Upload
others
View
9
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
0
T.C.SAĞLIK BAKANLIĞI ANKARA ATATÜRK EĞİTİM VE ARAŞTIRMA HASTANESİ
BİYOKİMYA HORMON
HEMATOLOJİ ve
SEROLOJİ TETKİKLERİ İSTEME KILAVUZU
HAZIRLAYAN AEAH Biyokimya/ Mikrobiyoloji/ Hematoloji Birimleri
2009
AEAH.LAB.D.003-A
BİYOKİMYA HORMON HEMATOLOJİ SEROLOJİ
Yayın tarihi: 01/ 01/ 2009 Revizyon No: 0 Revizyon tarihi: ……………………..
İletişim
Biyokimya ve Kln. Biy. Şefi: 4502
Hematoloji Kln.Şefi: 4789
Biyokimya Uzman odası (Biyokimya): 4519
Biyokimya Uzman odası (Hormon): 4520
Biyokimya Tekn.: 4500
Mikrobiyoloji Uzman Odası (Seroloji): 4511
Mikrobiyoloji Sekreterliği: 4503
Hematoloji Uzman Odası: 4420
Hematoloji lab: 4504
1
İÇİNDEKİLER Kılavuz hakkında. 2
Evrensel önlemler. 3
I. Biyokimyasal incelemeler için örnek alımı ve transportu.4
1. İstem formlarının düzenlenmesi. 4
2. Laboratuar Tetkiklerini Etkileyen Analiz Öncesi (Pre-analitik) Faktörler.4
3. Örneklerin toplanması ve saklanması ile ilgili hususlar. 5
3.1 Kan Almada Uyulması Gereken Önemli Kurallar. 5
3.2 Kan Numunesinin Alınışı. 5
3.3 Kan Alım Tekniği (şekille anlatım) 7
3.4 Kan Alımında Kullanılan Tüpler Ve Özellikleri. 9
3.5Kan Gazı Analizinde Dikkat Edilmesi Gerekenler. 9
3.6 BOS Çalışması. 10
3.7 Oral Glukoz Tolerans Testinde (OGTT) Dikkat Edilecek Hususlar. 10
3.8 Kanda Lipid (Kolesterol, TG, Hdl-C, ApoA, Apo B, Lpa) Analizi Öncesi Bilinmesi
Gerekenler. 10
3.9 Kanama Zamanı (Ivy Metodu) Tayin Yöntemi. 10
3.10 I. ve II. Trimester Prenatal Tarama Testleri.11
3.11 İdrar Analizi. 11
24 Saatlik İdrar. 11
Hastalar İçin 24 Saatlik İdrar Toplama Kılavuzu.11
24 Saatlik İdrar Numunesi Saklama Koşulları/ Eklenecek Koruyucular.12
Özel diyet gerektiren 24 saatlik idrar testleri.14
4. Örneklerin Laboratuara Nakli 14
II. Örneklerin Reddedilme Kriterleri 15
III. Testlerin Minimum Tekrarlanma Aralıkları 15
IV. Sonuç verme süreleri. 16
V. Biyokimya Laboratuarında Halen Çalışılan Testler. 16
VI. Şikayet ve öneriler.17
VI. Kaynaklar.17
2
KILAVUZ HAKKINDA
Bu kılavuz, Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesi (merkez ve alt
birimlerindeki) Biyokimya/seroloji/hematoloji Laboratuarlarından tetkik
isteyecek hekimlere yol göstermek/ yardımcı olmak amacıyla hazırlanan ve
ihtiyaca göre güncellenmesi tasarlanan bir metindir. Laboratuar-klinik
işbirliğinin ve uyumunun tanı ve tedavi sürecine önemli katkılar getireceği
inancındayız. Bu çerçevede, tetkik isterken mümkün olduğunca elinizdeki
kılavuzun önerilerine uyulması; farkına varılacak eksik ve yanlışların şifahi
olarak veya e-mail yoluyla ([email protected]) tarafımıza iletilmesi
hususunu bilgi ve takdirlerinize sunuyoruz.
Saygılarımızla….
Hazırlayanlar
3
Hastane ve Laboratuar Ortamında Kan Yoluyla Bulaşan Enfeksiyonlardan (HIV, HBV, HCV v.d.) Korunmak İçin
STANDART/ EVRENSEL ÖNLEMLER (Universal Precautions)
1. Tanısı ne olursa olsun her hastayı/ her klinik örneği kan-yoluyla bulaşan etkenlerle enfekte
kabul ederek ona göre önlem alın.
2. Hasta veya klinik örnekle temastan önce ve sonra mutlaka ellerinizi yıkayın.
3. Kan veya vücut sıvıları ile temas etme ihtimali bulunan her durumda eldiven giyin;
kullanılmış eldiveni tekrar kullanmayın. Eldiveni çıkardıktan sonra da ellerinizi yıkayın.
4. Derinizde yara, kesi veya benzeri deri bütünlüğünü bozan lezyonunuz varsa üzerini uygun
şekilde örterek kan veya vücut sıvılarından koruyun.
5. Kan veya vücut sıvılarının sıçraması ihtimali bulunan her durumda koruyucu gömlek veya
önlük giyin.
6. Kan veya vücut sıvılarının sıçraması ihtimali bulunan her durumda ağız, burun ve göz
mukozalarını korumak üzere maske ve gözlük kullanın.
7. Laboratuarı terk ederken, kullandığınız tüm koruyucu giysileri (eldiven, gözlük, maske ve
önlük) çıkarın.
8. Mikrobiyolojik çalışmalarda damlacık oluşturma ihtimali bulunan işlemleri (sonikasyon,
şiddetli vorteksleme v.b.), mutlaka güvenlik kabini içinde gerçekleştirin.
