Embed Size (px)
Citation preview
DEPARTAMENTI I TË DREJTËS PENALE
D I S E R T A C I O N
Për fitimin e gradës shkencore “Doktor”
SANKSIONET PENALE NDAJ TË MITURVE NË
REPUBLIKËN E KOSOVËS
Kandidati Udhëheqësi shkencor
Albulena HAJDARI Prof. Dr. Altin SHEGANI
Tiranë, 2017
ii
Deklaratë e autorësisë
Deklaroj me përgjegjësi se ky punim është autorial dhe origjinal, i shkruar nga unë
personalisht, në mënyrë të pavarur dhe se i njëjti nuk është prezantuar asnjëherë para
ndonjë institucioni tjetër për vlerësim dhe se nuk është publikuar asnjëherë në tërësi ose
pjesërisht. Punimi nuk përmban pjesë të shkruara nga ndonjë person tjetër, përveç rasteve
të cituara dhe referuara.
Albulena HAJDARI
E drejta e autorit:
© Të gjitha të drejtat i takojnë autorit: Albulena HAJDARI, 2017
Falënderim
Falënderoj udhëheqësin shkencor Prof. Dr. Altin Shegani, për ndihmën dhe këshillat që
më ka dhënë në të gjitha fazat e përgatitjes së këtij disertacioni të doktoratës, pa ndihmën
e të cilit vështirësitë me të cilat do të ballafaqohesha gjatë punës do të ishin shumë më të
theksuara. Falënderoj të gjithë anëtarët e komisionit për korrektësinë e madhe që kanë
treguar në përmbylljen e suksesshme të kësaj teme. Më në fund, falënderoj edhe familjen
time, e cila më mbështeti dhe ndihmoi gjatë gjithë fazave të studimeve të doktoratës.
Këtë sukses timin ia dedikoj në radhë të parë vajzës sime Lea-s.
iii
PARATHËNIE
Kriminaliteti i të miturve është pjesë përbërëse e kriminalitetit të përgjithshëm.
Mirëpo, për shkak të moshës dhe specifikave tjera që kanë të bëjnë me të miturit në të
drejtat penale të shteteve bashkëkohore, pa marrë parasysh diversitetin e tyre, kjo
kategori kryerësish gëzon trajtim tjetër, trajtim më të butë, më të favorshëm në krahasim
me kryerësit madhorë të veprave penale. Ky trajtim është i pranishëm në lëmin e
legjislacionit penal material, procedural dhe të ekzekutimit.
Në pajtim me qasjen bashkëkohore të trajtimit të veçantë dhe më të favorshme të
kryerësve të mitur të veprave penale për shkak të karakteristikave sociologjike,
psikologjike, juridike, kriminalo – politike etj., çështja e kësaj kategorie kryerësish në
Kosovë trajtohet me ligj të veçantë, përkatësisht me Kodin e Drejtësisë për të Mitur.
Trajtimi i veçantë i të miturve është shprehur posaçërisht përmes përcaktimit të
llojeve të sanksioneve penale të cilat mund tu shqiptohen kryerësve të mitur të veprave
penale, por edhe përmes specifikimit të procedurës së shqiptimit dhe të aspekteve të
ekzekutimit të tyre. Sipas Kodit të Drejtësisë për të Mitur të Republikës së Kosovës
kryerësve të mitur të veprave penale mund tu shqiptohen masat e diversitetit (një apo më
shumë sish në kuadër të tetë llojeve të parapara të tyre), masat edukative (masat
disiplinore “qortimi apo dërgimi në qendrën disiplinore”); (masat e mbikëqyrjes së
shtuar “mbikëqyrja e shtuar nga ana e prindit, prindit adoptues apo kujdestarit;
mbikëqyrja e shtuar nga familja tjetër; ose mbikëqyrja e shtuar nga organi i
kujdestarisë”) apo (masat edukative institucionale “dërgimi i të miturit në institucionin
edukativ; dërgimi i të miturit në institucionin edukativo – korrektues apo dërgimi i të
miturit në institucionin e kujdesit të posaçëm”) apo dënimet (gjoba, urdhri për punë në
dobi të përgjithshme apo burgimi për të mitur). Siç rezulton nga zgjidhjet e përcaktuara
ligjore përparësi në shqiptimin e sanksioneve penale ndaj të miturve gjithmonë duhet
dhënë masave edukative, kurse dënimet mund të shqiptohen vetëm në rastet kur te të
miturit delikuentë janë manifestuar çrregullime të larta në edukimin e tyre dhe ato në
asnjë rast (pavarësisht peshës së veprës penale të kryer) nuk mund tu shqiptohen të
miturve të rinj (14 – 16 vjeçare). Ky Kod parashikon edhe rregulla specifike lidhur me
procedurën që zhvillohet ndaj kryerësve të mitur të veprave penale, ndër të cilat vlen të
theksohen: a) pamundësia e gjykimit të të miturit në mungesë; b) pamundësia e zhvillimit
të procedurës së të miturve pa mbrojtës; c) pjesëmarrja e prindit dhe organit të
kujdestarisë; d) mungesa e publicitetit; e) urgjenca e procedimit të çështjes etj. Specifika
ekzistojnë edhe në lidhje me çështjen e ekzekutimit të sanksioneve penale për të mitur,
dhe ato kryesisht kanë të bëjnë me: a) procesin e riedukimit (zhvillimin e procesit
arsimor, zhvillimin e aktiviteteve të ndryshme zbavitëse etj.); b) ekzekutim të sanksioneve
penale në institucione të veçanta, të ndara nga madhorët; c) akordim të më shumë
benificioneve në krahasim me kryerësit madhor të veprave penale etj.
Gjatë përgatitjes së këtij punimi kam hasur në vështirësi të ndryshme. Njëra prej
këtyre vështirësive i referohet mungesës së literaturës bazë, jo vetëm të asaj në gjuhën
shqipe, por edhe në gjuhët tjera, nga se shumë nga sanksionet penale të reja (sidomos
masat e diversitetit0 të parashikuara me Kodin e Drejtësisë për të Mitur edhe në shtetet e
zhvilluara janë të datës relativisht të re. Vështirësi të mëdha kanë paraqitur edhe shumë
aspekte që i referohen praktikës gjyqësore. Megjithatë, përkundër vështirësive të
iv
shfaqura shpresoj se në këtë punim megjithatë kam arritur të shpjegoj shumicën e
elementeve të cilat i karakterizojnë sanksionet penale për të mitur.
Gjatë përgatitjes së këtij punimi kam vërejtur edhe disa të meta e zbrastësi
juridike. Këto të meta vërehen në çështjet që kanë të bëjnë me shqiptimin e dënimeve
plotësuese, sidomos kur i mituri nuk pajtohet që t’i zëvendësohet gjoba me punën në
interes të përgjithshëm; në çështjen e dhënies së një orientimi të qartë për shumë aspekte
për Të cilat zgjidhja adresohet në Kodin e Procedurës Penale apo në Ligjin për
Ekzekutimin e Sanksioneve Penale; profilizimin e të miturve gjatë ekzekutimit të
sanksioneve penale, sidomos dënimit me burgim për të mitur etj.
Ky punim bën pjesë në lëmin e shkencës juridike penale. Shpresoj të jetë një
kontribut modest për teorinë e kësaj shkence dhe për praktikën juridike penale në këtë
lëmi. Së këndejmi, punimi mund tu shërbej studentëve të fakulteteve të drejtësisë si dhe të
gjithë atyre që, në çfarëdo mënyre qoftë, merren me trajtimin e delikuentëve të mitur. Në
këtë aspekt, shpresoj që ai tu ndihmoj gjyqtarëve, prokurorëve, avokatëve, policëve etj.
Konsideroj se të gjithë të interesuarit mund të gjejnë diç të dobishme në shqyrtimet e
tematikave që janë bërë në kuadër të këtij punimi.
v
PËRMBAJTJA
Deklaratë e autorësisë..........................................................................................................ii Falënderim ....................................................................................................................................... ii
PARATHËNIE………………………..………………………………………...………..iii
PJESA HYRËSE
1. Arsyet e studimit të sanksioneve penale ndaj të miturve ............................................................. x
2. Qëllimi i studimit - impakti në terrenin juridik .......................................................................... xi
3. Metodologjia e studimit ............................................................................................................. xii
4. Struktura e punimit ................................................................................................................... xiii
PJESA E PARË
PANORAMA JURIDIKO-PENALE DHE KRAHASIMORE E NOMENKLATURËS SË
SANKSIONEVE PENALE NDAJ TË MITURVE
KREU I
DIMENSIONI JURIDIKO-PENAL I NOMENKLATURËS SË SANKSIONEVE PENALE
NDAJ TË MITURVE
1. Kuptimi i sanksioneve penale ndaj të miturve ............................................................................. 2
2. Elementet e sanksioneve penale ndaj të miturve ......................................................................... 4
3. Karakteristikat e sanksioneve penale ndaj të miturve ................................................................. 5
4. Qëllimi i sanksioneve penale ndaj të miturve .............................................................................. 6
5. Zgjedhja dhe shqiptimi i sanksioneve penale ndaj të miturve, personave madhor të ri dhe
madhorit për veprat penale të kryera si i mitur ................................................................................ 9
5.1. Zgjedhja dhe shqiptimi i sanksioneve penale ndaj të miturve .................................................. 9
5.2. Zgjedhja dhe shqiptimi i sanksioneve penale për të mitur personave madhor të rinj për veprën
penale të kryer si madhor i ri ......................................................................................................... 10
5.3. Zgjedhja dhe shqiptimi i sanksioneve penale për të mitur ndaj personave madhor për veprat
penale të cilat i kanë kryer si të mitur ............................................................................................ 11
6. Rregullat procedurale të gjykimit të personave madhor për veprat penale të kryera ndaj
fëmijëve ......................................................................................................................................... 12
7. Karakteristikat e të drejtës penale bashkëkohore për kryerësit e mitur të veprave penale ....... 14
8. Drejtësia restorative si qasje e re për delikuentët e mitur .......................................................... 15
KREU II
VËSHTRIM HISTORIK I SANKSIONEVE PENALE NDAJ TË MITURVE
1. Pozita e të miturve dhe sanksionet penale ndaj tyre gjatë zhvillimit historik të shoqërisë
njerëzore ........................................................................................................................................ 20
2. Pozita e të miturve dhe sanksionet penale ndaj tyre sipas akteve ndërkombëtare ..................... 23
3. Pozita e të miturve dhe sanksionet penale ndaj tyre gjatë zhvillimit historik të Kosovës ......... 25
vi
3.1. Pozita e të miturve dhe sanksionet penale ndaj tyre sipas të drejtës zakonore shqiptare ....... 25
3.2. Pozita e të miturve dhe sanksionet penale ndaj tyre në Kosovë deri në nxjerrjen e Kodit të
Drejtësisë për të Mitur të Republikës së Kosovës ......................................................................... 27
KREU III
ASPEKTE KRAHASIMIORE TË SISTEMIT TË SANKSIONEVE PENALE NDAJ TË
MITURVE
1. Sistemi i sanksioneve penale ndaj të miturve në legjislacionin penal francez .......................... 30
2. Sistemi i sanksioneve penale ndaj të miturve në legjislacionin penal shqiptar ......................... 32
2.1. Sistemi i sanksioneve penale ndaj të miturve sipas Kodit Penal.................................33
2.2. .Sistemi i sanksioneve penale ndaj të miturve sipas Kodit të Drejtësisë Penale për të
Mitur..................................................................................................................................35
4. Sistemi i sanksioneve penale ndaj të miturve në legjislacionin penal serb ............................... 41
5. Sistemi i sanksioneve penale ndaj të miturve në legjislacionin penal kroat .............................. 44
6. Sistemi i sanksioneve penale ndaj të miturve në legjislacionin penal afganistanas .................. 46
7. Sistemi i sanksioneve penale ndaj të miturve në legjislacionin penal rumun ............................ 47
PJESA E DYTË
REGJIMI JURIDIK I MASAVE DHE DËNIMEVE NDAJ TË MITURVE NË REPUBLIKËN
E KOSOVËS
KREU I
MASAT E DIVERSITETIT
1. Kuptimi i masave të diversitetit ................................................................................................. 50
2. Disa nga karakteristikat e masave të diversitetit ....................................................................... 51
3. Qëllimi i masave të diversitetit .................................................................................................. 52
4. Procedura për shqiptimin e masave të diversitetit ..................................................................... 53
5. Autoriteti për shqiptimin e masës së diversitetit ....................................................................... 54
6. Kushtet për shqiptimin e masave të diversitetit ......................................................................... 55
6.1. Kushtet për shqiptimin e masave të diversitetit të cilat ndërlidhen me peshën e veprës penale
....................................................................................................................................................... 55
6.2. Kushtet për shqiptimin e masave të diversitetit të cilat ndërlidhen me kryerësin e mitur të
veprës penale ................................................................................................................................. 56
7. Rëndësia e shqiptimit të masave të diversitetit .......................................................................... 57
8. Llojet e masave të diversitetit .................................................................................................... 59
8.5. Pranimi i punësimit apo aftësimi në një profesion adekuat me aftësitë dhe shkathtësitë e tij 61
8.6. Kryerja e punës pa pagesë në dobi të përgjithshme në pajtim me aftësitë e kryerësit të mitur
për kryerjen e punës së tillë ........................................................................................................... 62
vii
8.7. Edukimi në rregullat e trafikut ............................................................................................... 62
8.8. Këshillimi psikologjik ............................................................................................................ 62
9. Të dhënat mbi shqiptimin e masave të diversitetit në Kosovë gjatë periudhës 2008 - 2016 ..... 62
KREU II
MASAT EDUKATIVE
1. Kuptimi i masave edukative ...................................................................................................... 65
2. Elementet e masave edukative ................................................................................................... 66
3. Karakteristikat e masave edukative ........................................................................................... 66
4. Qëllimi i masave edukative ....................................................................................................... 67
5. Kohëzgjatja e masave edukative ............................................................................................... 68
6. Llojet dhe sistemimi i masave edukative ................................................................................... 69
6.1. Masat disiplinore .................................................................................................................... 70
6.1.1. Qortimi gjyqësor .................................................................................................................. 71
6.1.2. Dërgimi në qendër disiplinore ............................................................................................. 72
6.2. Masat e mbikëqyrjes së shtuar ................................................................................................ 74
6.2.1. Mbikëqyrja e shtuar nga ana e prindit, prindit adoptues apo kujdestarit ............................. 78
6.2.2. Mbikëqyrja e shtuar nga familja tjetër ................................................................................. 81
6.2.3. Mbikëqyrja e shtuar nga organi i kujdestarisë ..................................................................... 85
6.3. Masat institucionale ................................................................................................................ 88
6.3.1. Dërgimi në institucionin edukativ ....................................................................................... 90
6.3.2. Dërgimi në institucionin edukativo - korrektues ................................................................. 92
6.3.3. Dërgimi në institucionin për kujdes të posaçëm .................................................................. 95
6.4. Kriteret e përzgjedhjes me rastin e shqiptimit të masave edukative ....................................... 98
KREU III
DËNIMET NDAJ TË MITURVE
1. Kuptimi i dënimeve ndaj të miturve ........................................................................................ 100
2. Elementet e dënimeve ndaj të miturve .................................................................................... 101
3. Karakteristikat e dënimeve ndaj të miturve ............................................................................. 102
4. Qëllimi i dënimeve ndaj të miturve ......................................................................................... 103
5. Llojet e dënimeve ndaj të miturve ........................................................................................... 104
5.1. Dënimi me gjobë .................................................................................................................. 105
5.1.1. Matja e dënimit me gjobë për të mitur ............................................................................. 106
5.1.1.1. Rregullat e përgjithshme dhe të posaçme të matjes së dënimit me gjobë për të mitur ... 107
5.1.1.2. Matja e dënimit me gjobë për të mitur për veprat penale në bashkim ............................ 107
viii
5.1.2. Të dhënat mbi shqiptimin e dënimit me gjobë për të miturit ............................................ 108
5.2. Urdhri për punë në dobi të përgjithshme .............................................................................. 109
5.2.1. Të dhënat mbi shqiptimin e urdhrit për punë në dobi të përgjithshme për të miturit ........ 111
5.3. Burgimi për të mitur ............................................................................................................. 112
5.3.1. Të dhënat mbi shqiptimin e burgimit për të mitur ............................................................. 115
5.4. Dënimet plotësuese ndaj të miturve...................................................................................... 117
5.5. Masat e trajtimit të detyrueshëm ndaj të miturve ................................................................. 119
PJESA E TRETË
MJEDISI PROCEDURIAL-PENAL DHE ZBATUES I SANKSIONEVE PENALE NDAJ
TË MITURVE
KREU I
PROCEDURA PENALE NDAJ TË MITURVE
1. Kuptimi i procedurës penale ndaj të miturve........................................................................... 122
2. Karakteristikat e procedurës penale ndaj të miturve ............................................................. 123
3. Përbërja e trupit gjykues për të mitur dhe emërimi i gjyqtarëve ............................................. 124
4. Kompetenca e gjykatës në procedurën penale për të mitur ..................................................... 125
5. Arrestimi i përkohshëm, ndalimi policor dhe paraburgimi ..................................................... 126
6. Rrjedha e procedurës penale për të mitur ................................................................................ 128
6.1. Fillimi dhe zbatimi i procedurës përgatitore......................................................................... 128
6.2. Propozimi i arsyetuar i prokurorit të shtetit .......................................................................... 131
6.3. Shqyrtimi gjyqësor ............................................................................................................... 132
6.4. Mjetet juridike ...................................................................................................................... 135
7. Ndërmjetësimi në procedurën penale për të mitur ................................................................... 136
KREU II
EKZEKUTIMI I MASAVE DHE SANKSIONEVE PENALE NDAJ TË MITURVE
1. Ekzekutimi i masave të diversitetit .......................................................................................... 139
2. Ekzekutimi i masave edukative ............................................................................................... 140
2.1. Ekzekutimi i masës së dërgimit në qendrën disiplinore ....................................................... 141
2.2. Ekzekutimi i masave të mbikëqyrjes së shtuar ..................................................................... 142
2.2.1. Ekzekutimi i masës së mbikëqyrjes së shtuar nga ana e prindit, prindit adoptues apo
kujdestarit .................................................................................................................................... 142
2/2/2/ Ekzekutimi i masës së mbikëqyrjes së shtuar nga familja tjetër ....................................... 143
2.2,3. Ekzekutimi i masës së mbikëqyrjes së shtuar nga organi i kujdestarisë ............................ 145
2.3. Ekzekutimi i masave edukative institucionale ...................................................................... 145
2.3.1. Ekzekutimi i masës së dërgimit në institucionin edukativ ............................................... 146
ix
2.3.2. Ekzekutimi i masës së dërgimit në institucionin edukativo - korrektues .......................... 147
2.3.3. Ekzekutimi i masës së dërgimit në institucionin për kujdes të posaçëm .......................... 151
2.4. Ekzekutimi i dënimeve ......................................................................................................... 153
2.4.1. Ekzekutimi i dënimit me gjobë .......................................................................................... 153
2.4.2. Ekzekutimi i urdhrit për punë në dobi të përgjithshme ..................................................... 155
2.4.3. Ekzekutimi i burgimit për të mitur .................................................................................... 156
Përfundime .................................................................................................................................. 160
Shkurtesat e përdorura ................................................................................................................ 169
LITERATURA ............................................................................................................................ 170
x
PJESA HYRËSE
1. Arsyet e studimit të sanksioneve penale ndaj të miturve
Studimi i sanksioneve penale ndaj të miturve përbën tematikë me interes të
posaçëm shoqëror për shumë arsye. Ndonëse arsyet e studimit të kësaj tematike janë
shumëdimensionale, ato kryesisht përqendrohen në këto aspekte:
1. Arsyeja kryesore qëndron në atë se sanksionet penale ndaj të miturve
manifestojnë formën kryesore të reagimit të shoqërisë ndaj kryerësve të mitur
të veprave penale. Ato përmbajnë në vetën e tyre shumë specifika të cilat i
bëjnë të dallueshme në shumë aspekte nga sanksionet penale të cilat u
shqiptohen kryerësve madhor të veprave penale. Si të tilla ato janë në
vazhdimësi aktuale dhe përbëjnë materie që në koherencë meriton të
hulumtohet e studiohet.
2. Arsye tjetër e studimit të sanksioneve penale ndaj të miturve qëndron në atë
që përmes një studimi të detajuar të tyre të arrihet të nxirren në dritë
mangësitë që eventualisht i karakterizojnë aspektet e rregullimit të tyre
juridik, si dhe të ofrohen rekomandimet e qëndrueshme mbi disa nga
konceptet e mënyrës së rregullimit të tyre. Vështruar në këtë aspekt, do të
analizohet puna e gjykatave, prokurorive dhe institucioneve tjera përgjegjëse
dhe vështirësitë që ato kanë pasur në raport me trajtimin juridik penal të të
miturve.
