) สจมขเปรต เปรตรปทมปากเทารเขม (๖) ตณหาชตาเปรต เปรตทถกตณหาเบยดเบยนใหหวขาว หวนา อยเสมอ (๗) สนชฌามกเปรต เปรตทมลาตวดาเหมอนตอไมทเผา (๘) สตตงคาเปรต เปรตทมเลบมอเลบเทายาวและคมเหมอนมด (๙) ปพพตงคาเปรต เปรตมมรางกายสงใหญภเขา (๑๐) อชครงคาเปรต เปรตทมรางกายเหมอนงเหลอม (๑๑) เวมานกเปรต เปรตทตองเสวยทกขในเวลากลางวน แตกลางคน ไดไปเสวยสขใน

วมาน (๑๒) มหทธกาเปรต เปรตทมฤทธ

๒๑ พระพรหมโมล (วลาศ ญาณวโร ป.ธ. ๙), โลกทปน, (กรงเทพมหานคร: สานกพมพดอกหญา,

๒๕๔๓), หนา ๘๕ - ๙๐.

๓๑

เปรตตามวตถอฏฐกถาและฎกา ม ๔ ประเภท ดงน

(๑) ปรทตตปชวกเปรต เปรตทมการเลยงชวตอยโดยอาศยอาหารทผอนให (๒) ขปปปาสกเปรต เปรตทถกเบยดเบยนดวยการหวขาว หวนา (๓) นชฌามณหกเปรต เปรตทถกไฟเผาใหเรารอนอยเสมอ (๔) กาลกญจกเปรต เปนชอของอสราทเปนเปรต

หมายเหต เปรตบางประเภททพระโพธสตวไมไปเกด นบตงแตไดพทธพยากรณเปนตนไปยอมไมไปเกดเปนเปรต ๓ ประเภท คอ ขปปปาสกเปรต นชฌามณหกเปรต กาลกญจกเปรต ถาจะเกดกคงเกดเปน ปรทตตปชวกเปรต อยางเดยวเทานน

เปรตในพระวนยและลกขณะสงยตตพระบาล แสดงไว ๒๑ ประเภท คอ

(๑) อฏฐสงขสกเปรต คอ เปรตทมแตกระดกตดกนเปนทอนๆ (๒) มงสเปสกเปรต คอ เปรตทมแตเนอเปนชนๆ (๓) มงสปณฑเปรต คอ เปรตทมเนอเปนกอน (๔) นจฉวปรสเปรต คอ เปรตทไมมหนงหอหม (๕) อสโลมเปรต คอ เปรตทมขนเปนพระขรรค (๖) สตตโลมเปรต คอ เปรตทมขนเปนหอก (๗) อสโลมเปรต คอ เปรตทมขนเปนลกธน (๘) สจโลมเปรต คอ เปรตทมขนเปนเขม (๙) ทตยสจโลมเปรต คอ เปรตทมขนเปนเขมชนดท ๒ (๑๐) กมภณฑเปรต คอ เปรตทมอณฑะใหญ โตมาก (๑๑) คถกปนมคคเปรต คอ เปรตทจมอยในอจจาระ (๑๒) คถขาทกเปรต คอ เปรตทมชวตอยไดดวยการกนอจจาระ (๑๓) นจฉวตกเปรต คอ เปรตหญงทไมมหนงหอหม (๑๔) ทคคนธเปรต คอ เปรตทมกลนเหมนเนา (๑๕) โอคลนเปรต คอ เปรตทมรางกายเปนถานไฟ (๑๖) อลสเปรต คอ เปรตทไมมศรษะ (๑๗) ภกขเปรต คอ เปรตทมรปรางเชนเดยว กบพระ (๑๘) ภกขณเปรต คอ เปรตทมรปรางเชน เดยวกบภกษณ (๑๙) สกขมานเปรต คอ เปรตทมรปรางเชน เดยวกบสกขมานา (๒๐) สามเณรเปรต คอ เปรตทมรปรางเชน เดยวกบสามเณร (๒๑) สามเณรเปรต คอ เปรตทมรปรางเชน เดยวกบสามเณร

๓๒

๓) อสรกายภม สตวทเรยกวา อสระ เพราะไมสวางรงโรจน คอ ไมเปนมอสระและสนก

รนเรง เปนสตวทมชวตความเปนอยอยางแรงแคนฝนเคอง อดอยาก ยากแคน ตองทนทกข ทรมาน แบงออกเปน ๓ พวกใหญ คอ เทวอสรา ไดแก อสรกายทเปน เทวดา คอ อสรกายจาพวกเทวดา บางพวกกพอมความสขอยบางเปนครงคราว แตสวนใหญมกจะไมคอยมความสข มอย ๖ พวกดวยกน คอ (๑) เวปจตตอสร, (๒) ราหอสรา, (๓) สพลอสรา, (๔) ปหารอสรา, (๕) สมพรตอสรา, (๖) วนปาตกอสรา

สาหรบอสรา ๕ พวกแรก จะอยใตเขาสเนร และเปนศตรกบเทวดาชนตาวตงสา เดมอสราทง ๕ เคยอยบนชนตาวตงสา ตอสมยท มฆมานพและบรวาร ๓๒ คน ขนไปเกดบนสวรรคชนตาวตงสามฆมานพเกดเปนพระอนทร และ บรวาร ๓๒ คน เกดเปนเทวดาในชนน รวมกนเปน ๓๓ องค เมอไดมาเกดกมการฉลองกนเปนการใหญ เมออสรา ๕ พวกนเมาสราจนไดแลว พระอนทรและบรวาร จงจบพวกอสราโยนลงจากยอดเขาสเนร ทาใหตองมาอยใตเขาสเนรกระทงทกวนน ดวยเหตนเองทาใหอสรา ๕พวกน แคนเทวดาชนตาวตสามาก และไดยกพวกขนเขาสเนรไปรบกบเทวดาชนตาวตงสาหลายครงบางครงกชนะบางครงกแพ

สวนอสรากายพวกท ๖ คอ วนปาตกอสร เปน อสราทมรปรางเลก มอานาจนอยกวาเทวดาชนตาวตงสา อาศยอยในมนษยโลกน จะอยตามปา ตามเขา ตามตนไม และตามศาลทเขาปลกไวเปนบรวารของภมมฏฐเทวดา จดเขาในพวกเทวดาชนจาตมหาราชกา

(๑) เปตตอสรา ไดแก อสรกายทเปน เปรต ม ๓ จาพวก คอ

ก) กาลกญจกเปรตอสรา เปนเปรตทมรปรางสงใหญ แตไมคอยมเรยวแรง มเลอดฝาดนอย มสสนคลานใบไมแหง ตาโปนออกมาเหมอนตาป มปากเลเทารเขม อยบนกลางศรษะ หวนาอยตลอดเวลา เดนหานาอยตามลาธารนาไหลกลางปาทงๆ ทเดนทองอยบนลาธารนาไหล แตกลบมองเหนนาไหลมาขาวเหมอนหนออน ไดยนเสยงนาไหลแตมองไมเหนนา เพราะกรรมบนดาลใหมองไมเหนนา กนนากไมรจกอมเพราะปากเลกเทารเขม จงตองหวโหยอยตลอดเวลา

ข) เวมานกเปรตอสรา เปนเปรตชนดทเสวยทกขในเวลากลางวน แตเสวยสขในเวลากลางคนเหมอนกบความสขของเทวดาในชนตาวตงสา

ค) อาวธกเปรตอสรา เปนเปรตชนดทตองประหตประหารซงกนและดวยอาวธตางๆ

(๒) นรยอสรา เปรตทตองเสวยทกขอยในโลกนตนรก อสรกายทเปน สตวนรก คอเปนจาพวกเดยวกนทเกาะอยตามขอบจกรวาลทมดมด ภายใตมนาเยนจด มลกษณะเหมอนคางคาวมความหวกระหายเปนกาลง เกาะไปพลาง ไตไปพลาง พอไปพบพวกเดยวสาคญผดคดวาตนไดพบ

๓๓

อาหารตางฝายตางกกระโดดเขากดกนทนท ตางฝายปลอยมอจากการเกาะกจะพลดตกไปในนากรดขางลางละลายหายไปทนท แลวเกดขนใหม ตกตายไปอกวนเวยนเชนนจนกวาจะหมดกรรม๒๒

๔) ตรจฉานภม หรอเดรจฉานตภม คอแดนของเดรจฉาน ความหมายวา โลกของสตวผไปโดยขวาง หรอตามเสนนอนตรงกนขามกบคนซงไปตวตรง ดงนนสตวเดรจฉานกหมายถงสตวทไปไหนมาไหนตองควาอกไป เชน หม หมา เปด ไก ในหนงสอไตรภมตอนนเรมตนกลาวถงสตวอนเกดมาในแดนเดรจฉานวา มเกดจากไข (อณฑชะ) จากมรกอนหอหม (ชลาพชะ) จากใบไมและเหงอไคล (สงเสทชะ) เกดเปนตวขนเองและโตทนท (อปปาตกะ) สตวเดรจฉานนนมความเปนอย ๓ ประการคอ รสบพนธ รกน รตาย เรยกเปนศพทวา กามสญญา อาหารสญญา และมรณสญญา สวนคนนนเพมอกสญญาหนงคอ รจกการทามาหากน รบาปบญ หรอตรงกบคาวาวฒนธรรมนนเอง สตวทกลาวในแดนเดรจฉานหลกๆ กมดงน

(๑) อปทตรจฉาน ประเภททไมมเทา ไมมขาไดแก ง ปลา ไสเดอน เปนตน (๒) ทวปทตรจฉาน ประเภททม ๒ ขา ไดแก ไก เปด นกตระกรม แรง กา เปนตน (๓) จตปทตรจฉาน ประเภททม ๔ ขา ไดแก หม หมา วว ควาย ชาง มา เปนตน (๔) พหปทตรจฉาน ประเภททมมากกวา ๔ ขา ขนไป ไดแก กงกอ ตะขาบ เปนตน

สาหรบมนษยอยบนพนแผนดนทมอย ๔ ทศ ของภเขาสเนร มนษยภมประกอบดวย ๔ ทวป คอ (๑) ปพพวเทหทวป คนทอยในทวปน มอย ๗๐๐ ปเสมอ (๒) อปรโคยานทวป คนทอยในทวปนมอย ๕๐๐ ปเสมอ (๓) ชมพทวป ในทอยทวปน ม กาย วาจา ใจ ประกอบดวยศลธรรมมอายยนถงหนงอสงไขยป สมยใดประกอบศลธรรม อายลดนอยถอยลงมาตามลาดบกระทงถง ๑๐ ป (๔) อตตรกรทวป คนอตตรกร ไมถอเอาเงนทองวาเปนของตน ไมหวงแหน หรอถอเอาวาเปน บตร ภรรยา สามของตน และรกษาศล ๕ เปนนจ มอายยนถง ๑,๐๐๐ ปเสมอ ทวปใหญทวปหนงกมทวปนอย๕๐๐ เปนบรวาร รวมเปนทวปนอยม ๒,๐๐๐ ทวป คนทอาศยอยในทวปนอย ๒,๐๐๐ ทวปน กมอายมากบางนอยบางไปตามคนทอยในทวปใหญนนๆ๒๓

๕) มนสสภม คอ มน+อสส+ภม มน แปลวา ใจ อสส แปลวา สง ภม แปลวา ทอาศยรวมกนเปน มนสสภม แปลวา ภมทอาศยของสตวผมใจสง คอ มใจสงในเชงกลาหาญ องอาจ กลาหาญในการประกอบกรรมตางๆ ยงนก ประกอบดวย อกศลกรรม คอ กรรมทชวชาเปนบาปลามก

๒๒ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ปรมตถโชตกะ มหาอภธมมตถสงคหฏกา ปรจเฉทท ๕ เลม ๑

วถจตกกะและปฏสนธจตกกะ, หนา ๔๕- ๔๙, ๕๗-๕๙. ๒๓ เรองเดยวกน, หนา ๗๒-๗๓.

๓๔

สตวในมนษยภมองอาจสามารถกระทาไดอยางยอดเยยมตงแตขนทมโทษเลกนอย จนถงขนทมโทษสงสด เชน ปาณาตบาตอกศลกรรม มนษยสามารถฆาไดตงแตสตวเลกๆ เชน กง หอย ป ปลา จนถง ฆาบดามารดา เปนอนตตรยกรรมได และ กศลกรรม คอ กรรมทดงามเปนบญเปนคณ สตวทมาอบตเกดในโลกมนษยเราน กองอาจสามารถกระทาไดอยางยอดเยยมอกเชนเดยวกน กลาหาญกระทาไดตงแตบญเลกนอย จนกระทงถงบญกศลอยางอกฤษฏ เชน ทาน คอ การให เชน ใหอาหารเปนทานแก หมหมา เปด ไก กา ซงเปนสตวตรจฉานภม เปนตน นอกจากนน ในดานการทากศลทสงขนไปกวาน คอการรกษาศล ๕, ๘ หรอศล ๑๐ ถงศล ๒๒๗ ขอ และบาเพญภาวนาจนเกดเปนพรหม เทวดา ถงกาลสมยวเศษ มพระพทธเจาอบตกองคสมเดจพระสมมาสมพทธเจานน พระองคทรงเปนผเลาพระองคไมใชใครในภมอนเลย โดยทแททรงเปนมนษยอบตเกดในมนสสภมนเอง ทรงมพระวรยะอยางยอดเยยมทรงพลพระชนชพเพราะมพระมนสมนมงหมายพระบรมโพธญาณ ทรงมพระหทยอาจหาญ จนกระทงสาเรจตรสรเปนสมเดจพระสมมาสมพทธเจาได จากนนกทรงสงสอนใหมนษยใจกลาบาเพญวปสสนาภาวนา จนกระทงไดสาเรจมรรคผลเปนพระอรหนต พระอนาคาม พระสกทาคาม และพระโสดาบนอรยบคคล อนงเลาพระปจเจกพทธเจา ผมาอบตตรสรแตลาพงพระองคเดยว ในกาลทวางจากศาสนามนษยในโลกนมอย ๕ ประเภท ดงน

(๑) มนสสนรโย รางกายเปนมนษยใจเหมอสตวนรก คอ มนษยบางพวกในมนสสภมนมชวตอยางแปลกประหลาด ไมอยบานอยเรอนเหมอนคนธรรมดาทงหลาย แตอยในคกตะราง ถกจองจาทาโทษมประการตางๆ หมดสภาพในตน บางคนตองทนทกขเวทนาแสนสาหส มนษยเหลานนเขาเปนคนชวบาปมสนดานราย กระทาแตสงทผดกฎหมายบานเมอง กอเรองราย เพราะใจชว ทาตวใหเปนภยแกชาวประชา ประพฤตทจรตมจฉาชพผดมนษยธรรมดา เชน ทาปาณาตบาต ประหตประหารคนดวยกน ทาการโจรกรรมเปนขโมย โดยมจตใจยนดในอาชพทจรต เพราะคดพาลเหนผด ไมรผดชอบชวด

(๒) มนสสเปโต มนษยมใจคดอยากไดอยากมอยเสมอไมรจกพอ คอ บางจาพวกในมนสสภมนมชวตเปนอยลาบาก เทยวแสวงหาอาหารผานงหม กวาจะไดมากยากแสนยากนกหนาหรอหาไมไดเลย ดวยวบากกรรมแตปางกอนทตนกระทาไวใหมอนเปนไป จะอตสาหะขยนทาเทาใดจนสายตวแทบขาดกไมพอกนสกท มแตความอดอยากเขาครอบงา มากไปดวยความทกขเหลอลาแสนจะลาเคญเปนนรนดร เขาวาตาบลนนอาเภอนมทหากนดกรบจรลสญจรไปทกหนทกแหง แตกไมพบแหลงเจรญ ใหไดรบความสขสบายสกท มแตความลาบากประจา ใหโหรทานายกวากาลกณ กมลคนาหรอเรองลาภมกาลเขาประจา ทาอยางไรกหากนไมขน มไดลาภสมปรารถนา นาอนาถนก คนประเภททวาน มอยเปนอนมาในมนสสภมน เพราะมวบากกรรมแตปางกอน

๓๕

(๓) มนสสตรจฉาโน รางกายเปนมนษยใจเหมอนดรจฉาน คอ บางจาพวกในมนสสภมนมชวตอาศยทานผอนอยเหมอน หม แมว มา เปด ไก หมา วว ควาย สดแททานจะใชใหทาอะไรกอตสาหะกระทาการงานแบกขนซงภาระอนหนก ครนทางานเสรจแลว ทานใหอะไรเปนทาน ถงจะชอบใจไมชอบใจกจาตองบรโภคแตพออมปากอมทองไปวนๆ หนง ถงคราวทานโทโสโกรธากมแตจะถกดากวาดคารามขตวาด ใหสะดงสนหลงหวาดเสยวอยเนองนตย มากไปดวยความสะดงจตหาความสบายมไดทกเมอ แตกไมเบอตอชวตเชนน เพราะตวเปนคนมกรรมมสนดานมากดวยโมหะ ไมมความคดจะเลยงชพเปนอสระโดยตนเอง เมอทนเปนทาสเขาดวยดวงจตมวเมาหลงผด พาใหคดเหนเปนของประเสรฐวา ตวขานแลเปนคนฉลาดดวยการเลอกอาชพเปนทาสทาน การงานอะไรไมตองคดตองทาใหเปลองหวสมอง ทานสงอยางไรเราทาไปกหมดเรอง ทานเคองเรานงเฉยเสยเปนการด ชวตนไมมอะไรมาก พอไดอาหารใสปากเขาไปวนหนงๆ กพอ นาอนาถหนอ เจานายเรา ดคราเครงคดประกอบการงาน คงจะหาความสขสาราญเชนเราบมได ความคดไพลไขวเขวเปนบาผดคนธรรมดาไปอยางน หรอมฉะนน มไดเปนทาสทาน แตผนนมากไปดวยโมหะจต ไมคดถงบาปบญคณโทษประโยชนมใชประโยชน เชนวา บญกศล เปนความดทควรทา บาปกรรมเปนการควรเวนขาด ปราชญทานสอนอยอยางน คนไมกระทาตาม เพราะไมเหนแจง แตเขามองไมเหนคณ เปนมนษยไรศลธรรมทาอะไรกขวางๆ ผดทานองคลองธรรมนาชวตไปโดยหาสาระแกนสารมไดจนกระทงถงวนตายกยงไมไดประกอบการกศลสกนด เพราะตนคดขวาง ไมเชอคาสอนของนกปราชญ มองคสมเดจพระศาสดาเปนตน เปนผมโมหะดารขวางๆ อยางน จงชอวา มนษยตเดรจฉาน

(๔) มนสสภโต กายใจเปนมนษย คอ คนบางจาพวกในมนสสะน เปนผทรจกวาสงใดเปนประโยชน และสงใดไมเปนประโยชน เปนผรจกบาปบญคณโทษรจกวาสงไหนชวสงไหนด แลวละเวนสงทเปนบาปความชว ประพฤตตวใหตงอยในความด มศล ๕ รกษาเปนนยตมไดขาด โดยรวาคนทประมาททาศลใหขาดขอใดขอหนง หาไดชอวาเปนคนเตมคนไม เพราะศล ไดชอวามนษยศล คอ ศลของมนษย ผทจะเปนมนษยภตคอเปนมนษยแทๆ ไดนนตองมศล ๕ ครบบรบรณไมบกพรองนอกจากนน ยงตองเปนผมธรรมประจา ใจ พยายามบา เพญกศลเพมบารมอย เรอยๆ เชนอตสาหะพยายามใหทาน ฟงธรรมเรยนธรรม หมนประพฤตปฏบตตามธรรม มหรความละอายตอบาปมโอตตปปะความสะดงกลวตอบาปอยเสมอ ใชชวตของตนใหมสาระมประโยชนไมใชสกแตวาอยไปวนๆ หนงโดยไมคานงถงโลกหนา เหมอนมนษยประเภทเดยรจฉานทกลาวมาเปนมนษยผมใจสงในเชงกลาหาญประกอบการกศลเนองๆ สวนอกศลกรรมชว เปนอนละเวนเดดขาด ไมประมาทตงอยในกศลกายสจรต วจสจรต บาเพญบญกรยาวตถ ๑๐ ประการโดยสมบรณ มปญญาซอตรงตอพระบรมพทโธวาทเชอกรรมและผลของกรรมวาจกตองใชผลแนไมตองสงสย

๓๖

(๕) มนสสทโว กายเปนมนษยใจเปนเทวดา คอ มนษยเราตายไปแลวอาจไดไปเกดเปนเทวดาไดในบางกรณ โลกของเทวดาน เปนโลกทอาศยแหงสตวซงเปนทพยมแสงรงเรอง หมายถงวามแสงรงเรองหรอเปนทอยของเหลาเทวดาทงหลาย ซงไดแกสวรรคแดนแหงความสข บคคลผทสรางบญกศลเอาไวเมอตายแลว บคคลนน กจะไปเกดในสรวงสวรรค บงเกดเปน อปปตตเทพ เปนเทวดาผเกดขนไมตองนอนในครรภมารดาเหมอนดงมนษย การเกดของเทวดานเกดผดขนมรปรางเปนทพยตงอยในวยหนมสาวเปนเทพบตร เทพธดาเลยทเดยว เทวดาม ๓ จาพวก คอ เทวดาโดยสมมต เทวดาโดยกาเนด และเทวดาโดยความบรสทธ เทวดาโดยสมมต คอ พระราชา พระราชกมาร และพระราชเทวบคคลเหลานเรยกวาเทวดาโดย สมมต เทวดาโดยกาเนด เชน เทวดาชนจาตมหาราช เทวดาชนดาวดงส เทวดาทนบเนองในชนพรหม และเทวดาทสงขนไปกวานน เหลานเรยกวาเทวดาโดยกาเนด๒๔

เทวดาโดยความบรสทธ คอ สาวกของพระตถาคตเจาผเปนอรหนตและพระปจเจกพทธเจาหลาย เรยกวาเทวดาโดยความบรสทธ๒๕

เทวภม คาวา “เทวดา” มความหมาย รงเรองดวยเบญจกามคณ หรอดวยฤทธของตนเทวดา ๓ ประเภท คอ (๑) เทวดาโดยสมมต เทวดาโดยกาเนด และเทวดาโดยความบรสทธ (๒) เทวดาโดยกาเนด เชน เทวดาชนจาตมหาราช เทวดาชนดาวดงส (๓) เทวดาโดยความบรสทธหมายถง พระพทธเจาทงหลาย เหลาอรยสาวกแหงพระถตาคตเจาเปนเปนอรหตขณาและพระปจเจกพทธเจาทงหลาย เรยกวา เทวดาโดยความบรสทธ๒๖

ภมเทวดา คอ (๑) ภมมเทวดา ภมเทวดา หรอรกขเทวดา ไดแก เทวดาทสถตอยบนภาคพน มตนไม ปา ภเขา และแมนา (๒) อากาศเทวดา เทวดาทสถตอยในอากาศกลาหาว แตตองเปนอากาศทอยในระดบทตากวายอดเขายคนธร๒๗

การดาเนนชวตของภมมเทวดาและอากาศเทวดา มความเปนอยคลายคลงและใกลเคยงกบการดาเนนชวตของมนษยมาก เพราะในชวตประจาวนตองประสบกบ สข ทกข ดใจ เสยใจเหมอนกนมนษยทวไปทกประการ แตเนองจากไดบาเพญกศลกรรมไวเมอครงเปนมนษ จงไดอบตเปนเทวดา ดงพระพทธพจนทวาดกอนภกษ บคคลบางคนในโลกน ประพฤตสจรตดวยกาย วาจา และใจ เขาฟงมาวาพวกเทวดาทสงอยบนตนไมมอายยน มวรรณะงาม มความสขมาก เขาจงปรารภวา เมอตายไปขอใหเราเขาถงความเปนพวกเทวดา ซงสงอยทตนไมมกลน แลวเขาจงใหขาว นา ผา ยานมาลา

๒๔ พระพรหมโมล (วลาศ ญาณวโร ป.ธ.๙), โลกทปน, หนา ๑๔๕ -๑๔๖ ๒๕ ข.จ.อ. (ไทย) ๓๐/๖๕๔/๒๔๕. ๒๖ ข.จ.อ. (ไทย) ๓๐/๖๕๔/๒๔๕. ๒๗ ข.ข.อ. (ไทย) ๒๕/๗/๕, ธ.อ.อ. (ไทย) ๗/๙๒.

๓๗

ของหอมเครองลบไลทา ทนอน ทพก ประทปและอปกรณแหงประทป เมอตายไป เขายอมเขาถงความเปนพวกของเทวดา ซงสงอยทตนไม ดกอนภกษขอนแลเปนเหต เปนปจจยใหบคคลบางคนในโลกน เมอตายไปยอมเขาถงความเปนพวกของเทวดาทสงอยทตนไม๒๘

๖) สวรรคชนจาตมหาราช เทวดาทสถตอยในชนจาตมหาราชนนบเปนเทวดากลมแรกทจดในประเภทของกามาพจรวรรค คอ สวรรคทยงของเกยวอยกบกาม ๖ ชน เรยกวา จาตมหาราชเทวดา ผเปนใหญ จานวน ๔ องค หรอบางทกมชอเรองวา จตโลกบาลเทวดา หมายถงเทวดาผดแลรกษาโลกประจาทศทง ๔ คอ (๑) ทาวธตรฐ เปนเทวดามหาราช มพวกคนธรรพเปนบรวาร มหนาทดแลและปกครองดานทศตะวนออก (บรพา) ของขนเขาพระสเมร (๒) ทาววรฬหก เปนเทวดามหาราช มพวกกมภณฑเปนบรวาร มหนาทดแลและปกครองดานทศใต (ทกษณ) ของขนเขาพระสเมร (๓) ทาววรปกษ เปนเทวดามหาราช มพวกนาคเปนบรวาร มหนาทดแลและปกครองดานทศตะวนตก (ประจมปราจน) ของขนเขาพระสเมร (๔) ทาวกเวรหรอเวสสวณ เปนเทวดามหาราช มพวกยกษเปนบรวาร มหนาทดแลและปกครองดานทศเหนอ (อดร) ของขนเขาพระสเมร๒๙

เทวดาชนจาตมหาราชกาภม มอย ๓ ภม คอ

(๑) ภมมฏฐเทวดา เทวดาทอยบนพนแผนดน ไดแก เทวดาทอาศยอยตามสถานทตางๆ เชน ภเขา แมนา มหาสมทร ใตดน บาน เจดย ศาลา และซมประตเปนตน สวนทาวมหาราชทง ๔ กบเทวดาบางองคทอยตอนกลางของภมเขาสเนรโดยรอบนนมปราสาทเปนวมานของตนโดยเฉพาะๆ สาหรบภมมกฐเทวดาอนๆ ทไมมวมานเปนทอยของตนโดยเฉพาะนนถาเทวดาใดไปอาศยวด บานภเขา มหาสมทร แมนาอยกถอวาสถานทนนๆ เปนวมานของตน

(๒) รกขฏฐเทวดา เทวดาทอยบนตนไม มอย ๒ จาพวก คอ จาพวกหนงมวมานอยบนตนไมอกจาพวกหนงอยบนตนไมแตไมมวมาน เรยกวา รกขทพวมาน วมานทตงอยบนยอดของตนไม สวนสาขฏฐวมาน เปนวมานทอาศยอยบนสาขาตนไมทวไป

(๓) อากาสกฐเทวดา เทวดาพวกนมวมานเปนทอยของตนเองโดยเฉพาะ เชนพระอาทตย พระจนทร และดาวทงหลาย ทเราเหนกนอยนนกคอ วมานอนเปนทอยของอากาสฏฐเทวดาทงหลาย ทงภายในและภายนอกของวมานประกอบไปดวยรตน ๗ อยาง อนบงเกดขนดวยอานาจกศลกรรม คอ แกวมรกต แกวมกดา แกวประพาฬ แกวมณ แกววเชยร เงน ทอง บางวมานกประกอบดวยรตนะ ๒ บางวมานประกอบดวยรตนะ ๓-๔-๕-๖ และบางวมานกประกอบดวยรตนะทง ๗ สดแตกศลทตนได

๒๘ ส.ข.อ. (ไทย) ๑๗/๕๔๐/๒๘๔. ๒๙ ท.ม.อ. (ไทย) ๑๐/๒๔๒/๒๓๐.

๓๘

สรางไว และวมานเหลานกลอยหมนเวยนไปรอบๆ เขาสเนรอยเปนนจเทวดาชนจาตมหาราชกา ในธมมบทอรรถกถา พทธวงสอรรถกถาและสคาถาวคคสงยตอรรถกถาและฎกา บางปกรณกลาวไววา เทวดาชนจากตมหาราชกาม ๒ จาพวก คอ ภมมฏฐอทวดาและอากาสฏฐเทวดา สวนรกขฏฐเทวดาจดอยในพวกภมมกฐเทวดา มสาธกบทแสดงไวใน เทวดาชนจาตมหาราชกาทมใจโหดราย มอย ๔ จาพวก คอ

(๑) ยกโข ยกขน ไดแก เทวดายกษชาย ยกษหญง ยกษ ม ๒ จาพวก คอ จาพวกหนงมรปรางสวยงามและมรศม เปนสตวชนดหนงทไมใชคน พวกนเปนเทวดายกษ อกพวกหนงมรปรางนาเกลยด ไมมรศมพวกมเปนดรจฉานยกษ เทวดายกษน บางทกมความพอใจในการเบยดเบยนสตวนรกใหเดอดรอน เมอมจตคดอยากจะเบยดเบยนสตวนรกขนมาในเวลาใด กเนรมตตวเปนนายนรยบาลลงไปสนรยโลก เทยวลงโทษสตวนรกตามความพอใจ หรอเมอมความตองการอยากจะกนสตวนรกขนมา กเนรมตเปนแรงยกษ กายกษ แลวกพากนจบสตวนรกเหลานนกนเสย เทวดายกษเหลานอยในความปกครองของทาวกเวระ หรอทาวเวสสวณ

(๒) คนธพโพ คนธพพ ไดแก เทวดาคนธพพะ ชาย หญง ไดแก เทวดาทถอกาเนดอยภายในตนไมทมกลนหอมและอาศยอยตลอดไป ถงแมตนไมจะผพง หรอถกพายพดลมลง หรอถกคนมาตดเอาไปสรางบาน สรางกฎ สรางเรอ คนธพพเทวดากไมยอมละทงทอยของตน เทวดาพวกนเรยกวา นางไมหรอแมยานาง เทวดาคนธพพะทเกดในตนไมทมกลนหอม ม ๑๐ จาพวก คอ

- มลคนธพพะ เกดอยในรากไม - สารคนธพพะ เกดอยในแกนไม - เผคคคนธพพะ เกดอยในเนอไม - ตจคนธพพะ เกดอยในเปลอกไม - ปปฏกคนธพพะ เกดอยในตะคละไม - รสคนธพพะ เกดอยในนาหอม - ปณณคนธพพะ เกดอยในใบไม - ปปผคนธพพะ เกดอยในดอกไม - ผลคนธพพะ เกดอยในผลไม__ - กนทคนธพพะ เกดอยในเงาใตดน

(๓) กมภณโฑ กมภณฑ ไดแก เทวดาภมภณฑ ชาย หญง เปนเทวดาจาพวกหนงเรยกวา รากษส มลกษณะรปรางพงใหญ ตาพองโตสแดง มทอยสองแหง คอ ในมนษยโลกแหงหนงและในนรยโลกแหงหนงกมภณฑเทวดาทอยในมนษยโลก มหนาทรกษาปา ภเขา ตนไม สระโบกขรณ แมนาพทธเจดย แกวรตนะ ตนยาทประเสรฐ ตนไมทมดอกหรอไมหอม เชน ภเขาเวปลละทมแกวมณ และตน

๓๙

มะมวงทเรยกวา อพภนตระ สถานทรกษา ถาหากผใดลวงลาเขาไปภายในบรเวณทดแลรกษาทาวจาตมหาราชกาหนดไว จบเอาบคคลนนกนไดไมมโทษ สวนพวกกมภณฑเทวดาทอยในนรยโลกไดแก นายนรยบาลรากษส การากษส สนขรากษส แรงรากษส มหนาทคอยลงโทษสตวนรก และจบสตวนรกกน

(๔) นาโค นาค ไดแก เทวดานาค ชาย หญง มกาเนด ๒ อยาง กาเนดวสนธระ และกาเนดภมมเทวะมทอย ๒ แหง คอ อยใตดนธรรมดาแหงหนง อยใตภเขาแหงหนง นาคเทวดาทอาศยอยในสถานท ๒ แหงน ชอวา ปฐวเทวดา นาคเทวดา บางคราวกมการสนกสนานรนเรงดวยการเลนตางๆ และในขณะทนาคเทวดากาลงเลนกฬาสนกสนานอยนน มความกระเทอนแรงแผนดนไหวขนได แตไมใชเปนทกครงไป นาคเทวดามวชาเกยวดวยเวทมนตคาถาตางๆ ในพรหมชาลสตรแสดงชอของเวทมนตคาถานวา วตถวชา หรอภมวชา นาคเทวาดาขณะททองเทยวไปในมนษยโลก บางทกไปสภาพรางกายเดมของตน บางทกเนรมตเปนคน เปนสนข เสอ หรอราชสหเทยวไป นาคเทวดาพวกนมอธยาศยจตใจชอบในการลงโทษพวกสตวนรกเชนเดยวกนกบพวกยกขเทวดาและกมภณฑเทวดาทงหลาย ฉะนนในบางคราวกลงไปสนรยโลกเพอลงโทษพวกสตวนรก และเนรมตตวเปนแรงยกษ สนขยกษ แลวเทยวจบสตวนรกเหลานนกน๓๐

๗) ดาวดงส เปนสวรรคชนท ๒ มเทวดาผเปนใหญในชนนคอ ทาวสกกเทวราช หรอทเรยกกนวาพระอนทร

๘) ยามาภม เปนสวรรคชนท ๓ มพระยาสยามเทวราชครองอย สวรรคชนนสงกวาวถการโคจรของพระอาทตย แตกไมมดเนองจากรศมแกวและรศมตวเทวดาสองสวางอยเสมอ (ปราศจากความทกข)

๙) ดสตาภม เปนสวรรคชนท ๔ มพระยาสนดสตเทวราช พระโพธสตวซงจะเสดจลงมาตรสรเปนพระพทธเจา มพระศรอารยโพธสตวซงจะมาตรสรเปนพระพทธเจาในภายภาคหนา (เอบอมดวยสมบตของตน)

๑๐) นมมานรดภม เปนสวรรคชนท ๕ (ยนดในการเนรมต)

๑๑) ปรนมตตวสวตตภม เปนสวรรคชนท ๖ มพระยาปรนมมตตวสวตตปกครองผเปนเทวดา และมพระยามารปกครองเหลามาร เจาทงสองจะไมเคยพบเจอกนเลยแมจะอยสวรรคชนเดยวกน (ยนดทผอนเนรมตให)

๓๐ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ปรมตถโชตกะ มหาอภธมมตถสงคหฏกา ปรจเฉทท ๕ เลม ๑

วถจตกกะและปฏสนธจตกกะ, หนา ๗๙ – ๘๔.

๔๐

๒.๒.๒ รปภพ

รปภพ หรอ รปาวจรภม คอ พรหมโลก ๑๖ ชน

๑) พรหมปารสชชาภม ผสาเรจปฐมฌานขนตน__ ๒) พรหมปโรหตาภม ผสาเรจปฐมฌานขนกลาง ๓) มหาพรหมาภม ผสาเรจปฐมฌานขนสง ๔) ปรตตาภาภม ผสาเรจทตยฌานขนตน ชนทมรศมนอย ๕) อปปมาณาภาภม ผสาเรจทตยฌานขนกลาง ชนทมรศมสกเปลงปลงซานออกไป ๖) อาภสสราภม ผสาเรจทตยฌานขนสง ชนทมรศมสกเปลงปลงซานออกไป ๗) ปรตตสภาภม ผสาเรจตตยฌานขนตน ชนทมรศมงามนอย ๘) อปปมาณสภาภม ผสาเรจตตยฌานขนกลาง ชนทมรศมงามหาประมาณมได ๙) สภกณหาภม ผสาเรจตตยฌานขนสง ชนทมรศมงามกระจางจาทวไป ๑๐) เวหปปผลาภม ผสาเรจจตตฌาณ มผลไพบลย พนจากการทาลายของนา ลม ไฟ

ชนทปราศจากสญญา ๑๑) อสญญสตตาภม พรหมไรนาม มรางกายสงางาม (ไมมสญญา) ๑๒) อวหาภม พระอรหนตขนอนาคาม เคยเปนสาวกของ พระพทธเจา ชนทเปนทอย

ของเหลาผไมเลอมใสสมบตของตนเองเปนผตงอยนาน ๑๓) อตปปาภม พรหมผไมเดอดรอนทงกาย วาจา ใจ เพราะสามารถระงบนวรณได เปน

ชนทอยอาศยของเหลาผไมทาความเดอดรอนใหแกใครๆ ๑๔) สทสสาภม พรหมผเหนสภาวธรรมแจงชด เปนชนทอยอาศยของเหลาผทงดงามนา

ทศนา ๑๕) สทสสภม พรหมผเหนธรรมแจมแจง เปนชนทอยอาศยของเหลาผทมองเหนชดเจนด ๑๖) อกนฎฐาภม พรหมทมคณสมบตมากพอจะนพพานได เปนชนทอยอาศยของเหลาผ

ไมมความดอยกวาใครๆ ไดแกผสงสดในหมพรหม

๒.๒.๓ อรปภพ

อรปภพ หรอ อรปาวจรภม ๔ เปนทอยอาศยของพรหมทมแตจต ดวยไมพอใจทรปกายเปนสาเหตแหงความทกขนานปการ มชนตางๆ ดงน

๑) อากาสานญจายตนภม พรหมผทมแตจต เขาถง ภาวะมอากาศไมมทสด ๒) วญญาณญจายตนภม พรหมผทเขาถง ภาวะวญญาณไมมทสด ๓) อากญจญญายตนภม พรหมผทเขาถง ภาวะไมมอะไร

๔๑

๔) เนวสญญานาสญญายตนภม พรหมผทเขาถง ภาวะไมมสญญากไมใช มสญญากไมใช๓๑

สาหรบภมมอายของมหานรก ๘ นรก มการกาหนดอายไว ดงน

มหานรก ขมท ๑ สญชวนรก มอาย ๕๐๐ ป เปนอายกป เปรยบกบปของมนษย ๑ วนในสญชวนรก เทากบปของมนษย ๙ ลานป ดงนนอาย ๕๐๐ ผ ในสญชวนรก เทากบ ๑ แสน ๖ หมน๒ พนโกฏปของมนษย

มหามนรก ขมท ๒ ชอวากาฬสตตนรก มอาย ๑ พนป เปนอายกป เทยบ ๑ วน เทากบ ๓ โกฏ ๖ ลานปของมนษย, ๑ พนป เทากบ ๑ ลาน ๒ แสน ๙ หมน ๖ พน โกฏปของมนษย

มหานรก ขมท ๓ ชอวาสงฆาตนรก มอาย ๒ พนป เปนอายกป เทยบ ๑ วน เทากบ ๑๔ โกฏ ๔ ลานปของมนษย, ๒ พนป เทากบ โกฏ ๓ แสน ๖ หมน ๘ โกฏปของมนษย__

มหานรก ขมท ๔ ชอวาโรรวนรก มอาย ๔ พนป เปนอายกป เทยบ ๑ วน เทากน ๕๗ โกฏ ๖ ลานปของมนษย, ๔ พนป เทากบ ๘ โกฏ ๓ ลาน ๑ แสน ๔ พน โกฏของมนษย

มหานรก ขมท ๕ ชอวามหาโรรวนรก มอาย ๓ พนป เปนอายกป เทยบ ๑ วน เทากบ๕๗ โกฏ ๖ ลานปของมนษย, ๔ พนป เทากบ ๘ โกฏ ๓ ลาน ๑ แสน ๔ พน โกฏปของมนษย

มหานรก ขมท ๖ ชอวาตาปนนรก มอาย ๑ หมน ๖ พนป เปนอายกป เทยบ ๑ วนเทากบ ๙๒๑ โกฏ ๖ ลานปของมนษย, ๑ หมน ๖ พนป เทากบ ๕๓๐ โกฏ ๘ ลาน ๔ แสน ๑ หมน ๖ พน โกฏปของมนษย

มหานรก ขมท ๗ ชอวา มหาตาปนนรก มอายเทยบกบ ครงอนตรกปของมนษย มหานรก ขมท ๘ อเวจนรก มอายเทยบกบ ๑ อนตรกปของมนษย๓๒

สาหรบเทวดาอายม ๖ ชน มกาหนดอายดงน คอ

ประมาณอายเทวดาชนจาตมหาราชกา มกาหนด ๕ รอยป เทยบกบปของมนษยได ๙ ลานป ประมาณอายเทวดาชนดาวดงส มกาหนด ๑ พนป เทยบกบปของมนษยได ๓ โกฏ ๖ ลานป ประมาณอายเทวดาชนยามา มกาหนด ๒ พนป เทยบกบปของมนษยได ๑๔ โกฏ ๔ ลานป

๓๑ พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต), กรรมและนรกสวรรคสาหรบคนรนใหม , (กรงเทพมหานคร:

อมรนทรพรนตงกรพ จากด, ๒๕๓๑), หนา ๙๒-๙๔. ๓๒ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ปรมตถโชตกะ มหาอภธมมตถสงคหฏกา, หนา ๑๖๙ – ๑๗๐,

๔๒

ประมาณอายเทวดาชนดสตา มกาหนดอาย ๔ พนป เทยบกบปของมนษยได ๕๗ โกฏ ๖ ลานป

ประมาณอายเทวดาชนนมมานรต มกาหนดอาย ๘ พนป เทยบกบปของมนษยได ๒๓๐ โกฏ ๔ ลานป

ประมาณอายเทวดาชนปรนมมตตวสวตต มกาหนดอาย ๑ หมน ๖ พนป เทยบกบปของมนษยได ๙๒๑ โกฏ ๖ ลานป๓๓

อายของรปภพ หรอ รปาวจรภม คอ พรหมโลก ๑๖ ชน ดงน

ประมาณอายพรหมปารสชชาภม มกาหนดอาย ๑ ใน ๓ ของววฏฏฐายอสงไขยกป ประมาณอายพรหมปโรหตาภม มกาหนดอาย ครงหนงของววฏฏฐายอสงไขยกป ประมาณอายมหาพรหมาภม มกาหนดอาย ววฏฏฐายอสงไขยกปหนง ประมาณอายปรตรตาภาภม มกาหนดอาย ๒ มหากป ประมาณอายอปปมาณาภาภม มกาหนดอาย ๔ มหากป ประมาณอายอาภสสราภม มกาหนดอาย ๘ มหากป ประมาณอายปรตตสภาภม มกาหนดอาย ๑๖ มหากป ประมาณอายอปปมาณสภาภม มกาหนดอาย ๓๒ มหากป ประมาณอายสภกณหพรหม มกาหนดอาย ๖๔ มหากป ประมาณอายเวหปปผลาภม มกาหนดอาย ๕๐๐ มหากป ประมาณอายอสญญสตตาภม มกาหนดอาย ๕๐๐ มหากป ประมาณอายอวหาภม มกาหนดอาย ๑ พนมหากป ประมาณอายอตปปาภม มกาหนดอาย ๒ พนมหากป ประมาณอายสทสสาภม มกาหนดอาย ๔ พนมหากป__ ประมาณอายสทสสภม มกาหนดอาย ๘ พนมหากป ประมาณอายอกนฎฐาภม มกาหนดอาย ๑ หมน ๖ พนมหากป๓๔

โดยทกลาวถงภพภมมานนมรายละเอยดเพยงบางสวนของ ๓๑ ภม ทงนแสดงแผนภมทง๓๑ ภม ประกอบ ดงน

๓๓ เรองเดยวกน, หนา ๑๗๙ ๓๔ อางแลว, หนา ๑๖๑.

๔๓

๔๔

สรปไดวา ไตรภมแนวคดตามทศนะพทธปรชญาทอธบายถงเปนทางนาสตวไปเกดใน ๓ ภม หรอไตรภม ภมประกอบดวย ๑) กามภม ๒) รปภม และ ๓) อรปภม หรอโลกเปนสถานทอยของสตวนนบงชถงสถานทซงมลกษณะเปนรปธรรม สวนในความหมายของภาวะชวตของสตวนน ภพจะแสดงภาวะเชงนามธรรม และคาวา “ภม” ในความหมายของชน หรอ แผนดนนนบงถงสถานทเชงรปธรรม ในความหมายของชนแหงจต ระดบจตใจ หรอ ระดบชวตนนจะแสดงถงภาวะทางจตในเชงนามธรรม บงชภพฝายสคตสาหรบผทากรรมด มศลธรรม นอกจากรปแบบชวตทเราสามารถเหนไดในโลกทเราอยอาศยนแลวพระพทธศาสนายงยอมรบความมอยของชวตรปแบบอนๆ ในภพอกจานวนมากทเรารบรผานประสบการณทางประสาทสมผสไมได ภพภมเหลานเปนสถานทรองรบการเวยนวายตายเกดของสตวทงหลายในรปแบบตางๆ ซงสอดคลองกบแนวคดเรองสงสารวฏในพทธปรชญา แนวคดเรองกรรม คอ การกระทากรรมดและกรรมชวเรายอมรบผลของกรรมนน กรรมเปนทางนาสตวไปเกดใน ๓ ภม หรอไตรภมประกอบดวย กามภม ๑ รปภม ๑ และอรปภม ๑ สตวทงหลายเกดมายอมเวยนวนไปเกดใน ๓ ภมน กามภม คอ แดนทของอยดวยกามตณหา ยงมความโลภ โกรธ หลง เบยดเบยนซงกนและกนอนเปนหนทางนาสตวไปเกดเปนสตวนรก เปรต ยกษ มาร และอสรกาย เรยกวา อบายภม ๔ คอเปนแดนทมทกขเดอดรอนมาก ไปเกดเปนมนษย ไปเกดเปนบนสวรรคเปนเทวดา และไปเกดเปนพรหมลงทายบอกเรองอยางนเปนคตของโลก ซงไมจรงยงยนอยไดตลอดไป แมแตพรหมมอายนบเปนกลปคอ มอายตงหลายลานหลายโกฏในทสดกจะตองจต คอเคลอนทจากเปนพรหมหรอตายไปปฏสนธเกดใหมสบตอวนเวยนอยในไตรภม หรอในโลกทงสามนไมพนไปได เพราะฉะนน จงหาความยงยนเทยงแทไมตายเปนไมม แตมทเทยงแทไมตายกมแตพระนพพานเทานน

๒.๓ ความสมพนธของภพภมกบแนวคดอนๆ

จากการสารวจแนวคดเรองภพในความหมายตางๆ ในบททผานมา ผวจยไดพบวาแนวคดเรองภพในพระพทธศาสนาไดรบการตความใน ๓ ลกษณะ ไดแก

๑) แนวคดเรองภพภมกบสงสารวฏ พระพทธศาสนายอมรบเรองการเวยนวายตายเกดตามแนวคดเรองสงสารวฏมปรากฏอยทวไปในคมภรพระไตรปฎก พระพทธเจาตรสเนนยาวาสตวทงหลายถกอวชชาปดกนและถกตณหาผกไวใหตองเวยนวายอยในสงสารวฏอนไมปรากฏเบองตนและเบองปลาย

๒) ภพเชงโครงสรางทางจกรวาลวทยา (The cosmological becoming) ภพทมลกษณะเชงโครงสรางทางจกรวาลวทยาจดเปนภพทมอยจรงเชงภววทยา (Ontology) ทเชอมโยงอยกบหลกคาสอนเรองกรรมซงสนบสนนความเชอเรองการทาความดนาไปสภพทเปนสคตและการทาความชวนาไปสการเกดในภพท เปนทคตแนวคดเร องภพตามเชงโครงสรางทางจกรวาลวทยาใน

๔๕

พระพทธศาสนาจงแสดงใหเหนความมอยจรงของภพเชงภววทยาในฐานะเปนฐานรองรบคาสอนทางจรยศาสตร แตแนวคดเรองภพในลกษณะดงกลาวกถกมองวามปญหาตรงทเปนความมอยทอยเหนอการรบรหรอการตรวจสอบดวยอายตนะ

๓) ภพเชงจตวทยา (the psychological becoming) ลกษณะของภพเชงจตวทยาเนนภาวะทางจตอนเปนนามธรรมทเกยวของกบความรสกทยดมนในความมตวตนทเกดจากประสบการณทางอายตนะและการมงเนนทจะใชประโยชนจากแนวคดเรองภพในการปลกฝงศลธรรมเพอความสงบสขของสงคมภพเชงจตวทยาดานหนงเปนภพทสามารถตรวจสอบไดดวยอายตนะ แตอกดานหนงมงเนนประโยชนจากคาสอนมากกวาการตรวจสอบความมอยจรง ในบทน ผวจยจะศกษาวเคราะหแนวคดเรองภพทง๒ ลกษณะในรายละเอยดตางๆ ซงจะเปนประโยชนตอการพจารณาแนวคาสอนเรองภพในพระพทธศาสนาทชดเจนตอไป

๒.๓.๑ แนวคดเรองสงสารวฏ

๒.๓.๑.๑ สงสารวฏไมปรากฏเบองตนและเบองปลาย

สภาพทสงสารวฏไมปรากฏเบองตนและเบองปลายนมความหมายวา ไมสามารถกาหนดรกรอบเวลาทแนนอนอนเปนจดเรมตนและจดสนสดทงของสงสารวฏและสตวทงหลายทเวยนวายอยในสงสารวฏ ในพระสตร พระพทธเจาเคยอธบายเกยวกบสงสารวฏอนไมปรากฏเบองตนและเบองปลายโดยการเปรยบเทยบกบการนาหญาทอนไม กงไม และใบไมทมอยในชมพทวปทงหมดมาทาเปนมดๆ ละ ๔ นว และสมมตใหแตละมดนนเปนมารดาของเรา เปนมารดาของมารดาของเรา เชนนเรอยไป ในทสดแลวจะพบวา หญา ทอนไม กงไม และใบไมทมอยในชมพทวปทงหมดทเรานามาใชสมมตแทนมารดาของเราในภพชาตตางๆ ทเราเคยเกดมาในสงสารวฏนนหมดไปกอนทจะนบจานวนของผทเคยเกดเปนมารดาและมารดาของมารดาของเราไดครบถวน๓๕หรอทรงเปรยบเทยบกบการนาดนทงหมดมาปนโดยสมมตใหเปนบดา บดาของซงในทสดกจะเหนวา แผนดนนหมดไปกอนทจะนบบดา เปนตนไดครบถวน๓๖

ในพระสตรอกแหงหนง ไดเปรยบเทยบวา นาตาทหลงไหลของเหลาสตวผวนเวยนทองเทยวไปพากนรองไหคราครวญเวลาประสบกบสงทไมนาพอใจ หรอพลดพรากจากสงทพอใจโดยกาลยาวนานในสงสารวฏนนนมปรมาณมากกวานาในมหาสมทรทง ๔ โดยทรงใหเหตผลอนนาสลดวาเธอทงหลายไดประสบความตายของมารดามาชานาน นาตาทหลงไหลของเธอทงหลายผประสบความ

๓๕ ส.น. (ไทย) ๑๖/๑๒๔/๒๑๕-๒๑๖. ๓๖ ส.น. (ไทย) ๑๖/๑๒๕/๒๑๖-๒๑๗.

๔๖

ตายของมารดา คราครวญรองไหอย เพราะประสบกบสงทไมนาพอใจ เพราะพลดพรากจากสงทพอใจนแหละมากกวา สวนนาในมหาสมทรทง ๔ ไมมากกวาเลย..เธอทงหลายไดประสบความตายของบดา...ของพชายนองชาย...ของพสาวนองสาว...ของบตร...ของธดา...ความเสอมของญาต...ความเสอมแหงโภคะ...ความเสอมเพราะโรคมาชานาน นาตาทหลงไหลของเธอทงหลายผประสบความเสอม เพราะโรค คราครวญรองไหอย เพราะประสบกบสงทไมนาพอใจ เพราะพลดพรากจากสงทพอใจนแหละมากกวา สวนนาในมหาสมทรทง ๔ ไมมากกวาเลย ขอนนเพราะเหตไร เพราะวาสงสารนมเบองตนและเบองปลายรไมได ฯลฯ๓๗

ขอความจากพทธพจนนบอกเราวา ในการทองเทยววนเวยนในสงสารวฏ การเกดเปนความทกขอยางหนงในฐานะทเปนจดเรมตนของชวตทจะตองดาเนนไปสความทกขอนเปนจดจบของชวต นนกคอ ความตาย แตการเกดและการตายกไมใชความทกขทงสนของชวต แตจากจดทชวตเรมตนขนทการเกดไปจนถงสนสดลงทความตาย ยงมความทกขอกมากมายใหชวตตองเผชญ แนวคดเรองเรองสงสารวฏแสดงไววา ชวตมความรสกทไมคงทและแปรปรวนไปกบสงทนาปรารถนาและไมนาปรารถนา ความผดหวงและความพลดพรากทสามารถเกดขนไดในทกชวงเวลาลวนแลวแตทาใหชวตของสตวทงหลายตองตกอยในความเศราโศก ความทกขเหลานเปนโศกนาฏกรรมของชวตแหงสตวทงหลายโดยไมมยกเวน ในทศนะของพระพทธศาสนา สงสารวฏจงเปนดจวงจรทครอบสตวทงหลายไวในหวงแหงความทกข และการหลดพนไปวงจรแหงความทกขในสงสารวฏจงเปนภารกจท สตวทงหลายควรตระหนก

นอกจากน ในปพพตสตร ยงมการนาระบบเวลาทเรยกวา “กป”มาใชในการเปรยบเทยบกบระยะเวลาทยาวนานในสงสารวฏวา หนงกปมชวงเวลาทยาวนานมากจนไมอาจนบดวยจานวนปทแนนอน ทานเปรยบเทยบวา ภเขาศลาทกวางยาวและสงดานละหนงโยชน ทกๆ หนงรอยป ใหคนเอาผาเนอละเอยดจากแควนกาสมาลบครงหนง จนกวาภเขาศลาลกนนจะหมดสนไป ระยะเวลาเรมตงแตการนาผามาลบครงแรกไปจนถงครงสดทายทภเขาศลาลกนนหมดสนไปนนยงถอวาเรวกวาระยะเวลาหนงกป การเปรยบเทยบนตองการชใหเหนวา การเวยนวายในสงสารวฏของสตวทงหลายนนยาวนานจนไมอาจนบไดดวยจานวนกปทแนนอน พระพทธเจาทรงยนยนวา สตวทงหลายไดทองเทยวไปในสงสารวฏน มใช ๑ กป มใช ๑๐๐ กป มใช ๑,๐๐๐ กป และมใช ๑๐๐,๐๐๐ กป ในสตรอนๆ มการเปรยบเทยบกบการหยบเมลดผกกาดออกจากพระนครทสรางดวยเหลก กวาง ยาวและสงดานละ ๑ โยชนทละเมลดในทกๆ ๑๐๐ ป หรอการใหพระสาวก ๔รปมอายอยได ๑๐๐ ปสามารถระลกชาตยอนหลงไดวนละ ๑๐๐,๐๐๐ กป จนกระทงทานทง ๔ รปมรณภาพไปเปนตน ทลง

๓๗ ส.น. (ไทย) ๑๖/๑๒๖/๒๑๗-๒๑๘.

