Czas w yciu czowieka
NR 2767
Czas w yciu czowiekapod redakcj
KATARZYNY POPIOEK, AGATY CHUDZICKIEJ-CZUPAY
Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego
Katowice 2010
Redaktor serii: Psychologia
JAN M. STANIKRecenzent
MARIA STRYKOWSKA
Publikacja bdzie dostpna po wyczerpaniu nakadu w wersji
internetowej: lska Biblioteka Cyfrowa www.sbc.org.pl
Spis treciWprowadzenie (Katarzyna Popioek i Agata
Chudzicka-Czupaa) . . . . . 11
Cz pierwsza
Czas jako problem wspczesnociWIESAW SZTUMSKI
Turbowiat, puapka przyspieszenia i ekologia czasu .JZEF BAKA
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
23 38
ycie czowieka jako istnienie w czasie
.
.
.
.
.
Cz druga
Czas jako zmienna badawcza w naukach humanistycznychZBIGNIEW
SPENDEL
Czas historyczny w psychologii. wiadomo historyczna i mylenie
historyczne jako przedmiot studiw psychologicznych . . . . . . . .
.ZBIGNIEW SPENDEL
53
Czas jako zmienna w badaniach psychologicznych. Metodologiczne
puapki psychologicznych bada nad czasem . . . . . . . . . . . .
.KATARZYNA POPIOEK
69 86
Percepcja czasu czas codzienny i czas ycia .AUGUSTYN BAKA
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Typy tosamoci wczesnej dorosoci z perspektywy orientacji
czasowej preferowanych stylw ycia . . . . . . . . . . . . . . . .
.
101
6RYSZARD KLAMUT
Spis treci
Poziomy czasu psychologicznego a system osobowoci .GRAYNA
MENDECKA
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
118 133 150
Temporalne aspekty twrczoci .AGATA PRZYBYSZ
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
Czas w pedagogice .
.
.
.
.
Cz trzecia
Perspektywa czasowa / czasowy horyzont ycia czowiekaPIOTR
PRCHNIAK
mier jako komponent perspektywy czasowej .MARTA KOSIOL
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
163 174
Sposoby uzasadniania wagi osobistej przeszociURSZULA
TOKARSKA
Wzorce dowiadczania czasu w narracyjnej grze autobiograficznej.
. . . . . . . . . . . . . .
194
Cz czwarta
Praca i brak pracy a dowiadczanie czasuPIOTR PRCHNIAK
Orientacja temporalna jako wyznacznik radzenia sobie przez osoby
wykonujce ryzykown prac . . . . . . . . . . . . . . . . . .ANTONI
WONTORCZYK
217
Dystans czasu jako regulator ryzykownych zachowa kierowcw i jego
motywacyjno-adaptacyjna funkcja . . . . . . . . . . . . . .
.MAGORZATA DOBROWOLSKA
229 245
Zatrudnienie w kontekcie ram czasowych kontraktu
psychologicznego .KATARZYNA LEBARSKA
.
Brak pracy a dobrostan czowieka czy dugotrwale bezrobotni
skazani s na bezradno? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
254
Spis treci Cz pita
7
Temporalne aspekty rnorodnych bada psychologicznychALEKSANDRA
NIEMYJSKA
O tym, co si dzieje z czasem, kiedy mylimy o sobie. Temporalne
waciwoci Ja oraz innych . . . . . . . . . . . . . . . . . .AGATA
CHUDZICKA-CZUPAA, DAMIAN GRABOWSKI
275 292 303
Odraczanie gratyfikacji w duszej perspektywie czasowejKRYSTYNA
BALAWAJDER
.
. .
. .
. .
. .
. .
Orientacja retrospektywna jako mediator eskalacji konfliktu
.MACIEJ JANOWSKI
Percepcja czasu a regulacja emocji i zdrowie w perspektywie rnic
pciowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .AGATA
CHUDZICKA-CZUPAA
317 336
Percepcja czasu a uzalenienie od Internetu .ILONA
DUDZIK-GARSTKA, BOENA MAKSELON
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Dowiadczanie upywu czasu a jako relacji spoecznych u osb midzy
20. a 30. rokiem ycia . . . . . . . . . . . . . . . . .KATARZYNA
POPIOEK, AGATA CHUDZICKA-CZUPAA
350 362
Percepcja czasu a transgresja i aktywno ludzi starszych
.
.
.
.
.
.