3. Një arsye bazike e studimit të sanksioneve penale ndaj të miturve qëndron në
atë që të nxirren në dritë problemet që i shoqërojnë organet e procedurës
penale në zbatimin e procedurës për të mitur, dhe të atyre të ekzekutimit të
tyre. Qëllimi këtu është që përmes rekomandimeve konkrete të propozohen
alternativat e zgjidhjes së problemeve të shfaqura.
4. Sanksionet penale ndaj të miturve në Republikën e Kosovës janë me interes të
studiohen edhe nga fakti se ato tashmë ndodhen në një proces transformimi
dhe modifikimi të vazhdueshëm. Ato kanë pësuar transformime konkrete edhe
në kuadër të ndryshimeve që ka pësuar Kodi i Drejtësisë për të Mitur në vitin
2010. Vështruar në këtë aspekt, ato kërkohet që të elaborohen në
këndvështrimin shkencor në mënyrë që opinioni publik dhe ai profesional të
jetë sa më i familjarizuar me to.
5. Një arsye shtesë e studimit të sanksioneve penale ndaj të miturve është edhe
fakti se në lidhje me to deri më sot nuk është shkruar ndonjë punim i
mirëfilltë, në aspektin juridik penal, procedural dhe atë të ekzekutimit.
Çështjet që kanë të bëjnë me sanksionet penale ndaj të miturve aktualisht kanë
gjetur trajtimin e tyre vetëm brenda teksteve universitare përkatëse (E drejta
penale, E drejta e procedurës penale, dhe Penologjia). Së këndejmi, është
ndier nevoja e një studimi të thelluar të tyre, përfshirë aspektet kriminalo
politike.
xi
2. Qëllimi i studimit - impakti në terrenin juridik
Punimi i disertacionit të doktoratës me titull: “Sanksionet penale ndaj të miturve
në Republikën e Kosovës” përqendrohet në studimin e kuptimit, elementeve,
karakteristikave dhe qëllimit të këtyre sanksioneve penale. Ato janë trajtuar në kuadër të
këtij hulumtimi në mënyrën si janë rregulluar me Kodin e Drejtësisë për të Mitur të
Republikës së Kosovës, por edhe në mënyrën se si ato kanë qenë të rregulluara me
legjislacionin e mëhershëm të vendit, përfshirë mënyrën e adresimit të tyre në
legjislacionet penale të disa vendeve të tjera. Natyrisht, trajtimi i kësaj tematike bëhet
edhe përmes pasqyrimit të punës praktike të gjykatave dhe institucioneve tjera të Kosovës
për periudhën kohore 2008-2016.
Ndaj kriminalitetit përgjithësisht, dhe kriminalitetit të të miturve nuk ka qenë
imune asnjë shoqëri, pra as shoqëria kosovare. Si i tillë kriminaliteti ka qenë dhe do të
jetë preokupim i shoqërisë njerëzore, përfshirë Kosovën edhe në të ardhmen. Një nga
format e preokupimit të shoqërisë padyshim është edhe formësimi i reagimit ndaj tij.
Reagimi i shoqërisë kosovare ndaj kryerësve të mitur të veprave penale me sanksione
penale është madje shumë i hershëm.
Reagimi i organizuar i shoqërisë kosovare ndaj kryerësve të mitur të veprave
penale përmes sanksioneve penale ka kaluar nëpër faza të caktuara. Ky reagim është bërë
duke ia përshtatur atë kohës, rrethanave shoqërore ekonomike, politike, juridike,
kulturore, fetare etj.
Sanksionet penale përgjithësisht, përfshirë sanksionet penale ndaj të miturve në
sistemet juridike në përmasa shtetërore dhe ndërkombëtare, por edhe në Kosovë, përbëjnë
pjesën më dinamike të zhvillimit të së drejtës penale. Sistemi i sanksioneve penale ndaj të
miturve në të gjitha shtetet e botës, pra edhe në Kosovë është pikë qendrore e
preokupimit të teorisë juridike penale dhe praktikës gjyqësore, por edhe çështje interesimi
të organeve shtetërore dhe jo-shtetërore, opinionit të gjerë profesional dhe atij laik.
Qëllimi i këtij punimi të disertacionit të doktoratës është të dëshmojë se
sanksionet penale ndaj të miturve janë mjete të rëndësishme në duart e organeve
kompetente e të shoqërisë kosovare për të luftuar kriminalitetin e të miturve dhe për të
mbrojtur vlerat vitale të individit dhe shoqërisë. Në fakt, përmes këtij hulumtimi bëhet
përpjekje modeste për të vënë në dukje rëndësinë që kanë sanksionet penale për të mitur
për të rikthyer të miturit delikuent në rrugën e drejtë të zhvillimit dhe perspektivës dhe
për të parandaluar shndërrimin e tyre në recidivist.
Sanksionet penale ndaj të miturve manifestojnë efekte të shumta dhe të
llojllojshme. Këto efekte kryesisht përqendrohen në:
1. Parandalimin dhe luftimin e kriminalitetit;
2. Mbrojtjen e përshtatshme të lirive dhe të drejtave të njeriut;
3. Kthimin e suksesshëm të delikuentëve të mitur në shoqëri, të riedukuar dhe të
aftë për t’u përballur me sfidat e kohës;
4. Jetësimin e qëllimit të sanksioneve penale;
5. Jetësimin e barazisë së qytetarëve para ligjit;
6. Respektimin e dinjitetit dhe personalitetit të njeriut;
7. Jetësimin e parimit të ligjshmërisë etj.
xii
3. Metodologjia e studimit
Dinamika që e ka karakterizuar transformimin e sanksioneve penale
përgjithësisht, por edhe sanksionet penale ndaj të miturve vështruar në aspektin global
dhe në kontekst të Kosovës, karakteristikat themelore të tyre, roli i madh që ato kanë në
mbrojtjen e vlerave më vitale të njeriut dhe shoqërisë etj., ka kushtëzuar që studimit të
sanksioneve penale për të mitur t’i qasemi me metodologji interdisiplinare.
Pikënisje për studimin e sanksioneve penale ndaj të miturve ka qenë metoda e
materializmit dialektik. Përmes zbatimit të kësaj metode është arritur në përfundim se
sanksionet penale ndaj të miturve nuk janë shfaqur rastësisht në shoqëri, porse të njëjtat e
kanë rrugëtimin e tyre të zhvillimit që nga e kaluara më e hershme e deri në ditët e sotme.
Në studimin e sanksioneve penale ndaj të miturve kam përdorur edhe metodën
juridike- dogmatike. Përmes kësaj metode kam arritur të përcaktoj kuptimin e
sanksioneve penale ndaj të miturve, llojet e tyre, specifikat, funksionet dhe qëllimet e tyre
të përfshira në zgjidhjet ligjore përkatëse. Kjo metodë më ka mundësuar që të analizoj
sanksionet penale ndaj të miturve gjatë fazave të caktuara të zhvillimit të shoqërisë
kosovare, de lege lata, ashtu siç ishin përcaktuar me dispozitat juridike penale të kohës,
dhe de lege ferrenda, ashtu siç duhet të jenë.
Përveç kësaj studimit të sanksioneve penale ndaj të miturve i jam qasur duke
përdorur edhe metodën historike. Përmes kësaj metode është arritur të studiohen
sanksionet penale ndaj të miturve në një periudhë të gjatë të zhvillimit të shoqërisë
kosovare, përfshirë mënyrën e rregullimit të tyre në Kanunin e Lekë Dukagjinit, Ligjin
Penal të Kosovës dhe Kodin e Përkohshëm Penal të Kosovës. Me ndihmën e kësaj
metode është bërë i mundur studimi dhe hulumtimi shkencor i sanksioneve penale ndaj të
miturve në Republikën e Kosovës, të vështruara si dukuri shoqërore dinamike të cilat i
kanë kushtëzuar kushtet dhe rrethanat e caktuara shoqërore, ekonomike, politike,
kulturore, historike, morale, fetare si dhe kushte e rrethana të tjera. Duke u bazuar në këtë
metodë studimi është arritur të kuptohet se sanksionet penale ndaj të miturve janë jo
vetëm dukuri juridike, por ato janë edhe dukuri shoqërore, të cilat ishin dhe janë të
pranishme në çdo kohë, sepse ato u shqiptuan dhe u shqiptohen çdo ditë kryerësve të
mitur të veprave penale dhe ato paraqesin mjete të domosdoshme për mbrojtjen e
shoqërisë nga kriminaliteti.
Për hulumtimin e këtij punimi të doktoratës kam përdorur edhe metodën
statistikore. Me ndihmën e kësaj metode është prezantuar vëllimi dhe dinamika e
shqiptimit të llojeve të sanksioneve penale ndaj të miturve dhe kohëzgjatja e tyre gjatë
periudhës kohore 2008-2016. Vështruar në këtë aspekt, janë shfrytëzuar të dhënat e
Këshillit Prokurorial të Kosovës, Këshillit Gjyqësor të Kosovës, Agjencisë së Statistikave
të Kosovës, gjykatave, prokurorive dhe institucioneve të tjera.
Meqë studimi i të gjitha rasteve të shqiptimit të sanksioneve penale ndaj të
miturve do të kërkonte një punë të madhe, e cila në të shumtën e rasteve do të mund të
kryhej vetëm nga shumë persona, ka ndikuar që të shërbehem me metodën e mostrës, me
ç’rast i kam studiuar 200 vendime të shqiptimit të sanksioneve penale ndaj të miturve në
të gjitha prokuroritë dhe gjykatat themelore të Republikës së Kosovës gjatë periudhës
kohore 2008-2016.
Për studimin e sanksioneve penale ndaj të miturve kam përdorur edhe metodën e
studimit të rasteve individuale. Me ndihmën e kësaj metode janë analizuar një numër i
xiii
konsiderueshëm i vendimeve gjyqësore të formës së prerë të cilat i kanë shqiptuar
prokuroritë dhe gjykatat themelore në nivel vendi.
Gjatë hulumtimit dhe studimit të sanksioneve penale ndaj të miturve në
Republikën e Kosovës rëndësi e veçantë i është kushtuar edhe metodës së analizës. Me
ndihmën e kësaj metode i kam bërë një analizë teksteve ligjore në të cilat janë rregulluar
sanksionet penale ndaj të miturve.
Më në fund, gjatë përgatitjes së këtij punimi kam përdorur edhe metodën e
krahasimit. Me ndihmën e kësaj metode është arritur të bëhet krahasimi i sanksioneve
penale të të miturve dhe llojet e tyre të parashikuara në legjislacionet përkatëse penale të
disa shteteve bashkëkohore.
Gjatë përgatitjes së këtij punimi kam përdorur literaturë të gjerë shkencore e
profesionale të botuar në Kosovë, Shqipëri, në Evropë dhe botë.
4. Struktura e punimit
Punimi i disertacionit të doktoratës me titull: “Sanksionet penale ndaj të miturve
në Republikën e Kosovës” përbëhet nga pjesa hyrëse, tri pjesëve, shtojcës, përfundimeve
dhe literaturës. Sistemimi i mëtejshëm i tij është bërë në kapituj, nënkapituj dhe shtesa të
tjera në të cilat janë elaboruar sanksionet penale ndaj të miturve në Republikën e
Kosovës.
Në pjesën e parë me titull “Panorama juridiko-penale dhe krahasimore e
nomenklaturës së sanksioneve penale ndaj të miturve” janë trajtuar një sërë tematikash të
shpërndara në tre kapituj.
Në kreun e parë të kësaj pjese me titull: “Dimensioni juridiko-penal i
nomenklaturës së sanksioneve penale ndaj të miturve” është trajtuar kuptimi i
sanksioneve penale ndaj të miturve, elementet e tyre, karakteristikat, qëllimi, zgjedhja
dhe shqiptimi i sanksioneve penale ndaj të miturve, personave madhor të rinj dhe
madhorit për veprat penale të kryera si i mitur dhe madhor i ri.
Në kreun e dytë me titull: “Vështrim historik i sanksioneve penale ndaj të
miturve” është pasqyruar historiku i përgjithshëm i zhvillimit të sanksioneve penale ndaj
të miturve, mënyra e rregullimit të tyre sipas akteve ndërkombëtare, sanksionet penale
ndaj të miturve gjatë zhvillimit historik të Kosovës, përfshirë mënyrën e rregullimit të
tyre sipas Kanunit të Lekë Dukagjinit, Ligjit Penal të Krahinës Socialiste Autonome të
Kosovës dhe Kodit të Përkohshëm Penal të Kosovës.
Në kreun e tretë me titull: “Aspekte krahasimore të sistemit të sanksioneve penale
ndaj të miturve” janë trajtuar sanksionet penale ndaj të miturve sipas legjislacionit penal
të Republikës së Shqipërisë, Maqedonisë, Serbisë, Kroacisë, Afganistanit dhe Rumanisë.
Përmes studimit të legjislacionit përkatës penal të këtyre vendeve është arritur të nxirren
elementet e përbashkëta dhe ato që i dallojnë zgjidhjet e tyre me zgjidhjet e Kodit të
Drejtësisë për të Mitur të Republikës së Kosovës.
Pjesa e dytë e këtij punimi me titull: “Regjimi juridik i masave dhe dënimeve ndaj
të miturve në Republikën e Kosovës” përbën pjesën qendrore të tij. Kjo pjesë është ndarë
në tre kapituj në të cilët trajtohen tematikat që konsiderohen bazike në rezultatet modeste
të këtij studimi. Kjo është pjesa në të cilën tematikat e trajtuara nga aspekti teorik
gërshetohen me aspektet praktike të punës së gjykatave të Republikës së Kosovës.
xiv
Në kreun e parë të kësaj pjese me titull: “Masat e diversitetit” janë elaboruar
tematikat si në vijim: kuptimi i masave të diversitetit, elementet dhe karakteristikat e
masave të diversitetit, qëllimi i këtyre masave, kushtet për shqiptimin e tyre dhe llojet e
masave të diversitetit.
Në kreun e dytë me titull: “Masat edukative” trajtohen këto tematika: kuptimin e
masave edukative, elementet, karakteristikat, qëllimet dhe llojet e masave edukative.
Këtu i bëhet një trajtim i detajuar masave disiplinore (qortimit gjyqësor dhe dërgimit në
qendrën disiplinore), masave të mbikëqyrjes së shtuar (mbikëqyrjes së shtuar nga prindi,
prindi adoptues apo kujdestari, mbikëqyrjes së shtuar nga familja tjetër dhe mbikëqyrjes
së shtuar nga organi i kujdestarisë) dhe masave institucionale (dërgimit në institucionin
edukativ, dërgimit në institucionin edukativ korrektues dhe dërgimit në institucionin për
kujdes të posaçëm).
Në kreun e tretë me titull: “Dënimet ndaj të miturve” zënë vend trajtimi këto
tematika: kuptimi i dënimeve ndaj të miturve, elementet dhe karakteristikat e këtyre
dënimeve, qëllimi i dënimeve ndaj të miturve dhe llojet e këtyre dënimeve (dënimi me
gjobë, dënimi me urdhër për punë në dobi të përgjithshme, burgu për të mitur, dënimet
plotësuese ndaj të miturve dhe masat e trajtimit të detyrueshëm ndaj kësaj kategorie të
kryerësve të veprave penale).
Pjesa e tretë e këtij punimi me titull: “Mjedisi procedurial-penale dhe zbatues i
sanksioneve penale ndaj të miturve” është e ndarë në dy kapituj në të cilët trajtohen një
numër i konsiderueshëm tematikash me karakter procedural penal dhe të ekzekutimit.
Në kreun e parë të kësaj pjese me titull: “Procedura penale ndaj të miturve” ndër
të tjera elaborohen këto tematika: kuptimi i procedurës penale ndaj të miturve,
karakteristikat e kësaj procedure, stadet e procedurës penale ndaj të miturve, masat për
sigurimin e të miturit në procedurë penale (arresti shtëpiak, ndalimi policor dhe
paraburgimi) dhe ndërmjetësimi në procedurën penale për të mitur.
Në kreun e dytë të kësaj pjese, që është i fundit i këtij punimi me titull:
“Ekzekutimi i masave dhe sanksioneve penale ndaj të miturve” janë trajtuara tematikat në
vijim: ekzekutimi i masave të diversitetit, masave edukative (masës edukative të dërgimit
në qendrën disiplinore, masës së mbikëqyrjes së shtuar nga prindi, prindi adoptues apo
kujdestari, masës së mbikëqyrjes së shtuar në familjen tjetër dhe masës së mbikëqyrjes
së shtuar nga organi i kujdestarisë), ekzekutimi i masave edukative institucionale (masës
së dërgimit në institucionin edukativ, masës së dorëzimit në institucionin edukativ
korrektues dhe masës së dërgimit në institucionin për kujdes të posaçëm) dhe ekzekutimi
i dënimeve (dënimit me gjobë, urdhrit për punë në dobi të përgjithshme dhe burgimit për
të mitur).
1
PJESA E PARË
PANORAMA JURIDIKO-PENALE DHE KRAHASIMORE E NOMENKLATURËS
SË SANKSIONEVE PENALE NDAJ TË MITURVE
KREU I
DIMENSIONI JURIDIKO-PENAL I NOMENKLATURËS SË SANKSIONEVE
PENALE NDAJ TË MITURVE
Sanksionet penale janë mjete juridike penale me të cilat realizohet funksioni
mbrojtës i të drejtës penale, e që paraqesin bazën dhe qëllimin themelor të vetë ekzistimit
të së drejtës penale.1 Të këtij karakteri janë edhe sanksionet penale ndaj të miturve.
Sanksionet penale përgjithësisht, dhe sanksionet penale ndaj të miturve janë në
epiqendër të vëmendjes të së drejtës penale dhe të politikës kriminale. “Ato janë
preokupim kryesor i të drejtës penale nga fakti se në të gjitha rastet kur personi i caktuar
kryen vepër të rrezikshme, e cila është e kundërligjshme dhe e përcaktuar me ligj si vepër
penale, është e domosdoshme që shoqëria ndaj kryerësit të veprës së tillë të ndërmarrë
ndonjë masë, e cila ka për qëllim pengimin e kryerjes së veprës penale në të ardhmen. Në
të drejtën penale masat që shqiptohen ndaj kryerësve të veprave penale quhen sanksione
penale”.2
Rrjedhimisht, sanksionet penale janë njëra prej instituteve më kryesore të së
drejtës penale. Ato janë të ndërlidhura me të gjitha institutet tjera të së drejtës penale dhe
reciprokisht plotësojnë njëra-tjetrën në sendërtimin e qëllimeve themelore të së drejtës
penale. Në fakt, “Sanksionet penale janë pjesa më dinamike e të drejtës penale, që i
nënshtrohen vlerësimit të opinionit të gjerë publik, profesional dhe shkencor, por edhe
atij laik”.3
“Historiku i zhvillimit të së drejtës penale dhe sanksioneve penale paraqet
historikun e civilizimit, nga se sanksionet penale paraqiten krahas paraqitjes së shoqërisë
njerëzore.”4 “Kur e them këtë kam parasysh faktin se gjatë gjithë zhvillimit të shoqërisë
njerëzore ka pasur sjellje, veprime të dëmshme dhe të ndaluara të individëve ndaj të
cilëve, shoqëria e caktuar edhe me masa të caktuara represive (me sanksione penale) i ka
luftuar këto sjellje të dëmshme.”5
Vet historiku i zhvillimit të së drejtës penale nxjerr në pah të dhënën se në shek. e
XX dhe në fillim të shek. XXI ndryshimet më të mëdha në të drejtën penale, në shumë
sisteme juridike penale të botës, pra edhe në Kosovë janë shfaqur pikërisht në sistemin e
sanksioneve penale, përfshirë sanksionet penale ndaj të miturve.6 Në kuadër të këtyre
ndryshimeve janë hapur procese me rëndësi në tërë botën, por edhe në Kosovë. Këto
procese kryesisht kanë të bëjnë me pluralizmin e sanksioneve penale, të cilat tani, por
edhe në të ardhmen do të ndikojnë pashkëputshëm në vet karakterin e të drejtës penale.
Këto zhvillime, të drejtuara në gjetjen dhe avancimin e sanksioneve penale më
adekuate me qëllim të mbrojtjes së vlerave më vitale të individit dhe shoqërisë dhe
(1) Stojanović, Zoran. Krivično pravo, Opšti deo, Beograd, 2003, fq. 285. (2) Salihu, Ismet. E drejta penale, Pjesa e përgjithshme, Prishtinë, 2008, fq. 423. (3) Babić, Franjo. Kaszneno pravo, Opči deo, Zagreb, 1998, fq. 361. (4) Živanovič, Toma. Osnovni krivičnog prava, Opšti deo, Beograd, 1922, fq. 21 - 22. (5) Garson, Emil. Krivično pravo, Izvori, razvoj i sadašnje stanje, Beograd, 1926, fq. 20-21. (6) Salihu,, II, fq. 427.