๔๗

ทายดวยการสรปวา เมลดผกกาดหมดไปกอนทจะสนกป หรอพระสาวกทมอาย ๑๐๐ ปนนจะมรณภาพไปกอนทจะนบจานวนกปทผานมาไดครบทงหมดได เปนตน๓๘

๒.๓.๑.๒ การเวยนวายในสงสารวฏมอวชชาและตณหาเปนตวขบเคลอน

แนวคดเรองสงสารวฏไมไดแสดงการเกดและตายของสตวทงหลายไวโดยปราศจากเหตปจจย แตยงระบถงอวชชา และตณหาวาเปนสาเหตของการหมนวนในกระแสของการเกดและตาย สงสารวฏของสตวทงหลายจงถกขบเคลอนโดยอวชชาและตณหาดาเนนเรอยไปโดยไมมจดตงตนและจดสนสด ซงหมายความวาสงสารวฏเปนเรองของสตวทถกครอบงาโดยอวชชาและตณหา สตวทงหลายจะอยในกระแสของการเกดและตายนตอไปตราบเทาทอวชชาและตณหายงไมถกทาลายใหหมดสนไป ในพระสตรหลายแหงพระพทธเจาไดตรสเนนยากบพระสาวกวา ความไมร (อวชชา) อรยสจ ๔ คอ ทกข สมทย นโรธ มรรคเปนเหตทาใหพระองคและพระสาวกตองทองเทยวเรรอนในสงสารวฏตลอดกาลยาวนาน๓๙ การยนยนสงสารวฏวามาจากเหตคอความไมรอรยสจ ๔ ของพระพทธองคในพระสตรเหลานแสดงใหเหนวาหวงสงสารวฏดาเนนไปดวยอวชชาและตณหา (ซงเปนตวสมทย) และการรแจงอรยสจ ๔ จะทาใหสงสารวฏยตลง

๒.๓.๑.๓ ภายในสงสารวฏมการเคลอนไปมาระหวางภพหนงสอกภพหนง ภพภม

ทงหลายในสงสารวฏตกอยในกระแสความเปลยนแปลง ไมหยดนงคงท สตวทงหลายทเวยนวายในสงสารวฏโดยมอวชชาและตณหาคอยขบเคลอนไมไดตงมนอยในภพใดภพหนงอยางเทยงแท เพราะการดารงอยของสตวทงหลายนอกจากจะถกจากดโดยกาหนดเวลาในภพนนๆ แลวยงขนอยตามเงอนไขตางๆ ทอาจสงผลใหชวตในภพๆ นนตองสนสดลง การเปนสภาพทขนอยกบเงอนไขตางๆ ทาใหภพภมของสตวเปลยนแปลงไปดวย กลาวคอ สงสารวฏประกอบดวยภพทเปนสคต เชน การเกดเปนมนษย หรอการเกดเปนเทวดา และภพทเปนทคต เชน การเกดในนรก หรอการเกดเปนสตวเดรจฉาน การเกดในภพเหลานเปนไปตามกฎแหงกรรมและถกจากดดวยเวลา เมออายขยของสตวในภพใดภพหนงสนสดลง กรรมทสตวนนไดทาไวจะหนนสงใหมการเกดในภพใดภพหนงทเหมาะสมตอไป ดงขอความพทธพจนขางตนวา “สตวทงหลาย...วนเวยนทองเทยวไปบางคราวจากโลกนไปสโลกอน บางคราวกจากโลกอนมาสโลกน” ขอความนแสดงใหเหนวา ชวตของสตวผยงมอวชชาและตณหาไมไดจบสนลงทความตาย เชอแหงอวชชาและตณหานนจะนาสตวนนไปสการถอปฏสนธในภพอนๆ ตอไปตามสมควรแกกรรม

๓๘ ส.น. (ไทย) ๑๖/๑๒๘/๒๑๙-๒๒๐. ๓๙ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๕๕/๙๙.

๔๘

๒ .๓ .๑ .๔ ความเบอหนายเปนปจจยแหงความหลดพนจากสงสารวฏ แมพระพทธเจาจะไดแสดงเรองสงสารวฏผานพระสตรจานวนไมนอยในพระไตรปฎก แตพระสตรทแสดงเรองราวความเปนไปแหงสงสารวฏนนมกจบลงทพทธพจนวา “เพราะวาสงสารนมเบองตนและเบองปลายรไมได ทสดเบองตน ทสดเบองปลายไมปรากฏแกเหลาสตวผถกอวชชากดขวาง ถกตณหาผกไว วนเวยนทองเทยวไปอปมานฉนใดอปไมยกฉนนน เธอทงหลายเสวยความทกข ไดรบความลาบากไดรบความพนาศเตมปาชา เปนเวลายาวนานภกษทงหลาย เพราะเหตนแหละจงควรเบอหนาย ควรคลายกาหนด ควรเพอหลดพนจากสงขารทงปวง”๔๐

ขอความนแสดงใหเหนวา คาสอนเรองภพภมในสงสารวฏมประโยชนตอการเขาถงความสนทกขอนเปนจดมงหมายสงสดในพระพทธศาสนา เพราะการรบรวาเราเคยเวยนเกดและตายมาอยางยาวนานในสงสารวฏทไมปรากฏเบอตนและเบองปลายยอมทาใหเกดความเบอหนายและมงสความหลดพน อยางไรกตาม เราจะเหนวา ความรเกยวกบสงสารวฏนไดรบการเปดเผยในเทศนาของพระพทธเจาภายหลงจากททรงบรรลโพธญาณแลว และพระองคไดแสดงธรรมเกยวกบเรองนหลายครงแกพระสาวกตางเวลาและสถานท เราจะไมจะพบขอความเกยวกบความนาเบอหนายของสงสารวฏทปรากฏแกพระองคในชวงทยงทรงใชชวตอยพระราชวง หรอในชวงแรกๆ ทพระองคออกผนวชแสวงหาโมกขธรรม เราไดทราบจากเรองเลาในคมภรวา การออกผนวชของพระองคเกดจากการททรงพจารณาเหนทกข คอ ความเกด ความแก ความเจบ และความตายของพระองคและคนอนๆ ในชาตน แตหากมองการมองเหนทกขของพระพทธองคในเชงสมพนธกบการบาเพญบารมมายาวนานเพอตรสรเปนพระพทธเจา เราจะเหนวา แมความเบอหนายในสงสารวฏจะยงไมปรากฏชดเจนแกพระองคในตอนแรก แตการเหนทกข ความเบอหนายในทกขและความคดทตองการจะหลดพนไปจากความทกขนนกมเหตปจจยมาจากการบาเพญบารมอนยาวนานนนเชนกน สวนความรเรองสงสารวฏททรงนามาตรสสอนนนไดปรากฏชดเจนแกพระองคภายหลงการตรสร กลาวคอ เปนการหย งรผานปพเพนวาสานสสตญาณและจตปปาตญาณในคนทพระองคตรสร๔๑

แตความรแจงชดเรองสงสารวฏอยางคบถวนสมบรณนอาจจะเปนเรองใหมสาหรบพระองค กไมใชเปาหมายทพระองคตองการใหพระสาวกเขาถง พระองคแสดงรายละเอยดเรองสงสารวฏไวมากมายเพอใหผฟงเกดความเบอหนายในการเวยนวายตายเกดและหลดพนไปจากความทกขในสงสารวฏในทสด กลาวไดวา คาสอนเรองภพภมและสงสารวฏไมใชเปาหมาย แตสามารถมองวาเปนอบายหรอทางผานไปสจดมงหมายสงสดในคาสอนของพระพทธองค คอ ความหลดจากความ

๔๐ ส.น. (ไทย) ๑๖/๑๒๔/๒๑๖. ๔๑ ว.มหา. (ไทย) ๑/๑๒/๖.

๔๙

ทกขในสงสารวฏ ดงนน ความรเรองภพภมและสงสารวฏจงไมใชสาเหตททาใหเจาชายสทธตถะเสดจออกจากพระราชวงไปผนวชเพอแสวงหาทางพนทกข และไมใชวตถประสงคอนเปนแกนคาสอนในพระพทธศาสนาทพระพทธองคประสงคจะนาพระสาวกไปใหถงแตอยางใด

สรปไดวา จากหลกฐานแสดงภพภมทกลาวมาน เราจะพบวา ในการเกดและตายในภพภมตางๆ สงทเกดและตาย คอ “สตว” แตคาวา “สตว” ในทนมความหมายเฉพาะตามทศนะของพระพทธศาสนาไมไดหมายถงสตวเดรจฉานในความหมายทตรงขามกบมนษย ผททองเทยวเกดและตายในสงสารวฏทงหมดรวมทงมนษยและสตวเดรจฉานทอาศยในโลกกรวมอยในคาวา “สตว” แตคาวา “สตว”ในพระพทธศาสนาเปนเพยงคาสมมตทบญญตขนเพอใชเรยกสงมชวตทเปนทประชมกนของขนธ ๕ เทานน ไมใชสงมจรงทแยกตางหากจากขนธ ๕ เพราะฉะนน การเวยนวายในสงสารวฏของสตวตามความหมายนเปนอาการทเปนไปอยางสบเนองของความตดยดในขนธ ๕ กลาวไดวา ขนธ ๕ และความตดยดในขนธ ๕ เปนทมาของการบญญตศพทวา “สตว” สวนขนธ ๕ นนไมใชสตว แตหากไมมขนธ ๕ และความตดของในขนธ ๕ สงทเรยกวา“สตว”กมไมได หากพจารณาความหมายของสตวจากขอความในสตรเชอมโยงกบสงสารวฏ เราจะเหนวา ความหมายของ “สตว” นนสะทอนภาพของสงสารวฏในฐานะเปนทเวยนวายของสตวทงหลาย สงสารวฏกบสตวมความเกยวเนองกนอยางแยกไมออก แตกนาสงเกตดวยวา สตวในความหมายตามพทธพจนนเปนปรากฏการณทมจดเรมตนทระบบความคดทยดมนในขนธ ๕ ในคาสอนปฏจจสมปบาท ความยดมนนนเปนปจจยใหเกดภพตามรปแบบทยดมน หมายความวา เมอมอปาทาน ภพจงมได หากพจารณาในระบบความคด ภพภายในหวงความคดจะดาเนนไปตลอดเวลาทมอปาทาน และจากจดเรมตนของภพในระบบความคดนาไปสภพเชงสถานททกกขงสตวทงหลายไวกบความเกด แก เจบ ตายตอไป

๒.๓.๒ คาสอนเรองภพภมกบแนวคดทางทางจกรวาลวทยา

เปนทรกนในหมผศกษาทางพระพทธศาสนาวา พระพทธเจาไมใหความสนใจทจะตอบคาถามเชงอภปรชญาซงรวมอยในอพยากตปญหาอรรถกถาอธบายวา อพยากตปญหา เรยกอกอยางวา อเนกงสกธรรม ในโปฏฐปาทสตร พระพทธองคตรสวา ทรงแสดงเฉพาะเอกงสกธรรม ไมแสดงอเนกงสกธรรม โดยทรงใหเหตผลวา เอกงสกธรรมเปนธรรมมประโยชน เปนจดเรมตนแหงพรหมจรรยเปนไปเพอเบอหนาย คลายกาหนด เพอดบ เพอสงบระงบ เพอรยง เพอตรสร เพอนพพาน สวนอเนกงสกธรรมเปนธรรมทไมมประโยชน ไมใชจดเรมตนแหงพรหมจรรย ไมเปนไปเพอเบอหนาย คลายกาหนด ฯลฯ ไมเปนไปเพอนพพาน๔๒การตงคาถามเรองตายแลวเกดอก หรอ ตายแลวไมเกดอก

๔๒ ท.ส. (ไทย) ๙/๔๒๒-๔๒๔/๑๘๖-๑๘๗.

๕๐

จดเปนหนงใน ๑๐ คาถามทพระพทธเจาไมทรงตอบ๔๓ โดยทรงใหเหตผลวา ปญหาเหลานไมมประโยชนตอความหลดพนอนเปนเปาหมายหลกตามคาสอนของพระองค นกคดบางทานตความวาพระพทธองคทรงพจารณาปญหาบางอยางของการใหคาตอบ การททรงแสดงทาทนงเงยบตอปญหาเหลานนนกเพอยตขอสงสยทจะตามมาอยางไมสนสดแตจากการศกษาหลกฐานในพระไตรปฎก เราไมอาจปฏเสธไดวา พระพทธองคตรสแสดงเรองอดตชาต ภพภมตางๆ และโลกธาตอนๆ กระจดกระจายอยทวไปในคมภรพระไตรปฎก หลกฐานเหลานมจานวนมากมายจนสามารถใชยนยนไดวาพระพทธศาสนายอมรบเรองอดตชาต ภพภมและโลกธาตอนๆ ตามคาสอนเรองกรรมและการเกดใหมในสงสารวฏ หากวเคราะหในรายละเอยดจะเหนวา คาสอนเกยวกบภพเชงโครงสรางทางจกรวาลวทยาตามทปรากฏในคมภรพระไตรปฎกนนมแหลงทมา ๓ แบบ คอ

๒.๓.๒.๑. คาสอนเกยวกบพระญาณทเกดขนในการตรสร

ขอความในคมภรพระวนยแสดงใหเหนเรองราวรายละเอยดการตรสรของพระองคเกยวกบพระญาณ ๓ ประการทเกดจากการบาเพญเพยรทางจต ความรพเศษในญาณท ๑๔๔ ทาใหพระองคเกดหยงรอดตชาตวา พระองคเคยเกดมาแลวในหวงเวลายอนกลบไปอดตนบไมถวน ดงขอความทพระองคตรสวา เมอจตเปนสมาธ บรสทธผดผอง ไมมกเลสเพยงดงเนน ปราศจากความเศราหมอง ออนเหมาะแกการใชงาน ตงมน ไมหวนไหวอยางน เรานนไดนอมจตไปเพอปพเพนวาสานสตญาณระลกชาตกอนไดหลายชาต คอ ๑ชาตบาง ๒ ชาตบาง ๓ ชาตบาง ๔ ชาตบาง ๕ ชาตบาง ๑๐ ชาตบาง ๒๐ ชาตบาง ๓๐ช าตบาง ๔๐ ชาตบาง ๕๐ ชาตบาง ๑๐๐ ชาตบาง ๑,๐๐๐ ชาตบาง๑๐,๐๐๐ ชาตบาง ตลอดสงวฏฏกปบาง ตลอดววฏฏกปบาง ตลอดสงวฏฏกปและววฏฏกปบาง หลายกปวา ในภพโนน เรามชออยางนน มตระกล มวรรณะ มอาหาร เสวยสขทกข และมอายอยางนนๆ จตจากภพนนกไปเกดในภพโนน มชอ มตระกล มวรรณะ มอาหาร สวยสขทกขและมอายอยางนนๆ จตจากภพนนจงมาเกดในภพน เราระลกชาตกอนไดหลายชาต พรอมทงลกษณะทวไป และชวประวตอยางน ๔๕

ความรพเศษในญาณท ๑ ทเกดขนแกพระพทธองคนฉายใหเหนภาพการเกดและการตายของชวตในอดตชาตจานวนมากของพระองคเองอยางชดเจน ซงทาใหเราไดทราบวา ชวตของมนษยและสงมชวตทงหลายไมไดสนสดลงทความตายตามความเชอของลทธอจเฉททฏฐ แตในภาวะหลงความตาย ชวตจะยงดาเนนตอไปในรปแบบอนในภพภมตางๆ นอกจากน ญาณท ๒ คอ จตปาต

๔๓ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๑๒๒-๑๒๔/๑๓๓-๑๓๔. ๔๔ อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๑๘๙/๒๗๓. ๔๕ ว.มหา. (ไทย) ๑/๑๒/๖.

๕๑

ญาณ ไดเปดเผยใหพระองคไดเหนความเปนไปแหงชวตในกระบวนการตายและเกดของสตวทงหลายอกดวย ดงขอความวา “เรานนไดนอมจตไปเพอจตปปาตญาณ เหนหมสตวผกาลงจต กาลงอบต ทงชนตาและชนสง งามและไมงาม เกดดและไมด ดวยตาทพยอนบรสทธเหนอมนษย เรารชดถงหมสตวผเปนไปตามกรรมวา สตวทประกอบกายทจรต วจทจรต มโนทจรต กลาวรายพระอรยะ มความเหนผดและชกชวนผอนใหทากรรมตามความเหนผด พวกเขาหลงจากตายแลวจะไปบงเกดในอบาย ทคต วนบาต นรก แตหมสตวทประกอบกายสจรต วจสจรต มโนสจรต ไมกลาวรายพระอรยะ มความเหนชอบ ชกชวนผอนใหทากรรมตาม ความเหนชอบ พวกเขาหลงจากตายแลว จะไปบงเกดในสคตโลกสวรรค”๔๖

ตามขอความขางตน การมตาทพยอนบรสทธเหนอมนษยทาใหพระองคมองเหนรายละเอยดความเปนไปของสตวทงหลายทอยในกระแสของกรรมชวและกรรมดทพวกเขาไดทา ทงทางกาย ทางวาจาและทางใจ กรรมชวจะนาชวตหลงความตายไปสการเกดในภพภมทเปนทคต สวนกรรมดจะนาไปสการเกดในภพทเปนสคต

ขอความเกยวกบพระญาณททาใหพระองคเหนภพชาตในอดตของพระองคและเหนการตายการเกดของสตวทงหลายตามทกลาวมาทงหมดขางตนนนพระพทธเจาทรงมาตรสเพออธบายแกเวรญชพราหมณทกลาวหาพระองควา “พระองคเปนคนไมผด ไมเกด” ซงพระองคทรงยอมรบขอกลาวหานนโดยทรงใหเหตผลวา พระองคละการเกดในครรภและการเกดใหมไดหมดสนแลว๔๗เหตผลสาคญททรงนามาใชในการยนยนกคอ การทพระองคบรรลญาณท ๓ คอ อาสวกขยญาณ ปญญาททาใหอาสวะกเลสอนเปนเหตปจจยแหงการเกดในภพชาตทงหลายหมดสนไป๔๘

จากเนอหาของความรพเศษผานพระญาณทง ๓ ของพระพทธเจา เราสามารถกลาวไดวา ปพ เพนว า ส านส สตญ า ณ และจตปตญาณชใหเหนชวตของมนษยและสตวทงหลายทองเทยวในสงสารวฏผานการเกดและการตายนบชาตไมถวน และเปนการปฏเสธความเชอเรองชวตสนสดทความตายของลทธอจเฉทวาท สวนอาสวกขยญาณเปนความรททาใหพระพทธองคหยงรวา ความเปนไปของชวตของสตวทงหลายทเวยนเกดและตายในสงสารวฏตงอยบนฐานของเหตปจจย ชวตจะเวยนเกดและตายตราบเทาทเหตปจจยน ยงคงมอย เมอเหตปจจยถกทาใหหมดสนไป สงสารวฏของชวตกจะหยดหมน ซงหมายถงความหลดพนจากการเวยนเกดและตายนนเอง นยของพระญาณนชวา ชวตทหมนวนอยในหวงความทกขคอ ความเกดและความตายเปนไปอยางมเหตปจจย

๔๖ ว.มหา. (ไทย) ๑/๑๓/๗. ๔๗ ว.มหา. (ไทย) ๑/๑๐/๔. ๔๘ ว.มหา. (ไทย) ๑/๑๔/๗.

๕๒

เมอมปจจย ความทกขในกระแสการเกดและการตายกดาเนนไป เมอไมมเหตปจจย ความทกขจากการเกดและการตายกเกดขนไมได ชวตบนความทกขจงเปนสงทเกดไดตามเหตปจจยและดบไปเมอหมดเหตปจจย อาสวกขยญาณจงมนยของการปฏเสธความเชอเรองความมอยเทยงแทของอตตาของลทธสสสตวาทดวย

ในจฬวจฉโคตตสตร พระพทธองคไดแสดงคณสมบตพเศษขององค ๓ ประการ (วชชา ๓) นโดยยอแกปรพาชกชอวจฉโคตรวา

๑) เมอไรกตามทพระองคตองการจะร พระองคกสามารถระลกชาตไดหลายชาตพรอมทงลกษณะทวไปและชวประวตตางๆ เทาทพระองคอยากจะร

๒) พระองคเหนหมสตวทกาลงจต กาลงเกด ทงชนตาและชนสง งามและไมงาม เกดดและเกดไมด ดวยตาทพยอนบรสทธเหนอมนษย รชดถงหมสตวผเปนไปตามกรรม

๓) พระองคทาใหแจงเจโตวมตตปญญาวมตต อนไมมอาสวะ เพราะอาสวะสนไปดวยปญญาอนยงเองเขาถงอยในปจจบน ทรงเนนยาเรองกบปรพาชกนนวา “บคคลผอธบายวาพระสมณโคดมเปนผมวชชา ๓ ชอวาเปนผพดตรงตามทเรากลาวไว ไมชอวากลาวตเราดวยคาเทจและชอวากลาวแกอยางสมเหตสมผล อนง ไมมเลยทคากลาวเชนนนและคาทกลาวตอๆ กนมาจะเปนเหตใหถกตาหนได”๔๙

นอกจากนแลว หลกฐานขอมลจานวนมากในพระไตรปฎกยงปรากฏขอความเชงพรรณนาเกยวกบนรกและความทกขทรมานแสนสาหสอนเปนผลของกรรมไมดทสตวไดทาไวขณะยงมชวตอยจะพงไดรบในนรกเมอชวตในโลกนสนสดลง หลกฐานเหลานยนยนวา พระพทธศาสนายอมรบความมอยของภพภมตางๆ ในชวตหลงความตายโดยอาศยคณสมบตการรแจงโลกอนเปนทเกดของสตวในภพภมทงหลายของพระพทธเจาซงไดรบการบนทกไวในพระสตรจานวนมาก พระองคตรส“ทรงรชด” คตของสตวทงหลายทเกยวของเชอมโยงกบพฤตกรรมทดและไมดซงจะเปนตวกาหนดคตในชวตหลงความตายของผกระทา ความสามารถพเศษของพระพทธเจานเปนสวนหนงของทสพลญาณ (หรอกาลงตถาคต) ๑๐ ประการ ดงจะเหนไดจากขอความทพระองคตรสไวในมหาสหนาทสตรวาตถาคตเหนหมสตวผกาลงจต (เคลอน) กาลงเกด ทงชนตาและชนสง งามและไมงาม เกดดและเกดไมดดวยตาทพยอนบรสทธเหนอมนษย รชดถงหมสตวผเปนไปตามกรรมวา ‘หมสตวทประกอบกายทจรต วจทจรต และมโนทจรต กลาวรายพระอรยะ มความเหนผดและชกชวนผ อนใหทาตามความเหนผด พวกเขาหลงจากตายแลวจะไปเกดในอบาย ทคต วนบาต นรก แตหมสตวทประกอบ

๔๙ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๑๘๕-๑๘๖/๒๑๕-๒๑๘.

๕๓

กายสจรต วจสจรต และมโนสจรต ไมกลาวรายพระอรยะความเหนชอบและชกชวนผอนใหทาตามความเหนชอบ พวกเขาหลงจากตายแลวจะไปเกดในสคตโลกสวรรคตถาคตเหนหมสตวผกาลงจต กาลงเกด ทงชนตาและชนสง งามและไมงาม เกดดและเกดไมดดวยตาทพยอนบรสทธเหนอมนษย รชดถงหมสตวผเปนไปตามกรรมอยางนแล๕๐

๒.๓.๒.๒. คาสอนเรองการบาเพญบารมขององคและพระสาวกในอดตชาต

ในคมภรพระวนยและพระสตร มการระบวา พระพทธเจาตรสถงคณสมสมบตของพระโพธสตวรวมไปถงอดตชาตของการบาเพญบารมของพระองค๕๑เชน ขอความวาเวลาทพระโพธสตวจตจากสวรรคชนดสตเสดจลงสพระครรภของพระมารดา แสงสวางเจดจาหาประมาณมไดปรากฏขนในโลกพรอมทงเทวโลก มารโลก พรหมโลก ในหมสตวพรอมทงสมณพราหมณ เทวดาและมนษย ลวงเทวานภาพของเหลาเทพ แมในชองวางระหวางโลกซงไมมอะไรคน มสภาพมดมดหรอททดวงจนทรและดวงอาทตยซงมฤทธมาก มอานภาพมาก สองแสงไปไมถง กมแสงสวางเจดจาหาประมาณมไดปรากฏขนลวงเทวานภาพของเหลาเทพ เพราะแสงสวางนน เหลาสตวทเกด ในทนนๆ จงรจกกนและกนวา ‘ยงมสตวอนเกดในทนเหมอนกน’และ ๑๐ สหสสโลกธาต นสนสะเทอนเลอนลน ทงแสงสวางเจดจาหาประมาณมไดกปรากฏขนในโลกลวงเทวานภาพของเหลาเทพ๕๒ และการเลาเรองอดตชาตของพระสาวกโดยพระพทธเจาเอง รวมถงการเลาประวตความเปนมาในอดตชาตของตนของพระสาวกองคสาคญจานวนหลายรปซงจะพบไดมากในขททกนกาย

๒.๓.๒.๓.คาสอนเรองภพในสงโยชน ๑๐

ในพระสตรหลายแหง พระพทธเจาจะเรยกกเลสทงหลายวา “สงโยชน”๕๓ หมายถง กเลสทผกมดใจสตว ธรรมทมดใจสตวไวกบทกข ม ๑๐ อยางคอ สกกายทฏฐวจกจฉา สลพพตปรามาส,กามฉนทะหรอกามราคะ, พยาบาทหรอปฏฆะ, รปราคะ, อรปราคะ, มานะ, อทธจจะ, อวชชา ;เพอแสดงสงทเปนเครองผกสตวไวกบความทกขในภพ และทรงนาสงโยชนนมาใชในการจาแนกการละกเลสของผบรรลมรรคผล ซงการละสงโยชนจะเปนเครองบงชวาการบรรลอรยมรรคในระดบใดดวย ดงจะเหนไดจากขอความทพระพทธเจาตรสวา

๕๐ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๔๗/๑๔๕-๑๔๘. ๕๑ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑-๙๔/๑-๖๕. ๕๒ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๘/๑๑. ๕๓ ท.ม. (ไทย) ๒๔/๑๓/๑๔.

๕๔

ภกษในธรรมวนยนเปนโสดาบน เพราะละสงโยชนได ๓ อยาง ไมมทางตกตา มความแนนอนทจะสาเรจสมโพธ ในวนขางหนา ธรรมนแลดกวาและประณตกวา ทภกษประพฤตพรหมจรรยในเรามงจะบรรล ยงมอก ภกษเปนสกทาคาม เพราะละสงโยชนได ๓ อยาง บรรเทาราคะโทสะและโมหะใหเบาบางได มาสโลกนอกเพยงครงเดยวกจะทาทสดแหงทกขธรรมนแลดกวาและประณตกวา ทภกษประพฤตพรหมจรรยในเรามงจะบรรล ยงมอกภกษไปบงเกดเปนโอปปาตกะ๕๔ เพราะละสงโยชนเบองตาได ๕ อยาง ปรนพพานในภพนน ไมหวนกลบมาจากโลกนนอก ธรรมนแลดกวาและประณตกวาทภกษประพฤตพรหมจรรยในเรามงจะบรรล ยงมอก ภกษทาใหแจงเจโตวมตตและปญญาวมตตอนไมมอาสวะ เพราะอาสวะสนไป ดวยปญญาอนยงเอง เขาถงอยในปจจบน ธรรมนแลดกวาและประณตกวา ทภกษประพฤตพรหมจรรยในเรามงจะบรรล ธรรมเหลานแลทงดกวาและประณตกวา ทภกษประพฤตพรหมจรรยในเรามงจะบรรล”

ขอความในพระสตรนแสดงการละสงโยชนของพระอรยบคคล ๔ ระดบ และจานวนของภพชาตทเหลอของพระอรยบคคเหลานนดวย สวนบคคลผทาใหแจงวมตต สนอาสวะนนไดชอวา“เปนผสนภพชาต” นาสงเกตวา ในพระสตรจานวนมาก เราจะเหนคาวา “ภพ” ในประโยควา “ขณา ชาต /ชาตสนแลว นตถทาน ปนพภโว/บดน ภพใหมไมมอก” ซงพระพทธเจามกจะตรสประโยคนในตอนทายของเทศนาเพอแสดงผลของการบรรลธรรมขนสงซงหมายถงการทจตหลดพนจากอาสวะเพราะปลอยการวาง ตามนยของขอความในประโยคน พระพทธศาสนามองวา การทคนเรามาเกดในภพบนโลกนเกดจากเหตปจจย กลาวใหชดกคอ อวชชา ตณหา อปาทานเปนปจจยของการเกด สตวทงหลายเกดและตายในภพตางๆ นบจานวนชาตไมได หากเหตปจจยยงมอย การเกดกจะยงคงมอยตอไป เมอไมมเหตปจจย การเกดใหมกไมมอก พระพทธศาสนาจาแนกคนในโลกนออกเปน ๒ กลมคอ ปถชนและอรยบคคล กลมปถชนเปนพวกทยงมกเลสซงเปนปจจยของการเกดในภพชาตตอไปอยางครบถวน ดวยเหตปจจยน คนเหลานจะเกดและตายในสงสารวฏตอไป สวนอรยบคคลซงม ๔ ระดบ คอ พระโสดาบน พระสกทาคาม พระอนาคาม และพระอรหนต หากกลาวตามสงโยชนซงเชอมโยงกบภพชาตทจะเกดอก พระโสดาบนละสงโยชนได ๓ พระสกทาคามละสงโยชนได ๓ เชนเดยวกบพระโสดาบนพรอมการเบาบางลงของโลภะ โทสะ โมหะ พระอนาคามละกามราคะกบปฏฆะ (โทสะ) ไดหมดสน เหลอแตมานะและอวชชา พระอรหนตเปนบคคลประเภทเดยวทละสงโยชนไดอยางสนเชง ในทศนะของพระพทธศาสนา พระโสดาบนยงตองเกดอก แตมจานวนภพชาตทจะเกดจากดอยางมากไมเกน ๗ ชาต พระสกทาคาม เมอสนชพจากโลกนจะกลบมาเกดในโลกนอกเพยงครงเดยว พระอนาคาม เปนบคคลทละกามราคะไดสนแลวจงไมกลบมาเกดในโลกซงเปนกามภพนอก แตจะเกดใน

๕๔ ท.ส.อ. (ไทย) ๑๗๑/๑๔๙.

๕๕

ภพภมระดบสง คอ พรหมโลกชนสทธาวาส จะสาเรจเปนพระอรหนตและนพพานในพรหมโลกนน สวนพระอรหนตถอวาเปนผทเขาถงสภาพจตทหลดพนจากอาสวะและอปาทาน เปนบคคลประเภทเดยวทจะไมเกดอกในภพชาตตอไป ดงนน ในกรณของพระอรหนต พระพทธเจาจงตรสวา“ชาต สนแลว บดนภพใหมไมมอก”

๒.๓.๒.๔. คาสอนเรองภพในการแสดงธรรมเกยวกบนรกและสวรรค

ในพระสตรหลายแหง พระพทธเจาไดแสดงธรรมโดยชใหเหนผลของการทากรรมชวคอการไดรบความทกขในโลกนและในโลกหนา และผลของกรรมด คอ การไดรบความสขในโลกนและโลกหนา ดงขอความในเทวทตสตรพรรณนาความทกขไวอยางนาสะพรงกลววาภกษทงหลาย เปรยบเหมอนเรอน ๒ หลง มประตตรงกน บรษผมตาดยนอยตรงกลางเรอน ๒ หลงนน พงเหนคนกาลงเดนเขาเรอนบาง กาลงเดนออกจากเรอนบาง กาลงเดนมาบาง กาลงเดนไปบาง แมฉนใด เรากฉนนนเหมอนกนเหนหมสตวผกาลงจต กาลงเกด ทงชนตาและชนสงงามและไมงาม เกดดและเกดไมด ดวยตาทพยอนบรสทธเหนอมนษย รชดถงหมสตวผเปนไปตามกรรมวา‘สตวเหลานประกอบกายสจรต วจสจรต และมโนสจรต ไมกลาวรายพระอรยะมความเหนชอบ และชกชวนผอนใหทากรรมตามความเหนชอบ หลงจากตายแลวจะไปเกดในสคตโลกสวรรค หรอสตวเหลานประกอบกายสจรตวจสจรต และมโนสจรต ไมกลาวรายพระอรยะ มความเหนชอบ และชกชวนผอนใหทากรรมตามความเหนชอบ หลงจากตายแลว จะไปเกดในหมมนษย สตวเหลานประกอบกายทจรต วจทจรต และมโนทจรต กลาวรายพระอรยะ มความเหนผด และชกชวนผอนใหทากรรมตามความเหนผด หลงจากตายแลว จะไปเกดในเปรตวสยหรอสตวเหลานประกอบกายทจรต วจทจรต และมโนทจรต กลาวรายพระอรยะมความเหนผด และชกชวนผอนใหทากรรมตามความเหนผด หลงจากตายแลวจะไปเกดในกาเนดสตวดรจฉาน กหรอวาสตวเหลานประกอบกายทจรต วจทจรตและมโนทจรต กลาวรายพระอรยะ มความเหนผด และชกชวนผอนใหทากรรมตามความเหนผด หลงจากตายแลว จะไปเกดในอบาย ทคต วนบาต นรก นอกจากนแลว เนอหาของพระสตรยงกลาวถงพญายมทสอบถามผตายเกยวกบเรองเทว ทต กอนนาไปลงกรรมกรณชอเครองพนธนาการ ๕ อยาง คอ ตอกตะปเหลกรอนแดงทมอ ๒ ขาง ท เทา ๒ ขาง และทกลางอก เขาเสวยทกขเวทนากลาอยางหนก เผดรอน ณ ทนน แตยงไมตายตราบเทาทบาปกรรมนนยงไมสนไป จากนนนายนรยบาลกจะทาการทรมานดวยวธการตางกอนทมลงในมหานรก พระพทธองคบรรยายภาพของมหานรกไววา “มหานรกนนม ๔ มม ๔ ประต แบงออกเปนสวนมกาแพงเหลกลอมรอบ ครอบดวยฝาเหลกมหานรกนน มพนเปนเหลก ลกโชนโชตชวงแผไปไกล

๕๖

ดานละ ๑๐๐ โยชน ตงอยทกเมอ”๕๕ กลาวไดวา เนอหาของเทวทตสตรใหภาพของความทกขทรมานแสนสาหสอนเปนผลของกรรมชวทสตวไดทาไวอยางชดเจน อาจทาใหเหนวา กรรมชวใหผลแกผกระทาอยางเหมาะสม ซงบางอยางกคลายคลงกบการลงโทษผกระทาความผดในโลกมนษยอยางมนยสาคญ

ในสงกจจชาดก พรรณนาความนากลวของนรกหลงความตายเอาไวคอนขางมาก เชนนรก ๘ ขม คอ ๑. สญชวนรก ๒. กาฬสตตนรก ๓. สงฆาฏนรก โรรวนรก ๒ คอ (๔.ชาลโรรวนรก ๕. ธมโร รวนรก) ๖. ตาปนนรก ๗. ปตาปนนรก ๘. อเวจมหานรก๕๖เปนนรกทโหดราย เผาผลาญเหลาสตวผตระหนเหนยวแนนใหเรารอน เปนมหาภย มเปลวไฟลกโพลงนาขนพองสยองเกลานาสะพรงกลว มภยเฉพาะหนา มแตทกขม ๔ มม มประต ๔ ดาน จดไวเหมาะสมตามสดสวนมกาแพงเหลกลอมรอบ มเหลกครอบไวดวยภาคพนของนรกเหลานนลวนแตเปนเหลก มไฟลกโชน มความรอนแผซานไปตลอด ๑๐๐ โยชนโดยรอบตงอยในกาลทกเมอ๕๗

หากกลาวเฉพาะนรกและสวรรคในพระสตรจะเหนวา ขอความในพระสตรนแสดงความตางกนของผลในดานทเปนทกขของการเกดในนรกและดานทเปนสขของการเกดในสวรรค แตนยของพระสตรเปดทางใหเราตความไดวา นรกชอฉผสสายตนกะเปนภาพบคลาธษฐานของนรกเชงประสบการณบนโลกมนษย สวนสวรรคชอฉผสสายตนกะนนเปนภาพบคลาธษฐานของสวรรคทสามารถตรวจสอบไดดวยประสบการณทางอายตนะ ความหมายกคอ การทคนเราไดรบอารมณทไมดเชน รป เสยง อนไมนาปรารถนา ไมนาใคร ไมนาพอใจ ถอวาเปนการไดสมผสฉผสสายตนกนรกขณะทยงมชวตอยบนโลกน สวนการไดรบอารมณทางตา เปนตน ทนาปรารถนา นาใคร นาพอใจกเปนการเสวยผลของฉผสสายตนกสวรรคเชนกน อรรถกถาอธบายขอความตรงนวา นรกชอ ฉผสสายตนกะนไมม แตนรกทพระพทธเจาตรสในพระสตรนหมายถง อเวจมหานรก ซงเปนสถานรบผลกรรมชวชนดรายแรงทผทากรรมจะไดรบในโลกหลงความตาย และสวรรคชอฉผสสายตนกะกไมมเชนเดยวกนแตสวรรคทพระพทธเจาตรสในทนหมายถง สวรรคชนดาวดงส๕๘ แตจะเหนวา พระสตรนยกเรองรกและสวรรคขนมาเพอชนยวา นรกเปนสถานทเตมไปดวยความทกขอยางเดยวซงไมเหมาะสาหรบการประพฤตพรหมจรรย ขณะทสวรรคกเปนสถานทเตมไปดวยอารมณอนนาใครนายนดอยางเดยวจงไมเหมาะแกการประพฤตพรหมจรรย การไดเกดเปนมนษยในโลกนซงเปนสถานทตองเผชญ

๕๕ ม.อปร. (ไทย) ๑๔/๒๖๑-๒๗๑/๓๐๙-๓๑๘. ๕๖ ข.ชา.อ. (บาล) ๘/๘๓-๘๔/๑๑๑-๑๑๔. ๕๗ ข.ชา. (ไทย) ๒๘/๘๔-๑๓๔/๔๗-๕๔. ๕๘ ส.สฬา.อ. (บาล) ๑๘/๑๓๕/๒๘.

๕๗

กบความทกขบางความสขบางทาใหการประพฤตพรหมจรรยเปนเรองทเปนไปได เมอคานงถงโอกาสของการไดประพฤตพรหมจรรย การเกดเปนมนษยจงถอวาเปนลาภอนประเสรฐ

สรปไดวา แมหลกฐานตางๆ ทกลาวมานอาจมองไดอกอยางหนงวา พระพทธเจาตรสอธบายคาสอนทอาจจดเขาในประเภทอพยากตปญหา แตจะสงเกตเหนวา พระพทธเจาทรงยกคาสอนเรองอดตชาต ภพภมและโลกธาตอนๆ เหลานขนมาตรสแกผฟงดวยพระองคเอง ไมใชตรสเพอตอบคาถามของผฟงแตอยางใด ขอความพทธพจนเชงอธบายภพภมตางๆ เปนตนทพระพทธองคทรงยกขนมาตรสแสดงเองจะเหนตวอยางไดจากหลายพระสตรโดยเฉพาะพระสตรทมเนอหาเกยวกบอดตชาต ภพภมและโลกธาตอน ๆ ดงทไดเสนอมาแลว

๒.๓.๓ การตความเรองภพตามแนวคดเชงจกรวาลวทยา

ในคมภรวสทธมรรค พระพทธโฆษาจารยไดนาแนวคดเรองภพเชงจกรวาลในพระสตรและคาอธบายในคมภรอรรถกถามาใชในการอธบายคณสมบตของพระพทธเจาในบทพทธคณทวา“โลกวท”เพราะทรงรโลกอยางกระจางรอบดาน หมายความวา ทรงรอบรโลกอยางทะลปรโปรงโดยประการทงปวง๓๔ ในการอธบายความหมายของคาวา “”โลก”ทพระพทธเจาทรงรอยางแจมแจงนนพระพทธโฆษาจารยไดแบงโลกออกเปน ๒ นย ดงน

ในการอธบายโลกชนดน พระพทธโฆษาจารยเสนอวา พระพทธเจาทรงรแจงสภาวะของโลก เหตเกดของโลก ความดบโลก และวธเขาถงความดบโลก พระพทธโฆษาจารยไดยกพระบาลทตรสแกโรหตสสเทพบตรเพอสนบสนนการอธบายความหมายของโลกดงกลาววาเทพบตร เราไมกลาวทสดแหงโลกทสตวไมเกด ไมแก ไมตาย ไมจต ไมอบตวา ‘พงร พงเหน พงถงได’ ดวยการไป เราไมกลาววาการทบคคลยงไมถงทสดแหงโลกจะทาทสดแหงทกขได แตเราบญญตโลก๕๙และโลกสมทย๖๐ โลกนโรธ๖๑โลกนโรธคามนปฏปทา๖๒ ในรางกายทยาวประมาณวาหนง มสญญา มใจนเอง"๖๓

ในพระสตร โรหตสสเทพบตรเขาไปทลถามพระพทธเจาเพราะตองการจะทราบวา ทสดแหงโลก๖๔ทเดนทางไปถงแลวจะไมเกด แก เจบ ตาย จต หรออบตมอยหรอไม ซงจะเหนวา โลกใน

๕๙ ส.น. (ไทย) ๑๖/๕๑/๙๙-๑๐๔. ๖๐ อง.จตกก.อ. (บาล) ๒/๔๕/๓๔๕. ๖๑ อง.จตกก.อ. (บาล) ๒/๔๕/๓๔๕. ๖๒ อง. จตกก.อ. (บาล) ๒/๔๕/๓๔๕. ๖๓ อง. จตกก.อ. (บาล) ๒/๔๕/๓๔๕. ๖๔ อง. จตกก.อ. (บาล) ๒/๔๕/๓๔๔.

๕๘

คาถามของเทพบตรนนเปนโลกเชงอภปรชญา หรอ โลกเชงสถานท พระพทธเจาทรงตอบคาถามของเทพบตรโดยการตรสถงโลกทมการเกดและดบคลอยตามคาสอนเรองอรยสจ ๔ หากพจารณาตามการอธบายของพระอรรถกถาจารย พระพทธองคทรงใชคาวา “โลก”ในความหมายของทกข หรอ กลาวไดอกอยางหนงวา ทรงเรยกสงสารวฏทงมวลรวมในคาวา “โลก” เพอสอความหมายของทกขตามคาสอนเรองอรยสจ ๔ โลกในความหมายของทกขตามนยนกคอ รางกายทชวตจตใจ ดงจะเหนวา ในทสดแลวไดตรสถงโลก เหตเกดของโลก ความดบของโลก และวธการสความดบของโลกนนลงในกายอนเปนทประชมกนของขนธหาน กลาวไดวา พระพทธเจาทรงตอบปญหาเรองโลกภายนอกของเทพบตรใหเปนเรองของโลกภายใน เปนการปรบเปลยนปญหาเกยวกบโลกเชงอภปรชญาทอยเหนอการตรวจสอบดวยประสบการณทางประสาทสมผสของเทพบตรไปสโลกเชงจตวทยา หรอเชงจรยศาสตรทสามารถตรวจสอบดวยประสาทสมผสไดโดยตรง นยหนงของพทธพจนจงเปนการลดทอนภพตามโครงสรางเชงจกรวาลทงหมดลงในคาวา “โลก” ซงมการเกดและดบไดตามเหตปจจย และโลกดงกลาวนไมไดอยภายนอกการรบร หากแตอยภายในรางกายหรอขนธหาทสามารถพสจนตรวจสอบไดดวยประสาทสมผส คณสมบตความเปนผรแจงโลกของพระพทธเจาตามการอธบายของพระพทธโฆษาจารยจงเกดจากการรแจงชวตทประกอบดวยกายและใจอยางละเอยดครบถวน ผทเขาใจโลกภายในรางกายอยางชดแจงตามกรอบคาสอนเรองทกข สมทย นโรธ มรรคไดชอวา “โลกนตค/ถงทสดแหงโลก”เปนผหลดพนจากความทกข อยจบพรหมจรรย ไมยดมนในโลกทงปวง เราจะทราบผลของการรแจงโลกตามความหมายนไดชดเจนยงขนจากขอความในตอนทายของพระสตรวา ไมวาในเวลาไหน ทสดแหงโลกใครกถงไมไดดวยการไปและเมอยงไมถงทสดแหงโลกกเปลองตนจากทกขไมได เพราะเหตนนแล ผรแจงโลก มปญญาดถงทสดแหงโลก อยจบพรหมจรรย สงบระงบ รทสดแหงโลกแลว จงไมปรารถนาทงโลกน และโลกอน๖๕

คณสมบตความเปนผรแจงโลกของพระพทธเจาทสมพนธกบการรแจงชวตนสอดรบกบความหมายของภพเชงจตวทยาทเนนใหเขาใจกระบวนการเกดและดบของภพตามคาสอนอรยสจ ๔หรอ ปฏจจสมปบาท แตความเปนผรแจงโลกเชงจตวทยากยงไมครอบคลมคณสมบตขอนของพระพทธเจาไดครบถวนสมบรณในทศนะของพระพทธโฆษาจารย ดงจะเหนวา ตามการอธบายในคมภรวสทธมรรค พระพทธโฆษาจารยไดแสดงความเปนผรแจงโลกของพระพทธเจาในนยท ๒ ในการอธบายคณสมบตของความเปนผรแจงโลกของพระพทธเจาอกนยหนง พระพทธโฆษาจารยไดกลาวถงโลก ๓ อยาง คอ สงขารโลก สตวโลก โอกาสโลก

๖๕ มหาฎกา. (บาล) ๑/๓๕๐.

๕๙

๑) สงขารโลก พระพทธโฆษาจารยอธบายโลกชนดนโดยยกตวอยางจากขอความในพระสตร “โลก คอ สตวทงปวงตงอยไดดวยอาหาร”๖๖ ตามการอธบายของพระพทธโฆษาจารย โลกชนดนหมายถง สงมชวตทประกอบดวยขนธในภพภมทงหลายทอาศยอาหารในการดารงอย๖๗ มหาฎกาซงเปนคมภรอธบายขอความในคมภรวสทธมรรคอธบายเพมเตมวา สงขารโลกไดแกขนธทงหลายทถกปรงแตง หรอหลอเลยงดวยปจจยทงหลาย ขอความทวา “ตงอยไดดวยอาหาร”หมายถง อยไดดวยอาศยปจจย หรอ เปนไปไดเพราะอาศยปจจย๖๘

พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) ไดใหนยามความหมายของ “สงขารโลก”ในพจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพทวา โลกคอสงขาร ไดแกประชมแหงสงขารทงหลายอนตองเปนไปตามธรรมดาแหงเหตปจจย๖๙ พระพทธโฆษาจารยขยายความสงขารโลกวา สงขารโลกทพระพทธองคทรงรอยางแจมแจง คอ ๑) โลก ๑ คอ สตวทงปวงตงอยไดดวยอาหาร ๒) โลก ๒ คอ นาม ๑ รป ๑ ๓) โลก ๓ คอ เวทนา ๓ ๔) โลก ๔ คออาหาร๔ ๕) โลก ๕ คอ อปาทานขนธ ๕ ๖) โลก ๖ คออายตนะภายใน ๖ ๗) โลก ๗ คอ วญญาณฐต ๗ ๘) โลก ๘ คอ โลกธรรม ๘ ๙) โลก ๙ คอ สตตาวาส ๙ ๑๐) โลก ๑๐ คอ อายตนะ ๑๐ ๑๑) โลก ๑๒ คอ อายตนะ ๑๒ ๑๒) โลก ๑๘ คอ ธาต ๑๘๗๐ จะเหนวา ตามการอธบายของพระพทธโฆษาจารย ความหมายของสงขารโลกมลกษณะเปนโลกทประชมกนตามกระบวนการของขนธ ๕ ซงจะเหนวาพระพทธเจาแสดงโลกเหลานไวอยางละเอยดแลวในพระไตรปฎก พระพทธโฆษาจารยจงชวาพระพทธเจาทรงรแจงความเปนไปของสงขารโลกนโดยประการท งปวง ในทศนะของผวจย สงขารโลกตามการนยามนมนยของความเปนโลกแหงการปรงแตงทสมพนธกบเหตปจจยถอไดวาเปนโลกเชงธรรมาธษฐาน ซงสามารถทาความเขาใจในกรอบความหมายของโลกเชงจตวทยาเชนเดยวกน

๒) สตวโลก พระพทธโฆษาจารยยกตวอยางจากขอความวา " (เหน) วาโลกเทยงบาง วาโลกไมเทยงบาง๗๑มหาฏกาอธบายสตวโลกวา เปนทประชม หรอเปนความสบตอแหงขนธทงหลายท

๖๖ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๓/๒๕๑. ๖๗ วสทธ. (บาล) ๑/๒๖๒. ๖๘ มหาฎกา. (บาล) ๑/๓๔๕. ๖๙ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท , พมพครงท ๘,

(กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๘), หนา ๓๑๐. ๗๐ วสทธ. (บาล) ๑/๒๖๒. ๗๑ ท.ส. (ไทย) ๙/๔๒๑/๑๘๔.

๖๐

เนองดวยอนทรย และทไดชอวา “สตว”เพราะซดสายไปในอารมณตางๆ ม รปเปนตน๗๒ พระพทธโฆษาจารยอธบายความหมายคณสมบตของพระพทธเจาททรงเปนผรแจงสตวโลกวา พระพทธองคทรงรสตวโลก หมายความวา พระองคทรงอาสยะ (ทมานอนแหงจต) ทรงรอนสย(กเลสทนอน คอ ตกตะกอน อยในสนดาน ) ทรงรจรต (ปกตของจต ) ทรงรอธมต (ความโนมเอยงแหงจต) ของสตวทงปวงหมด ทรงรสตวทงหลายทมกเลสดจธลในดวงตานอย มกเลสดจธลในดวงตามาก ทมอนทรยกลา มอนทรยออน ทมอาการด มอาการทรามทจะพง (สอน) ใหรงาย ทจะพง (สอน) ใหรยาก ทเปนภพพสตว เปนอภพพสตว๗๓มหาฎกาอธบายเพมเตมวา ทวามอาการดนน คอมปกตงาม มอธยาศยนอมไปทางววฏฏะ ทวาจะพง (สอน) ใหรงายนน คอ มศรทธาและปญญา งายทจะใหรธรรมทถกตอง ภพพสตว คอ คนทปราศจากโทษอนกดกนมใหบรรลมรรคผล ๓ อยาง คอ กรรมกเลส วบาก เรยกเปนศพทวา กมมาวรณ กเลสาวรณ วปากาวรณ สวนอภพพสตวมลกษณะตรงกนขาม๗๔

จากการอธบายความหมายสตวโลกของพระพทธโฆษาจารยและคมภรมหาฏกาจะเหนวาคาวา “สตวโลก”บงชความหมายของสตวในเชงบคลาธษฐานทใชเรยกสงมชวตทเกดจากการประชมกนของขนธ ๕ พระพทธศาสนาไมไดปฏเสธความมอยของขนธ ๕ แตความมอยของขนธ ๕ นนเปนความมอยอยางเปนอนตตา ตามการอธบายของพระพทธโฆษาจารย พระพทธเจาทรงรแจงสตวโลกในความหมายนอยางละเอยดแจมแจง

๓) โอกาสโลก พระพทธโฆษาจารยอธบายความหมายของโลกชนดนโดยการยกตวอยางจากขอความพระบาลในพรหมนมนตนกสตรวา "ดวงจนทรและดวงอาทตยยอมโคจรสองทศใหสวางอยเทาใด อานาจของทานยอมเปนไปใน ๑,๐๐๐ จกรวาลเทานน”๗๕ ขอความในพระสตรนแสดงเหตการณทพระพทธเจาเสดจไปโปรดพกพรหมผมความเหนผดวาพรหมโลกเปนดนแดนทเทยงแท พระพทธเจาทรงปฏเสธทฏฐของพรหมนนและยนยนวาพระองครแจงวา พรหมโลกไมเทยงและไมมภพภมของสตวใดเทยงแท ทรงชใหพกพรหมไดทราบวา พนทในพรหมโลกทพกพรหมมอานาจมขอบเขต ๑,๐๐๐ จกรวาล พระพทธโฆษาจารยอาศยนยของขอความนอธบายวา พระพทธองคทรงรแจงโอกาสโลก หมายความวา โอกาสโลกตามการอธบายของพระพทธโฆษาจารยนนหมายถงพนททงหมดของจกรวาลทนบประมาณไมได การทพระพทธเจาทรงรวาขอบเขตอานาจของพกพรหมครอบคลมพนทในโอกาสโลกถง ๑,๐๐๐ จกรวาลมนยวา พระองคทรงรโอกาสโลกทงหมดอยางแจม

๗๒ มหาฎกา. (บาล) ๑/๓๔๔. ๗๓ วสทธ. (บาล) ๑/๒๖๒-๒๖๓. ๗๔ มหาฎกา. ๑/๓๔๙. ๗๕ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๕๐๓/๕๔๐.

