UNIVERSITETI FAN S. NOLI

FAKULTETI I EDUKIMIT DHE I FILOLOGJIS

KOR

AKADEMIA JUBILARE ME RASTIN E 40-VJETORIT T KONGRESIT T

DREJTSHKRIMIT

Kor, nntor 2012

2

(Prmbledhja e akteve t Konferencs Shkencore Ndrkombtare me rastin e 40-vjetorit t

Kongresit t Drejtshkrimit t Gjuhs Shqipe u realizua n kuadrin e Projektit Botime FEF

REDAKSIA PR BOTIM

Prof. dr. ALI JASHARI

Prof. dr. GJOVALIN SHKURTAJ

Prof. dr. EMIL LAFE

Prof. dr. QEMAL MURATI

Prof. dr. BEGZAD BALIU

Prof. dr. VALTER MEMISHA

Redaktimi dhe prgatitja pr shtyp: Msc. Olger Brame

ISBN: 9789928146151

Shtpia Botuese PROMO PRINT

Kor, 2014

3

PRMBAJTJA E LNDS

PRKUJTESA E AKADEMIS JUBILARE ME RASTIN E 40-VJETORIT T

KONGRESIT T DREJTSHKRIMIT

FJALA E HAPJES S AKADEMIS JUBILARE

Prof. dr. ALI JASHARI

Dekan i Fakultetit t Edukimit dhe Filologjis t Universitetit Fan S. Noli, Kor.

NDERIM PR KONGRESIN E DREJTSHKRIMIT DHE DELEGATT E TIJ

PRSHNDETJE

MESAZH I AKADEMIKUT DHE SHKRIMTARIT DRITRO AGOLLI PR

AKADEMIN SOLEMNE KUSHTUAR 40-VJETORIT T KONGRESIT T

DREJTSHKRIMIT

PRSHNDETJE E AKADEMIKUT REXHEP QOSJA

PRSHNDETJE NGA PROF. VICTOR A. FRIEDMAN, ALBANOLOG, UNIVERSITETI

I IKAGOS (SHBA)

PRSHNDETJE N EMR T AKADEMIS S SHKENCAVE T SHQIPRIS NGA

AKADEMIK JORGO BULO

KUJTIME NGA DELEGAT T KONGRESIT T DREJTSHKRIMIT

PRSHNDETJE E REKTORIT T UNIVERSITETIT FAN S. NOLI, PROF. AS. DR.

GJERGJI MERO

KUMTESA

XHEVAT LLOSHI

Zgjidhje q i qndruan kohs n shrbim t kombit

QEMAL MURATI

Kongresi i Drejtshkrimit - ngjarja m e rndsishme gjuhsore e simbolike e shekullit XX

GJOVALIN SHKURTAJ

Kahet e reja t kulturs s gjuhs shqipe mbas Kongresit t Drejtshkrimit (1972)

ASLLAN HAMITI - AJTEN QAMILI - ISMET OSMANI

Kontributi i delegatve t Kongresit t Drejtshkrimit nga Maqedonia pr shqipen standarde

EMIL LAFE

Rndsia historike kombtare dhe vlera kulturore e Kongresit t Drejtshkrimit

4

JANI THOMAI

shtje leksikore n Kongresin e Drejtshkrimit

HYSEN MATOSHI

Njsia kombtare dhe gjuha standarde

VALBONA REMZI NESIMI (TOSKA)

Gjuha shqipe n Republikn e Maqedonis

BAHTIJAR KRYEZIU

Kongresi i Drejtshkrimit dhe jehona e tij sot

THANAS FEKA

Normativiteti n fjalort shpjegues kombtar

SULEJMAN DRMAKU

Kongresi i Drejtshkrimit-ngjarje epokale e historis kombtare

ABDULLA ZYMBERI

Standardi i shqipes, 40 vjet pas

AGRON DURO

Probleme t diferencimit kuptimor n shqipen standarde

ELONA EE (BIBA)

Tradita elbasanase dhe gjuha letrare shqipe

MIO SAMARA

Rreth s ashtuquajtrs gjuh e drunjt n stilin e publicistiks

KLEDI SHEGANI

Kongresi i Drejtshkrimit t Gjuhs Shqipe dhe probleme t drejtshkrimit t shqipes sot

RAMI MEMUSHAJ

Gjuha standarde si makrosistem

SHEFKIJE ISLAMAJ

Kongresi i Drejtshkrimit dhe shtje t leksikut

VALTER MEMISHA

Shqipja standarde dhe fjalort shqip-gjuh e huaj

ANYLA SARAI (MAXHE)

Norma drejtshqiptimore dhe probleme t saj

5

SEJDI GASHI

Ngecjet e shqipes standarde n administratn publike n Kosov

ADELINA ERPJA

Drejtshkrimori i shqipes - prmirsimi dhe plotsimi i tij

RAGIP MULAKU

Ndrhyrjet n standard - plotsime t vogla, jo ndryshime

SHEREMET KRASNIQI

'vlersim iu b Komisis Letrare t Shkodrs n Kongresin e Drejtshkrimit (1972)

ZEKI MORINA

Zbatimi i drejtshkrimit dhe kultura gjuhsore n mbishkrimet dhe botimet zyrtare n Gjakov

LIRI SEITLLARI

Shkrimtari Mitrush Kuteli, nj ndihms i madh n pasurimin e gjuhs letrare shqipe

ISA BAJINCA

N 40-vjetorin e Kongresit t Drejtshkrimit

SADRI FETIU

Konsultat gjuhsore dhe prvjetori i Kongresit t Drejtshkrimit

BEGZAD BALIU

Diskutimet pr shqipen standarde ndrmjet dy vendimeve t mdha

VILMA PROKO

Terminologjia shqipe n rrafshin e globalizmit

DHORI QIRJAZI

Leksikografi dhe ortografi. Aspekte t norms drejtshkrimore ne fjalorin shqip-greqisht t

Th. Mitkos

NEXHMIJE KASTRATI

Zbatimi i standardit n eset e pjesmarrsve t gars Gjuhtari i ri

HYSNIE HYSKA

Fjalori drejtshkrimor i gjuhs shqipe i A. Dhrimos e R. Memushajt (krahasuar me normat e

Kongresit t Drejtshkrimit)

VALBONA EMINI- OLIANA PAPA

Pastrimi i shqipes nga fjalt e huaja-shtje e dits

6

PRKUJTES

M 16-17 nntor 2012, u mbajt n Universitetin Fan S. Noli t Kors Akademia

Solemne kushtuar 40-vjetorit t Kongresit t Drejtshkrimit, e organizuar nga Universiteti Fan

S. Noli i Kors, Fakulteti i Edukimit dhe Filologjis, Instituti Albanologjik i Prishtins dhe

Instituti i Gjuhsis dhe i Letrsis Tiran.

N kt veprimtari prkujtimore jubilare, morn pjes delegat dhe pjesmarrs t Kongresit

t Drejtshkrimit, si dhe studiues dhe pedagog t gjuhs shqipe t universiteteve dhe instituteve

shkencore t Kors, Tirans, Prishtins, Shkupit, Tetovs, Prizrenit, Gjilanit, Gjakovs,

Ulqinit, si dhe t ftuar nga qendra albanologjike t huaja (Selanik, ikago).

Veprimtaria u zhvillua me pes seanca plenare, ku u mbajtn rreth 40 kumtesa.

N elje t Akademis u bn prshndetje nga Akademia e Shkencave e Shqipris, nga

ministria e Arsimit dhe e Shkencs, nga delegat t Kongresit t Drejtshkrimit, si dhe nga rektori

i Universitetit t Kors, prof. as. dr. Gjergji Mero, i cili n emr t Senatit Akademik t

Universitetit dha Certifikat Mirnjohjeje dhe simbolin e ABC-s pr delegatt e Kongresit t

Drejtshkrimit t Gjuhs Shqipe.

Me emocion u pritn sidomos prshendetjet q kishin drguar akad. Dritro Agolli dhe

akad. Rexhep Qosja.

Kumtesat u prshkuan nga vlersimi i Kongresit t Drejtshkrimit si shprehje dhe realizim i

idealeve t Rilindjes son Kombtare pr nj gjuh letrare shqipe t prbashkt, si njsi e

pandashme e kulturs dhe shpirtit kombtar t t gjith shqiptarve.

N Akademin Solemne t Kors u pohua njzri karakteri gjithkombtar i zbatimit t

drejtshkrimit t njsuar dhe frytet e tij t vyera n praktikn shkrimore t Republiks s

Shqipris, t Republiks s Kosovs dhe t mediave t shkruara e t folura n Maqedoni, n Mal

t Zi e n diasporn arbreshe t Italis e m gjer.

Kumtuesit dhe pjesmarrsit vlersuan se Kongresi i Drejtshkrimit e dendsoi dhe e ngjeshi

indin e prbashkt kulturor kombtar, e ngriti shtjen e kulturs gjuhsore n lartsin e krkesave

intelektuale t nj shoqrie moderne, e shtoi kujdesin shoqror pr pastrtin dhe pasurimin e

gjuhs, dshmoi para bots njsin etnike, gjuhsore dhe kulturore t shqiptarve n gjith hapsirn

7

e tyre t banimit, pavarsisht nga kufijt shtetror, e lartoi prestigjin e gjuhsis shqiptare n

vendet prkatse dhe n rrethet shkencore n bot. Prandaj ajo ngjarje meriton nderimin ton t

prhershm.

Pjesmarrsit u shprehn njzri pr ruajtjen e parimeve dhe t prfundimeve baz t

shprehura n Rezolutn e Kongresit t Drejtshkrimit, si dhe shtruan krkesa pr masa t mtejshme

n mbrojtje t shqipes standarde dhe pr rritjen e kulturs gjuhsore n institucionet shtetrore dhe

shoqrore n Shqipri dhe n t gjitha hapsirat shqiptare.

N mnyr t veant, Akademia Solemne vuri theksin n punn q duhet t bjn shkollat

shqiptare pr msimin sa m cilsor t shqipes n sistemin shkollor parauniversitar, por edhe pr

prgatitjen gjithnj e m t mir t msimdhnsve t gjuhs shqipe n shkollat e larta e pikrisht:

t vijohet praktika e frytshme e ligjratave pr njohjen e drejtshkrimit dhe normave kryesore

t shqipes standarde n t gjitha dikasteret dhe institucionet shtetrore dhe private, q kryejn

botime ose publikime dokumentesh t shkruara;

t punohet pr kualifikimin gjuhsor t zdhnsve t shtypit, t redaktorve dhe korrektorve

letrar t gazetave, revistave dhe shtpive botuese t Shqipris, Kosovs dhe m gjer.

Pjesmarrsit u shprehn q t ruhet vijimsia dhe fryma e Kongresit t Drejtshkrimit n

organizmat kombtare ekzistuese dhe t tjera q mund t krijohen, n t cilat t prfaqsohet sa m

gjer mendimi i kualifikuar i gjuhtarve dhe dashamirve t shqipes.

Kongresi i Drejtshkrimit mbetet ngjarje me rndsi themelore n historin e kombit shqiptar

dhe prbn gurin e themelit t kaheve t reja t njsimit gjuhsor, kulturor e shpirtror t

shqiptarve n t gjitha trojet e veta etnike dhe n diasporat e hershme e t reja n bot. Prej

ksaj ideje burojn edhe vlersimet e tjera e pikrisht: drejtshkrimi i njsuar si baz pr praktikn

shkrimore e botuese me karakter zyrtar e publik, por edhe si udhheqs pr vijn prbashkuese t

drejtshqiptimit dhe t kaheve m largvajtse t shqipes s folur.

Kor, m 17 nntor 2012

(vijojn firmat e pjesmarrsve

8

9

10

FJALA E HAPJES E AKADEMIS SOLEMNE

PROF. DR. ALI JASHARI

Dekan i Fakultetit t Edukimit dhe t Filologjis

NDERIM PR KONGRESIN E DREJTSHKRIMIT T GJUHS SHQIPE

DHE DELEGATT E TIJ

T nderuar pjesmarrs n kt Akademi Solemne.

Ju falnderoj q keni ardhur pr t prkujtuar dy ngarje t rndsishme n jetn e

kombit shqiptar, si sht prvjetori i dyzet i Kongresit t Drejtshkrimit, q prkon me

jubileun e madh t 100-vjetorit t Pavarsis. Kto dy data pr ne shqiptart jan simbolike

dhe jetsore, sepse lidhen drejtprdrejt me qenien ton si shqiptar.

Mbajtja e ksaj Akademie Solemne pr Kongresin e Drejtshkrimit n Kor, n

Universitetin q mban emrin e Nolit t madh, ishte dshir e shum prej studiuesve q jan

sot n kt sall, sepse Kora ka qen dhe mbetet djepi i atdhetaris dhe i dashuris pr

gjuhn shqipe. Fakte t till, si Shkolla e Par Shqipe, Kongresi i Manastirit ku Kora kishte

7 delegat, Liceu Francez, shkolla pedagogjike etj., e bjn edhe m domethnse

veprimtarin e sotme.

Un personalisht kam nj kujtim t veant pr Kongresin e Drejtshkrimit, sepse si

student i vitit t par n Fakultetin e Filologjis, bashk me nj grup studentsh t degs

gjuh-letrsi, fal kujdesit t prof. Shaban Demirajt, q ather ishte shef i katedrs s gjuhs

shqipe, kam ndjekur n sall punimet e Kongresit dhe i kam prjetuar me emocion t gjitha

seancat.

Aktet e Kongresit t Drejtshkrimit dhe veprat q u botuan pas tij, ishin dhe mbeten

udhrrfyese pr punn e qindra msuesve t shqipes dhe studiuesve t saj, si dhe pr

nxnsit dhe studentt e filologjis.