List of contentsIntroduction (Katarzyna Popioek i Agata
Chudzicka-Czupaa) . . . . . 11
Part one
Time as a problem of contemporaneityWIESAW SZTUMSKI
The turbo-world, acceleration trap, and the ecology of time
.JZEF BAKA
. .
. .
. .
. .
. .
23 38
The life of man as the existence in time .
.
.
.
.
.
.
Part two
Time as a research variable in the humanitiesZBIGNIEW
SPENDEL
Historical time in psychology. A historical awareness and
historical thinking as a subjet of psychological studies . . . . .
. . . . . . . .ZBIGNIEW SPENDEL
53
Time as a variable in psychological studies. Methodological
traps of psychologies studies on time . . . . . . . . . . . . . . .
. . .KATARZYNA POPIOEK
69 86
Perception of time daily time and life timeAUGUSTYN BAKA
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Types of identity of early adulthood from the perspective of
time orientation of preferred lifestyles . . . . . . . . . . . . .
. . . . .
101
List of contents RYSZARD KLAMUT
9
Psychological time levels and personality system .GRAYNA
MENDECKA
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
118 133 150
Temporal aspects of productionAGATA PRZYBYSZ
. . .
. .
. .
. .
. .
. .
Time in pedagogy .
.
.
.
Part three
Temporal perspective / temporal horizon in the human lifePIOTR
PRCHNIAK
Death as a component of time perspective .MARTA KOSIOL
.
.
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
163 174
Ways of proving the importance of personal past .URSZULA
TOKARSKA
Models of experiencing time in a narrative autobiographical
game: . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
194
Part four
Work and lack of work and the experience of timePIOTR
PRCHNIAK
A temporal orientation as a determinant of coping by people
having a risky job . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.ANTONI WONTORCZYK
217
The distance of time as a regulator of risky behaviours of
drivers and its motivational-adaptative function . . . . . . . . .
. . . . .MAGORZATA DOBROWOLSKA
229 245
Employment in the context of time frames of the psychological
contractKATARZYNA LEBARSKA
.
Unemployment and mans good condition are permanently unemployed
doomed to helplessness? . . . . . . . . . . . . . . . . .
254
10
List of contents Part five
Temporal features of various psychological researchALEKSANDRA
NIEMYJSKA
On what happens with time when we think about ourselves.
Temporal properties of Self and the others . . . . . . . . . . . .
. . .AGATA CHUDZICKA-CZUPAA, DAMIAN GRABOWSKI
275 292 303
Postponing gratification in a longer time perspective .KRYSTYNA
BALAWAJDER
.
.
.
. .
. .
. .
. .
A retrospective orientation as a mediator of conflict escalation
.MACIEJ JANOWSKI
Perception of time and regulation of emotions and health in the
perspective of gender differences . . . . . . . . . . . . . . . . .
.AGATA CHUDZICKA-CZUPAA
317 336
Perception of time and addiction to the Internet .ILONA
DUDZIK-GARSTKA, BOENA MAKSELON
.
.
.
.
.
.
.
.
Experiencing the passage of time and the quality of social
relations among people between 20 and 30 years of age . . . . . . .
. . . . .KATARZYNA POPIOEK, AGATA CHUDZICKA-CZUPAA
350 362
Perception of time vs transgression and activeness of elderly
people .
.
.
WprowadzenieIstota czasu bdcego podstawowym atrybutem
rzeczywistoci i ludzkiego poznania jest niezwykle skomplikowanym
problemem dla teoretykw, zwaszcza gdy rozwaane s zmienne
zaangaowane w temporaln organizacj zachowania i dowiadczania czasu.
Czas to zmienna trudna do jednoznacznego zdefiniowania i opisania.
O czasie mona mwi jako o zjawisku fizycznym, biologicznym,
spoecznym oraz psychologicznym. Badania czasu psychologicznego
koncentroway si dotd gwnie na takich wymiarach i zmiennych
zwizanych z jego dowiadczaniem, jak: perspektywa czasowa (przeszo,
teraniejszo, przyszo), orientacja na przyszo, presja czasu,
strukturalizowanie i planowanie czasu, wiadomo czasu, teliczno i
wykorzystanie czasu, upyw (przemijanie) czasu, czas w relacjach
interpersonalnych. Czowiek yje w dynamicznym, zmiennym wiecie i
zdolny jest do dostosowania swojego zachowania do ukadu zdarze w
czasie, tworzy te poznawcze reprezentacje rzeczywistoci, ktre
stanowi podstaw wiadomego dowiadczania czasu. Czas jest kategori
obecn na kadym etapie ycia czowieka, od jego narodzin a do mierci.