9. Otomatik veya puarlı pipet kullanın, asla ağızla pipetaj yapmayın.
10. Kan veya vücut sıvılarıyla bulaşmış tek kullanımlık malzemeyi ve işi biten klinik örnekleri
enfekte atık kutusuna atın. Yeniden kullanılacak malzemeyi uygun şekilde dezenfekte edin ve
gerekiyorsa sterilizasyon ünitesine gönderin.
11. Zorunlu olmadıkça keskin ve delici eşyalar kullanmaktan kaçının; bu mümkün değilse
kullanırken çok dikkatli olun. Şişe ve tüp kırığı gibi malzemeyi toplamak için forseps, maşa v.b.
aletler kullanın.
12. İğne batmasına bağlı yaralanmalardan kaçınmak için; kesinlikle kullanılmış iğnenin kapağını kapatmaya, iğneyi yerine takmaya, veya bükmeye çalışmayın; delinmeye dayanıklı enfekte
atık kabına atın.
13. Çalışma ortamına dökülen veya saçılan kan ve vücut sıvılarını derhal 1/10 sulandırılmış çamaşır suyu ile temizleyin. Çalışmanız bittikten sonra da çalıştığınız yüzeyi (tezgahı v.b.)
uygun bir dezenfektanla temizleyin.
14. Bütün klinik örnekleri sızdırmaz ve “biohazard” işaretli plastik çantalarda bulundurun/ taşıyın.
15. Daha önce yaptırmamışsanız ve doğal yoldan bağışık değilseniz hepatit B aşısı yaptırın.
4
I. BİYOKİMYASAL İNCELEMELER İÇİN ÖRNEK ALIMI VE TRANSPORTU .
1. Hasta istem formlarının düzenlenmesi
Elektronik ortamda (Bknz. Ek 1) veya basılı hasta istek formlarına ve test tüplerine hastanın adı,
soyadı, dosya/protokol numarası, istek formuna ayrıca, yaşı, cinsiyeti, örneğin hangi bölümden
gönderildiği, klinik bilgi ve tanı/muhtemel tanı ve varsa kullandığı ilaçlar, doktorunun adı yazılmalıdır. I. Ve II. Trimester tarama testlerine ilişkin formlar mutlaka tam olarak doldurulmalıdır.
İstek formundaki ile bağdaşmayan bilgiler taşıyan, çalışılacak teste uygun şartlarda alınmayan veya
uygunsuz şartlarda transfer edilen örneklere işlem yapılmayacaktır.
2. Laboratuar tetkik sonuçlarını etkileyen analiz öncesi (pre-analitik faktörler)
a. Postürün Etkisi: Hastanın pozisyonuna bağlı kan hacminde değişiklikler olabilir. Bir
saat kadar yatar pozisyonda duran hastanın kanı yaklaşık %10 oranında dilüe olur.
Ayakta duran bir hastada ise 10-15 dk içinde kan hacminde azalma başlar. Ayakta
duran bir kişide kan hacmi yatan bir kişiye göre 600-700 ml daha azdır (%10 civarında
bir azalmaya denktir). Hastanın pozisyonuna bağlı olarak gelişen kan hacmindeki
değişiklikler veya stazın etkisi ile kanın şekilli elemanları (eritrosit, lökosit, trombosit),
hemoglobin, hematokrit ve diğer yüksek ağırlıklı moleküllerin (enzim,lipid) ve proteine
bağlanan moleküllerin (kalsiyum, demir, hormon vs.) konsantrasyonları etkilenir.
b. Egzersizin Etkisi : Egzersiz, aktivitenin süresi ve yoğunluğuna bağlı olarak laboratuar
sonuçlarında değişikliklere neden olur. Potasyum, fosfat, kreatinin, serum proteinleri
kısa süreli bir egzersizden bile etkilenirler. Kronik egzersizin CK, AST, ALT, LDH, üre
değerlerini yükselttiği görülmüştür.
c. Besinlerin Etkisi: Özellikle kan glukozu, trigliserid, ALP gibi bazı testler yakın zamanda
yenilip içilen besinlerden etkilenir. Na, ürik asit, demir, LDH konsantrasyonlarının da
yemek sonrası dönemde belirgin şekilde arttığı görülmüştür. Ayrıca serumun lipemik
olması ölçümler için kullanılan yöntemleri etkileyebilir. Kahve, çay, kola gibi kafein
bulunan içecekler plazma yapıtaşlarının konsantrasyonu üzerinde önemli bir etkiye
sahiptir.
d. Sigara İçme: Sigaranın içerdiği nikotin, bazı laboratuar testlerini etkilemektedir. Lipidler,
glukoz, hormonlar, CEA ve Vit B12 sigaradan etkilenen testlerin başında gelmektedir.
Sigara kullananlarda karboksi hemoglobin, plazma katekolaminleri ve serum kortizolü
yükselmektedir. Bu hormonlardaki değişiklikler nötrofil, monosit gibi beyaz kan
hücrelerinin sayısını arttırırken, eozinofil hücre sayısını düşürler. Kronik sigara kullanımı
sonucunda, Hb konsantrasyonu, eritrosit, lökosit sayıları, CEA düzeyleri artış
göstermektedir.
5
e. Yüksek Ateş: Serum hormon düzeyleri yanı sıra lipidler, kalsiyum, ürik asit gibi birçok
parametreyi etkiler.
f. Cinsiyet Ve Yaşın Etkisi: Hastanın yeni doğan, pubertede, yetişkin olmasına ve
cinsiyete göre çeşitli hormon, enzim, lipidler, elementler gibi birçok parametre değişim
gösterir.
g. Mevsimin etkisi: 25 OH vit.D3 referans değerleri, vitamin D sentezi güneş ışığı ile
temastan etkilendiği için, yaz ve kış için farklı hesaplanır (Sırasıyla 20-120 ng/L; 10-60
ng/L).