Kjo Akademi Solemne pr Kongresin e Drejtshkrimit bhet edhe m domethnse n

ditt e sotme, ku, si dihet, prej kohsh, n qarqe t caktuara intelektuale dhe n shtypin

shqiptar sht ngritur zri dhe sht harxhuar shum boj pr shprishjene gjuhs shqipe.

Mendoj se dysia dialektore nuk duhet t oj n dysin e gjuhs letrare, njsimi i s cils nuk

u arrit aq leht. Kryesorja sht q shqiptart, ata q e quajn veten shqiptar, t mrgojn

mendimet e mbrapshta pr gjuhn ton amtare dhe, ndonj lvrues i shqipes t mos luaj rolin

e branarit n kt shtje, q ka t bj me vet qenien e kombit shqiptar.

Kumtesat q do t mbahen n kt Akademi Solemne do ta pohojn edhe nj her me

z t lart, se sot nuk ka pse t mos ecim n hullin q eln dhe rrahn rilindsit e m pas

atdhetar t tjer. Gjuhn e sotme letrare e tumirn gjith shqiptart n trojet ku shqipja sht

gjuh e ams. Guri i themelit q vuri Kongresi i Drejtshkrimit nuk ka pse t marr

rrokullimn e t bjer ndr gremina dasish gjuhe, sepse nnshkrimi i delegatve t Kongresit,

si E. abej, Sh. Demiraj, O. Myderrizi, M. Domi, I. Ajeti, R. Nesimi, B. Bokshi, I. Kadare,

L. Poradeci, S. Spase, D. Agolli, R. Qose, J. Ferrarri etj., dhe i delegatve q jan sot t

pranishm, ishte nnshkrimi i t gjith shqiptarve.

11

Si dihet, problemi i shqipes n ditt e sotme sht shum serioz. Shoqria

jon demokratike duhet t merakoset m shum dhe t veproj. Prndryshe, ti varsh fatet e

shqipes standarde n duart dhe mendjen e disa njerzve, sht pak. Pr m tepr, mendimet

ndjellakeqe pr shqipen, si gjuh e njsuar, jan shprfaqur gjithandej n gazeta, radio e

televizion. E, njerz t till, sadopak q jan, n vend q t rrmbejn penat e mikrofont e

t prkryejn gjuhn ton, bjn t kundrtn.

Sot termi shqipja standarde vazhdon t lakohet n t gjitha rasat, duke thn se ne e

kemi kt, se do t vazhdojm t mbajm kt standard duke e pasuruar dhe prmirsuar,

pavarsisht ndonj zri pr t krijuar nj standard tjetr si konkurrent ndaj ktij q kemi. Por

nuk mjafton vetm t thuash q kemi gjuh standarde pr t qen e till, pa e lidhur ngusht

me faktin se ku zbatohet dhe sa jetsohet ajo, pa marr parasysh dukurit e sotme si jan

prirjet pr ta dhn n mnyr t formalizuar dhe besnike standardin n shkollat tona, duke

e shkputur gjuhn nga dshmit shkrimore origjinale dhe prdorimin e saj n ligjrim.

Argumenti yn n kt rast mbshtetet n shtjellimin e dy ideve kryesore: e para, q

politika gjuhsore e do shteti sendrtohet n radh t par e mbi t gjitha n msimin e

organizuar dhe t detyrueshm t gjuhs amtare n t gjitha ciklet e arsimit parauniversitar,

madje edhe m tej n shkollat e larta; e dyta, q arritjet m t shnuara dhe t kodifikuara t

shkencs gjuhsore shqiptare t jen baza shkencore e gjith dijeve t njsuara q duhet t

marrin nxnsit shqiptar q nga abetarja deri n maturn shtetrore, n prshtatje me

moshn, sipas kritereve pedagogjike t studiuara mir e mir, duke u selitur atyre mir e

bukur gjuhn shqipe, ashtu si gjallon dhe prdoret.

Ndaj dhe n kt Akademi Solemne ne nderojm veprn e 87 delegatve t Kongresit

t Drejtshkrimit, duke kujtuar emrat e atyre q sot nuk jan m, por q vepra e tyre do t

kujtohet brez pas brezi ndr shqiptart, si: Eqrem abej, Mahir Domi, Androkli Kostallari,

Aleks Buda, Dhimitr Shuteriqi, Lasgush Poradeci, Lirak Dodbiba, Anastas Dodi, Jup

Kastrati, Bedri Dedja, Josif Ferrari, Remzi Nesimi, Kol Koci, Luigj Franja, Fatmir Agalliu,

Fadil Podgorica, Ali Dhrimo, Dalan Shapllo, Dhori Qirjazi, Gaqo Peci, Jakov Xoxa, Henrik

Lacaj, Kol Ashta, Llazar Siliqi, Petro Janura, Sterjo Spasse, Shevqet Musaraj, Zihni Sako,

Osman Myderrizi, Spiro Floqi, Sofika Morcka, Stefan Prifti, Menella Totoni etj.

N kt Akademi Solemne marrin pjes me kumtesa dhe prshndetje rreth 50

studiues, profesor t shqipes, msues dhe delegat t Kongresit t Drejtshkrimit nga Instituti

Albanologjik i Prishtins, Instituti i Gjuhsis dhe Letrsis i Tirans, Universiteti i Tirans,

Universiteti i Kors, Universiteti i ikagos, Universiteti i Shkupit, Universiteti Shtetror i

Tetovs, nga Mali i Zi etj., si dhe kan drguar prshndetjet ose kumtesat e tyre, n

pamundsi pr t marr pjes pr shkak t veprimtarive q kan edhe: Prof. Shezai Rrokaj,

Hamit Xhaferri, Aljula Jubani, Mio Samara, Fehari Ramadani, Enver Hysa, Zeqirja Neziri,

Abdulla Ballhysa, Tomor Osmani, Vebi Bexheti, Tef Topalli, Dhimitr Bello, Zeqir Kadriu,

Thoma Dhima, Bahtijar Kryeziu, duke veuar prshendetjen e prof. Remzi Pernasks, i cili

shkruan: M s pari, falnderoj me mirnjohje organizatort pr ftesn q m drguan. Si

korar, si delegat n Kongresin e Drejtshkrimit t Gjuhs Shqipe, si shqiptar,

prshndes mbajtjen e ksaj Akademie Solemne pr 40-vjetorin e Kongresit t Drejtshkrimit

t Gjuhs Shqipe, q organizon qyteti im, q organizoni ju dashamirs, mbrojts dhe studiues

t shenjs s par t kombit, t gjuhs. Do t kisha marr pjes me gjith dshir e plot

knaqsi n kt Akademi Solemne, por, pr fat t keq nuk mund t jem midis jush, t ardhur

12

nga t gjitha trojet shqiptare dhe specialist t dors s par pr hetimin e ktij kolos-thesari,

q e quajm me gojn plot gjuha jon, sepse pikrisht m 16 nntor do t marr pjes me

kumtes n Konferencn q organizojn bashkarisht Instituti i Gjuhve dhe i Qytetrimeve

Lindore n Paris dhe Qendra e Studimeve Albanologjike e Shqipris. Gjuha gjithandej n

bot dhe n do koh ka qen prbrs bashkues i kombit. E till sht edhe gjuha shqipe.

gj madhshtore sht mbajtja e ksaj Akademie prkujtimore dhe pune n kuadrin e

festimeve t 100-vjetorit t Pavarsis! Akademi Solemne q i bashkon shqiptart. Ju

prgzoj me shpirt pr kt veprimtari tejet atdhetare dhe i uroj Akademis Solemne punime

t mbara e t frytshme me nivel t lart shkencor. Remzi Prnaska

M n fund, dua t prmend me fjal mirnjohjeje punn e palodhur q bn dhe idet

q dhan pr organizimin e ksaj Akademie Jubilare edhe bashkorganizatort, akad. Gjovalin

Shkurtaj, prof. dr. Emil Lafe, prof. dr. Valter Memisha, si profesort Shefkije Islamaj,

Qemal Murati e Begzad Baliu, q propozuan dhe ideuan t part pr t zhvilluar nj

veprimtari t till n Kor.

Duke ju uruar edhe nj her mirseardhjen, punimet e Akademis Solemne pr 40-

vjetorin e Kongresit t Drejtshkrimit i deklaroj t hapura.

Faleminderit!

13

MESAZH I AKADEMIKUT DHE SHKRIMTARIT DRITRO AGOLLI DREJTUAR

AKADEMIS SOLEMNE N 40-VJETORIN E KONGRESIT T DREJTSHKRIMIT

T GJUHS SHQIPE

T dashur miq, n pamundsi t vij n Universitetin e Kors me kt rast kaq t mir,

e ndiej se jam me ju, ashtu si edhe para nj viti, kur ju m dhat titullin e lart Doctor

Honoris Causa.

Edhe tashi pas dyzet vjetsh un i kam t gjalla kujtimet nga Kongresi i Drejtshkrimit

t Shqipes, q ju me kt Akademi Solemne po e nderoni, duke nderuar gjuhn ton t bukur.

Tashi q flitet e shkruhet kaq shum pr gjuhn letrare, un them se shum veta rrahin uj n

havan, se gjrat ndjekim kohn vetvetiu dhe gjuha vetvetiu zhvillohet e zbukurohet, por ca

nga kta duan ta prishin bukurin e gjuhs son. T gjith para nesh kan thn se duhet t

kemi nj gjuh t prbashkt, Konica thoshte q t kemi nj gjuh pr t gjith; edhe Fishta

q shkroi n gegrisht ka thn q t kemi nj shqipe t prbashkt. Kongresi ishte nj sukses

i madh, q e filluan kosovart dhe pastaj e bm edhe ne n Shqipri t gjith bashk. Kur

them se gjuha bhet vetvetiu, ja shiko, ne sot themi ranishte dhe jo rrishte, themi zanore dhe

jo zrore, m par thoshim msonjs, kndonjs, lexonjs, po tashti themi msues, kndues,

lexues, se kshtu sht msuar edhe m mir veshi pr ti dgjuar, se nga 12 gjra q shqipja

letrare ka marr nga dialektet, tet jan nga gegrishtja. Ca nga kta studiuesit e sotm

merren me -t dhe me e-t q jan zgjidhur me koh. Edhe ne kemi fjalt tre dhe tri, po

gjuha po pranon vetm tre dhe jo tri, themi tre vajza, tre studente. Pale kur thon kush parti,

kush ministr, kush ligj, e duket q kta smarrin vesh fare nga shqipja letrare, se shqipja si

pranon kto gabime t trasha.

Po m e keqja sht ndotja e gjuhs son nga fjalt e huaja, q shum veta i prdorin

pr tu treguar m t menm se t tjert, si agravohet pr rndohet, prkeqsohet, apo

implementoj (se edhe un mezi e them kt fjal), se ndotja e gjuhs sht si ndotja e natyrs,

e kur ndotet kjo smarrin dot frym. Se po i lm mnjan fjalt tona t mira dhe po futim

fjal t huaja, e pastaj katandiset kokoshi nj thel, i mbetet shqipes pastaj?

Dua t flas ca m gjat, por nuk mundem, po edhe njher ju uroj t gjithve nga

zemra q kt kongres, desha t them kt prkujtim t Kongresit t Drejtshkrimit, e bt

n Kor, n Universitetin e saj dhe kjo ka lezetin e saj, se korart, kolonjart, devollinjt e

t tr kan qen t pens me koh.

14

PRSHNDETJA E AKADEMIKUT REXHEP QOSJA

DY PRVJETOR T PANDASHM

Kam knaqsi t veant t prshndes pjesmarrsit e Akademis Solemne kushtuar

40-vjetorit t Kongresit t Drejtshkrimit t Gjuhs Shqipe dhe 100-vjetorit t Shpalljes s

Pavarsis s Shqipris dhe tua uroj kto dy ngjarje t mdha n historin e popullit

shqiptar, tua uroj dhe tu them: keni br jashtzakonisht mir pse po i kremtoni prnjher,

bashk, n nj akademi solmne kta dy prvjetor.

Ata jan prvjetor me domethnie e me rndsi t pandar n historin e

popullit shqiptar.

Shteti modern shqiptar, Shqipria, i krijuar n Vlorn liridashse dhe heroike,

m 28 nntor t viti 1912, sht ngjarja m e madhe n historin politike t popullit shqiptar.

Jo vetm shqipatrt n Shqiprin shtetrore, por edhe shqiptart kudoqofshin ata sot n

Republikn e Kosovs, n Maqedoni, n Mal t Zi, n Luginn e Preshevs, n Greqi, n

Turqi, n Itali, n vende t tjera t Bashkimit Evropian, n SHBA, n Kananda n Australi e

gjetiu, e shnojn 100-vjetorin e Shqipris shtetrore, sepse ajo u ka br t mundshme t

mbahen n histori e t ruajn identitetin e tyre kombtar me t gjitha vlerat e tradits, t

kulturs e t historis.

Kongresi i Drejtshkrimit t Gjuhs Shqipe, i mbajtur n Tiran n vitin 1972,

60 vjet pas krijimit t shtetit modern shqiptar, sht ngjarja m e madhe n historin kulturore

dhe qytetruese t popullit shqiptar. Ky kongres do ti sjell popullit shqiptar, n t vrtet do

tu sjell gjith shqiptarve kudo qofshin ata, gjuhn, q ather pr shum arsye i thoshim

gjuha e njsuar letrare kombtare, kurse sot i themi gjuha standarde shqipe. Dhe, me kt

gjuh t njhsuar letrare kombtare, shqiptart do t ngrihen n shkalln e popujve me kultur

e qytetrim t lart.

N prpjekjet pr krijimin e shtetit kombtar shqiptar jan t prmbajtura edhe

prpjekjet pr krijimin e gjuhs s njsuar letrare kombtare.