2
luftimin e kriminalitetit në tërësi në shoqërinë bashkëkohore, pra edhe në shoqërinë
kosovare kanë të bëjnë me:7
1. Zhvillimin dhe forcimin e demokracisë, ndjenjës së humanitetit dhe avancimin
e vazhdueshëm të mbrojtës së të drejtave të qytetarëve;
2. Ngritjen e preventivës speciale në arritjen e qëllimit të dënimit;
3. Luftimin e gjenezës së kriminalitetit, jo vetëm luftimin e pasojave të tij;
4. Jetësimin e alternativave të dënimit me heqje të lirisë;
5. Shqiptimit më të shpeshtë të vërejtjes gjyqësore dhe dënimit me kusht;
6. Afirmimin e masave të mbrojtjes dhe punës së dobishme shoqërore;
7. Shqiptimit më të shpeshtë të dënimit me gjobë;
8. Afirmimin e masave transparente dhe sociale;
9. Afirmimin e formave të caktuara të zhdëmtimit të dëmit si sanksion penal;
10. Jetësimin e parimit të ligjshmërisë;
11. Balancimin sa më adekuat të të drejtave të kryerësit të veprës penale, të
drejtave të viktimave, shqetësimeve të shoqërisë për siguri publike,
parandalimit të krimit dhe qëllimeve të dënimit;
12. Harmonizimin e dispozitave juridike penale me konventat e direktivat
përkatëse të Këshillit të Evropës, Bashkimit Evropian, OKB-së dhe të
Gjykatës Penale Ndërkombëtare të Përhershme (Statutit të Romës) dhe akteve
tjera ndërkombëtare.
Zhvillimet që i karakterizojnë sanksionet penale ndaj të miturve manifestohen
edhe në këto drejtime:
1. Riedukimin e të miturve që kanë kryer vepër penale në mënyrë që ata në të
ardhmen të mos përsërisin sjelljet kriminale;
2. Rehabilitimin e të miturve përmes ekspertëve që punojnë nëpër institucione
edukative, shërbimin provues, organin e kujdestarisë dhe në shkolla;
3. Zhvillimin adekuat të të miturit, në kuptimin që ai të formohet dhe zhvillohet
si personalitet i cili do të respektoj sjelljet në shoqëri;
4. Mbikëqyrjen ndaj të miturit përmes përcjelljes së sjelljeve dhe aktiviteteve të
tij dhe ushtrimit të ndikimit ndaj tij në kuptim të evitimit të shkaqeve të cilat
mund të kenë ndikim negativ në sjelljen e tij;
5. Kultivimin e ndjenjës së përgjegjësisë personale të të miturit përmes
vetëdijesimit të tij që të ketë qëndrim kritik ndaj sjelljeve të tij të mëparshme,
që e kanë shtyrë atë në kryerjen e veprës penale dhe të aftësohet që sjelljet e
veta t’i rivlerësoj dhe t’i orientoj në pajtim me vlerat dhe normat e shoqërisë;
6. Avancimin e konceptit se vetëm përjashtimisht dhe në rastet ekstreme do
duhej zbatuar masat penalo juridike me të cilat i mituri ndahet nga mjedisi i
familjar dhe shoqëror.
Më në fund, duhet theksuar faktin se Kosova duhet të bëj përpjekje maksimale që
këto standarde e rregulla të reja që kanë të bëjnë me sanksionet penale përgjithësisht dhe
sanksionet penale ndaj të miturve t’i inkorporoj në legjislacionin e saj penal.
1. Kuptimi i sanksioneve penale ndaj të miturve
(7) European Commission, Study on criminal sanction legislation an practice in representative Member
States, Final Report, 2013, pg. 18. I qasshëm në: http://ec.europa.eu/justice/criminal/document/
files/sanctions_delivery_en.pdf. Shfletuar më: 20.03.2017.
3
Me sanksione penale, përfshirë sanksionet penale ndaj të miturve duhet
nënkuptuar njërën prej mjeteve të cilat i ndërmerr shoqëria, përkatësisht shteti për të
mbrojtur personat, vlerat përgjithësisht, dhe shoqërinë nga kriminaliteti.8
Zhvillimi historik i shoqërisë njerëzore është përshkuar me llojllojshmëri të
mjeteve e metodave të përdorura për luftimin e kriminalitetit. Është karakteristikë se në të
kaluarën këto mjete kanë qenë shumë të vrazhda dhe qëllimi i tyre ka qenë hakmarrja
ndaj kryerësit të veprës penale, kurse me kalimin e kohës ato kanë ardhur duke u
harmanizuar, ashtu që qëllimi i tyre tani është mbrojtja e individit dhe shoqërisë nga
kriminaliteti.9
Marrë në përgjithësi sanksionet penale paraqesin masa shtrënguese që zbatohen
me dhunë dhe paraqesin represion ndaj kryerësit të veprës penale. Me anë të sanksioneve
penale kryerësit të veprës penale i kufizohen apo i merren të drejtat, liritë dhe vlerat tjera
shumë të rëndësishme, siç janë liria e lëvizjes, pasuria etj. Ndërsa, në disa vende ku
akoma njihet si lloj i sanksionit dënimi me vdekje, kryerësit të veprës penale i merret
edhe jeta. Së këndejmi, sanksionet penale, madje edhe ato ndër më të lehtat, në një masë
janë një e keqe që e godasin personin që ka kryer vepër penale.10
Sanksionet penale përgjithësisht, dhe sanksionet penale ndaj të miturve janë mjete
ndëshkimore juridike penale dhe shtrënguese të përcaktuara me ligj, të cilat i shqipton
gjykata në procedurë gjyqësore ndaj kryerësve të veprave penale, me qëllim të mbrojtjes
së vlerave më vitale të individit dhe shoqërisë, e që kanë për efekt kufizimin ose heqjen e
lirive dhe të drejtave të caktuara, ose paralajmërimin e mundësisë së heqjes ose kufizimit
të tyre nëse përsëritet vepra penale.11
Përkundër faktit se sanksionet penale në çdo shoqëri, pra edhe në Kosovë, janë
mjete dhune me rëndësi të madhe dhe shpesh të pazëvendësueshme për luftimin e
veprave penale, prapë se prapë, ato nuk janë të gjithëfuqishme me ndihmën e të cilave
mund të zgjidhen me sukses çështjet e kriminalitetit. Pra, forca e sanksioneve penale për
të luftuar kriminalitetin është evidente, por nuk është faktor i vetëm që i shërben këtij
qëllimi.12 Në lidhje me këtë, duhet theksuar se shteti që pretendon të jetë demokratik dhe
human ndaj qytetarëve të vet, për parandalimin dhe çrrënjosjen e kriminalitetit, krahas
sanksioneve penale, duhet të disponoj dhe të ndërmarrë masa të ndryshme, siç janë
ngritja e nivelit të arsimit, kulturës dhe të vetëdijes për respektimin e ligjit, të lirive, të
drejtave, sigurisë dhe barazisë së qytetarëve në të gjitha fushat e jetës dhe një varg
masash të tjera për mirëqenien ekonomike dhe sociale të qytetarëve dhe shoqërisë së atij
vendi në tërësi.13 Këto masa sidomos do duhej akorduar ndaj të miturve, sepse efekti i
tyre parandalues në kriminalitetin e të miturve është i padiskutueshëm. Këto janë masa të
përgjithshme të cilat në një distancë të caktuar janë mjeti më efikas i parandalimit të
veprave penale. Kjo do të thotë se në shoqërinë Kosovare dhe më gjerë, përveç
sanksioneve penale me të cilat luftohet kriminaliteti ka edhe rrugë e forma tjera të
(8) Për këtë, më gjerësisht, shih: Jacob Öberg, The definition of criminal sanctions in the EU, European
Criminal Law Review 3 (2013) 273 , fq. 4-7. I qasshëm në: https://papers.ssrn.com/sol3/papers.
cfm?abstract_id=2346955. Shfletuar më: 10.03.2017. (9) Salihu, II, fq. 424. (10) Po aty, fq. 424. (11) Halili, Ragip, Penologjia, Prishtinë, 2002, fq. 65 - 66. (12) Ukaj, Bajram, Dënimet në të drejtën penale të Shqipërisë, Prishtinë, 2006, fq. 206. (13) Salihu, Ismet, II, fq. 423.
4
reagimit shoqëror përmes të cilave u jepet goditje, madje në kuptimin afatgjatë dukurive
kriminale, përfshirë ato që ndërlidhen me kryerësit e mitur.
2. Elementet e sanksioneve penale ndaj të miturve
Sanksionet penale në përgjithësi dhe sanksionet penale ndaj të miturve në veçanti
sajohen nga disa elemente themelore të tyre. Elemente të sanksioneve penale ndaj të
miturve konsiderohen:
1. Sanksionet penale ndaj të miturve paraqesin vlerësim negativ moralo-etik ndaj
veprës penale dhe kryerësit të mitur të saj. Si të tilla, janë në funksion të
luftimit të kriminalitetit të të miturve dhe pengimit që në të ardhmen të
kryejnë vepra penale.14
2. Sanksionet penale paraqesin një të keqe që e godet personin e mitur që ka
kryer vepër penale. Kjo e keqe konsiston në marrjen dhe kufizimin e të mirave
të caktuara juridike, siç janë: liria e lëvizjes, pasuria etj. Ky përbën një
element retributiv të sanksioneve penale të të miturve.15
3. Sanksionet penale ndaj të miturve kanë qëllim të caktuar, i cili dëshirohet të
arrihet me ekzekutimin e tyre. Qëllimi i përgjithshëm i sanksioneve penale
ndaj të miturve, sikundër edhe i sanksioneve penale ndaj të rriturve është
mbrojtja e shoqërisë dhe qytetarëve nga veprat penale përmes të cilave
dëmtohen dhe rrezikohen vlerat më të rëndësishme të individit dhe shoqërisë.
4. Sanksionet penale ndaj të miturve janë të përcaktuara me ligj. Ky në fakt është
parimi i ligjshmërisë së sanksioneve penale ndaj të miturve sipas të cilit nuk
mund të shqiptohet asnjë lloj sanksioni penal ndaj të miturve pa qenë ai
paraprakisht i paraparë me ligj. Sipas këtij parimi të miturit mund t’i
shqiptohet vetëm ai lloj i sanksionit penal, i cili është i paraparë me ligj për
veprën penale konkrete. Parimi i ligjshmërisë paraqet garanci dhe mbrojtje të
të miturve nga arbitrariteti eventual i organeve shtetërore. Cenimi i
ligjshmërisë së sanksioneve penale ndaj të miturve nga ana e organeve
shtetërore paraqet njërën nga shkeljet më të rënda të ligjit dhe ndaj qytetarëve
shkakton pasoja shumë të rënda, të cilat zakonisht janë të papërmirësueshme.
5. Sanksionet penale mund t’u shqiptohen vetëm të miturve që kanë kryer vepra
penale e që janë të përgjegjshëm. Përkatësisht sanksionet penale mund tu
shqiptohen vetëm atyre të miturve të cilët në kohën e kryerjes së veprës kanë
qenë të përgjegjshëm dhe të fajshëm. Kjo nga fakti se vetëm i mituri penalisht
i përgjegjshëm mund të përjetoj sanksionin penale si një të keqe e cila e godet
atë për shkak të veprës së dëmshme që e ka kryer dhe vetëm ndaj të miturit të
tillë sanksioni penal mund të ketë efekt që ai në të ardhmen të mos kryej vepra
penale.16
(14) Shih: Edward W. Hautamaki, The element of means rear in recklessness and criminal negligence, fq.
68. I qasshëm në: http://scholarship. law.duke.edu/cgi/vieëcontent.cgi?article=1561&context=dlj. Shfletuar
më: 10.03.2017. (15) Krahaso: Salihu, Ismet. & Zhitija, Hilmi. & Hasani Fejzullah., Kodi Penal i Republikës së Kosovës -
Komentar, Prishtinë, 2014, fq. 184. (16) Po aty, fq. 184.
5
6. Sanksionet penale ndaj të miturve mund t’i shqiptoj vetëm gjykata, e në rastet
e masave te diversitetit edhe prokurori i shtetit, sipas procedurës së përcaktuar
me ligj. Kjo procedurë duhet të garantojë ligjshmërinë e shqiptimit të
sanksioneve penale. Asnjë organ tjetër nuk mund të shqiptojë sanksione
penale ndaj të miturve.17
Elementet e sipërpërmendura janë të natyrës konstitutive. Kjo do të thotë se në
mungesë të cilitdo nga këto elemente nuk mund të ketë sanksion penal në kuptimin e
mirëfilltë të së drejtës penale. Nga kjo rezulton se pa përjashtim çdo sanksion penal ndaj
të miturve duhet medoemos t’i posedoj të gjitha elementet e lartcekura.
3. Karakteristikat e sanksioneve penale ndaj të miturve
Sanksionet penale ndaj të miturve të parapara në Kodin e Drejtësisë për të Mitur
të Republikës së Kosovës, sikurse sanksionet penale për të mitur të shteteve tjera, i kanë
disa cilësi të përbashkëta, të cilat ndryshe mund të përcaktohen si karakteristika të
përgjithshme të sanksioneve penale për të mitur. Në fakt, sanksionet penale për të mitur si
mjete kryesore dhe më të shpeshta të reagimit të shoqërisë ndaj kriminalitetit të të
miturve, kanë disa karakteristika themelore. Si karakteristika të tilla konsiderohen:
1. Me anë të sanksioneve penale të të miturve shoqëria mbron nga kriminaliteti i
të miturve vlerat më të rëndësishme të njeriut dhe bashkësisë shoqërore. Këto
sanksione janë dizajnuar për të mbrojtur jetën dhe shëndetin e njeriut, pronën
e tij, rendin publik dhe vlerat tjera që vlerësohen të karakterit të përgjithshëm
(siguria e vendit, integriteti territorial etj.).
2. Sanksionet penale për të mitur mund t’u shqiptohen vetëm kryerësve të mitur
të veprave penale. Kjo do të thotë se sanksionit penal për të mitur çdo herë
duhet t’i paraprijë kryerja e veprës penale nga ana e të miturit. Së këndejmi,
pa kryerje të veprës penale nuk mund të autorizohet shqiptimi i kurrfarë
sanksioni penal ndaj të miturve.
3. Ndaj të miturve mund të shqiptohet vetëm ai sanksion penal i cili është
paraparë me ligj në momentin e kryerjes së veprës penale (nulla pena sine
lege). Kjo veçori e sanksioneve penale për të mitur në brendinë e saj është
sendërtim i parimit të ligjshmërisë dhe ka rëndësi të madhe për sigurinë
juridike të qytetarëve, dhe duhet ta përjashtoj mundësinë që organet
shtetërore, madje as gjyqet, kryerësit të mitur të veprës penale t’i shqiptojë
ndonjë sanksion i cili nuk është i paraparë me ligj.18
4. Sanksionet penale për të mitur mund t’i shqiptoj vetëm gjykata, në rastin e
masave të diversitetit edhe prokurori i shtetit, në bazë të procedurës së
përcaktuar me ligj, e cila ofron më së shumti garanci për marrjen e vendimit të
drejtë dhe të ligjshëm. Rrjedhimisht, gjyqtarët për të mitur, si bartës të
funksionit të gjykimit në kuadër të departamenteve për të mitur të gjykatave
themelore dhe Gjykatës së Apelit, me arsimimin e tyre juridik, trajnimet dhe
specializimet e arritura dhe përvojën e duhur që si rregull e kanë, janë më të
(17) Krahaso: Čejović, Boro, Kriviočno pravo, Opšti deo, Beorad, 1999, fq. 449. (18) Krahaso: Salihu II, fq. 426.
6
kualifikuar për t’u shqiptuar sanksione penale kryerësve të mitur të veprave
penale.
5. Me anë të sanksioneve penale kryerësve të mitur të veprave penale u merren
apo kufizohen disa nga liritë dhe të drejtat e tyre.19 Madje edhe sanksionet
penale më të lehta, siç janë masat e diversitetit, në një mënyrë ose tjetër
paraqesin një të keqe e cila e godet kryerësin e mitur të veprës penale.
6. Sanksionet penale për të mitur janë mjete juridiko-penale të karakterit
represiv, e të cilat ekzekutohen sipas detyrës zyrtare.20 Së këndejmi,
ekzekutimi i këtyre sanksioneve penale nuk i është lënë vullnetit të të miturit
ndaj të cilit ato janë shqiptuar, por kjo është detyrë që u atribuohet organeve të
autorizuara të shtetit.
7. Pluralizmi i sanksioneve penale. Në mesin e sanksioneve penale për të mitur
ligjdhënësi kosovar ka paraparë masat e diversitetit, masat edukative, masat e
trajtimit të detyrueshëm dhe dënimet (gjoba, urdhri për punë në dobi të
përgjithshme, burgimi për të mitur dhe dënimet plotësuese). “Parashikimi i
katalogut të gjerë të masave dhe dënimeve për të mitur është një
domosdoshmëri e nevojshme, nga se në këtë mënyrë u mundësohet gjykatave
që të përcaktohen për shqiptimin e llojit të caktuar të masës apo dënimit me të
cilin më së miri do të arrihet qëllimi i edukimit, rehabilitimit dhe zhvillimit të
drejtë të të miturit”.21
4. Qëllimi i sanksioneve penale ndaj të miturve
Duke u mbështetur në njohuritë se i mituri akoma gjendet në fazën e zhvillimit
dhe formësimit bio-psikik dhe social të tij dhe duke u mbështetur në njohuritë se në
zhvillimin e drejtë të tij shteti mund të ndikohet shumë, me Kodin e Drejtësisë për të
Mitur të Kosovës, ngjashëm si dhe me ligjet përkatëse penale të shteteve të tjera të
vendeve të zhvilluara të Evropës Perëndimore e më gjerë, është përvetësuar koncepti për
një trajtim të posaçëm të delikuentëve të mitur. Edhe pse është fjala për lloje të ndryshme
të masave të diversitetit, masave edukative dhe dënimeve, Kodi i Drejtësisë për të Mitur
mbështet konceptin se zbatimi i tyre synon realizimin e qëllimeve të njëjta.22 Në fakt,
Kodi i Drejtësisë për të Mitur23 në nenin 16, 19 dhe 32 ka përcaktuar shprehimisht se
qëllimi i masave të diversitetit, masave edukative dhe dënimeve (me disa nën-variante
dhe varësisht prej llojit të masës apo dënimit) është që të kontribuojë në rehabilitimin dhe
zhvillimin adekuat të kryerësit të mitur, duke ofruar mbrojtje, ndihmë dhe mbikëqyrje, si
(19) Grup autorësh: Criminal sanction, White paper on crime, Discussion Document no. 2, 2010. I qasshëm
në: http://www.justice.ie/en/JELR/White%20Paper%20on%20Crime%20Discussion%20
Document%202%20 F eb%202010- %20 Criminal%20Sanctions.pdf/Files/White%20Paper
%20on%20Crime%20Discussion%20 Document%20 2%20Feb%202010-%20Criminal%20Sanctions.pdf.
fq. 10. Shfletuar më: 11.03.2017. (20) Krahaso: Ukaj Bajram, vep. cit., fq. 207. (21) Salihu, Ismet. E drejta penale për të mitur, Prishtinë, 2005, fq. 32. (22) Po aty, fq. 23. (23) Kodi nr. 03/L-193 i Drejtësisë për të Mitur është shpallur me Dekretin nr. DL-039-2010 të Presidentit të
Republikës së Kosovës dhe ka hyrë në fuqi më 20.08.2010. i qasshëm në: https://gzk.rks-
gov.net/ActDetail.aspx?ActID=2698. Shfletuar më: 11.03.2017.
7
dhe duke siguruar edukim dhe aftësim profesional, dhe duke zhvilluar përgjegjësinë e tij
personale, dhe kështu për të parandaluar recidivizmin e të miturve.
Qëllimi i tillë i masave dhe dënimeve të parapara ndaj kryerësve të mitur të
veprave penale me Kodin e Drejtësisë për të Mitur është bazuar në paragrafin 1 të nenit 5
të Rregullave të Pekinit.24 Me këto rregulla shprehimisht është paraparë se sistemi i
drejtësisë për të mitur duhet të synoj mirëqenien e të miturit, duke konsideruar që
reagimet ndaj kryerësve të mitur të veprave penale të jenë gjithmonë në përpjesëtim me
rrethanat specifike që e karakterizojnë kryerësin dhe veprën penale të kryer. Kjo dispozitë
e Rregullave të Pekinit është bërë pjesë e parimeve udhëzuese të Kodit të Drejtësisë për
të Mitur të Republikës së Kosovës i cili në paragrafin 1 të nenit 3 shprehimisht përcakton
se “Sistemi i drejtësisë për të mitur synon mirëqenien e të miturit dhe siguron që çdo
reagim ndaj kryerësve të mitur të jetë gjithmonë në proporcion me rrethanat e kryerësit
dhe veprën penale”.
Masat e diversitetit, masat edukative dhe dënimet për të mitur si qëllim të
përbashkët kanë edukimin, rehabilitimin (riedukimin) dhe zhvillimin e drejtë të
delinkuentit të mitur.