3. Örneklerin toplanması ve saklanması ile ilgili hususlar
Laboratuarımızda serum, plazma, tam kan, idrar, BOS, çeşitli vücut sıvıları numune olarak
çalışılmaktadır. Numunelerin uygun bir şekilde alınması, saklanması ve laboratuara sevki test
sonuçlarının doğruluğu üzerinde önemli etkilere sahiptir.
3.1 Kan alımında uyulması gereken önemli kurallar
a. Birçok laboratuar testi diurnal ritm gösterdiği için mümkünse kan sabah 06 - 09
saatlerinde alınmalıdır (demir, kortizol, glukoz toleransı, ACTH, katekolaminler sabah
saatlerinde; TSH, paratiroid hormon, gastrin, prolaktin, GH öğleden sonra ve akşam
saatlerinde yüksektir)
b. Lipemik serumlar analiz sonuçlarını etkilediğinden hastanın 10-12 saat aç kalması
gerekir. Özellikle lipid profili istenmişse bu süre mümkünse 14-16 saate kadar
çıkarılmalıdır.
c. Kan, tedavi başlamadan önce alınmalıdır.
d. Çeşitli ilaçlar laboratuar sonuçlarını değişik derecede etkilemektedir. Bu nedenle
hekimin, hastanın aldığı ilaçların laboratuar sonuçlarını etkileyip etkilemediğini
araştırması ve bunları istek formlarına mutlaka yazması gerekmektedir.
e. Özellikle yaz aylarında hastanın kan vermeden kısa bir süre önce yeterli miktarda sıvı
almış olması, örneğin en az iki bardak su veya maden sodası içmesi gerekir. Bu yolla
hastadan kan alma daha da kolaylaşabilir.
f. İlaç monitorizasyonu esnasında, ilaç alımından sonraki pik ve plato fazları göz önünde
bulundurulmalıdır.
g. İstek formuna kan alma zamanı mutlaka kaydedilmelidir. Hasta kanlarının
karıştırılmamasına ve yanlış etiketlendirilmemesine dikkat edilmelidir.
h. YANLIŞ ZAMANDA KAN ALMAK, KAN ALMAMAKTAN DAHA KÖTÜDÜR.
i. LABORATUARA NUMUNELERİN GEÇ ULAŞMASI KAN ÖRNEĞİNİN İSRAFI DEMEKTİR. BOŞUNA KAN ALINMIŞ OLUNUR.
3.2 Kan numunesinin alınışı Kan almadaki hatalar analitik metodu etkileyerek sonucun yanlış çıkmasına sebep olur.
Bu nedenle dikkat edilmesi gereken bazı hususlar aşağıda belirtilmiştir;
6
a. Poliklinik hastaları en az 20 dakika rahat pozisyonda oturtulmalı, kol sandalye
arkalığı veya masa üzerine rahat bir pozisyonda olmalı, yatan hastalarda ise sürekli
aynı pozisyonda iken kan alınmalıdır.
b. Hasta mastektomi geçirmiş ise karşı taraftaki koldan kan alınmalıdır.
c. İntravenöz infüzyon yapılan koldan kan alınmamalıdır. Eğer her iki kolda da mayi
varsa sıvılardan birisi en az 5 dakika süre ile kesildikten sonra, infüzyon bölgesinin
daha alt seviyesinden kan alınmalıdır. Fakat, glukoz ve elektrolitler gibi infüzyon
sıvısında bulunan analitler için infüzyon yapılan koldan kan alınamaz.
d. Kateterden kan alınması önerilmemektedir, ancak zorunlu hallerde kateterin hacmi kadar kan alınıp atıldıktan sonra numune alınmalıdır (heparin, potasyum gibi ilaç giden
kateterden, kan almadan önce atılacak kan miktarı, kateter hacminin 5 katı kadar
olmalıdır)
e. Kanların enjeksiyon materyali ve deri temizliğinde kullanılan materyalle kontamine
olmamasına dikkat edilmelidir.
f. Kan alınırken hem geniş hem de yüzeye yakın damar seçilmelidir.
g. Damar palpe edildikten sonra uygun bölge içten dışa doğru dairesel hareketle iyot-alkol,
klorheksidin ya da diğer antiseptik maddeler ile silinir. Deri kendi kendine kurumalıdır.
Kuruyan yüzey tekrar parmakla palpe edilmemelidir. (Etanol ölçümü için örnek alınırken,
deri alkolsuz zefiran klorür çözeltisi gibi bir dezenfektanla temizlenmelidir)
h. Vene girilmeden önce, turnike takılıyken hastaya yumruk açılıp kapattırılmamalıdır. Bu uygulama potasyumun yüksek çıkmasına yol açmaktadır
i. Turnike çok sıkı veya uzun süre bağlandığında, damar içinden dokulara sıvı geçişinin
arttığı staz durumu oluşmakta ve bu da sonuçların değişmesine neden olmaktadır.