E kuptueshme.

Ata q ndrtuan ideologjin kombtare shqiptare, ata q krijuan programin

kombtar shqiptar, ata q, m n fund, bn Shqiprin dhe bn shqiptarin, rilindsit tan t

mdhenj, duke filluar prej Naum Veqilharxhit, Pashko Vass, Jani Vretos, vllezrve

Frashri, Asdrenit, e deri te Luigj Gurakuqi dhe babai i Shqipris, Ismail Qemali, ata

njkohsisht bn prpjekje pr krijimin e alfabetit t prbashkt dhe pr krijimin e gjuhs s

njsuar letrare kombtare. I bnin ata kto prpjekje pr krijimin e alfabetit kombtar n

Kongresin e Manastirit n vitin 1908 dhe krijimin e gjuhs s njsuar letrare kombtare n

Kongresin e Drejtshkrimit t Gjuhs Shqipe n Tiran, n vitin 1972, t vetdijshm se shteti

kombtar shqiptar, i krijuar n Kuvendin e Vlors m 28 nntor 1912, do t jet vrtet

gjithkombtar dhe do t jet vrtet i qndruar gjithmon, n qoft se do ta ken t njsuar

domethnien gjithkombtare dhe vlern e tij t madhe, t gjithmonshme, gjuhn.

E kuptueshme.

Ata, rilindsit tan t mdhenj, e dinin mir se kt dije e kishin msuar prej historive

t popujve t mdhenj evropian, se njsia e gjuhs do t thot njsi e kombit.

15

Prandaj nuk sht e uditshme, pse disa nisma t njzet viteve t fundit, pr krijimin e

gjuhs s dyt standarde, a pr dialekt t standardizuar a, m n fund, pr ndryshime, n t

vrtet pr cnime t themeleve t gjuhs s njsuar letrare kombtare, prjetohen

dshprueshm dhe refuzueshm prej numrit m t madh t shqiptarve kudoqofshin ata sot

dhe prjetohen kshtu dshprueshm dhe refuzueshm pr shkak t bindjes s tyre t drejt,

se cnimet e njsis s gjuhs shpien n cnimet e njsis s kombit.

Ndihem i privilegjuar e i nderuar, koleg t muar, pse m bhet e mundshme q

edhe fjala ime t dgjohet n kt akademi.

Ju faleminderit!

Juaji me przemrsi,

Rexhep Qosja

Prishtin, 15.11.2012

16

PRSHNDETJA E ALBANOLOGUT VICTOR A. FRIEDMAN - UNIVERSITETI I

IKAGOS (SHBA)

Pr mua, si nj i huaj, Kongresi i Drejtshkrimi t Gjuhs Shqipe i vitit 1972 ishte nj

gzim i madh. N t vrtet, gzimi ishte edhe m i madh kur doli nga shtypi libri

Drejtshkrimi i gjuhs shqipe n 1974. Pr nj student t gjuhs shqipe, si edhe pr

gjuhtart n prgjithsi, nj libr i till sht jo vetm shum i nevojshm, por sht edhe nj

thesar me t dhna pr pasurimin e gjuhs shqipe. Si n do gjuh q jeton dhe po vazhdon t

jetoj, ashtu edhe n gjuhn shqipe ka ndryshime dhe ka pasurim t vazhdueshm. Por, pr

nj t huaj, gjuha standarde sht dera e pasurive t gjuhs. Pr ne q jemi nga jasht,

standardi sht nj mjet shum i rndsishm pr afirmimin e gjuhs shqipe.

Gzohem shum edhe q jemi n Kor. Kora sht n radh t par e njohur

pr shkollat shqipe, se ktu m 7 Mars 1887 u hap shkolla e par fillore n gjuhn shqipe nga

organizata Drita. Kjo dat festohet si Dita e Shkolls Shqipe dhe Dita e Msuesit . Po n

Kor, n vitin 1891 u hap shkolla e par pr vajza nga familja Qiriazi. Nuk sht e rastit q

stema e Kors ka penn dhe ngjyrn. Edhe n Kor, edhe n rrethinn e saj ka prfaqsues

t grupeve t gjuhve t tjera t Ballkanit: t maqedonishtes, t vllahishtes, t greqishtes dhe

t gjuhs rome, gj q paraqet nj pasuri t vrtet. Naim Frashri, nna e t cilit ishte

korare, i cili u b poet kombtar i gjuhs shqipe, ashtu si Pushkini pr rust apo Mieskievi

pr polakt, si Shekspiri pr gjith botn anglishtfolse, ka shkruar jo vetm n shqip, por

edhe n turqisht, n persisht dhe n greqisht. Edhe vllezrit e tij, Abdyli dhe Samiu, q t tre

me t vrtet, heronj t mdhenj t popullit shqiptar, shkruanin edhe n shqip edhe n gjuh

t tjera.

Por nuk sht rastsi q Naimi ka shkruar n vjershn e tij t bukur me titullin

Kora, kt strof t pavdekshme pr gjuhn shqipe:

Gjuha jon sa e mir!

Sa e mbl, sa e gjer!

Sa e leht, sa e lir!

Sa e bukur, sa e vler!

Dashuria e shqiptarve pr gjuhn e tyren dhe veanrisht pr shkronjat e saj, sht

nj dukuri e veant midis popujve t bots. Si kndohet n kngn korare Alfabeti

shqip: Shkronjat tona jan t arta...

Kora dhe gjuha shqipe jan t pandara. Universiteti juaj le t jet krenar q ndodhet

n kt qytet ku zuri fill arsimi kombtar shqiptar. Le t jet krenar q mban emrin e t

prndritshmit peshkop Fan Stilian Noli, nj nga lvruesit e mrekullueshm t gjuhs shqipe,

nj msues i madh i demokracis moderne dhe nj simbol rrezatues i miqsis shqiptaro-

amerikane.

17

PRSHNDETJE N EMR T AKADEMIS S SHKENCAVE T SHQIPRIS

NGA AKAD. JORGO BULO

Para s gjithash dshiroj q n emr t Akademis s Shkencave t falnderoj

komisionin organizues pr ftesn dhe t'ju prgzoj pr organizimin e ksaj konference q i

zhvillon punimet e saj nn shenjn e 40-vjetorit t Kongresit t Drejtshkrimit dhe n

atmosfern e kremtimeve pr 100-vjetorin e Pavarsis, ktu n Kor, n qytetin e

Msonjtores s Par Shqipe.

40 vjet m par, delegat nga t gjitha trojet etnike t shqipes dhe nga diaspora

arbreshe, prfaqsues t shquar t shkencs filologjike, t letrave e t kulturs shqiptare, t

mbledhur n nj kuvend kombtar, morn nj vendim historik: njohn rezultatin e zhvillimit

shekullor konvergjent t shqipes dhe kodifikuan normn e saj letrare, duke i dhn shqipes

fytyrn e nj gjuhe moderne t njsuar.

Kongresi i Drejtshkrimit me vendimet e tij kurorzoi nj proces t gjat

zhvillimi t shqipes, prirjen e saj drejt njsimit si shprehje e njsis shpirtrore e kulturore t

shqiptarve. Gjuha letrare e njsuar sht vepr e gjith brezave t lvruesve e t studiuesve

t shqipes, t cilt i kan dhn asaj njsin, forcn dhe hijeshin e nj gjuhe kulture t

prpunuar, t normzuar e t aft pr t shprehur shpirtin e popullit t vet, konceptet e jets,

t mendsis e t dijes bashkkohore.

Tradita historike kulturore dhe gjuha e njsuar, ka qen dhe mbetet faktori kryesor i

krijimit t hapsirs kulturore kombtare t mbar bots s sotme shqiptare; ato i japin ksaj

hapsire forcn e jets dhe qenies s saj, si nj realitet dhe e drejt natyrore e nj populli me

identitet, pavarsisht prej konteksteve t ndryshme shtetrore n t cilat ai jeton ose mbijeton.

Fakti q shqipja e sotme ka arritur t jet nj sistem i njsuar dhe i standardizuar, nuk

i kufizon, prkundrazi i liron aftsit dhe mundsit e saj pr t'u zhvilluar e pasuruar m tej,

duke prthithur brenda ktij sistemi pasurin e pashtershme t rrjedhave t gjuhs popullore,

t krahinave e dialekteve t ndryshme. Vetm n kt vij zhvillimi ajo mund t kryej

funksionet e saj n kushtet e zhvillimeve bashkkohore dhe t'i bj ball trysnis e

ballafaqimit me gjuht e tjera n klimn e globalizmit.

Edhe pse pas 40 vjetsh shqipja standarde e ka kaluar provn e kohs dhe

funksionon m s miri, duhet t pranojm se pr rrethana jashtgjuhsore, prestigji i saj sht

tronditur.

Nuk na lejohet t mbyllim syt, kur shohim prdit nj shkujdesje t pafalshme pr

kulturn e gjuhs, kur shohim prdit se shkelet norma leksikore dhe vrshojn pa fre fjal t

huaja t panevojshme, se shkelet norma drejtshkrimore, dhunohen trajtat morfologjike dhe

struktura sintaksore e shqipes, se shmtohet pamja e saj. Aq m keq kur shohim, se niveli i

prvetsimit t shqipes n shkoll ka rn tek s'mban.

Pra po ndodh ajo q s'duhet t ndodhte, n nj koh q gjuhsia shqiptare ka realizuar

vepra themelore normative, vepra bazale pr nj gjuh t standardizuar si gjuh kulture.

Konferenca juaj do t trajtoj problemet me t cilat shqipja prballohet sot, me

synimin fisnik pr prsosjen dhe prvetsimin e norms gjuhsore n t gjitha nivelet.

Prgjegjsia juaj si studiues dhe pedagog t shqipes sht e madhe, pr t ruajtur dhe

zhvilluar at q sht arritur dhe pr t'u vn gardh prirjeve prapavajtse.

18

Duke falnderuar edhe nj her Universitetin "Fan S. Noli", Institutin Albanologjik t

Prishtins dhe Institutin e Gjuhsis dhe t Letrsis, pr nismn e organizimit t ksaj

veprimtarie shkencore kombtare, i uroj konferencs suaj pun t mbar.

19

ISMAIL DODA

MBRESA T PASHLYESHME NGA KONGRESI I DREJTSHKRIMIT T

GJUHS SHQIPE (TIRAN, 20-25 NNTOR 1972)

E nderuara Kryesi e Akademis Solemne,

I nderuar Prof. as. dr. Gjergji Mero, rektor i Universitetit Fan S. Noli t Kors,

I nderuar Prof. dr. Ali Jashari, dekan i Fakultetit t Edukimit dhe Filologjis, pran

ktij universiteti,

I nderuar z. Ardian Tana, zv.ministr i Ministris s Arsimit dhe Shkencs s

Shqipris,

Koleg, pjesmarrs t Kongresit t Drejtshkrimit t Gjuhs Shqipe,

Zonja, zotrinj dhe prfaqsues t medias!

Si delegat i Kongresit t Drejtshkrimit t Gjuhs Shqipe (Tiran, 20-25 nntor 1972),

ju prshndes n emrin tim personal dhe t Komisionit t Arsimit pran Kshillit Nacional t

Shqiptarve n Malin e Zi, t cilin e drejtoj.

Korn e njoha n mnyr t prafrt gjat vizits q bra ktu m 21-22 tetor 1978 (e

shtun - e diel). Tani gzohem edhe m tepr q n kt qytet me frym atdhetare dhe rrnj

historike t shkolls shqipe po mbahet kjo Akademi Solemne, e cila i kushtohet 40-vjetorit t

Kongresit t Drejtshkrimit t Gjuhs Shqipe, n 100-vjetorin e krijimit t shtetit t pavarur t

Shqipris. Ndihem i lumtur q n kt rast, t shpalos ndonj episod kujtimi nga ai kongres

historik. Pes vjet para se t zhvillohej ai, Enti Arsimor-Pedagogjik i Titogradit (Podgorics

s sotme), me shkresn numr 424, dt. 4 nntor 1967, krkoi informacion pr gjendjen dhe

problemet e gjuhs shqipe edhe n shkolln ton fillore n Kraj (Mali i Zi), e cila, nga 10

marsi i vitit 1968 u quajt Gjergj Kastrioti Sknderbeu. Si arsimtar i gjuhs shqipe, me

shkresn nr. 287, dt. 22 nntor 1967 ia ktheva prgjigjen, duke krkuar me kmbngulje q,

ashtu si n Maqedoni, t prdoret gjuha e njsuar shqipe edhe n Malin e Zi dhe n Kosov,

n kohn kur po zhvilloheshin debate para Konsults Gjuhsore t Prishtins.

Kjo domosdoshmri mu b e afrt, kur m ra n dor ftesa e dats 14 gusht 1972 nga

Instituti i Gjuhsis dhe i Letrsis t Universitetit Shtetror t Tirans, pr t marr pjes n

Kongresin e Drejtshkrimit n Tiran. Pjesmarrjen e konfirmova me letrn e dats 23 gusht

1972 q ia drgova komisionit t organizimit.

Pasi m njoftuan me telegram nga Tirana pr datn dhe kohn e sakt, q t gjendesha

n kufirin shqiptaro-jugosllav, u nisa pr atje t shtunn m 18 nntor 1972. N orn 14.00,

n Bozhaj, u bra bashk me kolegt e ftuar nga Kosova. Disa nga ata ishin shok a pedagog

t mi nga Normalja a Fakulteti Filozofik i Prishtins, si edhe t njohur t tjer. N pikn e

kalimit kufitar Hani i Hotit na doli prpara pala mikpritse nga Tirana, e kryesuar nga

bashkpuntori i vjetr shkencor Koo Bihiku, zv.drejtor i Institutit t Gjuhsis dhe t

Letrsis. Ma ofruan nj vend t vetur. Si m i riu q isha, i falnderova dhe hyra n

autobus. Ndenja pran studiuesit Sulejman Drini, njohs i mir i gjuhs shqipe. N orn 15.00

nisemi. Gjat udhtimit deri n Shkodr, n ann e djatht, qndronte prpara Kraja ime,

matan liqenit me emrin e qytetit q i rri pran. Ajo dukej si n pllmb t dors. Kto

20

rrethina i ndan nga Shkodra Fuqit e Mdha. Prishja e marrdhnieve shtetrore Jugosllavi

Shqipri, pr shkak t Informbyros (qershor 1948) i largoi edhe m.