Problematyka czasu jako czynnika determinujcego funkcjonowanie
czowieka nabiera jednak szczeglnego znaczenia w sytuacji starzenia
si wiata (wedug szacunkw w 2050 roku co pity mieszkaniec ziemi
bdzie mia 60 i wicej lat). Wanie z uwagi na gwatowne starzenie si
spoeczestw cywilizacji zachodniej odkrycie i opisanie zmiennych
wpywajcych na zaradno czowieka w podeszym wieku moe mie doniose
znaczenie. Czas zarwno obiektywny, tzn. fizyczny, zegarowy,
zewntrzny, jak i subiektywny, czyli psychologiczny ma zoon natur,
dlatego badacze koncentruj si na wybranych jego komponentach.
Percepcja czasu jest jed-
12
Wprowadzenie
nym z waniejszych czynnikw determinujcych ludzk aktywno, tote
wanie na zagadnieniu czasu i sposobach jego dowiadczania przez
czowieka pragniemy skupi uwag Czytelnika. Celem tej publikacji jest
prezentacja refleksji nad rol czasu w yciu czowieka oraz wynikw
bada powiconych problematyce czasu prowadzonych w polskiej
humanistyce. Opracowania skadajce si na niniejszy zbir odnosz si do
rnorodnych aspektw czasu i ujmuj kategori czasu wielorako, poczwszy
od zagadnie bardzo oglnych do szczegowych zjawisk, ktre s zalene od
tej zmiennej lub ktrych czas jest wanym skadnikiem. Ich autorzy
koncentruj sw uwag na kilku tematach. * * *
Otwierajce tom artykuy tworzce cz zatytuowan Czas jako problem
wspczesnoci stanowi filozoficzn refleksj nad czasem jako kategori
ludzkiego poznania oraz nad istnieniem czowieka w czasie, nad rol
czasu w yciu wspczesnych ludzi, nad kondycj czowieka wspczesnego
yjcego w cigym popiechu, zmuszanego przez nastpujce wci zmiany do
nieustajcej adaptacji do nowego, co staje si obecnie zadaniem coraz
to bardziej przekraczajcym moliwoci jednostki. Autorzy podkrelaj
zmiany, jakie zaszy w podejciu ludzi do czasu, oraz zagroenia, ktre
si z tym wi. Wiesaw Sztumski, ktrego artyku Turbowiat, puapka
przyspieszenia i ekologia czasu otwiera w tym tomie namys nad
czasem, porusza kwesti niezwykle istotnych dla wspczesnego czowieka
zagroe zwizanych z przyspieszaniem tempa ycia i rozwoju cywilizacji
oraz postuluje jego spowalnianie: Odpieszanie jest najwaniejszym
wyzwaniem naszych czasw, poniewa im szybciej yjemy, tym bardziej
wyczerpuj si nasze moliwoci przystosowawcze (somatyczne, psychiczne
i intelektualne) do tak szybko zmieniajcego si rodowiska. Zahamowa
postpu nie sposb, ale mona przynajmniej podj prb rozsdnego
kontrolowania tempa rozwoju, np. zgodnie z ide rozwoju
zrwnowaonego. Do tego potrzebne jest przywrcenie czasowi
naturalnemu naleytej wartoci i uwiadomienie sobie jego roli w yciu
ludzi oraz jego znaczenia dla moliwoci przeycia nastpnych pokole
podkrela autor. Proponuje, aby wyzwoli si spod presji czasu
zegarowego i znowu zacz si kierowa maksym: wszystko w swoim czasie,
zamiast modnego teraz kanonu: wszystko w jednym, z gry narzuconym
czasie i w jednej chwili. W tej zasadzie, na ktrej bazuje ekologia
czasu, autor dostrzega szans na wydostanie si z puapki
przyspieszenia, w ktr wpdzi nas niezwyky postp wiedzy i techniki w
XX wieku. Artyku Wiesawa Sztumskiego skania do refleksji nad
cechami wspczesnego
Wprowadzenie
13
turbowiata, charakteryzujcego si wzrastajcym wci tempem ycia,
niepewnoci i nieprzewidywalnoci. W wiecie tym panuje bowiem
burzliwo, chaos i baagan, a czas przeksztaci si w towar, ktrego
cena stale ronie. Autor stawia pytanie o sposb bytowania
wspczesnego czowieka: Czy aby na pewno najlepiej wykorzysta czas
znaczy jak najwicej zdoby, mie i przey w jak najkrtszym czasie?