Edukimi i të miturit duhet të fokusohet në bartjen e përvojave të gjeneratave më të
vjetra në gjenerata të reja, me qëllim që të rinjtë të aftësohen për ushtrimin e veprimtarive
të dobishme për vete dhe për shoqërinë.25 Gjatë procesit të edukimit të të miturit duhet të
mundësohet që ata të fitojnë njohuri konkrete lidhur me profesione të caktuara dhe dije të
përgjithshme, të ndërtohen koncepte ndaj vlerave sociale dhe individuale. Me fjalë të
tjera, gjenerata e re duhet të aftësohet për një jetë të dobishme për vete dhe për shoqërinë.
Në procesin e edukimit rol të rëndësishëm ka familja, shkolla, mjedisi social, organizatat
e ndryshme, por kur i mituri ndodhet i izoluar nga mjedisi social për shkak të veprës
penale të kryer rol të rëndësishëm në proceset edukative të tij kanë pikërisht institucionet
penitensiare përkatëse dhe institucionet tjera.
Rehabilitimi në kuptimin e trajtimit të delinkuentit të mitur, në fakt është
riedukimi i tij. Por riedukimi gjithashtu është një lloj i edukimit. Rehabilitimi,
përkatësisht riedukimi i të miturit para së gjithash ka të bëj me evitimin e pasojave të
dëmshme të braktisjes së edukimit dhe me ndërtimin e normave pozitive të sjelljes.
Procesi i rehabilitimit të personit të mitur më së shpeshti realizohet nga ana e ekspertëve
të cilët punojnë në institucionet edukative, në shërbimin provues, organin e kujdestarisë,
dhe në shkollë, në bashkëpunim të ngushtë me prindërit e të miturit.26
Si qëllime të masave të divesritetit, masave edukative dhe dënimeve për të mitur
në Kodin e Drejtësisë për të Mitur është paraparë edhe zhvillimi i drejtë i delinkuentit të
mitur. Zhvillimi i dejtë i të miturit nënkupton krijimin e kushteve të atilla jetësore të cilat
mundësojnë që i mituri të formohet dhe zhvillohet si personalitet i cili do të respektoj
rregullat e sjelljes në shoqëri. Ky qëllim i masave dhe dënimeve ndaj të miturve është
paraparë në nenin 24 të Rregullave të Pekinit. Sipas dispozitës së tillë “Duhet të bëhen
përpjekje për t’ju siguruar të miturve, në të gjitha fazat e procedurës, një asistencë për
strehim, arsimim dhe formim profesional, punësim ose formë tjetër e ndihmës së
dobishme dhe praktike me qëllim që të lehtësohet rikthimi i tyre në shoqëri”.
(24) Rregullat e Pekinit për Administrimin e Drejtësisë për të Mitur janë miratuar nga Asambleja e
Përgjithshme e Organizatës së Kombeve të Bashkuara me 29.11.1985. (25) Adžajlha-Dedovia, Azra. Drejtësia restorative, Sarajevë-Prishtinë, 2017, fq. 5. (26) Salihu, I, fq. 24.
8
Qëllimi i masave të diversitetit, masave edukative dhe dënimeve për të mitur
është i mundur të arrihet vetëm atëherë kur të miturve u ofrohet mbrojtje dhe ndihmë si
dhe mbikëqyrje e vazhdueshme, roli i të cilave duhet të manifestohet në aftësimin e tij
profesional dhe kultivimin e ndjenjës së përgjegjësisë personale.27
Mbrojtja dhe ndihma ndaj kryerësit të mitur të veprës penale mund të realizohet
duke ndërmarrë masa të ndryshme në drejtim të evitimit të ndikimeve të dëmshme ndaj të
miturit, si dhe në dhënien e ndihmës personave të cilët kujdesen për zgjidhjen e
problemeve lidhur me edukimin dhe zhvillimin e drejtë të të miturit. Masa të tilla janë:
ndihma në shkollimin e tij, mbikëqyrjen e edukimit të të miturit, lehtësimin e qasjes në
aftësimin profesional dhe punësimin, lehtësimin e qasjes në kujdesin e nevojshëm
shëndetësor, ndarjen e të miturit nga familja apo mjedisi tjetër social i cili ushtron ndikim
negativ në të, ndalesën e vizitave të vendeve apo mjediseve të caktuara, masave të
ndihmës sociale etj.28
Mbikëqyrja ndaj të miturit konsiston në përcjelljen e sjelljeve dhe aktiviteteve të
tij dhe ushtrimin e ndikimit ndaj tij në mënyrë që ai të shmanget nga veprimet e
dëmshme. Këtë mbikëqyrje, si rregull e ushtrojnë prindërit, kujdestarët dhe shërbimi
sprovues. Që mbikëqyrja e të miturit delikuent të jetë funksionale është e nevojshme që
ajo të ushtrohet në bashkëpunim të prindërve, organit të kujdestarisë, shkollës, shërbimit
sprovues, policisë, prokurorisë e gjykatës.
Në anën tjetër, kultivimi i ndjenjës së përgjegjësisë personale të të miturit arrihet
me vetëdijesimin e tij që të ketë qëndrim kritik ndaj sjelljeve të tij të mëparshme që kanë
ndikuar në kryerjen e veprës penale dhe të aftësohet që sjelljet e veta t’i rivlerësojë dhe t’i
orientojë në pajtim me vlerat dhe normat e shoqërisë.29 Rrjedhimisht, pa e arritur
ndjenjën që i mituri ta kuptojë se ka kryer një vepër të ndaluar, të dëmshme dhe të
pranojë fajësinë, nuk mund të pritet përmirësimi i tij. Së këndejmi, për arritjen e këtij
synimi ndaj të miturit mund të ndërmerren edhe masa të caktuara si dhe i caktohen disa
detyrime konkrete. Kështu, atij mund t’i caktohet detyrimi që t’i kërkoj falje të dëmtuarit,
të vijoj rregullisht shkollimin, të mos kontaktoj persona të caktuar që ndikojnë negativisht
në të, të mos vizitoj vendet e caktuara p.sh., lokalet e natës etj.
Dispozitat me të cilat caktohen qëllimet e masave të diversitetit, masave edukative
dhe dënimeve për të mitur kanë karakter deklarativ. Pavarësisht kësaj, konsiderohet se
dispozitat e tilla megjithatë kanë rol praktik të dyfishtë. Rëndësia e parë e këtyre
dispozitave konsiston në atë se ato i obligojnë organet e pushtetit në Kosovë që të
krijojnë kushtet e duhura për zbatimin e tyre, kurse rëndësia e dytë është se ato për
organet e procedurës penale, kryesisht për gjykatën paraqesin bazë të duhur juridike për
shqiptimin e masave dhe dënimeve të cilat janë paraparë me dispozitat përkatëse të Kodit
të Drejtësisë për të Mitur.
(27) Fox, Richard. Criminal sanctions the other end, Canberra, 1999 fq. 8. I qasshëm në:
http://www.aic.gov.au/media_library /conferences/ outlook99/fox.pdf. Shfletuar më: 12.03.2017. (28) Salihu, Ismet. I,, fq. 25. (29) Krahaso: Šeparović, Zvonimir. Vitimologija, Zagreb, 2001. fq. 13.
9
5. Zgjedhja dhe shqiptimi i sanksioneve penale ndaj të miturve, personave madhor të ri
dhe madhorit për veprat penale të kryera si i mitur
Me dispozitat përkatëse të Kodit të Drejtësisë për të Mitur të Republikës së
Kosovës është paraparë një numër relativisht i madh i sanksioneve penale për të mitur,
përkatësisht i masave të diveristetit, masave edukative dhe dënimeve të cilat mund tu
shqiptohen të miturve, personave madhor të rinj dhe madhorit për veprat penale të cilat i
kanë kryer si të mitur. Me këtë Kod gjykatave u është akorduar mundësia që personave të
tillë t’u shqiptoj atë lloj të masës së diversitetit, masës edukative apo dënimit me të cilin
konsiderojnë se më së miri do të realizohet qëllimi i edukimit, rehabilitimit dhe zhvillimit
të drejtë të tyre. Në vazhdim, në tematika të ndara, do të flitet për zgjedhjen dhe
shqiptimin e sanksioneve penale për secilën nga këto tri kategori kryerësish të veprave
penale.
5.1. Zgjedhja dhe shqiptimi i sanksioneve penale ndaj të miturve
Ndryshe nga kryerësit madhor të veprave penale ku Kodi Penal ka paraparë për
çdo vepër penale llojin dhe lartësinë e dënimit apo të sanksionit tjetër penal që të mund të
shqiptohet, ligjdhënësi kosovar nuk ka vepruar kështu për kryerësit e mitur të veprave
penale.30 Rrjedhimisht, shqiptimi i llojit të caktuar të masës së diversitetit, masës
edukative apo dënimit ndaj kryerësit të mitur në asnjë rast nuk është kushtëzuar vetëm me
natyrën dhe peshën e veprës penale. Nga ky rregull është paraparë një përjashtim është
paraparë për masën e dërgimit në institucionin edukativ korrektues dhe dënimit me
burgim për të mitur, ku përveç kushteve të tjera, për shqiptimin e kësaj mase dhe dënimit
më burgim për të mitur kërkohet që i mituri të ketë kryer vepër penale për të cilën është
paraparë dënimi më tepër se tri, përkatësisht pesë vjet burgim.
Sipas paragrafit 1 të nenit 8 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur kur ndaj të miturit
shqiptohet ndonjë masë apo dënim, gjykata në radhë të parë merr parasysh interesin më të
mirë të të miturit. Mirëpo, kjo dispozitë ligjore përcakton gjithashtu se gjykata me rastin e
shqiptimit të ndonjë mase apo dënimi ndaj të miturit duhet të marrë parasysh edhe këto
rrethana: llojin dhe peshën e veprës penale, moshën e të miturit, nivelin e zhvillimit
psikologjik, karakterin e tij dhe prirjet, motivet që e kanë nxitur atë të kryej veprën
penale, edukimin e tij, mjedisin dhe rrethanat e jetës së tij, nëse është shqiptuar masë apo
dënim më herët dhe rrethanat tjera që mund të ndikojnë në shqiptimin e masës apo të
dënimit. Për sigurimin e të dhënave lidhur me këto rrethana ligjdhënësi kosovar e ka
ngarkuar shërbimin sprovues, i cili konform paragrafit 2 të këtij neni obligohet që të
përgatis anketën e plotë sociale për të miturin. Rrjedhimisht, se çfarë mase apo dënimi
duhet shqiptuar të miturit, në përputhje me paragrafin 3 të këtij neni (neni 8), gjykata
mund të kërkoj mendimin e shërbimit sprovues. Kjo konsiderohet zgjidhje pragmatike
pasi roli i këtij shërbimi është evident edhe sa i përket përcjelljes së zbatimit të sanksionit
penal të shqiptuar ndaj të miturit.
Më në fund, duhet theksuar faktin se me rastin e zgjedhjes dhe shqiptimit të llojit
të caktuar të masës së diversitetit, masës edukative apo dënimit gjykata duhet të marr në
(30) Hoyle, Carolyn, Negotiating domestic violence: Police, Criminal Justice and victims, New York, 2000,
fq. 11.
10
konsideratë tërësinë e rrethanave të lartcekura. “Kështu, në bazë të vlerësimit të të gjitha
këtyre rrethanave personale dhe sociale të kryerësit të mitur, si dhe natyrës dhe peshës së
veprës penale, gjykata do të vendos në rastin konkret se cilin lloj të masës së diversitetit,
masës edukative apo dënimit do ta shqiptojë”.31
5.2. Zgjedhja dhe shqiptimi i sanksioneve penale për të mitur personave madhor të rinj
për veprën penale të kryer si madhor i ri
Të gjithë personat të cilët kanë mbushur moshën 18 vjeçare në të drejtën penale
konsiderohen madhorë. Në rastet kur këta kryejnë vepra penale, ndaj tyre mund të
shqiptohen të gjitha llojet e sanksioneve penale që parashihen me legjislacionin penal
ngase me mbushjen e moshës 18 vjeçare konsiderohen penalisht të përgjegjshëm.32
Mirëpo, duke u mbështetur në njohuritë shkencore, ekziston mundësia që personi edhe
pse ka mbushur moshën 18 vjeçare të mos arrijë zhvillimin dhe pjekurinë e duhur bio-
psikike dhe sociale deri në moshën njëzetenjëvjeçare. Si rrjedhojë, personat ndërmjet
moshës 18 dhe 21 vjeçare në të drejtën penale quhen persona madhor të rinj, ashtu që ky
fakt ka ndikuar që ndaj kryerësve të veprave penale të kësaj kategorie personash Kodi i
Drejtësisë për të Mitur të parasheh mundësinë e shqiptimit të sanksioneve penale për të
mitur.
Që të mund të shqiptohen sanksionet penale për të mitur ndaj personit madhor të
ri, Kodi i Drejtësisë për të Mitur në nenin 11 ka paraparë që personi i tillë në kohën e
gjykimit të mos ketë mbushur moshën 21 vjeçare, dhe që gjykata duke marrë parasysh
rrethanat në të cilat është kryer vepra penale, mendimin e ekspertit lidhur me zhvillimin
psikologjik të madhorit të ri dhe interesin e tij më të mirë, si dhe të formoj bindjen se me
këto lloje të masave ose dënimeve do të arrihet qëllimi i cili do të realizohet me
shqiptimin e dënimit me burgim.
Shqiptimi i masës së diversitetit, masës edukative apo dënimit për të mitur ndaj
personave të cilët veprën penale e kanë kryer si madhor të rinj është fakultativ.33
Rrjedhimisht, Kodi i Drejtësisë për të Mitur ia ka lënë në kompetencë gjykatës që, në
varësi të rastit, dhe sipas bindjes së lirë të vendosë nëse do t’i shqiptojë dënim me burgim
apo masë të diversitetit, apo masë edukative apo dënimin me burgim për të mitur
kryerësit të veprës penale që ka cilësinë e personit madhor të ri. Me rastin e vendosjes
lidhur me këtë, gjykata duhet të marrë parasysh peshën dhe llojin e veprës penale,
rrethanat në të cilat është kryer ajo, nivelin e zhvillimit psikologjik të personit madhor të
ri të përcaktuar në mendimin e ekspertit përkatës, motivet e kryerjes së veprës dhe të
gjitha rrethanat tjera subjektive e objektive që arsyetojnë shqiptimin e masës përkatëse
apo të dënimit.
(31) Salihu, I, fq. 58. (32) Po aty, fq. 91. (33) Po aty, fq. 92.
11
5.3. Zgjedhja dhe shqiptimi i sanksioneve penale për të mitur ndaj personave madhor për
veprat penale të cilat i kanë kryer si të mitur
Kryerësit të mitur të veprës penale sanksioni penal zakonisht i shqiptohet para se
t’i ketë mbushur 18 vjet. Mirëpo mund të ndodhin raste jo të rralla kur personi i cili
veprën penale e ka kryer në moshën e miturisë, sanksioni penal t’i shqiptohet pasi t’i ketë
mbushur tetëmbëdhjetë vjet. Situata e tillë mund të paraqitet për shkak se vepra penale
është zbuluar më vonë apo për shkak se kryerësi i mitur gjatë procedurës penale i ka
mbushur 18 vjet. Në rastet e tilla shtrohet pyetja çfarë lloji të sanksionit penal gjykata
mund t’i shqiptojë personit madhor për veprën penale të cilën e ka kryer derisa ka qenë i
mitur. Këtë çështje Kodi i Drejtësisë për të mitur e ka zgjidhur në mënyrë parimore. Ndaj
personave madhor të cilët veprat penale i kanë kryer si të mitur, varësisht nëse është fjala
për të mitur nën moshën 16 apo i ka mbushur 16 vjet, shqiptohen masat e diversitetit,
masat edukative apo dënimet të cilat janë paraparë për të mitur (neni 9 dhe 10). Fakti se
vepra penale nuk është zbuluar me kohë, apo procedura penale është zvarritur, nuk guxon
ta dëmtoj kryerësin e veprës penale dhe kësisoj t’i shqiptohen sanksionet penale më të
rënda, të cilat janë paraparë për personat madhorë. Së këndejmi, personit madhor i cili
veprën penale e ka kryer si i mitur gjykata nuk mund t’ia shqiptoj sanksionet penale të
parapara për personat madhorë.34
Personi madhor i cili veprën penale e ka kryer në moshën midis 14 dhe 16 vjeç,
pra derisa ka qenë i mitur i ri, konform paragrafit 1 dhe 2 të nenit 9 të Kodit të Drejtësisë
për të Mitur mund të gjykohet për atë vepër penale vetëm nëse nuk e ka mbushur moshën
21 vjeçare dhe nëse për atë vepër penale është paraparë dënimi me burgim mbi 5 vjet. Në
këto raste gjykatës i janë lënë në dispozicion mundësi të kufizuara të shqiptimit të
sanksioneve penale personave të tillë. Në fakt, ajo ka mundësi që personit të tillë t’i
shqiptoj vetën ndonjërën nga masat edukative institucionale. Se cilën masë edukative
institucionale do ta shqiptoj gjykata e çështjes varet nga rrethanat që e karakterizojnë
rastin, lloji dhe pesha e veprës penale, mosha e të miturit, niveli i zhvillimit psikologjik,
karakteri dhe prirjet e të miturit, motivet e kryerjes së veprës, mjedisi dhe rrethanat e jetës
së tij, sjellja e kryerësit dhe qëllimi i cili duhet të arrihet me shqiptimin e masës edukative
institucionale.
Në rastet kur personi madhor gjykohet për veprën penale të cilën e ka kryer si i
mitur i rritur, Kodi i Drejtësisë për të Mitur nuk parasheh kurrfarë kufizimesh lidhur me
moshën e tij. Pra ai mund të gjykohet në çfarëdo moshe qoftë, me kushtin që të mos ketë
ardhur deri te parashkrimi i ndjekjes penale. Rrjedhimisht, konform nenit 10 të Kodit të
Drejtësisë për të Mitur personave madhor të cilët veprat penale i kanë kryer ndërmjet
moshës 16 dhe 18 vjeç, mund t’u shqiptohet çdonjëra nga masat e diversitetit, masat
edukative e dënimet për të mitur, madje përjashtimisht edhe dënimi me burgim apo
dënimi me kusht, nëse janë plotësuar kushtet për shqiptimin e tyre.
Se cilën masë të diversitetit, masë edukative, dënim për të mitur apo dënim me
burgim, dënim me kusht do ta shqiptoj gjykata e çështjes varet nga pesha e veprës penale,
koha që ka kaluar prej momentit të kryerjes së saj, sjellja e kryerësit dhe qëllimi që duhet
të arrihet me zbatimin e masës apo të dënimit. Po ashtu, konsideroj se në orientimin e saj
rreth shqiptimit të sanksionit penal në këto raste gjykata duhet të merr në konsideratë
(34) Po aty, fq. 93-94.
12
edhe kohën e gjykimit të personit dhe rrethanat tjera qofshin ato subjektive (motivin e
kryerjes) apo objektive p.sh., mënyrën e kryerjes së veprës).
6. Rregullat procedurale të gjykimit të personave madhor për veprat penale të kryera ndaj
fëmijëve
Me Kodin e Drejtësisë për të Mitur, krahas dispozitave të Kodit të Procedurës
Penale, janë paraparë një mori garancish të cilat kanë për qëllim mbrojtjen adekuate të
fëmijëve dhe të miturve, të cilët janë atakuar me veprën penale dhe atë jo vetëm gjatë
zhvillimit të procedurës penale por edhe gjatë ushtrimit të aktiviteteve të shërbimit
sprovues dhe organit të kujdestarisë. Veçmas kjo përkujdesje në mbrojtjen e fëmijës së
atakuar me veprën penale të kryer nga personi madhor është shprehur duke siguruar
mënyrë të veçantë të marrjes së deklaratave nga fëmijët, përfshirë situatat kur ai e ka
statusin e dëshmitarit dhe në përgjithësi duke pasur kujdes që gjatë veprimeve
procedurale të mos shkaktohen pasoja të dëmshme në edukimin dhe zhvillimin e personit
të ri.35
Si rregull procedura penale ndaj kryerësve madhorë të veprave penale zhvillohet
në përputhje me dispozitat e Kodit të Procedurës Penale. Mirëpo, në rastet kur procedura
zhvillohet për disa vepra penale të cilat i kanë kryer personat madhorë ndaj fëmijëve, me
të cilat është cenuar rëndë dinjiteti, morali dhe zhvillimi i drejtë i fëmijës, Kodi i
Drejtësisë për të Mitur ka paraparë shprehimisht se në raste të tilla, gjykimi i personave
madhorë do të bëhet nga trupi gjykues për të mitur apo nga gjyqtari për të mitur.36
Trupi gjykues për të mitur ose gjyqtari për të mitur, krahas dispozitave të Kodit të
Procedurës Penale, në rastet kur personat madhorë kryejnë disa vepra penale ndaj
fëmijëve, siç do të shihet në vazhdim, do t’i zbatojë edhe dispozitat e posaçme të Kodit të
Drejtësisë për të Mitur. Këto dispozita të posaçme janë paraparë me qëllim që gjatë
zbatimit të procedurës penale, maksimalisht të kursehet personaliteti i fëmijës, dhe atë jo
vetëm nga traumat dhe të këqijat që ka pësuar si viktimë e veprës penale por edhe në
kontekst të shmangies të pasojave të mundshme të dëmshme që mund ta përcjellin
edukimin dhe zhvillimin e tij të mëvonshëm.37
Sipas paragrafit 1 të nenit 145 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur trupi gjykues për
të mitur dhe gjyqtari për të mitur, janë kompetentë t’i gjykojnë personat madhorë për këto
vepra penale të parapara me Kodin Penal të Kosovës të cilat kryhen ndaj fëmijëve:
1. Dhunimin;
2. Kryerjen e akteve seksuale me kërcënim të nderit dhe autoritetit;
3. Sulmin seksual;
4. Degradimin e integritetit seksual;
5. Keqpërdorimin seksual të personave me çrregullime mendore ose emocionale
ose me paaftësi mendore;
6. Keqpërdorimin seksual të personave nën moshën 16 vjeçare;
7. Nxitjen e akteve seksuale ose të prekjes seksuale nga personat nën moshën 16
vjeçare;
(35) Hajdari, Azem. Sistemi i drejtësisë për të mitur, Prishtinë, 2010, fq. 193. (36) Po aty, fq. 193. (37) Hajdari, Azem. Procedura penale, Komentar, Prishtinë, 2010, fq. 792-793.