Vllezrit mikprits na shtruan dark n Turizm t Shkodrs. Meq pushuam pak

gjat, duke shtitur aty pran, rastsisht takova Milihan dhe Xhevatin, fmijt e dy vllezrve

me prejardhje nga Kraja, t cilve, q andej, u solla t fala. N librarin pran Kafes s

Madhe u njoha me Dritn, nj zonj e re fisnike dhe e kulturuar, q n shenj nderimi mi

dhuroi disa libra.

I lam lamtumirn qytetit mbi Barban. Pas nj udhtimi t lodhshm, prej m shum

se dy orsh (duke kaluar npr urn prej hekuri n Bahallk q u ndrtua aty nga viti 1913,

ndrsa nga fillimi i dhjetorit t vitit 1972 u ndrtua ajo q sht sot), npr at rrug jo aq t

mir, arrijm dikur von n Tiran. Para hotel Dajtit, pr nj koh t gjat m i miri n

Shqipri, n nj atmosfer madhshtore na presin vllazrisht: inxh. Agim Mero (1933),

rektor dhe prof. Osman Kraja (1933), zvendsrektor i USHT-s, Prof. Androkli Kostallari

(1922-1992), drejtor i Institutit t Gjuhsis dhe Letrsis dhe personalitete tjera t bots

shkencore dhe universitare. Zum vend n hotel. Mua dhe shokut tim, tani t ndjerit Zijadin

Munishi, na caktojn dhomn 312.

T nesrmen njihemi me delegat dhe t ftuar tjer t Kongresit t Drejtshkrimit.

Fillimisht njihem me studiuesin Emil Lafe dhe mbesim miq t prjetshm. Ai, si sekretar i

Komisionit Organizues t Kongresit t Drejtshkrimit t Gjuhs Shqipe, ka marr pjes n

prgatitjen e dokumentacionit tim si delegat dhe prfaqsues i shqiptarve n Malin e Zi n

at kongres. Po ashtu njihem edhe me gjuhtarin Gjovalin Shkurtaj, mikun tim t madh, i cili,

t premten, m 27 dhe t diel, m 29 qershor 1980, bashk me Menella Totonin dhe Shaqir

Beranin ishin mysafir n shtpin time dhe incizuan materiale dialektologjike nga nna

Emine Doda, tani e ndjer. Ajo vdiq m 11 mars 2012, dit e diel, n moshn 103-vjeare, n

prag t ktyre dy jubileve: 100-vjetorit t Pavarsis s Shtetit Shqiptar dhe 40-vjetorit t

ktij Kongresi t Drejtshkrimit, duke zn vend t rndsishm n Atlasin Dialektologjik

Shqiptar, si informuese, nr. 15, Vllimi I, 2007, f. 25.

Kongresi, q u mbajt n salln e Kuvendit Popullor t Shqipris, filloi t hnn, m

20 nntor 1972. Si delegat m caktuan karrigen numr 40, prbri gjuhtarit t njohur Kol

Ashta.

T martn, m 21 nntor 1972, paradite, n Seksionin A, ku u trajtuan vrejtje t

prgjithshme rreth drejtshkrimit dhe shtje t zbatimit t tij, lexova kumtesn Mbi

prdorimin e gjuhs letrare shqipe dhe ca vrejtje rreth Projektit t drejtshkrimit t shqipes

(kumtesa sht botuar n vllimin e dyt t akteve t Kongresit, f. 585-591). Gjat pushimit

m shprehu urime personalisht profesor Eqrem abej. Po ashtu m uroi edhe studiuesi Kol

Luka dhe shtoi: Jam pinanjuer. Pra, me prejardhje nga fshati Pin i Krajs. Nj pjes e

kumtess u transmetua edhe n Televizionin Shqiptar n orn 22:00 t mbrmjes. T

nesrmen, lidhur me kt shkruan:

1. Zri i Popullit, Viti i 31-t i botimit, Nr. 280 (7572), E mrkur, f. 1;

2. Bashkimi, Viti i 30-t i botimit, Nr. 280 (8682), f. 1;

3. Rilindja, Prishtin, e enjte, 23. XI. 1972, f. 8;

4. Msuesi, Tiran etj.

Prmendem edhe tek vllimi i par i akteve t Kongresit, f. 11, 19 dhe 28 (nr. rendor

40 si delegat).

21

Nga Mali i Zi, n Kongres, mori pjes si mysafire Medete Brisku (1934-1999),

arsimtare nga Ulqini, e lindur n Manastir (Maqedoni). Kongresin e prshndetn me

telegrame edhe pedagogt e gjuhs shqipe: Bajram Rexha (1933-2000) nga Ulqini, si dhe

Gjergj Hasanaj (1933-1978) nga Trieshi.

T shtunn, m 25 nntor 1972, u miratua dhe u nnshkrua Rezoluta e Kongresit. N

vllimin e par dukem n fotografi: pas f. 49, n rreshtin e dyt, n kmb, n ann e djatht

t prof. abejt, pas shkrimtarit Shefqet Musaraj dhe docent Anastas Dodit: Delegatt e

Kongresit t gjuhs shqipe; duke firmosur tek numri rendor 40 dhe pas f. 208: duke

diskutuar. Mbajta nj fjalim prshndets (f. 201-202). Nj pjes e tij u botua edhe nga Zri

i popullit, Viti i 31-t i botimit, Nr. 283 (7575), Tiran, e shtun, 25 nntor 1972, f. 3.

Ather, ndr t tjera, theksova se duhet t hartohen fjalor. Kt e prsrita edhe n

kumtesn q lexova n Konferencn e Tirans para dhjet vjetsh (2002, f. 345). E prsris

edhe sot (2012), meq ka ngelur puna n kt rrafsh.

N vllimin e dyt t Kongresit t Drejtshkrimit, dukem n fotografi: pas f. 79:

Pamje nga salla e Kongresit, rreshti i dyt, ndenjur, n mes. N vijim, n at pozicion:

Delegat t Kongresit t drejtshkrimit t gjuhs shqipe. Pas f. 527: Nga vizita e

pjesmarrsve n Muzeun Arkeologjik, rreshti i dyt, n kmb, i dyti pas Prof. Josif

Ferrarit, me syze e mjekr t bardh.

Gjat kohs q zhvillohej kongresi, na u krijuan kushte shum t prshtatshme pune.

U njohm me Tirann, por na prcolli koh me shi. Vizituam Krujn dhe ndonj qytet tjetr.

Ndrkoh, prve Prof. abejt, u njoha edhe me studiuesit: Zihni Sako, Qemal

Haxhihasani, Rrok Zojzi, Mahir Domi, Aleks Buda, me t cilt u konsultova lidhur me

folklorin, etnografin, gjuhsin, historin, letrsin. Zura mjaft miq e shok. Me shumicn

nga ata mbaj lidhje. Por, pr fat t keq, nj numr i madh ka ndrruar jet dhe m mungon.

Mirpo n zemr e mendje i mbaj. Kjo mbres q po paraqes, le t shrbej si nj kujtim i

prjetshm pr ta.

Ky Kongres zulmmadh u zhvillua n kohn kur n ish-Jugosllavi ndiqeshin

vazhdimisht intelektualt shqiptar dhe synohej q edhe si komb t na ndajn. Pr sllavt, ne

atje, ishim iptari, kurse ju ktu n Shtetin Shqiptar Albanci. Fatkeqsisht pak dinim pr

njri-tjetrin. N shtetin am ndrlikoheshin madje edhe Ulqini me Tetovn. Megjithat, n

ato rrethana, ather, bm bashkimin kombtar n segmentin kryesor at gjuhsor.

U ktheva n Kraj me prshtypjet m t mira nga Shqipria dhe Kongresi Gjuhsor

Gjithkombtar. Mirash Gojaj (1933-1976), reporter i redaksis n gjuhn shqipe, n Radion

e Malit t Zi, m 13.XII.1972, n shtpin time bri nj intervist me mua, pr Rezolutn e

Kongresit t Drejtshkrimit, e cila u transmetua m 19.XII.1972, n orn 18:00. Rezoluta u vu

n prdorim pr qllime praktike n shkolla, n radio, n administrat, madje edhe n jetn e

prditshme. Prandaj Prof. Androkli Kostallari, n letrn e 28 shkurtit 1973 m shkruan:

Prpjekjet tuaja pr tjua br t njohura kolegve tuaj rezolutn e Kongresit t

Drejtshkrimit dhe vendimet e tij jan nj knaqsi pr ne. Kontributin tuaj dhe t kolegve n

lmin e shkencave albanologjike ne e vlersojm si prpjekje pr t zbuluar vlerat e mdha

kulturore t krijuara gjat shekujve nga populli yn dhe pr ti br ato pasuri t prhershme

t tij.

22

M 26 maj 1973, n mbledhjen e gjer t Kshillit t arsimtarve t shkolls fillore

Gjergj Kastrioti - Sknderbeu n Ostros, si drejtor, ligjrova lidhur me zbatimin e Gjuhs

Letrare Shqipe dhe rezolutn e Kongresit t Drejtshkrimit t Gjuhs Shqipe.

Pr pjesmarrjen time n Kongresin e siprprmendur, si dhe pr t gjitha kto

prpjekje t garantuara me ligj, shteti jugosllav u hakmor, pa i br asnj faj.

N janar t vitit 1973 mu ndalua dalja jasht tij, meq ma morn pasaportn nr. CA

147612, edhe pse e kisha bashk me bashkshorten. Ma kthyen n shtator t vitit 1977, kur

sisha m drejtor.

N kt vazhd, kjo polici ma rrethoi shtpin gjat ceremonis s dasms s vllait:

t enjten, m 9 dhe t premten m 10 gusht 1973, kur, papritmas, m vdiq vajza njvjeare (t

premten, m 12 gusht).

Rastet e tilla t elikosin. Durimi sht ilai m i madh q t shron. Ndaj, duke i

kujtuar me gzim ditt e puns gjat Kongresit t Drejtshkrimit, shpreh dshirn q t ruhet

korniza e tij dhe t plotsohet me prurje nga t folmet e krahinave. T ribotohet Drejtshkrimi

i Gjuhs Shqipe, me plotsime dhe prmirsime. T lirohet teksti nga mbingarkesa me ato

shprehje ideologjike q u ka tejkaluar koha. T mnjanohen lshimet dhe prsritjet e

panevojshme, q u kan shptuar autorve t komisionit me rastin e botimit.

23

PRSHNDETJE E REKTORIT T UNIVERSITETIT FAN S. NOLI PROF.

GJERGJI MERO, N AKADEMIN JUBILARE PR 100-VJETORIN E

PAVARSIS DHE 40-VJETORIN E KONGRESIT T DREJTSHKRIMIT

I nderuar z. Andrea Mano Prefekt i Qarkut,

I nderuar z. Ardian Tana zv/ministr i MASH,

I nderuar z.Myslym Islami zv/kryetar i Akademis s Shkencave,

T nderuar, akademik, profesor, prfaqsues t institucioneve mike, nga Instituti

Albanologjik i Prishtins, Institutit i Gjuhsis dhe Letrsis, Tiran, student, miq dhe t

ftuar,

T nderuar pjesmarrs!

Duke ju falnderuar pr mirseardhjen tuaj n Universitetin e Kors dua tju prcjell

prshndetjet e sinqerta n emr t Rektoratit t Universitetit, t stafit akademik dhe t

studentve, duke ju uruar: Punime t mbara n kt Akademi Jubilare.

Fjalt e mia t prshndetjes n kt Akademi Solemne, kushtuar 100-vjetorit t

Pavarsis dhe 40-vjetorit t Kongresit t Drejtshkrimit, jan shprehje e vlersimit t stafit

akademik dhe studentve t Universitetit Fan S. Noli, pr veprn e gjith atyre q i dhan

gjuhs son t bukur e t dlir, pamjen e nj gjuhe t prpunuar n nivelin q krkon kultura

moderne e nj kombi t qytetruar dhe i siguron asaj, rolin e komunikimit mbarkombtar.

Kjo vepr mertion nderimin m t thell nga ana jon dhe e brezave q vijn, si nj trashgim

historik e kulturor pa t cilin nuk mund t kuptohet qenia e kombit, prparimi i kulturs

kombtare dhe i arsimit kombtar. Pr kt arsye Kongresi i Drejtshkrimit sht quajtur me t

drejt ngjarja m e rndsishme n historin kulturore t kombit n shekullin XX, pas

Kongresit t Manastirit.

Shkolla shqipe gjat gjith jets s saj 125-vjeare ka qen dhe mbetet

institucioni m i rndsishm kombtar q e ka lidhur jetn, qenien dhe misionin e saj, me

gjuhn shqipe; udha e saj ka qen udha e shkronjave shqipe. Gjat ktyre dyzet vjetve nga

Kongresi i Drejtshkrimit, ajo ka qen po ashtu institucioni m i rndsishm kombtar q e ka

lidhur jetn, prhapjen dhe ngulitjen e norms letrare shqipe, tashm t njsuar, n brezat e

rinj q ka n dor, bashk me t ardhmen e vendit dhe t ardhmen e gjuhs. Arsimi shqiptar i

t gjitha niveleve e ka pr mision t mbroj kulturn gjuhsore t shqiptarve mbi bazn e

zgjidhjeve shkencore q ka vn Kongresi i Drejtshkrimit, sepse niveli gjuhsor i nj shoqrie

sht tregues edhe i nivelit t saj kulturor dhe i qytetrimit t saj.