Artyku Jzefa Baki ycie czowieka jako istnienie w czasie stanowi
gboki namys nad sposobem bytowania czowieka i poznawania przez
niego wiata w odniesieniu do kategorii czasu. Refleksje autora
powicone s gwnie recentywizmowi (ac. recens teraniejszy), nowemu
kierunkowi filozofii, ktry koncentruje swoje zainteresowania na
teraniejszoci. Wedug recentywizmu wiat rodzi si kadorazowo na nowo
(a recentiori) wraz z dowiadczeniem. Takie podejcie wyklucza wic
moliwo, i jakiekolwiek [...] zdarzenie, dzieo lub uczucie jest dane
i powtarzalne, moliwe i przewidywalne, gdy wszystko pojawia si jako
pierworane i wieo kreowane. Nie mona wic niczego rozpatrywa pod
ktem, e byo, lub przewidywa, e bdzie mona jedynie poznawa po raz
pierwszy. Jzef Baka podkrela, e podmiot poznajcy (inscenizator)
dziaa w akcie inscenizacji epistemologicznej podobnie jak projektor
filmowy, to znaczy wywietla (aktualizuje) i przez to powoduje
zaistnienie tylko jednej z przesuwajcych si kolejno klatek filmu
daje ycie jednemu filmowemu teraz. [...] Bez wtpienia chodzi tu o
uchwycenie pewnej istotnej strony problemu: w myl recentywizmu nie
tylko wiat jest konstelacj recensw [czyli istnieniem pozbawionym
trwania, dziejcym si realnie w punkcie teraz przyp. red.], ale take
jest nim w jaki sposb nasza wiedza o wiecie. Autorzy artykuw
nalecych do drugiej czci zatytuowanej Czas jako zmienna badawcza w
naukach humanistycznych traktuj czas jako zmienn badawcz; zajmuj si
sposobami jej ujmowania, analizuj take miejsce tej zmiennej w rnych
modelach teoretycznych. Cz artykuw zawiera propozycj okrelonego
ukadu wymiarw zmiennej czas. Wyznaczaj one take miejsce czasu,
orientacji czasowej czy percepcji czasu w modelach teoretycznych
oraz opisuj jego kategorie. Artyku Zbigniewa Spendla Czas
historyczny w psychologii. wiadomo historyczna i mylenie
historyczne jako przedmiot studiw psychologicznych traktuje o
wiadomoci historycznej oraz o myleniu historycznym ujmowanym w
perspektywie psychologicznej. Autor referuje koncepcje teoretyczne
oraz niektre wyniki bada powicone psychologicznym aspektom mylenia
historycznego. W artykule Czas jako zmienna w badaniach
psychologicznych. Metodologiczne puapki psychologicznych bada nad
czasem Zbigniew Spendel podkrela, e czasowo dowiadczenia jest
swoist osobliwoci metodolo-
14
Wprowadzenie
giczn. Autor zadaje pytanie o czas jako zmienn w badaniach
psychologicznych. Pisze o metodologicznych puapkach bada
psychologicznych, w ktrych jedn ze zmiennych jest czas. Stwierdza,
e czas moe by ujmowany jako zoperacjonalizowany wskanik / predyktor
czas czego tam (np. czasowe parametry zachowania, czas reakcji,
czas uczenia si, czas zapominania, czas prezentacji bodca). Wwczas
czas traktowany jest jako samodzielna zmienna bd nastpuje
reifikowanie czasu do postaci rzekomego czynnika sprawczego. Wedug
autora innym podejciem do czasu jest czas psychologiczny poczucie
odstpu czasu midzy dwoma zdarzeniami w relacji do czasu mierzonego
obiektywnie lub subiektywne dowiadczenie czasu, niezalene od
zewntrznych wskanikw astronomicznych oraz zegara. Artyku dotyczy
metodologicznych ustale przebiegu poznania naukowego, kwestii
metodologicznych aspektw tych bada psychologicznych, w ktrych
pojawia si kategoria czasu, oraz niektrych deformacji poznania
naukowego w psychologii. Artyku Katarzyny Popioek Percepcja czasu
czas codzienny i czas ycia zawiera prezentacj teoretycznego modelu