๖๑

แจง นาสงเกตวา การแสดงจกรวาลทอยภายนอกการรบรดวยประสบการณทางประสาทสมผสนสอดคลองกบขอความในจฬนกาสตรทพระพทธเจาตรสวา “สหสสโลกธาตเทาโอกาสทดวงจนทรและดวงอาทตยโคจรสองทศทงหลายใหสวางรงโรจน ในสหสสโลกธาตนน มดวงจนทร ๑,๐๐๐ ดวง มดวงอาทตย ๑,๐๐๐ ดวง มขนเขาสเนร ๑,๐๐๐ ลก มชมพทวป ๑,๐๐๐ มอปรโคยานทวป ๑,๐๐๐ มอตตรกรทวป ๑,๐๐๐ มปพพวเทหทวป ๑,๐๐๐ มมหาสมทร ๔,๐๐๐ มทาวมหาราช ๔,๐๐๐ มเทวโลกชนจาตมหาราช ๑,๐๐๐ มเทวโลกชนดาวดงส ๑,๐๐๐ มเทวโลกชนยามา ๑,๐๐๐ มเทวโลกชนดสต ๑,๐๐๐ มเทวโลกชนนมมานรด ๑,๐๐๐ มเทวโลกชนปรนมมตวสวตด ๑,๐๐๐ มพรหมโลก ๑,๐๐๐ นเรยกวา สหสสโลกธาตขนาดเลก โลก๑,๐๐๐ คณดวยโลกธาตขนาดเลกนน นเรยกวา สหสสโลกธาตขนาดกลาง โลก ๑,๐๐๐ คณดวยสหสสโลกธาตขนาดกลางนน นเรยกวา สหสสโลกธาตขนาดใหญ๗๖

ตามการอธบายในคมภรอรรถกถา บรเวณทดวงจนทรและดวงอาทตยสองสวางรงโรจน(เชน ระบบสรยะ) เปนพนทๆเรยกวา “จกรวาล” อาณาบรเวณทครอบคลมจกรวาลจานวน ๑,๐๐๐เรยกวา “โลกธาตขนาดเลก” อาณาบรเวณทประกอบดวยโลกธาตขนาดเลกจานวน ๑,๐๐๐ เรยกวา“โลกธาตขนาดกลาง” สวนอาณาบรเวณทประกอบดวยโลกธาตขนาดกลางจานวน ๑,๐๐๐เรยกวา “โลกธาตขนาดใหญ”๗๗ จากขอความในคมภรอรรถกถา เราสามารถจาแนกจกรวาลและโลกธาตขนาดตางๆ ไดดงน

๑) จกรวาล แตละจกรวาลจะประกอบไปดวยพระจนทร พระอาทตย เขาสเนร ทวปทง ๔ มหาสมทรทง ๔ ทาวมหาราชทง ๔ เทวโลกชนจาตมมหาราช เทวโลกชนดาวดงส เทวโลกชนยามาเทวโลกชนดสต เทวโลกชนนมมานรด เทวโลกชนปรนมมตสวตด และพรหมโลก๗๘

๒) สหสสโลกธาตขนาดเลก ประกอบดวยดวงจนทร ๑,๐๐๐ ดวง ดวงอาทตย ๑,๐๐๐ ดวง ขนเขาสเนร ๑,๐๐๐ ลก ชมพทวป ๑,๐๐๐ อปรโคยานทวป๑,๐๐๐ อตตรกรทวป ๑,๐๐๐ ปพพว เทหทวป ๑ ,๐๐๐ มหาสมทร ๔ ,๐๐๐ ทาวมหาราช ๔,๐๐๐ เทวโลกชนจาตมหาราช ๑,๐๐๐ เทวโลกชนดาวดงส๑,๐๐๐ เทวโลกชนยามา ๑,๐๐๐ เทวโลกชนดสต ๑,๐๐๐ เทวโลกชนนมมานรด๑,๐๐๐ เทวโลกชนปรนมมตวสวตด ๑,๐๐๐ พรหมโลก ๑,๐๐๐

๓) สหสสโลกธาตขนาดกลางประกอบดวยโลกห ๑,๐๐๐ คณดวยโลกธาตขนาดเลกนน

๗๖ อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๘๑/๓๐๕-๓๐๘. ๗๗ อง.ทก.อ. (ไทย) ๒/๘๑/๑๙๖. ๗๘ ท.ม.อ. (ไทย) ๒/๓๓๑/๒๙๓.

๖๒

๔) สหสสโลกธาตขนาดใหญประกอบดวยโลก ๑,๐๐๐ คณดวยสหสสโลกธาตขนาดกลางนนหากมองคาสอนเรองภพเชงจกรวาลจากหลกฐานในคมภรดงกลาว เราจะเหนวา แตละจกรวาลมขนาดกวางมาก และขนาดของอาณาบรเวณทเรยกวา “โลกธาต”จะใหญและกวางขวางมากขนเพราะรวมเอาจกรวาลจานวนมากถง ๑,๐๐๐ จกรวาล ยงอาณาบรเวณของโลกธาตขนาดใหญทรวมเอาโลกธาตขนาดกลางจานวน ๑,๐๐๐ กยงกวางขวางเกนคณานบเลยทเดยว สงทนาสนใจ กคอในการอธบายคณสมบตความเปนผรแจงโลกของพระพทธเจา

พระพทธโฆษาจารยใหรายละเอยดของจกรวาลในความหมายของโอกาสโลกสอดรบกบขอความในอรรถกถาทอธบายเรองโลกธาตหรอจกรวาล การอธบายเชนนทาใหจกรวาลมรายละเอยดเพมมากขนกวาจกรวาลทพระพทธเจาตรสไวใน

พระสตรทงหลาย ตอไปนคอ ขอความทอธบายขอบเขตพนทของ“หนงจกรวาล” ในโอกาสโลกของพระพทธโฆษาจารยในคมภรวสทธมรรค

๑) วาโดยขนาด จกรวาลอนหนง โดยยาวและโดยกวาง ประมาณ ๑,๒๐๓,๔๕๐ โยชน (๑โยชน = ๑๖ กโลเมตร) สวนโดยรอบปรมณฑลทงสน (ของจกรวาลนน)ประมาณ ๓,๖๑๐,๓๕๐ โยชน

๒) วาโดยความหนาของแผนดน ในจกรวาลนนแผนดนน กลาวโดยความหนา มประมาณถงเทาน คอ ๒๔๐,๐๐๐ โยชน

๓) วาโดยความหนาของนารองแผนดน สงทรองแผนดนนน คอ นาอนตงอยบนลม โดยความหนามประมาณ ถงเทาน คอ ๔๘๐,๐๐๐โยชน

๔) วาโดยขนาดความหนาของลมรองนา ลมอน(พดดน ) ขนฟา (โดยความหนา) มประมาณ ๙๖๐,๐๐๐ โยชน นเปนความตงอยพรอมมลแหงโลก

๕) วาโดยขนาดภเขาสเนรและตนไมประจาทวป ในจกรวาลทตงอยพรอมมลอยางนนน มภเขาสเนรอนเปนภเขาสงทสด หยง (ลก) ลงไปในมหาสมทร ๘๔,๐๐๐ โยชน สงขนไป (ในฟา) กประมาณเทากนนน ภเขาใหญทงหลาย คอภเขายคนธร ภเขาอสนธร ภเขากรวกะ ภเขาสทสสนะ ภเขาเนมนธระ ภเขา วนตกะ ภเขาอสสกณณะตระการไปดวยรตนะหลากหลาย ราวกบภเขาทพย หยง (ลก) ลงไป (ในมหาสมทร) และสงขนไป (ในฟา) โดยประมาณกงหนงๆ แตประมาณแหงภเขาสเนรไปตามลาดบ ภเขาใหญทง ๗ นน (ตงอย) โดยรอบภเขาสเนร เปนทอยของมหาราช เปนทๆ เทวดาและยกษอาศยอย ภเขาหมพานตสง ๕๐๐ โยชนยาวและกวาง ๓,๐๐๐ โยชน (เทากน) ประดบไปดวยยอดถง ๘๔,๐๐๐ ยอด ตนชมพ(หวา)ชอ นคะ วดรอบลาตนได ๑๕ โยชน ลาตนสง ๕๐ โยชน และกง (แตละกง) ยาว ๕๐ โยชน แผออกไปวดได ๑๐๐ โยชนโดยรอบ และสงขนไปกเทากนนนดวยอานภาพของตนชมพ (น) ทวปนถกประกาศชอวา ชมพทวป กแลขนาดของตนชมพนใด ขนาดนนนน

๖๓

แหละเปนขนาดของตนจตรปาฏล (แคฝอย) ของพวกอสร ตนสมพล (งว) ของพวกครฑ ตนกทมพะ (กระทม) ในอมรโคยานทวป ตนกปปะในอตตร กรทวปตนสรระ (ซก) ในบพพวเทหทวป ตนปารฉตตกะ ในดาวดงส เพราะเหตนนแล ทานโบราณจารยจงกลาวไววา "(ตนไมประจาภพและทวปคอ) ตนปาฏล ตนสมพลตนชมพ ตนปารฉตตกะของพวกเทวดา ตนกทมพะ ตนกปปะ และตนท ๗ คอ ตนสรสะ”

๖) วาโดยขนาดภเขาจกรวาฬ ภเขาจกรวาลหยง (ลก) ลงไปในมหาสมทร ๘๒,๐๐๐ โยชนสงขนไป (ในฟา) กเทากนนนภเขาจกรวาลนตงลอมโลกธาตทงสนนนอย ๗) วาโดยขนาดของภพและทวป ในโลกธาตนน มดวงจนทร (ขนาดวดรอบ) ประมาณ ๔๙ โยชน ดวงอาทตยประมาณ ๕๐ โยชน ภพดาวดงส ๑๐,๐๐๐ โยชน ภพอสร มหานรกอเวจและชมพทวปกเทากนนน อมรโคยานทวป ๗,๐๐๐ โยชน บพพวเทหทวปกเทานน อตตรกรทวป ๘,๐๐๐ โยชน อนง ในโลกธาตนนทวปใหญทวปหนงๆ มทวปนอยเปนบรวาร ทวปละ ๕๐๐ สงทงปวง (ทกลาวมาน) นน (รวม) เปนหนงจกรวาล ชอวา หนงโลกธาต๗๙ในระหวางแหงโลกธาตทงหลาย มโลกนตรยนรก (แหงละ๑) ๘๐พระพทธเจาทรงหยงรโอกาสโลกนอยางแจมแจงดวยพทธญาณ อนไมมทสนสด๘๑

จากทกลาวมาสรปไดวา คาวา “โลก”ในบทพทธคณ “โลกวท” ถกจาแนกไวหลากหลายในคมภรวสทธมรรค โดยเฉพาะการจาแนกโลกออกเปน ๓ อยาง คอ ๑) สงขารโลก ๒) สตวโลก และ๓) โอกาสโลก นกคดทางพทธบางทานวจารณการตความเรองภพในความหมายของโอกาสโลกของทานพระพทธโฆษาจารยและในกลมคมภรโลกศาสตร อนๆ วาเปนการอธบายภพในคาสอนพระพทธศาสนาจากฐานคดของลทธพราหมณ-ฮนด (จะอภปรายประเดนนในบทตอไป) แตจากการศกษาพบวา การจาแนกภพภมไวอยางหลากหลายดงทปรากฏในคาอธบาย “โอกาสโลก”ของ พระพทธโฆษาจารยนนสามารถมองไดวา ทานผแตงคมภรวสทธมรรคตองการอธบายคาสอนเรองภพในพระพทธศาสนาใหครอบคลมแงดานตางๆ ใหมากทสดเทานนเพราะจะเหนวา แนวคดเรองภพททานนามาอธบายไวในทงหมดนนลวนมฐานมาจากคมภรพระไตรปฎกทงสน

ขอความทกลาวมาตามลาดบนนเปนการเนนยาภพในพระพทธศาสนาในความหมายของโลกธาตซงอยภายนอกการรบรทางสมผสสามญของมนษย ความรเรองโลกธาตลกษณะนเรยกวา ภพภมโครงสรางทางจกรวาลวทยาตามแนวพระพทธศาสนา เปนการยนยนความมอยจรงของโลกภายนอก เชงวตถวสย หรอ ภววสย ซงไมขนตอการรบรของมนษย

๗๙ มหาฎกา. (บาล) ๑/๓๕๐. ๘๐ วสทธ.มหาฎกา. (บาล) ๑/๓๕๒. ๘๑ วสทธ. (บาล) ๑/๒๖๓-๒๖๕.

๖๔

๒.๓.๔ ปญหาเกยวกบแนวคดเรองภพภมเชงจกรวาลวทยา

๒.๓.๔.๑. การทาใหเกดความเขาใจผดยดมนในอตตา

จากหลกฐานทไดเสนอมาตามลาดบสามารถยนแนวคาสอนเรองภพเชงจกรวาลในพระพทธศาสนา คาสอนนในดานหนงกชวยใหเราปลอดภยจากทศนะสดโตงเชงอจเฉททฏฐ แตในอกดานหนงกอาจทาใหเราเขาใจผดเกยวกบคาสอนเรองภพชาตในเชงสสสตทฏฐ ในพระสตรบางแหงพระพทธองคไดตรสเตอนไววา หากมนสการไมดอาจนาไปสความเขาใจผดวาอตตา ดงขอความวาปถชนนนมนสการโดยไมแยบคายอยางนวา ‘ในอดตกาลยาวนาน เราไดมแลว หรอมไดมแลวหนอ เราไดเปนอะไรมาหนอ เราไดเปนอยางไรมาหนอ เราไดเปนอะไรแลวจงมาเปนอะไรอกหนอ ในอนาคตกาลยาวนาน เราจกมหรอจก ไมมหนอ เราจกเปนอะไรหนอ เราจกเปนอยางไรหนอ เราจกเปนอะไรแลวไปเปน อะไรอกหนอ’ หรอวาบดน มความสงสยภายในตนปรารภปจจบนกาลกลาววา ‘เรามอยหรอไมหนอ เราเปนอะไรหนอ เราเปนอยางไรหนอ สตวนมาจากไหนหนอ และเขาจกไปไหนกนหนอ’เมอปถชนนนมนสการโดยไมแยบคายอยางน ทฏฐ (ความเหนผด) ยางใดอยางหนง บรรดาทฏฐ ๖ กเกดขน คอ

๑) ทฏฐเกดขนแกผนนโดยแนแทมนคงวา ‘อตตาของเรามอย’ ๒) ทฏฐเกดขนแกผนนโดยแนแทมนคงวา ‘อตตาของเราไมม’ ๓) ทฏฐเกดขนแกผนนโดยแนแทมนคงวา ‘เรารจกอตตาไดดวยอตตา’ ๔) ทฏฐเกดขนแกผนนโดยแนแทมนคงวา ‘เรารจกสงทไมใชอตตาไดดวยอตตา’ ๕) ทฏฐเกดขนแกผนนโดยแนแทมนคงวา ‘เรารจกอตตาไดดวยสงทไมใชอตตา’ ๖) อกอยางหนง ทฏฐเกดมแกผนน อยางนวา ‘อตตาของเรานใด เปนผกลาว เปนผร

เสวยผลแหงกรรมดและกรรมชวในอารมณนน ๆ อตตาของเรานนนเปนสภาวะทเทยง ยงยนมนคง ไมแปรผนไปเปนธรรมดา จกดารงอยเสมอดวยสงทแนนอน’ขอนเราเรยกวา ทฏฐ ไดแก ปาทบคอทฏฐ ทางกนดารคอทฏฐ เสยนหนาม คอทฏฐ ความเดอดรอนคอทฏฐ กเลสเครองผกพนสตวคอทฏฐ ภกษทงหลาย เรากลาววา ‘ปถชนผประกอบดวยทฏฐสงโยชน ผยงไมไดสดบ ยอมไมพนจากชาต (ความเกด) ชรา (ความแก) มรณะ(ความตาย) โสกะ (ความเศราโศก) ปรเทวะ (ความคราครวญ) ทกข (ความทกขกาย) โทมนส (ความทกขใจ) และอปายาส (ความคบแคนใจ) ยอมไมพนจากทกข๘๒

๘๒ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๘-๑๙/๑๙-๒๐.

๖๕

พทธพจนนแสดงใหเหนความสาคญของทฏฐ หรอความคดทเกยวของกบความสงสยในความมอยหรอไมมอยของตวเอง ในทศนะของพระพทธศาสนา ทฏฐ หรอความเหนทสดโตงไปขางใดขางหนงระหวางความมหรอความไมมลวนมผลกระทบตอการเขาถงความจรง และไมทาใหปลอดภยจากความทกขในสงสารวฏ ดงจะเหนวา ทฏฐ (ในทนหมายถงมจฉาทฏฐ) เปนหนงในสงโยชน ๑๐ ซงเปนกเลสทผกสตวไวในภพ ความหลดพนในพระพทธศาสนาไมใชการตกไปสในทฏฐอยางใดอยางหนงหากแตเปนความปลอดพนไปจากทฏฐทงปวง

๒.๓.๔.๒ ปญหาความสบเนองของชวตหลงความตาย

ในกระบวนการเกดในภพทตองผานความตาย วญญาณมกจะถกนามาอธบายในฐานะทมบทบาทสาคญในการเกดในภพทงหลาย แตในพระพทธศาสนา วญญาณมลกษณะของกระแสเชงกระบวนการแหงเหตปจจย ไมใชวญญาณทเปนอตตา (หรอเจตภต) ทเทยงแทและมอยไดดวยตนเองอย ในเทศนาทตรสเรององคประกอบการกาเนดมนษย พระพทธองคตรสถงสงทเรยกวา “คนธพพะ”

ซงเปนหนงในองคประกอบสาคญ ๓ ประการ ในทศนะของผวจย คาวา “คนธพพะ” มลกษณะเหมอนกนกบสงทเรยกวา “สมภเวส” ในแงทเปนคาทเรยก “สตว” ททองเทยวตายเกดอยในสงสารวฏเพราะยงมกเลสเปนเหตเกดในภพทยงละไมได แตคนธพพะกด สมภเวสกด สตวกดไมใชอตตา เพราะสงเหลานกอยในกระแสของกระบวนการเชงเหตปจจยเชนเดยวกบมนษยในฐานะเปนทประชมกนของขนธหา แตพระพทธองคตรสเรยกสตวทประกอบพรอมดวยขนธ ๕ ในกรณทจะมาถอปฏสนธในครรภมารดานวา “คนธพพะ” เพอแสดงองคประกอบของการกาเนดมนษย (อยางในกรณพระโพธสตวจากดสตเทวโลกลงสพระครรภเรากสามารถเรยกวา “คนธพพะ”ดวยเชนกน) แตเราอาจตองเผชญปญหาในการทาความเขาใจความสบเนองจากภพเกาสภพใหมของสตวในภพภมอนๆ

๒.๓.๔.๓ ภพภมเชงในประสบการณ

๑. โลก: การกระทบกนระหวางอายตนะภายในกบอายตนะภายนอก

ขอความในพระสตรตอไปน แสดงลกษณะของโลกใน อกความหน ง ของพระพทธศาสนาไวอยางนามนยสาคญ ดงน

ขาแตพระองคผเจรญ พระองคตรสวา ‘โลก โลก’ดวยเหตเพยงเทาไรหนอจงชอวาโลกหรอการบญญตวาโลก” “สมทธ จกข รป จกขวญญาณ ธรรมทพงรแจงทางจกขวญญาณมอยในทใดโลกหรอการบญญตวาโลกกมอยในทนน ฯลฯ ชวหา ฯลฯ มโน ธรรมารมณ มโนวญญาณธรรมทพงรแจงทางมโนวญญาณมอยในทใด โลกหรอการบญญตวาโลกกมอยในทนน สมทธสวนจกข รป จกขวญญาณ ธรรมทพงรแจงทางจกขวญญาณไมมในทใด โลกหรอการบญญตวาโลกกไมมในทนน ฯลฯ

๖๖

ชวหา ฯลฯ มโน ธรรมารมณ มโนวญญาณ ธรรมทพงรแจงทางมโนวญญาณไมมในทใด โลกหรอการบญญตวาโลกกไมมในทนน”๘๓

คาว า “โลก”ตามความหมายในพระสตรน แสดงให เหนว า ในทศนะของพระพทธศาสนาโลกในการรบรของเราเกดจากการกระทบกนของประสาทสมผสผานอายตนะภายในกบอายตนะภายนอก เราบญญตโลกขนมาผานรปทเราไดเหนทางตา เสยงทเราไดยนทางห กลนทเราไดรบทางจมก รสทเรารบรทางลน สมผสทเราไดรบทางกาย และอารมณทเรารบรไดทางใจ โลกในพระสตรนจงมลกษณะทเราสามารถตรวจสอบไดทางประสาทสมผสอยางใดอยางหนง ตามความหมายน โลกมอยเพราะมการรบร ถาไมมการรบร โลกกไมม

๒. โลกในความหมายของความแตกสลาย

ในโลกปญหาสตร พระพทธเจาแสดงการแตกสลายของโลก ดงนภกษ ทเราเรยกวา ‘โลก’ เพราะจะตองแตกสลายกอะไรเลาแตกสลาย คอ จกขแตกสลายรปแตกสลาย จกขวญญาณแตกสลาย จกขสมผสแตก สลาย แมความเสวยอารมณทเปนสขหรอทกขหรอมใชสขมใชทกขทเกดขนเพราะจกขสมผสเปนปจจยกแตกสลาย ฯลฯ ชวหาแตกสลาย ฯลฯ มโนแตกสลาย ฯลฯธรรมารมณแตกสลาย ฯลฯ มโนวญญาณแตกสลาย ฯลฯ มโนสมผสแตกสลาย แมความเสวยอารมณทเปนสขหรอทกข หรอมใชสขมใชทกขทเกดขนเพราะมโนสมผสเปนปจจยกแตกสลาย ภกษ ทเราเรยกวา ‘โลก’ เพราะจะตองแตกสลาย๘๔

เชนเดยวกบขอความในพระสตรอกแหงหนงทพระพทธเจาตรสแสดงเรองความแตกสลายของโลกแกพระอานนทวาอานนท สงใดมความแตกสลายเปนธรรมดาสงนนเราเรยกวา ‘โลก’ ในอรยวนย กอะไรเลาชอวามความแตกสลายเปนธรรมดา คอ จกขมความแตกสลายเปนธรรมดา รปมความแตกสลายเปนธรรมดา จกขวญญาณมความแตกสลายเปนธรรมดา จกขสมผสมความแตกสลายเปนธรรมดา แมความเสวยอารมณทเปนสขหรอทกขหรอมใชสขมใชทกขทเกดขนเพราะจกขสมผสเปนปจจยกมความแตกสลายเปนธรรมดา ฯลฯ ชวหามความแตกสลายเปนธรรมดา รสมความแตกสลายเปนธรรมดา ชวหาวญญาณมความแตกสลายเปนธรรมดา ชวหาสมผสมความแตกสลายเปนธรรมดา แมความเสวยอารมณทเปนสขหรอทกขหรอมใชสขมใชทกขท เกดขนเพราะชวหาสมผสเปนปจจยกมความแตกสลายเปนธรรมดา ฯลฯ มโนมความแตกสลายเปนธรรมดาธรรมารมณมความแตกสลายเปนธรรมดามโนวญญาณมความแตกสลายเปนธรรมดา มโนสมผสมความแตกสลายเปนธรรมดา

๘๓ ส.ส. (ไทย) ๑๘/๖๘/๕๘. ๘๔ ส.ส. (ไทย) ๑๘/๘๒/๗๕.

๖๗

แมความเสวยอารมณทเปนสขหรอทกขหรอมใชสขมใชทกขทเกดขนเพราะมโนสมผสเปนปจจยกมความแตกสลายเปนธรรมดา อานนท สงใดมความแตกสลายเปนธรรมดา น เราเรยกวา ‘โลก’ ในอรยวนย”๘๕

ขอความในพระสตร ๒ แหงนแสดงนยการแตกสลายของโลกไวอยางนาสนใจ เราจะเหนวา โลกในพระสตรเหลานไมใชโลกแหงวตถสสารภายนอก หรอโลกทอยเหนอการสงเกตรบรของมนษย แตพระองคทรงชใหเหนโลกในความหมายของระบบการทางานระหวางอายตนะภายใน ๖ กบอายตนะภายนอก ๖ รวมไปถงความรสกสขและทกขทเกดจากการกระทบกนของอายตนะเหลานน เชน จกข รป และจกษวญญาณ เมอทง ๓ อยางนกระทบ (ผสสะ) กนกทาใหเกดการมองเหน ซงตามมาดวยความรสกสข ทกข หรอเฉยๆทเกดขนจากการเหนรปนน ปรากฏการทเกดขนทงหมดนนเรยกวา “โลก” ในทศนะของพระพทธศาสนาตามพทธพจนในพระสตรเหลาน แตโลกดงกลาวกไมไดเทยงแท เพราะเกดขนและตงอยภายในกระแสแหงความเปลยนแปลง การรบรทางรปตาผานการทางานประสานกนอยางสอดคลองกลมกลนของจกษ รป จกษวญญาณไมไดตงอยตลอดเวลา แตเรายงรบรอารมณอนๆ ผานการทางานของอายตนะอนๆ ทเหลอ เรารบรอารมณผานการทางานของระบบอายตนะทละขณะซงเกดและดบเรวมาก เมอมการเหนรป การรบรอารมณอนๆ กดบไป หรอแตกสลายไป การรบรอารมณของเราจงอยในกระแสความเกดดบหรอกระแสความเปลยนแปลงตลอดเวลา โลกในความหมายของการรบรผานทางอายตนะตางๆ จงมการเกดและแตกสลายไปตลอดเวลา เชนเดยวกบความเสวยอารมณทเปนสขหรอทกขหรอมใชสขมใชทกขทเกดขนจากการเหนรปทางตา หรอการเหนไดยนเสยงทางห เปนตนกตกอยกระแสของการเกดและดบไดตามเหตปจจยเชนกน โลก (หรอภพ) ของมนษยทปรากฏผานทางกระบวนการรบรเหลานจงอยในธรรมชาตของความแตกสลายไปตามเหตปจจย

๓. โลกวางจากอตตาและสงทเนองดวยอตตา

ในสญญตโลกสตร พระพทธเจาตรสเรองโลกไววาอานนท เพราะวางจากอตตาหรอจากสงทเนองดวยอตตา ฉะนน จงเรยกวา ‘โลกวาง’ กอะไรเลาชอวา วางจากอตตาหรอจากสงทเนองดวยอตตา คอ จกขวางจากอตตาหรอจากสงทเนองดวยอตตา รปวางจากอตตาหรอ จากสงทเนองดวยอตตา จกขวญญาณวางจากอตตาหรอจากสงทเนองดวยอตตาจกขสมผสวางจากอตตาหรอจากสงทเนองดวยอตตา ฯลฯ แมความเสวยอารมณทเปนสขหรอทกขหรอมใชสขมใชทกขทเกดขนเพราะ

๘๕ ส.ส. (ไทย) ๑๘/๘๔/๗๗.

๖๘

มโนสมผสเปนปจจยกวางจากอตตาหรอจากสงทเนองดวยอตตา อานนท เพราะวางจากอตตา หรอจากสงทเนองดวยอตตา ฉะนน เราจงเรยกวา ‘โลกวาง’๘๖

ในพระสตรน พระพทธเจาตรสถงความวางของโลกเพราะปราศจากอตตาหรอสงทเนองดวยอตตา โดยททรงชไปทโลกในความหมายของกระบวนการรบรผานการกระทบกนระหวางอายตนะภายในกบอายตนะภายนอกนนเปนสงท “วาง” เพราะวางจากอตตาหรอสงทเนองดวยอตตา

ตามความหมายของพทธพจนในพระสตรน การรบรทางอายตนะทงหลายเกดขนตามเหตปจจยภายในกระบวนการรบรนไมมอตตา หรอสงทเนองดวยอตตา กลาวคอ ในการเหนรป คนเราอาจคดไดวา มอตตาหรอสงททาหนาทเปนผร หรออาจคดวา มสงทเนองดวยอตตาอยภายนอกทมาทาหนาทเปนผรผานการเหนรปของเรา เราจงสามารถมองเหนรป เปนตนได แตพระพทธศาสนาปฏเสธอตตาและสงทเนองดวยอตตาดงกลาว ในทศนะของพระพทธศาสนา ในการเหนรป ไมมผเหน ในการฟงเสยง ไมมผไดยน ในการรกลน ไมมผไดกลน ในการรรส ไมมผรรส ในการรสมผส ไมมผรสมผส ในการรธรรมารมณ ไมมผรธรรมารมณ ในความรสกสข ทกขหรอไมสขไมทกขทเกดขนจากการเหนรปเปนตน กไมมผรสกสข เปนตนนน แตพระพทธศาสนายอมรบการรบรอารมณทางตา เปนตนนนเกดขนตามเหตปจจย ดงนน โลกในความหมายของการรบรรป เปนตน จง “วาง” จากอตตาหรอสงทเนองดวยอตตา

๔. โลกในความหมายของความเกดดบตามปจจย

ในโลกสมทยสตร พระพทธเจาตรสเหตเกดขนของโลกและความดบของโลกตามแนวคาสอนเรองปฏจจสมปบาทสายเกดทกขวาภกษทงหลาย เราจกแสดงความเกดและความดบแหงโลก เธอทงหลายจงฟง

(๑) ความเกดแหงโลกเปนอยางไร คอ เพราะอาศยจกขและรป จกขวญญาณจงเกด ความประจวบแหงธรรม ๓ ประการเปนผสสะ เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงเกด เพราะเวทนาเปนปจจยตณหาจงเกด เพราะตณหาเปนปจจย อปาทานจงเกด เพราะอปาทานเปนปจจยภพจงเกด เพราะภพเปนปจจย ชาตจงเกด เพราะชาตเปนปจจย ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกขโทมนส และอปายาสจงเกด ความเกดแหงโลกเปนอยางนแลฯลฯ เพราะอาศยชวหาและรสชวหาวญญาณจงเกด ฯลฯ เพราะอาศยมโนและธรรมารมณ มโนวญญาณจงเกด ความประจวบแหงธรรม ๓ ประการเปนผสสะ เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงเกด เพราะเวทนาเปนปจจยตณหาจงเกด เพราะตณหาเปนปจจย อปาทานจงเกด เพราะอปาทานเปนปจจย ภพจงเกดเพราะภพเปนปจจย ชาตจงเกด เพราะ

๘๖ ส.ส. (ไทย) ๑๘/๘๕/๗๘., ส.ส. (บาล) ๑๘/๘๔/๓๔.

๖๙

ชาตเปนปจจย ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนสและอปายาสจงเกด ความเกดแหงโลกเปนอยางนแล

(๒) ความดบแหงโลก เปนอยางไร คอ เพราะอาศยจกขและรป จกขวญญาณจงเกด ความประจวบแหงธรรม ๓ ประการเปนผสสะ เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงเกด เพราะเวทนาเปนปจจย ตณหาจงเกด เพราะตณหานนแลดบไมเหลอดวยวราคะ อปาทานจงดบ เพราะอปาทานดบ ภพจงดบ เพราะภพดบ ชาตจงดบ เพราะชาตดบ ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกขโทมนส และอปายาสจงดบ ความดบแหงกองทกขทงมวลนมไดดวยประการฉะน ความดบแหงโลกเปนอยางนแล ฯลฯ เพราะอาศยชวหาและรส ชวหาวญญาณจงเกด ฯลฯ เพราะอาศยมโนและธรรมารมณ มโนวญญาณจงเกดความประจวบแหงธรรม ๓ ประการเปนผสสะ เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงเกด เพราะเวทนาเปนปจจย ตณหาจงเกด เพราะตณหานนแลดบไมเหลอดวยวราคะ อปาทานจงดบฯลฯ ความดบแหงกองทกขทงมวลนมไดดวยประการฉะนภกษทงหลาย ความดบแหงโลกเปนอยางนแล”๘๗

ขอความแสดงความเกดขนของโลกตามกระบวนการรบรทางอายตนะภายในกบอายตนะ

ภายนอกโดยเรมตนดวยการชวา เพราะอาศยจกขและรป จกขวญญาณจงเกด ความประจวบแหงธรรม ๓ ประการคอ จกข รป และจกขวญญาณจงเกดผสสะ เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงเกดเพราะเวทนาเปนปจจยตณหาจงเกด และดาเนนไปตามลาดบตอเนองจนจบลงทความแก ความเจบความตายและความทกขอนๆ กระบวนการตงแตความประจวบกนแหงธรรม ๓ ประการจนถงความเกดขนแหงทกขน คอ ความเกดขนของโลก สวนความเกดขนของโลกในความหมายของความเกดขนของทกขตามกระบวนการแหงปจจยผานการรบรทางอายตนะอนๆ เชน ความประจวบแหงธรรม ๓ประการ คอ โสตะ สททะและโสตวญญาณทาใหเกดผสสะ กลกษณะเชนเดยวกนสวนขอความแสดงความดบของโลกผานกระบวนการรบรทางอายตนะภายในกบอายตนะภายนอกกเรมจากการเกดขนของจกขวญญาณโดยอาศยจกขและรปนาไปสการเกดผสสะเพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงเกด เพราะเวทนาเปนปจจย ตณหาจงเกด เพราะตณหานนแลดบไมเหลอดวยวราคะ อปาทานจงดบ จากขอความนจะเหนวา ผสสะเปนปจจยใหเกดเวทนา และเวทนาเปนปจจยใหเกดตณหา แตเมอตณหาถกทาใหดบไปดวยวราคะ อปาทานกเกดไมได วงจรของการเกดทกขจงถกตดขาดไป ความทกขจงเกดขนไมได กระบวนการดบไปของทกข หรอ ความททกขเกดขนไมไดน เรยกวา

๘๗ ส.ส. (ไทย) ๑๘/๑๐๗/๒๑๒-๑๒๒.

๗๐

ความดบของโลก ในความดบโลกใหความหมายของความดบทกขทางอายตนะอนๆกมล กษณะเดยวกน

แนวคดเรองความเกดขนของโลกและความดบไปของโลกในพระสตรนเปนสงทนาสนใจยง เพราะแสดงนยวา คาสอนเรองปฏจจสมปบาทสามารถนามาอธบายความเกดขนและความดบของโลกในทางพระพทธศาสนาไดดวย แตในขณะเดยวกน เรากสามารถเขาใจคาวา “โลก”ในทนวามนยของความหมายของคาวา “ทกข”ดวย เราจงกลาวไดวา ความเกดขนของโลกมความหมายเทากบความเกดขนของทกข ความดบของโลกจงมความหมายเทากบความดบไปของทกข

ในโรหตสสสตร พระพทธเจาตรสกบเทพบตรผประสบความลมเหลวในความพยายามทจะเดนทางไปใหถงทสดของโลกหรอจกรวาล (หมายถงไปถงจดทสนสดจนไมมทใหไปตอไดอก) วา “เทพบตร เราไมกลาวทสดแหงโลกทสตวไมเกด ไมแก ไมตาย ไมจต ไมอบตวา ‘พงร พงเหน พงถงได’ ดวยการไป เราไมกลาววา การทบคคลยงไมถงทสดแหงโลกจะทาทสดแหงทกขได อนง การทพระพทธองคทรงบญญตโลก ความเกดแหงโลกและความดบแหงโลก และขอปฏบตทใหถงความดบแหงโลกในรางกายทมประมาณวาหนง มสญญา มใจนเอง”๘๘ ซงพทธพจนนตความไดวา โลกและจกรวาลภายนอกนนไรขอบเขต แมเราจะเดนทางไปโดยไมหยดโดยไมกาจดระยะทางและความเรว กไมสามารถพบทจดสนสดของโลกและจกรวาลได แตพระพทธเจายอมรบวา เราสามารถคนพบการเกดและการดบของโลก (และจกรวาล) นนไดภายในรางกายอนยาววาหนาคบ ทมสญญาและใจน ซงเมอไปถงทสดนนแลวจะไมเกดไมแก ไมตาย แตทสดทวานนไมสามารถลถงไดดวยการเดนทางไป เชนกน จากขอความในพระสตรน

จะเหนวา โลกทพระพทธเจาตรสถงในพระสตรดงกลาวมาเหลานลวนเกยวของกบระบบการทางานของขนธหาผานทางการกระทบกนของอายตนะภายในกบอายตนะภายนอกซงเปนคณสมบตของโลกภายในตวมนษย อยางไรกตาม จากการศกษาพบวา นอกจากจะมการใชคาวา “โลก” ในความหมายของสงทเกดจากการกระทบกนของอายตนะภายในกบอายตนะภายนอกแลว ยงมการใชคานในความหมายของโลกในความหมายของสถานททอยนอกตวมนษยดวย ในพระวนยปฎกกลาวไววาภายหลงจากพระผมพระภาคทรงรบคาทลอาราธนาของพรหมและเพราะอาศยพระกรณาในหมสตวแลว ทรงตรวจด “โลก” ดวยพทธจกษ เมอทรงตรวจดโลกดวยพทธจกษไดเหนสตวทงหลายผมธลในตานอย มธลในตามาก มอนทรยแกกลามอนทรยออนมอาการดมอาการทรามสอนใหรไดงายสอนใหรไดยาก บางพวกมกเหนปรโลกและโทษวานากลวกม บางพวกมกไมเหนปรโลกและ

๘๘ ส.ส. (ไทย) ๑๕/๑๐๗/๑๑๙.

๗๑

โทษวานากลวกม๘๙ ในคมภรเลมเดยวกนน ยงระบอกวา เมอพระพทธเจาไดแสดงปฐมเทศนาจบลง เทวดาและพรหมทงหลายพากนปาวประกาศตอๆ กนไปจนสะเทอนไปทวทงหมนโลกธาต๙๐ในคมภรอภธรรม กมขอความระบวา พระตถาคตทรงทราบโลกทเปนอเนกธาตและนานาธาตตามความเปนจรง แมขอทพระองคทรงทราบโลกทเปนอเนกธาตและนานาธาตตามความเปนจรง นกเปนกาลงของพระตถาคต ซงพระองคทรงอาศยแลว จงปฏญาณฐานะอนประเสรฐบนลอสหนาทในบรษทประกาศพรหมจกร๙๑

๒.๓.๔.๔ ภพภมกบหลงความตายตามทศนะของพทธปรชญา

จากทกลาวมาจะเหนวา ในทศนะของพทธปรชญา รปแบบของสงมชวตไมไดมอยแตในโลกนเทาน หากแตยงภพทเราไมสามารถรบรไดดวยประสาทสมผสอกจานวนมาก ซงภพเหลานจะปรากฏแกมนษยและสงมชวตทงหลายในเบองหลงความตาย โดยมกรรมทไดเคยทาไวเปนตวกาหนดวาในชวตหลงความตาย สตวไปเกดในภพใดตอไป ความเชอในภพทง ๓ นจดเปนสวนหนงของสมมาทฏฐ บคคลทมสมมาทฏฐจะประกอบดวยคณสมบตของความเชอเรองตางๆ ดงทพทธเจาทรงชวา บคคลบางคนในโลกนเปนสมมาทฏฐ (เหนชอบ) มความเหนไมวปรตวา“ทานทใหแลวมผลยญทบชาแลวมผล การเซนสรวงมผล ผลวบากแหงกรรมททาไวดและชวม โลกนม โลกหนามมารดามคณ บดามคณ โอปปาตกสตว๗๗มสมณพราหมณผประพฤตดปฏบตชอบทาใหแจงโลกนและโลกหนาดวยปญญาอนยงเองแลวสอนผอนใหรแจงมอยในโลก”นเรยกวา ทฏฐสมปทา๙๒

ในทางตรงขาม บคคลทไมมความเชอในเรองดงถอวาเปนผประกอบดวยมจฉาทฏฐ และไดชอวาอสตบรษอยางไรกตาม เนองจากคาสอนเรองภพหลงความตายเปนเรองทไมอาจพสจนความจรงไดในเชงประจกษ แนวคดคา สอนนจงอาศยความเชอของแตละคน แตพระพทธศาสนากเสนอแนวทางไวสา หรบบคคลทไมเชอเรองชวตหลงความตาย เพราะพระพทธศาสนามองวา ความเชอภพหลงความตายเปนปจจยสาคญททาใหคนทาความด เกรงกลวความชวและวบากของกรรมชว โดยพระพทธศาสนาใหหลกประกนของการทาดและการดาเนนชวตทดวามประโยชนและปลอดภยสาหรบชวต อยางนอยชวตของผทาความดกจะมความสขในปจจบนดงทพระพทธเจาตรสแกชาวกาลามะวา อรยสาวกนนมจตไมมเวรอยางน มจตไมพยาบาทอยางนมจตไมเศราหมองอยางน มจตบรสทธอยางน เธอบรรลความเบาใจ ๔ ประการในปจจบน คอ

๘๙ ว.มหา. (ไทย) ๔/๙/๑๔. ๙๐ ว.มหา. (ไทย) ๔/๑๗/๒๔-๒๕. ๙๑ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๗๖๐/๔๙๓-๔๙๔. ๙๒ ท.ส.อ. (ไทย) ๑๗๑/๑๔๙.

๗๒

๑) ถาโลกหนาม ผลวบากแหงกรรมททาดและทาชวม เปนไปไดทเรอง นนจะเปนเหตใหเราหลงจากตายแลวไปเกดในสคตโลกสวรรค นคอ ความเบาใจประการท ๑ ทอรยสาวกนนบรรลแลว

๒) ถาโลกหนาไมมผลวบากแหงกรรมททาดและทาชวไมม เรากรกษาตนไมใหมเวร ไมมความเบยดเบยน ไมใหมทกข ใหมสขในปจจบนในโลกนได น คอ ความเบาใจประการท ๒ ทอรยสาวกนนบรรลแลว

๓) ถาบคคลเมอทาบาปกชอวาทาบาป เราไมเจาะจงบาปไวเพอใครๆเลย เมอเราไมทาบาปเลย ความทกขจะถกตองเราไดอยางไร น คอ ความเบาใจประการท ๓ ทอรยสาวกนนบรรลแลว

๔) ถาบคคลเมอทาบาปกชอวาไมทาบาป เรากพจารณาเหนตนบรสทธทง ๒ สวนในโลกน น คอ ความเบาใจประการท ๔ ทอรยสาวกนนบรรลแลว๙๓

๑. ความสมพนธระหวางกรรมกบภพ

ทศนะเรองภพในพระพทธศาสนาในระดบทละเอยดลกซง เราจะเหนวา การกระทาของมนษยเปนเครองบงวบากทจะไดรบหรอกลาวอกนยหนงวาการกระทาเปนสงทเชอมโยงอยกบผลทจะไดรบ และการกระทานนเองททาใหภพทง ๓ ปรากฏขน พระพทธศาสนาจงจาแนกกรรมหรอการกระทาออกเปน ๓ ระดบเชนเดยวกบภพ คอ

๑) กรรมทเกยวของกบความดและความชวระดบตานาไปสการไดรบผลในกามภพ ๒) กรรมทเกยวของกบความดระดบกลางนาไปสการไดรบผลในรปภพ ๓) กรรมทเกยวของกบความดระดบสงนาไปสการไดรบผลในอรปภพ

นนหมายความวา กรรมหรอการกระทาของมนษยนอกจากจะสามารถประเมนคาวาเปนกรรมดหรอกรรมชวในทางจรยศาสตรไดแลว ยงสามารถนามาใชในการประเมนผลทจะไดรบในเชงอภปรชญาไดดวย ตามนยการอธบายของอรรถกถา กรรมทดและไมดถกนาไปเปรยบกบเนอนาในฐานะเปนทงอกแหงขนธวบาก หรอกลาวอกอยางหนงวา กรรมเปนตวกาหนดภพทรองรบขนธทจะถอกาเนดและยงเปนตวกาหนดคณภาพของขนธวบากนนดวย วญญาณทมอภสงขารเปนปจจยทเกดพรอมกนถกนาไปเปรยบกบพชเพราะเปนเหตงอกขนบนเนอนาคอกรรมสวนตณหาถกเปรยบกบยาง

๙๓ อง. ทก. (ไทย) ๒๐/๖๖/๒๖๒.

๗๓

ในเมลดพชเพราะสงเคราะหและเพมพน๙๔ หมายความวา ตณหาอยในฐานะเปนเชอทซอนอยภายในวญญาณและเปนปจจยสาคญททาใหวญญาณเกดและเจรญงอกงามขนในภพนนๆ ได นาสงเกตดวยวา ตามแนวคดในพทธพจนน ในวญญาณของสตวทงหลายมอวชชาเปนเครองกน มตณหาเปนเครองผกตงอยแลวดวยธาตชนทราม (กามธาต) ตงอยแลวดวยธาตชนกลาง (รปธาต) ตงอยแลวดวยธาตชนประณต (อรปธาต)และดวยวญญาณทตงอยดวยกามธาต รปธาต และอรปธาตนทาใหมการเกดขนในภพใหมคอ กามภพ รปภพ และอรปภพตอไป

๒. ความสมพนธระหวางตณหากบภพ

พระพทธศาสนามองวา ชวตของสตวในรปแบบตางๆ ลวนเกยวของกบภวะหรอ ภพ จงถกขบเคลอนดวยตณหา ๓ อยางคอ กามตณหา คอ ความอยากได อยากม ภวตณหา ความอยากเปน วภวตณหา ความอยากไมมไมเปน หรอความปรารถนาตองการทจะหลดพนไปสภาพทเปนอย ในพระสตร มขอความแสดงตณหาและทตงทเกดของตณหาไววาตณหานเปนเหตเกดขนในภพใหม สหรคตดวยความกาหนดยนด เปนเหต เพลดเพลนในอารมณนนๆ คอ กามตณหา ภวตณหา และวภวตณหา ตณหานเมอเกดขน กเกดทเกดทปยรปสาตรป๙๕ เมอตงอย กตงอยปยรปสาตรป ปยรปสาตรป คอ จกขเปนปยรปสาตรป โสตะเปนปยรปสาตรป ฆานะเปนปยรปสาตรป ชวหาเปนปยรปสาตรปในโลก กายเปนปยรปสาตรปในโลก มโนเปนปยรปสาตรป ในโลก...รปเปนปยรปสาตรป เสยงเปนปยรปสาตรป กลนเปนปยรป สาตรป รสเปนปยรปสาตรป โผฏฐพพะเปนปยรปสาตรป ธรรมารมณเปนปยรปสาตรป ในโลก๙๖

จะเหนวา ตณหาทง ๓ แสดงตวออกมาเปนความอยากเหมอนกน แตความอยากแสดงตวออกมาใน ๓ รปแบบ กลาวคอ กามตณหาแสดงตวเมอประสบกบกามคณ มรป เปนตนทนาปรารถนา ภวตณหาแสดงตวชดเจนเมอประสบกบสภาพทนาปรารถนาทจะชวยเสรมเตมเตมความรสกของตวตนเพมขน วภวตณหาแสดงตวเมอเบอหนายสภาพทตนมอยเปนอย แตกามคณ หรอสภาพทตวเองเปนอยนนไมเทยง อยในกระแสความเปลยนแปลง บงคบบญชาไมได เมอตองพรากจากกามคณทชอบใจ หรอไดสงทไมชอบใจ เชน ความแก ความเจบ ความตาย กเกดความทกขขน เราจะเหนภาวะของความทกขจากแปรปรวนของกามคณจากขอความในพระสตรทวา เมอไมมสงภายนอกทเคยม บคคลนนยอมเศราโศก ละเหยใจ พไรราพน รองไหสะอกสะอน ถงความมดมนเมอไมมสงภายนอก ความสะดงยอมมไดดวยอาการอยางน หรอความทกข ความเศราโศก เสยใจเมอตองพราก

๙๔ อง.ตก.อ. (ไทย) ๒/๗๗/๑๙๑. ๙๕ อภ.ว.อ. ๒๐๓/ ๑๑๙-๑๒๐. ๙๖ ท.ม. ๑๐/๔๐๐/๓๒๙.

๗๔

จากสงทเคยยดถอดงขอความวา “เมอไดยนพระพทธเจาหรอสาวกของพระพทธเจาแสดงธรรมเพอถอนทฏฐ ถอนความยดมนและอนสยกเลสทงปวง เพอระงบสงขารทงปวง เพอสลดทงอปธทงปวงเพอความสนตณหา เพอคลายความกาหนด เพอความดบสนท และเพอนพพาน การไดฟงคาสอนเพอใหปลอยวางความยดมนในสงทงปวงนนทาใหเขาเกดความคดวา เขาจกขาดสญไป ไมไดเปนสงทเขาเคยเปน เมอมความคดเหนเชนน ยอมเกดความเศราโศก ละเหยใจ พไรราพน รองไหสะอกสะอนถงความมดมนเมอไมมสงภายใน๙๗

สรปได แนวคดเรองภพภมเปนการยนยนแนวคดเรองกรรม วา ความตายและเกดของสตวทงหลายซงมตณหาเปนตวขบเคลอนนนเปนสงทไมอาจปฏเสธได และโลกนไมใชทเดยวทเปนแหลงเกดของสตว แตยงมโลกอนๆ ทสตวทงหลายไปเกดและตายเชนกน โดยนยน ความตายจงเปนเพยงชองทางผานของสตวทงหลายทไปมาระหวางโลกนกบโลกอนๆ แนวคดเรองโลกและภพภมอนๆ ทพระพทธองคไดตรสแสดงอธบายไวในพระสตรตางๆ คอ ลกษณะเชงโครงสรางทางจกรวาลวทยา ซงลกษณะดงกลาวนตงอยบนฐานของกฎไตรลกษณมการเกดขนและการเสอมสลายไป ในบางครง แนวคดเรองภพลกษณะนจงถกนามาเชอมโยงเขากบเขากบภพในฐานะทเปนสงถกรทปรากฏเขามาสการรบรทางอายตนะซงมการเกดและดบไปอยางเปนกระแสของเหตปจจย

๒.๔ สรป

ไตรภมแนวคดตามทศนะพทธปรชญาทอธบายถงเปนทางนาสตวไปเกดใน ๓ ภม หรอไตรภม ภมประกอบดวย ๑) กามภม ๒) รปภม และ ๓) อรปภม หรอโลกเปนสถานทอยของสตวนนบงชถงสถานทซงมลกษณะเปนรปธรรม สวนในความหมายของภาวะชวตของสตวนน ภพจะแสดงภาวะเชงนามธรรม และคาวา “ภม” ในความหมายของชน หรอ แผนดนนนบงถงสถานทเชงรปธรรม ในความหมายของชนแหงจต ระดบจตใจ หรอ ระดบชวตนนจะแสดงถงภาวะทางจตในเชงนามธรรม บงชภพฝายสคตสาหรบผทากรรมด มศลธรรม นอกจากรปแบบชวตทเราสามารถเหนไดในโลกทเราอยอาศยนแลวพระพทธศาสนายงยอมรบความมอยของชวตรปแบบอนๆ ในภพอกจานวนมากทเรารบรผานประสบการณทางประสาทสมผสไมได ภพภมเหลานเปนสถานทรองรบการเวยนวายตายเกดของสตวทงหลายในรปแบบตางๆ ซงสอดคลองกบแนวคดเรองสงสารวฏในพทธปรชญา แนวคดเรองกรรม คอ การกระทากรรมดและกรรมชวเรายอมรบผลของกรรมนน กรรมเปนทางนาสตวไปเกดใน ๓ ภม หรอไตรภมประกอบดวย กามภม ๑ รปภม ๑ และอรปภม ๑ สตวทงหลายเกดมายอมเวยนวนไปเกดใน ๓ ภมน กามภม คอ แดนทของอยดวยกามตณหา ยงมความโลภ โกรธ หลง เบยดเบยนซงกน

๙๗ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒๔๒/๒๕๘.

๗๕

และกนอนเปนหนทางนาสตวไปเกดเปนสตวนรก เปรต ยกษ มาร และอสรกาย เรยกวา อบายภม ๔ คอเปนแดนทมทกขเดอดรอนมาก ไปเกดเปนมนษย ไปเกดเปนบนสวรรคเปนเทวดา และไปเกดเปนพรหมลงทายบอกเรองอยางนเปนคตของโลก ซงไมจรงยงยนอยไดตลอดไป แมแตพรหมมอายนบเปนกลปคอ มอายตงหลายลานหลายโกฏในทสดกจะตองจต คอเคลอนทจากเปนพรหมหรอตายไปปฏสนธเกดใหมสบตอวนเวยนอยในไตรภม หรอในโลกทงสามนไมพนไปได เพราะฉะนน จงหาความยงยนเทยงแทไมตายเปนไมม แตมทเทยงแทไมตายกมแตพระนพพานเทานน

แนวคดเรองภพภมเปนการยนยนแนวคดเรองกรรมว า ความตายและเกดของสตวทงหลายซงมตณหาเปนตวขบเคลอนนนเปนสงทไมอาจปฏเสธได และโลกนไมใชทเดยวทเปนแหลงเกดของสตว แตยงมโลกอนๆ ทสตวทงหลายไปเกดและตายเชนกน โดยนยน ความตายจงเปนเพยงชองทางผานของสตวทงหลายทไปมาระหวางโลกนกบโลกอนๆ แนวคดเรองโลกและภพภมอนๆ ทพระพทธองคไดตรสแสดงอธบายไวในพระสตรตางๆ คอ ลกษณะเชงโครงสรางทางจกรวาลวทยา ซงลกษณะดงกลาวนตงอยบนฐานของกฎไตรลกษณมการเกดขนและการเสอมสลายไป ในบางครง แนวคดเรองภพลกษณะนจงถกนามาเชอมโยงเขากบเขากบภพในฐานะทเปนสงถกรทปรากฏเขามาสการรบรทางอายตนะซงมการเกด และดบไปอยางเปนกระแสของเหตปจจย สวนเรองแนวคดภพภมในไตรภมพระรวง ผวจยจะนาเสนอในบทท ๓ ตอไป

บทท ๓

แนวคดภพภมในไตรภมพระรวง

ไตรภมพระรวง ถอไดวาเปนวรรณคดเกาแกเลมหนงของชาตไทย เปนวรรณคดทมการกลาวถงแนวคดเรองจกรวาลวทยา อนเปนแนวคดเชงอภปรชญา ทแสดงหาคาตอบเพอความจรงเกยวกบสภาพความเปนจรงของโลก ไดพดถงการเกดขนของภเขา แมนา พระจนทร พระอาทตยดาวนพเคราะห และดวงดาวอนๆ ชมพทวป ปาหมพานต และการพนาศของโลกดวย ไฟ นา และและทสาคญไตรภมพระรวง มไดนาเสนอคาตอบในเชงอภปรชญาเทานน ยงไดโยงใหเหนถงจรยศาสตรอนเปนความประพฤตเพอใหไดไปเกดในภมตางๆ เหลานน คอ พดใหเหนถงสงตางๆ ทจะพงไดคอ การไปเกดในนรกภม ในมนษยภม ในเทวภม พรหมภม หรอแมกระทงโลกตรภม กดวยการประพฤตปฏบตเทานนไมสามารถไดดวยการออนวอนแตประการใด นอกจากนยงไดชใหเหนถงความไมเทยงแทในภพภมตาง เชนความสขในเทวภม กมใชความเทยงแทแนนอนในอนทจะเสวยสขตลอดไป บทนจะไดศกษาแนวคดเรองภพภมในไตรภมพระรวงซงมรายละเอยด ดงน

๓.๑ ความเปนมา และความสาคญของไตรภมพระรวง

เมอ พ.ศ. ๑๖๙๖ ประเทศศรลงกา ในสมยพระเจาปรกกมพาห พระพทธศาสนาไดรบความอปถมภเปนอยางด มความเจรญรงเรองแผจากศรลงกาเขาไปสนานาประเทศ ประเทศพมามการตงคณะลงกาวงศขน สมยหนงพระสงฆจากศรลงกา ชอวา พระราหล เดนทางจากเมองพกามในประเทศพมา เขามาจาพรรษาในเมองนครศรธรรมราช เปนพระเถระทมชอเสยงปรากฏทวไปเกยวกบจรยาวตรปฏบตอนนาเลอมใส เมอพระเถระผเปนปชนยบคคลอนเปนทศรทธาเลอมใสอย ณ สถานทใด สงแรกทประชาชนผอยเลอมใสในทนนจะจดถวายคอ วด อนเปนสถานทสาคญสาหรบเปนทอยอาศยและปฏบตศาสนกจ ประกาศเผยแผหลกธรรมคาสอน ถอไดวา “วดจดเปนเสนาสนะ (ทนอนทนง) ซงเปนปจจยพนฐานของมนษย”๑เมอประมาณ พ.ศ. ๑๘๐๐ ในระยะนอาณาจกรพกาม และ

๑ พระมหาสมจนต สมมาปญโญ, พทธศาสนา ปรชญา สงคม, (กรงเทพมหานคร: อาทรการพมพ,

๒๕๕๑), หนา ๓๙๕.