Örneğin turnikenin 3 dakika kolda bırakılması ile serum protein konsantrasyonlarında
%8’lik, 10 dakika kadar kolda kalması ile %20’lik artış olur. Turnike, kan alma
hazırlıkları (tüplerin hazırlanması gibi) tamamlandıktan sonra kola takılmalı ve kan tüpe
alınmaya başladığında çıkarılmalı, 1 dakikadan daha uzun süre kolda takılı
kalmamalıdır. j. Damarda oluşan bu staz etkisinin büyüklüğü ilk tüp ile daha sonraki tüpler arasında da
fark gösterir. Sonraki tüplerde stazın etkisi daha belirgin olarak görülür. İlk çekilen kan –
turnikeye en yakın olan- kanın bileşenlerine en fazla benzeyendir. Onun için bu örnek,
tıbbi kararlara kritik etkili analizler için (kalsiyum, biyokimya paneli gibi) kullanılmalıdır. k. Kan enjektörle alınmışsa, iğnesi çıkarıldıktan sonra temiz ve kuru tüpe yavaşça
kenarından sızdırılarak boşaltılmalıdır.
l. Bir antikoagulan katkı maddesi içeren kan asla bir başka tüpe aktarılmamalıdır.
m. Antikoagulanlı tüpler 5-10 kez yavaşça alt-üst edilmelidir. Düz tüpler çalkalanmamalıdır.
n. Kan alırken öncelikle antikoagulan /koruyucu madde içermeyen kırmızı kapaklı tüpler
kanla doldurulmalı sonrasında diğer tüpler ve EDTAlı tüp doldurulmalıdır. Bu sayede
EDTA’lı tüpten olabilecek kontaminasyon ve testlerin etkilenmesi önlenmiş olur. Bu
amaçla tüplere kan alma sıralaması şu şekilde olmalıdır: KAN KÜLTÜRÜ/ SERUM
TÜPÜ (Kırmızı kapaklı)/SİTRATLI TÜP (Mavi kapaklı)/HEPARİNLİ TÜP(Yeşil kapaklı) /EDTA’LI TÜP(Mor kapaklı)/FLORİDLİ TÜP (Gri kapaklı)/ Diğerleri .
7
o. Antikoagulan içeren tüplerde kan/antikoagulan madde sabit bir oranda bulunması gerektiğinden yetersiz miktarda kan konulduğunda sonuçlar etkilenecektir (özellikle mavi kapaklı sitratlı tüpte bakılan koagulasyon testleri)
p. Kapiller kan alınımındaki hatalar önemli yanlışlıklara neden olmaktadır. Kapiller kan
alınırken dikkat edilmesi gereken hususlar şunlardır;
Parmağa masaj yapılmaması
Kanın ilk damlasının kuru bir pamukla silinmesi
Bir yaşın altında ki çocuklarda kanın topuktan alınması
q. Hemoliz Bir çok analizi etkilemektedir. Özellikle elektrolitler, hücre içi enzimler ve bazı
proteinler belirgin olarak etkilenir. Hemolizin en fazla görülme nedeni kan alma aşamasında yapılan hatalardır. Hemolizden kaçınmak için;
Kan alınacak bölgedeki deri dezenfektanla silindikten sonra kuruması için zaman
bırakılmalıdır (Derinin üzerinde kalacak olan dezenfektan kalıntıları hemolize
neden olur).
Kan enjektöre çok hızlı veya çok yavaş çekilmemeli, uygun kalınlıkta iğne
kullanılmalıdır.
Kan enjektörle alınmışsa, iğne çıkarıldıktan sonra tüpe yavaşça ve tüpün
kenarından kaydırılarak boşaltılmalıdır.
Tüp ıslak ve nemli olmamalıdır.
Ani ısı farkından sakınmak için kan alındıktan sonra oda ısısında soğumasına
izin verilmelidir, daha sonra gerekiyorsa buzdolabına kaldırılabilir.
Güneş ışınlarından korumak gereklidir..
Kanı dondurmamalıdır (bazı testler için).
Kan mekanik olarak şiddetle çalkalanmamalıdır. (Antikoagulanlı tüpü alt-üst
ederken beraberinde düz tüp de sallanmamalıdır, taşıma esnasında tüplerin
çalkalanmamasına dikkat edilmesi gerekir)
3.3 Kan alım tekniği
8
9
3.4 Kan Alımında Kullanılan Tüpler Ve Özellikleri
KAN ALINMASINDA KULLANILAN TÜPLER VE ÖZELLİKLERİ
KAPAK RENGİ R
enk OPTİMUM
MİKTAR KATKI
MADDESİ KATKI MADDESİNİN
İŞLEVİ DİKKAT
EDİLECEKLER KULLANIMI
Kırmızı
5 veya 8 ml YOK
Pıhtı oluşumu için yaklaşık en az 20dk.’a
ihtiyaç vardır.
Biyokimyasal parametreler
Mor
3 ml EDTA Pıhtılaşmayı önlemek için Ca+2’u uzaklaştırır
8-10 kez alt üst edilerek iyi karıştırılmalıdır.
Tam kan sayımı Amonyak, 25OHvitD3, Vit A,E, Homosistein,
ACTH
Mav
i
2 ml Sodyum sitrat
Pıhtılaşmayı önlemek için Ca+2’u uzaklaştırır
Tam çizgiye kadar doldurulmalı.
Kan/antikoagulan oranı (1/9) çok önemlidir. ~ 4 kez alt üst edilir
PT,aPTT, faktör, koagulasyon çalışmaları
Yeş
il
2 ml Lityum heparin
Pıhtılaşmayı önlemek için thrombin oluşumunu
engeller
Kullanılan heparin tipine dikkat edilmelidir.