kategorii ujmowania przez czowieka czasu w jego dwu wymiarach:
czasu ycia i czasu codziennego. W ramach percepcji czasu ycia
uwzgldniono dowiadczanie upywu czasu oraz orientacj czasow sposoby
percepcji perspektyw temporalnych, a wic przeszoci, teraniejszoci,
przyszoci. Model percepcji czasu obejmuje nastpujce wymiary czasu
codziennego: tempo, kontrola czasu, struktura i organizacja czasu,
planowanie czasu, stopie urozmaicenia czasu. Stan kadego z
wyrnionych piciu wymiarw czasu codziennego rozpatrywany jest w
piciu paszczyznach: akceptacji, chci zmiany, skutecznoci,
sprawczoci oraz adekwatnoci spoecznej. Istotne wprowadzone tu novum
stanowi uwzgldnienie w proponowanym modelu paszczyzny
interpretacyjnej. Czowiek spostrzegajc rzeczywisto, automatycznie
poddaje j ocenie, ma do niej okrelony stosunek. Augustyn Baka w
artykule Typy tosamoci wczesnej dorosoci z perspektywy orientacji
czasowej preferowanych stylw ycia przedstawia Skal Orientacji
Czasowych Preferowanych Stylw ycia (SOCPS), ktra odwouje si do
koncepcji wielowymiarowych orientacji czasowej. Skala ta dostarcza
miar wielowymiarowych ram czasowych ksztatujcych profil temporalny
jednostki w okresie wczesnej dorosoci. Autor definiuje orientacj
czasow jako og wiadomych i niewiadomych procesw staego przepywu
indywidualnego i spoecznego dowiadczenia w ramach poznawczych
kategorii temporalnych lub ram czasowych, umoliwiajcych jednostce
porzdkowanie, odnajdywanie i nadawanie znacze wydarzeniom yciowym.
Orientacja czasowa czowieka jest jego indywidualn dyspozycj, ktra
wpywa na ustanawianie i selekcjonowanie celw, si motywacji osigni,
podejmowanie ryzyka, poszukiwanie dozna, proaktywno czy
Wprowadzenie
15
samoskuteczno. Autor omawia ogln koncepcj wspzalenoci kontekstu,
stylu ycia i struktury Ja, ktra, jak podkrela, ma w duej mierze
charakter spekulatywny i teoretyczny. Jej empirycznej weryfikacji
suy prezentowane w artykule narzdzie, analizujce typy tosamoci w
relacji do orientacji czasowych preferowanych stylw ycia. Artyku
Ryszarda Klamuta Poziomy czasu psychologicznego a system osobowoci
postuluje uwzgldnienie wymiaru temporalnego w systemie osobowoci i
ukazuje jego komponenty. Autor podkrela, e czas psychologiczny
przedstawiany jest najczciej jako skadajcy si z rnych poziomw
dowiadczania i tworzenia jego subiektywnej interpretacji oraz nie
poddaje si atwemu skategoryzowaniu. Stworzenie modelu
osobowociowego z uwzgldnieniem wymiaru temporalnego moe stanowi
podstaw do bardziej caociowego opisu aktywnoci czowieka oraz
generowania nowych, interesujcych perspektyw i hipotez badawczych.
Grayna Mendecka w artykule Temporalne aspekty twrczoci piszc o
twrcach, podkrela: Kade dzieo czy odkrycie czowieka dokonuje si w
okrelonym czasie i to ujmowanym w trzech paszczyznach:
historycznej, biograficznej i rzeczywistej. Kada z nich decyduje o
ksztacie dokona i kada w tych dokonaniach jest odzwierciedlona.
Autorka dokonuje przegldu temporalnych aspektw twrczoci z
uwzgldnieniem nastpujcych zagadnie: historyczny, biograficzny i
realny czas powstawania twrczego dziea, czas powstania dziea a jego
ocena przez wspczesnych, stosunek do czasu przeszego, przyszego i
teraniejszoci a proces tworzenia, rozwj twrczej aktywnoci w biegu
ludzkiego ycia, presja czasu a praca twrcy nad dzieem, temporalne
aspekty dziea: czas jako tworzywo, kreowanie czasu w dziele.