๗๗

อาณาจกรกมพชาเสอมอานาจลงคนไทยกลมหนงชอพอขนบางกลางหาว๒ ไดประกาศอสรภาพขนและขบไลพวกขอมซงมอานาจอยในบรเวณตอนกลางและตอนเหนอของประเทศสยามออกไป แลวตงราชธานขนทกรงสโขทยพรอมทงทรงสถาปนาพระองคขนเปนปฐมกษตรยทรงพระนามวา “พอขนศรอนทราทตย”พระองคทรงปกครองพสกนกรใหมความรมเยนเปนสขทานบารงศาสนาใหเปนทยดเหนยวจตใจของพสกนกร ตอมาเมอประมาณ พ.ศ.๑๘๒๒ พอขนรามคาแหงมหาราช เสดจขนครองราชยในกรงสโขทย ลกษณะการปกครองในสมยของพระองค เปนการปกครองแบบพอปกครองลก ในสมยนนพระองคทรงเปนกษตรยทอยในฐานะเปนพอขน ทรงไดปฏบตพระกรณยกจดแลทกสขของราษฎร ดวยความใกลชด อาจกลาวไดวา “พอขนยดหลกธรรมในพระพทธศาสนาเปนหลกในการปกครอง หลกธรรมนนมชอวา ธรรมดงอน ไดแก ทศพธราชธรรม ๑๐ ประการนนเอง”๓ พระองคทราบถงกตตศพทของพระราหล จงไดโปรดอาราธนามาจากเมองนครศรธรรมราชมาจดตงสานกสาหรบเผยแผพระพทธศาสนาในกรงสโขทย ทรงโปรดใหมการสรางวดอรญญก ซงเปนวดทปาเปนองคประกอบทสาคญและเนนความรมรนของพรรณไมเปนสาคญในกรงสโขทยถวายพระสงฆ ดงทปรากฎขอความในศลาจารกหลกท ๑ ทวา “เบองตะวนตกเมองสโขทยนมอรญญก พอขนรามคาแหงกระทาโอยทานแกมหาเถรสงฆราชปราชญเรยนจบพระไตรปฎกหวกกกวาปครในเมองนทกคนลกแตนครศรธรรมราชมา”๔

ในเบองตนกอนแตทพระสงฆจากศรลงกาจะเขามายงกรงสโขทยนน มพระภกษสงฆอยแลวในกรงสโขทย ตอมากไดรวมเขาเปนกลมเดยวกนกบพระสงฆลงกา ประมาณ พ.ศ.๑๙๐๔ ใน รชสมยพระมหาธรรมราชาลไท มการอาราธนาพระมหาสามสงฆราช (สมนะ) ชาวศรลงกาจากเมองนครพน (เมาะตะมะ) มาสกรงสโขทยอก และไดโปรดใหสราง “วดปามะมวง” ขนในกรงสโขทยประชาชนในกรงสโขทยใฝในบญทานการกศลเปนอยางยง เลอมใสและใหความอปถมภพระสงฆโดยมไดแบงแยกวาเปนผปฏบตเครงครด หรอไมอยางไร พระสงฆทชอบอยปา ปฏบตกรรมฐานเรยกวา “คณะอรญญวาส” ประชาชนกสรางวดถวายในปาเปนทพกจาพรรษา วดทมความสาคญของคณะอรญญวาส คอ วดปาแดง สาหรบพระสงฆทชอบศกษาเลาเรยนพระไตรปฎกหรอคมภร

๒ คณาจารย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ประวตพระพทธศาสนา, (กรงเทพมหานคร:

หางหนสวนจากด นวสาสนการพมพ, ๒๕๕๐), หนา ๑๘๓. ๓ บนเทง พาพจตร, การปกครองตามแนวพทธศาสตร, (กรงเทพมหานคร: สานกพมพโอเดยนสโตร,

๒๕๔๘), หนา ๔. ๔ กรมศลปากร, ประชมศลาจารก สโขทย เลมท ๑, (กรงเทพมหานคร: องคการคาครสภา, ๒๕๒๔),

หนา ๑.

๗๘

พระพทธศาสนาอนๆ เรยกวา “คณะคามวาส” ประชาชนกสรางวดในเมองถวายใหเปนทพกจาพรรษาเพอศกษาหลกคาสงสอน นอกจากมศรทธาทาบญทานการกศลแลว ยงมศรทธาเลอมใสในการทจะทาการศกษาพระพทธศาสนาอยางจรงจง “ในพ.ศ. ๑๙๐๔ ครนออกพรรษาแลว พระองคกไดเสดจออกผนวชชวคราว ณ วดอรญญก ทรงพระราชนพนธหนงสอ เตภมกถา หรอไตรภมพระรวง ทรงสงสอนศลธรรมแกประชาชนดวยพระองคเอง”๕ จากขอมลดงกลาวทาใหสามารถรบรไดถงการทมหาธรรมราชาลไท เองทรงเปนผทมพระปรชาสามารถ ไดทรงสรางสงทมคณปการอยางยงตอวงการการศกษาพระพทธศาสนาในสโขทย นนคอ การแตงวรรณกรรมทางพทธศาสนาเรอง ไตรภมพระรวงอนเปนวรรณกรรมทสบทอดมากระทงถงปจจบนน

หนงสอไตรภมพระรวง เปนหนงสอแสดงหลกธรรมทางพระพทธศาสนา ทแตงในสมยกรงสโขทยไดรบการสบทอดมาจนถงปจจบน เปนวรรณกรรมทางพระพทธศาสนาทมอทธพลตอคนไทยมาก เดมเรยกวา “ไตรภมกถา” ภายหลงเปลยนชอเปน “ไตรภมพระรวง”๖ เพอเฉลมพระเกยรตองคผนพนธ คอพระรวงเจาแหงกรงสโขทย จงเปนสงทแสดงใหเหนถงอจฉรยภาพของพระมหากษตรยไทยในอดตทมตอพระพทธศาสนา โดยเฉพาะอยางยงอจฉรยภาพทางดานภาษาบาลอนเปนภาษาทเปนแบบแผนในการเผยแผพระพทธศาสนาในสงคมไทย ทไดทรงนพนธคมภรไตรภมพระรวงเปนภาษาไทย โดยไดมการระบคมภรบาลทมาของเรอง และเวลาดาเนนเรองกจะมการยกภาษาบาลเปนอารมภบทไปตลอดคมภร๗ พระรวงเปนทงวรบรษในประวตศาสตร (historic hero) และวรบรษในทางวฒนธรรม (culture hero)๘ ของคนไทย เปนเรองทนบถอกนแพรหลายมาแตโบราณ ไดมการเขยนเปนรปภาพไวตามฝาผนงวด และเขยนจาลองไวในหองสมด ตนฉบบทจดพมพเปนเลมหนงสอ ไดมาจากจงหวดเพชรบร เปนฉบบภาษาใบลานจานวน ๑๐ ผก จารดวยอกษรขอมในสมยพระเจากรงธนบร เปนฉบบทพระมหาชวยวดปากนา (วดกลางวรวหาร) จงหวดสมทรปราการไดตนฉบบมาจากจงหวดเพชรบร จารลงบนใบลานเสรจเมอเวลาบาย ๓ โมงเศษ ปจอ พทธศกราช ๒๓๒๑ รวมเวลาจาร ๙ เดอน ๒๖ วน หอพระสมดวชรญาณไดถอดความออกเปนภาษาไทย โดยมไดแกไข ถอยคาให

๕ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พระพทธศาสนาในอาเซย, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร:

ธรรมสภา, ๒๕๔๘), หนา ๑๔๗ – ๑๔๘. ๖ ตามพระมตของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ. ๗ พระเฉลมชาต ชาตวโร (อนธะรงค), “ศกษาวเคราะหการพฒนาการของการศกษาคณะสงฆไทย”,

วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย), ๒๕๕๑, หนา ๒๑.

๘ สกญญา สจฉายา, “พระรวง: วรบรษในประวตศาสตรและวรบรษทางวฒนธรรม”, วารสารภาษา และวรรณคดไทย, ปท ๑๖ (ธนวาคม ๒๕๔๒): ๒๐๒.

๗๙

ผดไปจากตนฉบบเดม จดพมพเปนเลมหนงสอแพรหลายเปนลาดบมา จนถงปจจบนทางกองวรรณกรรมและประวตศาสตร กรมศลปากร ไดจดพมพเปนวรรณกรรมสโขทยจดพมพครงท ๒ พ.ศ.๒๕๓๙

เมอระหวางวนท ๒๙ - ๒๑ เดอนธนวาคม พ.ศ.๒๕๒๖ กรมศลปากร ไดจดสมมนาเรองไตรภมพระรวง เนองในวาระทพอขนรามคาแหงมหาราชไดทรงประดษฐอกษรหรอลายสอไทยมาครบ ๗๐๐ ป ไดสมมนากนในประเดนเรองกาเนดและความรทวไปเกยวกบไตรภม คณคาของวรรณกรรมเรองไตรภมพระรวงตอลกษณะศลปกรรมและวรรณกรรมไทย และแนวทางการนา ปรชญาจากไตรภมพระรวงไปใชประโยชนในดานสงคมดานการเมอง การปกครอง ในดานภาษาและวรรณกรรม ในดานศาสนาและปรชญา ในดานศลปกรรมเมอ พ.ศ. ๒๕๒๘ คณะทางานโครงการวรรณกรรมอาเซยน ซงประกอบดวยประเทศอนโดนเซย ประเทศมาเลเซย ประเทศฟลปปนส ประเทศสงคโปร และประเทศไทย ในการประชมคณะผเชยวชาญของโครงการ เมอ พ.ศ.๒๕๒๖ ณ กรงจารกาตา ประเทศอนโดนเซย ไดมมตใหคณะทางานของแตละประเทศเลอกงานวรรณกรรมถายทอดทคดเลอกแลว จดพมพเผยแผเปนภาษาประจาชาตหรอแปลเปนภาษาตางประเทศ คณะทางานโครงการวรรณกรรมอาเซยนหอสมดแหงชาต กรมศลปากรประเทศไทย ไดเสนออนมตเรยบเรยงถอดความวรรณกรรมไตรภมกถาจดพมพเผยแพร ใชชอวา ไตรภมกถา ฉบบถอดความ เปนไตรภมกถา ฉบบภาษารวมสมยเมอ พ.ศ. ๒๕๔๒ คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตในคณะอานวยการจดงานเฉลมพระเกยรตพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ไดจดพมพหนงสอสมดภาพไตรภมฉบบกรงศรอยธยา ฉบบกรง

ธนบร จานวน ๒ เลม คอ เลม ๑ – ๒ เปนหนงสอขนาดใหญพมพภาพไตรภมสวยงามมคาบรรยายประกอบเมอพ.ศ.๒๕๔๕ คณะกรรมการราชบณฑตยสถานไดนาตนฉบบไตรภมกถา หรอไตรภมพระรวง พระราชนพนธพระมหาธรรมราชาท ๑ พญาลไทย ฉบบตรวจชาระใหม กรมศลปากรจดพมพ พ.ศ.๒๕๒๖ กบไตรภมพระรวง ความเกามหาชวยจารในสมยตนราชการสมเดจพระเจากรงธนบร พ.ศ.๒๓๒๑ และไตรภมพระรวง ความเกา มหาจนทร จารในรชกาลท ๑ พ.ศ.๒๓๓๐ (ฉบบอดสาเนา)ตรวจสอบชาระจดพมพเปนไตรภมกถาฉบบราชบณฑตยสถาน โดยใชชอปกวา พจนานกรมศพทวรรณคดไทย สมยสโขทย ไตรภมกถา จดพมพเผยแผ นบวาเปนฉบบทสมบรณเทาทมมานอกจากน พระครสงวรสมาธวตร๙ (ประเดม โกมโล)วดเพลงวปสสนากรงเทพมหานครไดจดทาบทเรยนไตรภมพระรวง เปนคาถามคาตอบ จดพมพเผยแผ พ.ศ.๒๕๒๘ เหมาะสาหรบใชศกษาในรายวชาโดยเฉพาะ ซงแสดงถง จดมงหมายทแตงสมเดจพระรวงเจาทรงนพนธไวโดยมวตถประสงค ๓ ประการ คอ ๑)

๙ พระครสงวรสมาธวตร(ประเดม โกมโล), บทเรยน ไตรภมพระรวง, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร:

โรงพมพพทกษอกษร, ๒๕๒๘), หนา ๒.

๘๐

เพอใหมเนอความพระอภธรรม ๒) เพอเทศนาโปรดพระราชมารดา ๓) เพอความเจรญรงเรองของพระอภธรรม

ดงทปรากฏในหนงสอไตรภมพระรวงวา แลเจาพญาลไทยไดเสวยราชสมปตตในเมองศรสชชนาลยอยได ๖ ป เขาจงไดสรางไตรภมกถานมนใสเพอใดสน? ใสเพอมอรรถพระอภธรรมแลจะใครเทศนาแกพระมารดาทาน อนหนงเพอจาเรญพระอภธรรมโสดเปนทนาสงเกตวา ถาไดอานไตรภมตงแตตนจนจบแลว กจะพบความจรงอกขอหนงผนพนธจะพดถงเรองสวรรค พรหมโลก อยางมากมาย แทนทจะเนนใหเหนถงความอภรมยยนดในสงทเปนสรรคหรอพรหมโลกเหลานแตทานเหนวาเปนเรองของความทกขทงนตรงกบพระพทธศาสนาทวา ชวตทกชวตไมวาจะเปนสตวเดรจฉาน พระอนทร พระพรหม กเปนทกขดวยกนทงสน เพราะยงไมพนจากการเวยนวายตายเกด ทเรยกวา “วฏสงสาร”๑๐

เมอกลาวโดยเนอหานน จดมงหมายของไตรภมพระรวง คอ สอนใหคนเวนชว ทาดรกฎความเปนจรงของสรรพสงและชวต (ไตรลกษณ) เพอความลวงพนจากวฏสงสาร เขาถงพระนพพานอนเปนแกนและจดมงหมายสงสดตามทรรศนะในพระพทธศาสนา

๓.๑.๑ พระราชประวตองคนพนธ๑๑

ชนชาตไทยสายไทยนอยพวกหนง ซงเปนบรรพบรษของเราไดอพยพจากดนแดนประเทศจนลงมาตงภมลาเนาเปนหลกแหลง และสามารถตงอาณาจกรสโขทยขน โดยมกรงสโขทยเปนราชธาน เมอประมาณ พ.ศ.๑๗๘๑ และอาณาจกรนไดสนสดลงลง โดยเสยอสรภาพแกกรงศรอยธยา เมอ พ.ศ.๑๙๒๑ ในเวลาทอาณาจกรสโขทยมอสรภาพอยนนไดมกษตรยวงศสโขทย หรอทเรยกกนเปนสามญวา กษตรยวงศพระรวง ครองกรงสโขทยสบสนตตวงศตอกนมา ๖ พระองค คอ

๑.พอขนศรอนทราทตย ๒.พอขนบานเมอง ๓.พอขนรามคาแหง ๔.พญาเลลไทย หรอ พญาเลอไทย ๕.พญาลไทย หรอ พระยาเลไทย(พระมหาธรรมราชาท ๑)

๑๐ สนท ตงทว, วรรณคดและวรรณกรรมศาสนา , (กรงเทพมหานคร: สานกพมพโอเดยนสโตร,

๒๕๒๗), หนา ๑๐๓. ๑๑ พญาลไทย, ไตรภมกถา หรอ ไตรภมพระรวง, พมพครงท ๕, (กรงเทพมหานคร: องคการคาของคร

สภา, ๒๕๔๕), หนา ๗.

๘๑

๖.พระยาไสยลอไทย หรอพญาไสยฤาไทย(พระมหาธรรมราชาท ๒)

สาหรบพระองคททรงนพนธ เรอง ไตรภมกถา หรอ ไตรภมพระรวงน คอ พญาลไทย ซงเปนพระมหากษตรยองคท ๕ แหงราชวงศสโขทย เปนพระราชโอรสของพญาเลลไทยเปนพระราชนดดาของพอขนรามคาแหงมหาราช พญาลไทยเปนพระมหากษตรยองคท ๕ แหงราชวงศพระรวง ทรงครองราชยระหวาง พ.ศ.๑๘๙๐ – ๑๙๑๙ มพระนามเตมวา มพระนามเตมตามวา พระเจาศรสรยพงศรามมหาราชาธราช เรยกกนเปนสามญวา พระมหาธรรมราชาท ๑๑๒ กษตรยพระองคนทรงเปนทงปราชญ ทงนกปกครอง มพระราชประวตงดงามมาก ตามหลกฐานเทาทพบพอจะประมวลกลาวเปนสงเขปไดดงน

๑. ทรงเชยวชาญในพระพทธศาสนา มปรชารอบรแตกฉานในพระไตรปฎก อรรถกถาฎกา อนฎกา และปกรณพเศษตางๆ โดยทรงพระอตสาหะศกษาจากพระสงฆผเชยวชาญพระไตรปฎกในยคนนเชน พระมหาเถรมนวงศ พระอโนมทสสเถระเจา พระเถรธรรมปาลเจาพระมหาเถรสทธตถเจา พระเถรพทธพงศเจา พระมหาเถรปญญานนทเจา และพระมหาเถรพทธโฆษาจารยแหงเมองหรภญไชย กบไดทรงศกษาในสานกราชบณฑต คอ อปเสนราชบณฑต และอทรายราชบณฑต

๒. ทรงเชยวชาญในโหราศาสตร อาจจะถอน จะยก ลบปเดอนมไดคลาด ทรงรอบรในดาราศาสตร อาจคานวณการโคจรของดวงดาว และกาหนดจนทรคราส และสรยคราสไดถกตอง

๓. ทรงเชยวชาญไสยศาสตร ทรงบญญตคมภรศาสตราคมเปนปฐมธรรมเนยมสบตอกนมา

๔.ทรงสรางปราสาทราชมณเฑยร กออฐถอปนขนอยางมนคงสวยสดงดงาม

๕.ทรงอปถมภการศกษาพระพทธศาสนาและศลปศาสตร ตางๆ โดยทรงดาเนนการใหพระสงฆสงสอนเลาเรยนพระธรรมวนย คอ ศกษาพระไตรปฎกและใหพวกพราหมณสงสอนเลาเรยนศลปศาสตรตางๆ ในบรเวณพระมหาปราสาท ซงอาจนบไดวา เปนการตงโรงเรยนสอนพระปรยตธรรมและศลปศาสตรขนเปนครงแรกในประวตศาสตรของชาตไทย

๖.ไดทรงสงราชบรษไปรบพระบรมธาตมาจากลงการทวป (ประเทศลงกา) แลวทรงสรางพระมหาธาตหรอมหาเจดยบรรจพระบรมธาตไวทเมองนครชม (ปจจบนเปนเมองเกาอยหลงเมองกาแพงเพชร) เมอประกา ๑๙๐๐

๑๒ คณะทางานโครงการวรรณกรรมอาเซยน , ไตรภมกถา ฉบบถอดความ , (กรงเทพมหานคร :

อมรนทรการพมพ, ๒๕๒๘), หนา ๑๗.

๘๒

๗.ไดทรงสงราชบณฑตไปอาราธนาพระมหาสวามสงฆราช มาแตเมองลงการ มาอยทวดปามะมวง (อมพวนาราม) เมอ ปฉล พ.ศ. ๑๙๐๔

๘.ไดทรงผนวชคอ บรรพชาสามเณรและอปสมบทเปนพระภกษในพระบวรพทธศาสนา ณ วดปามะมวง โดยมพระมหาสวามส งฆราชเปนพระอปชฌายะ เมอ พ .ศ .๑๙๐๕ นบเปนพระมหากษตรยไทยพระองคแรกทไดทรงผนวชเปนพระภกษตามทปรากฏในประวตศาสตรของชาตไทย

๙.ไดโปรดฯ ใหขดคลอง และทาถนนหนทาง แตเมองสโขทยไปจนถงเมองศรสชนาลยและเมองนอยใหญ เปนการพระราชกศลสนองพระคณพระราชบดา ซงถนนทวาน ทกวนนเรยกวาทางพระรวง มแตเมองกาแพงเพชรไปเมองสโขทยตลอดจนเมองสวรรคโลก

๑๐.พระราชปรชาสามารถในการปกครองบานเมองโดยทรงอาศยธรรมานภาพปกครองไพรฟาประชาชน ใหมความรมเยนเปนสข ไมมขาศกอรราชศตรมาเบยดเบยน และไมมทาสในเมองสโขทย

๑๑.ไดโปรดฯ ใหสรางศลาจารกไวหลายหลก ทงภาษาไทย ภาษามคธ และภาษาขอม (จารกสโขทยหลกท ๒ ถง หลกท ๑๐) ซงศลาจารกเหลานไดเปนหลกฐานสาคญยงอยางหนงทางประวตศาสตรของชาตไทย

๑๒.เมอกอนเสวยราชย ไดรบการสถาปนาจากพระราชบดาไดดารงตาแหนงทพระมหาอปราช ครองเมองศรสชนาลยทรงพระนามวา พญาฤาไทยราช เมอปเถาะ พ.ศ.๑๘๘๒

๑๓.ไดทรงนพนธไตรภมกถา หรอ ไตรภมพระรวงอนนบเปนวรรณคดเลมแรกของไทย และหนงสอนนาจะมอทธพลยงในการเผยแผธรรมานภาพและเผยแผพระพทธศาสนา อนเปนผลใหอาณาจกรของพระองคมความมนคงและสงบสข๑๓

พญาลไทย เปนพระมหากษตรยทรงความรความสามารถอยางยงในการปกครองบานเมอง โดยสงเกตไดจากการทานบารงกรงสโขทยมากมายหลายประการ ทงโปรดใหสรางปราสาทราชมนเฑยรอยางงดงาม ทงไดโปรดให

๓.๑.๒ วนเดอนป ทนพนธ

พญาลไท ไดทรงนพนธไตรภมขนเมอไร ยงไมเปนทยต จงนาจะไดวนจฉยดในศลาจารกหลกท ๔ (จารกปามะมวง ภาษาขอม) ดานท ๑ แต บรรทดท ๑ ถงท ๙ มขอความวา “มหาศกราช

๑๓ พญาลไทย, ไตรภมกถา หรอ ไตรภมพระรวง, หนา ๗ – ๑๐.

๘๓

๑๒๖๙ ศกกน พระบาทกมรเดงอญฦาไทยราช เปนพระราชนดดาของพระกรมเดงอญศรรามราช เสดจนาพลพยหเสนาทงหลายออกจากเมองศรสชนาไลย มารบตกแตงพลโยธา....นอกพระวไสย ณ วนศกร ขน ๕ คา เดอน ๗ เมอเสดจถงมพระบญฑรใหพลเสนาทงหลายลอมประต(เอา) ขวานประหารศตรทงหลาย บดนน จงเสดจพระราชดาเนนเขาเสวยราชยไอศวรรยาธปตยในเมองสโขทยแทนพระบดา”

จากหลกฐานน จะไดเหนวา พญาลไทยไดเสวยราชสมบต ในเมองสโขทยแทนพระราชบดา เมอ ปกน มหาศกราช ๑๒๖๙ (พ.ศ.๑๘๙๐, จ.ศ.๗๐๙) ในศลาจารกหลกเดยวกนน ดานท ๒ บรรทดท ๑๐ – ๑๑ มขอความวา “เสวยราชสมบตในเมองศรสชนาไลยสโขทยได ๒๒ ป ลมหาศกราช ๑๒๘๓ ศกฉล....”ตามหลกฐานนนาจะหมายความวา นบแตพญาลไทย ไดเปนพระมหาอปราช ครองเมองศรสชนาลยมาถงปฉล มหาศกราช ๑๒๘๓ (พ.ศ.๑๙๐๔, จ.ศ. ๗๒๓) นน เปนเวลา ๒๒ ป (พ.ศ.๑๙๐๔ – พ.ศ.๑๘๘๒ = ๒๒ ) คงไมหมายความวา นบแตไดเสวยราชสมบตแทนพระบดา เพราะถานบแตนนมาถงปฉล มหาศกราช ๑๒๘๓ (พ.ศ.๑๙๐๔) นน กจะมเวลาหางกนเพยง ๑๔ ปเทานน (พ.ศ.๑๙๐๔ – พ.ศ.๑๘๙๐ = ๑๔)

โดยนยนเหนจะไดวา พญาลไทยไดรบสถาปนาเปนพระมหาอปราช เมอปเถาะ มหาศกราช ๑๒๖๑ (พ.ศ.๑๘๘๒, จ.ศ.๗๐๓) ตอแตนนมาอก ๖ ป จะเปนประกา มหาศกราช ๑๒๖๗ (พ.ศ.๑๘๘๘, จ.ศ.๗๐๗) ปทแตงไตรภมพระรวงน มบอกไวบานแพนกและตอนทายของเรองนวา “แลพญาเล ไทยไดเสวยราชสมบตในเมองสชนาลยอยได ๖ เขา จงไดสรางไตรภมกถาน เมอไดกนเมองศรสชนาลยอยได ๖ เขาจงใส” ซงขอความนนาจะหมายความวา นบแตพญาลไทยไดรบสถาปนาเปนพระมหาอปราช ครองเมองศรสชนาลยมาเปนเวลา ๖ ป จงไดแตงไตรภมกถา เพราะนบตงแตนนตอมาอก ๖ ป กจะเปนประกา ตรงตามททานบอกไว แตถานบปทไดเสวยราชแทนพระราชบดา (ปกนพ.ศ.๑๘๙๐) ตอมาอก ๖ ป กจะเปนปมะเสง ดวยเหตนไตรภมกถานจงนาจะไดแตงในประกามหาศกราช ๑๒๖๗ (พ.ศ.๑๘๘๘, จ.ศ.๗๐๗) แตศกราชทแตงเรองนททานลงไว “ศกราชได ๒๓” นน นาจะหมายถงจลศกราชใหม คอ ศกราชทพระรวงเจาแหงกรงสโขทยลบศกราชแลวตงขนใหม ดงทสมเดจพระบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ ทรงสนนษฐานไววา “ ทพงศาวดารเหนอวา พระรวงลงศกราชจะเปนพระรวงลไทยพระองคนดอกกระมง ศกราชทลงไวในหนงสอไตรภมพระรวงวา แตงเมอประกา ศกราช ๒๓ ป ดเปนพยานอย พระเจาแผนดนสโขทยพระองคอนไมไดยนกลาววาลบศกราชเลย” และจลศกราชใหมนนาจะตงเมอปกน พ.ศ.๑๘๖๖ ดวยไดพบเคาเงอนกลาวไวในเรองนางนพมาศตอนหนงวา “ครนเพลารงเชาเปนวนศกร เดอน ๑๒ ขน ๑๐ คา จลศกราช ๖ ปมะโรงฉศก... ขานอยมอายนบตามปได ๑๗ ป ตามเดอนได ๑๕ ป กบ ๘ เดอน ๒๔ วน” ซงจลศกราช ๖ ทลงไวน ถาเปนศกราชเกาซงตงขนเมอปกน พ.ศ.๑๑๘๒ แลว จ.ศ.๖ นนกจะตรงกบ ปมะโรงพ.ศ.๑๑๘๗

๘๔

อนเปนเวลาชานาน กอนตงกรงสโขทยเสยอก จงไมอยในฐานะจะเปนไปได แตถาเปนจลศกราชใหม กจะเปนปมะโรง พ.ศ.๑๘๖๗ อนเปนรชสมยพญาเลลไทยแหงกรงสโขทยและถานบแตปทตง จลศกราชใหม (พ.ศ.๑๘๖๖) มาถงจลศกราช ๒๓ กจะเปนประกา ซงตรงกบศกและปทลงไวในไตรภมกถาและตรงกบ พ.ศ.๑๘๘๘ ดงกลาวแลว ดวยเหตน ศกราช ๒๓ นนจงนาจะเปนจลศกราชใหมน

จะอยางไรกตามศกราชทบอกใหทราบเมอพญาลไทย ไดรบการสถาปนาเปนพระมหาอปราช “กนเมองศรสชนาลย” (มหาศกราช ๑๒๖๑) และระยะเวลาตงแตนนมาถงปทแตงไตรภมกถา(เวลา ๖ ป) กยงมหลกฐานยนยนอย จงนาจะถอเปนยตไดวา ไตรภมกถาน แตงขนเมอประกาจลศกราชใหมได ๒๓ หรอ มหาศกราช ๑๒๖๗ จลศกราช(เกา) ๗๐๗ พ.ศ.๑๘๘๘ อนเปนระยะเวลาทพญาลไทยดารงพระเกยรตยศเปนพระมหาอปราชาอยพญาลไทย พระมหาธรรมราชาท ๑ กษตรยนกปราชญนกปกครองพระองคน ทรงมพระปรชาสามารถ ทรงบาเพญพระราชกรณยกจและพระราชจรยาวตรเปนประโยชนไพศาลทงฝายอาณาจกรและพทธจกร ตลอดรชสมยของพระองค (พ.ศ.๑๘๙๐ – ๑๙๑๙) มพระราชประวตงดงามหลายประการดงกลาวมา สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ ทรงสรปลกษณะการปกครองของกษตรยพระองคนไวอยางนาสนใจยงวา “วาโดยยอควรเขาใจไดวาพระเจาขนรามคาแหงทรงบาเพญจกรวรรดวตรแผพระราชอาณาจกร และพระราชอานาจดวยการรบพงปราบปรามราชศตรฉนใด พระมหาธรรมราชาลไทยกทรงบาเพญในทางทจะเปนธรรมราชา คอปกครองพระราชอาณาจกรหมายดวยธรรมานภาพเปนสาคญฉนนน”๑๔

๓.๑.๓ คมภรทางพระพทธศาสนาทมอทธพลตอการนพนธไตรภมพระรวง

รายชอคมภรทปรากฏในไตรภมพระรวงประมาณ ๓๐ เลม อนเปนแหลงอางองทมาของขอมลน พอจะจาแนกถงทมาของขอมลในไตรภมพระรวงได ดงน

๓.๑.๓.๑ คมภรพระไตรปฎก เปนคมภรทรวบรวมพทธพจนซงเปนพระธรรมคาสงสอนของพระพทธเจา เรยกตามภาษามคธวา เตปฎก ประกอบดวย ๓ ปฎก คอ พระวนยปฎก พระสตตนตปฎก และพระอภธรรมปฎก พระไตรปฎกเปนคมภรทางพทธศาสนาทเกาแกทสดและสาคญทสดในพระพทธศาสนา ในอดตพระสงฆจะจดจาพระพทธวจนะสบตอกนมาเปนมขปาฐะ จนเมอประมาณ พ.ศ. ๔๕๐ จงมการทาสงคายนาพระธรรมวนยครงท ๔ ซงไดมการจารกพระพทธวจนะเปน

๑๔ เรองเดยวกน, หนา ๑๔ – ๑๕.

๘๕

ลายลกษณอกษรในใบลาน และสบทอดกนมา อายของคมภรไมนอยกวา ๒,๓๐๐ ป๑๕ คมภรทกลาวถงในไตรภมพระรวงซงมทมาจากพระไตรปฎก มดงน

๑. พระธรรมบท เปนคมภรหนงในพระสตตนตปฎก ขททกนกาย ทประมวลหลกคาสอนในพทธศาสนาทพระพทธเจาตรสไวเปนพทธภาษตแกบคคลในสถานทตางๆ พระธรรมบทเปนบทรอยกรองภาษาบาล ๔๒๓ คาถา แบงเปนหมวดจานวน ๒๖ วรรค ไดแก ยมกวรรค (หมวดค) อปปมาทวรรค (หมวดไมประมาท) จตตวรรค (หมวดจต) ปบผวรรค (หมวดดอกไม) พาลวรรค (หมวดพาล) บณฑตวรรค (หมวดบณฑต) อรหนตวรรค (หมวดอรหนต) สหสสวรรค (หมวดพน) ปาบวรรค (หมวดบาป) ทณฑวรรค (หมวดลงทณฑ) ชราวรรค (หมวดชรา) อตตวรรค (หมวดตน) โลกวรรค (หมวดโลก) พทธวรรค (หมวดพระพทธเจา) สขวรรค (หมวดความสข) ปยวรรค (หมวดความรก) โกธวรรค (หมวดโกรธ) มลวรรค (หมวดมลทน) ธมมฎฐวรรค (หมวดความเทยงธรรม) มรรควรรค (หมวดทาง) ปกณณกวรรค (หมวดเบดเตลด) นรยวรรค (หมวดนรก) นาควรรค (หมวดชาง) ตณหาวรรค (หมวดตณหา) ภกขวรรค (หมวดภกข) พราหมณวรรค (หมวดพราหมณ)

นยะดา เหลาสนทร สนนษฐานวาพระธรรมบททอางไวในไตรภมพระรวงนาจะเปนอรรถกถาธรรมบทหรอทเรยกวา พระธมมปทฎฐกถา เพราะพระธรรมบท เปนคาถาลวนๆ แตพระธมมปทฎฐกถา ไดผกเรองขนเพอใหความในคาถาชดเจนขน๑๖

๒. พระมหานทาน วอรเดมาร ซ ไซเลอร และสภาพรรณ ณ บางชาง กลาววาคมภรพระมหานทานนาจะเปนคมภรเดยวกบคมภรโสตตถกมหานทาน แตนยะดา เหลาสนทร มทศนะวาไมนาจะเปนคมภรเดยวกน เพราะไมมเนอความตอนใดทตรงกนเลย แตพระมหานทานนนาจะเปนคมภรเดยวกบคมภรสมปณฑตมหานทาน ซงยงไมพบตนฉบบ แตมการอางถงบอยในวรรณกรรมโลกศาสตรอนๆ เชน ไตรภมโลกวนจฉยกถา๑๗

๓. พระพทธวงศ เปนคมภรหนงในหมวดอปทาน พระสตตนตปฏก ขททกนกาย ลาดบท ๑๒ กลาวถงเรองราวของพระพทธเจา ๒๕ พระองค โดยมเนอหากลาวถงวาหลงจากทพระพทธเจาตรสรแลวจงเสดจไปยงเมองกบลพสดเพอแสดงธรรมโปรดพระราชบดา พระองคไดทรงแสดงปาฏหารย แสดงเวสสนตรชาดกโปรดพระประยรญาต พระสารบตรอครสาวกเบองขวากราบทล

๑๕ คณาจารยมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , วรรณคดบาล , (กรงเทพมหานคร :

มหาวทยาลยจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒), หนา ๒๔-๒๕. ๑๖ นยะดา เหลาสนทร, ไตรภมพระรวงการศกษาทมา (กรงเทพมหานคร: สานกพมพแมคาฝาง,

๒๕๓๘), หนา ๑๒๗. ๑๗ เรองเดยวกน, หนา ๑๓๓.

๘๖

ถามถงการตงความปรารถนาพระพทธภม และพระบารมธรรมททรงบาเพญมาแตอดต พระองคทรงเลาถงประวตทพระองคบาเพญบารมเปนเวลาสอสงไขยแสนกลป ทรงรบพทธพยากรณในสานกของพระพทธเจา ๒๔ พระองค และทรงเลาถงประวตของพระองค เรองราวของพระพทธเจาแตละองค เรยกวา พทธวงศ จงมเรองราวรวมทงสน ๒๕ พทธวงศ๑๘

๔.พระจรยาปฎก เปนคมภรลาดบท ๑๖ ในขททกนกาย พระสตตนตปฎกวาดวยการบาเพญบารมของพระพทธเจาในชาตทลวงมาแลว แตงเปนคาถาลวน กลาวถงเมอ พระโคดมพทธเจาไดทรงบาเพญบารมจาเดมตงแตไดรบพทธพยากรณจากสานกของพระทปงกรพทธเจาเปนเวลานานถง ๔ อสงไขยแสนกลป พระจรยวตรของพระองคทนามาพรรณนาในคมภรจรยาปฎกกลาวถงเฉพาะในภททกลปเทานน ซงรวมทงสน ๓๕ จรยวตร หรอ ๓๕ ชาต แบงเปน ๓ วรรค คอ วรรคแรก ๑๐ จรยา แสดงทานบารมของพระโพธสตว ๑๐ องค วรรคทสอง ๑๐ จรยา แสดงศลบารม และวรรคทสาม ๑๕ จรยา แสดงเนกขมมบารม ปญญาบารม วรยบารม ขนตบารม สจจบารม อธษฐานบารม เมตตาบารม และอเบกขาบารม ๑๙

๕. พระปาเลยยะ สมพงษ ปรชาจนดาวฒไดระบไววาคมภรเลมนคอ ธรรมปาลเลยยสตรซงมทมาจากพระสตตนตปฏก๒๐แตนยะดา เหลาสนทรไดเสนอทศนะไววาคมภรเลมนไมปรากฏในประวตวรรณคดบาล จงสนนษฐานวาคาวา “ปาเลยยะ” นาจะคลาดเคลอนมาจาก “มาเลยยะ” ซงเปนชอยอของคมภรมาเลยยเทวตเถรวตถ เพราะตว “ป” อกษรขอม กบตว “ม” มวธการเขยนคลายคลงกน จงสนนษฐานวานาจะหมายถงคมภร มาเลยยเทวตเถรวตถ เพราะจากการศกษาพบวาเนอหาบางตอนของทง ๒ คมภรนนตรงกน คอตอนทกลาวถงพระจฬามณเจดย ๒๑

นกวชาการหลายทานเชอวา คมภรมาเลยยเทวตเถรวตถไมใชผลงานวรรณคดบาลทแตงในลงกาเพราะไมปรากฏคมภรนในลงกา แตเคาโครงเรองของจลคลละในคมภร สหสสวตถปกรณของลงกาซงแตงเมอประมาณพทธศตวรรษท ๑๔ ไดแสดงใหเหนถงอทธพลอนเปนตนเคาของแนวสาระตามทานองคมภรมาเลยยเทวตเถรวตถซงมจดเรมตนแหงการววฒนทประเทศพมา จารกของพมาซงพรรณนาถงการเทศนาเรองพระมาเลยยะและการเทศนาเรองมหาชาต เมอ พ.ศ. ๑๗๔๔ เปนหลกฐานทแสดงใหเหนวานาจะมการแตงผลงานภาษาบาลเรองพระมาเลยยะขนในพมาแลวในชวงนน ผลงานดงกลาวนาจะแตงเมอประมาณระหวางปลายพทธศตวรรษท ๑๖ ถงตนพทธศตวรรษท ๑๘ อน

๑๘ อางแลว. ๑๙ อางแลว. ๒๐ สมพงษ ปรชาจนดาวฒ, “การศกษาเชงวเคราะหเรองโลกปปตต”, หนา ๙๗. ๒๑ นยะดา เหลาสนทร, ไตรภมพระรวงการศกษาทมา, หนา ๑๑๗.

๘๗

เปนชวงยคทองแหงการสรางสรรควรรณคดบาลในพมา แตไมปรากฏหลกฐานคมภรมาเลยยเทวตเถรวตถในประเทศพมา จงสนนษฐานวาผลงานเรองพระมาเลยยะทแตงในพมาไมไดอยในรปและในชอคมภรมาเลยยเทวตเถรวตถ แตนาจะเปนผลงานเลกๆ สนๆ ในลกษณะทเรยกวา “พระสตร” ผคนจงนยมเรยกวา “มาเลยยสตร” นบเปนพระสตรนอกพระไตรปฏก ผลงานนเผยแพรสลานนาไทย และแพรกระจายไปสภมภาคอนของประเทศไทย ทาใหมการแตงคมภรมาเลยยเทวตเถรวตถในประเทศไทยในเวลาตอมา๒๒ คมภร มาเลยยเทวตเถรวตถ มเนอหากลาวถงพระมาลยเถระผมอทธฤทธไดเหาะไปถงนรก และ นาเรองราวทพบเหนความทกขทรมานของสตวนรกมาแจงใหญาตพนองทราบเพอจะไดทาบญอทศกศลไปให บรษยากจนผหนงนาดอกบว ๘ ดอกมาถวาย พระมาลยนาไปบชาพระเจดย จฬามณในสวรรคชนดาวดงส ทาวสกกะจงแจงใหทราบวาพระอรยเมตไตรยโพธสตวจะมาสกการะพระเจดย พระมาลยไดพบกบพระอรยเมตไตรยโพธสตวและไดทราบวาพระองคจะจตมาเปนพระพทธเจาพระองคตอไป๒๓

๓.๑.๓.๒ อรรถกถา เปนคมภรอธบายความในพระไตรปฎก มกาเนดทมาทงจากทพระพทธเจาทรงอธบายไวเองและเหลาสาวก มพระอครสารบตรเถระเปนตน อธบายไว ไดรบ การสบทอดตอคกนมากบพระไตรปฎก๒๔ เปนคมภรสาคญลาดบท ๒ รองจากพระไตรปฎก อรรถกถาทไตรภมพระรวงอางถง มดงน

๑. พระอรรถกถาพระจตราคม๒๕ จตราคมเปนคาทใชเรยกคมภรทง ๔ คมภร ในพระสตตนตปฎก ไดแก ทฆนกาย มชฌมนกาย สงยตตนกาย และองคตตรนกาย อรรถกถาจตราคม จงหมายถง อรรถกถาของคมภรทง ๔ ซงมชอเรยกเฉพาะ คอ อรรถกถาทฆนกาย มชอวา สมงคลวลาสน อรรถกถามชฌมนกาย มชอวา ปปญจสทน อรรถกถาสงยตตนกาย มชอวา สารตถปกาสน อรรถกถาองคตตรนกาย มชอวา มโนรถปรณ๒๖

๒. พระอรรถกถาฎกาพระวนย อรรถกถาของพระวนยปฎกม ๓ คมภร คอ สมนตปาสาทกา ผลงานของพระพทธโฆษาจารย ปาลมตตกวนจฉยสงคหอฏฐกถา และ กงขาวตรณ หรอมา

๒๒ สภาพรรณ ณ บางชาง, ววฒนาการงานเขยนทเปนภาษาบาลในประเทศไทย: ประเภทวเคราะห

ธรรมในพระสตตนตปฎก, (กรงเทพมหานคร: จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๓๑), หนา ๓๑๖. ๒๓ นยะดา เหลาสนทร, ไตรภมพระรวงการศกษาทมา, หนา ๑๑๙. ๒๔ คณาจารยมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, วรรรคดบาล, หนา ๔๘. ๒๕ ทายเรองไตรภมพระรวงเรยกวาอฏฐกถาฏกาพระจตลมรรค. ๒๖ คณาจารยมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, วรรรคดบาล, หนา ๑๘๖.

๘๘

ตกฎฐกถา เปนอรรถกถาพระปาตโมกข ผลงานของพระพทธโฆษาจารย ฎกาของพระวนยปฎก ไดแก วชรพทธฎกา สารตถทปนฎกา วมตวโนทนฎกา กงขาฎกา วนยตถมญชสาฎกา๒๗

๓. พระสมนตปาสาทกา๒๘ เปนอรรถกถาธบายพระวนยปฏกทงหมด พระพทธโฆสาจารยแตงตามคาอาราธนาของพระพทธสร เมอประมาณ พ.ศ. ๙๒๗- ๙๗๒ ณ เมองอนราธประในศรลงกาในรชสมยของพระเจาสรปาละ โดยอาศยอรรถกถาภาษาสงหลชอ มหาปจจรยและกรนท พระสมนตปาสาทกามเนอหากลาวถงพระธรรมวนยและขอเทจจรงทางประวตศาสตร เชน พระราชประวตของพระเจาอโศกมหาราช ประวตพระเจาอชาตศตร และภมศาสตรตางๆ เชนทตงเมองกสนารา สาวตถ และดนแดนสวรรณภม๒๙

๔. พระสมงคลวลาสน๓๐ เปนอรรถาธบายทฆนกาย พระสตตนตปฎก เปนผลงานของพระพทธโฆสาจารยแตงตามคาอาราธนาของพระทาฐนาคะ เมอใกลจะถง พ.ศ.๑๐๐๐ โดยอาศยอรรถกถาภาษาสงหลซงนอกจากจะเปนคมภรอธบายขยายความพระสตรทมขนาดยาวในทฆนกายแลว ยงใหขอมลทางประวตศาสตรนทานพนบาน เรองเลาเกยวกบประวตศาสตรอนเดยในดานสงคม การเมอง ปรชญาและศาสนาในยคของพระพทธเจาและขอมลทางภมศาสตรและอนๆ อนทรงคณคาในสมยโบราณ เชน ประวตการแตงอรรถกถา เหตการณทพระพทธเจาทรงแสดงยมกปาฏหารย ประวตและแผนการปลงพระชนมพระบดาเพอชงบลลงกของพระเจา อชาตศตร การพรรณนาภมศาสตรของสถานทตางๆ เชน แควนองคะ แควนโกศล เมองราชคฤห๓๑

๕. พระปปญจสทน เปนอรรถาธบายมชฌมนกาย พระสตตนตปฎก พระพทธโฆสาจารยแตงตามคาอาราธนาของพระพทธมตตะซงเปนเพอนและเปนศษยรวมสานกท มยรรปฏฏนะในอนเดยใต เมอใกลจะถง พ.ศ. ๑๐๐๐ โดยอาศยอรรถกถาภาษาสงหลชอ มหาอรรถกถาซงนอกจากจะเปนคมภรอธบายขยายความเนอหาทางธรรมในพระสตรขนาดกลางในมชฌมนกายทง ๑๕๒ สตรแลว ยงใหขอมลรายละเอยดทางประวตศาสตร ภมศาสตรและอนๆ เชน ประวตของพระเจามหามนธาตในกรชนบทและอานภาพแหงจกรรตนะของพระองค ภมศาสตรของเทอกเขาหมาลย เมองเวสาล เมอง

๒๗ เรองเดยวกน, หนา ๑๘๗. ๒๘ ตอนทายเรองไตรภมพระรวงเรยก พระสเปนปาสาทกา. ๒๙ คณาจารยมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, วรรรคดบาล, หนา ๕๑. ๓๐ ทายเรองไตรภมเรยกวาพระมงคลวลาสน. ๓๑ คณาจารยมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, วรรรคดบาล, หนา ๕๓-๕๔.

๘๙

ราชคฤห วดโฆสตาราม ภมศาสตรของแมนาตางๆ ในอนเดย เชน คงคา ยมนา พาหกา สนทรกา สรสสตและพหมต๓๒

๖. พระมโนรถปรณ เปนอรรถาธบายองคตตรนกาย พระสตตนตปฏก พระพทธโฆสาจารยแตงตามคาอาราธนาของพระ (ภทนตะ) โชตปาลเถระและพระอาชวกะซงเคยอยรวมสานกมหาวหารในศรลงกา คมภรนนอกจากจะอธบายหลกธรรมสาคญแลว ยงกลาวถงประวตพระสาวก สาวกาองคสาคญๆ เกอบทงหมด และสถานททพระพทธเจาเสดจจาพรรษาตงแตพรรษาท ๑ ถงพรรษาท ๔๕๓๓

๗. พระธรรมชาตก๓๔ ชาตกฏฐกถาหรออรรถาธบายขททกนกาย ชาดก พระสตตนตปฎก พระพทธโฆสาจารยแตงตามคาอาราธนาของพระอตถทสส พระพทธมตตะและพระพทธปยะ เพออธบายความในชาดกแหงขททกนกาย ในพระสตตนตปฎก อรรถกถาชาดก มชาดก ๕๔๗ เรอง เรองราวทปรากฏในอรรถกถาชาดก นอกจากประมวลอรรถกถาเกาๆ ในพระพทธศาสนาแลว ยงไดจากวรรณคดเกาแกในศาสนาพราหมณ ศาสนาเชน เปนตน รวมทงประมวลเรองตางๆ จากดนแดนหลายแหงดวย เชน กรก และเปอรเซยร๓๕

๘. พระมธรตนปรณวลาสน๓๖ เปนอรรถาธบายขททกนกาย พทธวงศ พระสตตนตปฎก พระพทธตตะประพนธขน จดเปนอรรถกถาประมวลความทแตงโดยปรวรรตจากคมภรมหาอรรถกถาในรปภาษาสงหลมาเปนภาษามคธ ตามคาอาราธนาของศษยชอวา พทธสหะ๓๗

๙. พระวสทธมรรค พระพทธโฆสาจารยประพนธขนเมอประมาณพทธศตวรรษท ๑๐ เปนคมภรสาคญในพทธศาสนานกายเถรวาทซงไดรบการยกยองวาเปนสารานกรมของพทธศาสนา คมภรวสทธมรรคเปนงานเขยนสรปสารตถะของพระไตรปฎกทประมวลธรรมในคมภรพระไตรปฎกมาแสดงเปนหมวดหมโดยตงเปนคาถาม - คาตอบ แบงเปน ๓ ภาคใหญ ๆ ถอแนววสทธ ๗ ประการเปนหลก โดยขยายสลวสทธออกเปนนเทศหนงตางหาก เรยกวา สลนเทศ แยกจตวสทธ

๓๒ เรองเดยวกน, หนา ๕๓-๕๔. ๓๓ คณาจารยมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, วรรรคดบาล, หนา ๕๖-๕๗. ๓๔ ทายเรองไตรภมเรยกวาพระธาเตการตกถา. ๓๕ คณาจารยมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, วรรรคดบาล, หนา ๕๙-๖๐. ๓๖ ทายเรองไตรภมเรยกวาพระธมมรตถวลาสน. ๓๗ พระคนธสาราภวงศ, ผแปล, อภธมมาวตาร, (กรงเทพมหานคร: หจก. ไทยรายวนการพมพ,

๒๕๔๙), หนา ๓๓.

๙๐

ออกเปนนเทศหนง เรยกวา สมาธนเทศ และแยกปญญาวสทธ ทง ๕ ออกเปนอกนเทศหนง เรยกวา ปญญานเทศ รวมทงสนม ๒๓ นเทศ

๑๐. อรรถกถาฎกา พระอภธรรมาวตาร คมภรอภธมมาวตารเปนคมภรชแนะ พระอภธรรม เปนอรรถกถาสงเขปทยอความจากพระอภธรรมปฎกและอรรถกถาของ พระพทธโฆสาจารย เปนผลงานของทานพระพทธทตตเถระเปนชาวทมฬ เกดทเมองอครประ แควนโจฬะ ประเทศอนเดย พระพทธทตตเถระนาจะมชวตอยราวปลายพทธศตวรรษท ๙ ทานเปนผคงแกเรยนและไดเดนทางไปศกษาทประเทศลงกา ณ สานกมหาวหารซงไดรบการยกยองวาเปนสานกใหญมาตรฐานการศกษาสง สบทอดคาสอนดงเดมของนกายเถรวาทอยางแทจรง คมภรนแตงตามคาอาราธนาของพระสมตเถระ คมภรอภธมมาวตารมอายเกาแกกวาคมภรอรรถกถาสงเขป พระอภธรรมเลมอน คมภรอภธมมาวตารนบเปนอรรถกถาสงเขปฉบบแรกของ พระอภธรรมปฎก พระพทธทตตเถระถอเปนบดาแหงการรจนาอรรถกถาสงเขปของคมภรศาสนาพทธนกายเถรวาท๓๘ ฎกาของพระอภธรรมาวตาร มชอวา อภธรรมมตถวภาวน๓๙

๑๑. พระอภธรรมสงคห๔๐ เปนผลงานของพระอนรทธเถระแหงพมา กลาวกนวาเปนบคคลรนเดยวกบพระพทธโฆษาจารย พระอนรทธเปนพระอรรถกถาจารยทมชอเสยงราวพทธศกราช ๙๕๓ อภธมมตถสงคหะ เปนวรรณคดประเภทสงคหะ ซงวเคราะหธรรมะเรองใดเรองหนง จดเปนคมภรประเภทแรก คอสรปความจากพระอภธรรมปฎก เปนงานสงคหะทมชอเสยงทสดของพระอภธรรมปฎก๔๑

๑๒. พระสารตถปกาสน เปนอรรถาธบายสงยตตนกาย พระสตตนตปฏก พระพทธโฆษาจารยเปนผรจนาคมภรนขนเพอขยายความในสงยตตนกาย๔๒

๓.๑.๓.๓ ฎกา – อนฎกา

ฎกา คอคมภรอธบายเนอความของอรรถกถาใหเขาใจงาย เกดขนภายหลงคมภรอรรถกถา เปนคมภรหนงทเปนคมอหรอกญแจในการศกษาหลกธรรม คาสอนของพระพทธเจา๔๓

๓๘ พระคนธสาราภวงศ, ผแปล, อภธมมาวตาร, หนา ๓๓. ๓๙ คณาจารยมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, วรรรคดบาล, หนา ๑๘๖-๑๘๗. ๔๐ ทายเรองไตรภมเรยกวาพระอภธมมตถสงเคราห. ๔๑ คณาจารยมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, วรรรคดบาล, หนา ๑๘๕-๑๘๖. ๔๒ เรองเดยวกน, หนา ๑๘๐. ๔๓ อางแลว.