Plazma çalışması Kan gazı
Gri 4 ml
Sodyum florid
EDTA-K3
Glikolizi önler. Pıhtılaşmayı önlemek için Ca+2’u uzaklaştırır
Diğer çalışmalarda kullanılmaz
Glukoz ölçümü Alkol düzeyi
Siy
ah
2.9 ml Sodyum sitrat Kalsiyumu bağlar Kan/antikoagulan oranı
önemlidir. (1/4 olmalı) Sedimentasyon
ölçümü
3.5. Kan gazı analizinde dikkat edilmesi gerekenler a. Arteriyel kan yerine venöz kan alınmadığına dikkat edilmelidir.
b. Kan enjektöre çekilir çekilmez enjektör içerisindeki hava kabarcığı boşaltılmalıdır.
c. Kan alınır alınmaz kanın hava ile teması kesilmelidir (İğnenin ucu mantara saplanarak
veya macunla kaplanarak)
d. Plastik enjektörlerde gaz geçirgenliği devam ettiği için analiz en kısa sürede, maksimum
15 dk. içerisinde tamamlanmalıdır.
e. Enjektördeki heparin miktarı toplam hacmin %6'sından fazla olmamalıdır (en fazla 50
IU/mL kan) Yüksek heparin miktarları yalancı metabolik asidoz tablosunun oluşmasına
neden olur.
f. Numunede pıhtı oluşması heparinin yetersiz oluşuna veya iyice karıştırılmamasına
bağlıdır. Bu nedenle numune alınır alınmaz enjektör yavaşca alt üst edilerek
karıştırılmalıdır. Pıhtılı numuneler laboratuarımızca reddedilir.
10
g. Analiz hemen yapılmayacaksa, glikoliz ve O2 tüketimini minimale indirmek için numune
soğutularak saklanmalıdır. Eğer numune soğutularak saklanmış ise 37oC'ye getirildikten
sonra çalışılmalıdır.
h. Laboratuarımızda farklı marka cihazlar ile çalışıldığından numune gönderilmeden
cihazın kalibrasyon durumu telefon ile teyit edilmelidir.
i. Aynı örnekte Na, K, CL, Ca da bakılacaksa lityum-heparinli enjektör kullanılmalıdır.
3.6 BOS çalışması BOS’da istenecek glukoz, protein, klor gibi ölçümler için eş zamanlı kan örneği de
gönderilmesi uygundur.
3.7 Oral Glukoz Tolerans Testinde (OGTT) Dikkat Edilecek Hususlar a. Hastaya testin yapılacağı günden önceki 3 gün boyunca karbonhidrattan zengin diyet
alması önerilmelidir. (150 g/günden az karbonhidrat alımı karbonhidrat intoleransını
azaltacaktır)
b. Test öncesi 8-16 saatlik bir açlık olması gerekmektedir.
c. Hasta test öncesinde sedanter yaşamdan, aşırı egzersizden ve duygusal stresden
kaçınmalıdır.
d. Enfeksiyon varlığı, tiroksin, GH, kortisol, katekolaminler gibi hormonlardaki anormallikler
sonucu etkiler.
e. Doğum kontrol hapları, salisilat, diüretik, hipoglisemik ilaçlar (insulin, sulfanilüre), kafein
alımı ve sigara içimi sonucu etkiler.
f. TESTİN YAPILIŞ ZAMANI SONUCU ETKİLER. EN UYGUN ZAMAN SABAH 7:00 İLE
ÖĞLEN SAATLERİ ARASINDADIR.
3.8. Kanda Lipid (Kolesterol, TG, Hdl-C, ApoA, Apo B, Lpa) Analizi Öncesi Bilinmesi Gerekenler
a. En az 3 hafta süresince beslenme alışkanlıklarının değiştirilmemesi,
b. Kilonun korunması (ani kilo değişikliklerinden kaçınılması),
c. En az 12 saatlik açlık sonrası kan verilmesi,
d. Duygusal ve fiziksel stresten sakınılması,
e. 3 gün öncesinden itibaren alkol alınmaması önerilir.
3.9 Kanama Zamanı (Ivy Metodu) Tayin Yöntemi
Bu test hemşireler tarafından katlarda yapılmaktadır. Standardizasyon için yöntemin
hatırlatılması uygun görülmüştür.
a. Tansiyon aleti 40 mm Hg’a kadar şişirilir ve test süresince bu şekilde kalır.
b. Ön kolun iç yüzü lansetle, V şeklinde, ~3 mm derinlikte kesilir. Kronometreye basılır.
c. Keside biriken kan her 30 saniyede daire şeklinde bir kurutma kağıdı ile yaranın
kenarlarına dokunmadan alınır.
11
d. Kanama durduğu anda kronometre durdurularak kanama zamanı (kağıt üzerindeki
lekeler sayılıp 2 ile çarpılarak) dakika cinsinden tayin edilir.
3.10. I . ve II. Trimester Prenatal Tarama Testleri 1. İkili test 11-13 hafta-6. gün gebelik haftaları, üçlü test 14-22. (ideal zaman 15-19.
haftalar) gebelik haftaları arasında yapılmaktadır.
2. Gebeler mümkünse ultrason yapılan günde veya ± 2 günde kan vermelidir. Daha uzun
gecikmeler bu testin yanlış yorumlanmasına neden olacaktır.
3. Gebenin doğum tarihi (gün/ay/yıl), kilosu, risk faktörleri (diyabet, sigara gibi), ultrason
tarihi ve ultrason bilgileri, 1. trimester için NT ve CRL ölçüm değerleri, II. Trimester için
son adet tarihi ve ultrason sırasındaki gebelik süresi mutlaka doktor tarafından
yazılmalıdır.