Przegldu kategorii zwizanych z czasem w pedagogice dokonaa Agata
Przybysz w artykule Czas w pedagogice. Autorka wskazuje, e w
pedagogice brakuje bada, ktre cz podejcie ilociowe i jakociowe do
problematyki czasu. Pedagogika zdaje si nie zauwaa, e czas moemy
rozumie nie tylko jako zjawisko fizyczne (wtedy mwimy o czasie
ilociowym, obiektywnym), ale rwnie jako subiektywne odczucie,
dowiadczenie czasu (w innych dyscyplinach okrelane jako czas
psychologiczny, czas spoeczny). Czas jako kategoria empiryczna
pojawia si w naukach pedagogicznych jedynie w badaniach budetu
czasu i czasu wolnego ucznia, bywa aspektem ukrytego programu
wychowania lub suy jako kategoria opisu nauczyciela. W artykuach
tworzcych trzeci cz tomu Perspektywa czasowa / czasowy horyzont
ycia czowieka ujmuje si czas jako istotny czynnik autorefleksji
czowieka, ktry wpywa na jego zachowanie si. Mowa w nich o zaoeniach
czowieka na temat dugoci wasnego ycia, wiadomoci
16
Wprowadzenie
koniecznoci swojej mierci, roli przeszoci czowieka dla sposobu
przeywania teraniejszoci i rozwoju osoby, o stosunku czowieka do
czasu swego ycia. Kilka artykuw nawizuje do nurtu biograficznego i
autonarracyjnego bada psychologicznych. Czas zosta tu potraktowany
jako wany element samowiadomoci, ktry wie si z innymi aspektami
funkcjonowania czowieka. Artyku Piotra Prchniaka mier jako
komponent perspektywy czasowej dotyczy mniej lub bardziej
uwiadomionych zaoe czowieka odnoszcych si do dugoci czasu wasnego
ycia. Autor opisuje zalenoci pomidzy stosunkiem osoby do mierci a
wybranymi zmiennymi jego psychologicznego funkcjonowania, takimi
jak: neurotyzm, poszukiwanie dozna, sposoby radzenia sobie,
poczucie skutecznoci, poczucie koherencji, sens ycia. Marta Kosiol
prezentuje wyniki bada wasnych powiconych sposobom uzasadniania
wagi osobistej przeszoci, stara si zatem odpowiedzie na pytanie,
dlaczego osoba uznaje dane dowiadczenie z wasnej przeszoci za wane
tu i teraz. Wyniki bada, prezentowane w artykule Sposoby
uzasadniania wagi osobistej przeszoci, nawizuj do koncepcji
osobowoci autorskiej Kazimierza Obuchowskiego. W artykule Urszuli
Tokarskiej Wzorce dowiadczania czasu w narracyjnej grze
autobiograficznej zaprezentowane zostay zaoenia teoretyczne oraz
rozwizania metodologiczne autorskiej metody stanowicej fragment
szerszego projektu intencjonalnych oddziaywa narracyjnych
nastawionych na pogbianie autorefleksji i samowiadomoci
biograficznej wspczesnego czowieka, a take aktywizowanie i
wzbogacanie jego narracyjnego sposobu rozumienia wiata i samego
siebie. Proponowana forma oddziaywa stanowi prb wspomagania rozwoju
czowieka dorosego i starszego poprzez nadawanie wagi wasnym
przeszym dowiadczeniom oraz okrelanie przez niego stosunku do
minionego ju, wanie dowiadczanego oraz wyobraonego czasu ycia (w
formie tzw. tosamoci narracyjnej), a take przeywanego w wszej
perspektywie czasu codziennoci. Artykuy prezentowane w czwartej
czci publikacji zatytuowanej Praca i brak pracy a dowiadczanie
czasu dotycz specyfiki wykonywania pracy zawodowej, radzenia sobie
z problemami przez osoby pracujce oraz skonnoci do odraczania nagrd
otrzymywanych za prac / nauk w aspekcie sposobu dowiadczania przez
nie czasu. Dwa artykuy poruszaj problem ludzi zatrudnionych
tymczasowo i pozostajcych bez pracy. Celem bada Piotra Prchniaka
prezentowanych w artykule Orientacja temporalna jako wyznacznik
radzenia sobie przez osoby wykonujce ryzykown prac jest analiza
zalenoci pomidzy orientacj temporaln
Wprowadzenie
17
a sposobami radzenia sobie przez osoby wykonujce ryzykown prac
(antyterroryci, pirotechnicy, detektywi). Wyniki bada wskazuj, e
krtka perspektywa czasowa oraz presja czasu stanowi istotny
wyznacznik stosowania emocjonalnych strategii radzenia sobie. Duga