Duke prshndetur kt akademi solmne ju uroj pun t mbar, juve dhe t gjith

punonjsve t shkencs dhe arsimit, prej t cilve varet formimi i brezave t rinj me kulturn

gjuhsore q krkon zhvillimi shoqror n Shqipri dhe zhvillimi mendor i shqiptarve kudo

q jetojn.

Kam knaqsin, q n emr t Senatit Akademik t Universitetit t Kors, t nderoj

me nj certifikat mirnjohjeje dhe nj dhurat simbolike delegatt e Kongresit t

Drejtshkrimit t Gjuhs Shqipe, q jan t pranishm n kt Akademi Jubilare:

1. Akdamik Jani Thomai

2. Prof. dr. Emil Lafe

3. Ismail Doda, nga Mali i Zi

24

4. Isa Bajinca, nga Prishtina

5. Akad. Jorgo Bulo

6. Nikoleta Cikuli

7. Prof. dr. Xhevat Lloshi

Edhe nj her ju falnderoj q jemi sot s bashku n Universitetin e Kors,

falenderoj t gjith miqt e t ftuarit q na nderojn sot, autoritetet vendore, por n mnyr t

veant drejtuesit e institucioneve bashkorganizatore t ksaj Akademie Solemne, t Institutit

Albanologjik t Prishtins, t Institutit t Gjuhsis dhe t Letrsis, t Tirans dhe

komisionin organizator, pr punn e palodhur dhe cilsore q kan br, duke ju siguruar se

punimet e ksaj Akademie Solemne do tu shrbejn mjaft n punn e tyre studiuesve t saj,

pedagogve e studentve tan, sepse shkolla shqipe e ka pr detyr t prcjell fjaln shqipe

t pastr e t prpunuar, ta zhvilloj shqipen si gjuh t dijes, t shkencs e t kulturs, n t

gjitha rrafshet dhe prmes t gjitha disiplinave msimore.

Edhe nj her ju faleminderit t gjithve dhe i uroj punime t mbara ksaj Akademie

Jubilare.

25

XHEVAT LLOSHI

ZGJIDHJE Q I QNDRUAN KOHS N SHRBIM T KOMBIT

Gjuha sht nj dukuri shoqrore, por ka nj rrjedh t mirfillt natyrore. Kto dy

an dalin ballas kundrejt njra-tjetrs kur gjuha nis t shkruhet. Me mundime t gjata dega

kryesore e rrjedhs s gjall i nnshtrohet nj drejtimi, n t cilin pastaj lvrohet, zgjerohet,

pasurohet, lmohet dhe shndrrohet n mjetin e prsosur pr mishrimin e kulturs s shkruar

dhe n prbrsin e pazvendsueshm t identitetit kombtar. Kt rrug e ka prshkuar

edhe shqipja jon, prandaj nuk do t ishte prjashtim, q do t vinte dita kur edhe ajo do t

fitonte trajtn, t ciln shkurt tashm e quajm gjuha standarde. Kjo ka ndodhur si nj ecuri e

gjat historike, por ka edhe nj cak, nga i cili e quajm se ka, si t thuash, datlindjen. Ky cak

u takon dyzet vjetve m par dhe do t mbetet n histori si Kongresi i Drejtshkrimit.

Ndonse n studimet tona nuk i sht kushtuar aq vmendje shtjellimit konkret t

prpunimit dhe prdorimit t gjuhs n fushat shtetrore e publike, por m shum

pikpamjeve t autorve jo t pakt, q jan marr me kt fush. Sot, n kt prvjetor,

kemi mundsin t japim gjykime t mbshtetura mbi prvojn e dyzet viteve t fundit.

Rilindja Kombtare shtjen e gjuhs e vuri n qendr t programit t vet jo vetm

sepse ajo ishte simboli madhor i kombit, por edhe sepse vendosja e shqipes si gjuh zyrtare

ishte hapi i par dhe shenja vendimtare e pavarsis. Kur Lidhja Shqiptare e Prizrenit nisi

luftn pr nj shtet shqiptar, problemi i gjuhs pr kt shtet doli q n hapat e par t saj.

Nevoja e nj alfabeti t vetm t shqipes, e cila si zgjidhje prfundimtare u arrit n Kongresin

e Manastirit, nuk u shtrua me forc n fund t shek. XIX vetm pr shkak t shqetsimit q

sillte prania e shum alfabeteve, por n radh t par sepse shteti shqiptar, q tashm po

projektohej n horizont, nuk mund t konceptohej pa nj alfabet t vetm. Nuk mund t

prfytyrohet nj shtet, dokumentacioni i t cilit t prpilohet me alfabete t ndryshme. Me

fjal t tjera, ishte shtysa e ngutshme pr nj gjuh zyrtare, q prcaktoi edhe njsimin e

alfabetit.

Shqipja e shkruar e Rilindjes nuk ndoqi traditn e shkruar t shekujve t mparshm,

pr arsye t njohura t gjendjes nn nj sundim t gjat t huaj. Ajo u rinis nga shumsia

dialektore e kohs dhe prmes mjaft luhatjeve e prpjekjeve individuale, arriti n vija t

prgjithshme te dy variante letrare kryesore, me piknisje toskrishten dhe gegrishten, t

nnkuptuara si trsi t mdha. Hapin e mtejshm deri te nj gjuh e shkruar kombtare

rilindsit ia lan s ardhmes, kur shqiptart t kishin formuar shtetin e tyre. Thirrjet

ngulmuese pr ta futur shqipen n administrat, n gjyqe, n shkolla etj., tingllojn gjithnj e

m me forc n shtypin shqiptar n prag t pavarsis. Njkohsisht vrehen sprova pr ti

prpunuar konkretisht mjetet gjuhsore. Dokumentet e qeveris s Ismail Qemalit n nntor

1912 n Vlor, shnojn hyrjen n fuqi t nj varianti n funksionin shtetror. Akti i shpalljes

s Pavarsis m 28 nntor sht teksti i par i nj qeverie shqiptare.

Shqipja u vendos si gjuh zyrtare m 23 shtator 1913. Sado jetshkurtr q qe Qeveria

e Vlors, menjher pasi shpalli shqipen si gjuh zyrtare t shtetit shqiptar, e nisi punn me

krijimin e disa komisioneve pr njsimin e terminologjis ushtarake, t shrbimit postar etj.

Ecuria u ndrpre dhunshm me fillimin e Lufts s Par Botrore. Gjat dy viteve t fundit t

ksaj lufte (dhjetor 1916 nntor 1918), pjesa m e madhe e territorit shqiptar ndodhej nn

26

pushtimi austrohungarez me qendr Shkodrn. Austro-Hungaria gjat Konferencs s

Ambasadorve n Londr m 1913, kishte qen fuqia e madhe e kohs, me kmbnguljen e

s cils (natyrisht, brenda interesave t saj perandorake), Shqipria u pranua n nivel

ndrkombtar si shtet i pavarur. sht e vrtet, q kjo ishte Shqipria e cunguar, por pa kt,

pas Lufts I Botrore nuk do t kishte nj atdhe t shqiptarve, sepse at do ta kishin fshir

prgjithnj fuqit shoviniste ballkanike. Gjithsesi, Austro-Hungaria shpresonte n fitoren e

lufts, pas s cils Shqipria do t vijonte jetn si shtet i pavarur dhe, dshiroj ta theksoj me

forc, se edhe n ato kushte t lufts botrore, ajo si pik t par pr at shtet vinte zgjidhjen

e shtjes s gjuhs standarde. Tashm e dim fare mir dhe nuk ka nevoj t zgjatemi, se pr

kt u mblodh Komisia Letrare, e cila synonte caktimin e standardit t shkruar mbi bazn e

dialektit t mesm, t folmes s Elbasanit.

Nga kta pak rreshta, pr nj ecuri historike t gjat, del e qart se domosdoshmria e

standardit gjuhsor ishte shoqruese si e projekteve pr shtetin e pavarur shqiptar, ashtu edhe

kur ai u ngrit si realitet politik. N po ato vija, si ishin pranuar n Shkodr, Kongresi

Pedagogjik i Lushnjes (shkurt 1921) vendosi pranimin e dialektit t Elbasanit n shtypjen e

teksteve shkollore. M 1922 u dha urdhri, i cili n janar 1923 doli si vendim i kryeministris,

q t prdorej gjuha zyrtare n shkoll e n administrat, duke qen nj variant mbi baz

dialektore t mesme, por ecuria ka qen e ndrlikuar dhe shtja e gjuhs zyrtare n thelb u

shkri n shtjen m t gjer t gjuhs standarde. Q prej asaj kohe kemi t trashguar

ngatrrimin terminologjik, i cili n ditt tona sht e mira t mnjanohet, duke e dalluar qart

gjuhn zyrtare nga gjuha standarde, nga gjuha letrare, nga gjuha e njsuar e kshtu me radh.

Kongresin e Manastirit dhe Komisin Letrare t Shkodrs mund ti quajm si

institucione parashtetrore, q dhan argumente dhe zgjidhje konkrete pr vendimet e

mvonshme shtetrore. Pavarsisht nga ndrlikimet e kuptueshme, n periudhn ndrmjet dy

luftrave botrore, shqipja ka pasur nj variant standard, q ka funksionuar si gjuh zyrtare;

pr m tepr, ai funksionoi edhe n trevat e Kosovs, ku prcaktoi zhvillimet e mpastajme

pas prfundimit t Lufts II Botrore. N at periudh shteti shqiptar ndoqi nj politik

elastike, madje liberale kundrejt gjuhs standarde.

Gjat pes viteve t Lufts II u b fakt edhe politizimi i shtjes gjuhsore. Nuk ka

filluar lufta pr pushtet brenda gjuhs pas Lufts II Botrore, por prkundrazi, gjat asaj

lufte nisi prdorimi i zgjidhjeve gjuhsore n shrbim t lufts pr pushtet. Dhe kjo nuk sht

ndrprer as n ditt tona, por nuk dshiroj t zgjatem n kt drejtim. Sidoqoft, krahas

rrjedhs natyrore dhe nevojs shtetrore e kulturore pr gjuhn standarde, kshtu, u shtua n

kt ndrthurje edhe faktori politik. Procesi historik, bashk me diskutimet e viteve t fundit,

nganjher t ashpra dhe pa asnj baz t mirfillt shkencore, megjithat dshmojn

bindshm, se gjuha standarde vlersohet si nj arritje madhore e zhvillimit t shqipes, pr t

ciln sht luftuar dhe luftohet, sepse prbn nj lartsi t re, me vlera t jashtzakonshme n

jetn e kombit.

Kongresi i Manastirit prmbylli nj etap t gjat prpjekjesh e pshtjellimesh, por

rndsia e tij e posame ishte se hapi nj etap t re; zgjidhja e tij ishte pr t ardhmen dhe i

qndroi kohs. Edhe Kongresi i Drejtshkrimit, dyzet vjet m par prmbylli nj etap t gjat

prpjekjesh e pshtjellimesh, por rndsia e tij e posame sht se hapi nj etap t re;

zgjidhja e tij ishte pr t ardhmen dhe i qndroi kohs.

27

sht e natyrshme q t studiohet edhe m tej shkencrisht e paansisht procesi q

solli arritjet deri te Kongresi i Drejtshkrimit, si edhe t prmirsohen disa zgjidhje, si e ka

parshikuar Rezoluta e Kongresit. Kurse n rastin e sotm jubilar, mjaftojn pak fjal pr t

treguar se n vitet e para pas Lufts II pr zgjidhjen e shtjes gjuhsore nuk u ndrmor

ndonj veprim vendimtar. Institutit t Shkencave iu vu detyr t punonte n at drejtim.

Rregullat drejtshkrimore (1948, 1951) dhe Fjalori i gjuhs shqipe (1954) t punuara nga

Instituti i Shkencave, merrnin parasysh t dyja variantet letrare, ndrsa prof. K. Cipo si pr

gramatikn shkencore, ashtu dhe pr gramatikn shkollore (t dyja m 1949) zgjodhi

toskrishten letrare, duke e argumentuar kt me arsye gjuhsore e kulturore-historike.

Me dy sesionet shkencore t Institutit t Shkencave t vitit 1952, zuri fill nj politik

gjuhsore e importuar nga gjuhsia sovjetike, ndrsa m tej, gjuhsia jon u orientua m fort

drejt studimeve n kuadrin e institucioneve, sesa n caktimin e menjhershm t nj norme

letrare t njsuar nprmjet ndonj forumi shkencor. Lvrimi i t dy varianteve n letrsin

artistike, n botimet shkencore, pjesrisht n prkthime e n publicistik vijoi si m par.

Ksaj gjendjeje i prgjigjen edhe rregullat drejtshkrimore t vitit 1956, t cilat prmbajn n

rastet e nevojshme, edhe udhzime pr format e gegrishtes.

Dy momentet vendimtare pr t shkuar te Kongresi i Drejtshkrimit ishin hartimi i

projektit t ri t drejtshkrimit m 1967, me prirjen drejt nj forme gjuhsore dhe Konsulta

Gjuhsore e Prishtins (prill 1968), e udhhequr nga kryefjala Nj komb nj gjuh letrare

kombtare. Ishin kto dy platforma, pr kodifikimin e statusit t nj varianti gjuhsor, q

shrbyen si mbshtetje institucionale n politikn e planifikimit gjuhsor. Kongresi i

Drejtshkrimit ishte sanksionimi i tyre, pas nj diskutimi t gjer, duke mundsuar marrjen e

vendimeve shtetrore prkatse.