๙๑

ฎกาเปนคมภรสาคญลาดบท ๓ อนฎกา คอ ฎกาใหมทแตงเพมเตมขนภายหลงเพออธบายเนอความในคมภรฎกาใหมความชดเจนยงขน๔๔ เปนคมภรสาคญลาดบท ๔ ฎกาและอนฎกาทไดรบการอางถงในไตรภมพระรวงนน มดงน

๑. พระสารตถทปน เปนฎกาของพระวนย พระสารบตรเปนพระเถระผเปนหวหนาคนสาคญในการเขยนฎกาในสมยของพระเจาปรกกรมพาหท ๑ แหงลงกา พระสารบตรไดชแจงถงจดมงหมายในการแตงฎกาไววาตองการจะเขยนฎกาทอานเขาใจงายและมความสมบรณพรอมในทกดาน

๒. พระสนาโรถปกาสน๔๕ (ลนตถปกาสน) เปนฎกาพระวนยปฎก ๓. พระลกษณาภธรรม หรอลกขณาภธรรม เปนชออกชอหนงของคมภรอภธมมตถ

วภาวนฎกาซงเปนอนฎกาทพระสมงคลาจารยเปนผแตง กลาวถงเนอหาเรองจต เจตสก รป นพพานซงเปนเนอหาหลกของอภธรรม๔๖

๓.๑.๓.๔ ปกรณวเสส

เปนคมภรหรอหนงสอทพเศษ หรอแตกตางไปจากคมภรทงหลายทมอยเดม ทไมไดแตงอธบายธรรมะตามคมภรใดคมภรหนงโดยเฉพาะ แตเปนคมภรทแตงขนเพอแสดงความคดเหนอนเปนภมรหรอภมธรรมของทาน มงอธบายหวขอธรรมหรอเกลดความรตางๆ ตลอดจนประวตและตานาน โดยศกษาคนควาและรวบรวมขอมลจากคมภรตางๆ ตามเนอหาทกาหนด๔๗ ไตรภมพระรวงกลาวถงปกรณวเสสตาง ๆ ดงน

๑. พระมลนทปญหา มลนทปญหาเปนวรรณคดพระพทธศาสนาทสาคญมากทสดชนหนง วนเทอรนทซปราชญทางพระพทธศาสนาไดจดมลนทปญหาไวในลาดบแรกสดของวรรณคดบาลประเภทอรรถกถา (Non-Canonical Pālī-Literature) ทงนอาจเปนเพราะ มลนทปญหาเปนวรรณคดประเภทอรรถกถาชนแรกสดซงประพนธขนในราวตนครสตศกราชท ๑ และเปนคมภรเดยวทไมไดประพนธในศรลงกา แตประพนธในอนเดยตะวนตกเฉยงเหนอ ปราชญตางเหนวามลนทปญหา

๔๔ อางแลว. ๔๕ นยะดา เหลาสนทร, ไตรภมพระรวงการศกษาทมา, หนา ๑๘๐. ๔๖ ในตอนทายไตรภมพระรวงเรยกวาพระลนมารถปกาสน. ๔๗ คณาจารยมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, วรรรคดบาล, หนา ๑๐๑.

๙๒

นนไดเคาโครงเรองมาจากเรองจรงในประวตศาสตรของพระมหากษตรยเชอสายกรกนามวาเมนนโดร (Menandros) ซงนาจะครองราชยอยในอนเดยชวงประมาณ ๑๐๐ ปกอนครสตกาล๔๘

มลนทปญหานนเดมทประพนธดวยภาษาสนสกฤตซงไมปรากฏนามผแตง และตนฉบบภาษาสนสกฤตนนไดสญหายไปแลว คงเหลอแตฉบบภาษาบาลทพบในประเทศศรลงกาเทานนซงกลาวกนวา ทานพระตปฏกจฬาภยเปนผประพนธ๔๙ คมภรมลนทปญหาไดรบการยกยองจากปราชญทางพระพทธศาสนาหลายทาน อาท พระพทธโฆษาจารยพระอรรถกถาจารย ผมชอเสยงทสดทานหนงในครสตศตวรรษท ๕ ทานยกยองมลนทปญหาวาเปนคมภรชนสงซงอาจเทยบชนไดกบคมภรพระไตรปฎก และทานยงใชคมภรมลนทปญหาเปนหลกวนจฉยหนงสอ อรรถกถาของทานดวย อกทานหนง คอศาสตราจารยรส เดวดส (Rhys Davids) ผแปล มลนทปญหาเปนภาษาองกฤษ ทานยกยองวามลนทปญหาเปนหนงสอทแตงดนบเปนสดยอดคมภรหนงของพระพทธศาสนาและคมภรทแตงไดใกลเคยงกบมลนทปญหานกมเพยงคมภร วสทธมรรคของทานพระพทธโฆษาจารย๕๐

ปจจบนคมภรมลนทปญหาคงมตนฉบบภาษาบาลอยในประเทศศรลงกา พมาและไทย ไดมการแปลถายทอดไปในหลายๆ ประเทศทนบถอพระพทธศาสนา เชน แปลเปนภาษาองกฤษ จน รวมทงภาษาไทย ผลงานทแปลเปนภาษาไทยนนม ๔ ฉบบ คอ ฉบบแปลครงกรงศรอยธยา ฉบบแปลในรชกาลท๓ ฉบบแปลในมหามกฎราชวทยาลย๕๑ และฉบบทแปลโดย ปย แสงฉาย

มลนทปญหาเปนเรองราวการสนทนาธรรมระหวางพระนาคเสนเถระผมชอเสยงกบพระเจามลนทหรอพระเจาเมนนเดอรกษตรยแหงกรก เนอหามลนทปญหาแบงเปน ๖ สวน คอ

๑. บพพโยค วาดวยบพพกรรมและประวตของพระนาคเสนและพระเจา มลนท ๒. มลนทปญหาวาดวยปญหาเงอนเดยว ๓. เมณฑกปญหาวาดวยปญหาสองเงอน ๔. อนมานปญหาวาดวยเรองทรโดยอนมาน ๕. ลกขณปญหาวาดวยลกษณะแหงธรรมตางๆ

๔๘ Maurice Winternitz, History of Indian Literature, Vol. II, 3rd ed, (Delhi: Munhiram

Manoharlal, 1991), 174-175. ๔๙ มหาเถรสมาคม, มลนทปญหา, พมพครงท ๘, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพ มหามกฏราชวทยาลย,

๒๕๓๖), หนา ๒๙. ๕๐ Maurice Winternitz, History of Indian Literature, pp. 176. ๕๑ ปย แสงฉาย, ผแปล, มลนทปญหา ฉบบพรอมดวยอรรถกถาฎกา, (กรงเทพมหานคร: ส. ธรรม

ภกด, ๒๕๒๘ ), คานา.

๙๓

๖. อปมากถาปญหาวาดวยเรองทจะพงทราบดวยอปมา

๒.พระชนาลงการ หรอคมภรชนาลงการ พระพทธรกขตเปนผประพนธขนเมอพทธศกราช ๗๐๐ เปนงานประพนธประเภทรอยกรอง จานวน ๒๗๑ บท แตงดวยฉนท ๑๒ ประเภท เนอหาของพระชนาลงการ กลาวถงพทธประวต เรมตงแตการประสต ตรสร จนถงปรนพพาน นยะดา เหลาสนทร ไดตงขอสงเกตวาคมภรชนลงการทระบไวในบานแผนกของไตรภมพระรวง นาจะเปนคมภรชนาลงการฎกามากกวาเพราะมเนอหาตรงกบไตรภมพระรวงมากกวาคมภรชนาลงการ๕๒

๓. พระสาระสงคหะ หรอ พระสารตถสงคหะ พบวาคมภรสารตถสงคหะมอยดวยกน 2 สานวน สานวนแรกเปนของพระภกษชาวลงกาทมชอวา พระสทธตถะ ผซงอยในสมยของพระเจาภวเนกพาห ครองราชยระหวางปพทธศกราช ๑๘๒๐ – ๑๘๓๑ สานวนท ๒ เปนของพระภกษชาวลานนา ทมชอวาพระนนทาจารย เนอความและการลาดบเนอความในทง ๒ คมภรนนตรงกน สภาพรรณ ณ บางชาง ยงไดสนนษฐานวา พระนนทเถระหรอพระนนทาจารย ไดแตงคมภรสารสงคหะในชวงเวลาระหวาง พ.ศ. ๑๘๔๒ – ๑๘๕๑ ป พ.ศ. ๑๘๕๘ นนเปนปทมหาเถรเจาชอวานนทเถระเดนทางไปเผยแพรศาสนาในเมองเขน ตามทปรากฏหลกฐานในตานานเมองเชยงใหม และนนทเถระนนาจะเปนผเดยวกบพระนนทาจารย

ดงนนพระนนทจารยรปนนาจะเรยบเรยงแตงคมภรนใหเสรจสนกอนไปยงเมองเขนในป พ.ศ. ๑๘๕๘ คมภรสารตถสงคหะสานวนของพระสทธตถะแหงลงกาแตงระหวางปพทธศกราช ๑๘๒๐ – ๑๘๓๑ ในชวงเวลาดงกลาวดจะสนเกนไปทจะมการเผยแพรคมภรนจากลงกามาลานนา และมายงสโขทยอกทอดหนง ดงนนคมภรสารตถสงคหะทปรากฏในบานแผนกของไตรภมพระรวงอาจจะเปนคมภรสารตถสงคหะสานวนของลงกากเปนได๕๓

๔. พระอนาคตวงศ เปนผลงานของพระกสสปเถระชาวอนเดยใต ซงมชวตอยในชวงประมาณป พ.ศ. ๑๗๐๓ – ๑๗๗๓ คมภรอนาคตวงศแตงเปนคาถารอยกรอง ๑๔๒ คาถา ผแตงยกเนอความใหเปนพระพทธดารส เลาเรองของพระศรอรยเมตไตรย ผจะมาตรสรเปนพระพทธเจาภายหลงพระศาสนาในกาลของพระองคแลว๕๔

๕. พระโลกปญญตต เปนผลงานของพระสทธรรมโฆษเถระ คมภรโลกบญญตภาษาบาลทรจกกนในเวลาน มใชผลงานเรยบเรยงแตเปนผลงานแปลจากตนฉบบเรองแรกซงเปนภาษา

๕๒ นยะดา เหลาสนทร, ไตรภมพระรวงการศกษาทมา, หนา ๑๑๕. ๕๓ เรองเดยวกน, หนา ๑๖๓. ๕๔ อางแลว.

๙๔

สนสกฤต นอกจากจะมผแปลเปนภาษาบาลแลว ใน พ.ศ. ๑๑๐๑ พระภกษจนชอปรมารถะยงไดแปลเปนภาษาจนจากตนฉบบเดม ชอวา โลกปราชญาปต ฉบบภาษาจน และโลกบญญตภาษาบาล พบวามเนอหาตรงกน สวนตนฉบบภาษาสนสกฤตไดสญหายไป เนองจากไมมหลกฐานเกยวกบคมภรโลกบญญตในลงกา จงสนนษฐานวานาจะเปนผลงานแปลของชาวพมาซงแปลในสมยพระเจาอนรทธมหาราช ผรวบรวมอาณาจกรพกามและครองราชยสมบตประมาณ พทธศตวรรษท ๑๖ เหตผลทนามาสขอสนนษฐานกคอ กอนสมยพระเจาอนรทธมหาราช พมายงไมรวมกนเปนปกแผน พระพทธศาสนายงไมเจรญรงเรอง ยงไมมการศกษาภาษาบาลอยางจรงจง อกประการหนงในเนอหาของคมภรไดกลาวถงเรองพระเจาอโศกมหาราช และการบารงพระพทธศาสนาในสมยของพระองค เรองดงกลาวนไมมในฉบบภาษาจน ในสมยของพระเจา อนรทธมหาราช นอกจากพระพทธศาสนาเจรญรงเรองแลวยงปรากฏความนยมเรองพระเจาอโศกมหาราชเปนพเศษดวย จงนาจะเปนสมยทจะมการแปลโลกปราชญาปตภาษาจน เปนโลกบญญตภาษาบาล๕๕

๖. พระอรณวต ไมปรากฏชอผแตง สนนษฐานวาแตงในลงกา ไทย พมา แหงใดแหงหนง นาจะแตงประมาณพทธศตวรรษท ๗ เนอเรองกลาวถงประวตของพระพทธเจาตงแตประสตจนถงเสดจประทบทเมองอรณวด การเสดจพรหมโลกของพระพทธเจากบพระอภภ และลกษณะของจกรวาล โดยกลาววาจกรวาลประกอบดวยทวปทงส คอ ชมพทวป อตตรกรทวป ปพพวเทหทวป และอมรโคยานทวป พรรณนาถงขนาด รปรางและสวนประกอบอนๆ เชน ตนไม ภเขา ดวงอาทตย ดวงจนทร และดวงดาวตางๆ จกรวาลเชนนหนงพนจกรวาล เรยกวา จลลนกาโลกธาต หนงหมนจกรวาล เรยกวา มชฌมโลกธาต แสนโกฎจกรวาล เรยกวา ตสหสสมหาสหสสโลกธาต พระสาวกแสดงฤทธไดเพยงแตในจลลนกาโลกธาตเทานน สวนมชฌมโลกธาตและตสหสสมหาสหสสโลกธาตพนวสยของพระสาวก แตอยในวสยของพระพทธเจาเทานน เพราะวา พระสาวกกบพระพทธเจานนจะเปรยบเทยบกนไมได๕๖

๗. คมภรโลกปปตต พระสรสมนตภททบณฑต พระเถระชาวพมาแหงอาณาจกรพกาม เปนผประพนธในรชสมยของพระเจานรปตสทธ ประมาณ พ.ศ. ๑๗๑๖ – ๑๗๒๓ จานวน ๙๓๑ คนถะพระสรสมนตภททบณฑต แตงเรองนเ พอสบตอและรวบรวมแนวคดเรองโลกศาสตรในพระพทธศาสนาทปรากฏในพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา และปกรณพเศษมาจดเรยงลาดบใหม ถงแมวาจะมปกรณพเศษเรองโลกศาสตรซงเชอวาแตงกอนหนาโลกปปตตถง ๔ เรอง คอ โลกปญญต

๕๕ อางแลว. ๕๖ กว แสงมณ, “อรณวดสตร: การตรวจชาระและการศกษาเชงวเคราะห”, วทยานพนธปรญญา

อกษรศาสตรมหาบณฑต ภาควชาภาษาตะวนออก, (บณฑตวทยาลย: จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๒๓), หนา ๖.

๙๕

ฉคตทปน มหากปปโลกสณฐานปญญตต และอรณวตสตร แตคมภรทง ๔ ยงมการจดลาดบเนอเรองโลกศาสตรยงไมชดเจน แมแตในพระไตรปฏก อรรถกถาและฎกา กกลาวถงอยางกระจดกระจายตามเรองตางๆ ผแตงเรองโลกปปตตจงนาจะแตงเรองนขนเพอรวบรวมแนวคดเรองโลกศาสตรใหเปนระบบชดเจนขน๕๗ โลก ซงเนอหาในสวนนโลกปปตตอยตอนตนและตอนกลางของเรอง ไตรภมพระรวงมเนอหาสวนนอยในกณฑท ๙ และ ๑๐๕๘

๘. พระมหากลป หรอ มหากปปโลกสณฐานบญญต ไมทราบผแตงและสมยทแตง แตมหลกฐานวานาจะแตงกอน พ.ศ. ๑๘๘๘ มเนอหากลาวถงความพนาศของโลก การกาเนดโลก และลกษณะของโลก ลกษณะเนอหานาจะรวบรวมขอมลจากพระไตรปฎกมาจดเรยงลาดบ มใชเปนผลงานแตงเองโดยตลอดเรอง๕๙

๙. พระโพธวงศ ในคมภรชนาลงการ ไดกลาวถงคมภรพระโพธวงศไววา พระพทธทตตะเถระเปนผประพนธ ทานไดประพนธคมภร ๓ คมภร คอ ชนาลงการ ทนตธาตวงศ และโพธวงศ ขณะพานกอยในประเทศลงกา อยางไรกตามโพธวงศทพบตนฉบบปจจบนประพนธโดยพระอปตสสเถระ ดวยพบวาในคาลงทายของคมภรโพธวงศมไดกลาวถงผแตง โพธวงศ แตในคมภรโพธวงศ ฉบบพมา ซงปรวรรตจากอกษรสงหล มคานาภาษาบาลของผชาระ คอ พระชนนทะวดตองปอก จงหวดมองลาใย กลาวตามคานาฉบบสงหลวา ทานผแตงคมภร พระโพธวงศ คอ พระอปตสสเถระ แตงตามคาอาราธนาของพระทาฐานาคเถระ๖๐

๕๗ สมพงษ ปรชาจนดาวฒ, “การศกษาเชงวเคราะหเรองโลกปปตต”, หนา ๔๔. ๕๘ เรองเดยวกน, หนา ๙๖. ๕๙ นยะดา เหลาสนทร, ไตรภมพระรวง, หนา ๑๓๑. ๖๐ พระคนธสาราภวงศ, ผแปล, อภธมมาวตาร, ((กรงเทพมหานคร: หจก. ไทยรายวนการพมพ,

๒๕๔๙), หนา ๓๔.

๙๖

๑๐. พระสารรกพนจฉย๖๑ เปนชอคมภรปกรณวเสส๖๒

นอกจากนยงมคมภรซงยงไมสามารถคนหาประวตทมาได มดงน คอ พระธรรม- มหากถา พระอนฏกาหงธรรม พระอนปตกา และพระธรรมหทยะ

ไตรภมพระรวงนอกจากจะระบถงคมภรตางๆ อนเปนแหลงทมาของขอมลทใช พระราชนพนธแลว ยงระบถงพระสงฆเจาทงหลายซงพญาลไทยไดศกษาเลาเรยนพระธรรมอนเปนแหลงความรของพระองคไวอกดวย ดงความวา “พระธรรมทงหลายนเจาพระญาเลไทยอนเปนกษตรยพงศดงฤๅแลมาอาจผกพระคมภรไตรภมกถานไดไสร เพราะเหตทานนนทรงพระปฏกไตรธรรม ธไดฟงไดเรยนแตสานกพระสงฆเจาทงหลาย คอวา(พระ)มหาเถรมนพงศเปนอาทคร มเรยนแตพระอโนมทสสแล พระมหาเถรธรรมปาลเจาบาง พระมหาเถรสทธตถะเจาบาง พระมหาเถรปญานนธส เรยนแตราชบณฑตผหนง ชออปเสนราชบณฑต ผหนงชออทรายราชบณฑต เรยนแตไกลดวยวารพสย แตพระมหาเถรพทธโฆษาจารยในเมองหรภญชย”๖๓

การระบชอคมภรจานวนมากและกลาวอางถงพระเถระตางๆ ซงพระองคไดศกษา เลาเรยนเพอบอกถงแหลงทมาของขอมลทพระองคทรงศกษาคนควาและรวบรวมมาพระราชนพนธเปนไตรภมพระรวงนน เปนการสรางความเชอมนใหผอานและผฟงเกดความเชอถอตอขอมลทปรากฏในไตรภมพระรวง ซงสอดคลองกบวตถประสงคสาคญในการพระราชนพนธไตรภมพระรวงขนเพอมงเผยแพรธรรมะใหเจรญรงเรองในหมประชาชน โดยระบวาอานสงคแหงการฟงไตรภมพระรวงนจะไดพบพระศรอารยเมตไตรและไดไปสนพพาน๖๔ การศกษาคนควารวบรวมขอมลอยางกวางขวาง จนกลาวกนวาไตรภมพระรวงเปนวทยานพนธเลมแรกของไทยนน นบเปนปจจยสาคญททาใหประชาชนเชอถอและศรทธาตอขอมลและเรองราวทปรากฏในไตรภมพระรวง อนจะนามาซงจดประสงคทลกซงยงกวากคอการใชวรรณกรรมเลมนเพอเปนวรรณกรรมคาสอน ปลกฝงความเชอถอศรทธาเรองการทาบญและบาปใหกบประชาชน อนจะทาใหประชาชนตงอยในศลธรรม ไตรภมพระรวงจงนบเปนเครองมอในการปกครองใหคนในสงคมอยรวมกนอยางสงบสขไมเบยดเบยนกน ดวยเหตวาเนอหาในไตรภมพระรวงเปนการสรางโลกทศน ความเชอถอศรทธา เปนการควบคมปรบเปลยนพฤตกรรมของประชาชนใหเกรงกลวตอการทาบาปดวยการสรางความคดและความเชอใหเกดขนในความคดจตใจของประชาชนเอง

๖๑ ตอนทายเรองไตรภมพระรวงเรยก พระสารรกพนสย. ๖๒ สาวตร แสนสวาง, “การศกษาวเคราะหคาภาษาตระกลไทในไตรภมกถา”, หนา ๑๗. ๖๓ ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรมศพทวรรณคดไทย สมยสโขทย ไตรภมกถา, หนา ๕. ๖๔ เรองเดยวกน, หนา ๑๓.

๙๗

ไตรภมพระรวงเปนวรรณคดพทธศาสนาซงไดรบคตเรองไตรภมมาจากพทธศาสนา เถรวาท นบเปนวรรณกรรมไทยเรองสาคญทมเนอหาอธบายเกยวกบเรองจกรวาลวทยาไวอยางชดเจน ไตรภมพระรวงไดนาเสนอขอมลเกยวกบโลกและจกรวาลอนเปนพนฐานความรแกผคนในยคนน เพอเสนอแนวความคดเรองไตรลกษณ คอ อนจจง ทกขง อนตตา โดยมงสอนใหคนไม ยดมนในสรรพสง เพราะทกสงยอมเสอมสลายไปตามธรรมชาต อนเปนแนวคดทมงเสนอใหหลดพนจากไตรภม ไปสเปาหมายสงสดคอการนพพาน เพอสอนใหคนไมยดตดในสงทงปวงซงจะกอใหเกดกเลสตณหาอนจะนามาซงการกระทาซงนาไปสความทกขยากทงในขณะดารงชวตและเมอเสยชวตไปแลว หรอหากทาบญกศลกยงมใชความสขทจรงยงยน ทายสดเมอหมดผลบญกยงตองเวยนวายอยในวฏสงสารตอไป สงเดยวทจะนาไปสการหลดพนกคอ นพพาน ซงเปนการดบทกขทแทจรง เนอหาของไตรภมพระรวงจงมคณคาทงในการอธบายความรทงในเชงอภปรชญาแกผคนในสงคมขณะนน และยงเปนคาสอนเรองการประพฤตปฎบตตนแกคนในสงคมอนจะนามาซงความสงบสขของสงคมดวยอกประการหนง อกทงยงเปนการเผยแผพระธรรมคาสอนของพระพทธเจาใหแพรหลายดวย

๓.๒ แนวคดเรองภพภมในไตรภมพระรวง

ไตรภมพระรวงเปนวรรณคดพระพทธศาสนา แตงเปนรอยแกว พญาลไทยทรงระบไววาทรงพระราชนพนธไตรภมพระรวงขนเพอจะเทศนาโปรดพระราชมารดาและเผยแพรพระธรรม คาสอนใหปรากฏและเจรญรงเรอง ดงขอความวา “ใสเพอมอรรถพระอภธรรม แลจะใครเทศนาแกพระมาดาทาน อนงจะใครจาเรญพระธรรมโสด”๖๕ ไตรภมพระรวงมเนอหาแสดงใหเหนถง การเวยนวายตายเกดในภพภมทง ๓ ของสงมชวตตางๆ อนเกดจากกรรมทไดกระทาไวขณะมชวต ภมทง ๓ คอ กามภม รปภม และอรปภม สรรพสงทอบตขน จะดารงอย และเสอมสลายไปตามกฎไตรลกษณ การกระทาความดตงอยในศลธรรมจะทาใหไดไปเกดในภพภมทสงขน หากกระทาชวไมอยในศลธรรมกจะทาใหตองไปเกดในภพภมทไมด และเมอใดกตามทบาเพญฌานภาวนาจนดบกเลสไดหมดสน กจะเขาสนพพานอนเปนจดมงหมายสงสดของหลกธรรมในศาสนาพทธนกายเถรวาท เนอหาของไตรภมพระรวง แบงเปน ๑๑ กณฑ ดงน

ไตรภมพระรวงวาดวยภม ๓ จดเนอหาออกเปนตอนๆ กามภมหรอกามาวจรภม หมายเอา ระดบจตใจทยงปรารถนากามเปนอารมณ คอยงเกยวของกบกามคณ ไดแก ระดบจตใจของสตวในกามภพทง ๑๑ ชน เรยกวา กณฑ ดงน

๖๕ อางแลว.

๙๘

๓.๒.๑ กามภม

คอ โลกของผทยงตดอยในกามกเลส แบงออกเปน ๒ ฝาย ไดแก สคตภม และอบายภม

๑. สคตภม ไดแก

๑.๑ มนสสภม (โลกมนษย ) ๑.๒ สวรรคภม (ฉกามาพจรภม)

๑.๑.๑ จาตมหาราชกา ๑.๑.๒ ดาวดงส ๑.๑.๓ ยามา ๑.๑.๔ ดสต ๑.๑.๕ นมมานรด ๑.๑.๖ ปรนมมตวสวตด

๑.๒ อบายภม ไดแก

๑.๒.๑ นรกภม (ม ๘ ขม )

นรกแบงเปนขม ๆ ตามอานาจของกรรมทเหลาสตวโลกไดกระทาไวบนดาลใหเกดขน นรกขยายตวออกไปไมสนตามจานวนของสตวนรก นรกแบงออกตามอานาจของกรรม ม ๘ ขม แตละขมจะมนรกบรวาร/นรกบาว หรออสสทนรก ดานละ ๔ ขม รวม ๑๖ ขม และมนรกเลก เรยกวา ยมโลก อยภายนอกดานละ ๑๐ ขม สาหรบโลกนตนรกอยนอกกาแพงจกรวาล

(๑) อสสทนรก ๑๒๘ ขม (๒) ยมโลก ๓๒๐ ขม (๓) โลกนตนรก ๑ ขม

ขมท ๑ สญชพนรก (ขมนรกไมมวนตาย) ลกษณะ พนเหลกหนาถกเผาไฟจนลกโชน มขอบทง ๔ ดาน มอาณาเขตกวางใหญไพศาล ระหวางไฟจะมสรรพวธตาง ๆ เชน หอก ดาบ ฆอน ถกเผาไฟจนลกแดงและคมจด สตวนรกวงพลาน เทาเหยยบไฟ รางกายถกเผา สรรพวธฟน แทง สบ ทบ สตวนรกเจบปวดทรมาน รองครวญครางดนเรา ๆ รางกายสตวนรกฉกขาด แลวมาตอกนใหมโดยทนท ทรมานตอไป ไมมวนตาย อายขย ๕๐๐ ป ๑ วน = ๙ ลานปมนษย ความผดบาป คอ เปนโจรปลนทาลายทรพยสน ผมอานาจขมเหงผตาตอยกวา

ขมท ๒ กาฬสตตะนรก (ขมนรกบรรทดดา) ลกษณะ มกาแพงและพนเหลกถกเผาไฟลกโชน นายนรยบาลจะจบเอาสตวนรกนอนลง ใชเสนบรรทดททาดวยสายเหลกแดงลกเปนไฟ มาดด

๙๙

รางกายของสตวนรก ตามยาวบาง ตามขวางบาง แลวนาเลอยบาง ขวานบาง มดโตบาง มาสบ ฟน เลอยตามรอยทดดไว ไดรบทกขเวทนาแสนสาหส อายขย ๑,๐๐๐ ป ๑ วน = ๓๖ ลานปมนษย ความผดบาปคอ ฆานกบวช ภกษ สามเณร ผทศล อลชช

ขมท ๓ สงฆาฏนรก (ขมนรกภเขาขยกาย) ลกษณะ มกาแพงและพนเหลกถกเผาไฟลกโชน มภเขาเหลกลกเปนไฟ ๒ ลก กลงไปมาเขาหากนบดขยรางสตวนรกจนแหลกเหลว แลวฟนขนมาใหม รบทกขทรมานตอไป สตวนรกตนใดวงหน กจะถกนายนรยบาลตบาง แทงบาง ฟนบาง ตลอดเวลา อายขย ๒,๐๐๐ ป ๑ วน = ๑๔๕ ลานปมนษยความผดบาปคอ เปนพรานนก พรานเนอ หรอพวกทชอบทรมาน เบยดเบยนสตวทตนใชประโยชน เชน วว ควาย โดยขาดความเมตตาสงสาร

ขมท ๔ โรรวะนรก (ขมนรกรองไห) ลกษณะ มกาแพงเหลก ๔ ดาน ไฟลกโชน ยงลกยรอน ตรงกลางขมมดอกบวเหลก กลบเหลกมไฟพงออกมาตลอดเวลา สตวนรกถกบงคบใหขนไปอยในดอกบว กรรมทาใหสตวนรกยนขนแลวกมตวลงกลบบวงบหนบสตวนรก สวนหวถงคาง ขาถงขอเทา มอถงขอมอ ไฟเผารางอยตลอดเวลา สตวนรกเจบปวดทรมานสงเสยงรองครวญครางดงยงนกอายขย ๔,๐๐๐ ป ๑ วน = ๕๗๖ ลานปมนษย ความผดบาป พวกเมาสราอาละวาด ทารายรางกาย พวกเผาไมทาลายปา พวกกกขงสตวไวฆา ชาวประมง

ขมท ๕ มหาโรรวะนรก (ขมนรกรองไหดงสนน) ลกษณะ มดอกบวขนาดใหญ ไฟรอนจดยงกวาขมกอน กลบบวคมเปนกรดมอยทวไป ระหวางชองวางมแหลนหลาว ปกชปลายแหลม ขนลกเปนไฟ นายนรยบาลจะบงคบไลแทงใหขนไปบนดอกบว สตวนรกทงหลายรอน ดนทรนทรายไปกระทบกลบบว กลบบวบาดตดรางสตวนรกลวงลงมา ถกแหลนหลาวแทงรบไว เนอของสตวนรกรอนลกเปนไฟหลนลงสพน และมสนขนรกคอยกดแทะกนจนหมดสน สตวนรกกจะกอรางขนใหม รบทกขเวทนายงกวารองโหยหวนดงยงกวาขนกอน อายขย ๘,๐๐๐ ป ๑ วน = ๒๓๐๔ ลานปมนษยความผดบาป พวกลกเครองสกการบชา ขโมยทรพยสมบตของพอแม ครอาจารย หรอภกษสามเณร นกบวชตาง ๆ

ขมท ๖ ตาปะนรก (ขมนรกแหงความเรารอน) ลกษณะ กาแพง ๔ ดาน พนเปนเหลกแดงฉาน ไฟพลงโชนสวางมาก ไรเปลว ไฟละเอยดและรอนจด มแหลนหลาวใหญเทาลาตาลไฟลกโชน พงมาเสยบสตวนรกและเอาขนตงไว พอไฟไหมเนอหนงหลนลงมา กจะถกสนขนรกตวใหญเทาชาง เทยวไลกดแทะจนเหลอแตกระดก แลวกเกดเปนสตวนรกใหม ตองทกขทรมาน รองระงมเซงแซไปหมด อายขย ๑,๖๐๐ ป ๑ วนนรก = ๙,๒๓๖ ลานปมนษย ความผดบาป พวกเผาบานเผาเมอง เผาโบสถวหาร ศาลาการเปรยญ

๑๐๐

ขมท ๗ มหาตาปะนรก (ขมนรกแหงความเรารอนยง) ลกษณะมไฟคลายแสงสวาง มความรอนสงมาก พงมาจากกาแพงเหลกรอบดานมารวมกนตรงกลาง มภเขาเหลกตงอยกลางขมนรก มไฟพงเขาพงออกจนเผาเปนเหลกแดงฉาน นายนรยบาลบงคบใหสตวนรกปายปนขนไปบนยอดเขา พอใกลถงยอดเขา สตวนรกทนไมไหว รวงหลนลงมา กจะถกแหลนหลาวทปกเอาไวรอบขางแทงเขา ไฟไหมทวมราง อายขย ๑/๒ กป (กลป) ความผดบาป พวกมจฉาทฏฐบคคล เหนผดเปนชอบ ไมรจกสงดมประโยชน ปฏเสธเรองบญ เรองบาป เหนวาตายแลวสญ ทกสงทกอยางเทยง ไมมการเปลยนแปลง ทาแตทจรตกรรม

ขมท ๘ อเวจมหานรก (ขมนรกแหงไฟ) ลกษณะ มกาแพงเหลกปดเฉพาะตวทง ๖ ทศ มหลาวเหลกแทงสตวนรกทะลตรงราง ใหยนกางแขนขา โดยจากบนลงลาง ซายไปขวา หนาไปหลง จานวนหลายสบเลม จนสตวนรกไมสามารถขยบตวไดเลยแมแตนอย ถกแผดเผาอยตลอดเวลา จนกระดกแดงฉาน จานวนสตวนรกในขมน มมากกวาทง ๗ ขมรวมกน อายขย ๑ กป (กลป) ความผดบาป พวกทาบาปหนกทเปนอนนตรยกรรม ไดแก ฆาบดามารดา ฆาพระอรหนต ทาใหพระพทะเจาหอพระโลหต ทาสงฆเภท คอ ยยงใหสงฆแตกกน พวกทาลายพระพทธรป ตนศรมหาโพธ พวกตเตยนพระอรยสงฆ

๓.๒.๒ รปภม เปนดนแดนของพรหมทมรป ม ๑๖ ชน (โสฬสพรหม )

๑. พรหมปารสชชาภม ดนแดนของผสาเรจปฐมฌาณขนตน ๒. พรหมปโรหตาภม ดนแดนของผสาเรจปฐมฌาณขนกลาง ๓. มหาพรหมาภม ดนแดนของผสาเรจปฐมฌาณขนสง ๔. ปรตตาภาภม ดนแดนของผสาเรจทตยฌาณขนตน ๕. อปปมาณาภาภม ดนแดนของผสาเรจทตยฌาณขนกลาง ๖. อาภสสราภม ดนแดนของผสาเรจทตยฌาณขนสง ๗. ปรตตสภาภม ดนแดนของผสาเรจตตยฌาณขนตน ๘. อปปมาณสภาภม ดนแดนของผสาเรจตตยฌาณขนกลาง ๙. สภกณหาภม ดนแดนของผสาเรจตตยฌาณขนสง ๑๐. เวหปปผลาภม ดนแดนของผสาเรจจตตฌาณ มผลไพบลย พนจากการทาลายของ

นา ลม ไฟ ๑๑. อสญญสตตาภม ดนแดนของพรหมไรนาม มรางกายสงางาม ๑๒. อวหาภม ดนแดนของพระอรหนตขนอนาคาม เคยเปนสาวกของพระพทธเจา ๑๓. อตปปาภม ดนแดนของพรหมผไมเดอดรอนทงกาย วาจา ใจ เพราะสามารถระงบ

นวรณได

๑๐๑

๑๔. สทสสาภม แดนของผเหนสภาวธรรมแจงชด ๑๕. สทสสภม แดนของพรหมผเหนธรรมแจมแจง ๑๖. อกนฎฐาภม แดนของพรหมทมคณสมบตมากพอจะนพพานได

๓.๒.๓. อรปภม เปนดนแดนของพรหมทไมมรป มแตจตหรอวญญาณ

เปนพรหมทอบตขนเพราะเหตแหงการบาเพญ อรปฌานกศล โดยใชสงทเปนอรป คอไมมรปเปนเครองเพงอารมณ แลวฌานทบงเกดขนเรยกวาอรปฌาน เมอตายลงในขณะฌานไมเสอมยอมบงเกดในอรปพรหมภม

พรหมในอรปภม เมอสนอาย อาจลงมาเกดในสคตภม แตจะไมเกดในอรปภมทตากวา หรอในรปภม และจะไมเกดในอบายภม ถาฌานสงขนกจะไดไปเกดในอรปภมชนทสงกวา ตามลาดบความสงตาของอานาจฌาน ดงน

๑. อากาสานญจายตนภม ผ ทจะมาเกดในภมน ตองเจรญสมถกรรมฐานจนไดปญจมฌานมากอนแลว มาเจรญอรปฌานท ๑ คออากาสานญจายตนฌาน กาหนดเอาอากาศทอยในปฏภาคนมตมาเปนอารมณ จนสาเรจอรปฌานท ๑ คอ อากาสานญจายตนฌาน เมอสนชวตลง กจะมาเกดในอากาสานญจายตนภมน ซงมแตนาม ไมมรป มอายยน ๒๐,๐๐๐ มหากป

๒. วญญาณญจายตนภม พรหมผซงไดอรปฌานท ๒ คอ วญญาณญจายตนฌาน กาหนดวญญาณอนหาทสดมไดเปนอารมณ เปนภมทมความสขประณต ละเอยดกวาอากาสานญจายตนภม มอายยน ๔๐,๐๐๐ มหากป

๓. อากญจญญายตนภม พรหม ผซงไดอรปฌานท ๓ คอ อากญจญญายตนฌาน ดวยการพจารณาความไมมอะไร คอไมมทงอากาศและวญญาณ ซงเปนอารมณของอรปฌานท ๑ และอรปฌานท ๒ เปนภมทมความสขประณต ละเอยดกวาวญญาณญจายตนภม มอายยน ๖๐,๐๐๐ มหากป

๔. เนวสญญานาสญญายตนภม พรหม ผซงไดอรปฌานท ๔ คอ เนวสญญานาสญญายตนฌาน ดวยการพจารณาสญญาทเขาไปรในบญญตอารมณวา มสญญากไมใช ไมมกไมใช ซงเปนฌานทสงสดเปนภมทมความสขประณต ละเอยดกวาอากญจญญายตนภม มอายยน ๘๔,๐๐๐ มหากป

จากนนไดกลาวถงการเวยนวายตายเกดขอสตวโลกในภมตางๆ ซงเปนไปตามบญและบาปทไดกระทาเอาไว เชน สตวในอบายภมอาจจะไดไปเกดบนสวรรคฉกามพจรได แตจะไมมโอกาสไดไปเกดในพรหมโลกเลยมนษยมโอกาสจะไดไปเกดในภมตางๆ ยกเวน พรหมโลก ๕ ชน ทเรยกวา ปญจสทธาวาส

๑๐๒

เทวดาในฉกามาพจรกอาจจะไดไปเกดในภมตางๆ ได แตถายงไมถงมรรคผลกไมมโอกาสจะไปเกดในพรหมโลก ๕ ขนเชนเดยวกน สวนมากพรหมกอาจจะไปเกดในสคตภมแตจะไมไปเกดในอบายภมในเรองอนจจงน ไตรภมพระรวงกไดแสดงใหเหนอกวา แมแตโลกเรา คอ แผนดนภเขา และนากยงมวนเสอมสลาย พรอมกนนกไดบรรยายสรปเกยวกบสภาพลกษณะของสกลจกรวาล ในความคดของคนโบราณวา ประกอบดวยเขาสเมรเปนศนยกลาง มทวปทง ๔ อยลอมรอบ ๔ ทศ เปนทอยของมนษย ไดแก บพพวเทหทวป ชมพทวป อมรโคยานทวป และอตตรกรทวป เหนอเขาพระสเมรมไพชยนตปราสารท แหงนครไตรตรงษ ใตเขาพระสเมรเปนพภพอสร นอกเขาพระสเมรมแมนาสทนดร ลอมรอบ ๗ ชน สลบกบภเขา ๗ ลก ซงเรยกวาภเขาสตตปรภณฑ ไดแก ยคนธร อสนธร กรวก สทศนะ เนมนธร วนนตกะ และอสสกณณะ ถดออกมาเปนมหาสมทรและมแผนดนใหญอย ๔ ดานดงกลาวแลว มเขาจกรวาลเปนกาแพงลอมรอบมหาสมทรภายในจกรวาลระหวางกาแพงถงเขายคนธร จะเปนทางโคจรของพระอาทตย (เทพบตร) พระจนทร (เทพบตร) และดวงดาวทงหลาย (ซงกเปนเทพบตรอยวมานเชนกน) กอใหเกดเปนเวลากลางวน กลางคน ฤดกาลตางๆ และขางขนขางแรม ระหวางแผนดนใหญทง ๔ มแผนดนเลกๆ ๔ แหง เรยกวา สวณณทวป (บางวา สบณณทวป) เปนเมองของพระยาครฑในแผนดนชมพทวปนนมปาหมพานตหรอภเขาหมพานต ซงมลกษณะพเศษพสดารแตกตางไปจากปาทวๆ ไปเชน มตนหวาใหญมหมาอยตนหนง ออกผลใหญขนาดทวา ถายนมอลวงเขาไปในเนอหวา พอสดแขนจงถงเมลด สวนนกทมากนลกหวากมขนาดใหญมากบางตวใหญเทาเรอนกม ยางลกหวาทตกลงมานนกลายเปนทองสก ชอวา ทองชมพนท นอกจากนกมปาไมนารผลซงเปนตนไมประหลาดออกลกเปนสตรสาววย ๑๖ ป ปาขนนลกใหญเทาตมและอดมไปดวยสระนา แมนา ตลอดจนภเขาจานวนมาก เปนตนวา สระฉททนตอนเปนทอาบนาของพญาชางฉททนตและบรวาร แมนา ๕ สายทเรยกวา ปญจมหานท (คงคา ยมนา อจรวด มห และสรภ) และภเขาไกรลาสซงเปนทตงของเมองทองของพวกกนนรและเปนทสถตของพระอศวรดวยเมอกลาวบรรยายถงลกษณะของสกลจกรวาลแลว กมขอความกลาวตกเตอนเรงเราคนทงหลายใหกระทาแตความดเพอไปสนพพาน ดงความทวา “ดกรสปบรษทงหลาย เรงพจารณาเหนซงอนจจสงขารสขภาพน และระลกตรกเอาใจใสเรงกระทาบญใหทานรกษาศลเมตตาภาวนาเอาอาตมาไปสอมตยมหานครนพพานนนอนปราศจากทกขปราศจากโศก และปราศจากโรคภย บมไข บมเจบ แลมรเถารแก บมรตาย บมรฉบหาย และความสบายรอดได จอดทนพพานอนสนกสขศานตยนยงมนคงตรงเทยงแตสถานนพพานนดหลทกเมอแล”

ตอจากนนไดกลาวถงเรองโลกในสกลจกรวาลถงแกความประลย (ยกเวน พรหมโลกบางชนทอยสงๆ ขนไป) คอตองสญสนหรอฉบหายไปดวยไฟ นาและลม ทงนมสาเหตมาจากผคนทงหลายกระทาบาปกนมาก จงเกดวปรตตางๆ ทวทงจกรวาล เชน ฝนฟาไมตก พชพนธแหงตาย สตวนาตายเกลอยกลาด พระอาทตยคอยๆ เพมจานวนมากขนทละดวงๆ จนกระทงมถง ๗ ดวง เผาผลาญนาในท

๑๐๓

ตางๆ ใหแหงเหอด ปลาใหญ ๗ ตวในแมนาสทนดรถกความรอนจากดวงอาทตยถกแผดเผากระทงเกดเปนนามนไหลออกมาไหมเขาอสสกรรณ และไฟไหมลกลามไปทกแหงทกแดน ไมวาจะเปนอบายภม สคตภม หรอพรหมโลกชนท ๓ ระยะเวลาทไฟไหมนนนานไดอสงไขย ๑ (อสงไขย แปลวา เหลอทจะนบได) เมอไฟไหมโลกนนพวกเทวดาและพรหมทงหลายตางพากนหนขนไปอยบนพรหมโลกชนทไฟไหมไปไมถง เมอไฟดบแลวกมฝนตกใหญเกดนาทวมแผนดนทกหนทกแหง ทวมไปแมกระทงสวรรคและพรหมโลกชนท ๖ เปนเวลานานไดอสงไขย ๑ จากนนกเกดลมพายพดพานาไปทาใหแผนดนคอยๆ แหงจนกระทงบงเกดเปนภมตางๆดงเกา สวนพวกเทวดาและพรหมทงหลายทมชวตรอดกลงมาอยตามชนภมตางๆ ดงเดม สตวโลกตางๆ กเกดขนมเหมอนเดม เกดมพระอาทตย(พระสรยเทพบตร)พระจนทร (จนทรเทพบตร) และดวงดาวตางๆ ระยะเวลาทเกดโลกใหมนนบได อสงไขย ๑ ในทสด

ไตรภมพระรวงไดกลาวถง พระนพพาน การกระทาตนใหเขาถงพระนพพานอนเปนอดมคตยอดปรารถนาของชาวพทธไววา“อนวาฝงคนทงหลายในโลกนบมเทยงบมแทแลแปรปรวนไปมาดงกลาวมานแลปางเปนดแลวเปนราย เปนรายแลวเปนด บหอนเทยงสกคาบเดยว อนวาคนในโลกนบมเทยงเลย คนมปญญาควรเอาการดงนใสใจแลราพงเถงอนจจสงขาร แลเรงกระทาบญแลธรรมจงนก ใหพนจากสงสารอนบมเทยงแล ใหพนพลนเถงสมบตคอ มหานครนพพานอนหมนอนบมไหวบมรฉบหาย บมรตาย บมรจากทลางทยงกวาสมบตทงหลายอนมในไตรโลกนแล”๖๖ ดงนนในไตรภมพระรวงไดนาเสนอ ความหมายของนพพาน มกลาวไววา นพพานม ๓ จาพวก คอ

๑) อปาทเสสนพพานธาต ไดแก การสาเรจอรหตตผลหลดพนจากกเลส ๒) อนปาทเสสนพพานธาต ไดแก การเสดจดบขนธเขาสพระนพพาน ๓) ธาตนพพาน ไดแก การทพระธาตทงหลายจะมาประชมกนใตตนพระมหาโพธและจะ

เกดเปนองคพระพทธเจาตรสเทศนาธรรมโปรดเทวดา และมนษยทงหลายแลวจงเสดจเจาสพระนพพานพรอมบอกวนเดอนปทชดเจนลงไปวา “เมอพระธาตทงหลายทงมวลมาประชมกนภายใตตนมหาโพธแลจะเกดเปนพระพทธเจาคนแล ..”๖๗ กลาวโดยสรป อปาทเสสนพพานหมายถง กเลสปรนพพาน อนปาทเสสนพพาน หมายถง ขนธปรนพพาน๖๘ สวนธาตปรนพพาน มกลาวไวในปฐมสมโพธกถา๖๙

๖๖ พญาลไทย, ไตรภมกถา หรอ ไตรภมพระรวง, หนา ๓๑๑. ๖๗ เรองเดยวกน, หนา ๓๑๑. ๖๘ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, หนา ๖๖. ๖๙ สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส, ปฐมสมโพธ, (กรงเทพมหานคร: บรษท

สหธรรมกจากด, ๒๕๓๗), หนา ๒๗๗ - ๒๗๘.

๑๐๔

หนทางทจะไปสพระนพพานนน กลาวไววา ม ๘ ประการ คอ มรรคมองค ๘๗๐ ซงเปนเหตใหบรรล โสดาปตตมรรค โสดาปตตผล สกทาคามมรรค สกทาคามผล อนาคามมรรคอนาคามผล อรหตตมรรค อรหตตผล ซงลวนแลวแตเปนหนทางบาบดกเลสตางๆ ทงสนนอกจากนยงไดกลาวถงฌานสมาบตตางๆ อนเปนหนทางนาไปสนพพาน เรองราวในตอนนคอนขางยากสาหรบปถชนทวไป ทจะทาความเขาใจ อยางไรกตามในตอนจบเรอง กไดแสดงใหเหนวา บคคลจะบรรลนพพานไดนนจะตองสรางสมบญบารมและตงความปรารถนาทจะถงซงนพพานไววอยางสมาเสมอ การปฏบตดงกลาวนจะตองใชเวลายาวนานมากสดทจะนบไดจงจะสาเรจซงพระนพพาน

ฉะนนถาจะดใหถวนความแลว ไตรภมกไมใชแคไตรภม แตเปนเรองจตภม หรอภม ๔ คอ ไมใชแคเรอง ๓ ภม เทานน แตพดถงการทจะพนไปจากภม ๓ ดวย และเมอพนไปจากภม ๓ กเปนภมท ๔ เปนโลกตตรภม๗๑ เรองไตรภมน มไดมเฉพาะฉบบของพระยาลไทยเทานน ยงมฉบบทแตงในรชกาลท ๑ แหงกรงรตนโกสนทรอก ๒ ฉบบ ฉบบแรกพระราชาคณะและราชบณฑตรวมกนแตง สวนฉบบท ๒ พระยาธรรมปรชา (แกว) เปนผแตง๗๒

๓.๓ แนวคดเรองภพภมตามโครงสรางเชงจกรวาลวทยาในไตรภมพระรวง

จากทไดทราบประวตความเปนมาของไตรภมพระรวง พรอมทงเนอหาแลว ทาใหเราไดทราบถงมโนทศนเกยวกบเรองโลกและจกรวาลของคนในสมยสโขทยไดเปนอยางด หากแตในคาปรารภในเบองตนของไตรภมพระรวงไดระบชดเจนแลววา จดมงหมายทแตงสมเดจพระรวงเจาทรงนพนธไวโดยมวตถประสงค ๓ ประการ คอ

๑.เพอใหมเนอความพระอภธรรม ๒.เพอเทศนาโปรดพระราชมารดา ๓.เพอความเจรญรงเรองของพระอภธรรม๗๓

ดวยการมพระราชศรทธาอยางแรงกลาในพระพทธศาสนา ทาใหพระมหาธรรมราชาลไทยไดทรงศกษาพระพทธศาสนาเลาเรยนพระไตรปฎกในสานกของพระมหาเถระฝายลงกาวงศอาจกลาว

๗๐ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๙๐/๒๒๔. ๗๑ พระราชวรมน (ประยทธ ปยตโต ), ไตรภมพระรวงอทธพลตอสงคมไทย , พมพครงท ๒ ,

(กรงเทพมหานคร: สานกพมพมลนธโกมลคมทอง, ๒๕๒๙), หนา ๗. ๗๒ นอมนจ วงศสทธธรรม , วรรณดดสโขทย , พมพคร งท ๕ , (กรงเทพมหานคร : สานกพมพ

มหาวทยาลยรามคาแหง, ๒๕๔๑), หนา ๑๔๑ – ๑๔๓. ๗๓ พระครสงวรสมาธวตร (ประเดม โกมโล), บทเรยน ไตรภมพระรวง, หนา ๒.

๑๐๕

ไดวา “ไตรภมพระรวง ซงเปนหนงสอวรรณคดเลมแรกของไทย ซงเปนขอความยนยอมาจากพระอภธรรมปฎกอนเปนปฎกหนงของพระไตรปฎก”๗๔ไดมการนาเสนอกรอบแนวคดเกยวกบจกรวาลวทยาในสวนทเปนภายใน กลาวคอ โลกในสวนทเปนสตวโลก และสงขารโลกซงเปนโลกคอหมสตว อนเปนการนาเสนอเกยวกบโลกและจกรวาลในแงทแยกเปนจต เจตสก รป และนพพาน หรอทเรยกวา รป-นาม ซงไดแสดงถงหลกดงกลาวผานกระบวนการการทางานของจตมหนาทคอ กจ และสถานทปฏบตหนาหนาทคอ ฐาน ของการนาไปปฏสนธในภพภมตางๆ เปนสาคญ แตอยางไรกตามแมจะมการอางองเกยวกบเพอความรงเรองของพระอภธรรม แตเนอหาสวนมากของไตรภมพระรวงมาจากพระสตรมใชพระอภธรรมปฎกและมาจากอรรถกถาพระสตร๗๕แตอยางไรกตาม จะเหนไดวาในไตรภมพระรวง องคนพนธคอพระรวงเจาไดพยายามทจะอธบายโลกและจกรวาลทอยในพระอภธรรมปฏก ทเปนนามธรรมลวนใหเปนเรองทงานตอการรบรของประชาชนทวไป โดยอธบายนามธรรมใหเหนชดเจนทสดผานรปธรรม เชน ในตอนอธบายปฏสนธจต ทเปนนามธรรมลวน กไดนาเสนอฝายกาเนดทง ๔ และววฒนาการหลงจากปฏสนธวญญาณมาปฏสนธอยในครรภมารดา อยางเหนววฒนาการอยางชดเจนตงแต เปน กลละ เปนอมพทะ เปนเปส เปนฆนะ และปญจสาขาหดตามลาดบ กมารนนนงยองๆ อยในทองมารดา และไดรบอาหารทางสายสะดอ ภายในทองมารดานนวา “ผหญงอนมคพภะดวยชลาพชะโยน เมอแรกกอนนนอยนกหนา แลเรยกชอกลละ หวปมเทานเอาผมคนในแผนดนเฮานมาฝาออกเปน ๘ คาบ...”๗๖ อกทงยงพยายามทจะอธบายโลกในสวนทเปนโอกาสโลก คอ โลกทอยในภพภมตางๆ โดยอาศยหลกเดยวกนกบลกษณะของสตวโลกทมววฒนาการ อนเปนเหตใหสตวโลก และโอกาสโลก มลกษณะทเปน สงขารโลกรวมกน ทไดพรรณนาในกณฑตางๆ ตงแต อบายภม ไปจนถงรปภม และลกษณะเฉพาะของโอกาสโลกในกณฑท ๙ และการตงอยและพนาศของโอกาสโลก ซงเปนลกษณะทมปรากฏอยในชนปกรณวเสสวสทธมรรค๗๗ โดยอาศยหลกเดยวกนกบมนษยทกาเนดดวยชาลาพชะไวใน ตอนทวาดวยนาประลยกลป๗๘

๗๔ จานงค ทองประเสรฐ, ประวตศาตรพทธศาสนาในเอเชยอาคเนย, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพ

อกษรสมพนธ, ๒๕๑๔), หนา ๓๐๑. ๗๕ กรมศลปากร, สรปผลการสมมนา เรองไตรภมพระรวง, หนา ๙๗. ๗๖ พญาลไทย, ไตรภมกถา หรอ ไตรภมพระรวง, หนา ๗๖. ๗๗ วสทธ. (บาล) ๒/๔๐๖/๕๖. ๗๘ พญาลไทย, ไตรภมกถา หรอ ไตรภมพระรวง, หนา ๒๙๖ - ๒๙๙.