3.11 İdrar Analizi İdrar analizinde sabahın ilk idrarı tercih edilmesine rağmen, herhangi bir zamanda alınan
spot idrarda da idrar analizi yapılabilir. Numunelerin 50 ml (minimum 12 ml) alınarak, mümkünse
30 dakika içerisinde, en geç 1 saatte laboratuara ulaştırılması gerekir. İdrarın hemen laboratuara
ulaştırılamadığı durumlarda, 1 saatten fazla bekleyecek olan idrarların alınır alınmaz +4 derecede
buzdolabında saklanması uygundur. Buzdolabında saklanan idrarın mikroskopik incelemesinde
amorf ürat ve fosfatların çöktüğü görülür. Buzdolabında saklanan bu idrarın en geç 6-8 saat
içerisinde analizinin yapılması gerekmektedir. Buzdolabında saklanan idrarların sıcaklığının analiz
öncesi oda ısısına gelmesi beklenmelidir.
24 saatlik idrar İdrar analizlerinde 24 saatlik idrarda yapılan tetkikler için 24 saatlik idrarın tümü karıştırılıp
hepsi gönderilmelidir. İdrarda ölçülecek test için idrar toplama öncesinde toplama kabına koruyucu
eklemek gerekebileceğinden ayrıntılı bilgi için laboratuara danışılmalıdır.
Hastalar için 24 saatlik idrar toplama kılavuzu a. İdrar toplamaya başlayacağınız sabah ilk idrarınızı tuvalete boşaltınız ve saati not
ediniz (örneğin sabah saat 08:00). Bu andan itibaren tüm idrarınızı gündüz ve
gece boyunca, dikkatlice toplama kabına biriktiriniz. Ertesi sabahki ilk idrarınızı da
(örneğin ertesi sabah saat 08:00'deki idrarınız) toplama kabına ekleyerek, idrar
toplama işlemini tamamlayınız. Bekletmeden laboratuara getiriniz.
b. 3-5 litrelik temiz ve kuru bir kap temin ediniz. Su için kullanılan pet şişeler en
uygunudur. Kola, deterjan, yağ gibi maddelerin konmuş olduğu kaplar kesinlikle
uygun değildir.
c. Biriktirme süresince idrarı evin en serin yerinde, mümkünse buzdolabında ve
karanlık bir ortamda tutunuz.
d. İdrar toplama kabını siyah, ışık geçirmeyen bir poşet içinde hastaneye getiriniz.
e. Bazı testler öncesinde içerisinde yasaklı yiyeceklerin yer aldığı diyetler
bulunmaktadır. Size önerilen diyet varsa dikkatlice uygulayınız.
12
f. Bazı testler için toplama kabına, toplama öncesinde laboratuardan asit alınarak
eklemek gerekmektedir. Sekreterlerimiz sizleri bu konuda uyaracaktır.
g. Birinci idrar toplama kabı dolarsa, başka idrar toplama kabına geçtiğinizde bir
önceki kapta bulunan idrarın yaklaşık yarısını da bu kaba karıştırınız.
h. 24 saat boyunca topladığınız idrarın tamamını laboratuara teslim ediniz.
24 saatlik idrar numunesi saklama koşulları/ eklenecek koruyucular İdrar örnekleri toplanırken, aksi belirtilmediği sürece buzdolabında/soğuk ortamda
saklanması uygundur. Aşağıdaki tabloya (Tablo 7) bkz.
Özel diyet gerektiren 24 saatlik idrar testleri o İdrarda VMA (vanilmandelik asit), HVA (homovanilik asit) ve 5-HIAA (5-hidroksi indol
asetik asit), metanefrin testleri öncesi dikkat edilmesi gerekenler
a. Akut stres ve ağır egzersizden kaçınılmalıdır.
b. 24 s idrar toplama kurallarına uyulmalıdır.
c. 3 gün öncesinden itibaren ve örnek toplanma süresince, muz, kolalı içecekler,
kahve, çay, çikolata, vanilya (dondurma vs.), domates, portakal, ananas, alkollü
içecekler, avakado, patlıcan, erik, ceviz, fındık, fıstık tüketilmemelidir.
d. Birçok ilaç yanıltıcı sonuçlara neden olabilmektedir. Bu nedenle örnek toplamaya
başlamadan 3 gün öncesinden itibaren ilaç kullanılmaması önerilmektedir. Ancak
hastanın sürekli kullandığı ilacı kesmeden önce doktoruna danışması
gerekmektedir.
e. Yanlış sonuçlara neden olabilen ilaçlar: Asetaminofen, aspirin, MAO inhibitörleri,
metildopa, levodopa, fenotiyazinler, promazine, reserpine, kafein, lityum,
eritromisin, tetrasiklinler, aminofilin ve diğer birçok ilaç.
o İdrarda Hidroksiprolin testi öncesi dikkat edilmesi gerekenler:
İdrar biriktirmeye başlamadan üç gün öncesinde ve idrar biriktirirken;
a. Çok düşük proteinli diyet uygulanmamalı
b. Et,tavuk eti ve suyu gibi gıdaların tüketiminden kaçınmalı,
c. Jöleli gıdalar yenmemeli,
d. Ateşli hastalık durumunda idrar toplanmamalıdır.
13
Tablo 7. 24 saatlik idrar numunesi saklama koşulları/ eklenecek koruyucular
TESTİN ADI TOPLAMA ŞEKLİ
17 Ketosteroid ** 5 g borik asit (veya 6 N HCl asit ya da 10 ml %50’lik asetik asit)
üzerine biriktirilmiş idrar
5 HIAA
En az 72 saat önce serotonin içeren besinler (ceviz, muz, avakado,
patlıcan, domates) tüketilmemiş olmalıdır. 10 mL 6N HCl üzerine
toplanmış idrar, toplama süresince idrar soğuk ortamda/buzdolabında
muhafaza edilmelidir.