perspektywa czasowa i dominacja teliczna wskazuj na stosowanie
problemowych strategii radzenia sobie. Traktowanie czasu jako
iluzji wie si ze stosowaniem emocjonalnych strategii radzenia sobie
oraz negatywnie ze stosowaniem problemowych strategii radzenia
sobie. Wyniki bada nad funkcj motywacyjno-adaptacyjn dystansu czasu
zaprezentowane przez Antoniego Wontorczyka w artykule zatytuowanym
Dystans czasu jako regulator ryzykownych zachowa kierowcw i jego
motywacyjno-adaptacyjna funkcja dowodz, e kierowcy prowadzcy pojazd
w ruchu drogowym kieruj si kryterium dystansu czasu, penicym funkcj
motywacyjn, przynoszcym satysfakcj wynikajc z osignicia celu jazdy
w zakadanym z gry przedziale czasowym. Magorzata Dobrowolska w
artykule Zatrudnienie w kontekcie ram czasowych kontraktu
psychologicznego podejmuje prb analizy perspektywy temporalnej
zatrudnienia krtkoterminowego. W badaniach zastosowano metod
badawcz zestawiajc nastpujce wymiary kontraktu psychologicznego:
stabilno, zakres, przejrzysto, koncentracj, ramy czasowe,
partykularyzm, woluntaryzm i mnogo stron. Katarzyna lebarska w
tytule swego artykuu zadaje pytanie: Brak pracy a dobrostan
czowieka czy dugotrwale bezrobotni skazani s na bezradno? Autorka
podkrela, e chocia osoby dugotrwale bezrobotne charakteryzuj si
obnionym poziomem samooceny czy oceny wasnych szans na znalezienie
pracy, chocia wydua si czas pozostawania przez nie bez pracy, ich
dziaania majce na celu znalezienie zatrudnienia nie sabn. Wyniki
bada sugeruj, e jednym z waniejszych czynnikw oddziaujcych na ludzi
dugotrwale bezrobotnych jest otrzymywane przez nich wsparcie
spoeczne. Na ostatni, pit cz ksiki zatytuowan Temporalne aspekty
rnorodnych bada psychologicznych skadaj si doniesienia z bada
powiconych rnym aspektom aktywnoci ludzkiej, w ktrej istotnym
czynnikiem jest czas i poszczeglne jego wymiary lub stosunek
czowieka do czasu. Aleksandra Niemyjska w artykule O tym, co si
dzieje z czasem, kiedy mylimy o sobie. Temporalne waciwoci Ja oraz
innych opisuje badanie powicone rnicom temporalnego organizowania
informacji wynikajcym z natury postrzeganych obiektw. Eksperyment
przeprowadzony przez autork ukazuje zwizek midzy przetwarzaniem
informacji o sobie lub drugim czowieku a ich temporaln organizacj.2
Czas...
18
Wprowadzenie
Artyku Agaty Chudzickiej-Czupay i Damiana Grabowskiego
Odraczanie gratyfikacji w duszej perspektywie czasowej, dotyczy
bada, ktre s czci szerszego projektu powiconego etyce pracy Polakw.
Dotycz one skonnoci ludzi do odraczania gratyfikacji, ktra wie si z
orientacj na przyszo. Istot tej zmiennej jest planowanie
korzystnego dla siebie stanu rzeczy w przyszej, odlegej
perspektywie czasowej. Celem bada byo znalezienie zwizkw tak
okrelonej zmiennej z rodzajem aktywnoci badanych (nauka / praca)
oraz ze zmiennymi osobowociowymi i kulturowymi. Krystyna Balawajder
w artykule Orientacja retrospektywna jako mediator eskalacji
konfliktu podejmuje prb okrelenia znaczenia orientacji temporalnej
czowieka dla sposobu jego zachowania si w sytuacji konfliktowej.
Autorka stara si dociec, czy orientacja retrospektywna (oczekiwanie
osoby, e zostanie naprawiona wyrzdzona jej krzywda i przywrcona
bdzie sprawiedliwo) peni rol zmiennej poredniczcej midzy
zagroeniem, wynikajcym z negatywnych oddziaywa partnera, a
zachowaniami konfrontacyjnymi. Okazao si, e obecno tej orientacji
wzmacnia skonno do zachowa konfrontacyjnych, co w konsekwencji
prowadzi do eskalacji konfliktu. W artykule Macieja Janowskiego
Percepcja czasu a regulacja emocji i zdrowie w perspektywie rnic
pciowych prezentowane s wyniki bada autora nad powizaniami midzy
percepcj czasu a podejmowanymi formami regulacji zdrowia i
funkcjonowaniem zdrowotnym, przy uwzgldnieniu pci badanych.