๑๐๖

๓.๓.๑ แนวคดเรองจกรวาลวทยาในไตรภมพระรวงภายใน

ในไตรภมพระรวง ไดอธบายถงทมาของเหลาสตวผมาเกดในภมทง ๓๑ วา มกาเนดทง ๔ วา “ มโยนปฏสนธ อนหนงชออณฑชโยน อนหนงชอชลามพชโยน อนหนงชอสงเสทชโยนอนหนงชออปปาตกโยน ”๗๙ พรอมทงจาแนกโดยละเอยดวาสตวเหลาไหนไปปฏสนธในภมใดเปนปฏสนธโยนแบบไหน ไดมการระบชอของปฏสนธจตทงหมดวาม ๒๐ พวก หากแตทระบไวในคมภรอภธมมตถสงคหะแสดงไววาม ๑๙ คอ “ ในกจจสงคหะนน จต ๑๙ ดวงคอ สนตรณจตทประกอบกบอเบกขาเวทนา ๒ ดวง มหาวปากจต ๘ ดวง รปาวจรวปากจตและอรปาวจรวปากจต ๙ ชอวาทาหนาทปฏสนธ ”๘๐ เฉพาะจตปฏสนธอยางเดยวไมไดนบรวมรปปฏสนธของอสญญสตตพรหมเหมอนกบทนบไวในไตรภมพระรวงในแตละกณฑทไดแสดงแนวคดเกยวกบจกรวาลวทยาในไตรภม สงทขาดไมไดเลยกคอมการระบถงการปฏสนธในภมนนวา ปฏสนธดวยจตดวงไหน และนาเสนอกาเนดตางๆ ซงเปนลกษณะของโลกและจกรวาลทเรยกวา สงขารโลก กลาวคอ จดเปนสงทถกปรงแตงกลาวคอ ขนธ ๕ เพราะการไปเกดในภพภมตางๆ ของปฏสนธจตนน เกดแกบคคล กลาวคอ สตวโลกทเปนไปตางๆ กน และอาศยภมกลาวคอ โอกาสโลก และกาเนดซงเปนลกษณะเฉพาะของสตวบคคลผทไปปฏสนธในภพภมนน

สรปไดวา ในสวนของโลกภายใน คอ สตวโลก และสงขารโลก ทปรากฏในไตรภมพระรวงคอสงทเกดขนในภายในสตวทเกดภมตางๆ นบตงแตดวงจตไปปฏสนธ จนถง จต และในระหวางปฏสนธและจต เปนรวงของกระบวนการการทางานของจต ซงไดแสดงโดยละเอยดเกยวกบจตทจะนาไปเกดในภพภมตางๆ อนเปนโอกาสโลก กลาวคอ โลกภายนอก

๓.๓.๒ แนวคดเกยวกบจกรวาลวทยาในไตรภมภายนอก

ไตรภมพระรวงเปนวรรณกรรมทางพทธศาสนาทกลาวถงภม (แดน) ทง ๓๑ คอ กามภม๑๑, รปภม ๑๖ และอรปภม ๔ ซงมเนอหาพรรณนาถงทอย ทตง และการเกดของมนษย สตวนรกเปรต อสรกาย และเทวดา ทตงเหลานมเขาพระสเมรเปนหลก เขาพระสเมรนนตงอยทามกลางจกรวาล มทวเขาและทะเลลอม ทวเขามชอตางๆดงน ๑. ยคนธร ๒. อสนธร ๓. กรวก ๔. สทศน ๕.เนมนธร ๖. วนนตก และ๗.อศกรรณ ซงเปนเขารอบนอกสด ทวเขาเหลานรวมเรยกวาเขาสตตบร

๗๙ เรองเดยวกน, หนา ๖. ๘๐ พระอนรทธาจารย, อภธมมตถสงคหะ, พระคนธสาราภวงศ แปล, หนา ๓๙.

๑๐๗

ภณฑ สวนทะเลทรายลอมอย ๗ ชน เรยกวา มหานทสทนดร ถดจากทวเขาอศกรรณออกมาเปนมหาสมทรอยทวทกดาน แลวจะมภเขาเหลกกนทะเลนไวรอบเรยกวา ขอบจกรวาล พนไปนอกนนเปนนอกขอบจกรวาล แนวคดดงกลาวนสอดคลองกบหลกฐานโอกาสโลกในสตตนตปฎกในสวนของทวา มเขาสเนรอยตรงกลาง ซงสง ๘๔,๐๐๐ โยชน และอยในนา ๘๔,๐๐๐ โยชน๘๑

แนวคดดงกลาวเปนแนวคดทแสดงอยบนพนฐานของโครงสรางภพภมทง ๓๑ อยบนพนฐานของกาเนดทง ๔ โดยในเบองตนไดแสดงถงภพภมวาม ๓ คอ “อนวาสตวทงหลายเทยรยอมเวยนวนไปมา แลเกดในภม ๓ อนนแล อนใดแลชอ ภม ๓ อนนนเลา? อนหนงชอวา กามภมอนหนงชอรปภม อนหนงชอวาอรปภม”๘๒ ทงไดอธบายไปอกวา กามภมแยกเปนอก ๑๑ ภม คอทคตภม ไดแก อบายภม ๔ สคตภมไดแก มนษยภม และเทวภมอก ๖ รปภม ๑๖ ภม อรปภม ๔ รายละเอยดเกยวกบโครงสรางจกรวาลวทยาเชงวตถวสยนาเสนอผานกณฑตางๆ ในไตรภมดงน

กณฑท ๑ ถง กณฑท ๔ ไดแสดงจกรวาลวทยาเชงวตถวสย ในสวนของอบายภม ซงเปนภพภมฝายทคต ไดแก นรกภม ตรจฉานภม เปตภม อสรกายภม

กณฑท ๕ ไดแสดงจกรวาลวทยาเชงวตถวสย ในสวนของภมทเปนฝายสคต คอมนษยภม และไดแสดงลกษณะการเกดของผคนในมนษยภมวา สามารถเกดขนไดโดยกาเนดทง ๔ พรอมทงเสนอลกษณะววฒนาการการทจะเกดเปนมนษยทเกดในครรภซงเปนชนดของกาเนดทเหนไดงายและกบอยครง โดยเรมจากการเปน กลละ อมพทะ ปญจสาขา ทงแสดงลกษณะของมนษยทอยในครรภของมารดาวานงอยางไร อยอยางไร หายใจไหม อยในทองกเดอน ถาคลอดกอนกาหนดจะมผลอยางไรแกเดก ผทตายจากนรกภมมาเกดจะแสดงผลแกมารดาทตงครรภทาใหกระวนกระวาย สวนผทตายจากเทวดามาเกดจะทาใหมารดาทตงครรภสบายตวสบายใจ อธบายความทกขทรมานตอนคลอด แสดงลกษณะเฉพาะเมออยในครรภมารดาของพระปจเจกพทธเจาพระอรหนตขณาสพ พระอครสาวก พระโพธสตว วามความพเศษลวงมนษยธรรมดาสามญลกษณะของภพภมโดยละเอยด ทเรยกวา มหาทวปทง ๔ ไดแก ชมพทวป บรพวเทหทวป อมรโคยานทวป อดรกโรทวป มนษย ทง ๔ ประเภท คอ คนนรก คนเปรต คนดรจฉาน คน มนษย ทงอธบายลกษณะใบหนาของคนทอยในทวปทง ๔ อธบายพฤตกรรมของคนแตละทวป วถชวตความเปนอยของคนแตละทวป พระเจาจกรพรรด ทไดพรรณนาอยางวจตรพสดารถงอานาจบญบารมตางๆ ยกตวอยางพระเจาอโศกมหาราช ทงไดแสดงใหเหนถงเหตททามนษยตาย

๘๑ ข.อป. (ไทย) ๓๒/๒๒๗ - ๒๒๘/๓๘. ๘๒ พญาลไทย, ไตรภมกถา หรอ ไตรภมพระรวง, หนา ๔.

๑๐๘

กณฑท ๖ ไดแสดงจกรวาลวทยาเชงวตถวสยเกยวกบสคตภมทเปนภมทเลศดวยกามคณตางๆ โดยไดแสดงประวตของพระอนทร ไวอยางพสดารในฐานะเปนผมความคนเคยกบพระพทธศาสนาทงกลาวถงความงดงามของพระนครสวรรคตระการตา พระจฬามณอนเปนเจดยทไดบรรจพระบรมสารรกธาตในสวนของพระเขยวแกวอกดวย

กณฑท ๗ กณฑท ๘ ไดแสดงถงพรหมภมทเกดขนสาหรบเปนทอยของพรหม ในกณฑท ๗ ไดอธบายพเศษถงทสเจดยสาหรบบรรจเครองทรงของพระโพธสตวตอนออกบวชและเปนผถวายเครองสมณบรขารแกพระมหาสตว สวนในกณฑท ๘ ไดอธบายพเศษถงฉพพรรณรงส

กณฑท ๙ ในกณฑนนบไดวาเปนการแสดงองคความรเกยวกบจกรวาลวทยาเชงวตถนยมโดยตรง โดยไดแสดงถงเขาพระสเมรซงตงอยกลางจกรวาลสง ๘๔,๐๐๐ โยชน และจมอยใตพนนา ๘๔,๐๐๐ โยชน ทางเหนอของเขาเปนทตงของอตตรกรทวปซงมสทอง เพราะลวนไปแลวดวยทอง ทางใตซงเปนทตงของชมพทวปมสดงอนทนล เพราะลวนไปดวยแกวอนทนล ดานตะวนออกเปนทตงของบพวเทหมสเงน และดานตะวนตกเปนทตงของอมรโคยานทวปซงมสดงแกวผลกรตนะ เหนอเขาพระสเมรเปนทตงของไพชยนตปราสาทซงเปนทประทบของพระอนทรสวนขางใตนน มเขา ๓ ยอด ซงเรยกวา ตรกฏบรรพตรบรองอย และถดไปนนเปนพภพอสรเขาพระสเมรนนมเขา ๗ ลก ลอมรอบ คอ ยคนธร อสนธร กรวก สทสสนะ เนมนธร วนนตกะ และอสสกรรณ ความสงของภเขาทง ๗ ลกนน จะลดหลนลงกงหนงตามลาดบ เรมตงแตยคนธร ซงสง ๔๒,๐๐๐ โยชน จนถง อสสกรรณ ซงสง ๖๕๖ โยชน ๒๐๐๐ วา ระหวา งภ เ ข า ๗ ลกจะมท ะ เลช อสทนดร คนทกช น ไป พระอาทต ย พระจนทร ดาวนวเคราะห ดารากร จะเดนทางอยระหวางกาแพงจกรวาล เรยกวา พาหรกมณฑล สวนกลางเรยกวา มชฌมมณฑล และสวนทอยใกลเขาพระสเมร เรยกวา อตตรมณฑล ในสวนของพระอาทตยจะมวถโคจรอนเกยวของกบฤดกาล ๓ ประการ คอ โคนวถซงพระอาทตยโคจรเขาไปในพาหรกมณฑล คอ ในเดอน ๑๒,๑,๒,๓ จะเปนฤดหนาว, อชวถ พระอาทตยโคจรเจาไปใน มชฌมมณฑล คอในเดอน ๔,๕,๖,๗ จะเปนฤดรอนและนาควถ พระอาทตยโคจรเขาไปในอตตรมณฑล คอในเดอน ๘,๙,๖,๗ เปนฤดฝนนกขตตฤกษนนมดาวอย ๒๗ ดวง ซงในแตละดวงกมวมานแกวลอมรอบในลกษณะตางๆ กน ราศมอย ๑๒ ราศ พระอาทตยโคจรในราศหนงๆ ใชเวลา ๓๐ วน กลาวถงฤดวาม ๓ ฤดคอ ฤดรอน ฤดฝน ลามเปนฤดหนาว การโคจรของพระอาทตยในมณฑลตางๆ นนทาใหเวลาในทวปทง ๔ ไมตรงกน กลาวคอ เวลาเชาเมอพระอาทตยขนในชมพทวป จะเปนเทยงวน ในบพวเทหทวป จะเปนเวลาพระอาทตยตกในอตตรกรทวป และเปนเวลาเทยงคนในอมรโคยานทวปเดอนเพญ และเดอนดบนน เกดจาก พระอาทตย พระจนทร ซงอยคนละขางของเขาพระสเมร และอยหางกน ๑,๓๕๐,๐๐๐ โยชน เมอพระอาทตยโคจรเขามาใกลพระจนทร จะแผรศมบงพระจนทรสวนหนง ซง

๑๐๙

เปนเดอนแรมคาหนง จนกระทงถงเดอนแรม ๑๕ คา พระอาทตยจะบง พระจนทร จนหมดสนจงเรยกวา เดอนเพญ๘๓ อกทงไดพรรณนาชมพทวปและปาหมพานต

กณฑท ๑๐ ไดแสดงถงการทาลายลางของโลกและการอบตขนของโลกและจกรวาลซงตรงกบทปรากฏในอคคญญสตร๘๔ และในคมภรโลกปปตต๘๕

กณฑท ๑๑ ไดแสดงถงภมท ๔ คอ โลกตตรภม

กลาวโดยสรป วรรณคดไตรภมพระรวง ยงไดกลาวถงปฏสนธของมนษยในลกษณะทเปนนามธรรมออกมาเปนรปธรรมผานววฒนาการทเปนไปตามลาดบขน พรอมทงอธบายลกษณะของโลกทางกายภาย คอ โอกาสโลก กามภม รปภม อรปภม ซงในรายละเอยดของแตละภมวามความสขและประณตตางกน แตในสวนทายของภพภมทมความสขประณต เชน ความสขพรงพรอมของพระเจาจกรพรรด ความวจตรพสดารของสรรคอนเปนทสถตของพระอนทราธราชเจาตลอดจน การเสวยสขทละเอยดประณตขนไปของเหลาพรหม เปนตน กทรงแสดงใหเหนถงอนจจลกษณะอนไมเทยงแทของสงเหลานน พรอมทงเสนอภพภมทเกษมและปลอดภยทสดแกมนษยกลาวคอ โลกตตรภม อนเปนภมท ๔

๓.๔ คณคาของไตรภมพระรวง

ไตรภมพระรวงไดรบการประกาศยกยองใหเปนยอดแหงวรรณคดสมยสโขทยจากคณะกรรมการวรรณคดแหงชาตเมอป พ.ศ. ๒๕๕๔ ไตรภมพระรวงเปนวรรณกรรมทมอทธพลอยางยงในสงคมไทยตงแตสมยสโขทยจนกระทงปจจบน อทธพลสาคญจากไตรภมพระรวงคอความเชอเรองภมศาสตรจกรวาล การกระทาบาปและบญ การเวยนวายตายเกดใน ๓ ภพภม และการหลดพนจากสงสารวฎดวยการเขาถงพระนพพาน ความเชอเหลานคอแกนธรรมของพระพทธศาสนา ไตรภมพระรวงนาเสนอความคดเหลานอยางชดเจน เพอสรางความศรทธาแกพทธศาสนกชนตลอดมา จนตนาการของกวโบราณทสรางสรรคเพออธบายและสนบสนนความเชอดงกลาว เปนจนตนาการมหศจรรยททาใหจดจา อางถง (allusion) สบทอด (convention) และสบสราง (perpetuation) ใน

๘๓ นยะดา เหลาสนทร, ไตรภมพระรวง, หนา ๒๐๑ – ๒๐๓. ๘๔ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๑๒๐/๘๙. ๘๕ สมพงษ ปรชาจนดาวฒ, “การศกษาเชงวเคราะหเรองโลกปปตต”, วทยานพนธอกษรศาสตรมหา

บณฑต, (บณฑตวทยาลย: จฬาลงกรณมหาวทยาลย), ๒๕๒๘, หนา ๔๖๒ – ๔๘๕.

๑๑๐

วรรณคดเรองตางๆ ตอมาจนถงปจจบน๘๖ คณคาของไตรภมพระรวงทปรากฏในสงคมไทยสามารถสรปไดดงตอไปน

คณคาของวรรณกรรม

ไตรภมพระรวงนบไดวาเปนองคความรเกยวกบจกรวาลวทยาเชงพทธทปรากฏในวงวรรณกรรมของไทยเรองแรกๆ เรองทานองเดยวกนอาจมมากอนองคความรในไตรภมดวยความทเปนวรรณกรรมใหคาตอบเกยวกบความสงสยของมนษยโดยตรง หากแตเรองดงกลาวอยในรปแบบของวรรณคดเชงศาสนาทนาเสนอดวยภาษาทมใชภาษาไทยโดยตรง จะไดแสดงใหเหนถงคณคาของวรรณกรรมดงกลาว ในดานตางๆ ดงน

๒) คณคาศาสนา

พระยานมานราชธนกลาววา การกลาวถงกาเนดของสรรพสตว ยกษมารและอนๆ ในไตรภมกถาเปนความรทคนในสมยกอนพยายามศกษาเปนเรองความคดความเหน มอยดวยกนทกชาตทกภาษา คมภรทยกมาอางในบานแพนกเดมของหนงสอเปนคมภรชนรอง แตงขนเพออธบายเพมเตมขอความในพระพทธศาสนา ไมใชเนอหาขอเทจจรงของพระพทธศาสนาพระพทธเจาถอวาเรองเหลาน เปนเรองอจนไตย คอ เรองทไมควรคด เพราะไมสามารถพนทกขไดเดดขาด เรองไตรภมเปนเรองโลกหรอโลกยะ ไมใชเปนโลกตตระ๘๗

การสอนใหเกดความเขาใจในหลกธรรมทางพระพทธศาสนา มทงทางตรงและทางออม การพรรณนาถงเรองสวรรคเพอใหเกดความยนดหรอพอใจททาบญกศลเพอใหไปเกดดวยอานาจแหงบญกศลททาไว และพรรณนาถงความนาสะพรงกลวของอบายภม เพอเปนเหตใหคนเกรงกลวบาปยนดในการทาบญกศลทเปนเรองทเหนเปนรปธรรมไดอยางชดเจน การสอนอยางนไดผลดกวาการพดถงสภาพธรรมลวนๆ ทเกดขน ซงเปนลกษณะเฉพาะของปรมตถธรรมทบางครงอาจเปนอปสรรคปญหาตอความเขาใจของคนทวๆไป จงกลาวไดวาไตรภมกถาเปนหนงสอปรชญาเลมแรกของไทย ม

๘๖ รนฤทย สจจพนธ. “เลาเรองไตรภมฉบบหอสมดแหงชาตกรงปารส”. เอกสารประกอบการสมมนา

ทางวชาการ เรอง “คตไตรภม: อทธพลตอวถสงคมไทย”. กรงเทพมหานคร: สานกวรรณกรรมและประวตศาสตร กรมศลปากร, ๒๕๕๕, (อดสาเนา).

๘๗ พระราชปรยต (สฤษด สรธโร), งานวจยและวรรณกรรมทางพระพทธศาสนา, หนา ๑๕.

๑๑๑

คณคาทางปรชญา ใหความรเกยวกบการกาเนดสตวตางๆ และใหความรเกยวกบบาป – บญ คณ – โทษ๘๘

๓) คณคาของไตรภมพระรวงดานศาสนธรรม

ไตรภมพระรวงเปนหนงสอทเสนอความคดทางดานศาสนธรรมโดยเฉพาะ ทจรงความคดในเรองนรก สวรรค มมากอนทจะเกดหนงสอไตรภมพระรวงนแต พญาลไทย ทรงเสรมและยาใหแนนเขา โดยรวมเอาความคดดงกลาวมาเรยบเรยงทาใหเรองชดมหลกฐานขน อาจกลาวไดวา พระองคทรงทาใหกระแสแหงความคดในเรองนรกสวรรคทมอยแลวนนคมชดขน เสรมความคดใหเดนขนในรปของหนงสอทอาจจะเรยกไดวา “วทยานพนธ”

คณคาทางดานศาสนธรรมทชกนาใหเกดความคดอกอยางหนง ทหยงรากลกอยในสงคมนไดแกเรอง หลกธรรม และ หลกไตรลกษณ โดยเฉพาะเรองความไมเทยงเปนแกนความคดทซมแทรกอยตลอดทงเรองของหนงสอไตรภมพระรวงน แนวคดทางศาสนธรรมโดยทวไปแลว จะเหนวา หลกธรรม และหลกไตรลกษณ คออนจจง ทกขง และอนตตา นน เปนหลกธรรมอนสาคญระดบแกนทสอดแทรกบรรณสารหลกคาสอนอนๆ แทบทกอยางในพระพทธศาสนา หลกธรรมทานมงใหทกคนดาเนนชวตอยอยางดทสดทปรากฏในไตรภม

สวนหลกไตรลกษณ ทานสอนเพอใหคนหลดพนไปจากไตรภม หรอพดใหถกแทวาเพอชวยใหหลดพนจากกรรม แลวจะไดพนจากไตรภม กรรมเปนเรองระดบโลกยะ สวนในความรเรองไตรลกษณ เปนเรองนาไปสโลกตตระ กรรมเปนเรองของการกระทา คามประพฤต หรอ การดาเนนชวต ไตรลกษณเปนเรองของปญญา ความรความเขาใจทจะชวยใหคนประพฤตปฏบตในสงทดงาม จนถงขนทไมมกรรมอกตอไป๘๙

๔) คณคาทางวรรณคด

แมทานองการแตงหนงสอ เตภมกถา เปนเรองของศาสนา แตผอานจะไดรบความเพลดเพลนดวยไมใชนอย เมออานหนงสอเลมนแลว เชน การพรรณนาเรองนรก สวรรค ปาหมพานตและอนๆ นอกจากนเรองเตภมกถาหรอไตรภมพระรวงยงเปนบอเกดแหงความคดและการบนดาลใจใหกวและศลปนนาไปแตงเปนหนงสอ เขยนภาพ ปนเปนรป หรอแมสานวนเปรยบเทยบในภาษาไทย

๘๘ คณาจารย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , งานวจยและวรรณกรรมทาง

พระพทธศาสนา, (กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจากด นวสาสนการพมพ, ๒๕๕๑), หนา ๓๘. ๘๙ สนท ตงทว, วรรณคดและวรรณกรรมศาสนา, หนา ๑๐๓ – ๑๐๔.

๑๑๒

กไดมาจากเตภมกถาอยมากรวมทงวรรณคดไทยรนหลงๆยงไดนาเอาไตรภมไปแทรกไวอยางมากมาย๙๐

๕) คณคาทางวถชวต

วถชวต ความเปนอยเปนเรองทมรายละเอยดปลกยอยมากมาย การพรรณนาชวตของสรรพสตวทงหลายทตองเวยนวายตายเกดในไตรภมจงเปนเรองทกอให เกดความรสกแกผทไดอานคอ รสกสงสารตอสรรพสตวทตองเวยนวายตายเกดในวฏสงสารนน กดวยเปนเรองของกฎไตรลกษณ เมอเปนดงนนกไมควรเบยดเบยนซงกนและกน เพอจะไดปลดเปลองความทกขทมอยโดยธรรมชาตใหรเขาใจ รเทาทนและจดการวางใจกบทกขเหลานนได

เนอเรองในไตรภมกถา ทรงไวซงคณคาในดานศาสนาและวรรณคด ไดวาดภาพโลกมนษย นรกสวรรคไวอยางวจตรพสดาร จงใจใหคนทาด เวนการทาชว วาดภาพนรกใหหวาดเสยวคนจะไดเกรงกลวบาป ไดอยากไปตกนรก พระมหาธรรมราชาลไท ทรงประมวลความรจากคมภรตางๆ มาไวและทรงวาดภาพสวรรคใหเปนสขารมณ คนจะไดทาบญ เพอจะใหไปขนสวรรคนอกจากนนยงยกอทาหรณเปนนทานบาง เปนตานานบาง ประกอบไวในหลายเรองปรากฏวา มผนาความคดจากเตภมกถาไปเขยนภาพไวตามศาลาวด ทาใหคนเขาใจงายเปนการสอนศลธรรมไดเปนอยางด๙๑

๖) คณคาทางภาษา

ภาษาและสานวนทใชในไตรภมกถา เปนภาษาและสานวนโวหารทเกาแกของไทยเปนสวนมาก สมเดจกรมพระยาดารงราชานภาพทรงเชอวา หนงสอเลมน นาจะแตงในสมยกรงสโขทยจรง เพราะมศพทเกาๆ เปนจานวนมากและเปนศพททใชในการจารกหลกศลาจารกสโขทยหลายศพท แมจะมการเปลยนแปลงสานวนบางในสมยอยธยา แตโวหารของหนงสอยงเกากวาหนงสอใดๆ ในภาษาไทย ยกเวนศลาจารกเทานน นบวาเปนเรองดดวยอายประการ ๙๒

๗) คณคาทางการปกครอง

พระเจาลไทยทรงนพนธหนงสอเตภมกถา เพอสรางความเปนปกแผนอาณาจกรสโขทยและเพอทอนอานาจกรงศรอยธยา เพราะในสมยพระยาเลอไทย พระราชบดาของพระองค อานาจของสโขทยเรมเสอมลง เมอเสยเมองทวาย ตะนาวศรแกพระเจาแสนเมองมง เตภมกถามบทบาทตอ

๙๐ พระราชปรยต (สฤษด สรธโร), งานวจยและวรรณกรรมทางพระพทธศาสนา, หนา ๑๕. ๙๑ เรองเดยวกน, หนา ๑๕. ๙๒ อางแลว.

๑๑๓

การปกครองราชอาณาจกร เรองนรกมผลทานองกาหนดโทษแกผกระทาผด มบทบาทแกการเสรมสรางอานาจตามคตพราหมณ ผนวกกบความเชอทางพระพทธศาสนา พญาลไทยทรงสถาปนาพระองคเปนธรรมราชา กลาวถงกาเนดจกรพรรดวามบญบารมเหนอสามญชนยอมทาใหประชาชนเกรงกลว และการกลาวถงจกรแกว กมบทบาทตอการขยายอาณาเขตของพระองคดวย๙๓

ในแงการปกครอง ไตรภมพระรวงไดใหคตเกยวกบธรรมะของนกปกครองดวย เมอกลาวถงพระยาจกรพรรดราช ทานกพดถงการทจะพชตดนแดนโดยไมตองใชศสตราวธ และการปกครองโดยใชธรรมะ แลวกมคตเกยวกบทศพธราชธรรมมาดวย๙๔

๘) คณคาจากการฟงไตรภมกถา

“ผใดจะปรารถนาเถงทพยสมบตปตถโมกขนพพานใหสดบนฟงพระไตรภมกถานดวยทาบารงดวยใจศรทธา อยาไดประมาทสกอนไส จะไดพบไดไหวไดฟงธรรมแตพระศรอารยเจาอนเสดจอบตในกาลอนาคตกาลนนแล”๙๕

จากขอความขางตน ซงปรากฏในอวสานพจน บทสงทายของไตรภมพระรวง ทาใหสรปไดวา องคนพนธ ไดกลาวถง การฟงไตรภมกถา วา มผลทาใหผฟงทตงความศรทธาไวในใจจะไดพระนพพานสมบตเปนทสด ถายงไมถงเวลาของบคคลนน กจะยงใหบคคลนน เสวยสคตภมแดนสวรรค เพอรอเวลาทพระศรอารยเมตตรย ลงมาตรสรโปรดแกเหลาสตวในอนาคต

๓.๕ สรป

ไตรภมพระรวง หรอ เตภมกถา เปนหนงสอสาคญสมยสโขทย ทตกทอดมาจนถงสมยปจจบน เปนหนงสอทพญาลไทย เปนผนพนธขนทรงมจดมงหมายทจะแสดงเนอหาสาระเกยวกบแนวคดเรองจกรวาลวทยา หรอทเรยกวาภพภมอนเปนทเกดของสตวทงหลายหลงจากจบชวตในโลกนวาคนททากรรมอยางใดจะไดรบผลอยางไร อาจถอไดวา ไตรภมพระรวงน เปนคมภรทางพระพทธศาสนาเลมแรกทมในประเทศไทย โดยพญาลไทย อาศยหลกความรจากพระพทธศาสนาเถรวาทแบบลงกาทไดรบมาแตลงกาผานนครศรธรรมราช โดยไดพยายามนาเสนอองคความรเกยวกบโลกและจกรวาล ทเปนไปในลกษณะนามธรรม ออกสประชาชนทวไปใหเหนเปนรปธรรมมากทสด ใหงายตอการรบรและพจารณาเหนตามไดนบไดวาเปนลกษณะความสามารถเฉพาะตวขององคนพนธ ทงน

๙๓ พระราชปรยต (สฤษด สรธโร), งานวจยและวรรณกรรมทางพระพทธศาสนา, หนา ๑๖. ๙๔ พระราชวรมน (ประยทธ ปยตโต), ไตรภมพระรวงอทธพลตอสงคมไทย, หนา ๔๓. ๙๕ พญาลไทย, ไตรภมกถา หรอ ไตรภมพระรวง, หนา ๓๒๔.

๑๑๔

เพราะพระองคไดรวมเอาหลกธรรมและขอมลจากคมภรอนๆ ของพระพทธศาสนารวม ๓๐ คมภร ซงมเนอหาสาระเพอสงสอนใหคนทาบญเพอจะไดไปเกดในสคตภม หลกเลยงการไปเกดในอบายภม

ซงหลกธรรมแนวคดดงกลาวมอทธพลตอคนไทยมาเปนเวลามาชานาน อยางไรกตามหวใจสาคญของไตรภมพระรวงกอยทการทสอนใหเหนถงความไมเทยงแทของสรรพสง แมการไปเกดในภพภมทเปนสคตแตกไมมความแนนอน ยงตองมการเวยนวายตายเกดในวฏสงสารตอไป อยางทไมสามารถทจะหลกเลยงไปได จะมกเพยงแตพระนพพานเทานน ซงเมอบรรลดวยการปฏบตตามหลกธรรมของพระพทธศาสนาจงจะไมมการเวยนวายตายเกดในวฏสงสารตอไปอก จงถอไดวา หนงสอไตรภมพระรวงเปนวรรณกรรมทเปนแมบทของวรรณกรรมไทยทงปวง มอทธพลตอวรรณกรรมสมยหลงๆ ลวนแตมแนวคดเกยวกบไตรภมแทรกอย หรอไมกมการกลาวอางถงสงตางๆ ทปรากฏอยในไตรภม กดวยเหตทกวผรงสรรควรรณกรรมไดรบแรงบนดาลใจจากเรองราวในไตรภมนนเองอทธพลของไตรภมยงแสดงออกมาในลกษณะสถาปตยกรรม คอ แผนผงการกอสรางวด พระปรางค พระราชวง ลวนไดรบแนวคดจากเรองไตรภม แมจตรกรรมทปรากฏอยในศาสนสถานตาง ๆ ในพระพทธศาสนากลวนไดไดรบอทธพลของไตรภมเพอเปนอนสรณเตอนใจในการทาบญแตละครงสาหรบผพบเหน ผเปนศลปนทผลตผลงานออกมากลวนรบคตเกยวกบไตรภมในการรงสรรค ผลงานเชนเดยวกน สวนการวเคราะหแนวคดเรองภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง ผวจยจะนาเสนอในบทท ๔ ตอไป

บทท ๔

การวเคราะหแนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง

ในบทนผวจยจะวเคราะหถงแนวคดเรองภพภมแนวคดในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวงทจาแนกตามทฤษฎจกรวาลวทยาซงปรากฏอยางเดนชดในคมภรทางพระพทธศาสนาไดแกคมภรพระไตรปฎก อรรถกถา และคมภรอน ๆ ทมเนอหาในบางพระสตรทพระพทธเจาไดตรสตอบคาถามเกยวกบจกรวาลในเชงอภปรชญาซงไดกลายเปนหลกฐานแสดงจกรวาลวทยาทมการนามาอางองเสมอในงานวชาการเกยวกบพทธจกรวาลวทยา ขอความพทธพจนนนแสดงความมอยของโลกธาตจานวนนบไมถวน แตละโลกธาตประกอบไปดวยดวงจนทร ดวงอาทตย เขาสเนร ทวปทง ๔ กามาวจรสวรรค ๖ ชน และพรหมโลก แมวาแนวคดคาสอนเรองภพภมทสามารถตรวจสอบหลกฐานไดในคมภรพระไตรปฎกจะสามารถตความไดในรปแบบอน ๆ แตแนวคดเรองภพภมกลบไดรบการอธบายขยายความในเชงจกรวาลวทยาเพมเตมขนเรอย ๆ โดยพระสาวกยคหลง หลกฐานแสดงแนวคดเชงจกรวาลวทยาทปรากฏในคมภรทางพระพทธศาสนาเหลานสอดรบกบคาสอนเรองกรรมและการเกดใหมไดเปนอยางด

๔.๑ แนวคดภพภมในพระไตรปฎก

จากการวจยพบวา แนวคดเกยวกบภพภมทจาแนกตามโครงสรางของจกรวาลทปรากฏในคมภรพระพทธศาสนาเหลานมลกษณะคลายคลงกบแนวคดเชงจกรวาลวทยาในคมภรอปนษทของฮนดซงเชอวา โลกนเปนเพยงหนงในบรรดาภพทงหลายในสงสารวฏทจาแนกตามโครงสรางจกรวาล จดศนยกลางทเชอมโยงภาพแนวคดคาสอนเชงจกรวาลของฮนดใหชดเจนขนกคอ การยอมรบความมอยของอตตาหรออาตมนซงเปนตวการ (Agent) ในการทาหนาทสบตอภพนไปยงภพใหม ความตายทาใหชวตรางกายสนสดลง แตมสงหนงทความตายไมอาจทาลายได สงนคอ อาตมน (หรอวญญาณ) ความตายของรางกายเปนเพยงชองทางใหอาตมนเปลยนผานจากภพหนงไปสอกภพหนงเทานน ตามความเชอเรองสงสารวฏของฮนด สงมชวตมการเวยนวายตายเกดในภพภมตาง ๆ จนกวาอาตมนจะบรรลความบรสทธสมบรณกลบสสภาพเดม การทองเทยวในสงสารวฏของอาตมนเกดจากเหตคอการถกกรรมและอวชชาทาใหไมบรสทธเทานน เมออาตมนไดรบการชาระใหบรสทธแลว หลงจากละจากโลกนไป อาตมนกจะกลบคนสปรมาตมนหรอพรหมมน ซงแนวคดเรองความมอยของอาตมนและ

๑๑๖

ปรมาตมนหรอพรหมมนตามความเชอของฮนดนไดรบการวจารณจากพระพทธองค๑ ซงเปนสงทดารงอยอยางเทยงแทตลอดไป (สสสตทฏฐ)๒ ความเชอนเปนขวตรงขามกบกลมทไมเชอแนวคดเรองความมอยของอาตมนของฮนดทถอวา ชวตเปนเพยงการประกอบขนของธาตทง ๔ คอดน นา ไฟ ลมเทานนเมอชวตรางกายในชาตนดบลง ธาต ๔ กกลบคนสสภาพเดม เบองหลงการกลบคบสภาพเดมของธาต ๔ ไมมสงใดคงอย ชวตของมนษยและสตวจงสนสดลงทความตาย คนเราเกดหนเดยว ตายหนเดยว (อจเฉททฏฐ)๓ แตหลกอนตตาซงเปนศนยกลางคาสอนของพระพทธศาสนาเสนอวา ชวตประกอบดวยขนธ ๕ คอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ในบรรดาขนธทง ๕ นไมมอะไรทเปนอตตา๔หลกคาสอนนจงปฏเสธแนวคดเรองความมอยของอตตาหรอวญญาณในฐานะทเปนตวการ (Agent) ในการทองเทยวเวยนวายภพสภพตอๆ ไปภายหลงจากชวตนดบลง เมอเปรยบเทยบระหวางแนวคดเรองอตตาของฮนดกบแนวคดเรองอนตตาของพทธปรชญา ความเชอวาเบองหลงความตายมบางสงยงคงอยเปนความเชอรวมกนของผทพยายามอธบายความมอยของภพทงหลายตามโครงสรางเชงจกรวาลวทยา แตในพทธปรชญา คาสอนเรองอนตตาปฏเสธวญญาณหรออตตาเทยงแทททาหนาทเวยนวายในภพทงหลาย หลกฐานในพระสตรระบวาพระพทธเจาปฏเสธแนวคดเรองวญญาณตายจากภพนไปปฏสนธในภพอน ๆ อยางเดดขาดโดยทรงอธบายวาวญญาณเกดจากเหตปจจย๕

การทพทธปรชญาปฏเสธวญญาณทเปนอตตาซงเปนตวการในการทองเทยวเวยนวายในภพตาง ๆ แตกลบปรากฏคาสอนเรองการเวยนวายในภพทงหลายในสงสารวฏในคมภรทางพระพทธศาสนานถอวาเปนประเดนสาคญทอาจจะกลาวไดวามผลกระทบตอแนวคดเชงจรยศาสตรในพทธปรชญา นกวชาการบางทานตงขอสงเกตไวอยางนาสนใจวาคาสอนเรองภพไมสอดคลองกบหลกคาสอนเรองอรยสจ ๔ อนเปนแนวคดทสาคญของพทธปรชญา และเปนไปไดวาภพภมเชงจกรวาลเปนแนวคดใหมทไดรบการเพมขนในยคหลง เพราะหากพจารณาแนวคดเชงอดมคตของพทธศาสนาคอความหลดพนจากปญหาความเกด ความแก ความเจบ ความตาย กอาจกลาวไดวาการเกดขนของพระพทธศาสนามจดมงหมายอยทการชทางพนทกขเทานน พระพทธศาสนาไมไดเกดขนมาเพอ

๑ ท.ส. (ไทย) ๙/๕๑๘-๕๕๙/๒๓๐-๒๔๗. ๒ กงแกว อตถากร, ผแปล, อปนษท คมภรเพอความสงบศานต, (กรงเทพมหานคร: บรษทอมรนทร

พรนตงแอนดพบลชชง จากด, ๒๕๕๓), หนา ๒๘. ๓ อดศกด ทองบญ, วเคราะหอภปรชญาในพระพทธศาสนา, (กรงเทพมหานคร: หจก.ไทยรายวนการ

พมพ, ๒๕๕๒), หนา ๒๓. ๔ ว.มหา. ๔/๒๐-๒๔/๑๖-๑๙. ๕ ม.ม. ๑๒/๔๔๔/๓๓๓.

๑๑๗

จาแนกแนวคดเรองภพภม๖ นกวชาการบางทานเหนวาแนวคดเชงอภปรชญาอยนอกเหนอคาสอนของพทธปรชญา ฐานคดของพทธปรชญา กบลทธปรชญาอนแตกตางกนตรงจดสาคญทพทธปรชญา เกดขนเพราะตองการแกปญหาวาทาอยางไรจงจะพนจากความทกขอนเปนคาถามสาคญสาหรบชวตในโลกน ซงจะเหนไดจากการทพระพทธองคไมสนใจทจะตอบปญหาทางอภปรชญาเชน เรองโลก เรองผสรางโลก เพราะถอวาปญหาเหลานไมมความหมายตอความเขาใจปญหาเรองทกขและความสนทกขในโลกน๗ ยวาหระลาล เนหร ปราชญคนสาคญของอนเดยเหนสอดคลองกนวาพระพทธองคไมทรงสนบสนนใหมการโตเถยงเรองความจรงเชงอภปรชญาทไมอาจหาขอสรปทตรงกนได การททรงนงเฉยตอปญหาเหลานนเปนสงทควรทา เพราะการโตเถยงปญหาอภปรชญาอยนอกขอบเขตชวตปจจบนซงไมอยในวสยทสตปญญาของมนษยจะพงเขาใจได สงทมอยจรงนนสามารถคนพบไดในชวตปจจบนน นอกจากน เนหรยงไดตงขอสงเกตไวอยางนาสนใจวา คาสอนของพระพทธองคในยคแรกๆ สะทอนใหเหนถงเจตนารมณของพระพทธองคซงเตมไปดวยหลกแหงเหตผล วธการสบสวนหาความจรงของพระพทธศาสนาตงอยบนพนฐานของประสบการณ ในโลกแหงประสบการณนน มโนภาพเกยวกบภาวะทดารงอยอยางบรสทธเปนสงซงไมสามารถจะเขาใจได มโนคตเกยวกบพระผสรางจงเปนขอสนนษฐานทไมสามารถพสจนไดในทางตรรกะ๘ดเหมอนเนหรจะยอมรบวาอภปรชญามในคาสอนของพระพทธศาสนาดงจะเหนไดจากทศนะอนแฝงไวซงนยสาคญทนาสนใจยงวาอภปรชญาไดรบการพฒนาในพทธปรชญา แตวธการทใชนนเปนวธการทางจตวทยา๙

ทศนะทวาพระพทธองคไมทรงสนบสนนใหมการถกเถยงกนดวยเรองเชงอภปรชญา แตใหความสนใจในเรองใกลตวคอเรองทกขและความดบทกขในปจจบนภพนเปนประเดนสาคญทนาสนใจยง เมอพจารณาหลกคาสอนเรองปฏจจสมปบาทจะเหนวา แนวคดทแสดงกฎธรรมชาตทวาดวยความเกดขนแหงความทกขและความดบทกขตามแนวคาสอนเรองปฏจจสมปบาทนทาใหแนวคดเรองภพเชงจกรวาลสามารถเปนทเขาใจไดดวยประสบการณเชงประจกษซงจะเปนฐานอนมนคงใหแกแนวคดเชงทางจรยศาสตรของพทธปรชญาดวย เอดเวรด คอนซกลาววา หลกปฏจจสมปบาททอยภายในแกนคาสอนเรองอรยสจ ๔ แสดงวาทกสงในโลกตกอยในสภาพอนสบเนองกนตามอาการ ๑๒ อยางน การ

๖ ๙ สมภาร พรมทา, “ภพภมในพระไตรปฎก”, วารสารพทธศาสนศกษา จฬาลงกรณมหาวทยาลย

ปท ๑๗ ฉบบท ๑ (มกราคม-เมษายน ๒๕๕๓): ๒-๔๑. ๗ เสถยร โพธนนทะ, พทธธรรมกบปรชญา, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย ,

๒๕๔๓), หนา ๕๕. ๘ กรณา กศลาสย, ผแปล , พบถนอนเดย , พมพครงท ๔, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพศยาม,

๒๕๔๕), หนา ๓๑๙-๓๒๐. ๙ เรองเดยวกน, หนา ๓๒๕.

๑๑๘

คนพบหวงทง ๑๒ ของปฏจจสมปบาทไดรบการยกยองวาเปนการกระทา อนยงใหญทสดของพระพทธเจา แกนคาสอนมอยในพทธปรชญา แตความเหนของพทธปรชญาทมตอโครงสรางและววฒนาการของจกรวาลนน ชาวพทธกลบพอใจยมแนวคดมาจากศาสนาฮนดทมอยรวมสมยกน โลกภมวทยาของฮนดนนเปนเทวนยายซงแตกตางจากโลกภมวทยาของพทธปรชญามาก๑๐ตามทศนะของเอดเวรด คอนซ ภพภมเชงจกรวาลซงมศนยกลางอยทแนวคดเรองอตตาของฮนดนนเปนภพเชงอภปรชญา สวนภพภมเชงจกรวาลในกรอบคาสอนเรองปฏจจสมปบาทนนไมมอตตาอยภายในกระบวนการ เปนภพทตงอยบนพนฐานเหตและผลทสามารถทาความเขาใจและตรวจสอบไดดวยประสบการณ ทศนะของคอนซนสอดคลองกบทศนะของ รชารด กอมบรช ซ งอา งการคนพบของ โจอาน เจอรวซทวาคาสอนเรองปฏจจสมปบาทนนคอคาตอบตอแนวคดโครงสรางจกรวาลในคมภรพระเวทและภววทยาตามแนวคดของพราหมณ๑๑

นกวชาการทางพทธปรชญาหลายทานเหนตรงกนวา พทธปรชญาไมไดปฏเสธแนวคดเรองการเวยนวายตายเกดในภพเชงจกรวาล แตภพภมในทศนะของพทธปรชญาเปนเรองของความทกขในวงเวยนแหงกเลส กรรม วบากตามหลกปฏจจสมปบาท ความทกขจากการเวยนวายตายเกดจะยงคงอยตราบเทาทยงมอปาทาน แมการพสจนใหเหนจรงเกยวกบภพภมตางๆ ภายนอก เชน นรก สวรรค จะยงไมสามารถทาไดดวยวธการทางวทยาศาสตร แตเรากสามารถมองเหนความสขและความทกขอนเปนผลจากการทาความดและการทาความชวไดในชวตปจจบนชาตน๑๒ ตามการตความคาสอนเรองปฏจจสมปบาท เราสามารถอธบายทกชวงเหตการณของชวตทงระดบปจเจกบคคลและระดบสงคมในปจจบนใหเปนเรองภพแหงการเกดและการตายในระดบตางๆ อนมฐานสาคญอยทอวชชา ตณหา อปาทาน ททาใหเกดการเวยนวายในหวงแหงความทกข โดยไมเกยวของกบสงทเรยกวาอตตา๑๓

แนวคดเรองภพตามแนวคาสอนเรองปฏจจสมปบาทจงตอบสนองใหตระหนกรถงกระบวนการเกดขนของความทกขและความดบทกขของชวตทงระดบปจเจกบคคลและระดบสงคมในภพชาตปจจบน

๑๐ Edward Conze, Buddhism: Its Essence and Development, (New York and Evanston:

Brono Cassirer Limited, 1959), pp. 48-50. ๑๑ Richard Gombrich, What the Buddha Thought, (U.K: Athenaeum press Limited,

2009), p. 133. ๑๒ เสถยร โพธนนทะ, แนวพระพทธศาสนา, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย ,

๒๕๔๓), หนา ๒๒. ๑๓ Venerable Dr. W. Rahula, What the Buddha Taught, (Bangkok: Haw Trai Foundation,

2006), pp. 33-34.

๑๑๙

โดยนยน การทาความเขาใจใหชดเจนในประเดนปญหาแนวคดเรองภพตามทฤษฎจกรวาลวทยาในพทธปรชญาจงสามารถทาไดภายในกรอบคาสอนเรองปฏจจสมปบาท

ดงนน ภพภมในแนวคดภพภมในพระไตรปฎกจงเปน สภาพทางกายภาพและสภาพทางจตทมฐานมาจากความยดมนในความรสกวา “เรา ของเรา” ซงไดรบการอธบายขยายความใหสอดรบกบคาสอนเรองกรรมและการเวยนวายตายเกดตามแนวคดเรองสงสารวฏในพระไตรปฎก แตสามารถจาแนกออกเปน ๓ ลกษณะ คอ ๑) กามภพ การดารงอยในภาวะทเกยวของกบกามคณ หรอสงนาใคร นายนดทางประสาทสมผส ซงมอย ๕ อยาง ไดแก รป เสยง กลน รส สมผส พระพทธเจาจดกลมของรปแบบชวตทอยในภพทเกยวของกบกามคณนไว ๓ ประเภท คอ ๑) ประเภททเปนอบาย ไดแก สตวนรก เปรต อสรกาย และสตวเดรจฉา ๒) มนษย ๓) เทวดา รปแบบชวตทง ๓ ประเภทนเกยวของกบกามคณ ชวตในภพประเภทนถกออกแบบมาใหรจกยนดและแสวงหาความสขอยในกามคณ และรจกเกลยดกลว หรอหลกเลยงอารมณทไมนาใคร นายนด ๒) รปภพ การดารงอยในภาวะทไมเกยวของกบกามคณ ชวตในรปภพมรางกายหรอรปขนธทละเอยด ไมมความรสกยนดในการเสพสขจากรป เสยง กลน รส สมผส ซงเปนอารมณอยางหยาบ แตยงมความยนดในความสขในฌานซงเปนความสขชนดละเอยด ๓) อรปภพ การดารงอยในภาวะทไมเกยวของกบกามคณ เปนภพแหงการดารงอยทไมมรปขนธรปราง สงบนงดมดาอยในภาวะของ อรปฌาน๑๔

ภพภมเหลานไดรบการอธบายขยายความโดยละเอยดเอยดและจดแบงออกเปน ๓๑ ภพภมซงเปนภพภมเชงจกรวาลวทยาตามคาสอนเรองสงสารวฏ ซงการตความเรองภพในทางพทธปรชญา แนวคดเรองภพในทางพทธปรชญาไดรบการตความใน ๒ ลกษณะ คอ

๑) ภพเชงโครงสรางทางจกรวาลวทยา (the cosmological becoming) ภพทมลกษณะเชงโครงสรางทางจกรวาลวทยาจดเปนภพทมอยจรงเชงอภปรชญาทเชอมโยงอยกบหลกคาสอนเรองกรรมซงสนบสนนความเชอเรองการทาความดนาไปสภพทเปนสคตและการทาความชวนาไปสการเกดในภพทเปนทคต แนวคดเรองภพตามเชงโครงสรางทางจกรวาลวทยาในทางพทธปรชญาจงแสดงใหเหนความมอยจรงของภพเชงอภปรชญาในฐานะเปนฐานรองรบคาสอนทางจรยศาสตร แตแนวคดเรองภพในลกษณะดงกลาวกถกมองวามปญหาตรงทเปนความมอยทอยเหนอการรบรหรอการตรวจสอบดวยอายตนะ

๒) ภพเชงจตวทยา (the psychological becoming) ลกษณะของภพเชงจตวทยาเนนภาวะทางจตอนเปนนามธรรมทเกยวของกบความรสกทยดมนในความมตวตนทเกดจากประสบการณ

๑๔ ท.ส. (ไทย) ๙/๔๒๘/๑๙๐.