ADH (Vasopressin) Buzdolabında/ soğuk ortamda saklanmış ve gönderilmiş idrar
ALA (Aminolevunilik as)
10 ml (%50lik) asetik asit (veya 6N HCl asit) üzerine konulup
karanlık ortamda toplanmış ve ışıktan korunarak gönderilmiş idrar
Aldosteron Asetik asit üzerine toplanmış idrar. (6N HCl veya borik asit üzerine
toplanana idrar da kabul edilir) Soğuk ortamda toplanmalıdır.
Bakır Soğuk ortamda, 6 N HCl asit veya diğer asitler üzerine biriktirilip
gönderilmiş idrar. (Metal içermeyen bir kaba toplanmalıdır)
Civa Soğuk ortamda, 6 N HCl asit veya diğer asitler üzerine biriktirilip
gönderilmiş idrar. (Metal içermeyen bir kaba toplanmalıdır)
Çinko ** Normal toplanmış idrar. Metal içermeyen bir kaba toplanmalıdır.
Demir Normal toplanmış 24 saatlik idrar
Dopamin Asetik asit üzerine toplanmış ( 6N HCl veya borik asit de olabilir)
idrar
Epinefrin Asetik asit üzerine toplanmış ( veya 10 mL 6N HCl veya borik asit)
idrar
Fosfor Normal toplanmış 24 saatlik idrar
Glukozaminoglikan Soğuk ortamda saklanmış ve gönderilmiş idrar
Hidroksiprolin
İdrar toplamadan 3 gün süre ile et, tavuk ürünleri ve suları, jelatinli
yiyecekler yenilmemelidir (kolejensiz diyet). 6 N HCl, borik asit veya
asetik asit üzerine toplanmış, ışıktan korunarak gönderilmiş idrar
HVA (Homovalinik asid)
10 ml %50’lik asetik asit üzerine toplanmış idrar (veya 10 mL 6N
HCl) üzerine toplanmış idrar
İdrar kalsiyumu** Soğuk ortamda saklanmış 24 saatlik idrar
İdrar proteini Normal toplanmış 24 saatlik idrar
İmmünfiksasyon elektroforezi
Soğuk ortamda saklanmış ve gönderilmiş 24 saatlik idrar
Kappa hafif zincir 10 ml 6 N HCl asit (veya borik asit, asetik asit) üzerine toplanmış,
soğuk ortamda saklanmış ve gönderilmiş 24 saatlik idrar
Klorür Normal toplanmış 24 saatlik idrar
Koproporfirin Karanlık ortamda toplanmalı ve laboratuara ulaştırılmalıdır.
Kreatinin Normal toplanmış 24 saatlik idrar
14
Lambda haf.zincir Soğuk ortamda saklanmış ve gönderilmiş idrar
Magnezyum ** Normal toplanmış 24 saatlik idrar
Metanefrin 10 mL 6N HCl üzerine toplanmış idrar
Mikroalbuminüri Soğuk ortamda saklanmış ve gönderilmiş idrar tercih edilir.
Norepinefrin 10 mL %50’lik asetik asit üzerine (6N HCl asit de olabilir) toplanmış
idrar
Normetanefrin 10 mL 6N HCl üzerine toplanmış idrar
Oksalat (enzimatik)
İdrar toplanmadan 3 gün önce çilek, çikolata, dondurma, ıspanak,
et ve balık yenmemeli. 10 mL 6N HCl üzerine toplanmış idrar
Porfobilinojen Karanlık ortamda toplanmalı ve ışıktan korunarak laboratuara
ulaştırılmalıdır.
Potasyum Normal toplanmış 24 saatlik idrar
Serbest kortizol 5 g borik asid (veya asetik asit) üzerine toplanmış idrar. Soğuk
ortamda gönderilmelidir.
Sitrik asit 5g borik asit (veya 6N HCl veya asetik asit) üzerine toplanmış idrar
Sodyum Normal toplanmış 24 saatlik idrar
Ürik asit Normal toplanmış 24 saatlik idrar
Üroporfirin Karanlık ve soğuk ortamda toplanmalı ve ışıktan korunarak, soğuk
ortamda laboratuara ulaştırılmalıdır.
VMA(valinmande.as) 10 mL 6N HCl üzerine toplanmış idrar
Crosslinks (DPD) Perhize gerek yok
Yanında ** işareti olan testler için idrar toplarken soğuk ortamda saklanması daha uygundur.
4. Örneklerin Laboratuara Nakli Servislerden alınan kan numuneleri vakumlu taşıma sistemi ile, ilgili talimatlara uyularak; diğer
numuneler (idrar, BOS v.b.) en kısa süre içerisinde ve katlara ait, özel taşıma kapları içerisinde ve tüm
örnekler potansiyel enfekte materyal kabul edilerek, laboratuara taşınmalıdır.
Bilirubin, Vit B12, Vit A ve karoten gibi testler ışıktan etkileneceğinden numune ışığa maruz
kalmayacak şekilde laboratuara ulaştırılmalıdır. Amonyak, kan gazı, laktat, piruvat, gastrin, renin ve
paratiroid hormonu ısıdan etkileneceğinden soğuk ortamda taşınmalıdırlar.