Pas dyzet vjetsh ne shohim se gjuha standarde sht nj realitet funksional.

Megjithat, bashk me prmbysjen e regjimit monist njzet vjet m par, u shfaqn edhe

prpjekjet pr nj prmbysje gjuhsore, e cila si hapin e par do t godiste Kongresin e

Drejtshkrimit. U prvijua nj grup i kufizuar militantsh aktiv n fushn e planifikimit

gjuhsor, t cilt kan br dhe bjn mos q t shtien n duar monopolin ligjor si t vetmit

standardizues. Nga sa ceka shkurt m lart, kjo do t thot se ka prpjekje pr tu kthyer n

gjendjen kur nuk kishte asnj standard, nja tetdhjet vjet prapa. Pa u hyr komenteve t

hollsishme, e theksoj se kjo do t thot t goditet vet shteti shqiptar, ti vihen atij pengesa

n rrugn e prparimit, pa prmendur at q e kam thn shpesh, se kjo on deri te prarja

kombtare e modelit t sllavve t jugut pran nesh. Ai model prbn nj prov historike, se

lakmia pr standarde t ndryshme t gjuhs, sht lajmtare e sajimit t identiteteve t

ndryshme kombtare, drejt shkputjes s mpastajme si shtete t veanta

Kombi shqiptar e ka sot nj gjuh standarde dhe e ka tejet t nevojshme, n rrethanat

kur sht i shprndar n disa shtete. Kombi shqiptar e ka t domosdoshme nj gjuh zyrtare

pr shtetin shqiptar. Kombi shqiptar po i plotson gjith krkesat e veta publike me gjuhn

standarde. Kombi shqiptar paraqitet n marrdhniet me shtetet e tjera, duke prdorur nj

gjuh standarde.

T gjitha kto jan rrjedhim i drejtprdrejt i vendimeve t Kongresit t Drejtshkrimit.

Ai e ngriti shqipen n lartsin e ktyre detyrave. N rrethanat kur n Ballkan tashm jan dy

shtete shqiptarsh, ka shpresa t plota, pavarsisht nga prpjekjet pr hir t interesave t disa

grupeve t caktuara, se n ecurin e mtejshme do t ndodh afrimi jo vetm sepse jemi

28

historikisht i njjti komb dhe sepse orientimi yn i sotm sht i njjt ndaj Europs s

Bashkuar, por edhe sepse kjo u shrben interesave mbarkombtare. Zgjidhja sht duke

ndjekur nj strategji kombtare n kushtet e dy shteteve shqiptare dhe kt domsdoshmrisht,

e shoqron jo zbatimi i thjesht n trevat shqiptare, por edhe lvrimi e pasurimi i prbashkt i

mtejshm i gjuhs standarde.

Proceset e sotme jan br m t ndrlikuara, pr shkak se afrimi me legjislacionin

europian, duke e quajtur hyrjen n BE dhe n NATO zhvillimin m madhor n jetn e shtetit

shqiptar, ka lindur probleme krejt t reja. Gjithashtu ndikojn edhe zhvillimet e sotme t

teknologjis elektronike dhe varsia gjithnj m e madhe nga komunikimi elektronik

ndrkombtar. Anglishtja ushtron trysni t madhe edhe si gjuh e globalizimit.

Ndrkaq, vrej me knaqsi se nga ana e shtetit nuk ka pasur ndrhyrje t

drejtprdrejta dhe, n mnyr pak t papritur, gjendja mund t krahasohet me politikn

ndrmjet dy luftrave botrore. Koht e fundit madje kemi nj fakt pozitiv, q nxnsit n t

dy ant e kufirit politik ndrmjet shqiptarve, do t msojn me t njjtn abetare. Megjithat,

heshtja institucionale deri m tash, pr t prkujtuar qoft vetm simbolikisht 40-vjetorin e

Kongresit t Drejtshkrimit, sht nj tregues jo pozitiv pr konsekuencn e politiks

shtetrore n kt lm.

Shqipja e ka t ardhmen prpara, sepse dyzet vjet t shkuara u ngrit n lartsin pr t

ardhmen. Kombi shqiptar nuk ka nevoj pr abetare t ndryshme, pr drejtshkrime t

ndryshme, pr gramatika dhe fjalor me baza dialektore t ndryshme. Kombi shqiptar nuk ka

nevoj pr fjalor dygjuhsh shqip-shqip, ose po ta shpreh ndryshe, nuk ka nevoj t

prgatis prkthyes ndrmjet dy gjuhsh si t huaja nga shqipja n gjuhn shqipe, sipas

shembullit nga kroatishtja n serbishte dhe anasjelltas. Shteti shqiptar nuk ka nevoj ta

paraqes Kushtetutn e tij n dy standarde t ndryshme. N sallat dhe n zyrat e Bashkimit

Europian do t prbnte shfaqjen e hapur t fryms antieuropiane prania e dy prkthyesve pr

dy standarde t shqipes dhe krkesa q dokumentet prkatse pr shqipen t ishin dypalshe.

N mjedisin e veant t shqiptarve n Maqedoni, shpallja e standardit si t deklasuar dhe

kallja e nj standardi tjetr, do ta minonte Marrveshjen e Ohrit, sepse do t ndillte pyetjen

ogurzez: Pr ciln gjuh tuajn keni pretendime? Sheshoni nj her grindjet tuaja, pastaj

krkoni marrveshje me t tjert.

Kongresi i Drejtshkrimit u dha prgjigjen e qndrueshme shkencore dhe t mueshme

kombtare gjith skenarve, q do t ishin rrjedhoj e zhvillimeve t panevojshme, t cilat i

prmenda n paragrafin e msiprm.

Kundrshtarve t Kongresit t Drejtshkrimit u ngarkoj pikrisht barrn, se prgatisin

nj skenar ogurzi, duke arritur deri aty, sa t botojn gazeta pr t deklasuar standardin, i

fajsoj se duan dy standarde t ndryshme: pr Tirann dhe pr Prishtinn. Nuk kam asnj

dyshim se kta dyzet vjet e kan provuar q tashm kan dshtuar dhe vetm dshtimi i pret

n t ardhmen. Por prndryshe qndrimi i tyre do t onte edhe n nj prleshje, se nga cila

an do t shkonin shqiptart e Maqedonis. Dhe me aq sa jam n dijeni, ka pasur prpjekje t

nndheshme pr ta hapur rrugn e ktij skenari.

Prvjetori i dyzet i Kongresit t Drejtshkrimit, dshmon se zgjidhjet e miratuara prej

tij n trsi i kan qndruar kohs. Tashti po bhet pothuaj gjysma e periudhs s shtetit t

pavarur shqiptar, gjat s cils ai ka n prdorim nj gjuh standarde dhe jo thjesht nj gjuh

zyrtare. Por nuk dshiroj, q n kt prvjetor t prdoren tone ngadhnjimtare. Kjo sht

29

historia jon, si gjithmon e ndrlikuar, me kundrshti e probleme, t cilat, pr mendimin tim,

jan pjes prbrse e procesit, madje edhe ato kan pjesn e tyre n mbarvajtjen e

prparimin e tij.

M lejoni t prmend nj t dhn nga studimi i gjuhve t tjera. Gjuha standarde

prcakton edhe standardizimin shtetror. Del se dokumentet standarde kursejn deri n 70%

t kohs dhe perceptimi i tyre sht nnt her m i shpejt sesa i teksteve jostandarde.

Anasjalltas, deklasimi i standardit dhe prpunimi i dikaje mbi nj baz tjetr do t krkonte

shpenzime t jashtzakonshme kohe dhe mjetesh financiare pr nj popull jo t madh si jemi

ne. N epokn e globalizimit elektronik destandardizimi do t thot vshtirsim i

komunikimit, kundrshtim i prparimit teknologjik, obskurantizm, rnie nga lartsia e arritur

historikisht, mesjet. Zrat mesjetar do t mbeten t shkret n hapsirn gjithshqiptare.

Rregullat e drejtshkrimit dshiroj ti quaj si nj far kushtetute t shqipes standarde.

sht provuar se ndryshimet e shpeshta t kushtetutave sjellin pshtjellime n jetn shtetrore

e politike. Ndrsa shembulli i Kushtetuts s SHBA-ve, vrteton se qndrueshmria sht nj

e mir e pamueshme pr jetn e vendit. Pr analogji, drejtshkrimi i shqipes ka nevoj vetm

pr amendamente t shtrira n koh dhe pr asnj lloj kongresi tjetr. Le ti kremtojm

dhjetvjeart e ardhshm t Kongresit t Drejtshkrimit.

Shqipja e standardizuar e ka t ardhmen prpara n nj rrug pasurimi, lvrimi e

prsosjeje. Tradita tashm dyzetvjeare e bn at solide dhe e ndihmon q t mos perceptohet

si dika e vjetruar, prkundrazi, t prvetsohet si mjet i shklqyer i prbashksis

kombtare, i identitetit dhe i kulturs s shqiptarve n koht e reja.

30

QEMAL MURATI

KONGRESI I DREJTSHKRIMIT - NGJARJA M E RNDSISHME

GJUHSORE E SIMBOLIKE E SHEKULLIT XX

1. Nga pikpamja gjuhsore dhe simbolike, dy ngjarjet m t rndsishme pr

standardizimin e gjuhs shqipe n shekullin e njzet kan qen Kongresi i Manastirit n vitin

1908 dhe Kongresi i Drejtshkrimit n vitin 1972. Q t dyja ishin ngjarje me efekte edhe

jasht Ballkanit shprehet albanologu dhe ballkanologu i shquar amerikan Viktor Fridman

(Shqipja standarde n Amerik: Studime shkencore, pedagogjike dhe planifikimi gjuhsor, te

Konferenca shkencore Shqipja standarde dhe shoqria shqiptare sot, Tiran, 11-12 nntor,

2002, ASHSH, Tiran, 2003, 155). Ndrsa Kongresi i Alfabetit i unifikoi shqiptart n grafi

t njjt, Kongresi i Drejtshkrimit i unifikoi shqiptart t komunikojn me nj form

gjuhsore t prbashkt kombtare. N kt vshtrim, Historia e kulturs son n trsi, jo

vetm e asaj shkrimore, nuk ka asnj vepr q mund t krahasohet me Kongresin e

Drejtshkrimit t Gjuhs Shqipe (Shptim uka).

Kongresi i Drejtshkrimit, 40 vjet m par, u dha mundsi studiuesve t gjuhsis, t

prfundojn prpjekjet pr unifikimin e gjuhs shqipe dhe Kongresi vetm sa e prshndeti

kt, - shprehej nj dashamir i shqipes n nj blog t internetit. Ndrkaq, koha e sotme u ka

dhn liri gjithkujt q nuk merret me gjuhn, q t gdhend pa mshir, mbi at q sht

ndrtuar me shum mund e sakrifica.

Me gjith arritjet e pakontestueshme, gjuha shqipe sot, n vigjiljen e 40-vjetorit t

Kongresit t Drejtshkrimit t Gjuhs Shqipe, ndodhet prpara dy sfidave t mdha: s pari,

prpara sfidave pr ta ruajtur kt vler t madhe nacionale dhe s dyti, prpara shkatrrimit

t ksaj gjuhe, t cilin ia shkaktojn vet shqipfolsit, me grryerjen e normave gjuhsore

standarde, me prdorimin e ksaj gjuhe me fjalor t varfr e me gramatik dhe sintaks t

zbrdhult. Animozitetet, tundimet, bastardimet, huazimet, hibridizimet, mtimet pr

rikthimin e standardit n dialekte, prbjn korpusin e problematikave me t cilat prballet

gjuha shqipe sot.

Me shqipen, n cilsin e studiuesit, sot merren t gjith, marrin e japin se si duhet t

jet standardi, paka se nuk kan as njohurit m minimale mbi mekanizmin e quajtur gjuh

letrare. E folura shtpiake ka pushtuar ambientet publike dhe pothuajse sht br norm

gjuhsore e ligjrimit.

Pasojat e standardit t rrezikuar m shum jan duke u par n jetn publike, si n t

folur ashtu edhe n t shkruar. Sot sht vshtir t kesh n dor nj dokument zyrtar t

institucioneve shtetrore pa gabime drejtshkrimore. Dokumentet e lshuara nga gjykatat

shpesh kan m shum gabime sesa fjal, pr t mos folur pr strukturn e fjalis. Ndrsa,

mjerimi retorik i politikanve ka br shpesh, q edhe debati demokratik t mos na duket

shum trheqs (Hasan Saliu).

Parimi themeltar i gjuhsis sht q gjuha vete kurdoher duke ndrruar (Faik

Konica), apo gjuha shkon gjithmon tue ba ndryshime si thoshte gramatikani i shquar

Justin Rrota. Pra, si t thuash "Gjuha ndryshon, por nuk ndryshohet" (Helena Grillo), q do t

thot se gjuha ka zhvillimin e saj t natyrshm. Ndryshon me evolucion, por at nuk mund ta

ndryshoj askush me revolucion, me prdhun.

31

2. Denotimet dhe konotimet gjuh standarde - dialekt

Format shprehse t gjuhs: standardi letrar e dialektet, kan nj marrdhnie t

ngusht ndrmjet tyre, ngaq standardi mbshtetet mbi dialektet, por kan dhe denotimet e

konotimet specifike. Nocioni civilizues gjuh standarde denoton diferencimin funksional,

kurse konoton prdorimin e prgjithshm n shoqrit moderne dhe varietetin e prestigjit;

termi dialekt, q tradicionalisht i takon rrafshit horizontal, d.m.th. e folura karakteristike e nj

rajoni ose lokaliteti, sht i ngarkuar me konotacione negative t ambientit rural, t

prapambetjes dhe ksisoj n mnyr eksplicite ose implicite kontraston me varietetet

standarde ose letrare q jan me prestigj t lart (Ranko Bugarski, Evropa u jeziku, Beograd,

2009, 92).