Uzyskane wyniki pozwalaj na wyodrbnienie obrazu osoby aktywnie
radzcej sobie z problemami yciowymi i podejmujcej wiele zada. Taki
sposb funkcjonowania zwizany jest z lepszym zdrowiem u mczyzn, ale
gorsz kondycj zdrowotn u kobiet. Z gorszym zdrowiem u obu pci
koreluj monotonia i koncentrowanie si na przeszoci. Agata
Chudzicka-Czupaa w artykule Percepcja czasu a uzalenienie od
Internetu staraa si sprawdzi, dlaczego niektrzy uytkownicy
Internetu wpadaj w nag, oraz ustali, czy czynnikiem tumaczcym
skonno czowieka do uzalenienia moe by, poza zmiennymi
psychologicznymi, jego stosunek do czasu. Orientacja temporalna,
percepcja czasu, ktre wyznaczaj organizacj poczyna czowieka, zdaj
si wpywa take na sposb korzystania przez niego z mediw, w tym z
Internetu. Prezentowane badania miay na celu sprawdzi, czy tak jest
w istocie. Ilona Dudzik-Garstka i Boena Makselon w artykule
Dowiadczanie upywu czasu a jako relacji spoecznych u osb midzy 20.
a 30. rokiem ycia podejmuj problematyk zwizku midzy wpywem
percepcji przemijajcego czasu na kontakty ludzi modych z innymi.
Autorki konkluduj, e chocia badani maj poczucie, e w miar upywu
czasu zyskuj nowe moliwoci, i uwaaj, e ich dotychczasowe ycie
przebiega zgodnie z oczekiwaniami spoecznymi, natomiast bilans ycia
jest pozytywny, ujawniona
Wprowadzenie
19
w badaniach postawa roszczeniowa modych ludzi moe utrudnia im
relacje spoeczne, a tym samym powodowa, i planowane zadania yciowe
nie zostan zrealizowane w odpowiednim momencie, tak jak oczekuj
tego ich najblisi. Celem bada opisanych w artykule Katarzyny
Popioek i Agaty Chudzickiej-Czupay Percepcja czasu a transgresja i
aktywno ludzi starszych byo dociec, czy istnieje i jak ma posta
zwizek midzy aktywnoci ludzi w podeszym wieku a stopniem
transgresji. Wyniki bada pokazuj, e transgresja skonno do
przekraczania dotychczasowych ram, osigni, wychodzenia poza
konwencje i dowiadczenia warunkuje aktywno czowieka. Badania dowodz
take, e pozytywna ocena wasnego funkcjonowania w czasie jest
czynnikiem, ktry zarwno wpywa na stopie aktywnoci starszego
czowieka, jak i z niego wynika. Osoba zadowolona z tego, w jaki
sposb organizuje i spdza czas, a take ze skutkw swego dziaania,
chtniej podejmuje si nowych, nawet trudnych czynnoci. * * *
Prezentowana ksika nie stanowi penego, usystematyzowanego
przegldu bada powiconych problematyce czasu w psychologii i naukach
humanistycznych, ale jedynie zbir zrnicowanych tematycznie doniesie
empirycznych, traktujcych o czasie. Wyraamy jednak nadziej, e
publikacja ta skoni Czytelnikw do refleksji nad czasem jako wanym
aspektem funkcjonowania czowieka oraz bdzie stanowi inspiracj do
podejmowania dalszych bada. Katarzyna Popioek Agata
Chudzicka-Czupaa
2*
Redakcja: OLGA NOWAK Projekt okadki i redakcja techniczna:
MAGORZATA PLENIAR Korekta: LIDIA SZUMIGAA
Copyright 2010 by Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego Wszelkie
prawa zastrzeone
ISSN 0208-6336 ISBN 978-83-226-1906-3
Wydawca Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego ul. Bankowa 12B, 40-007
Katowice www.wydawnictwo.us.edu.pl e-mail: [email protected]
I. Ark. druk. 23,5. Ark. wyd. 27,0. Papier offset. kl. III, 90 g
Cena 40 z amanie: Pracownia Skadu Komputerowego Wydawnictwa
Uniwersytetu lskiego Druk i oprawa: EXPOL, P. Rybiski, J. Dbek,
Spka Jawna ul. Brzeska 4, 87-800 Wocawek