15
II. BİYOKİMYASAL/HEMATOLOJİK/SEROLOJİK ÖRNEKLERİN REDDEDİLME KRİTERLERİ
1. Otomasyon üzerinden istemi olmaksızın veya eksik bilgili istem ile gelen numuneler
2. Barkodsuz/yanlış-eksik barkodlu numuneler
3. Uygunsuz koşullarda alınan (uygunsuz alınan kan gazları, hemolizli kanlar, koruyucu madde
eklenmeden toplanan 24 saatlik idrar gibi) veya uygunsuz koşullarda taşınan numuneler
(örneğin; amonyak, laktat, piruvat, renin, gastrin gibi soğuk zincirde taşınması gereken
testlerin uygunsuz taşınması gibi)
4. Uygunsuz tüplere alınan kan numuneleri
5. Örnek miktarının test protokolüne uygun olmadığı numuneler
6. Antikoagulanlı tüplere (sitratlı tüp gibi) uygunsuz antikoagulan/kan oranlarında alınan ve veya
pıhtılı numuneler
7. Kırık/çatlak tüpe alınmış veya nakil esnasında dışarıya sızdırma yapmış numuneler
III. TESTLERİN MİNİMUM TEKRARLANMA ARALIKLARI .
Biyokimyasal parametrelerin belirli yarı ömürleri vardır. Bu süreden önce testin
tekrarlanması hastalığın takibi açısından fayda sağlamayacağı gibi ülke ekonomisine de ek yük
getirecektir. Bu nedenle klinisyenler tarafından her testin minimum tekrarlanma aralığının bilinmesi
oldukça önemlidir.
Tablo 8. Testlerin minimum tekrarlanma aralıkları
TESTLER ARALIKLAR
Üre, Kreatinin 1 Gün
*Karaciğer Fonksiyon Testleri 3 Gün
Çinko (Zn), Bakır (Cu), Serum proteini 7 Gün
Lipid Profili; Kolesterol, Trigliserid, HDLKolesterol 13 Gün
FSH, LH, Prolaktin, Testosteron, E2, SHBG 13 Gün
Tiroid Fonksiyon Testleri, TSH, FT4, FT3 13 Gün
Demir (Fe), Ferritin 14 Gün
Protein Elektroforez, Ig, IgE, Kriyoglobulin 28 Gün
AFP, CA 125, CA 19.9, CA 15.3, CEA, PSA 28 Gün
Progesteron, Renin, Aldosteron, Parathormon, IGF-1, GH 28 Gün
Vitamin B12, Folik Asit 60 Gün
HbA1c 60 Gün
Vitamin D25, Vitamin D1:25, Vit-E, Vit-A 90 Gün
* Parasetamol intoksikasyonu, Akut Hepatit ve Akut Kolestaz için geçerli değildir.
16
IV. SONUÇ VERME SÜRELERİ .
1. Genel açıklama
Muhtemel sonuç çıkış zamanı gerekli kontrollerden sonra sonuçların verileceği en kısa
süredir. Bu süre şartların uygun gittiği durumlar için hesaplanmıştır. Cihazlarda beklenmedik bir arıza,
elektrik kesintisi ve testlerin kendi teknik özelliklerinden dolayı tekrarlanması veya başka bir yöntemle
doğrulanması gereken durumlarda belirtilen sürelerde gecikme olabilir.
Ayrıca kanın hemolizli, bulanık (yüksek şilomikron düzeyi) ve ikterik (yüksek bilirübin düzeyi)
olması laboratuarımızda yapılan tüm testlerin ölçümünü etkileyeceğinden sonuçların bu özellikler göz
önünde bulundurularak değerlendirilmesi gerekmektedir.
2. Acil Analizler
a. Kliniğin Acil Testleri:
Klinik olarak acil analiz istemi geldiğinde bu materyal en kısa zamanda laboratuara
ulaştırılmalı, laboratuar ekibi tarafından öncelikli olarak çalışılıp, sonuç (telefon da dahil olmak üzere)
en kısa yolla ve sürede istemi yapan hekime ulaştırılmalıdır.
Değerli hekimlerimizin klinik aciliyet değerlendirmesi konusuna gereken duyarlılıkla yaklaşacaklarına ve “acil” ile “acele” kavramları arasındaki önemli farkı göz ardı etmeyeceklerine inanıyoruz.
b. Laboratuarın Acil Testleri:
Materyalin ve testin taşıdığı bazı laboratuar nitelikleri yönünden acil kabul edilen testlerdir: Asit
fosfataz, amonyak veya kan gazı, protrombin zamanı ölçümü gibi, numunenin hızlı bir şekilde alınıp
çalışılması zorunluluğu olan testler bunlara örnektir. Bu konuda özellikle titiz davranması gerekenler
kan alma hemşireleri ve laboratuar çalışanlarıdır.
Süreler için bakınız: Ek 2
V. LABORATUARIMIZDA HALEN ÇALIŞILAN BİYOKİMYASAL/HEMATOLOJİK/SEROLOJİK TESTLER.
Bakınız: EK 3-8
17
VI. ŞİKAYET VE ÖNERİELR
Laboratuarlarla ilgili her türlü şikayetinizi ek-9’daki Şikayet Formu’nu doldurup elden laboratuar kayıt kabul sekreteliğine teslim ederek veya elektronik ortamda [email protected] adresine göndererek bize ulaştırabilirsiniz. Önerilerinizi de aynı yollardan bize ileterek hizmet kalitemizin yükselmesine yardımcı olabilirsiniz.
VII.KAYNAKLAR:
1. Clinical Chemistry Theory, Analysis, Correlation. Kaplan LA, Pesce AJ, Kazmierczak.
4th. Ed. S: 66-80.
2. Laboratory Test Handbook. Jacobs DS, Demott W. et al. Lexi Comp. 4th. Ed. S:21-30
3. Tietz Klinik Kimyada Temel İlkeler. Burtis CA, Ashwood ER. 5. baskıdan çeviri. Palme
yayıncılık, 2005, S:31-53.
4. Clinical Laboratory Diagnostics. Thomas L. 1st. Ed. S:1453-1461.
5. Klinik Biyokimya Analiz Metodları. Prof. Dr. Bahattin Adam, Dr. N. Yasemin Ardıçoğlu.
1. Baskı. Atlas Kitapçılık, 2002.