N marrdhnien gjuh standarde dialekt, identiteti gjuhsor krijon dhe identitetin

shoqror, tribal, kombtar, etj. Prandaj duhet t kihet parasysh gjithmon ky fakt relevant: ti

jepet standardit at q i takon standardit dhe ti jepet dialektit at q i takon dialektit, e jo t

bhen kto kaamak e kryelan, t prshfaqim identitetet tona tribale a krahinore edhe aty ku

nuk do t duhej.

Ne t gjith kemi nj identitet tonin tribal, e secili sht ndoshta po aq krenar pr

kt identitet, e pr rrjedhoj secili mund ta theksoj e demonstroj si e sa t doj kt

identitet. Asnj e keqe nuk na vjen prej ksaj; prkundrazi. E keqja na vjen prej sublimimit t

ktij identiteti n kurriz t nj identiteti m t madh, atij nacional, t cilin kemi rn dakord ta

mbrojm e ta zhvillojm, pasi e shohim si nj mnyr pr tu br m t mbrotht e m t

mbrojtur n botn ku jetojm. Dhe e prsris e saktsoj, q e keqja nuk sht theksimi e

manifestimi i identitetit lokal; e keqja sht sublimimi i tij n nj kontekst nacional dhe nj

nga mnyrat pr ta sublimuar sht dhe qndrimi prmues q mbahet ndaj gjuhs zyrtare,

standardit, n maj t institucioneve nacionale, shprehet publicisti i shquar Mustafa

Nano,- duke iu referuar normshkelsve q jan madje n krye t institucioneve.

Si i bhet me ata q, edhe pse jan zgjedhur n krye t institucioneve kombtare, nuk

e flasin dot standardin? N kt rast nuk ke se far t bsh. Duket pak e pamundur, n fakt,

q dikush q ka nj marrdhnie gati zero me standardin, t ngjitet deri lart n maja

institucionesh, pasi standardi, duam apo sduam, prbn nj stek q duhet kaluar prej t

gjith atyre q duan t marrin grada n hierarkin shtetrore e kombtare. Secili prej nesh ka

mbeturina t t folmeve t vjetra, t cilat i demonstrojm gjat dits n t gjitha rrethanat e

mundshme. Gramoz Rui e Dashamir Shehi kan gjithashtu, paranteza dialektore n

ligjrimin e tyre publik. Por te t dy kta, ashtu si tek gjith t tjert, vihet re nj kokarje

minimale pr t respektuar nj simbolik shtetrore dhe kombtare n dai, si sht gjuha

standarde zyrtare. Kur nuk ia dalin ta bjn kt gj, nuk kemi ndonj hat. N fund t fundit

edhe Topalli nuk ka tronditur ndoknd me t folmen e vet nga tribuna e Kuvendit (duke

prjashtuar ndonj t smur nga trut), por ajo t shock-on n momentin q deklaron se e

bj qllimisht e me vetdije t plot kt gj. Kjo do t thot se ajo mbi t gjitha v

identitetin e vet tribal, e prandaj nuk e meriton at post nacional q mban (Mustafa Nano).

3.Mendsia jon gjuhsore tribale e pakundshoqe n bot

N vendet me qytetrim t konsoliduar, qytetar dhe zyrtar nuk mund t sillen n

kt mnyr banale me gjuhn: standardin zyrtar domosdoshmrisht do ta prdorin aty ku e

32

ka vendin, n institucionet publike e shtetrore, kurse mund tia dredhin n dialekt n mjedise

private, familjare, miqsore e rurale. Albanologu gjerman Hermann lberg sjell si shembull

rastin e austriakve e t bavarezve q flasin n shtpi bavarishten, por n veprimtarin

shoqrore e shtetrore prdorin gjermanishten e lart (standarde), pa krkuar q "t

bavarizojn" ndonj pjes t sistemit t saj. N kulturat e mdha perndimore, shtetari Zhak

Shirak, prmes mbrojtjes s gjuhs, fitonte epitetin e liderit, q mbron interesat e kombit; ai

aq shum e mbronte gjuhn frnge, pa pyetur se mbi baz dialektore sht formuar ajo,

saq asnjher, me nj prjashtim t nj interviste n BBC n vitin 1998, nuk ka pranuar t

fliste publikisht anglisht, edhe pse thoshte se e fliste rrjedhshm dhe nj pjes t studimeve i

kishte br n Amerik (Augustin Paloka, Shikim nga Brukseli: Agim eku m i moderuar se

Jacques Chiracu!, Koha Ditore, 27. 3. 2006). Kurse ne, edhe n elementin gjuh, dallojm

nga Evropa e nga evropiant si delja e zez, sepse jemi shum larg nga t qenit evropian

kulturalisht e gjuhsisht, sado q gjith ditn shtiremi e gajasemi se jemi t orientuar nga

Perndimi evropianisht, ne vazhdojm sillemi lindorsisht, t rendim pas dialektit ton

krahinor e pas pseudofilologve akademik, q kan marr sot n dor flamurin e

krahinorizmit gjuhsor pandan shqipes standarde a zyrtare! Dhe t frkojm duart: kur do t

bhet kongresi i ri i drejtshkrimit, t krijojm standarde t reja t shqipes, shqipen

neostandarde e marrzira t ngjashme ordinere. Jemi t pakundshoq e ve dynjas, si thot

populli, sepse n mendsin ton gjuhsore po profilizohen rryma q nuk i gjen tek asnj

popull dhe tek asnj gjuh e bots, si: e majta gjuhsore dhe e djathta gjuhsore!

enverizmi gjuhsor etj. (M. Kraja, Enverizmi gjuhsor dhe t tjera marrzi, Shekulli

Online, 15 korrik 2012).

Gjuha sht sendi m i mueshm i nj populli dhe pr popullin shqiptar sht i vetmi

thesar!

N kuptimin e asaj se gjuha u takon t gjithve, nj dallim tjetr q na karakterizon

sht dhe kjo, se tek ne, me gjuhn merren m shum diletantt, pseudofilologt, njerz jo t

zanatit, t cilt nuk kan asnj vepr pr t qen. Kundr pseudofilologve q kishin ngritur

krye ktu e afro nj shekull m par, gjuhtari i madh prof. Eqrem abej shprehej me

zemrat: Sot secili n Evropn e qytetruar, para se t merret me shkrime filologjike, i shkon

mjaft vjet n bankat e universitetit, atje ku gjuha studiohet e analizohet me exaktitud

matematike, duke qen se filologjia sht nj nga diturit m t shtrngueshme (severe) e m

exakte q mund t jet n bot...! Kurrkush nuk ka t drejt t shkruaj mbi gjuh pa u pat

marr vjet me radh me studimin e vrtet t saj! Kurrkush! Se gjuha sht sendi m i

mueshm i nj populli, dhe pr popullin shqiptar sht i vetmi thesar!...Kush do t shkruaj

mbi shqipen, m par duhej t jet marr me studimin e gjuhve indoevropiane prgjithsisht,

e pastaj duhet t ket studiuar gjith shkrimtart shqiptar e gjith albanologt e huaj, numri

i t cilve sht aq i madh, sa studimi i tyre lyp vjet me radh pune t pareshtur... (Eqrem

abej, Kundr pseudofilologve, Graz, 1929, botuar n Bota shqiptare, 2008). Ky do t duhej

t ishte nj msim i mir edhe pr kta pseudofilologt tan t sotm, ti rreken mirfilli

filologjis, e t ln ansh verbrit krahinoriste.

Edhe nj albanist i klasit dhe personalitet shum i veant, me erudicion t pashoq,

prof. Selman Riza, ishte nj armik i prbetuar i diletantizmit, i gjysmdijes q promovohej si

dije, - i ksaj smundjeje foshnjore nga e cila shqiptart nuk jan shruar mjerisht as sot e

ksaj dite. Pr kt ai qysh n vitin 1938 botoi te revista e famshme Prpjekja shqiptare

http://www.shekulli.com.al/website/index.php?option=com_content&view=article&id=1438:enverizmi-gjuhesor-dhe-te-tjera-marrezi&catid=92:opinion&Itemid=523

33

artikullin programatik e me pesh Dilletantismi dhe zanati, pr nj dukuri t till, kur

gjithkush pretendonte se mund t merrej me pun gjuhsie pa e msuar e pjekur mir m par

kt zanat. Dilletantismin e gjejm pa fjal n do vend t bots s qytetruar edhe n do

lm t diturive e t mjeshtrive. Mirpo mua s`m besohet q dilletantismi t lulzoj

gjkundi gjetk si `lulzon prgjithsisht n Shqipri edhe n`albanologji posarisht. Kur

merr e vshtron edhe sot se kush merret e si merret me gjuhn, ky gjykim lapidar i Rizs vjen

sikur ta kishte thn sot. Thnia e intelektualit dhe shkrimtarit t madh gjerman Gte: Secili

q flet, kujton se mund t flas edhe mbi gjuhn, gjen shprehjen e vet sidomos tek ne

shqiptart edhe sot e ksaj dite.

Hebrenjt sillen ndaj Izraelit vetm si hebrenj, jo si ithtar t ndonj partie politike

(Ilija Milin, Jazikot na mediumite, Skopje, 2001, 53). Ky duhet t jet msim edhe pr t

tjert: t sillemi dhe ne shqiptart ndaj vendit, kombit ton dhe gjuhs standarde shqipe vetm

si shqiptar, jo si e majt gjuhsore e si e djatht gjuhsore, si enverist e si

antienverist, si geg e si tosk, si t jugut e si t veriut, si shqiptar e si

kosovar, sepse gjuha shqipe sht nj dhe e prbashkt dhe shum e vogl q t mrgohet

e t katandiset n kaq shum ndarje e nnndarje.

Kjo koh t kujton ato vargjet e pavdekshme t poetit vlonjat Ali Asllani: Koha sht

e maskarenjve/ Po Atdheu sht i shqiptarve! Edhe kjo koh sht e pseudofilologve, q

kujtojn se kan fatet e gjuhs shqipe n dor dhe mund t bjn t duan me t/ Por shqipja

standarde sht e shqiptarve. Problemi i standardit t shqipes sht zgjidhur njher e mir,

njjt sikurse e kan zgjidhur dhe gjuht e tjera indoevropiane: n mnyr t logjikshme, t

suksesshme dhe prfundimtare. Madje mund t pohojm me plot goj q ky sht nj nga

standardet gjuhsore m t arrira n Evropn linguistike.

E ln kshtu si e kemi ln, pa asnj mbrojtje institucionale e shoqrore, shqipja sot

ndodhet n kalvarin e vuajtjeve t prdorimit t stihis e arbitraritetit, sht vn n Shtratin

e Prokrustit, ku secili mund t bj far t doj me t. Prokrusti, personazhi i mitologjis

klasike greke, i shtrinte krijesat n nj shtrat t shkurtr e t ngusht prej hekuri, q ai vet e

kishte farktuar, duke ua mpakur gjymtyrt dhe kufizuar lirin: nse i kishin kmbt m t

gjata, ua priste, e nse i kishin m t shkurtra, ua zgjaste! Ngjashm sikur ndodh dhe me

gjuhn shqipe: kur nuk kishin gjuh standarde, breza t tr punuan q ta krijonin kt pasuri

t madhe kombtare; e tani q e kemi krijuar, po punohet ta rrnojm kt gjuh e t

rikthehemi prap n dialekte! T folurit e shqipes kombtare n dialekt duket sikur sht

br fiksim pr ne, smundja jon e tejzgjatur.

Ata q punojn pa grat e dobi pr gjuhn shqipe duket se nuk e kan t njohur at

thnien nga Fletoret e Gramshit: Kush flet vetm dialektin ose e kupton gjuhn kombtare n

shkall t pamjaftueshme, natyrisht e kupton botn pak a shum n mnyr t kufizuar, t

fosilizuar, provinciale (A. Gramsci, Quaderni dal carcere, II, Einaudi, Torino, 1975). N

kt kuptim, shqipfolsit duhet ta prdorin m me vmendje gjuhn letrare (standarde), t

mos i bjn buz asaj, pr sa koh q duan t mos mbeten provincial gjith kohn. Nuk e

thot kot Julia Morais se pa gjuh ska kultur dhe pa kultur ska gjuh.

Nj nga studiuesit q i ka kushtuar karriern studimit t shqipes dhe prejardhjes s saj,

Joachim Matzinger, shprehet me t drejt se: Nuk ka arsye q ndryshimi i standardit t

gjuhs shqipe t jet nj tem diskutimi. Standardi i shqipes sht ashtu si i do gjuhe tjetr

dhe standardet nuk duhet t ndryshohen her pas here. Nuk ka pse t ndryshohet standardi.

34

Shqipja ka nj standard m se t stabilizuar dhe kjo sht nj gj shum e mir, pasi shum

gjuh npr bot nuk kan arritur n kt stad. Shqipja ka nj standard t vetm dhe ky duhet

t respektohet nga t gjith shqiptart. Ky fakt na bn t reflektojm se shqipja nuk sht

gjuh pr skrap, sikundr e perceptojn disa lokal-patriot, por sht sikurse t gjitha gjuht e

tjera standarde t kombeve t qytetruara: nj gjuh funksionale e arrir, q duhet ta

mirmbajm, ta pasurojm dhe ta zhvillojm, sepse kjo sht dhe pasuria jon kombtare m

e madhe q kemi - atdheu i prbashkt i shqiptarve.