13
8. Shpërdorimin seksual duke keqpërdorë pozitën, autoritetin ose profesionin;
9. Mundësimin e prostitucionit;
10. Keqpërdorimin e fëmijëve në pornografi;
11. Tregtimin e materialit pornografik personave nën moshën 16 vjeçare;
12. Marrëdhëniet seksuale brenda familjes;
13. Bashkëjetesën me persona nën moshën 16 vjeçare;
14. Ndryshimin e statusit familjar të fëmijës;
15. Rrëmbimin e kundërligjshëm të fëmijës;
16. Keqtrajtimin ose braktisjen e fëmijës;
17. Shkeljen e detyrimeve familjare;
18. Shmangien nga ndihma për mjete jetese;
19. Pengimin dhe mosekzekutimin e masave për mbrojtjen e fëmijëve;
20. Rekrutimin dhe regjistrimin e personave ndërmjet moshës 15 e 16 vjeçare në
konflikt të armatosur;
21. Vendosjen e skllavërisë, kushteve të ngjashme me skllavërinë dhe punës së
detyruar;
22. Trafikimin me njerëz dhe
23. Fshehjen e dokumenteve të identifikimit të viktimave të skllavërisë dhe
trafikimit me njerëz.
Duhet theksuar faktin se kur zhvillohet procedura penale për vepra penale të
kryera ndaj fëmijës, autoritetet dhe institucionet duhet të veprojnë me kujdes të posaçëm.
Në këtë aspekt duhet marrë në konsideratë dëmtimet të cilat i ka pësuar fëmija nga vepra
penale e tillë, moshën e tij, karakteristikat personale, edukimin dhe ambientin në të cilin
ai jeton, në mënyrë që ai t’i shmanget pasojave të mundshme të dëmshme për edukimin
dhe zhvillimin e tij. Që kjo të jetë e realizueshme kërkohet që marrja në pyetje e fëmijës
të bëhet me ndihmën e pedagogut, psikologut apo ndonjë eksperti tjetër.38
Konform paragrafëve 2, 3 dhe 4 të nenit 174 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur,
kur merret në pyetje si dëshmitar, fëmija ndaj të cilit është kryer ndonjëra nga veprat
penale të lartcekura, ai mund të merret në pyetje më së shumti dy herë. Kjo marrje në
pyetje, për arsyet që u theksuan më lart, duhet të zbatohet me ndihmën e pedagogut,
psikologut apo ekspertit tjetër. Fëmija ndaj të cilit është kryer ndonjëra nga veprat penale
të lartcekura mund të merret në pyetje si dëshmitar jashtë gjykatores përmes televizionit
në qark të mbyllur. Madje, për t’iu shmangur gjykatës dhe procedurave të cilat zhvillohen
në gjykatë, e cila për shkak të natyrës dhe atmosferës e cila zakonisht është e pranishme
dhe e cila mund të shkaktojë pasoja të dëmshme ndaj fëmijës, trupi gjykues mund të
vendosë që fëmija të merret në pyetje në shtëpinë e tij ose në ndonjë lokacion tjetër ku
ndodhet ai ose në qendrën për punë sociale. Edhe në këtë rast marrja në pyetje zbatohet
me ndihmën e personave profesionist. Incizimi teknik i marrjes në pyetje përmes
televizionit me qark të mbyllur, duhet të asgjësohet brenda 5 vjetëve nga hyrja në fuqi e
vendimit. “Procedura e tillë duhet të jetë konfidenciale, ashtu që incizimet e tilla është e
ndaluar që të bëhen publike pa autorizim të gjykatës. Në rast se incizimi i tillë bëhet
publik, është e ndaluar që të zbulohen të dhënat personale të cilat do të mundësonin
identifikimin e fëmijës”.39
(38) Salihu, I, fq.101-102. (39) Hajdari, Azem. E drejta e procedurës penale, Pjesa e posaçme, Prishtinë, 2013, fq. 143.
14
7. Karakteristikat e të drejtës penale bashkëkohore për kryerësit e mitur të veprave
penale
Studimet përkatëse shkencore kanë dëshmuar se personaliteti i kryerësit të mitur
të veprës penale dallon në masë të madhe nga personaliteti i kryerësit madhor. Njohuritë
shkencore po ashtu provojnë se procesi i rritjes dhe zhvillimit të personalitetit të të miturit
nuk rrjedh sistematikisht, por me kërcime. Këto kërcime kryesisht manifestohen gjatë
fazës së pubertitetit dhe adoleshencës, faza këto ku te të miturit dominojnë emocionet.
Këto dhe faktorë të tjerë bëjnë që të miturit të dallojnë shumë nga personat madhor.40
Karakteristikat në fjalë kanë ndikuar që të miturve në legjislacionin penal t’u
njihet status i veçantë. Kështu, ligjet penale që u referohen kryerësve të mitur të veprave
penale përmbajnë një numër të konsiderueshëm të zgjidhjeve ligjore për kryerësit e mitur
të veprave penale, të cilat dallohen nga zgjidhjet që u referohen kryerësve madhorë.41 Në
vazhdim do të theksohen disa nga karakteristikat e së drejtës penale bashkëkohore për
kryerësit e mitur të veprave penale.
1. Karakteristika e parë themelore është se legjislacioni penal i shteteve
bashkëkohore parimisht përjashton përgjegjësinë penale të kryerësve të mitur
të veprave penale. Rrjedhimisht, për të miturit e rinj (14-16 vjeç) përgjegjësia
penale është përjashtuar në mënyrë absolute, pavarësisht llojit dhe peshës së
veprës penale të kryer. Një zgjidhje e tillë është përqafuar edhe në Kodin e
Drejtësisë për të Mitur të Republikës së Kosovës (paragrafi 3 i nenit 7). Kjo
dispozitë ligjore në mënyrë shprehimore ka paraparë se ndaj të miturve të cilët
nuk e kanë mbushur moshën 16 vjeçare, në kohën e kryerjes së veprës penale,
mund të shqiptohen vetëm masat e diversitetit dhe masat edukative
2. Karakteristikë e dytë themelore është se legjislacioni penal i shteteve
bashkëkohore, kur janë në pyetje kryerësit e mitur të veprave penale në
krahasim me dënimin, u jep përparësi absolute zbatimit të masave të
diversitetit dhe masave edukative. Kështu qëndron çështja edhe me Kodin e
Drejtësisë për të Mitur të Republikës së Kosovës. “Ky Kod në nenin 31 ka
paraparë se ndaj të miturve dënimi me burgim, si lloji më i rëndë i
sanksioneve penale, mund të shqiptohet vetëm, përjashtimisht, dhe atë vetëm
nëse është fjala për të mitur të rritur dhe i cili ka kryer vepër penale për të
cilën është paraparë dënimi me burgim mbi pesë vjet dhe atë në rastet kur
shqiptimi i masës edukative nuk do të ishte adekuate për shkak të peshës së
veprës penale, pasojave të saj dhe nivelit të përgjegjësisë”.42
3. Karakteristikë e tretë e legjislacionit penal të shteteve bashkëkohore është se
në procedurën penale për të mitur prokurorit të shtetit dhe gjykatave u janë
akorduar autorizime të gjera. Autorizimet që u njihen organeve të ndjekjes
penale, prokurorit dhe gjykatave konsistojnë në të drejtën e tyre që të zgjedhin
llojin e masës së diversitetit, masës edukative apo llojit të dënimeve që mund
t’u shqiptojnë kryerësve të mitur të veprave penale. Autorizimet e gjera
konsistojnë edhe në të drejtën diskrecionale të prokurorit të shtetit që të mos
filloj fare ndjekjen penale apo të heq dorë nga ajo nëse konstaton se kjo është
(40) Sahiti, Ejup. Psikologjia gjyqësore, Prishtinë, 2007, fq. 66-67. (41) Hajdari, Azem. Shkathtësitë e praktikës gjyqësore, Prishtinë, 2013, fq. 181. (42) Salihu, I, fq. 22.
15
e dobishme për risocializimin e delinkuentit të mitur. “Ndërsa autorizimet e
gjera të gjykatës konsistojnë, jo vetëm në mundësinë që ajo ka për të zgjedhur
nga një numër i madh i masave dhe dënimeve (nga tetë lloje të masave të
diversitetit, tetë lloje të masave edukative, burgimin për të mitur dhe njërën
nga disa lloje të dënimeve plotësuese), por ka edhe autorizim që masën e
shqiptuar të diversitetit apo masën edukative ndërkohë ta zëvendësojnë me
masë tjetër”.43 Rrjedhimisht, këto autorizime për organet e lartcekura të
procedurës penale i ka paraparë edhe Kodi i Drejtësisë për të Mitur i
Republikës së Kosovës.
4. Karakteristikë e katërt e legjislacioneve penale të shteteve bashkëkohore është
se për kryerësit e mitur të veprave penale kanë paraparë ekzistimin e organeve
të posaçme të jurisprudencës me detyrë luftimin e kriminalitetit të të miturve.
Kështu është vepruar edhe në Kosovë. Vështruar në këtë aspekt, në kuadër të
policisë ekzistojnë organe të posaçme për delikuentët e mitur. Në prokurori
ekzistojnë departamentet për të mitur në të cilat janë sistemuar prokuror që
ekskluzivisht merren me ushtrimin e funksioneve prokuroriale për këtë
kategori kryerësish. Po ashtu edhe në gjykatat themelore dhe Gjykatën e
Apelit ekzistojnë departamentet për të mitur, dhe në to janë sistemuar
gjykatësit për të mitur të cilët merren me gjykimin e kryerësve të mitur të
veprave penale. Në fakt, për kryerësit e mitur të veprave penale është paraparë
edhe procedurë e posaçme, e cila është adresuar në pjesën e tretë të Kodit të
Drejtësisë për të Mitur dhe ajo dallon nga procedura që zbatohet për kryerësit
madhor të veprave penale. Gjithashtu edhe çështja e ekzekutimit të
sanksioneve penale ndaj të mitur i ka specifikat e veta për dallim nga
ekzekutimi i sanksioneve penale ndaj kryerësve madhor të veprave penale.
Vlen të theksohet fakti se çështja e ekzekutimit të sanksioneve penale për të
mitur është rregulluar në pjesën e katërt të Kodit të Drejtësisë për të Mitur të
Republikës së Kosovës. Edhe këtu janë adresuar specifikat që u referohen
ekzekutimit të sanksioneve penale për të mitur.
8. Drejtësia restorative si qasje e re për delikuentët e mitur
Drejtësia restorative konsiston në restaurimin, përkatësisht riparimin e dëmit të
shkaktuar me veprën penale. Drejtësia restorative është një mënyrë e re e qasjes në të
drejtën penale, e cila ka për qëllim që në vend që të dënoj kryerësit e veprave penale,
angazhohet që të bëhet riparimi, përkatësisht kompensimi i dëmit që u është shkaktuar
njerëzve dhe marrëdhënieve të tyre. Riparimin, përkatësisht kompensimin e dëmit duhet
ta bëj fajtori, gjegjësisht kryerësi i veprës penale.44
Iniciatorët e drejtësisë restorative janë autorët Howard Zehr45, Mark Umbreit46
dhe Russell Immarigeon47 (ShBA dhe Kanada). Qëllimi i tyre ishte që përmes drejtësisë
(43) Po aty, fq. 23. (44) Po aty, fq. 27. (45) Howard Zehr (1944) është profesor i Kriminologjisë në Eastern Mennonite University në Virgjinia, i cili
konsiderohet edhe si pionier i konceptit të drejtësisë restorative. Ai me sukses udhëheqë institutin i cili
16
restorative të vijmë te pajtimi i viktimave me kryesin e krimit. Ky program i pajtimit për
herë të parë është zbatuar në Ontario, dhe për realizimin e tij kërkohej angazhimi i
ndërmjetësit. Në parim këtë program e përbënin tri faza:48
1. Faza e analizës së deliktit me viktimën dhe kryerësin e krimit;
2. Faza e njoftimit me programin e pajtimit dhe
3. Faza e apelit për ndërgjegje dhe realizim të përcaktimeve programore.
Drejtësia restorative ka bazën në konceptin se krimi atakon vlerat njerëzore dhe i
dëmton marrëdhëniet midis njerëzve. Koncepti i drejtësisë po ashtu është që dëmi i
shkaktuar nga vepra penale do duhej riparuar për aq sa kjo është e mundur. Ndërkaq,
përkrahësit e drejtësisë restorative mendojnë se nuk ka lloj të dëmit i cili në një mënyrë
apo masë nuk mund të riparohet. Kjo lloj drejtësie në mënyrë të plotë arrihet atëherë kur
në kuadër të saj përfshihen të gjithë të prekurit primar dhe bashkërisht përcaktojnë se si të
riparohet dëmi i shkaktuar nga vepra penale.49 Kjo nga fakti se drejtësia penale
përqendrohet thjeshtë vetëm në konceptin e dënimit të kryerësit, ndërsa lë anash
viktimën, përkatësisht nuk i përmbushë nevojat e atyre personave që kanë pësuar nga
vepra penale.
Koncepti i drejtësisë restorative, siç u theksua më lart, qëndron në procesin e
pajtimit të cilin e udhëheqë ndërmjetësi i angazhuar, detyra e të cilit është që në fillim t’i
kontaktoj ndaras viktimën dhe kryerësin, në mënyrë që më vonë t’i pajtoj ata për
negociata për kompensimin e dëmit si satisfaksion adekuat për viktimën, e me këtë edhe
për zgjidhjen më të shpejtë të së drejtës për viktimën. Me fjalë tjera pajtimi e ka rolin
primar, kurse kompensimi vjen vetvetiu, sepse shumë shpesh, viktima dhe kryerësi deri te
pajtimi nuk kanë pas kurrfarë marrëdhëniesh, kurse me vet aktin e pajtimit zgjidhen dhe
eliminohen tensionet emocionale, kurse kompensimi i dëmit paraqet rezultatin në vijim si
simbol i pajtimit”. Vet pajtimi nuk guxon të ngatërrohet me procedurën e rehabilitimit të
kryerësit të deliktit. Me programin e pajtimit nuk kënaqet vetëm viktima, por ai ka
rëndësi të shumëfishtë edhe për kryerësin e deliktit, por edhe për shoqërinë në tërësi,
kurse krejt kjo bëhet me qëllim të arritjes së drejtësisë. Për të qenë i suksesshëm programi
i pajtimit gjatë bisedimeve midis viktimës dhe kryerësit të krimit, është e domosdoshme
jo vetëm prezenca e personit të angazhuar për pajtim, por sipas mundësive edhe e
përfaqësuesit të komunitetit fetar, pastaj të shumë punëtorëve social dhe ekspertëve nga
fushat e ndryshme varësisht prej llojit të deliktit. Është e qartë se është e pamundur të
flitet për zbatimin e këtij programi kur është fjala për deliktet seksuale dhe deliktet e
gjakut, sepse në rastet e tilla viktimat dhe familjet e viktimave puk janë të gatshme për
këtë, për arsye të shokut emocional dhe të peshës së krimit, ashtu që ata nuk lëshohen
mban emrin e tij “Zehr Institute” i cili merret me studime nga lëmi i drejtësisë restorative. Për më shumë
vizito: http://zehr-institute.org/. Shfletuar më: 22.03.2017. (46) Mark S. Umbreit (1949) është profesor në Universitetin e Minesotas, themelues i Qendrës së Drejtësisë
Restorative dhe Arritjes së Paqes. Ai është promovuesi kryesor i drejtësisë restorative. Veprat e tij lidhen
kryesisht me çështjet e drejtësisë restorative, ndërmjetësimit dhe qasjeve tjera alternative të zgjidhjes së
çështjeve penale. Për më shumë vizito: http://www.cehd.umn.edu/ssw/rjp/. Shfletuar më: 22.03.2017. (47) Russell Immarigeon (1947) është gjyqtar. Edhe ky autor është njëri ndër ithtarët dhe promovuesit e
konceptit të drejtësisë restorative. Për më shumë vizito: http://www.livingjusticepress.org/. Shfletuar më:
22.03.2017. (48) Adžailjić-Dedović, vep., e cit. fq. 106-107. (49) Halili, Ragip, Viktimologjia, Prishtinë, 2007, fq. 156.
17
fare në bisedime dhe në pajtim me kriminelin. Pra, është e qartë se ky program është
pajtues vetëm në rastet e delikteve të padhunshme.50
Siç dihet drejtësia restorative funksionon në një mënyrë krejtësisht tjetër nga
sistemi i deritashëm penal juridik, prandaj është e qartë se nga sistemi penal juridik, edhe
nuk mund të pritet veprimi i këtillë. Ajo që të gjithë e kanë vërejtur është se kompensimi i
dëmit është i mundur pas kontratës së viktimës dhe kryerësit të krimit për shumën e atij
dëmshpërblimi e cila mund të ekzekutohet edhe përmes sistemit penal juridik. Pra,
ndërmjetësimi dhe kompensimi sipas mendimit të shumicës duhet të dallohen dhe me
këtë ndarje do të humbej ndërmjetësimi dhe pajtimi i cili realizohet përmes këtij
programi. Pa marrë parasysh përparësitë e mëdha, ndjeshmërinë dhe elasticitetin e
drejtësisë restorative, me arritjen e saj kulminante megjithatë zgjidhja permanente e
konfliktit duhet të lëviz në kufijtë ligjor. Ligji penal nënkupton zbatimin e forcës, gjë që i
jep atij karakterin e instrumentit shumë të vrazhdë. Mirëpo ky instrument është faktorë i
pashmangshëm në të gjitha rastet e shmangies nga zgjidhja e konfliktit”.51
Në fakt, edhe në të ardhmen nuk është e mundur që drejtësia restorative ta
zëvendësoj legjislacionin e deritashëm penal, sepse gjithmonë do të ketë raste kur
viktimën nuk është e mundur ta detyrojmë në bashkëpunim dhe në përgjigje për
kompensimin e dëmit nga kryerësi i veprës penale. Për këtë arsye viktima gjithmonë do
të ketë mundësi të zgjidhjes tjetër, kurse kjo mundësi është që ndaj kryerësit të zbatohet
represioni shtetëror dhe të kërkoj dënimin e tij në pajtim me zgjidhjen e paraparë me
ligj.52 Shumica e viktimave të delikteve seksuale dhe delikteve të gjakut nuk dëshirojnë
pajtim me kryerësin, sepse viktimat e pafajshme kanë qenë të ekspozuara dhunës dhe
agresionit të kryerësit me të cilin të shumtën e rasteve nuk kanë pasur gjë të përbashkët
dhe nuk i kanë kontribuar me vetëdije.53 Pikërisht për këtë arsye drejtësia restorative ka
vështirësi evidente të zbatohet në këto raste.