๑๒๐

ทางอายตนะและการมงเนนทจะใชประโยชนจากแนวคดเรองภพในการปลกฝงศลธรรมเพอความสงบสขของสงคม ภพเชงจตวทยาดาน หนงเปนภพทสามารถตรวจสอบไดดวยอายตนะ แตอกดานหนงมงเนนประโยชนจากคาสอนมากกวาการตรวจสอบความมอยจรง ซงการปรบใชคาสอนเรองภพในชวตปจจบน การตความคาสอนเรองปฏจจสมปบาทแบบชาตปจจบนแสดงใหเหนวา ภพหรอภาวะชวตทกระจายอยในโครงสรางทางจกรวาลวทยาทง ๓๑ ภพนนเปนสงทสามารถทาความเขาใจไดเชงประจกษในเชงภาวะทแฝงอยตามสภาพทางจตหรอสภาพชวตปจจบนของมนษย การตความดงกลาวเปนการลดระดบของแงมมตางๆ ของภพภมในเชงอภปรชญา กลาวคอ การลดระดบแนวคดเกยวกบการเกดใหมในสวรรคหรอนรกแบบขามภพขามชาตในความหมายดงเดมลงเปนเพยงภาวะทางจต และชวตทงหมดในปจจบน การพจารณากระบวนการเชงเหตปจจยทเกดข นในเหตการณในชวตประจาวนนอกจากจะทาใหเกดการเหนสภาพความจรงของชวตมนษยทเวยนวายในสงสารวฏแหงความสขและความทกขในปจจบนแลว ยงเผยความและความทกขทเกดขนกบมนษยนนในลกษณะของความเปลยนแปลง ซงมนยวา ภพ หรอ ภาวะชวตของมนษยนนสามารถปรบปรงเปลยนไปตามกระบวนการเชงเหตปจจย สภาพความจรงทเปลยนแปลงไดของชวตนทา ใหมองเหนวา ปญหาทงหลายของชวตระดบปจเจกและระดบสงคมทมนษยเราเผชญอยในปจจบนสามารถทาความเขาใจและแกไขได ดงนน แนวคดเรองภพทเนนภาวะชวตของมนษยในชาตปจจบนจงสามารถนามาเปนปรบใชในการแกปญหาระดบปจเจกและระดบสงคมได

การตความแนวคดปฏจจสมปบาททเนนชาตปจจบนทาใหแนวคดเรองภพภมสามารถอธบายไดดวยเหตการณในชวตปจจบนทตรวจสอบขอเทจจรงไดในเชงประจกษ ใหคณคาและความหมายของความสขและความทกขในชวตนมากกวาความสขและความทกขในชวตหลงความตาย การทาความเขาใจนรกสวรรคตามการอธบายแบบนชวยใหมองเหนความทกขในนรกและความสขในสวรรคไดชดเจนขน เปนการลดระดบคาสอนในเชงอภปรชญาทอยเหนอประสาทสมผสลงสคาสอนเชงจรยศาสตรทมงเนนประโยชนทพงไดจากชวตนในชาตปจจบน และเปนการนาแนวคดทางพระพทธศาสนามาสนบสนนใหเกดการตระหนกในความทกขหรอปญหาทงระดบปจเจกและระดบบคคลทถกมองขามใหไดรบการพจารณาแนวทางแกไข ความพยายามในการตความแนวคดในพทธปรชญาเพอนามาใชประโยชนตอชวตระดบปจเจกและสงคมในปจจบนนไมใชการปฏเสธคาสอนเรองภพเชงอภปรชญาทวาดวยการเวยนวายตายเกดแบบขามภพขามชาต หากแตเปนการชใหเหนประโยชนสขทพงมพงไดจากชวตในโลกนซงพทธปรชญาถอวาเปนเรองสาคญ เมอปญหาของชวตระดบปจเจกและระดบสงคมในโลกนไดรบการแกไขกระทงสามารถไดรบประโยชนสขทถกตองดงาม ชวตในโลกหนากไมใชสงทตองกงวล การปรบใชแนวคดเรองภพในการแกปญหาระดบปจเจกและระดบสงคมมาสนบสนนการมความสขบนฐานของความถกตองดงามในชวตปจจบนน จงไมไดขดแยงกบความเชอเรองสงสารวฏและการเวยนวายตายในพระพทธศาสนาแตอยางใด

๑๒๑

สรปไดวา แนวคดภพภมในพระไตรปฎกมฐานมาจากแนวคดเรองกรรมและการเวยนวายตายเกดตาม แนวคดเรองสงสารวฏในพระไตรปฎกซง จาแนกเปนกามภพ รปภพและอรปภพ และ ไดรบการอธบายขยายความอยางพสดารใน คมภรชนรอง เมอตความแนวคดเรองภพผาน แนวคาสอนเรองปฏจจสมปบาททงแบบขาม ภพขามชาตและแบบชาตปจจบนมาไดแสดง ใหเหนวา การตความแนวคดแบบขามภพขาม ชาตแมจะมฐานมาจากคาสอนเรองสงสารวฏ กรรม และการเวยนวายตายเกดในภพภม ตางๆ ตามโครงสรางเชงจกรวาลวทยาซงปรากฏอยจานวนมากในพระไตรปฎกใหเปน ภพแบบชาตปจจบนจะทาใหเราสามารถทาความเขาใจภพภมและการเวยนวายตายเกด ในสงสารวฏจากเหตการณทผานเขามาส ประสบการณทางประสาทสมผสในแตละวน ภายในชาตปจจบน แนวทางการตความ ดงกลาวสามารถนามาพจารณาเพอทาความเขาใจปญหา ชวตของปจเจก และสภาพแวดลอมทางสงคมซงจะทาใหเกดการ แกปญหาอยางไดผล การตความแนวคดเรอง ภพแบบชาตปจจบนผานคาอธบายเรอง ปฏจจสมปบาทจงสามารถนามาเปนกรอบใน พจารณาแกปญหาชวตระดบปจเจกและระดบสงคมไดในปจจบน

๔.๒ แนวคดภพภมในไตรภมพระรวง

หวใจสาคญของไตรภมพระรวงกอยทการทสอนใหเหนถงความไมเทยงแทของสรรพสง แมการไปเกดในภพภมทเปนสคตแตกไมมความแนนอน ยงตองมการเวยนวายตายเกดในวฏสงสารตอไป อยางทไมสามารถทจะหลกเลยงไปได จะมกเพยงแตพระนพพานเทานน ซงเมอบรรลดวยการปฏบตตามหลกธรรมของพระพทธศาสนาจงจะไมมการเวยนวายตายเกดในวฏสงสารตอไปอก จงถอไดวา หนงสอไตรภมพระรวงเปนวรรณกรรมทเปนแมบทของวรรณกรรมไทยทงปวง มอทธพลตอวรรณกรรมสมยหลงๆ ลวนแตมแนวคดเกยวกบไตรภมแทรกอย หรอไมกมการกลาวอางถงสงตางๆ ทปรากฏอยในไตรภม

ไตรภมพระรวงแสดงใหเหนความสขอนเปนเปาหมายในชวตของมนษยทมนษยสามารถเลอกไดใน ๓ ระดบ คอ

๑. กามสข ความสขทเกดจากการเสพกามคณ คอ รป เสยง กลน รส สมผส และธรรมารมณ ไตรภมพระรวงนาเสนอความสขในภาพของสคตภม เพอใหเปนเปาหมายของผอานซงเตมไปดวยความสขตางๆ ทางกามสข

๒. ฌานสข ความสขทเกดจากฌาน คอ รปฌาน ๔ และอรปฌาน ไตรภมพระรวงนาเสนอความสขสงบทจะไดรบจากการปฏบตฌานเมอบรรลยงรปภมและอรปภม

๑๒๒

๓. นพพานสข ความสขคอนพพาน คอความสงบระงบของขนธ ๕ นพพานสขตางจากกามสขและฌานสขซงยงมสญญาและเวทนาอย ไตรภมพระรวงกลาววานพพานเปนบรมสขทหาสขใดเปรยบมได เปนความสขสงบทแทจรง หลดพนจากการเวยนวายตายเกดอนเปนเหตแหงทกข

วฏสงสารของมนษยทเวยนวายตายเกดในจกรวาลของไตรภมพระรวงนนแสดงใหเหนแนวทางในการเลอกเปาหมายของชวตไว กลาวคอ เมอมนษยเกดขนมาในจกรวาล มนษยสามารถเลอกกระทาบาปหรอบญได หากกระทาบาปยอมสงผลใหเมอเสยชวตตองไปรบโทษหรอทนทกขทรมานในแดนจตรบายหรอรบความยากลาบากในการเกดเปนมนษย และถาหากกระทาบญยอมจะไดรบสขทงในขณะเปนมนษยและไปเสวยสขยงฉกามาพจรภพ หรอฌานสขในรปภมหรออรปภม หากแตการเวยนวายตายเกดในไตรภม คอ กามภม รปภม และอรปภมนน ไตรภมพระรวงกลาววามใชสขทเทยงแท นพพานสข จงเปนความสขทมงใหผอานปรารถนา เมอตองการหลกหนจากความทกขทรมานในจตรบาย และพบวาแมความสขในกามสข และฌานสข กมเทยงแท ภาพของความทกขสขในภมทงหลายในไตรภมพระรวงจงถกสรางขนมาเพอใหผอานซงอยในมนสสภมอนเปนจดศนยกลางในการขบเคลอนการเวยนวายตายเกดในสงสารวฏ ไดเหนภาพ เขาใจ กาหนดเปาหมายของชวต และเลอกแนวทางชวตของตนใหเปนไปในสงสารวฏของการเวยนวายตายเกดในจกรวาลแหงน

ลกษณะภพภมในไตรภมพระรวง อนประกอบไปดวย กามภม รปภม อรปภม และโลกตรภมนน นรกภมอนเปนภมททกขทรมานและเลวรายทสดถกสรางใหเกดเปนภาพแรกทชดเจนทสดในใจผอาน ทาใหผอานเหนถงจกรวาลอกสวนหนงทมสามารถเหนเองไดในขณะทยงมชวตอย ภาพความทกขทรมานทรนแรงรายกาจอนเปนผลจากการกระทาบาปตางๆ เมอครงยงมชวต ภาพของภมในสวนทอยใตพนดนนจงนบเปนสงทนาสนใจ ใครร และยงผเขยนสรางภาพใหเปนระบบชดเจน เหนภาพอยางเปนจรงเปนจง ภาพของนรกในฐานะสวนหนงของจกรวาลจงนบเปนสวนทสาคญทสด มอทธพลทสด เปนกศโลบายทผปกครองใชเปนเครองมอสอใหเกดภาพในใจแกผอาน การลงโทษทรนแรงทสด ถกนาเสนอกอน จากนนจงกลาวถง เปรตภม อสรกายภม เดรจฉานภม ซงทคตภมเหลานกแสดงใหเหนถงความทกขทรมานตางๆ อนเปนผลเกดจากเหตคอกรรมทไดเคยกระทาไวในขณะเปนมนษย ภาพของสคตภมทเจรญขนถกนาเสนอเพอแสดงใหเหนถงผลบญทไดกระทาในขณะมชวตอยอนจะนาไปสความสขทางกามสขทสมบรณแบบ รปภมและอรปภม เปนภาพของภมทเปนสขจากการปฏบตฌานภาวนา เปนความสขสงบไมยดตดกบความสขทางกามใดๆ และโลกตรภม ภาพทถกนาเสนอวาเปนความสขสงบอนแทจรงทมตองกลบมาเวยนวายตายเกดในไตรภมอก การบรรลถงโลกตรภมเปนเพยงหนทางเดยวทจะหยดวฎสงสาร ทาใหมนษยไมตองเวยนวายตายเกดอกแลว ดงนนไตรภมพระรวงจงนาเสนอภาพของจกรวาลเพอจงใจใหผอานปฏบตในสงอนพงประสงคและหยดประพฤตปฏบต

๑๒๓

สงทมควรกระทา ซงวธการดงกลาวมลกษณะตรงกบทฤษฎการปรบพฤตกรรมในทางจตวทยาทเรยกวา “การเสนอตวแบบ” (Modeling)

ไตรภมพระรวงจงมใชหนงสอธรรมดา ภาพของจกรวาลทพระองคนาเสนอโดยรวบรวมขอมลจากแหลงความรตางๆ นอกจากจะเปนการเนนยาแนวความคดความเรอง “ไตรภม” ทนาจะปรากฏอยแลวในสงคมขณะนนใหชดเจนเปนระบบเปนจรงเปนจงยงขนแลว การอางองถงแหลงขอมลตางๆ ยงเปนการสรางความนาเชอถอใหกบแนวความคดจกรวาลวทยาทปรากฏใน “ไตรภมพระรวง” ดวย ไตรภมพระรวงวาดภาพจกรวาลใหเกดขนในใจผอาน ตอบปญหาในเชงอภปรชญา รวมทงใหขอมล โนมนาวจตใจใหผอานปรบเปลยนพฤตกรรมใหเปนไปตามครรลองทพงประสงค โดยเลอกกาหนดพฤตกรรมทกระทาอยในปจจบนไดดวยตวเอง มใชการบบบงคบ ความเปนระบบ นาเชอถอศรทธาของไตรภมพระรวง จงเปนเครองมอสาคญทพระยาลไทยใชเพอสงสอน อบรม และปกครองประชาชนของพระองคใหประพฤตปฏบตในแนวทางทพระองคประสงค และอยรวมกนในสงคมอยางสงบสข การใชหลกจตวทยาอนลกซงแยบยลนจงเปนสวนสาคญททาใหไตรภมพระรวงมอทธพลในสงคมไทยสบมาจนถงปจจบน

จกรวาลในไตรภมพระรวงนนมจานวนมากมายนบไมถวน มลกษณะกลมดงผลมะขามปอม ถกรองรบดวยนา และลม จกรวาลจานวนมากมายนนตงอยชดกน จกรวาลแตละจกรวาลจะมเขาพระสเมรเปน จดศนยกลาง รายลอมดวยภเขาสตตบรภณฑ มทวปทง ๔ อยในแตละทศ จกรวาลแตละจกรวาลจะมกาแพงจกรวาลเปนทสดแดน ภายในจกรวาลนนจะมวถโคจรของพระอาทตย พระจนทรและดวงดาวตางๆ จกรวาลและสรรพสงกาเนดขนเองโดยเปนไปตามธรรมชาต เปนวฏจกร มเกดขน ตงอย และดบลง ตอเนองกนไปอนมผลจากการกระทาของมนษย คาสอนเกยวกบภพภมและประเภทของสตวเตอนใหเราตองหมนประพฤตดหรอทาแตกศลกรรม เพราะการจะไปเกดในภมใดหรอเกดเปนสตวประเภทใดกขนอยกบกรรมทเราทาลงไป หากตองการไปเกดในภมทดเปนสตวทมความสขกตองหลกเลยงการทาความชวและหมนทาแตความด หรอถาจะใหบรรลเปาหมายสงสดตามอดมคตของพทธศาสนากตองปฏบตจนบรรลนพพานหลดพนจากภมทงปวง คาสอนเรองภมและสตวของพทธศาสนาจงโยงอยกบคาสอนเรองกรรมโดยตรง๑๕

ดงนนแนวคดเรองแนวคดเรองภพภมทปรากฏในไตรภมพระรวงนนวเคราะห ได ดงน

๑. ภพภมในไตรภมพระรวงเกดขนโดยมววฒนาการตามธรรมชาต ดงนนเมอมนษยเกดขนเองตามธรรมชาตเชนเดยวกน กยอมมความเทาเทยมกน แตแตกตางกนเพยงการกระทาของ

๑๕ วชระ งามจตรเจรญ, พทธศาสนาเถรวาท, หนา ๖๓.

๑๒๔

แตละบคคลเทานน ดงนนมนษยจงมสทธอยางชอบธรรมในชวตตนเองสามารถเลอกกระทาและกาหนดชวตตนเองได โดยมไดมผใดควบคมใหเกดขนหรอเปนไปตามอานาจเหนอธรรมชาตใดๆ เปนไปตามกฎไตรลกษณ คอ มเกดขน ตงอยและดบไป ทกสงลวนเปนอนจจง ไมเทยงแท ไมมสงใดคงทนถาวร

๒. ภพภมดาเนนไปเปนวฏจกรดวยเหตเพราะ “กรรม” กรรม คอ การกระทาในปจจบนของมนษย กรรมหรอการกระทา ณ ปจจบน เปนทมาของอดต ทจะเปนสวนสาคญทขบเคลอนใหเกดสงตางๆ ในอนาคต เมอใดกตามเมอมนษยหยดกรรม อนเปนกเลสไดหมด มนษยกจะพนจากความทกข และหากมงปฏบตฌานสมาธจนกระทงบรรลนพพาน วฏสงสารในชวตของมนษยกจะจบสนลงอยางถาวร ดงนน “กรรม” หรอการกระทาของมนษยจงเปนดงเครองมอทขบเคลอนจกรวาลซงมลกษณะเปนวงกลมใหเคลอนทไปดงวงลอทหมนวนไปมรจบสน ซงแนวคดเรองภพภมในไตรภมพระรวงนนเปนไปตามหลกคาสอนในพทธปรชญาเถรวาทนนเอง ภาพจกรวาลทปรากฏในไตรภมพระรวงนอกจากจะเปนเครองมอสาคญทใชเผยแผคาสงสอนในพทธปรชญาแลว ยงเปนเครองมอในการปกครองใหมนษยเกดความเกรงกลวตอการทาบาป ทาใหผคนในสงคมอยรวมกนอยางมความสข ไตรภมพระรวงไดนาเสนอแนวความคดเรองของความเทาเทยมกนของผคนจากภาพของการถอกา เนดโดยธรรมชาตของจกรวาลและมนษย มนษยเปนผขบเคลอนจกรวาลใหเปนไปดวยการกระทาของตน

ดงนนแนวคดภพภมในไตรภมพระรวงจงมลกษณะเปน “กรรมลขต” จดศนยกลางอยทมนษยผทจะขบเคลอนความเปนไปในจกรวาล และทาใหจกรวาลดาเนนไปเปนวฏจกรทไมจบสน ดงธรรมะขอปฏจจสมปบาท อนเปนแนวคดทสาคญทสดของพทธปรชญาทแสดงใหเหนวาสงทงหลายทงปวงลวนเกดมาจากเหตปจจย การเกดขนพรอมกนแหงธรรมทงหลายเพราะอาศยกนและกน เมอสงนม สงนจงม (อมสม สต อท โหต) เพราะสงนเกดขน สงนจงเกดขน (อมสสป ปาทา อท อปปชชต) เมอสงนไมม สงนจงไมม (อมสม อสต อท น โหต) เพราะสงนดบไป สงนจงดบ (อมสส นโรธา อท นรชฌต) กระบวนการเกดและดบของธรรมทงหลายจงเปนเหตเปนปจจยของกนและกนแนวความคดเรองจกรวาลวทยาในไตรภมพระรวงจงดาเนนไปตามหลกกฏปฏจจสมปบาทนนเอง

ไตรภมพระรวงเปนวรรณกรรมภาษาไทยเรองแรกทมเนอหาเกยวกบจกรวาลวทยาทชดเจนและเปนระบบ การอางองแหลงทมาของขอมลทปรากฏชอคมภรจานวนกวา ๓๐ เลมนนทาใหเชอมโยงไดวา แนวความคดเรองภพภมในไตรภมพระรวงนสบทอดมาจากพทธศาสนาเถรวาทอนมถนกาเนดมาจากประเทศอนเดย เนอหาในไตรภมพระรวงสอดคลองกบแนวความคดทปรากฏในพระไตรปฎกอนเปนแหลงขอมลทเกาแกทสดของพทธปรชญาเถรวาท แนวคดเรองภพภมในไตรภมพระรวงนนกลาวถงการกาเนดของจกรวาลหลงจากการประลย สรรพสงจงเกดขนใหมอกครงในลกษณะเดม มนษยกลมแรกมาจากพรหมทงหลายทรอดพนจากการประลย กเลสทาใหหมดสนความ

๑๒๕

เปนพรหมกลายเปนมนษยสบทอดเผาพนธเรอยมา จากนนมนษยจะถอกาเนดตามธรรมชาตจากครรภมารดา ดงนนจงมความเทาเทยมกน แตกตางกนทหนาทและการกระทาของตนเทานน มนษยจะเวยนวายตายเกดอยในภพภมทง ๓ คอ กามภม รปภม และอรปภม ขนอยกบการกระทาบญและบาปของแตละบคคล เมอใดกตามทมนษยบาเพญฌานบารมจนบรรลนพพาน หรอ “มหานครนพพาน” เมอนนสงสารวฏของมนษยกจะดบสนลง มนษยจะไดรบความสขทแทจรง ไตรภมพระรวงนาเสนอภาพของจกรวาลตามแนวคดของพทธปรชญาอนใหความสาคญเรองกฎไตรลกษณซงกลาววาสรรพสงลวนเปนอนจจง ทกสงมเกดขน ตงอยและดบไป และยงแสดงใหเหนวาสรรพสงซงเกดขนเองตามธรรมชาตนนมความเทาเทยมกน “กรรม” หรอการกระทาของมนษยทแตกตางกนเทานนทเปนสาเหตทาใหมนษยมชวตทมความทกขหรอสขแตกตางกน “กรรม” หรอการกระทาของมนษยจงเปนสงสาคญททาใหจกรวาลดาเนนไปในวฏจกรเดมดงลกษณะของกงลอทเคลอนไป ความรเรองจกรวาลเปนเครองมอสาคญทพญาลไทยใชเผยแพรพระพทธศาสนาและปรบเปลยนควบคมพฤตกรรมของประชาชนในสงคม การเรยบเรยงเนอหาอยางมระบบและการใชภาษาทมวรรณศลปทาใหเกดจนตภาพทชดเจน สงผลใหแนวคดเรองภพภมในไตรภมพระรวงไดรบความเชอถอศรทธาสบทอดอยในสงคมไทยเรอยมาจนกระทงปจจบน

สรปไดวา ไตรภมพระรวงนบเปนวรรณกรรมภาษาไทยเรองแรกทมแนวคดกบเรองภพภมอยางชดเจนและเปนระบบ เมอศกษาขอมลอนเปนทมาของเนอหาในไตรภมพระรวงแลวทาใหพบวาไตรภมพระรวงไดรวบรวมความรขอมลจากพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา ปกรณวเสส และไดรบการอบรมศกษาจากพระเถระผมชอเสยงในอดตเปนจานวนมาก จากขอมลดงกลาวทาใหสามารถเชอมโยงไดวา ความรและเนอหาทปรากฏในไตรภมพระรวงมใชความรใหม หากแตเปนความรทเปนแกนในพทธปรชญาดงทสบคนจากคมภรทไตรภมพระรวงอางองไววาขอมลตางๆ มาจากแหลงอนเดยโบราณอนเปนรากฐานของพระพทธศาสนาทองคพระสมมาสมพทธเจาทรงสงสอนเผยแผและนาเสนอแนวคดนนไดถกสบทอดบนทกเผยแพรใหกวางขวางออกไปจากถนอนเดยอนเปนจดเรมตน ขยายไปสดนแดนตางๆ ทงลงกา มาสเอเชยตะวนออกเฉยงใต และความรนนไดเดนทางสประเทศไทย โดยพบวาคมภรทอางองไวในไตรภมพระรวงเปนหลกฐานของการเดนทางเขามาของความรความคดตางๆ ดงนนจากการศกษาถงประวตความเปนมาของไตรภมพระรวงจงทาใหเหนถงขอมลและแนวความคดตางๆทรบมาจากพระพทธศาสนาในอนเดย และไดรบการรวบรวมเรยบเรยงสรางสรรคใหเปนไตรภมพระรวงอนเปนทรจกกนดและมอทธพลในสงคมไทยสบมา

สรปไดวา คาทใชเรยกจกรวาลทงหมดทปรากฏในไตรภมพระรวง ไดแก จกรวาล ไตรภม ไตรภพ ภม ๓ ไตรโลก โลก โลกทงหมด และภพจกร ทาใหสามารถสรปความหมายของคาวา “จกรวาล” ในไตรภมพระรวงไดวา “จกรวาล” หมายถง โลกหรอดนแดนซงมปรมณฑลเปนวงกลมอน

๑๒๖

เปนวฏสงสารของมนษยทงหลาย ประกอบดวยภพภมหรอโลกทง ๓ ไดแก กามภม รปภม และอรปภม จกรวาลจะมภเขาจกรวาลลอมรอบเปนขอบเขตดนแดนซงภายในจกรวาลจะมพระอาทตยและพระจนทรโคจรใหแสงสวาง ทาใหนอกเขตพนทของภเขาจกรวาลหรอนอกจกรวาลจะเตมไปดวยความมดมด ดงนนจากคาเรยก “จกรวาล” ทปรากฏในไตรภมพระรวงนแสดงใหเหนแนวความคดเรองจกรวาลวทยาทปรากฏในไตรภมพระรวงวาจกรวาลเปนสถานททมลกษณะเปนวงกลม ลอมรอบดวยภเขาจกรวาล และจกรวาลเปนโลกทหมสตวทงหลายอยอาศยรวมกน เปนดนแดนทสรรพสตวใชดารงชวตเวยนวายตายเกดอนมลกษณะเปนวงกลมซงแบงออกเปน ๓ ภพภม ดงนนคาวา “จกรวาล” ในไตรภมพระรวง จงมนยทางความหมายเชนเดยวกนกบ ไตรภม ไตรภพ ภม ๓ โลก โลกทงหมด และภพจกร เพยงแตมงเนนกลาวถงลกษณะเดนของจกรวาลแตกตางกนไปเทานน

๔.๓ แนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง

การวจยเรองการศกษาแนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง ผวจยจะไดวเคราะหภพภมในพระไตรปฎกท ป รากฏ ในไตรภมพระรวง สามารถทจะเปรยบเทยบไดตามลาดบ ดงน

๔.๓.๑ ความหมายของภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง

จากความหมายของภพในพระไตรปฎกและไตรภมพระรวง สามารถสรปไดวา สวรรคหมายถง โลกอกโลกหนงทเพยบพรอมไปดวยกามสขท ง ๕ หรอสถานทอยของเทวดาทงหลายในสวรรคชนกามาพจร ยงมสวรรคชนรปพรหม และอรปพรหมอก สวนในไตรภมพระรวงนน มสวรรค ๖ ชนเปนทอยของเทวดา ชนจาตมหาราชกาภม , ชนดาวดงสภม , ชนยามาภม , ชนดสตภม , ชนนมมานรดภม, ชนปรนมมตวสวตดภม สวรรคชนรปภม ม ๑๖ ชน และสวรรคชนอรปภมอก ๔ ชน เปนแดนของพรหมไมมรป แบงตามผสาเรจอรปฌาน ๔ ซงผวจยเหนวา ภพทงในพระไตรปฎกและไตรภมพระรวง ภพตางกเหมอนกนซง หมายถง โลกอกโลกหนงทเพยบพรอมไปดวยกามสขทง ๕ หรอสถานทอยของเทวดาทงหลายในสวรรคชนกามาพจร ยงมสวรรคชนรปพรหม และอรปพรหม ความแตกตางเปนเพยงแคภาษาหรอการใชภาษาซงปจจบนน มคาทเกดมากมายหลายคา เชน คาวาเทวโลก เปนตน

สวนภมในพระไตรปฎก อธบายถงสภาพทไมมความเจรญ สภาพทไมมความสข สภาพหรอภมทไมมความยนด ไมมความเบาใจ นรก คอ ภม เปนทเสวยทกขของคนผททาบาป ตายแลวไปเกด เปนเหวแหงความทกข ไรเสยซงความสขและความเจรญเปนภาวะทรอนรน ซงจะเหนไดวา นรก หรอ นรยะนน แสดงถงสถานทหรอภม ทไมด ทเลว เปนทรวมแหงการลงโทษทณฑทงหลายตามกรรมทไดกระทาชวไว เมอครงยงเปนมนษย หลงจากตายแลวกไปเกดยงสถานทดงกลาว สวนความหมาย

๑๒๗

ของภมในไตรภมพระรวง หมายถง ทไมมความเจรญ ประกอบดวยนรกใหญ ๘ ขม คอ สญชวนรก กาฬสตตนรก สงฆาฏนรก โรรวนรก มหาโรรวนรก ตาปนรก มหาตาปนรก และมหาอวจนรก นรกใหญ 8 ขมนน ขมในภาษาไทย แปลวา หลม ในทนหมายถง หลมใหญลกลงไปใตดน ซอนเปนชนกนลงไปเปน ๘ ขม และนรกบาวอก ๑๖ ขม รวมทงนรกยอย

สรปไดวา จากการการศกษาแนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง จงพบวา ในพระไตรปฎกใหความหมายคาวา ภพสภาพทไมมความเจรญ สภาพทไมมความสข สภาพหรอภมทไมมความยนด ไมมความเบาใจ นรก คอ ภม เปนทเสวยทกขของคนผททาบาป ตายแลวไปเกด เปนเหวแหงความทกข ไรเสยซงความสขและความเจรญ เปนภาวะทรอนรน สาหรบไตรภมพระรวงนนใหความหมายวา ททไมมความเจรญ ประกอบดวยนรกใหญ ๘ ขม ซอนเปนชนกนลงไป และนรกบาวอก ๑๖ ขม แลวยงนรกยอยอกขมละ ๔๐ ขม ตอนรกบาว ๑ ขม สรปแลวคอทง ๒ คมภร มความหมายเหมอนกน

๔.๓.๒ ประเภทของภพภมภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง

จากการศกษาประเภทของภพในพระไตรปฎกนนม ๓ ประเภท ไดแก ประเภทท ๑ สวรรคชนกามาวจร ๖ ชน คอ จาตมหาราชกา ดาวดงส ยามา ดสต นมมานรด ปรนมมตวสวสด สวนประเภทท ๒ นนเปน สวรรคชนรปาวจร ปฐมฌาน ๓ ชน คอ พรหมปารสชชา พรหมปโรหตา มหาพรหมา, สวรรคชนรปาว จรทตยฌาน ๓ ชน คอ ปรตาภา อปปมาณาภา อาภสสรา, สวรรคชนรปาวจรตตยฌาน ๓ ชน คอ ปรตตสภา อปปมาณสภา สภกณหา, สวรรคชนรปาวจรจตตถฌาน ๗ ชน คอ เวหปผลา อสญญสตว อวหา อตปปา สทสสา สทสส อกนฎฐา และ ภพชนอรปภมเปนสวรรคประเภทท ๓ ม ๔ ชน คอ อากาสานญจายตนภม วญญาณญจายตนภม อากญจญญายตนภม และ เนวสญญานาสญญายตนภม สวรรคในไตรภมพระรวงนนสามารถแบงออกเปนประเภทได ๓ ประเภท ไดแก ฉกามาพจรภม, รปาวจรภม และอรปาวจรภม ฉกามาพจร ซงมความหมายถง ภพภม ๖ ชน ทยงตดอยในบวงกามตณหา ยงมความอยาก ความใคร มการจต เกด ดบ เหมอนโลกมนษย สวนรปาวจรภม คอ ชนทพรหมมรป เปนสวรรค ๑๖ ชน ๓ ชนแรก เรยกวา ปฐมฌานภม พรหมชนนบรรลปฐมฌาน สวรรคชนท ๔-๖ เรยกวา ทตยฌานภม พรหมในชนนบรรลทตยฌาน ชนท ๗-๙ เรยกวา ตตยฌานภม พรหมในชนนบรรลตตยฌาน สวรรคชนท ๑๐ ขนไปเรยกวา จตตถฌานภม พรหมชนนบรรลจตตถฌาน ชนท ๑๐-๑๑ และพรหมในชนท ๑๒-๑๖ เรยกวา ปญจสทธาวาส พรหมในชนน ตองเปนอรยบคคลในพทธศาสนา ระดบอนาคามอรยบคคล เทานน และสวรรคชนอรปพรหมน ม ๔ชน คอ อากาสานญจายตนภม วญญาณญจายตนภม อากญจญญายตนภม และ เนวสญญานาสญญายตนภม พรหมในชนนไมมรปราง มแตจตเจตสก เพราะเหนวาหากมรางกายอยนนจะมแตโทษภมทปรากฏในพระไตรปฎก สวนใหญกระจายอยตามพระสตรตาง ๆ อสสทนรกเปนบรวารมหานรกทง ๘ ลอมรอบ

๑๒๘

มหานรกละ ๑๖ ขม ดงนน จงมอสสทนรกทงสน ๑๒๘ ขม (๑๖ คณ ๘ = ๑๒๘) นอกจากนมหานรกทง ๘ มยมโลกนรกเปนบรวารลอมรอบขมละ ๔๐ ดงนน จงมยมโลกนรกทงสน ๓๒ ขม (๔๐ คณ ๘ = ๓๒๐) รวมมหานรก อสสทนรก ยมโลกนรก และโลกนตนรก มทงหมด ๔๕๗ ขมแตเปนทนาสงเกตวา ชอของนรกทงหมดน เปนการตงชอตามลกษณะของสถานททสตวนรกถกลงโทษนรกโลกนต ตงอยระหวางโลกจกรวาล ๓ โลก มอาย ๑ พทธนดร เปนนรกขมทไมมแสงเลย แตจะมแสงเกดขนกตอ เมอพระโพธสตวทรงปฏสนธในครรภพระมารดา, เมอพระโพธสตวประสต, เมอพระโพธสตวตรสรเปนพระพทธเจา, เมอพระพทธเจาทรงแสดงพระธรรมเทศนาเรองธมมจกรกปปวตนสตร (ธรรมจกร) และเมอพระพทธเจาทรงเสดจปรนพพาน อเวจนรก นรกขมนมกาแพงหกดานอยขมหนงสตวนรกจะเคลอนไหวรางกายมไดเลยเพราะถกอาวธหรอหอกทรอนตรงไวกบพนหมดในทายน มไฟลกทวมเหมอนเปนการยางสตวนรก นอกจากนยงมเตาเผาใหญ ยมบาลจะจบสตวนรกโยนลงไปยางในเตาดวยอายยน ๑ กป ยงมนรกชอสนขนรก เตมไปดวยสนข ๔ พวก คอ หมานรกดา หมานรกเหลอง หมานรกแดง หมานรกดาง และยงมฝงแรงกา นกตะกรม สตวนรกทเกดจะถกสนขไลขบกดฝงแรงกา จะจกตรงลกตา ปากและสวนตางๆ

ภมทปรากฏในไตรภมพระรวง เปนภมทลงโทษสตวนรกททาบาปกรรมทแยกไววา ผใดทากรรมหนกนอยกไปตกนรกบาว ผใดทากรรมหนกระดบปานกลางกจะตกนรกภายในนรกใหญ ๘ ขมตามลกษณะการกระทาทไดมาในขณะทเปนมนษยอย สวนผทากรรมหนกตามทบญญตไวกจะไปเกดในนรกขมทลกลงไป ซง อายการลงโทษกจะยาวนานเปนกป เรยกวา นบเปนวนเดอนปไมได กลาวคอนบไมถวนนนเองจากการเปรยบเทยบประเภทนรกทปรากฏในพระไตรปฎกและไตรภมพระรวง พบวา มลกษณะไมเหมอนกน จานวนไมเทากน แตรายละเอยดการอธบายมสวนแตกตางกนในดานภาษา ในพระไตรปฎกนนไมไดกลาวถง นรกใหญ แตบอกวา เปนมหานรก ๘ ขม อาจมรายละเอยดอยบางไมมากเทาไหรเชนมเรองนรก ๑๐ อยในทสกนบาต แตในไตรภมพระรวงมแคนรก ๘ และนรกบาว อกทงการใชภาษาเชน ยมโลก เปนตน ในไตรภมพระรวงไมมคาวา ยมโลก สวนนรกบาวหรอนรกบรวารมการเรยกชอทแตกตางกนบาง คอนรกบาวใชเรยกนรกบรวารขมเลกในไตรภม พระรวง แตการลงโทษไมแตกตางกน

สรปไดวา จากการการศกษาแนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง จงพบวา ภพภม นนม ๓ ประเภท เหมอนกน ซง ไดแก สวรรคชนกามาวจร ๖ ชน คอ จาตมหาราชกา ดาวดงส ยามา ดสต นมมานรด ปรนมมตวสวสด, สวรรคชนรปาวจร คอ พรหมปารสชชา พรหมปโรหตา มหาพรหมาและสวรรคชนรปาวจรทตยฌาน ๓ ชน คอ ปรตาภา อปปมาณาภา อาภสสรา, สวรรคชนรปาวจรตตยฌาน ๓ ชน คอ ปรตตสภา อปปมาณสภา สภกณหา, สวรรคชนรปาวจรจตตถฌาน ๗ ชน คอ เวหปผลา อสญญสตว อวหา อตปปา สทสสา สทสส อกนฎฐา และสวรรคชนอรปภม

๑๒๙

เปนสวรรคประเภทท ๓ ม ๔ ชน คอ อากาสานญจายตนภม วญญาณญจายตนภม อากญจญญายตนภม และเนวสญญานาสญญายตนภม

๔.๓.๓ ลกษณะของภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง

จากการศกษาภพในแนวคดในพระไตรปฎก พบวา ภมหรอดนแดนทมอารมณเลศดวยด สวรรคอนเปนทอยของ จาตมหาราชกาภม ม ๔ เมอง มเทวดาผปกครอง ๔ องค คอ ทาวธตรฐมหาราช, ทาววรฬหกมหาราช, ทาววรปกษ และทาวเวสสวรรณ มอาย ๕๐๐ ปทพย ดาวดงสสวรรค ตงอยบนยอดเขาสเนร มเนอทหนงหมนโยชน อยนานถง ๑,๐๐๐ ปทพย สวรรคชนยามานน มทาวสยามเทวาธราช เปนผปกครอง อายของเทวดาชนยามาน อยนานถง ๒,๐๐๐ ปทพย สวรรคชนดสต มอายยน ๔,๐๐๐ ปทพย มทาวดสตเปนผปกครอง สวรรคชนนมมานรดหากมความปรารถนาในกามคณเลศชนดใด ยอมเนรมตเอาไดตามความพอใจ ผปกครองสวรรคชนนมนามวา ทาวนมตเทวราชเจามอาย ๘,๐๐๐ ปทพย สวรรคชนปรนมมตวสวตด เปนสวรรคชนท ๖ อยสงกวานมมานรด แตตากวาพรหมภม มอายนานถง ๑๖,๐๐๐ ปทพย อากาสานญจายตนภมเปนชนททรงอากาศไมมทสนสดมอายแหงพรหมประมาณ ๒๐,๐๐๐ มหากป วญญาณญจายตนภม มอายแหงพรหมประมาณ๔๐,๐๐๐ มหากป อรปฌานกศลอนสงสดทตนไดบาเพญมา เพราะเหตทตนปฏสนธดวยเนวสญญานาสญญายตนวบากจตทง อยพนจากอากญจญญายตนภมขนไปอก ๕ ลาน ๕ แสน ๘ พนโยชน มอายแหงพรหมประมาณ ๘๔,๐๐๐ มหากป อรปภพนไมมปรากฏในหลกฐานทางพระพทธศาสนาฝายเถรวาทวาพระพทธเจาพระองคใดจะเสดจขนมาโปรดเหลาอรปพรหมทอรปาวจรภมนเลย

ภพในไตรภมพระรวงชนแรก คอ จาตมหาราชกา สวรรคชนดาวดงส สวรรคชนยามา สวรรค ชนดสต สวรรคชนนมมานรด ปรนมมตวสวดดสวรรค สวรรค ๖ ชนน เรยกวา ฉกามาพจรสวรรครปพรหม มทงหมดดวยกน ๑๖ ชน เรยกอกชอหนงรวมกนวา รปาวจร ไดแก พรหมปารสชชาภม,พรหมปโรหตา มหาพรหมาภม ปรตรตาภม อปปมาณาภม อาภสสราภม ปรตตสภาภม, อปปมาณสภาภม สภกณหาภม เวหปผลาภม อสญญภม อวหาภม ชนอตปปาภม ชนสทสสาภม ชนสทสสภมชนอกนฏฐาภม พรหมทงหลาย ๕ ชนนเรยกวา ปญจสทธาวาส เมอตายไดไปเกดในปญจพธสทธาวาสไมหวนกลบมาเกดในโลกมนษยอก แมวาหมดอายในชนพรหมแลวกนพพาน สวนพรหมทไมมรปมแตชอหรอนามเทานน ซงมอรปพรหมอย ๔ ชน ไดแก ชนอากาสานญจายตนภม ชนวญญานญจายตนภม ชนอากญจญญายตนภม และชนเนวสญญานาสญญายตนภม

จากการศกษาภมในแนวคดในพระไตรปฎก พบวา ผทไมอยในศลในธรรมมชวตไมราบรน ตายไปแลวตกนรกภายใน ๘ ขม มอสสทนรก ๑๖ ขมเปนบรวารลอมรอบ สญชวนรก ผไปเกดแมวาจะไดรบโทษจนตายแลว กกลบฟนขนมาอก กาฬสตตนรก ผไปเกดในนรกขมนถกลงโทษโดยยมบาลพากนเอาเสนเหลกเเดงลกเปนไฟมาตใหเปนเสนดาเขาตามรางกาย แลวกเอาเลอยนรกมาเลอย กาฬ

๑๓๐

สตตนรกนนมลกษณะเปนสเหลยมจตรส โดยกวาง ยาวและลกได ๑๐๐ โยชน มอายนาน ๑๐๐๐ ปนรก สงฆาฏนรก ผไปเกดในนรกขมน ถกลงโทษโดยถกภเขาเหลกแดงกลงไปกลงมากลงเขาหากน โรรวมหานรก มดอกบวเหลกใหญไฟลกพงออกมาจากกลบตลอดเวลา มหาโรรวนรก ถกลงโทษโดยวธใหยนแขงทออยในดอกบวเหลกบานสะพรง ใกล ๆ ดอกบวมแหลนหลาวปกเอาปลายขนไฟลก กลบดอกบวกบาดเขาไปในเนอ หมานรกกคอยกนเนอหนง รมแทะเหลอแตกระดก รางกายกรวมเขาเปนกายใหม ตาปนรก ถกลงโทษโดยวธถกยางใหรอนบนปลายหลาวเหลก แตกตายไมได มหาตาปนนรก มกาแพงกนทกดานมไฟพงเขามาทกดาน ไฟน มความรอนแรงมากไฟพงมาทกทศ อเวจมหานรก นรกขมนมอาย ๑ กป การลงโทษ สตวนรกยนแลวมกาแพงทง ๖ ดาน ไฟกพงมาทง ๖ ทศ เวตรณนรก มแมนาใสสะอาด แตเปนนากรด มตนหวายใหญมหนามยาวแหลมคม โลหกมภ ในนรกขมน มหมอเหลกขนาดใหญมนารอนเดอดพลานอยตลอดเวลาคถนรก สตวนรกทมาเกดในนรกอจจาระเนา ถกหนอนกดกนทงเนอและกระดกตลอดจนอวยวะภายใน กกกฬนรก มโทษถกเผาดวยขเถารอนระอ

ซงลกษณะของนรกในไตรภมพระรวงกมเชนกน ภมทไมมความเจรญหรอฝายเสอม ไดแก นรกภม, ตรจฉานภม, เปรตภม และอสรกายภม ในไตรภมพระรวง มการคดลอกกนมาตามยคสมยหลายครง กลาวไดวาภมทง ๔ เปนอบายภม เปนฝายตกลงไป สวนลกษณะสตวทไปเกดในนรกภมนน เปนอปปาตกโยน การเกดของอปปาตกะนนเรยกวาผด เกดโดยพรอมกนทงรป ๒๘ ไดแก เทวดา พรหม และสตวในนรก นรกในไตรภมพระรวงนน มนรกใหญม ๘ ขมนรก ระยะเวลาทสตวไปเกดในขมนรกตางๆ นรกใหญสญชวนรกเปนนรกขมแรกทมอาย ๕๐๐ ปนรก สวนอวจนรกเปนนรกขมท ๘ มอายหนงกลป เปนตน เหลานรกใหญ ๘ ขม มลกษณะเปน ๔ มม และมประต ๔ ประต ทง ๔ ทศ พนนรกมเหลกรอนแดงฉาน ฝาปดขมนรกเปนเหลกรอนแดงฉาน กวางและสงเทากนเปนสเหลยมจตรส ดานละ ๑๐๐ โยชนกบอก ๘,๐๐๐ วา ความหนา ๔ ดานๆละ ๙ โยชน นรกใหญ ๘ ขมไมมยมบาล ยมบาลจะมแตในนรกบาว และนรกเลก นรกเลกเปนบรวารของนรกบาวทมยมบาลอย เรยกวา นรกอสท หนงขมนรกบาว มนรกอสท ๔๐ ขม สวนนรกบาวม ๑๖ ขม โลกนต แปลวา อยระหวางโลก นรกโลกนต กหมายถง นรกทอยระหวางโลก นรกโลกนตนนกวาง ๘,๐๐๐ โยชน มคลกเปนวงรนาลกไมเหนกน ดานบนดานลางไมมฝาปด มนาเอออยเสมอ ดานบนเปนปลองขนไปถงพรหมโลกมอายหนงพทธนดรกลป มหาอวจนรก มอายหนงกลป กรรมททา คอ ปญจานนตรยกรรม

จากการศกษาลกษณะของภพในพระไตรปฎกและไตรภมพระรวง พบวา ลกษณะของภพคลายกน แตไมเหมอน หรออาจเปนเพยงแตวาภาษา หรอการแปลมาหลายๆ ครงอาจทาใหขางฝายไตรภมพระรวงออกจะเขาใจยากอยบางหากไมมการตความใหชดเจนในลกษณะของภพอาจมการพรรณนาสวรรคทแตกตางกน เชน ความงดงามยงกวา ในแตละชนของสวรรค แตในพระไตรปฎก กลบกลาววา มความสขยงกวา สวนลกษณะของภมในพระไตรปฎกและไตรภมพระรวง ใน

๑๓๑

พระไตรปฎก พบวา นรกในพระไตรปฎกนนจะกลาวถงชอนรกกตอเมอมการถอธรรมหรอกรรมดทควรทาและกรรมชวทควรเวนในพระพทธศาสนา วาถาทากรรมชวเชนนจะตกนรกลกษณะนซงชอนรกเมอแปลความหมายตามอกษรแลวกจะบงบอกวา มลกษณะอยางไร สวนในไตรภมนน จะกลาวถงนรกบรวาร และมการอธบายชดเจน

๔.๓.๔ แนวคดทางจรยศาสตรของภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง

แนวในพระไตรปฎกแสดงใหเหนวา การฆาสตวตดชวต การลกทรพยการพดเทจ การคบชภรรยาของผอนและการดมสรายาเสพตด กรรมทงหลายเหลานลวนแตทาใหตกนรกในขมทแตกตางกนไป ตามความหนกเบาของกรรมทตนไดทาไวเมอครงยงเปนมนษย นรกแตละขมนน มไฟลกไหมตลอดเวลา และไมเคยมสกครง ไมวาจะนานสกเพยงใด ไฟกยงลกไหมอย ผทไปเกดในนรกนน ยมบาลจะถาม เพอทราบการกระทาในเมองมนษยวา รเรอง คนเกด คนแก คนเจบ คนทาความผด และคนตาย หรอเปลา หากไมเคยรเรองอะไรเลยกจะถกลงโทษตามกรรมททาไว ผคนทงหลายทประพฤตปฏบตแตความชวเหลาน ดงทกลาวมาแลวลวนแตตองตกนรกขมตางๆ ตามวาระกรรมของตน ซงนรกแตละขมมอายนานแตกตางกนเปนททนทกขทรมานแสนสาหส เปนทนาเวทนายงนก

สวนในไตรภมพระรวงระบวาผมทรพยสนมาก มยศตาแหนง ขดรด ใชกาลงขมขเอาทรพยสนตายไปตกนรกเวตรณ ผใดกลาวใหรายผอน โดยเฉพาะกลาวแกสมณพราหมณ ผถอศล พอ แม ผอาวโสผเฒา คร อปชฌาย เมอตายแลวตกนรกสนข ผใดใชวาจาพดใหรายตอผถอศล ซงทานกลาวแตคาทดและมประโยชนกบตนเอง แตกลบมาใชวาจาใหรายใหทานชาอกชาใจอบอายผคน ผนนตายไปตกนรกสโชต ผใดชกชวนผอนวา จะมการทาบญ แลวมผรวมจะทาบญโดยใหทรพยสนแกผชกชวนวา ใหนาทรพยสนรวมทาบญ แตไมไดนาทรพยสนนนไปทาบญกลบเอาทรพยสนนนเปนของตวเอง ตายไปในตกนรกองคารกาส ผใดทารายดวยการเฆยนต ซงเหลาสตวทงหลาย พระสงฆ พราหมณ อาจารยผถอศล ผนนตายลงตกนรกโลหกมภ ผใดเอาขาวลบ แกลบ เศษฟางมาผสมกบขาวเปลอก แลวเอาไปขายหลอกผซอวา เปนขาวเปลอกทไมปะปนสงใด ตายไปตกนรกถสปลาส ผใดวงราวทรพยสนผอนตายลงตกนรกสตตหต ผใดฆาปลา แลวเอาไปขายในตลาด ตายไปตกนรกพลส ผมหนาทเกยวกบการเกบภาษ เกบภาษเกนกาหนด และกลาวใหราย ตผทเปนเพอนรก ใหโทษเพอน ตายลงตกนรกโปราณมฬห ผใดทารายพอ แม พระสงฆ ผมพระคณ และผถอศล ตายลงตกนรกโลหตปพพ ผใดเจรจาซอสนคาแลวบอกวาตกลงจะจายดวยเงนดวยทอง แลวใชกลโกงเอาดวยตาชง เครองตวงวดตางๆ ใชกลเมดตางๆ ใหเจาของสนคาผดพลาด หวงเอาสนคานนเสย แลวกบอกวาไมไดตกลงกนไว ผคนเหลานตายลงตกนรกโลหพฬส ชายใดใชแรงบงคบขนใจภรรยาผอน สวนหญงนนทอดทงสามของตนเอง ชายหญงเหลาน ตายลงตกนรกสงฆาฏ ผใดทาชกบภรรยาผอน ตายไปตกนรกอวงสร ผทเปนมจฉาทฏฐตองตกนรกมจฉาทฏฐ เปนผไมรจกบาปบญ จะเหนไดวา สงตางๆ เหลานนามาซง

๑๓๒

ความกาวราวตอพอ แม สมณ พราหมณ ผถอศล คณะสงฆ จนกระทงทาใหเกดเหตการณรายแรง คอ ทารายพอแม พระภกษสามเณร ผถอศล สวนการทาใหสงฆแตกแยกอาจเกดขนหลายสาเหต เชนการเมอง เปนตน บคคลใดไดทาอนนตรยกรรมหรอกรรมหนกตายลงกจะตกลงในมหาอเวจนรกจากการเปรยบเทยบคาสอนเรองนรกในพระไตรปฎกและไตรภมพระรวง จะเหนวา ไมตางกนมากหรอไมแตกตางกนเลย ในพระไตรปฎก เปนแมบทอยแลว ดงนน คาสอนยอมไมแตกตางกน เชนการฆาสตวตดชวต การลกทรพย การพดเทจ และการคบชภรรยาของผอน เปนตน ดงนน กรรมทงหลายเหลานลวนแตทาใหตกนรกในขมทแตกตางกนไป ตามความหนกเบาของกรรมทตนไดทาไวเมอครงยงเปนมนษย

การจะไดไปเกดบนสวรรคนนตองเปนผมจตใจบรสทธมงมนในธรรม หมนใหทาน มศล สาหรบผใดภาวนาจนสาเรจเขาสขนปฐมฌาน ครนตายไปยอมไปบงเกดเปนเทวดาชนพรหม หรอ รปาวจรภม คอ สวรรคชนพรหมผมรป เรยกวา ปฐมฌานภม ดวยพรหมในชนนบรรลดวยปฐมฌาน ผใดภาวนาจนสาเรจเขาสขนทตยฌาน ครนตายไปยอมไปบงเกดเปนเทวดาชนพรหมหรอ รปาวจรภม หรอทตยฌานภม ดวยเหลาพรหมในชนนบรรลดวยทตยฌาน ผใดภาวนาจนสาเรจเขาสขนตตยฌาน ครนตายไปยอมไปบงเกดเปนเทวดาชนพรหม หรอ รปาวจรภม หรอตตยฌานภม ดวยเหลาพรหมในชนนบรรลดวยตตยฌาน ผใดภาวนาจนสาเรจเขาสขนจตตถฌาน ครนตายไปยอมไปบงเกดเปนเทวดาชนพรหม หรอ รปาวจรภม หรอตงแตสวรรคชนท ๑๐ ขนไป รวมเรยกวา จตตถฌานภม ผบรรลจตตถฌานจะตองเปนอรยะบคคลในพระพทธศาสนาเปนอนาคามถงไดเกดในสวรรคชนน เหลาพรหมในชนท ๑๒-๑๖ เรยกวา ปญจสทธาวาส หรอ สทธาวาสภม ผงดเวนธรรมทควรเวนผนนจะไดไปเกดยงสวรรคในภมตางๆ กนไปตามแตผปฏบตมากนอยตางกน ซงสวรรคแตละชนนนลวนแลวแตมความประณตตางกน

สรปไดวา แนวคดทนาไปสการปฏบตทางจรยศาสตรททาใหไปเกดในสวรรคในไตรภมพระรวงนน กคอ การประกอบกรรมดทวปวงตามกรอบของศลธรรม ใหทานเปนนจตามฐานะ ใหความชวยเหลอผอนควรแกฐานะของตนเอง ชวยเหลอสงคมเรมตงแตครอบครวดวยความเออเฟอ ดวยความรก ความเมตตา ผทไปเกดบนสวรรคจะตองทาเชนน คอ อยาประมาทลมตว เรงขวนขวายทาบญทากศล สรางบญธรรม ใหทาน รกษาศล มความเมตตา หมนสวดมนตเจรญภาวนา ดแลบดามารดาผเฒาผแก ใหความเคารพคร อปชฌาย อาจารยพระสงฆ พราหมณ ผมศล เมอทาแลวจะไดไปเกดในสวรรคชนตางๆ กนไปตามกรรมของตน สาหรบหนทางทจะไปพรหมโลกนน เปนหนทางทผใดกไดทสามารถปฏบตภาวนาใหเกดผลสาเรจฌานชนตางๆ เมอตายไปจะไปเกดในชนพรหม

แนวคดทางจรยศาสตรของภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวงเรองภพภมในพระไตรปฎกและไตรภมพระรวงนนมความเหมอนกนกลาวคอ ทงพระไตรปฎกและไตรภมพระรวง

๑๓๓

ตางกมคาสอนเรองสวรรคใหผคนทงหลายทาความดดวยการทาจตใจใหบรสทธ หมนทาบญ ทาทาน ถอศล ภาวนา หลงตายแลวกจะไดไปเกดบนสวรรคตามกรรมทไดทาไว คาสอนททาใหไปเกดในสวรรคนน กคอ การประกอบกรรมดทวปวงตามกรอบของศลธรรม ละเวนกรรมชวและทาจตใจใหบรสทธ ใหทานเปนนจตามฐานะ ใหความชวยเหลอผอนควรแกฐานะของตนเอง ชวยเหลอสงคมเรมตงแตครอบครวดวยความเออเฟอ ดวยความรก ความเมตตาผทไปเกดบนสวรรคจะตองทาเชนน จงจะมความสขบนพนฐานแหงความพอเพยงในโลกนตามพระไตรปฎกและเพอความสงบสขของชาตบานเมองตามไตรภมพระรวง

สรปไดวา แนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวงจากการการศกษาแนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฎในไตรภมพระรวง จงพบวา ในพระไตรปฎกใหความหมายคาวา ภพสภาพทไมมความเจรญ สภาพทไมมความสข สภาพหรอภมทไมมความยนด ไมมความเบาใจ นรก คอ ภม เปนทเสวยทกขของคนผททาบาป ตายแลวไปเกด เปนเหวแหงความทกข ไรเสยซงความสขและความเจรญ เปนภาวะทรอนรน สาหรบไตรภมพระรวงนนใหความหมายวา ททไมมความเจรญ ประกอบดวยนรกใหญ ๘ ขม ซอนเปนชนกนลงไป และนรกบาวอก ๑๖ ขม แลวยงนรกยอยอกขมละ ๔๐ ขม ตอนรกบาว ๑ ขม สรปแลวคอทง ๒ คมภร มความหมายเหมอนกน ภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง จงพบวา ภพภม นนม ๓ ประเภท เหมอนกน ซง ไดแก สวรรคชนกามาวจร ๖ ชน คอ จาตมหาราชกา ดาวดงส ยามา ดสต นมมานรด ปรนมมตวสวสด, สวรรคชนรปาวจร คอ พรหมปารสชชา พรหมปโรหตา มหาพรหมาและสวรรคชนรปาวจรทตยฌาน ๓ ชน คอ ปรตาภา อปปมาณาภา อาภสสรา, สวรรคชนรปาวจรตตยฌาน ๓ ชน คอ ปรตตสภา อปปมาณสภา สภกณหา, สวรรคชนรปาวจรจตตถฌาน ๗ ชน คอ เวหปผลา อสญญสตว อวหา อตปปา สทสสา สทสส อกนฎฐา และสวรรคชนอรปภมเปนสวรรคประเภทท ๓ ม ๔ ชน คอ อากาสานญจายตนภม วญญาณญจายตนภม อากญจญญายตนภม และเนวสญญานาสญญายตนภม

ลกษณะของภพภมในพระไตรปฎกและไตรภมพระรวง พบวา ลกษณะของภพคลายกน แตไมเหมอน หรออาจเปนเพยงแตวาภาษา หรอการแปลมาหลายๆ ครงอาจทาใหขางฝายไตรภมพระรวงออกจะเขาใจยากอยบางหากไมมการตความใหชดเจนในลกษณะของภพอาจมการพรรณนาสวรรคทแตกตางกน เชน ความงดงามยงกวา ในแตละชนของสวรรค แตในพระไตรปฎก กลบกลาววา มความสขยงกวา สวนลกษณะของภมในพระไตรปฎกและไตรภมพระรวง ในพระไตรปฎก พบวา นรกในพระไตรปฎกนนจะกลาวถงชอนรกกตอเมอมการถอธรรมหรอกรรมดทควรทาและกรรมชวทควรเวนในพระพทธศาสนา วาถาทากรรมชวเชนนจะตกนรกลกษณะนซงชอนรกเมอแปลความหมายตามอกษรแลวกจะบงบอกวา มลกษณะอยางไร สวนในไตรภมนน จะกลาวถงนรกบรวาร และมการอธบายชดเจน

๑๓๔

แนวคดทนาไปสการปฏบตทางจรยศาสตรททาใหไปเกดในสวรรคในไตรภมพระรวงนน กคอ การประกอบกรรมดทวปวงตามกรอบของศลธรรม ใหทานเปนนจตามฐานะ ใหความชวยเหลอผอนควรแกฐานะของตนเอง ชวยเหลอสงคมเรมตงแตครอบครวดวยความเออเฟอ ดวยความรก ความเมตตา ผทไปเกดบนสวรรคจะตองทาเชนน คอ อยาประมาทลมตว เรงขวนขวายทาบญทากศล สรางบญธรรม ใหทาน รกษาศล มความเมตตา หมนสวดมนตเจรญภาวนา ดแลบดามารดาผเฒาผแก ใหความเคารพคร อปชฌาย อาจารยพระสงฆ พราหมณ ผมศล เมอทาแลวจะไดไปเกดในสวรรคชนตางๆ กนไปตามกรรมของตน สาหรบหนทางทจะไปพรหมโลกนน เปนหนทางทผใดกไดทสามารถปฏบตภาวนาใหเกดผลสาเรจฌานชนตางๆ เมอตายไปจะไปเกดในชนพรหม