Norma e shqipes letrare sht e fiksuar (ngjizur) me tiparet m t mira dialektore, nga

gjuhtart tan erudit nga m t mirt q kemi pasur (Androkli Kostallari, Eqrem abej,

Mahir Domi), sht miratuar n mnyr plebishitare n nj kongres t madh gjuhsie dhe kjo

gjuh letrare ka nj t ardhme t sigurt. Shqipja standarde mund t krahasohet me gjuht

standarde rajonale dhe evropiane dhe si e till, e ngre dhe e lartson kombin ton, po aq sa

dhe ky komb do t punoj pr ta lartsuar kt gjuh.

35

GJOVALIN SHKURTAJ

KAHET E REJA T KULTURS S GJUHS SHQIPE MBAS KONGRESIT

T DREJTSHKRIMIT (1972)

Ideja e kryesore e kumtess sime sht pohimi, se Kongresi i Drejtshkrimit mbetet

ngjarje me rndsi themelore n historin e kombit shqiptar dhe prbn gurin e themelit t

kaheve t reja t njsimit gjuhsor, kulturor e shpirtror t shqiptarve n t gjitha trojet e

veta etnike dhe n diasporat e hershme e t reja n bot. Prej ksaj ideje burojn edhe

vlersimet e tjera e pikrisht:

Drejtshkrimi i njsuar si baz pr praktikn shkrimore e botuese me karakter zyrtar e

publik, po edhe si udhheqs pr vijn prbashkuese t drejtshqiptimit dhe t kaheve m

largvajtse t shqipes s folur.

Karakteri gjithkombtar i zbatimit t drejtshkrimit t njsuar dhe frytet e tij t vyera

n praktikn shkrimore t Republiks s Shqipris, t Republiks s Kosovs dhe t

mediave t shkruara e t folura n Maqedoni, n Mal t Zi e n diasporn arbreshe t Italis

e m gjer.

Roli i drejtshkrimit t njsuar si modernizues dhe mnjanues i vendorizmit

(lokalizmit) t ngusht dhe si prues i vijs lartsuese dhe fisnikruese t shqipes standarde.

Hapsira t reja drejt lartsive t mtejshme t kulturs s gjuhs s shkruar e t folur.

Roli i mbrojtjes shetrore dhe institucionale t gjuhs shqipe dhe standardizimit t saj

t mtejshm n veprimtarin botuese publike dhe private, si dhe forcimi i mtejshm i

ndikimit t shoqris pr kujdesin dhe pastrtin e gjuhs s institucioneve publike dhe

mediave t shkruara e t folura.

Sot, hapsirat shqiptare ballkanike kan mbrritur nj shkall t re t prparimit e t

kontaktit me anglishten e gjuht e tjera me t cilat ka qen n kontakt t drejpprdrejt, si

p.sh. me maqedonishten n universitetet e Shkupit, t Tetovs etj. n Maqedoni, me

serbokroatishten n universitetet e Kosovs e t Malit t Zi dhe, sidomos, me anglishten n t

gjitha hapsirat e sotme universitare, duke qen se anglishtja tashm sht gjuha e dyt

kryesore n krejt formimin e shkollarve q ndjekin shkollat e mesme dhe studimet e larta

universitare dhe diplomimin n sistemin e masterit dhe n shkollat doktorale.

Prparsia q i sht dhn anglishtes, ndrkaq, shtron edhe m me forc e ngut

prmirsimin e statusit t shqipes si gjuh e par, si gjuh e nns dhe si gjuh e zemrs n

t gjitha hapsirat shqiptare e shqipfolse t trojeve kompakte ballkanike, madje edhe n

diasporn shqiptare,posarisht atje ku ka edhe katedra, institute a lektorate t shqipes , si

p.sh. n Universitetin e Kozencs (Kalabri), t Palermos (Sicili), t Napolit dhe n La

Sapienza t Roms.

T nxnt dhe prdorimi i gjer i anglishtes dhe i gjuhve t huaja t tjera, sidomos i

italishtes, q prhapet shum edhe nprmjet televizionit e radios, kan sjell dobi n

prparimin e shkencs, t tekniks, po edhe n artin e n kulturn e intelektualve shqiptar,

si n Shqipri, ashtu edhe m gjer; jan shtuar edhe prkthimet nga kto gjuh dhe nga gjuh

t tjera, gj q ka vn n shrbim t shkollarve e universitarve shqiptar ajkn e

mbrritjeve t reja t shkencs e dijes botrore. Ndrkaq, nga ana tjetr, kjo ka pasur edhe

pasoja t pamira n nxnien, vlersimin dhe kujdesin pr gjuhn shqipe. Kudo ka rendje pas

36

anglishtes, plqehen e blihen me ndje librat dhe revistat n anglisht e n gjuh t tjera t

huaja, por nuk mund t thuhet e njjta gj edhe pr gjuhn shqipe. Prkundrazi, nuk mund

(dhe ska pse) ta fshehim: ka pasur rnie t ndjeshme t kujdesit ndaj t nxnit t shqipes dhe,

sidomos, munges vullneti e dshire pr ta pastruar, pasuruar dhe mbrojtur shqipen. N

radh t par sht pr tu kritikuar rnia e disiplins s shtetit e t institucioneve shtetrore

e shoqrore t lejuara prej tij ndaj gjuhs shqipe. Nuk zbatohet drejtshkrimi i njsuar i

shqipes, ka thyerje t rnda t normave t t shkruarit edhe n fushn akademike, duke u

theksuar prirja pr t shkruar me t madhe do lloj emrtimi, pa asnj kriter

drejtshkrimor.T gjitha rubrikat e reja t televizioneve shqiptare, ndrsa n Itali e gjetk n

Evrop, prkthehen nga anglishtja, si p.sh. Grande Fratello, Ballando con le stelle etj.,

tek ne , pr fat t keq, prballen me zulm e gzim t pashpjegueshm vetm n anglisht:

Big Brother, Dancing with the stars, pr t mos folur edhe pr rubrika t tjera, t gjitha

n anglisht e pa nevoj, si INSIDE, Tonight etj.

Thelbi i ksaj kumtese sht, pra, t shkojm drejt Evrops, t nxm anglishten dhe

gjuht e tjera, si mjete t domosdoshme, madje, si shkall t pamnjanueshme t

bilingualitetit e bilinguizmit t domosdoshm, por edhe t mbetemi shqiptar, t ruhemi nga

anonimia sociale e nga teprimet n qasjen e s huajs.

Pa gjuh asnj popull nuk mund t zhvilloj kulturn e vet. Gjuha shkruar, e ngritur

mbi bazn e ligjrimit t folur dhe n bashkvajtje e konkurrenc t natyrshme me t, gjat

shekujve ka ndihmuar n zhvillimin e prparimin e dijes, shkencs, teknologjis dhe

industris.N koht e reja, praktiks shkrimore tradicionale, me an t librave e botimeve t

tjera, qysh nga gazetat e revistat deri te publiciteti me an t fjals s shkruar, prkthimet me

subtitrim etj., i jan shtuar tashm edhe aq shum mjete e forma t reja kumtimi e publikimi

nprmjet atyre, q n sociolinguiustikn e sotme i quajm flukse t padukshme ose post

elektronike (prkat. botime on-line), q si nj hapsir gjigande e nndheshme i sht

veshur sot bots s komunikimit, duke e konkurruar dukshm , prdit e m masivisht gjuhn

e shkruar n letr. Krahas ligjrimit t shkruar e botimeve n faqe librash, gazetash a

revistash, q natyrisht vazhdojn e shtohen, kan fituar rndsi t madhe mediat e shkruara

dhe t folura on-line: radioja, televizioni, posta elektronike me internet si dhe gjith ato

mundsi e forma t tjera t botimit a publikimit elektronik, q qarkullojn n mnyr t

padukshme nga njri vend n tjetrin, nga njri kontinent n tjetrin dhe q tashm, bota dhe

ecja prpara e saj as q mund t kuptoheshin pa prdorimin e tyre. Mund t themi se sot,

ndrsa ka pasur e ka jo shum njerz q kishin mundsi t blinin e t prdornin n shtpin

vet ndonj fjalor t madh ose enciklopedi, me shtimin e interentit npr zyra, n qendra pune

e biznesi dhe deri n familje, kushdo, brenda disa sekondash mund t futet n sitet e

Enciklopedive on-line dhe t gjej informacionin q i duhet. Prandaj, mund t thuhet se

edhe n komunikimin gjuhsor, sot, globalizimi vshtrohet si dukuri q on n rritjen

marramendse t ndikimit t anglishtes si gjuh pune e informacioni me pesh aq t madhe

n bot. Prkundr ktij ndikimi t anglishtes, i cili bhet kryesisht prmes mediave dhe

internetit, risit teknologjike jan duke krijuar hapsira t reja edhe pr prdorimin e gjuhve

t tjera t bots. Hapja e Shqipris ndaj ekonomis s tregut dhe futja e investimeve t huaja,

si dhe zhvillimi i madh i teknologjis s prodhimit, i mediave dhe i teknologjis informative

kan krijuar hapsira pr prparime cilsore n kuadr t bashksis shqiptare, e cila, ndonse

me ritme e veanti t dallueshme nga Evropa, sidoqoft nuk mund t mos i nnshtrohej

37

ndikimit t globalizimit. Globalizimi sht dukuri q ndikimin e tij e shtrin edhe n proceset

gjuhsore dhe ky ndikim nuk mund t ngushtohet vetm n ndikimin q anglishtja si gjuh e

sotme globale sht duke ushtruar n gjuht e tjera dhe as si ndikim n kuptim e prhapjes s

huazimeve prej saj n gjuht e ndryshme t Bots. Ky kah madhor i ecjes s sotme t

njerzimit n mbar rruzullin toksor nuk mund t shihet vetm si dukuri q rrezikon ti

grryej e ti zhduk dalngadal gjuht kombtare t popujve t vegjl. Aq m pak mund t

shihet sot, prhapja e gjer dhe e shpejt e internetit dhe e ndikimeve q vijn me t si

armik i prparimit dhe zhvillimit t kulturs e gjuhs kombtare. Mjetet e reja t

komunikimit masiv kan marr shtrirje t gjer. Shumica e brezave aktiv sot shrbehen jo

vetm nga telefonia fikse, por edhe nga telefonia e lvizshme a celulare, prfshihen prher e

m shum n hapsirat e internetit, qoft me an t e-mail-eve, sistemit t komunikimit me

chat n t shkruar, si dhe me ato pamore skypes . Ktu vlen t prmendim komunikimet e

t rinjve me njri-tjetrin me an t mesazheve me internet dhe me celular, duke u krijuar,

madje, edhe nj fush e re e hulumtimve sociolinguistike t ligjrimit rinor, me an t

shkurtimeve e shkurtesave tejet t veanta. Mund t shohim aty, natyrisht, edhe plojn e

ndikimeve t pamira n gjuhn shqipe, sidomos t pakujdesis ndaj rregullave t gramatiks e

t drejtshkrimit, duke u bindur se prve avantazheve n lehtsin e komunikimit, vihen re

dhe deformime e dmtime t rnda t kulturs s gjuhs shqipe, t cilat nuk ishin shfaqur

dikur as n flukset e dukshme q kan ekzistuar gjithmon (letrsia artistike, teatri, filmi,

shkollat, radio-televizioni publik), ku gjuha shqipe shfaqej me origjinalitetin e saj. Gjuha

shqipe n internet ose n mesazhe me celular karakterizohet nga synimi pr shkurti dhe

shpejtsi kumtuese, ka sht edhe e kuptueshme, le t themi edhe e pranueshme,por bashk

me kt cilsi po shumohen n at lloj ligjrimi edhe elemente t ligjrimit t fshehur e

ku, krahas anonimatit e prdorimit t shtuar t pseudonimeve, po vrshojn edhe shkrime

fjalsh mbrapsht, fjal banale etj., karakteristike t zhargonit rinor. Deri ktu, sidoqoft, nuk

do t ishte rasti pr tu shqetsuar, porse puna sht se shprehjet e prdorura gjat

komunikimit n internet q krijohen pr t kursyer koh gjat bisedave, (si flm., ska ps.,

etj.), kalojn edhe n praktikn shkollore, duke mos i kushtuar kujdes aspak t folurit dhe t

shkruarit letrar, madje kto kalojn n shprehi, t cilat bartin me vete shum ndikime negative

tek nxnsit. Duke shqyrtuar kt lloj ligjrimi a zhargoni t t rinjve, nj pasuniversitare e

sistemit MND te FGJH shkruan : Nuk konsiderohesh komunikues i mir nse nuk prdor

kt lloj gjuhe, prandaj kjo form e bisedave n mes njri- tjetrit, te disa t rinj bhet edhe e

imponuar, nse nuk e praktikon nuk mund t jesh modern. Kto ndikime mund t vrehen

edhe me rastin kur nxnsit pyeten apo vlersohen nga profesort.

N rrafshin e shqipes, dukuria e globalizimit ka ndikuar q shqipja ti nnshtrohet nj

procesi t rishkallzimit ose t riprshtatjes n rrafshin global dhe lokal. Ky proces sht

duke u shoqruar dhe me ndryshimin e diskurseve, zhanreve dhe stileve t komunikimit t

gjuhs shqipe.

Nj tjetr dukuri, e cila sht e lidhur ngusht me prhapjen e proceseve globalizuese

sht interneti. Si u tha m lart, prkundr faktit q interneti konsiderohet nga shum autor

si mjeti kryesor pr prhapjen e anglishtes si gjuh globale dhe pr ndikimin e saj n gjuht e

tjera, megjithat duhet t themi se ky mjet i komunikimit dhe i publikimit on-line ka

krijuar edhe hapsira a fusha t reja pr prdorimin e shqipes. Shqipja sot sht gjuh e

shum siteve elektronike n gjuhn shqipe, e email-it, e forumeve dhe blog-eve t ndryshme

38

n internet, n t cilat shqip