Ndaj të gjithë kryerësve të veprave penale, pa marrë parasysh nëse është fjala për
persona madhor apo të mitur, drejtësia restorative si koncept i ri i të drejtës penale në
këto tri dekadat e fundit, është duke u konsoliduar dhe masivizuar si zgjidhje alternative
në vend të dënimeve. Këtë koncept, edhe pse jo në masë të duhur e ka përvetësuar edhe
Kodi penal i Kosovës. Kështu p.sh., në paragrafin 3 të nenit 51 Kodi Penal i Kosovës
parasheh si detyrim bashkë me dënimin me kusht, që kryerësi të kompensoj dëmin e
shkaktuar me vepër penale. Mirëpo, për shkak të natyrës specifike të kryerësve të mitur të
veprave penale, drejtësia restorative është me interes edhe më të madh dhe me mundësi
më të mëdha të aplikimit, nga se kjo mënyrë e qasjes mundëson edukim dhe rehabilitim
edhe më të madh të të miturve dhe njëherit më lehtë akceptohet nga palët e dëmtuara nga
se është fjala për persona shumë të rinj të cilët zakonisht kryejnë vepra penale për shkak
të mungesës së duhur të përkujdesjes, mendjelehtësisë, edukimit joadekuat etj.54
Kodi i Drejtësisë për të Mitur i Republikës së Kosovës po ashtu në kuadër të
shumë zgjidhjeve të tij ka përvetësuar konceptin e drejtësisë restorative. Qasja e tillë siç
rezulton kryesisht është shprehur në kuadër të pikës 1, 2 dhe 3 të paragrafit 1 të nenit 18
në të cilat është adresuar çështja e pajtimit midis kryerësit të mitur dhe palës së dëmtuar,
(50) Ramljak, Alija & Halilović, Haris. Viktimologija, Sarajevo, 2004, fq. 299. (51) Po aty, fq. 307. (52) Shih: Lopez, Gerard. Victimologie, Paris, 1997, fq. 166-187. (53) Doerner, William & Lab, Steven. Victimology, Cineinnati, 2002, fq. 156. (54) Salihu, I, fq. 27-28.
18
duke përfshirë kërkim faljen nga i mituri ndaj palës së dëmtuar; pajtimin ndërmjet të
miturit dhe familjes së tij, e sidomos kompensimin e dëmit palës së dëmtuar.
Drejtësia restorative për kryerësit e mitur të veprave penale bazohet në disa
parime të cilat paraqesin binarët e realizimit të qëllimeve të saj. Disa nga këto parime
janë:55
1. Vepra penale konsiderohet si konflikt midis njerëzve, e jo vetëm shkelje e
ligjit;
2. Vepra penale manifeston pasoja të dëmshme për viktimat individuale,
viktimat në grup dhe kryerësit e mitur dhe krijon obligim për përmirësimin e
gjendjes;
3. Palët në përgjithësi motivohen të jenë pjesë e ndarjes së përgjegjësive
përkitazi me veprën penale, përfshirë viktimën nëse ajo akordohet,
komunitetin dhe kryerësin;
4. Motivimi i viktimës duhet të jetë i orientuar kah perspektiva, e cila më së miri
vjen në shprehje kur ka orientime për riparim të dëmit;
5. Pranimi i përgjegjësisë së kryerësit të mitur të veprës penale dhe ndërmarrja e
veprimeve për të riparuar dëmin e shkaktuar;
6. Përgjegjësia e komunitetit për mirëqenien e të gjithë anëtarëve të tij, përfshirë
këtu viktimën dhe kryerësin;
7. Vlerësimi i dinjitetit dhe vlerës për të gjitha qeniet njerëzore;
8. Restaurimi, riparimi i dëmit dhe rindërtimi i marrëdhënieve në komunitet;
9. Përfshirja aktive e komunitetit në riparimin e dëmit;
10. Procesi i drejtësisë për të mitur duhet të sigurojë mbrojtje të barabartë dhe
proces objektiv pavarësisht moshës, gjinisë, kulturës, përkatësisë etnike etj.
Këto parime rezultojnë edhe nga Rregullat e Pekinit lidhur me drejtësinë për të
mitur. Në dispozitat e këtyre rregullave, lidhur me drejtësinë restorative, është paraparë
edhe një nënkapitull me titull “Detyrimet e restitucionit dhe reparacionit, në të cilin,
midis tjerash, parashihen këto detyrime të cilat duhet të përmbushen:56
1. Autorët e veprimeve kriminale ose personat tjerë përgjegjës për sjelljen e tyre
duhet, për aq sa është e nevojshme, të riparojnë dëmin e shkaktuar viktimave,
familjeve të tyre ose personave në ngarkim të tyre. Ky riparim duhet të
përfshijë kthimin e vlerave, një shpërblim për dëmet ose humbjet e pësuara,
kompensimin e shpenzimeve të bëra për shkak të viktimizimit dhe rivendosjen
e të drejtave;
2. Qeveritë duhet t’i rishqyrtojnë praktikat, rregulloret dhe ligjet e tyre, për të
mundësuar që restitucioni të përfshihet ne vendimet e çështjeve penale;
3. Në rastet kur personat zyrtar ose gjysmëzyrtar kryejnë vepër penale,
viktimave duhet t’u sigurohet realizimi i të drejtës në restitucion nga shteti nga
i cili varen funksionarët ose nëpunësit përgjegjës për dëmet e pësuara. Në
rastin kur qeveria, nën autoritetin e së cilës është kryer vepra penale që i ka
shkaktuar dëme viktimës, nuk ekziston më shteti dhe qeveria suksesore
zyrtarisht duhet t’u sigurojnë restitucionin viktimave.
Në Kodin e Drejtësisë për të Mitur të Republikës së Kosovës, shumë nga parimet
e sipërpërmendura të drejtësisë restorative për të mitur, janë përfshirë në dispozitat e
(55) Për këtë, më gjerësisht, shih: Halili, IV, fq. 161 (56) Salihu, I, fq. 29.
19
karakterit parimor dhe në dispozitat në të cilat janë përcaktuar zgjidhje konkrete. Kështu
p.sh., si lloj i masës së diversitetit ndaj kryerësit të mitur të veprës penale në nenin 18 të
këtij Kodi është paraparë edhe kompensimi i dëmit palës së dëmtuar në bazë të
marrëveshjes së ndërsjellë ndërmjet të dëmtuarit, të miturit dhe përfaqësuesit të tij ligjor,
në përputhje me situatën financiare të të miturit. Së këndejmi, mund të konstatohet me
faktin se Kodi i Drejtësisë për të Mitur paraqet bazë relativisht solide juridike për
implementimin të drejtësisë restorative.
20
KREU II
VËSHTRIM HISTORIK I SANKSIONEVE PENALE NDAJ TË MITURVE
Përkundër faktit se për nga shkalla e rrezikshmërisë veprat penale të kryera nga të
miturit janë të njëjta, madje në disa raste edhe më të rrezikshme se veprat penale që
kryhen nga personat madhorë, megjithatë trajtimi i tyre në të drejtën penale është shumë
më i butë se ndaj kryerësve madhor të veprave penale. Ky trajtim më i butë i të miturve
është manifestuar pothuaj në të gjitha etapat e zhvillimit të shoqërisë njerëzore, dhe kjo
është kushtëzuar nga fakti se personat e mitur akoma nuk kanë arritur pjekurinë e duhur
psikofizike. Në vazhdim të këtij punimi të disertacionit të doktoratës do të bëhet orvatje
modeste që të elaborohet trajtimi që kanë pasur të miturit në të drejtën penale gjatë
zhvillimit historik të shoqërisë njerëzore në botë dhe në Kosovë, me theks të veçantë sa i
përket shqiptimit të sanksioneve penale.
1. Pozita e të miturve dhe sanksionet penale ndaj tyre gjatë zhvillimit historik të shoqërisë
njerëzore
Për shkak se personat e mitur akoma nuk e kanë arritur pjekurinë e duhur bio-
psikike, gjatë tërë historisë së njerëzimit kjo kategori e kryerësve të veprave penale ka
pasur trajtim të posaçëm, trajtim më të butë, madje edhe të privilegjuar në të drejtën
penale.57 Kështu, e drejta e vjetër kineze njihte tri faza të përgjegjësisë penale të të
miturve: a) i mituri nën moshën shtatëvjeçare ka qenë tërësisht i përjashtuar nga dënimi,
b) për të miturit prej 7-10 vjeç ishte paraparë propozimi për falje i cili i drejtohej
perandorit, dhe c) i mituri që kryente vepër penale për të cilën parashihej dënimi me
vdekje dënohej vetëm me gjobë. Në Greqinë e vjetër veprat penale të të miturve i kanë
trajtuar si dëme të shkaktuara, e nëse fëmijët janë dënuar, këtë e kanë bërë më shumë për
t’i kënaqur kërkesat e familjes së të dëmtuarit se sa me qëllim që fëmija të vuaj për
veprën e kryer.58 Në të drejtën romake fëmijët deri në moshën 7 vjeçare janë konsideruar
penalisht të papërgjegjshëm për shkak të pazhvilluesmërisë së tyre psikike dhe paaftësisë
që të kuptojnë rëndësinë morale dhe shoqërore të veprës penale.59 Sipas të drejtës romake
kategorinë e dytë e përbënin fëmijët prej moshës shatë deri në 10 vjeçare. Këta persona
vetëm përjashtimisht janë konsideruar penalisht të përgjegjshëm, nëse kanë mundur ta
kuptojnë rëndësinë e veprës penale të cilën e kanë kryer.60 Ndërsa personat prej moshës
10 deri 14 vjeçare, në të drejtën romake janë konsideruar penalisht të përgjegjshëm.61
Mirëpo, në të gjitha rastet mosha e tyre e re është marrë si rrethanë lehtësuese. Gjithashtu,
(57) Po aty, fq. 14. (58) Latifi, Vesel. Kryerësit e mitur të veprave penale dhe pozita e tyre në legjislacionin penal, E drejta, nr. 3,
Prishtinë, 1996, fq. 14-15. (59) Krahaso: Bilalli Asllan & Bahtiri, Bedri. E drejta romake, Prishtinë, 2015, fq. 503. (60) Shegani, Altin, E drejtë penale e krahasuar, Tiranë, 1999, fq. 60. (61) Ligji i XII Tabelave, i cili është nxjerrë gjatë viteve 451-450 p.e.s., në pikën XI për të miturit kishte
paraparë dënimin me rrahje dhe kompensimin e dëmit, kur i mituri ishte zënë duke vjedhur. Për këtë shih:
Skaberne, Borislav. Razvoj kaznenskega prava za mladoletnike, Zbornik znanstvenih razprav, Ljublana, fq.
206-257 dhe Latifi, Vesel. Fenomenologjia dhe struktura e delikuencës së të miturve dhe luftimi i saj në
KSA të Kosovës, Përparimi, nr. 4, Prishtinë, 1988, fq. 383.
21
si rrethanë lehtësuese është konsideruar edhe mosha e kryerësit prej 14 deri në 18 vjeçare,
e në disa raste edhe gjer në 25 vjeçare.62 Mosha e tillë e re është marrë si rrethanë
lehtësuese në rastet e vlerësimit të përgjegjësisë penale të tyre, e sidomos në rastin e
shqiptimit të sanksioneve penale, të cilat në krahasim me personat madhor kanë qenë më
të buta.
Në kohën e mesjetës nuk kanë ekzistuar dispozita të posaçme juridike për
kryerësit e mitur të veprave penale, mirëpo tortura ndaj tyre është zbatuar në përmasa më
të pakta.63 Kjo gjendje ishte rrjedhojë e faktit se mesjeta në tërësi kishte shkaktuar ngecje
të gjithanshme në zhvillimin e shoqërisë njerëzore, ngecje e cila ishte manifestuar edhe
në lëmin e sistemit të drejtësisë penale për të mitur. “Në fakt në mesjetë ndaj kryerësve të
veprave penale shqiptoheshin dënime shumë të vrazhda siç ishin: dënimi me vdekje,
torturë fizike (rrahjet, prerja e gjymtyrëve etj.), e herë-herë shqiptohej edhe dënimi me
gjobë”.64 Pavarësisht kësaj, konsiderohet se megjithatë edhe në këtë periudhë të miturit
gëzonin disa privilegje në lidhje me sanksionet penale. Kështu, tortura ndaj tyre që në
feudalizmin e hershëm aplikohej me kufizime që ishin evidente. Ndërkaq, në fazën e
mëvonshme të mesjetës, konsiderohet se kryesisht janë përvetësuar rregullat e të drejtës
romake mbi përgjegjësinë dhe ndëshkimin e kryerësve të mitur të veprave penale. Kjo do
të thotë se ndaj kryerësve të mitur të veprave penale janë shqiptuar sanksione penale më
të buta në krahasim me ato që u janë shkaktuar kryerësve madhor të veprave penale.
Pozita e kryerësve të mitur të veprave penale dukshëm është përmirësuar me
kodifikimet që u bënë në të drejtën penale në gjysmën e dytë të shek. XVIII dhe XIX.
Para së gjithash nën ndikimin e ideve të Cesare Beccaria65 (Cesare Bekaria) u caktua
mosha më e ultë dhe më e lartë e të miturve ndaj të cilëve mund të shqiptohen sanksionet
e caktuara penale, por gjithnjë më të buta se ndaj kryerësve madhor të veprave penale.
Kodi Penal i Leopoldit të Toskanës66 (1786) në dispozitat e tij, ndër të tjera përcaktoi
kritere të reja për përcaktimin e përgjegjësisë penale të të miturve. Sipas këtij kodi penal,
ndaj fëmijëve deri në moshën dymbëdhjetëvjeçare nuk ka mundur të shqiptohet kurrfarë
dënimi. Ndaj tij ka mundur të shqiptohen vetëm masat edukative. Ndaj të miturve në
moshën prej 12-14 vjeç kanë mundur të shqiptohen dënime nëse kanë qenë penalisht të
përgjegjshëm, por gjithherë janë dënuar më butë për shkak të moshës së tyre të re. Ndërsa
të miturit prej moshës 14-18 vjeç janë konsideruar gjithherë penalisht të përgjegjshëm
dhe janë dënuar, mirëpo janë dënuar më lehtë në krahasim me kryerësit madhor të
veprave penale.67
Në avancimin e pozitës së të miturve në të drejtën penale rol të rëndësishëm ka
luajtur Kodi Penal Francez i vitit 1810, i cili gjithashtu ndikoi hovshëm në zhvillimin e të
(62) Puhan, Ivo. Rimsko pravo, Beograd, 1974, fq. 467. (63) Salihu, I, fq. 14. (64) Ismajli, Hilmi & Sejdiu, Fatmir. Historia e shtetit dhe së drejtës I, Pjesa e përgjithshme, Prishtinë, 2005,
fq. 120-121. (65) Cesare Beccaria (1738 -1794) ka qenë jurist, filozof dhe politikan italian. Ai është i njohur si njëri ndër
mendimtarët të cilët me ngulm kanë bërë përpjeke që të hiqet dënimi me vdekje nga e drejta penale e
shteteve, të ndalohet tortura si dhe të jetësohet parimi i ligjshmërisë “Nullum crimen sine lege, nulla poena
sine lege”. Është autor i shumë veprave nga lëmi i drejtësisë penale, nga të cilat veçohet “Mbi krimin dhe
dënimin” 1786. (66) Leopoldi II (1747-1792) ka qenë perandor i qytetit italian të Toskanës. Ai është njohur me epitetin
“Leopoldi II, Perandori i Shenjtë Romak”. Më 1764 me urdhrin e tij nxirret Kodi Penal i cili njihej me
emrin e tij, sikurse Kodi i Napolonit, Hamurabit, Justinianit, Drakonit e të tjerë. (67) Salihu, I, fq. 14-15.
22
drejtës penale për të mitur në Evropë. Sipas dispozitave të këtij Kodi persona madhor
janë konsideruar personat prej moshës 16 vjeçare. Personat më të rinj se 16 vjeç janë
konsideruar të mitur dhe janë përgjigjur penalisht vetëm nëse kanë pasur aftësi të
kuptojnë rëndësinë e veprës dhe t’i kontrollojnë sjelljet e tyre. Mirëpo, sipas këtij Kodi
edhe në rastet kur personat e mitur janë konsideruar penalisht të përgjegjshëm, për shkak
të moshës së tyre të re, ata gjithherë janë ndëshkuar me dënime më të lehta.68 Këto
dënime kanë qenë dënime afatshkurtra me burgim dhe dënime me të holla.69 Ndërsa ndaj
të miturve të cilët nuk kanë poseduar aftësi të duhura psikike për të kuptuar rëndësinë e
veprës, ndaj tyre Kodi Penal i Francës i vitit 1810 ka paraparë masa të posaçme penalo
juridike të cilat kanë pasur për qëllim përmirësimin dhe riedukimin e të miturve. Këto
masa më vonë kanë filluar të quhen masa edukative.
Në fillim të shek. XX nën ndikimin e ideve të përfaqësuesve të shkollës
sociologjike, në ligjet penale përcaktohet një numër gjithnjë e më i madh i masave të
veçanta ndaj kryerësve të mitur të veprave penale. Nën ndikimin e këtyre ideve persona
madhor konsideroheshin kryesisht personat që kishin mbushur moshën 18 vjeçare. Në
këtë fazë zhvillimi personat deri në moshën 14 vjeçare janë konsideruar fëmijë dhe
penalisht të papërgjegjshëm. Ndërsa prej moshës 14-18 vjeç janë konsideruar të mitur.
Kështu, në dekadat e para të shek. XX në shumicën e ligjeve penale të shteteve të
Evropës, për kryerësit e mitur të veprave penale janë paraparë kryesisht masat edukative,
kurse dënimet janë paraparë vetëm përjashtimisht.
Pas paraqitjes së masave edukative si lloje të posaçme të sanksioneve penale që u
dedikohen kryerësve të mitur të veprave penale, themelohen edhe gjykata të posaçme për
të mitur. Për herë të parë një gjykatë e tillë themeluar në Çikago në vitin 1899. Më pas
gjykata të tilla për të mitur themelohen, jo vetëm në vende të tjera të Shteteve të
Bashkuara të Amerikës, por edhe në kontinente të tjera. Në Evropë gjykatën për të mitur
fillimisht e ka themeluar Anglia në vitin 1908 dhe po në të njëjtin vit edhe Rusia Cariste.
Më pas gjykata për të mitur kanë themeluar Portugalia (1911), Belgjika dhe Franca
(1912), Spanja (1918), Holanda (1921), Gjermania (1922), Italia (1922) etj. Tani pothuaj
të gjitha shtetet bashkëkohore kanë themeluar gjykata të posaçme për të mitur, apo senate
të posaçme për të mitur, të cilat merren me gjykimin e kryerësve të mitur të veprave
penale. Procedura në këto gjykata dallohet nga procedura që zhvillohet ndaj kryerësve
madhor të veprave penale.70
Në vazhdim të rrugëtimit të saj, e drejta penale për të mitur ka ecur në drejtim të
krijimit të dallimeve midis të miturve penalisht të përgjegjshëm dhe atyre penalisht të
papërgjegjshëm, dhe në drejtimin që të miturve t’u shqiptohen vetëm masat edukative.
Vështruar në këtë kontekst, mundësia e shqiptimit të dënimeve ndaj kryerësve të mitur të
veprave penale është parashikuar si mundësi vetëm për rastet e kryerjes së veprave penale
të rënda dhe atyre që tashmë konsiderohen si të mitur të rritur (16-18 vjeç).
Në gjysmën e shek. XX, posaçërisht në pjesën e dytë të tij, në një numër të
konsiderueshëm të ligjeve penale të shteteve parashihet edhe një mes-kategori midis
miturisë dhe madhorisë. Këtu është fjala për personat madhor të rinj, mosha e të cilëve
sillet midis 18-21 vjeç, e në disa legjislacione edhe deri në 23 vjeç. Këto legjislacione, në
(68) Po aty, fq. 14-15. (69) Ismajli & Sejdiu, vep. e cit. fq. 392. (70) Salihu, I, fq. 15-16.
23
kuadër të zgjidhjeve të tyre, për këtë kategori të personave parashohin mundësinë e
shqiptimit të masave edukative.
Në kushtet bashkëkohore është në zhvillim tendenca që të miturit në tërësi të
ndahen nga e drejta penale e cila u referohet kryerësve madhor të veprave penale, ashtu
që çështja e trajtimit juridik penal të tyre, në një numër të madh rastesh, po rregullohet
me ligje të veçanta. Kështu është vepruar edhe në rastin e Republikës së Kosovës, e cila
ka nxjerr ligj të veçantë për këtë kategori kryerësish të veprave penale (Kodin e
Drejtësisë për të Mitur).
2. Pozita e të miturve dhe sanksionet penale ndaj tyre sipas akteve ndërkombëtare
Në deceniet e fundit pozita dhe sanksionet penale ndaj të miturve janë zhvilluar
në drejtim të krijimit të standardeve ndërkombëtare, përmes të cilave synohet unifikimi i
legjislacioneve dhe praktikave të trajtimit të kryerësve të mitur të veprave penale. Duhet
theksuar faktin se në këtë aspekt kontribuuesit kryesor janë Organizata e Kombeve të
Bashkuara dhe Këshilli i Evropës, të cilat angazhimin e tyre e kanë konkretizuar me
nxjerrjen e një numri të konsiderueshëm të konventave e akteve tjera ndërkombëtare. Për
premisat e disa prej këtyre akteve do të flitet në vazhdim të këtij punimi.
Konventa për të Drejtat e Fëmijëve e cila vendos katër parimet bazë lidhur me
trajtimin e të miturve që bien në konflikt me ligjin, dhe atë: të drejtën e jetës, mbijetesës
dhe zhvillimit, mos diskriminimit dhe konsiderimit të interesave më të mira të tyre,
kërkon nga shtetet nxjerrjen e ligjeve të veçanta për kryerësit e mitur të veprave penale.