แนวคดทางจรยศาสตรของภพภมในพระไตรปฎกทปรากฎในไตรภมพระรวงเรองภพภมในพระไตรปฎกและไตรภมพระรวงนนมความเหมอนกนกลาวคอ ทงพระไตรปฎกและไตรภมพระรวงตางกมคาสอนเรองสวรรคใหผคนทงหลายทาความดดวยการทาจตใจใหบรสทธ หมนทาบญ ทาทาน ถอศล ภาวนา หลงตายแลวกจะไดไปเกดบนสวรรคตามกรรมทไดทาไว คาสอนททาใหไปเกดในสวรรคนน กคอ การประกอบกรรมดทวปวงตามกรอบของศลธรรม ละเวนกรรมชวและทาจตใจใหบรสทธ ใหทานเปนนจตามฐานะ ใหความชวยเหลอผอนควรแกฐานะของตนเอง ชวยเหลอสงคมเรมตงแตครอบครวดวยความเออเฟอ ดวยความรก ความเมตตาผทไปเกดบนสวรรคจะตองทาเชนน จงจะมความสขบนพนฐานแหงความพอเพยงในโลกนตามพระไตรปฎกและเพอความสงบสขของชาตบานเมองตามไตรภมพระรวง

๔.๔ สรป

แนวคดภพภมในพระไตรปฎกมฐานมาจากแนวคดเรองกรรมและการเวยนวายตายเกดตาม แนวคดเรองสงสารวฏในพระไตรปฎกซง จาแนกเปนกามภพ รปภพและอรปภพ และ ไดรบการอธบายขยายความอยางพสดารใน คมภรชนรอง เมอตความแนวคดเรองภพผาน แนวคาสอนเรองปฏจจสมปบาททงแบบขาม ภพขามชาตและแบบชาตปจจบนมาไดแสดง ใหเหนวา การตความแนวคดแบบขามภพขาม ชาตแมจะมฐานมาจากคาสอนเรองสงสารวฏ กรรม และการเวยนวายตายเกดในภพภม ตางๆ ตามโครงสรางเชงจกรวาลวทยาซงปรากฏอยจานวนมากในพระไตรปฎกใหเปน ภพแบบชาตปจจบนจะทาใหเราสามารถทาความเขาใจภพภมและการเวยนวายตายเกด ในสงสารวฏจากเหตการณทผานเขามาส ประสบการณทางประสาทสมผสในแตละวน ภายในชาตปจจบน แนวทางการตความ ดงกลาวสามารถนามาพจารณาเพอทาความเขาใจปญหา ชวตของปจเจก และสภาพแวดลอมทางสงคมซงจะทาใหเกดการ แกปญหาอยางไดผล การตความแนวคดเรอง ภพแบบชาตปจจบนผานคาอธบายเรอง ปฏจจสมปบาทจงสามารถนามาเปนกรอบใน พจารณาแกปญหาชวตระดบปจเจกและระดบสงคมไดในปจจบน

๑๓๕

สรปไดวา คาทใชเรยกจกรวาลทงหมดทปรากฏในไตรภมพระรวง ไดแก จกรวาล ไตรภม ไตรภพ ภม ๓ ไตรโลก โลก โลกทงหมด และภพจกร ทาใหสามารถสรปความหมายของคาวา “จกรวาล” ในไตรภมพระรวงไดวา “จกรวาล” หมายถง โลกหรอดนแดนซงมปรมณฑลเปนวงกลมอนเปนวฏสงสารของมนษยทงหลาย ประกอบดวยภพภมหรอโลกทง ๓ ไดแก กามภม รปภม และอรปภม จกรวาลจะมภเขาจกรวาลลอมรอบเปนขอบเขตดนแดนซงภายในจกรวาลจะมพระอาทตยและพระจนทรโคจรใหแสงสวาง ทาใหนอกเขตพนทของภเขาจกรวาลหรอนอกจกรวาลจะเตมไปดวยความมดมด ดงนนจากคาเรยก “จกรวาล” ทปรากฏในไตรภมพระรวงนแสดงใหเหนแนวความคดเรองจกรวาลวทยาทปรากฏในไตรภมพระรวงวาจกรวาลเปนสถานททมลกษณะเปนวงกลม ลอมรอบดวยภเขาจกรวาล และจกรวาลเปนโลกทหมสตวทงหลายอยอาศยรวมกน เปนดนแดนทสรรพสตวใชดารงชวตเวยนวายตายเกดอนมลกษณะเปนวงกลมซงแบงออกเปน ๓ ภพภม ดงนนคาวา “จกรวาล” ในไตรภมพระรวง จงมนยทางความหมายเชนเดยวกนกบ ไตรภม ไตรภพ ภม ๓ โลก โลกทงหมด และภพจกร เพยงแตมงเนนกลาวถงลกษณะเดนของจกรวาลแตกตางกนไปเทานน

ความหมายของแนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง จงพบวา ในพระไตรปฎกใหความหมายคาวา ภพสภาพทไมมความเจรญ สภาพทไมมความสข สภาพหรอภมทไมมความยนด ไมมความเบาใจ นรก คอ ภม เปนทเสวยทกขของคนผททาบาป ตายแลวไปเกด เปนเหวแหงความทกข ไรเสยซงความสขและความเจรญ เปนภาวะทรอนรน สาหรบไตรภมพระรวงนนใหความหมายวา ททไมมความเจรญ ประกอบดวยนรกใหญ ๘ ขม ซอนเปนชนกนลงไป และนรกบาวอก ๑๖ ขม แลวยงนรกยอยอกขมละ ๔๐ ขม ตอนรกบาว ๑ ขม สรปแลวคอทง ๒ คมภร มความหมายเหมอนกน ภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง จงพบวา ภพภม นนม ๓ ประเภท เหมอนกน ซง ไดแก สวรรคชนกามาวจร ๖ ชน คอ จาตมหาราชกา ดาวดงส ยามา ดสต นมมานรด ปรนมมตวสวสด, สวรรคชนรปาวจร คอ พรหมปารสชชา พรหมปโรหตา มหาพรหมาและสวรรคชนรปาวจรทตยฌาน ๓ ชน คอ ปรตาภา อปปมาณาภา อาภสสรา, สวรรคชนรปาวจรตตยฌาน ๓ ชน คอ ปรตตสภา อปปมาณสภา สภกณหา, สวรรคชนรปาวจรจตตถฌาน ๗ ชน คอ เวหปผลา อสญญสตว อวหา อตปปา สทสสา สทสส อกนฎฐา และสวรรคชนอรปภมเปนสวรรคประเภทท ๓ ม ๔ ชน คอ อากาสานญจายตนภม วญญาณญจายตนภม อากญจญญายตนภม และเนวสญญานาสญญายตนภม

ลกษณะของภพภมในพระไตรปฎกและไตรภมพระรวง พบวา ลกษณะของภพคลายกน แตไมเหมอน หรออาจเปนเพยงแตวาภาษา หรอการแปลมาหลายๆ ครงอาจทาใหขางฝายไตรภมพระรวงออกจะเขาใจยากอยบางหากไมมการตความใหชดเจนในลกษณะของภพอาจมการพรรณนาสวรรคทแตกตางกน เชน ความงดงามยงกวา ในแตละชนของสวรรค แตในพระไตรปฎก กลบกลาววา มความสขยงกวา สวนลกษณะของภมในพระไตรปฎกและไตรภมพระรวง ในพระไตรปฎก พบวา นรก

๑๓๖

ในพระไตรปฎกนนจะกลาวถงชอนรกกตอเมอมการถอธรรมหรอกรรมดทควรทาและกรรมชวทควรเวนในพระพทธศาสนา วาถาทากรรมชวเชนนจะตกนรกลกษณะนซงชอนรกเมอแปลความหมายตามอกษรแลวกจะบงบอกวา มลกษณะอยางไร สวนในไตรภมนน จะกลาวถงนรกบรวาร และมการอธบายชดเจน

แนวคดทนาไปสการปฏบตทางจรยศาสตรททาใหไปเกดในสวรรคในไตรภมพระรวงนน กคอ การประกอบกรรมดทวปวงตามกรอบของศลธรรม ใหทานเปนนจตามฐานะ ใหความชวยเหลอผอนควรแกฐานะของตนเอง ชวยเหลอสงคมเรมตงแตครอบครวดวยความเออเฟอ ดวยความรก ความเมตตา ผทไปเกดบนสวรรคจะตองทาเชนน คอ อยาประมาทลมตว เรงขวนขวายทาบญทากศล สรางบญธรรม ใหทาน รกษาศล มความเมตตา หมนสวดมนตเจรญภาวนา ดแลบดามารดาผเฒาผแก ใหความเคารพคร อปชฌาย อาจารยพระสงฆ พราหมณ ผมศล เมอทาแลวจะไดไปเกดในสวรรคชนตางๆ กนไปตามกรรมของตน สาหรบหนทางทจะไปพรหมโลกนน เปนหนทางทผใดกไดทสามารถปฏบตภาวนาใหเกดผลสาเรจฌานชนตางๆ เมอตายไปจะไปเกดในชนพรหม

แนวคดทางจรยศาสตรของภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวงเรองภพภมในพระไตรปฎกและไตรภมพระรวงนนมความเหมอนกนกลาวคอ ทงพระไตรปฎกและไตรภมพระรวงตางกมคาสอนเรองสวรรคใหผคนทงหลายทาความดดวยการทาจตใจใหบรสทธ หมนทาบญ ทาทาน ถอศล ภาวนา หลงตายแลวกจะไดไปเกดบนสวรรคตามกรรมทไดทาไว คาสอนททาใหไปเกดในสวรรคนน กคอ การประกอบกรรมดทวปวงตามกรอบของศลธรรม ละเวนกรรมชวและทาจตใจใหบรสทธ ใหทานเปนนจตามฐานะ ใหความชวยเหลอผอนควรแกฐานะของตนเอง ชวยเหลอสงคมเรมตงแตครอบครวดวยความเออเฟอ ดวยความรก ความเมตตาผทไปเกดบนสวรรคจะตองทาเชนน จงจะมความสขบนพนฐานแหงความพอเพยงในโลกนตามพระไตรปฎกและเพอความสงบสขของชาตบานเมองตามไตรภมพระรวง

๔.๕ องคความรทไดจากการวจย

๑. พระไตรปฎกดอธบายถงเรองภพภมวาเปนดนแดนอนเปนทเกดของสตวมอย ๓ ดนแดน เรยกวา ไตรภม ไดแก ๑) กามภม คอ ดนแดนอนเปนทเกดของสตวทยงวนเวยนอย ในกามประกอบดวย อบายภม มนษยภม และสวรรคภม ๒) รปภม คอ ดนแดนทเปนดนแดนทอยเหนอสวรรคชนปรมนมตวสวตดขนไปเรยกวา พรหมโลก ไดแก รปพรหม และ ๓) อรปภม คอ ดนแดนอนเปนทเกดของสตวทไมมรป ไมมตวตน มแตเพยงจต ไดแก อรปพรหม

๒. แนวคดภพภมในไตรภมพระรวงมการพรรณนาถงคตความเชอเกยวกบ นรก สวรรค การเวยนวายตายเกด และสณฐานของโลก ทแบงเปน 3 สวน ไดแก กามภม รปภม และอรปภม และ

๑๓๗

มจดมงหมายในการแสดงภพภมเพอใชเปนเครองมอในการปกครองบานเมอง และการควบคมคนในสงคม โดยสอนใหคนทาความด และเวนการทาความชว

๓. แนวคดเรองภพภมในพระไตรปฎกไดมจดมงหมายในการแสดงภพภมในลกษณะทเปนอภปรชญาเกยวกบการเวยนวายตายเกดในลกษณะทสงสารวฏ สวนไตรภมพระรวงมจดม งหมายในแสดงภพภมในลกษณะทเปนจรยศาสตรทมการพรรณนาถงสวรรคชนตางและนรกขมตางๆซงจะเปนภพภมทอยของผทาความดและทาชวหลงการตาย และยงใช เปนเครองมอในการปกครองบานเมอง และการควบคมคนในสงคม โดยสอนใหคนทาความด และเวนการทาความชว สวนการสรป อภปรายผล และขอเสนอในการทาวจยผวจยจะนาเสนอในบทท ๕ ตอไป

บทท ๕

สรป อภปรายผล และขอเสนอแนะ

การวจยเรอง “การวเคราะหแนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง” มวตถประสงค ๓ ประการ คอ ๑) เพอศกษาแนวคดภพภมในพระไตรปฎก ๒) เพอศกษาแนวคดภพภมในไตรภมพระรวง และ ๓) เพอวเคราะหแนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง เปนการวจยเชงเอกสาร (Document research) โดยการเกบขอมลจากเอกสารปฐมภม และเอกสารทตยภม แลวนามาวเคราะหขอมลดวยวธพรรณนาตามหลกอปนยวธ สรปผลการวจยไดดงน

๕.๑ สรปผลการวจย

๕.๑.๑ แนวคดภพภมในพระไตรปฎก พบวา แนวคดภพภมในพระไตรปฎก หมายถง ภม ๓ หรอไตรภม ประกอบดวย ๑) กามภม ๒) รปภม และ ๓) อรปภม เปนสถานทอยของสตวในลกษณะทเปนรปธรรม แตในความหมายของภาวะชวตของสตวภพภมจะแสดงถงสภาวะในลกษณะทเปนนามธรรม และคาวา “ภม” มความหมายในเชงรปธรรมวา ชน หรอ แผนดนทบงถงสถานท สวนความหมายในเชงนามธรรม หมายถง ชนแหงจต ระดบจตใจ หรอ ระดบชวต ซงแสดงถงสภาวะทางจต หมายถงภพภมฝายสคตสาหรบผทากรรมด มศลธรรม นอกจากรปแบบชวตทเราสามารถเหนไดในโลกทเราอยอาศยนแลวพระพทธศาสนายงยอมรบความมอยของชวตรปแบบอนๆ ในภพอกจานวนมากทเรารบรผานประสบการณทางประสาทสมผสไมได ภพภมเหลานเปนสถานทรองรบการเวยนวายตายเกดของสตวทงหลายในรปแบบตางๆ ซงสอดคลองกบแนวคดเรองสงสารวฏในพทธปรชญา แนวคดเรองกรรม คอ การกระทากรรมดและกรรมชวเรายอมรบผลของกรรมนน กรรมเปนตวนาสตวไปเกดใน ๓ ภม หรอไตรภมประกอบดวย กามภม รปภม และอรปภม สตวทงหลายทยงไมบรรลนพพานยอมเวยนวนไปเกดใน ภมทง ๓ น คอ กามภม เปนแดนทของอยดวยกามตณหา ยงมความโลภ โกรธ หลง เบยดเบยนซงกนและกนอนเปนหนทางนาสตวไปเกดในอบายภม ๔ เปนสตวนรก เปรต อสรกาย และสตวเดรจฉาน ถอวาเปนแดนทมทกขเดอดรอนมาก ไปเกดเปนมนษย ไปเกดเปนเทวดาบนสวรรค และไปเกดเปนพรหม ซงไมจรงยงยนอยไดตลอดไป แมแตพรหมทอายตงหลายลานหลายโกฏปในทสดกจะตองจตเคลอนจากเปนพรหมหรอตายไปปฏสนธเกดใหมสบตอวนเวยนอยใน

๑๓๙

ไตรภมนไมพนไปได ฉะนน ในไตรภมจะไมมความยงยนเทยงแทหรอไมตาย สตวในไตรภมยอมเปนไปตามกฏแหงกรรมของตน ยกเวนสตวนนบรรลพระนพพาน

แนวคดเรองภพภมเปนการยนยนแนวคดเรองกรรม วา ความตายและเกดของสตวทมตณหาเปนตวขบเคลอนเปนสงทไมอาจปฏเสธได และโลกนไมใชทเดยวทเปนแหลงกาเนดของสตว แตยงมโลกอนๆ ทสตวทงหลายไปเกดและตายเชนกน โดยนยน ความตายจงเปนเพยงชองทางผานของสตวทงหลายทไปมาระหวางโลกนกบโลกอนๆ แนวคดเรองโลกและภพภมอนๆ ทพระพทธองคไดตรสแสดงอธบายไวในพระสตรตางๆ คอ ลกษณะเชงโครงสรางทางจกรวาลวทยา ซงลกษณะดงกลาวนตงอยบนฐานของกฎไตรลกษณมการเกดขนและการเสอมสลายไป ในบางครง แนวคดเรองภพภมนจงถกนามาเชอมโยงเขากบเขากบภพภมในฐานะทเปนสงถกรทปรากฏเขามาสการรบรทางอายตนะซงมการเกด และดบไปอยางเปนกระแสของเหตปจจย

๕.๑.๒ แนวคดภพภมในไตรภมพระรวง พบวา ไตรภมพระรวง หรอ เตภมกถา เปนหนงสอสาคญสมยสโขทย ทตกทอดมาจนถงสมยปจจบน เปนหนงสอทพญาลไทย เปนผนพนธขนทรงมจดมงหมายทจะแสดงเนอหาสาระเกยวกบแนวคดเรองจกรวาลวทยา หรอทเรยกวาภพภมอนเปนทเกดของสตวทงหลายหลงจากจบชวตในโลกนวาคนททากรรมอยางใดจะไดรบผลอยางไร อาจถอไดวา ไตรภมพระรวงนเปนคมภรทางพระพทธศาสนาเลมแรกทมในประเทศไทย โดยพญาลไท อาศยหลกความรจากพระพทธศาสนาเถรวาทแบบลงกาทไดรบมาแตลงกาผานนครศรธรรมราช โดยไดพยายามนาเสนอองคความรเกยวกบโลกและจกรวาลทเปนไปในลกษณะนามธรรมออกสประชาชนท วไปใหเหนเปนรปธรรมมากทสด ใหงายตอการรบรและพจารณาเหนตามไดนบไดวาเปนลกษณะความสามารถเฉพาะตวขององคนพนธ ทงนเพราะพระองคไดรวมเอาหลกธรรมและขอมลจากคมภรอนๆ ของพระพทธศาสนารวม ๓๐ คมภร ซงมเนอหาสาระเพอสงสอนใหคนทาบญเพอจะไดไปเกดในสคตภม หลกเลยงการไปเกดในอบายภม และแนวคดดงกลาวนไดมอทธพลตอคนไทยมาจนถงปจจบน อยางไรกตามหวใจสาคญของไตรภมพระรวงกอยทการทสอนใหเหนถงความไมเทยงแทของสรรพสง แมการไปเกดในภพภมทเปนสคตแตกไมมความแนนอน ยงตองมการเวยนวายตายเกดในวฏสงสารตอไปโดยไมสามารถหลกเลยงได จะมเพยงแตพระนพพานเทานน ซงเมอบรรลดวยการปฏบตตามหลกธรรมของพระพทธศาสนาจงจะไมมการเวยนวายตายเกดในวฏสงสารอกตอไป จงถอไดวา หนงสอไตรภมพระรวงเปนวรรณกรรมทเปนแมบทของวรรณกรรมไทยทงปวง มอทธพลตอวรรณกรรมสมยตอมา ซงลวนไดรบแนวคดเกยวกบไตรภมแทรกอยและมการกลาวอางถงเนอหาตางๆ ทปรากฏอยในไตรภมเสมอ และเรองราวในไตรภมนนเองอทธพลตอสถาปตยกรรม คอ แผนผงการกอสรางวด พระปรางค พระราชวง ลวนไดรบแนวคดจากเรองไตรภม แมจตรกรรมทปรากฏอยใน

๑๔๐

พระพทธศาสนากลวนไดรบอทธพลของไตรภมเพอเปนอนสรณเตอนใจในการทาบญแตละครงสาหรบผพบเหน ผเปนศลปนทผลตผลงานออกมากลวนรบคตเกยวกบไตรภมในการรงสรรคผลงานเชนกน

๕.๑.๓ แนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง พบวา แนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง พบวา ในพระไตรปฎกไดใหความหมายคาวา ภพสภาพทไมมความเจรญ สภาพทไมมความสข สภาพหรอภมทไมมความยนด ไมมความเบาใจ นรก คอ ภม เปนทเสวยทกขของคนผททาบาป ตายแลวไปเกด เปนเหตแหงความทกข ไมมความสขและความเจรญ เปนภาวะทรอนรน สาหรบไตรภมพระรวงนนใหความหมายวา สถานททไมมความเจรญ ประกอบดวยนรกใหญ ๘ ขม ซอนเปนชนกนลงไป และนรกบาวอก ๑๖ ขม แลวยงนรกยอยอกขมละ ๔๐ ขม ตอนรกบาว ๑ ขม สรปแลวคอทง ๒ คมภร มความหมายเหมอนกน ภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง จงพบวา ภพภม นนม ๓ ประเภท เหมอนกน ซง ไดแก สวรรคชนกามาวจร ๖ ชน คอ จาตมหาราชกา ดาวดงส ยามา ดสต นมมานรด ปรนมมตวสวสด, สวรรคชนรปาวจร คอ พรหมปารสชชา พรหมปโรหตา มหาพรหมาและสวรรคชนรปาวจรทตยฌาน ๓ ชน คอ ปรตาภา อปปมาณาภา อาภสสรา, สวรรคชนรปาวจรตตยฌาน ๓ ชน คอ ปรตตสภา อปปมาณสภา สภกณหา, สวรรคชนรปาวจรจตตถฌาน ๗ ชน คอ เวหปผลา อสญญสตว อวหา อตปปา สทสสา สทสส อกนฎฐา และสวรรคชนอรปภมเปนสวรรคประเภทท ๓ ม ๔ ชน คอ อากาสานญจายตนภม วญญาณญจายตนภม อากญจญญายตนภม และเนวสญญานาสญญายตนภม

แนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง พบวา ภพภมในพระไตรปฎกเปนดนแดนอนเปนทเกดของสตวมอย ๓ ดนแดน เรยกวา ไตรภม ไดแก ๑) กามภม คอ ดนแดนอนเปนทเกดของสตวทยงวนเวยนอยในกามประกอบดวย อบายภม มนษยภม และสวรรคภม ๒) รปภม คอ ดนแดนทเปนดนแดนทอยเหนอสวรรคชนปรมนมตวสวตดขนไปเรยกวา พรหมโลก ไดแก รปพรหม และ ๓) อรปภม คอ ดนแดนอนเปนทเกดของสตวทไมมรป ไมมตวตน มแตเพยงจต ไดแก อรปพรหม สวนแนวคดภพภมในไตรภมพระรวงมสารตถะทพรรณนาถงคตความเชอเกยวกบ นรก สวรรค การเวยนวายตายเกด และสณฐานของโลก ทแบงเปน 3 สวน ไดแก กามภม รปภม และอรปภม และแนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง สามารถสรปไดวา ในพระไตรปฎกและในไตรภมพระรวง มการกลาวถงภพภมเหมอนกน แตมการพรรณนาเกยวภพภมทแตกตางกนดงน พระไตรปฎก มจดมงหมายในการแสดงภพภมในลกษณะของการเวยนวายตายเกดททาใหเกดทกข และแสดงวธพนทกขดวยการบรรลนพพาน สวนไตรภมพระรวงมจดมงหมายในแสดงภพภมเพอใชเปนเครองมอในการปกครองบานเมอง และการควบคมคนในสงคม โดยสอนใหคนทาความด และเวนการทาความชว

๑๔๑

ลกษณะของแนวคดดงกลาวมานนาไปสการปฏบตทางจรยศาสตรททาใหไปเกดในสวรรคในไตรภมพระรวงนน กคอ การประกอบกรรมดทวปวงตามกรอบของศลธรรม ใหทานเปนนจตามฐานะ ใหความชวยเหลอผอนควรแกฐานะของตนเอง ชวยเหลอสงคมเรมตงแตครอบครวดวยความเออเฟอ ดวยความรก ความเมตตา ผทไปเกดบนสวรรคจะตองทาเชนน คอ อยาประมาทลมตว เรงขวนขวายทาบญทากศล สรางบญธรรม ใหทาน รกษาศล มความเมตตา หมนสวดมนตเจรญภาวนา ดแลบดามารดาผเฒาผแก ใหความเคารพคร อปชฌาย อาจารยพระสงฆ พราหมณ ผมศล เมอทาแลวจะไดไปเกดในสวรรคชนตางๆ กนไปตามกรรมของตน สาหรบหนทางทจะไปพรหมโลกนน เปนหนทางทผใดกไดทสามารถปฏบตภาวนาใหเกดผลสาเรจฌานชนตางๆ เมอตายไปจะไปเกดในชนพรหม

แนวคดทางจรยศาสตรของภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวงเรองภพภมในพระไตรปฎกและไตรภมพระรวงนนมความเหมอนกนกลาวคอ ทงพระไตรปฎกและไตรภมพระรวงตางกมคาสอนเรองสวรรคใหผคนทงหลายทาความดดวยการทาจตใจใหบรสทธ หมนทาบญ ทาทาน ถอศล ภาวนา หลงตายแลวกจะไดไปเกดบนสวรรคตามกรรมทไดทาไว คาสอนททาใหไปเกดในสวรรคนน กคอ การประกอบกรรมดทวปวงตามกรอบของศลธรรม ละเวนกรรมชวและทาจตใจใหบรสทธ ใหทานเปนนจตามฐานะ ใหความชวยเหลอผอนควรแกฐานะของตนเอง ชวยเหลอสงคมเรมตงแตครอบครวดวยความเออเฟอ ดวยความรก ความเมตตาผทไปเกดบนสวรรคจะตองทาเชนน จงจะมความสขบนพนฐานแหงความพอเพยงในโลกนตามพระไตรปฎกและเพอความสงบสขของชาตบานเมองตามไตรภมพระรวง

๕.๒ อภปรายผลการวจย

จากผลการวจยเรอง การวเคราะหแนวคดภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวง ผวจยไดพบประเดนทนาสนใจหลายประเดนจงขอนาประเดนทนาสนใจเหลานนมาเพอการอภปรายผลไดดงน

๑. ความสงสยของมนษยเกยวกบภพภมและทมาของชวตในโลกนและชวตหลงความตายนาไปสการตงคาถามวา โลกนมอยหรอไม สตวตายแลวเกดอกหรอไม รวมถงเรองกรรมและการเวยนวายตายเกดในภพภมตางๆ ในสงสารวฏไดอธบายเรองภพภมตางๆ ใหสมพนธสอดคลองกบศลธรรมของมนษยทเปนการเชอมโยงแนวคดเชงอภปรชญาเขากบแนวคดเชงจรยศาสตร เพราะเมอทกคนเชอในเรองภพภมและการเวยนวายตายเกดในภพภมตางๆแลวจะมงเพอการสรางความดเพอการเกดในภพภมทดและการเขาถงความหลดพนคอพระนพพานทเปนอดมคตสงสด ซงสอดคลองกบ นรมล ทพเวช ไดทาวจยเรอง การวเคราะหเชงปรชญาเรองไตรภมพระรวง พบวา วรรณกรรมมงหมายทสง

๑๔๒

สอนใหบคคลกระทาดปรชญาในไตรภมพระรวงมไดใหความสาคญเกยวกบอภปรชญาเพราะความเปนจรง ไมไดกอใหเกดประโยชนในการดบทกข หรอชวยใหหลดพน อนเปนอดมคตสงสดของพระพทธศาสนาแตเปนญาณวทยา คอการเขาถงความรทแทจรงมากกวา ถงกระนนกพอมองเหนวาในไตรภมพระรวงเสนอคาตอบเกยวกบความจรงอยบาง การเขาถงความรทแทจรงในไตรภมพระรวง โดยหลกใหญ ๆ จะตองอาศยอรยมรรคมองค 8 อนเปนหนทางทจะเตรยมไปสความหลดพน ซงเปนสจธรรมในพระพทธศาสนา สวนคณคาประพฤตของมนษย ซงเปนจรยศาสตรนสอดคลองกบอภปรชญาและญาณวทยานนคอ การแสวงหาความด หรอ อดมคตสงสดของมนษย ตามทรรศนะ ของพทธปรชญาทเปนจตนยม ดานจรยธรรมไดนาถงคณคาของการกระทาโดยชแนวทางการปฏบตทางโลกแนะนาความคดเรองอดมรฐ รฐทสมบรณ มการแนะนาพลเมองใหทาด และชแนวทางการปฏบตทางธรรม แนะนาการปฏบตชนสง ทตองอาศยการเจรญภาวนา โดยมความหลดพน(พระนพพาน) เปนอดมคตสงสด๑

๒. แนวคดภพภมในไตรภมพระรวงมการพรรณนาถงคตความเชอเกยวกบ นรก สวรรค การเวยนวายตายเกด และสณฐานของโลก ทแบงเปน 3 สวน ไดแก กามภม รปภม และอรปภม และมจดมงหมายในการแสดงภพภมเพอใชเปนเครองมอในการปกครองบานเมอง และการควบคมคนในสงคม โดยสอนใหคนทาความด และเวนการทาความชว เพอการเขาถงภพภมทดตามเนอหาทปรากฏในไตรภมพระรวง ซงสอดคลองกบ พระศรสธรรมเมธ (สเทพ ผสสธมโม ) ไดทาวจยเรอง อทธพลของพระพทธศาสนาเถรวาทตอความคดทางการเมอง การปกครองของพระเจาลไท ศกษาเฉพาะกรณ : ไตรภมพระรวง(เตภมกถา) พบวา แนวคดทางการเมองการปกครองของพระเจาลไทยวาเปนแนวคดทไดจากพระพทธศาสนา ทาใหเกดววฒนาการเปลยนแปลงจากความเชอในอานาจของกษตรยหรอผปกครองในฐานะนกรบ เปนความเชอในอานาจของกษตรยหรอผปกครองในฐานะผมสทธอานาจและความชอบธรรมในการกาหนดชนชนในสงคมทเปนไปตามอานาจของการกระทาคอ “กฎแหงกรรม” ตามแนวพระพทธศาสนา มใชเปนไปตามอานาจของชาตภม เมอเปนเชนนน ความมเสรภาพของบคคลจงไดรบการสงเสรมเปนอยางมากโดยทบคคลเปนสวนหนงของสงคม มเสรภาพในการแสวงหาประโยชนเพอตนเอง มเสรภาพในการแบงปนประโยชนของตนทมอยแกผอนทอยในสงคมเดยวกน ขอบเขตของเสรภาพตางๆของบคคลถกควบคมโดยกฎแหงธรรม หรออาจจะกลาวไดวา เสรภาพนนมความสอดคลองตองกนกบหลกจรยธรรมฟนฐานของสงคม อนไดแก ศลธรรม คณธรรมและมโนธรรม ซงถกกาหนดเปนแนวทางในการปฏบตทางดานการเมองและการปกครองในรชกาล

๑ นรมล ทพเวช, “การวเคราะหเชงปรชญา เรอง ไตรภมพระรวง”, วทยานพนธหลกสตรปรญญา

อกษรศาสตรมหาบณฑต ภาควชาปรชญา, (บณฑตวทยาลย: จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๒๔), หนา ก.

๑๔๓

ของพระเจาลไทย สงคมสโขทย จงอยไดดวยความสงบ ราบรน มความกาวหนาโดยไมจาเปนตองใชกฏหมายโดยมบทลงโทษทรนแรงเพอปองกนรกษาสงคมไวได ดวยเหตทพระเจาลไทยไดรบหลกธรรมคาสอนจากพระพทธศาสนาเถรวาท พระองคจงทรงวางเปาหมายไว ๒ ระดบ คอ ระดบโลกยะ คอ การปฏบตเพอเขาสยคศาสนา พระศรอารย และโลกตตระคอการปฏบตเขาสพระนพพาน ผลจากการวจยทาใหทราบวา พระพทธศาสนาเถรวาทมอทธพลของตอการเมองการปกครองในสมยสโขทย โดยเปนฟนฐานทางจรยธรรมของสงคมและวฒนธรรมในดานการปกครองประเทศเรอยมา ความจรง ในปจจบนจรยธรรมและวฒนธรรมทางสงคมบางอยางไดถกละเลย จงนาเสยดายเปนอยางยง๒

๓. แนวคดเรองภพภมในพระไตรปฎกทปรากฏในไตรภมพระรวงทมการกลาวถงภพภมเหมอนกนแตมความแตกตางในการพรรณนาเกยวภพภม ซงในพระไตรปฎกไดมจดมงหมายในการแสดงภพภมในลกษณะทเปนอภปรชญาเกยวกบการเวยนวายตายเกดในลกษณะทสงสารวฏเปนเหตททาใหเกดทกข และแสดงวธพนทกขดวยการบรรลนพพาน สวนไตรภมพระรวงมจดมงหมายในแสดงภพภมในลกษณะทเปนจรยศาสตรทอธบายสงทเปนนามธรรมใหเปนรปธรรมเชนการพรรณนาถงสวรรคชนตางและนรกขมตางๆซงจะเปนภพภมทอยของผทาความดและทาชวหลงการตาย และยงใชเปนเครองมอในการปกครองบานเมอง และการควบคมคนในสงคม โดยสอนใหคนทาความด และเวนการทาความชว ซงสอดคลองกบ มนตร อมะวชน ไดศกษา เรอง ภาษาไทย ๗ (วรรณคดวจารณสาหรบคร) สรปไดวา การวเคราะหวรรณคดไทยไตรภมพระรวงในแงของวภาษวธ (Dialectic ) ซงเปนการวจารณแบบสากล ทกาเนดมาจากปรชญากรก เพลโต( Plato ) นกปรชญาชาวกรก ทถอจตนยมคอนามธรรมเปนความจรงสงสด ไมใชวตถ ในเรองศลธรรมและจรยธรรม เพลโตใหทศนะวา พวกกว ไดใหทาสอนทผดแกพลเมองซงมผลกระทบตอการปกครองเยาวชนทจะเปนผปกครองรฐในอนาคต กวเสนอแบบไมเหมาะสม โกหกเกยวกบพระเจา เชน วรบรษไมออกรบเมอไมพอใจ ผพพากษารบสนจางรางวล ทรายทสดคอ การพรรณนาสงทชวรายม นรก เปนตนวา เปนสถานทไมมความสขไมมความเจรญ ทาใหเยาวชนหวาดกลว การกระทาของพวกกวน เพลโตถอวา เปนอปสรรคขดขวางตอการสรางวรกรรมของเยาวชน ทาใหพวกเขาขลาด รกชาต แตกลวตาย และเปนสงทผปกครองไมควรเรยนรหรอเลยนแบบเลย ถาพจารณาไตรภมพระรวงตามแนวการวจารณของเพลโต

๒ พระศรสธรรมเมธ (สเทพ ผสสธมโม), “อทธพลของพระพทธศาสนาเถรวาทตอความคดทางการเมอง

การปกครองของพระเจาลไท ศกษาเฉพาะกรณ: ไตรภมพระรวง (เตภมกถา)”, วทยานพนธปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาพระพทธศาสนา, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๖), หนา ก.

๑๔๔

จะเหนไดวา การทพระมหาธรรมราชาลไท ทรงบรรยายภาพของนรก เปรตและอสรกายไวอยางละเอยดชดเจนเพอทาใหพลเมองของสโขทยเกดความกลวตอบาป และมงประพฤตความด๓

๕.๓ ขอเสนอแนะ

๕.๓.๑ ขอเสนอแนะทวไป

ในการศกษาวเคราะหแนวคดเรองภพภม ผวจยไดทาภายในกรอบการตความทภพภมแบบชาตปจจบนเพอนามาใชในการกาหนดความทกขหรอปญหาระดบปจเจกและระดบสงคมซงเปนการมองปญหาจากกรอบการตความคาสอนในเชงทฤษฎเทานน ไมไดศกษาวเคราะหในสวนของหลกมชฌมาปฏปทา หรอ มรรคมองค ๘ เพอนามาประยกตใชกบการแกปญหาของระดบปจเจกและระดบสงคมในเชงปฏบตการซงผวจยขอเสนอวาหากมการศกษาวจยในประเดนดงกลาวจะทาใหไดองคความรทจะนาไปบรณาการใชในการแกปญหาเรองความทกขระดบปจเจกและระดบสงคมอยางเปนรปธรรมมากยงขน

๕.๓.๒ ขอเสนอแนะในการทาวจยครงตอไป

ในประเดนเกยวกบการวจยในอนาคตผวจยเหนวายงมบางประเดนทเกยวของกบภพภมตองศกษาตอไป ซงประเดนทผวจยเหนสมควรวาจะตองมการศกษากนตอไปมดงตอไปน

ผสนใจตองการศกษาแนวคดเรองภพภม สามารถศกษาเรองราวทเกยวของกบแนวคดดงกลาวในประเดนตอไปน คอ

๑. ศกษาวเคราะหแนวคดเรองภพภมในดานอภปรชญา ๒. ศกษาวเคราะหแนวคดเรองภพภมในดานญาณวทยา ๓. ศกษาวเคราะหแนวคดเรองภพภมในดานจรยศาสตร

๓ มนตร อมะวชน, ภาษาไทย ๗ (วรรณคดวจารณสาหรบคร), พมพครงท ๓, (กรงเทพมหานคร:

สานกพมพ มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, ๒๕๓๘), หนา ๙.

๑๔๕

บรรณานกรม

๑. ภาษาไทย

ก. ขอมลปฐมภม

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฏก ๒๕๐๐. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๕.

________. พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย . กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙.

มหามกฏราชวทยาลย. พระไตรปฎกพรอมอรรถกถา แปล ชด ๙๑ เลม. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๔.

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. ปกรณวเสสภาษาบาล ฉบบมหาจฬาปกรณวเสโส. กรงเทพมหานคร: โรงพมพวญญาณ, ๒๕๓๙.

________. อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาอฏ กถา. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬา ลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๒.

________. ฎกาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาฎกา . กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณ ราชวทยาลย, ๒๕๓๙.

ข. ขอมลทตยภม

(๑) หนงสอ:

กงแกว อตถากร. ผแปล. อปนษท คมภรเพอความสงบศานต. กรงเทพมหานคร: บรษทอมรนทร พรนตงแอนดพบลชชง จากด, ๒๕๕๓.

กรณา กศลาสย. ผแปล. พบถนอนเดย. พมพครงท ๔. กรงเทพมหานคร: สานกพมพศยาม, ๒๕๔๕. กรมศลปากร. ประชมศลาจารก สโขทย เลมท ๑. กรงเทพมหานคร: องคการคาครสภา, ๒๕๒๔. ________. สรปผลการสมมนา เรองไตรภมพระรวง จดพมพ เนองในโอกาสฉลอง ๗๐๐ ป

ลายสอไทยพทธศกราช ๒๕๒๖. กรงเทพมหานคร: กรมศลปากร, ๒๕๒๖. คณาจารยมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. งานวจยและวรรณกรรมทางพระพทธศาสนา.

กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจากด นวสาสนการพมพ, ๒๕๕๑. ________ . ประวตพระพทธศาสนา . กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจากด นวสาสนการพมพ,

๒๕๕๐. ________ . วรรณคดบาล. กรงเทพมหานคร: มหาวทยาลยจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒.

๑๔๖

คณะทางานโครงการวรรณกรรมอาเซยน. ไตรภมกถา ฉบบถอดความ. กรงเทพมหานคร: อมรนทรการพมพ, ๒๕๒๘.

ชลธรา กลดอย. วรรณคดของปวงชน. พมพครงท ๑. ฝายวชาการองคการบรหารสโมสรนสต: จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๑๗.

ชศกด ทพยเกษร. พทธศาสนากบภมปญญาไทย. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๘.

จานงค ทองประเสรฐ. ประวตศาตรพทธศาสนาในเอเชยอาคเนย. กรงเทพมหานคร: โรงพมพอกษรสมพนธ, ๒๕๑๔.

________. ปรชญาประยกต ชด อนเดย. พมพครงท ๒, กรงเทพมหานคร: บรษท เอส เอน กรฟ จากด, ๒๕๓๙.

ทวศกด เสนาณรงค (ผตรวจชาระ). วรรณกรรมสมยสโขทย. พมพครงท ๑. กรงเทพมหานคร: กรมศลปากรจดพมพ, ๒๕๒๘.

นภาลย สวรรณธาดา. ภาษาไทย (วรรณคดไทย). พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร:มหาวทยาลย สโขทยธรรมาธราช, ๒๕๒๖.

นยะดา เหลาสนทร. ไตรภมพระรวง. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร: สานกพมพแมคาผาง, ๒๕๓๘. นอมนจ วงศสทธธรรม. วรรณดดสโขทย. พมพครงท ๕. กรงเทพมหานคร: สานกพมพมหาวทยาลย

รามคาแหง, ๒๕๔๑. บนเทง พาพจตร. การปกครองตามแนวพทธศาสตร. กรงเทพมหานคร: สานกพมพโอเดยนสโตร ,

๒๕๔๘. ปญญา บรสทธ. โลกทศนของคนไทยวเคราะหจากวรรณคดคาสอนสมยสโขทย . กรงเทพมหานคร:

สานกพมพโอเดยนสโตร, ๒๕๒๓. ปย แสงฉาย. ผแปล. มลนทปญหา ฉบบพรอมดวยอรรถกถาฎกา. กรงเทพมหานคร: ส. ธรรมภกด,

๒๕๒๘. พญาลไทย. ไตรภมกถา หรอ ไตรภมพระรวง. พมพครงท ๕. กรงเทพฯ : องคการคาของครสภา,

๒๕๔๕. ________. ไตรภมกถา ฉบบถอดความ. กรงเทพมหานคร: อมรนทรการพมพ, ๒๕๒๘. พระคนธสาราภวงศ. ผแปล. อภธมมาวตาร. กรงเทพมหานคร: หจก. ไทยรายวนการพมพ, ๒๕๔๙. พระโมคคลลานเถระ. อภธานปปทปกา. พระมหาสมปอง มทโต แปลและเรยบเรยง. พมพครงท ๒,

กรงเทพมหานคร: บรษทประยรวงศพรนทตง จากด, ๒๕๔๗. พระครวจตรการโกศล . ประวตวดสทศนเทพวราราม. กรงเทพมหานคร: หจก. ศวพร, ๒๕๑๖.

๑๔๗

พระครสงวรสมาธวตร(ประเดม โกมโล). บทเรยน ไตรภมพระรวง. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร: โรงพมพพทกษอกษร, ๒๕๒๘.

พระญาณธชะ. ปรมตถทปน พระคนธสาราภวงศ แปล. กรงเทพมหานคร: หจก.ไทยรายวนกราฟฟค เพลท, ๒๕๔๖.

พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต) . กรรมและนรกสวรรคสาหรบคนรนใหม . กรงเทพมหานคร: อมรนทรพรนตงกรพ จากด, ๒๕๓๑.

พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). พทธธรรม. พมพครงท ๑๑. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๖.

________. พจนานกรมพทธศาสนฉบบประมวลศพท. พมพครงท ๘. กรงเทพมหานคร: บ.เอส.อาร.พรนตงแมสโปรดกส จากด, ๒๕๔๗.

พระพรหมโมล (วลาศ ญาณวโร ป.ธ. ๙). ภมวลาสน. กรงเทพมหานคร: สานกพมพดอกหญา, ๒๕๔๕. ________. โลกทปน. กรงเทพมหานคร: สานกพมพดอกหญา, ๒๕๔๓. พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต). พระพทธศาสนาในอาเซยน. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร:

ธรรมสภา, ๒๕๔๘. พระพทธโฆสะ. คมภรวสทธมรรค สมเดจพระพฒาจารย อาจ อาสโภ แปลและเรยบเรยง. พมพครง

ท ๔ กรงเทพมหานคร: บรษท ประยรวงศพรนทตง จากด, ๒๕๔๖. พระมหาสมจนต สมมาปญโญ. พทธศาสนา ปรชญา สงคม. กรงเทพมหานคร: อาทรการพมพ,

๒๕๕๑. ________. พระพทธศาสนามหายานในอนเดย พฒนาการ และสารตถธรรม. พมพครงท ๒.

กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๘. ________. อารยธรรมพระพทธศาสนาในธเบต. กรงเทพมหานคร: หจก. เอม เทรดดง, ๒๕๔๗. พระมหาสมปอง มทโต. คมภรอภธานวรรณนา. พมพครงท ๒ กรงเทพมหานคร: บรษทประยร พรน

ตง,๒๕๔๗. พระมหาสงเวย ธมมเนตตโก. แตงตามธรรมบท. กรงเทพมหานคร: สานกพมพประดพทธ, ๒๕๓๕. พระมหาหรรษา ธมมหาโส. พทธจกรวาลวทยา. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราช

วทยาลย,๒๕๕๐. พระราชธรรมมน (สมเกยรต สกตต). เกยวกบอนเดย. พมพครงท ๙. กรงเทพมหานคร: บรษท ว.

อนเตอร พรนทจากด, ๒๕๔๙. พระราชปรยต สฤษด สรธโร. งานวจยและวรรณกรรมทางพระพทธศาสนา. กรงเทพมหานคร: โรง

พมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๗.

๑๔๘

พระราชวรมน (ประยทธ ปยตโต). ไตรภมพระรวงอทธพลตอสงคมไทย. พมพครงท ๒. กรงเทพ มหานคร: สานกพมพมลนธโกมลคมทอง, ๒๕๒๙.

พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ. ปรมตถโชตกะ มหาอภธมมตถสงคหฏกา ปรจเฉทท ๕ เลม ๑ วถจตกกะและปฏสนธจตกกะ. พมพครงท ๕. กรงเทพมหานคร: จดพมพโดย มลนธสทธมมโชตกะ, ๒๕๔๐.

________. ปรมตถโชตกะมหาอภธมมตถสงคหฏกา วถมตตสงคหะ ภมจตกกะและปฏสนธจตกกะ ปรจเฉทท ๙ เลม ๑ สมถกรรมฐานทปน. พมพครงท ๖. กรงเทพมหานคร: สนองการพมพ, ๒๕๔๖.

พทธทาสภกข. ปฏจจสมปบาท. กรงเทพมหานคร: ธรรมสภา, ๒๕๕๐. พวงพนธ มณรตน . มานษยวทยากบการศกษาคตชาวบาน . กรงเทพมหานคร: สานกพมพ

มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, ๒๕๒๕. มหาเถรสมาคม. มลนทปญหา. พมพครงท ๘. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย,

๒๕๓๖. มนตร อมะวชน. ภาษาไทย ๗ (วรรณคดวจารณสาหรบคร). พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร:

สานกพมพมหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, ๒๕๓๘. วไลเลขา ถาวรธนสาร. ฟนฐานทางสงคม. พมพครงท ๙. กรงเทพมหานคร: แสงจนทรการพมพ,

๒๕๓๓. เสถยร โพธนนทะ. พทธธรรมกบปรชญา. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๓. ________. แนวพระพทธศาสนา. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๓. เสฐยร โกเศศ. เลาเรองในไตรภม. กรงเทพมหานคร: คลงวทยา, ๒๕๑๘. ________. เลาเรองในไตรภม. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร: อมรการพมพ, ๒๕๑๓. สนท ตงทว. วรรณคดและวรรณกรรมศาสนา. กรงเทพมหานคร: สานกพมพโอเดยนสโตร, ๒๕๒๗. เสมอชย พลสวรรณ. สญลกษณในงานจตรกรไทย ระหวางพทธศตวรรษท ๑๙ ถง ๒๔. กรงเทพ

มหานคร: มหาวทยาลยธรรมศาสตร, ๒๕๔๙. สทธา พนจภวดล. วรรณกรรมสโขทย. พมพครงท ๕. กรงเทพมหานคร: มหาวทยาลยรามคาแหงพมพ,

๒๕๒๕. สภาพรรณ ณ บางชาง. ววฒนาการงานเขยนทเปนภาษาบาลในประเทศไทย: ประเภทวเคราะห

ธรรมในพระสตตนตปฎก. กรงเทพมหานคร: จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๓๑. สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส. ปฐมสมโพธ. กรงเทพมหานคร: บรษทสหธรรมก

จากด, ๒๕๓๗.

๑๔๙

สมภาร พรมทา. พระพทธศาสนานกายเซน การศกษาเชงวเคราะห . พมพครงท ๓. กรงเทพ มหานคร: สานกพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๔๖.

เสาวภา ไพทยวฒน. ฟนฐานวฒนธรรมไทย (แนวทางอนรกษและการพฒนา) . กรงเทพมหานคร: โรงพมพกรมการศาสนา, ๒๕๓๘.

อดศกด ทองบญ. วเคราะหอภปรชญาในพระพทธศาสนา. กรงเทพมหานคร: หจก.ไทยรายวนการพมพ, ๒๕๕๒.

(๒) ดษฎนพนธ/วทยานพนธ/สารนพนธ:

กว แสงมณ. “อรณวดสตร: การตรวจชาระและการศกษาเชงวเคราะห”. วทยานพนธปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต ภาควชาภาษาตะวนออก. บณฑตวทยาลย: จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๒๓.

เดชา ซาภกด. “การศกษาเชงวเคราะหจรยธรรมในวรรณคดสภาษตพระรวง”. วทยานพนธหลกสตรปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาจรยศาสตรศกษา . บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหดล, ๒๕๔๒.

นางเพญแข กตตศกด. “การศกษาเชงวเคราะหความคดเรองจกรวาลวทยาในพทธศาสนา ตามทปรากฏในพระสตตนตปฎก”. วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๒๙.

นรมล ทพเวช. “การวเคราะหเชงปรชญา เรองไตรภมพระรวง”. วทยานพนธปรญญาอกษรศาสตร มหาบณฑต ภาควชาปรชญา. บณฑตวทยาลย: จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๒๔.

ปรารถนา แสนฤทธ อซม. “สานกทางจรยธรรมในรฐไทยสมยใหม วเคราะหจากแบบเรยนของเจาพระยาธรรมศกดมนตร”. วทยานพนธปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาวชา จรยศาสตรศกษา. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหดล, ๒๕๔๒.

พระครโสภณปรยตยาทร. “การศกษาวเคราะหความคดเรองจกรวาลวทยาในพทธปรชญาเถรวาท”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๑.

พระเฉลมชาต ชาตวโร (อนธะรงค). “ศกษาวเคราะหการพฒนาการของการศกษาคณะสงฆไทย”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑.

พระมหาเศรษฐา เสฏฐมโน (หนศลา). “การศกษาเชงวเคราะหแนวคดเรองจกรวาลวทยาในไตรภม พระรวง”. วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาพระพทธศาสนา . บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒.

๑๕๐

พระมหาหรรษา ธมมหาโส (นธบณยากร) . “จกรวาลวทยาในพทธศาสนาเถรวาท”. ดษฎนพนธ พทธศาสตรดษฎบณฑต สาขาวชาปรชญา. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๐.

พระศรสธรรมเมธ (สเทพ ผสสธมโม ป.ธ. ๙). “อทธพลพระพทธศาสนาเถรวาทตอความคดทางารเมองการปกครองของพระเจาลไท ศกษาเฉพาะกรณ : ไตรภมพระรวง (เตภมกถา)”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๖

วาร สามารถ. “ความคดสงคมในวรรณกรรมสมยสโขไทย”. วทยานพนธศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาปรชญา. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๓๖.

สภาพร พลายเลก. “การศกษาเปรยบเทยบเรองจกรวาลวทยาในคมภรวษณปราณะและ ไตรภมพระรวง.”. ดษฎนพนธศลปศาสตรดษฎบณฑต สาขาวชาภาษาสนสกฤต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๕๗.

สมพงษ ปรชาจนดาวฒ . “การศกษาเชงวเคราะหเรองโลกปปตต”. วทยานพนธอกษรศาสตร มหบณฑต. บณฑตวทยาลย: จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๒๘.

(๓) บทความ:

สกญญา สจฉายา. “พระรวง: วรบรษในประวตศาสตรและวรบรษทางวฒนธรรม”. วารสารภาษา และวรรณคดไทย. ปท ๑๖ (ธนวาคม ๒๕๔๒): ๒๐๒.

สมภาร พรมทา. “ภพภมในพระไตรปฎก”. วารสารพทธศาสนศกษา จฬาลงกรณมหาวทยาลย. ปท ๑๗ ฉบบท ๑ (มกราคม-เมษายน ๒๕๕๓): ๒-๔๑.

(๔) เอกสารทไมไดตพมพเผยแพรและเอกสารอน ๆ:

รนฤทย สจจพนธ. “เลาเรองไตรภมฉบบหอสมดแหงชาตกรงปารส”. เอกสารประกอบการสมมนาทางวชาการ เรอง “คตไตรภม: อทธพลตอวถสงคมไทย”. กรงเทพมหานคร: สานกวรรณกรรมและประวตศาสตร กรมศลปากร, ๒๕๕๕, (อดสาเนา).

๑๕๑

๒. ภาษาองกฤษ

1. Secondary Sources

(I) Books:

Edward Conze. Buddhism: Its Essence and Development. New York and Evanston: Brono Cassirer Limited, 1959.

Maurice Winternitz. History of Indian Literature Vol. II. 3rd ed. Delhi: Munhiram Manoharlal, 1991.

Richard Gombrich. What the Buddha Thought. U.K: Athenaeum press Limited, 2009. Venerable Dr. W. Rahula. What the Buddha Taught. Bangkok: Haw Trai Foundation,

2006.

๑๕๒

ประวตผวจย

ชอ ฉายา/นามสกล : พระครวจตรธรรมาทร (เรยน ตสสวโส)

วน เดอน ปเกด : ๑๘ มนาคม ๒๔๗๕

ภมลาเนาทเกด : ???

การศกษา : น.ธ. เอก, พธ.บ. (พระพทธศาสนา) มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาลยสงฆบรรมยพธ.บ. (รฐศาสตร) มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาลยสงฆบรรมยพธ.ม. (พระพทธศาสนา) มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตสรนทร

อปสมบท : ???

สงกด : มหานกาย

ตาแหนง : ทปรกษาเจาคณะอาเภอลาปลายมาศ, เจาอาวาสวดจตคามมชฌมาราม ตาบลโคกกลาง อาเภอลาปลายมาศ จงหวดบรรมย

ปทเขาศกษา : ปการศกษา

ปทสาเรจการศกษา : ปการศกษา ๒๕๖๒

ทอยปจจบน : วดจตคามมชฌมาราม ตาบลโคกกลาง อาเภอลาปลายมาศ จงหวดบรรมย