Në nenin 40 kjo Konventë adreson çështjen e trajtimit të fëmijëve, me ç’rast kërkon që
çdo të mituri të dyshuar, apo të akuzuar t’i sigurohet një trajtim i atillë që garanton atij
zhvillim të ndjenjës së dinjitetit dhe të vlerës së personit, dhe që përforcon tek ai ndjenjën
e respektit të tij për të drejtat e njeriut dhe liritë themelore të të tjerëve.71 Konventa për të
Drejtat e Fëmijës më tutje ndalon shqiptimin e dënimit me vdekje dhe dënimit me burgim
të përjetshëm ndaj të miturve, dhe kërkon që dënimi me burgim ndaj të miturve të mund
të shqiptohet vetëm, si masë e fundit dhe për një kohë sa më të shkurtër.72 Konventa po
ashtu ndalon heqjen arbitrare të lirisë ndaj të miturve dhe adreson çështjen e ndërmarrjes
së masave të ndihmës ligjore dhe akordon mundësinë për të kundërshtuar ligjshmërinë e
ndalimit të tij.
Direktivat e Organizatës së Kombeve të Bashkuara për Parandalimin e
Delikuencës së të Miturve (Udhëzimet e Riadit)73 kërkojnë nga shtetet që të nxjerrin
strategjitë për të parandaluar të miturit që të përfshihen në kryerjen e krimeve, të
përkushtohen në zhvillimin e një sistemi efikas të drejtësisë për të mitur që garanton
politika sociale adekuate në raport me të miturit, ku procesi i risocializimit të tyre duhet
(71) Konventa për të Drejtat e Fëmijës është miratuar nga Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të
Bashkuara më 20.11.1989. Ky akt ndërkombëtar është i zbatueshëm drejtpërdrejt në Kosovë, sipas nenit 22
të Kushtetutës së Republikës së Kosovës. E qasshme në: https://www.unicef.org/magic/media
/ndocuments/CRC_albanian_language_version.pdf. Shfletuar më: 21.03.2017. (72) Konventa për të Drejtat e Fëmijëve kërkon që aty ku shqiptohet dënimi ndaj të miturve, atyre t’u
sigurohet trajtim human, kujdesi shëndetësor, arsimimi dhe ngritje profesionale etj. (73) Udhëzimet për Parandalimin e Kriminalitetit të të Rinjve (Udhëzimet e Riadit), janë miratuar nga
Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara më 14.12.1990. Të qasshme në:
http://www.geocities.ws/qmdfsh/Sites/Albanian/Burimi2.html. Shfletuar më: 21.03.2017.
24
të fokusohet në përfshirjen e familjes, shkollës dhe komunitetit. Vështruar në këtë aspekt,
kjo Direktivë kërkon që kujdes i veçantë t’u kushtohet fëmijëve pa shtëpi, organizatave
vullnetare që sigurojnë shërbime për fëmijë, në mënyrë që atyre t’u ofrohen ndihma
financiare dhe ndihma të tjera nga shteti, si dhe masmediave, nga të cilat kërkojnë që t’i
minimizojnë skenat e pornografisë, marrjes me drogë, degradimit të gruas etj.
Rregullat Minimale Standarde të Organizatës së Kombeve të Bashkuara për
Administrimin e Drejtësisë për të Miturit (Rregullat e Pekinit), të cilat kërkojnë nga
shtetet që moshën minimale të përgjegjësisë penale për të miturit të mos e kufizojnë në
nivel shumë të ulët, të sigurojnë mirëqenien e të miturve, dhe të sigurojnë që trajtimi
juridik penal i të miturve të jetë në përputhje me peshën e veprës së kryer dhe cilësitë
personale të tij. Këto Rregulla vendosin një sërë standardesh lidhur me drejtësinë për të
mitur, si: përjashtimi i të miturit nga dënimi kapital dhe prej ndëshkimeve trupore,
trajtimin e paanshëm dhe njerëzor etj.74 Sipas këtyre Rregullave duhet inkurajuar
zbatimin e masave alternative ndaj të miturve kur vepra penale nuk është e një
rrezikshmërie të lartë.75 Më tutje këto rregulla kërkojnë që kontaktet e para të policisë me
kryerësit e mitur të veprave penale të menaxhohen në mënyrën që respekton statusin
ligjor të tyre, të promovojnë mirëqenien dhe të eliminojnë dëmet që do të mund t’u
shkaktohen atyre. Më në fund, duhet theksuar faktin se këto Rregulla kërkojnë që
procedimet që zhvillohen ndaj të miturve të kenë parasysh interesin më të mirë të tyre,
dhe që ato të kryhen në një atmosferë mirëkuptimi.76
Rregullat e Organizatës së Kombeve të Bashkuara për Mbrojtjen e të Miturve të
Privuar nga Liria e tyre (Rregullat e Havanës)77 të cilat kërkojnë që personat nën moshën
18 vjeçare të mos privohen lirie, përveç kur kjo determinohet si masë e fundit, me ç’rast
kërkohet që në situata të tilla çdo çështje të trajtohet si rast individual, në mënyrë që
kërkesat e tij të përmbushen në masën më të madhe të mundshme. Edhe këto rregulla
promovojnë mbrojtjen e të drejtave dhe mirëqenien fizike e mendore të të miturve, si dhe
kërkojnë që dënimi me burgim ndaj të miturve të mund të përdoret si mjet i fundit dhe
për një kohë sa më të shkurtër të mundshme. Një pjesë e konsiderueshme e këtyre
rregullave i referohen çështjes së menaxhimit të ambienteve ku janë vendosur të miturit,
përfshirë shërbimet që duhet t’u ofrohen atyre. Këto rregulla i kushtojnë një rëndësi të
veçantë edhe procedurave disiplinore të të miturve, ku kërkohet që të njëjtat t’u
përshtaten kësaj kategorie kryerësish, si dhe personelit që punon me të miturit e privuar
lirie, i cili kërkohet që të jetë me përgatitje të duhur dhe i specializuar për punë me
fëmijë.
Rregullorja e Këshillit të Evropës për Masat dhe Sanksionet ndaj të Miturve
kërkon që me rastin e shqiptimit të sanksioneve penale ndaj të miturve të merren parasysh
(74) Shih: Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë (OSBE), Manual për aplikimin e alternativave
të dënimit me burgim, Tiranë, 2010, fq. 22. (75) Gashi, Rexhep, Ekzekutimi i dënimeve alternative, Prishtinë, 2013, fq. 24. (76) Për këtë, më gjerësisht, shih: Gumi, Viktor. Instrumentet ndërkombëtare për përdorimin e programeve të
drejtësisë restauruese për të miturit dhe legjislacioni shqiptar, fq. 6-7. I qasshëm në: www.gumi-
attorneys.com/.../ Drejtësia% 20restauruese% 20dhe%20t. Shfletuar më: 21.03.2017. (77) Rregullat e Havanës janë miratuar nga Asambleja e Kombeve të Bashkuara më 14.12.1990. Të qasshme
në:
http://www.crca.al/sites/default/files/publications/Rregullat%20e%20Kombeve%20te%20Bashkuara%20pe
r%20Mbrojtjen%20e%20te%20Miturve%20te%20Privuar%20nga%20Liria-%20shqip.pdf. Shfletuar më:
21.03.2017.
25
interesat më të mira të tyre, që ato të jenë në proporcion me peshën e veprës penale të
kryer, si dhe që me rastin e shqiptimit të tyre të merret parasysh personaliteti i të miturit.
Dispozitat përkatëse të kësaj Rregulloreje po ashtu kërkojnë që sanksionet penale të
shqiptuara ndaj të miturve të inspektohen dhe monitorohen gjatë zbatimit të tyre. Më në
fund, duhet theksuar se kjo Rregullore kërkon qasje multidisiplinare në procesin e
trajtimit të të miturve, sidomos gjatë procesit të riedukimit të tij, i cili proces rrjedh gjatë
ekzekutimit të sanksioneve të shqiptuara ndaj tyre.
Me kontribut të veçantë në trajtimin e të miturve duhet shikuar edhe këto
rekomandime të nxjerra nga Këshilli i Evropës: Rekomandimin nr. R (87) 20 për
reagimet sociale ndaj kryerësve (shkelësve) të mitur, Rekomandimin nr. R (88) 6 për
reagimet sociale nda kryerësve të mitur të familjeve emigratore, Rekomandimin nr. Rec.
(2000) 20 për Rolin e Ndërhyrjes së Hershme Psiko-Sociale në Parandalimin e
Kriminalitetit, Rekomandimin Rec. (2003) 20 për Mënyrat e reja të Trajtimit që kanë të
bëjnë me Shkeljet e të Miturve dhe Rolin e Drejtësisë së të Miturve, Rekomandimin nr.
Rec. (2005) 5 për të Drejtat e Fëmijëve që Qëndrojnë në Institucionet Rezidenciale,
Rekomandimin nr. Rec. (2006) 2 për Rregullat Evropiane të Burgjeve dhe
Rekomandimin nr. Rec. (2008) 11 për Rregullat Evropiane për Kryerësit e Mitur në
lidhje me Dënimet dhe Masat.78
3. Pozita e të miturve dhe sanksionet penale ndaj tyre gjatë zhvillimit historik të Kosovës
Kosova në rrugëtimin e saj të zhvillimit historik përmban specifika të cilat
shprehen në të gjitha sferat e jetës. Këto specifika dhe ato që konsiderohen udhërrëfyese
të karakterit të përgjithshëm kanë manifestuar refleksionet e tyre edhe në trajtimin e të
miturve, përfshirë ato që ndërlidhen me sanksionet penale ndaj tyre. Vështruar në këtë
aspekt, në vazhdim të këtij punimi të disertacionit do të trajtohen pozita dhe sanksionet
penale ndaj të miturve sipas të drejtës zakonore shqiptare dhe sipas ligjeve në fuqi që
përfshijnë periudhën deri në nxjerrjen e Kodit të Drejtësisë për të Mitur.79
3.1. Pozita e të miturve dhe sanksionet penale ndaj tyre sipas të drejtës zakonore
shqiptare
Në kuadër të kësaj tematike bëhet orvatje modeste për ët shpjeguar faktin se cili
ka qenë trajtimi që e drejta zakonore shqiptare, e bazuar në Kanunin e Lekë Dukagjinit,80
Kanunin e Skënderbeut81 dhe kanunet tjera u kanë dhënë kryerësve të mitur të veprave
penale.
Ky shpjegim është me interes për faktin se, jo pak norma të së drejtës zakonore,
krahas të drejtës pozitive, ruhen në vetëdijen e njerëzve dhe veprojnë paralelisht me të.
(78) Sipas dispozitave të këtij Rekomandimi, të miturit duhet trajtuar me kujdes të shtuar dhe të respektohen
të drejtat e tyre. Kjo sidomos ka të bëj me të miturit ndaj të cilëve janë shqiptuar masa apo dënime. (79) Hajdari, Azem, Juvenile criminality in Kosovo, Macrothink Institute, 2015, Vol. 3, no. 1, fq. 46. I
qasshëm në: http://www.macrothink.org/journal/index.php/iss/article/view/7326/6044. Shfletuar më:
20.03.2017. (80) Shih: Kanuni i Lekë Dukagjinit, Tiranë, 1999. (81) Shih: Kanuni i Skënderbeut, Shkodër, 1993.
26
Dualizmi apo pluralizmi juridik është një realitet historik, jo vetëm për Kosovën, por
edhe për shumë vende tjera të botës.82
E drejta zakonore shqiptare (Kanuni i Lekë Dukagjinit dhe Kanuni i Skënderbeut,
si burime kryesore të saj)83 përmban pak norma penale të cilat i referohen tretmanit të
kryerësve të mitur të veprave penale. Sipas mendimit tim kjo ndodh kryekëput për arsye
të realiteteve historike të kohës kur janë krijuar rregullat e së drejtës zakonore shqiptare.
Sipas normave të së drejtës zakonore shqiptare subjekt i krimit konsiderohej
personi fizik që arrin moshë e caktuar.84 Megjithatë, edhe pse mosha nuk është caktuar në
mënyrë precize, zakonisht ajo kushtëzohej me të ashtuquajturën aftësi për të mbajtur
armën.85 Konsideroj se personi ishte penalisht i përgjegjshëm nga mosha 12-15 vjeçare.
Me gjithë faktin se personi konsiderohej penalisht i përgjegjshëm, përafërsisht
nga mosha 12-15 vjeçare, e drejta zakonore shqiptare njihte person penalisht përgjegjës
vetëm të zotin e shtëpisë,86 pavarësisht se ai mund të mos kishte dijeni për veprën e kryer
dhe njerëzit e tij.
Kështu, edhe pse nuk thuhej shprehimisht, megjithatë mund të përfundohet se e
drejta zakonore shqiptare personat nën moshën 12 vjeçare i konsideronte persona të
papërgjegjshëm.87 Në këtë kontekst, kjo e drejtë personat e tillë nuk i konsideronte si
subjekt të krimit. Me rastin e kryerjes së veprës penale për këta persona rregullat e së
drejtës zakonore parashikonin përgjegjësi vetëm për të afërmit e tij meshkuj.88
Rezultatet e këtij punimi më kanë sjellë në përfundim se e drejta zakonore
shqiptare, përkundër disa orvatjeve, nuk kishte arritur të bënte ndarjen e të miturve në
kategori të posaçme dhe që për ta, në raste kur kryejnë vepra penale, të mund të ushtrohej
një tretman i duhur, qoftë edhe përmes shqiptimit të sanksioneve penale. Për më tepër,
kjo e drejtë nuk kishte arritur të parashikonte masat edukative, si sanksione që shkojnë në
funksion të ushtrimit të një tretmani të caktuar për të miturit, përkundrazi ka ndikuar që
në masë të madhe, ta largojë nga sistemi juridik institutin e përgjegjësisë personale të
personit për krimin e kryer. Kjo nga fakti se, parimisht për çdo gjë, pra edhe për veprën
penale të kryer përgjegjësia binte në të zotin e shtëpisë.89 Megjithatë, edhe sipas të drejtës
zakonore shqiptare ndaj të miturve sanksionet penale aplikoheshin më rrallë, dhe atëherë
kur shqiptoheshin merrej në konsideratë mosha e tyre e re. “Kështu, ndaj të miturve nuk
shqiptohej dënimi me vdekje”.90 Edhe me rastin e caktimit të dënimit me gjobë, të miturit
zakonisht i shqiptohej dënim më i butë.91
(82) Krahaso: Hajdari, Azem. Veprat penale me natyrë korrupsioni me një vështrim të posaçëm në Kosovë,
Prishtinë, 2003, fq. 24. (83) Omari, Luan & Hysi, Gregor etj., Historia e shtetit dhe e së drejtës në Shqipëri, Pjesa I, Tiranë, 1997,
fq. 127-128. (84) Quku, Simon. Kanuni i Lekë Dukagjinit, Shkodër, 1999, fq. 96-97. (85) E drejta zakonore shqiptare, siç dihej nuk kishte ndonjë kriter të qartë sa i përket moshës për përgjegjësi
penale. Kjo nga fakti se aftësia për të mbajtur armën kryesisht varej nga zhvillimi fizik i personit, gjë që
lihej shumë anash zhvillimi shoqëror i personit si rrethanë esenciale për përgjegjësi penale. (86) Kështu, në paragrafin 775 të nyjes 112 të Kanunit të Lekë Dukagjinit thuhej: “Çka bajnë të vegjlit,
burrënimi i shpisë do ta lajë”. (87) Omari & Hysi, etj. I, vep. e cit., fq. 48. (88) Hajdari, Azem, Juvenile criminality in Kosovo, Saarbrucken, 2015, fq. 14. (89) Po aty, fq. 14 dhe Elezi, Ismet. E drejta zakonore e Labërisë në planin krahasues, Tiranë, 1994, fq. 158. (90) Elezi, Ismet. E drejta zakonore penale e shqiptarëve, Tiranë, 1983, fq. 129. (91) E drejta zakonore shqiptare njihte një numër të madh dënimesh. Këtu bënin pjesë dënimi me vdekje,
lëçitja, dëbimi jashtë vendit, djegia e shtëpisë, lënia e tokës djerrë, gjoba, lëshuarja e fishekut, dënimi me
27
Mund të përfundohet me konstatimin se e drejta zakonore shqiptare, ngjashëm si
dhe të drejtat penale të shteteve tjera të asaj kohe, nuk kishte arritur që, në kanunet që
zbatoheshin në krahina të ndryshme ku jetonin shqiptarët, të përfshinte aso dispozitash
me të cilat do të përkufizohej qartë pozita e të miturve në të drejtën penale, e në këtë
kontekst edhe tretmani që ata do të gëzonin në kuadër të sistemit juridik në përgjithësi.92
3.2. Pozita e të miturve dhe sanksionet penale ndaj tyre në Kosovë deri në nxjerrjen e
Kodit të Drejtësisë për të Mitur të Republikës së Kosovës
Literatura e shumtë e përdorur dëshmon se në Kosovë pozita penalo - juridike e të
miturve, gjatë periudhave të ndryshme të zhvillimit historik e ka ecurinë dhe specifikat e
veta të zhvillimit. Madje, mund të thuhet se, rruga e zhvillimit, në drejtim të avancimit të
pozitës penalo-juridike të të miturve, ishte jo vetëm rrugë e vështirë, por edhe komplekse.
Për pozitën penalo-juridike të të miturve deri në krijimin e Mbretërisë Serbo-
Kroate-Sllovene është bërë fjalë në kuadër të shqyrtimeve të mëhershme, andaj nuk ka
ndonjë arsye që kjo çështje të elaborohet edhe në shqyrtimet vijuese. Së këndejmi, puna
këtu, natyrisht në pasqyrime të shkurtra, do të përqendrohet, në trajtimin e tretmanit të të
miturve që nga periudha e krijimit të Mbretërisë Serbo-Kroate-Sllovene e deri në fillim të
luftës çlirimtare në Kosovë (1998), duke pasur parasysh legjislacionin që këtu
aplikohej.93
Sipas Ligjit Penal të Mbretërisë Serbo-Kroate-Sllovene (1929) të mitur
konsideroheshin personat prej moshës 14-21 vjeçare. Ky ligj këta të mitur i ndante në dy
grupe: të mitur të rinj (14-17 vjeç) dhe të mitur të rritur (17-21 vjeç). Të miturit e rinj
kanë mundur të jenë përgjegjës në aspektin penal po që se ishin të aftë të kuptonin peshën
e veprës së tyre dhe të silleshin sipas gjykimit të tillë.94
Sipas këtij ligji të miturve të rinj mund t’u shqiptoheshin masa të veçanta
edukative, ndërsa vetëm në raste të rralla, kur ishte fjala për recidivistë mund t’u
shqiptohej dënimi. Ndërkaq, të miturve të rritur, nëse ishin penalisht të përgjegjshëm
kishte mundësi t’u shqiptohej dënimi, me kusht që në raste të tilla për ta të aplikoheshin
dispozitat e veçanta me rastin e individualizimit të dënimit.95
Sipas Ligjit për Llojet e Dënimeve (1945) dhe ndryshimeve të tij (1946) ishte
parashikuar se personave të mitur mbi moshën 14 vjeçare, për veprën penale të kryer, në
radhë të parë, duhej shqiptuar masa edukative, ndërsa kryerësve të mitur më të vjetër se
16 vjeç, ka mundur t’u shqiptohej, ndër të tjera, edhe dënimi me vdekje, heqja nga liria
me punë të dhunshme në kohëzgjatje prej 6 muaj deri në 20 vjet, largimi me dhunë nga
vendbanimi etj.
Me Kodin Penal të Jugosllavisë (1947) personat më të rinj se 14 vjeç nuk
konsideroheshin penalisht të përgjegjshëm për veprën penale të kryer. Personat e tillë u
pllakë ose dërrasë me trup dhe ndëshkimet tjera (internimi, qortimi, vula e shenjëzimit etj.). Për këtë, më
gjerësisht shih: Halili, Ragip. Sanksionet penale sipas të drejtës zakonore në Kosovë, Prishtinë, 1985, fq.
41-144; Ismajli, Hilmi. Pleqnia në të drejtën zakonore shqiptare (tezë e doktoratës) e mbrojtur në Beograd,
1978, fq. 195-196; Statovci, Ejup. Të drejtat e liritë e njeriut dhe skllavërimi, Prishtinë, 1999, fq. 242. (92) Hajdari, X, fq. 14. (93) Hajdari, Azem. Kriminaliteti i të miturve në Kosovë, 2001-2003, Prishtinë, 2004, fq. 46. (94) Latifi, Vesel. Kriminalistika e delikuencës së të miturve, Prishtinë, 1984, fq. 47. (95) Čejović, Boro. E drejta penale, Pjesa e përgjithshme (Përkthim), Beograd, 1979, fq. 485.
28
dorëzohen prindërve ose organeve të kujdestarisë me qëllim të aplikimit të masave
edukative në entin për edukim. Personat më të vjetër se 14 vjeç deri në 18 vjeç
konsideroheshin penalisht të përgjegjshëm, nëse zhvillimi psikik i tyre mundësonte që ata
të kuptonin rëndësinë e veprës së kryer dhe pasojat e saj. Ndaj personave të tillë ka
mundur të shqiptohej dënimi me burgim por jo edhe dënimi me vdekje dhe dënimi me
burgim të përjetshëm me punë të dhunshme. Ky ligj për të miturit e papërgjegjshëm
penalisht kishte parashikuar mundësinë e shqiptimit vetëm të masave edukative.96
Kodi Penal i Jugosllavisë i vitit 1951 po ashtu kishte paraparë që ndaj të miturve
të cilët nuk janë të përgjegjshëm penalisht, të mund të shqiptoheshin vetëm masat
edukative, ndërsa ndaj atyre që kishin këtë përgjegjësi, përveç masave edukative mund të
aplikoheshin edhe dënimet, gjë që varej nga rëndësia e veprës së kryer si dhe nga fakti se,
në rastin konkret, bëhej fjalë për të mitur të rinj apo për të mitur të rritur.97
Me nxjerrjen e Ligjit Penal të RSFJ të vitit 1977 shënohet një transformim i
rëndësishëm sa i përket zhvillimit të legjislacionit penal në hapësirat e ish Jugosllavisë,
përfshirë këtu edhe Kosovën. Viti 1977, në të vërtetë ishte një vit tejet i rëndësishëm për
Kosovën, sepse tanimë Kosova kishte nxjerr Ligjin Penal të saj,98 i cili pavarësisht nga
mangësitë që kishte, arriti të rregullonte mëvetësisht shumë çështje të rëndësishme nga
lëmi i të drejtës penale. Ky Ligj në Kreun IV të tij përmbante një sërë dispozitash sa i
përket pozitës së të miturve si kryerës të veprave penale. Aty ishin përcaktuar edhe
sanksionet penale ndaj të miturve, ku bënin pjesë masat edukative dhe dënimet (dënimi
me burgim për të mitur, dënimi me gjobë, dënimi me kusht etj.). “Mirëpo, kur i bëhet një
vështrim kritik çështjes së shtruar për trajtim, studiuesi mund të vij në përfundim logjik
se vlerësimi i përgjithshëm i pozitës penalo-juridike i të miturve në Kosovë, as në atë fazë
zhvillimi, nuk mund të bëhet duke i lënë mënjanë dispozitat e Ligjit Penal të RSFJ të vitit
1977”.99
Sipas legjislacionit penal të vitit 1977 ndaj të miturve të rinj (14-16 vjeç) mund të
shqiptoheshin vetëm masat edukative. Ndaj këtyre të miturve kurrsesi nuk mund të
shqiptohej dënimi, pavarësisht se çfarë vepre penale kishin kryer. Ndaj të miturve të rritur
(16-18 vjeç) ishte parashikuar që parimisht ndaj tyre të shqiptoheshin masat edukative, e
përjashtimisht, në raste të caktuara me ligj, edhe dënimi me burgim për të mitur. Vlen të
theksohet fakti se krahas këtyre dy grupeve të të miturve ky legjislacion njeh edhe një
nënkategori të kryerësve të rinj të veprave penale, të cilët në të drejtën penale quheshin
persona madhor të rinj (18-21 vjeç), ndaj të cilëve, edhe pse janë persona madhor, ishte
parashikuar mundësia e shqiptimit të disa prej masave edukative. Sipas këtij legjislacioni,
i cili zbatohej në Kosovë, ndaj kryerësve të mitur që kishin kryer vepra penale nuk do të
mund të aplikoheshin dispozitat mbi vërejtjen gjyqësore dhe ato mbi dënimin me kusht,
pasi aplikimi i këtyre sanksioneve penale, për arsye të specifikave që kishin, ishte i
pamundur.100
Nga ajo që u theksua më lart rezulton se lidhur me tretmanin e të miturve në
Kosovë gjatë zhvillimit historik, kanë gjetur aplikim ligje e dispozita të shumta. E
(96) Srzentić, Milan & Stajić, Aleksander & Lazarević LJubiša. Krivčno pravo SFRJ, Beograd, 1978, fq.
491. (97) Krivični Zakonik sa Uvodnim Zakonom i Objašnjenjima, Beograd, 1951, fq. 7. (98) Ligji Penal i Kosovës, Përmbledhje ligjesh penale, IKJSh, Prishtinë, 1977, fq. 197. (99) Ligji Penal I RSFJ, Përmbledhje ligjesh, penale, IKJSh, Prishtinë, 1977, fq. 43-48. (100) Hajdari, VII, fq. 46.
29
përbashkët e të gjitha këtyre ligjeve është se ato, ku më shumë e ku më pak, i kanë
kushtuar vëmendje të caktuar çështjes së tretmanit të të miturve. Në këtë aspekt,
konsiderohet se disa ligje, siç ishte rasti i Ligjit Penal të vitit 1946, me zgjidhjet që
ofronte, çështjen e tretmanit të të miturve e kishte lënë në nivele jo të kënaqshme. Ky
konstatim mbështetet në faktin se ky ligj me zgjidhjet e tij kishte lejuar mundësinë që të
miturve t’u shqiptoheshin, përveç tjerash, edhe dënimi me vdekje dhe dënimi me heqje
lirie me punë të dhunshme në kohëzgjatje prej 6 muajve deri në 20 vjet. Kur kemi
parasysh shkallën e zhvillimit psikik të të miturve dhe pamundësinë e tyre që, për shkak
të moshës së re që kanë, të kuptojnë rëndësinë e veprës së kryer, konsiderohet se zgjidhjet
e ofruara, kryesisht janë mbështetur në konceptet të vjetra, të cilat, jo rrallë, nuk dallonin
moshën e miturisë nga ajo e personave të rritur, dhe çështjet tjera që determinohen nga
kjo.101
Përkundër kësaj, gjatë periudhave të ndryshme të zhvillimit historik të Kosovës
deri në fillimin e luftës çlirimtare (1998) ka pasur edhe aso zgjidhjesh të cilat, në fakt, u
kanë kushtuar vëmendje të niveleve të kënaqshme çështjes së pozitës së të miturve në të
drejtën penale. I tillë është Ligji Penal i Kosovës i vitit 1977 me të cilin, siç u theksua më
lart, përveç ndarjes së të miturve në të mitur të rinj dhe të mitur të rritur, parashihte se
ndaj të miturve të rinj mund të shqiptoheshin vetëm masat edukative, kurse ndaj të
miturve të rritur edhe burgu për të mitur. Çështje tjetër është ajo se si u aplikua ky ligj
ndaj të miturve shqiptar, sidomos kur vepra që u vihej në barrë ishte e karakterit
politik.102
(101) Po aty, fq. 46. (102) Po aty, fq. 46.
30
KREU III
ASPEKTE KRAHASIMIORE TË SISTEMIT TË SANKSIONEVE PENALE NDAJ
TË MITURVE
Në kuadër të këtij kreu bëhet orvatje për të shpjeguar llojet e sanksioneve penale
për të mitur dhe karakteristikat e tyre në mënyrën si ato janë përcaktuar me legjislacionet
penale të disa vendeve brenda Rejonit të Ballkanit, Evropës dhe më gjerë. Trajtimet e tilla
janë bërë brenda kritereve që kërkohen për punime të doktoratës.
1. Sistemi i sanksioneve penale ndaj të miturve në legjislacionin penal francez
Në Francë sanksionet penale për të mitur në radhë të parë janë parashikuar me
Kodin Penal të Francës.103 Ky Kod në nenin 122-8 të tij përcakton moshën për
përgjegjësi penale. Zgjidhjet e parapara në këtë nen përcaktojnë se personi nën moshën
10 vjeçare është penalisht i papërgjegjshëm, megjithëse ai parasheh që ndaj tyre mund të
zbatohen masat përkatës edukative. Kjo zgjidhje parimisht vlen edhe për personat nga
mosha 10-13 vjeçare. Rrjedhimisht, në mënyrë më të detajuar çështja e sanksioneve
penale ndaj të miturve në Francë është rregulluar me Kodin e Drejtësisë për të Mitur të
Francës.104
Sipas këtyre dy Kodeve të miturit që kryejnë vepra penale nga mosha 13 deri në
16 vjeçare mund të gjobiten dhe ndaj tyre mund të caktohet paraburgimi si masë për
sigurimin e prezencës së tyre në procedurë penale. Ndërsa ndaj të miturve që kanë
moshën 16-18 vjeçare mund të shqiptohet edhe burgimi për të mitur. Pavarësisht
zgjidhjes së përcaktuar, Kodet në fjalë e bëjnë më se të qartë faktin se ndaj të miturve prej
moshës 13-18 vjeç gjatë shqiptimit të sanksioneve penale gjykata duhet t’u jap përparësi
masave edukative.
Dënimin me burgim të miturit gjykata kompetentë do t’ia shqiptoj atëherë kur
konstaton se ai është i përgjegjshëm penalisht dhe kur ka kryer vepër penale të rëndë, dhe
në rrethana rënduese. Këtë dënim, në rastet kur vepra penale është kryer në rrethana
veçanërisht lehtësuese, sipas ligjdhënësit francez mund ta shqiptoj në lartësinë e gjysmës
së dënimit të parashikuar për veprën penale që është objekt gjykimi.105 Me rastin e
shqiptimit të këtij dënimi gjykata do të marr parasysh moshën e të miturit, pjekurinë
psikologjike, karakterin dhe aftësitë, edukimin, mjedisin dhe rrethanat jetësore, arsyet
dhe shkaqet e kryerjes së veprës penale, sjelljen e mëhershme të tij, sjelljen e tij pas
kryerjes së veprës penale etj.
Ndaj të miturit gjykata kompetente mund të shqiptoj edhe urdhrin për punë në
dobi të përgjithshme (komunitet), sidomos kur ai ka kryer vepër penale të lehtë dhe në
rrethana lehtësuese. Me rastin e shqiptimit të këtij dënimi gjykata do të marr parasysh po
ashtu moshën e të miturit dhe zhvillimin e tij bio-psikik.
(103) Shih: Code penal (2005). I qasshëm në: http://www.legislationline.org/documents/section/criminal-
codes/country/30. Shfletuar më: 20.02.2017. 104 Shih: Code de la Justice Penale des Mineurs, Linku: http://www.justice.gouv.fr/art_pix/cjpm300309.pdf
(105) Justice des mineurs en France, La justice pénale des mineurs, Juvenile Justice in Eastern and South
Eastern Europe. Chisinau, 14-16 September 2005, fq. 13.
31
Sipas Kodit Penal dhe Kodit të Francës ndaj të miturve nuk mund të shqiptohet
dënimi me vdekje, vërejtja e gjykatës e as dënimi me kusht.
Sipas Kodit të Drejtësisë për të Mitur të Francës gjykata kompetente ndaj të
miturit mund të shqiptojë këto masa edukative: masat disiplinore (qortimin gjyqësor),
masat e mbikëqyrjes së shtuar (mbikëqyrja e shtuar nga prindi apo kujdestari dhe
mbikëqyrja e shtuar nga shërbimet sociale) dhe masat edukative institucionale (dërgimi
në institucionin edukativo-korrektues dhe dërgimi në institucionin për kujdes të
posaçëm). Se cilën masë edukative do ta shqiptoj gjykata e çështjes varet prej rrethanave
që e karakterizojnë të miturin delikuent (mosha, gjendjet shpirtërore, niveli i
përgjegjësisë etj.) dhe rrethanat që ndërlidhen me veprën penale (llojin e veprës, peshën e
saj, motivet e kryerjes etj.). Sidoqoftë, gjykata e ka të mundur që ndaj të miturit delikuent
të shqiptoj vetëm një masë edukative apo dënim.106
Qortimi mund t’i shqiptohet të miturit që ka kryer vepër penale të lehtë dhe në
rrethana lehtësuese, si dhe kur ai nuk është recidivist. Mbikëqyrjen e shtuar nga prindi
apo kujdestari gjykata do ta shqiptoj atëherë kur vepra penale është kryer për shkak të
lënies pas dore të kujdesit nga ana e prindit apo kujdestarit, dhe kur konstatohet se ata
kanë mundësi ta shtojnë mbikëqyrjen e të miturit. Mbikëqyrjen nga ana e shërbimeve
sociale gjykata do ta shqiptoj atëherë kur konsideron se ndaj të miturit që ka kryer vepër
penale është e nevojshme të ushtrohen shërbimet përkatëse sociale. Kjo masë është e
ngjashme me masën edukative të mbikëqyrjes së shtuar nga ana e organit të kujdestarisë,
sepse edhe në rastin e kësaj mase të miturit i caktohet një punëtor social i cili në kontakt
të vazhdueshëm me të miturin duhet të siguroj riedukimin e tij, në mënyrë që ai të mos
kryej më vepër penale dhe që në të ardhmen të respektoj rregullat e sjelljes në shoqëri.107
Dërgimin e të miturit në institucionin edukativo-korrektues gjykata do të mund
t’ia shqiptoj të miturit që ka kryer vepër penale të rëndë dhe i cili ka nevojë të izolohet
nga mjedisi i tij jetësor, si një mundësi për përmirësimin dhe riedukimin e tij. Ndërkaq
dërgimi i të miturit në institucionin për kujdes të veçantë gjykata mund t’ia shqiptoj të
miturit i cili ka kryer vepër penale, por që ka probleme shëndetësore të natyrës psikike
apo fizike.108
Siç rezulton, midis zgjidhjeve të parapara me Kodin Penal përkatësisht Kodit të
Drejtësisë për të Mitur të Francës dhe atyre të përcaktuara në Kodin e Drejtësisë për të
Mitur të Kosovës dhe legjislacioneve përkatëse të Republikës së Shqipërisë, Maqedonisë,
Serbisë, Kroacisë, Afganistanit dhe Rumanisë sa i përket sanksioneve penale për të mitur
ka dallime evidente. Ky Kod nuk parasheh fare masat e dievrsitetit, nuk e parasheh fare
masën e mbikëqyrjes së shtuar nga familja tjetër, masën edukative të dërgimit në
institucionin edukativ. Po ashtu, ky Kod nuk ka bërë një rregullim të detajuar as të
sanksioneve penale të cilat i ka paraparë në zgjidhjet e tij. Mbase kjo ndodhë për shkak se
me këtë Kod është adresuar mundësia që pozita e të miturve të rregullohet me ligj të
(106) Criminal Justice Systems in Europe and North America, The European Institute for Crime Prevention
and Control, affiliated with the United Nations, Helsinki, 2001, fq. 9-10. I qasshëm në:
http://www.heuni.fi/material/attachments /heuni/profiles/6Ku1K168F/France.pdf. Shfletuar më:
18.02.2017. (107) European Union, Study on children’s involvement in judicial proceedings contextual overview for the
criminal justice phase - France, Brussels, 2014, fq. 13-14. I qasshëm në:
http://www.childreninjudicialproceedings.eu/docs/Contextual Overview/France.pdf. Shfletuar më:
05.02.2017. (108) Po aty, fq. 14.
32
veçantë, ligj të cilin përkundër angazhimeve koherente nuk kam mundur ta siguroj. Për
shkak të këtij fakti, mbase është e pamundur që sa i përket zgjidhjeve të Kodit Penal të
Francës të jepen më shumë shpjegime e të adresohen rekomandime konkrete.
2. Sistemi i sanksioneve penale ndaj të miturve në legjislacionin penal shqiptar
Çështja e sanksioneve penale ndaj të miturve në Republikën e Shqipërisë është
trajtuar në Kodin Penal dhe në Kodin e Drejtësisë Penale për të Mitur. Bazuar në këtë
fakt dhe meqenëse Kodi i Drejtësisë Penale për të Mitur edhe pse do të hyjë në fuqi tek
më 1 janar 2018 përmban një sërë risish lidhur me sanksionet penale për të mitur në
krahasim me Kodin Penal, e konsideroj të nevojshme që në trajtimet vijuese të
pasqyrohen zgjidhet e të dy këtyre kodeve.
2.1.Sistemi i sanksioneve penale ndaj të miturve sipas Kodit Penal
Sanksionet penale për të mitur në Republikën e Shqipërisë aktualisht janë
përcaktuar me Kodin Penal të vitit 1995.109 Ky Kod ka parashikuar se ndaj kryerësve të
mitur të veprave penale mund të shqiptohen masat edukative dhe dënimi me burgim për
të mitur.
Rrjedhimisht në kuadër të masave edukative Kodi Penal i Republikës së
Shqipërisë në pikën 1 paragrafin 3 të nenit 46 ka parashikuar mundësinë e shqiptimit të
vetëm një mase edukative ndaj kryerësve të mitur të veprave penale, dhe atë vendosjen e
të miturit në një institucion edukimi. Sipas zgjidhjes së parashikuar në paragrafin 1 të
këtij neni masa edukative mund t’u shqiptohet të miturve në rastet kur ata përjashtohen
nga dënimi ose të cilët për shkak të moshës nuk kanë përgjegjësi penale.110 Në të vërtetë,
sipas zgjidhjeve të përcaktuara në këtë Kod të miturit të cilët nuk kanë mbushur moshën
14 vjeçare nuk mund të ndiqen penalisht e të ndëshkohen për krimet që i kanë kryer,
pavarësisht shkallës së rrezikshmërisë shoqërore të tyre. Ndërkaq, të miturit që nuk kanë
mbushur moshën 16 vjeçare, nuk mund të procedohen e dënohen as edhe për kundërvajtje
penale.111
Vendosja e të miturit në një institucion edukimi, si masë edukative e vetme e
përcaktuar me Kodin Penal të Republikës së Shqipërisë mund të shqiptohet vetëm me
vendim të gjykatës.112 Rrjedhimisht, këtë masë edukative gjykata kompetente mund ta
shqiptoj në dy raste:
(109) Shih nenin 46 dhe 51 të Kodit Penal të Republikës së Shqipërisë, Ligji nr. 7895, datë 27.01.1995. I
qasshëm në: http://www.qbz.gov.al/Kode-pdf/Kodi%20Penal-2014.pdf. Shfletuar më: 05.02.2017. (110) Kodi Penal i Republikës së Shqipërisë në nenin 12 cakton dy kufij të moshës për përgjegjësi penale për
të miturit. Në paragrafin 1 të këtij neni parashihet që: “Ka përgjegjësi penale personi që në kohën e kryerjes
së krimit ka mbushur moshën 14 vjeç” ndërkaq në paragrafin 2 përcaktohet se “Personi që kryen
kundërvajtje penale ka përgjegjësi kur ka mbushur moshën 16 vjeç”. (111) Islami, Halim & Hoxha, Artan & Panda, Ilir. Procedura penale-Komentar, Tiranë, 2003, fq. 596. (112) Për këtë, më gjerësisht, shih: Mandro Arta. Drejtësia për të mitur në Shqipëri, UNICEF, fq. 16. I
qasshëm në: http://www.crca.al/sites/default/files/ publications/Drejtesia%20per%20te%20mitur.pdf.
Shfletuar më: 05.02.2017.
33
1. Kur e përjashton të miturin nga shqiptimi i dënimit me burgim për të mitur;
dhe
2. Kur i mituri ka kryer vepër penale me rrezikshmëri të pakët, apo kur ajo është
kryer në rrethana konkrete lehtësuese si dhe kur ai nuk ka qenë më parë i
dënuar për ndonjë vepër penale tjetër.
Vendosja e të miturit në një institucion edukimi mund t’u shqiptohet personave që
kanë mbushur moshën 14 deri në 18 vjeçare, përfshirë personave të cilët kanë kryer
kundërvajtje penale (mosha 16-18 vjeçare).
Kodi Penal i Republikës së Shqipërisë nuk ka përcaktuar kohëzgjatjen e masës
edukative të vendosjes së të miturit në ndonjë institucion edukimi. Pavarësisht kësaj,
konsideroj se i mituri të cilit i është shqiptuar një masë e tillë mund të mbahet në
institucionin e edukimit vetëm derisa të ketë mbushur moshën 18 vjeçare.
Kjo masë edukative është sanksion penal i veçantë ndaj të miturit delikuent, por
me premisa kurative, e cila shqiptohet me qëllim të edukimit dhe riedukimit, të
socializimit dhe risocializimit, të zhvillimit të drejtë të të miturit delikuent, formësimit të
përgjegjësisë dhe ndërgjegjes së tij, me efekt për të vepruar në përputhshmëri me
rregullat ekzistuese në shoqëri dhe për t’u bërë i dobishëm për veten e tij, për familjen
dhe shoqërinë.113
Rrjedhimisht, për tu shqiptuar masa edukative vendosja e të miturit në një
institucion edukimi kërkohet të plotësohen këto kushte:
1. Që i mituri të ketë kryer vepër penale (krim ose kundërvajtje) të lehtë;
2. Që i mituri në kohën e kryerjes së veprës penale (për shkak të moshës) të mos
ketë përgjegjësi penale;
3. Që i mituri të ketë qenë penalisht i përgjegjshëm, por gjykata ta ketë
përjashtuar nga dënimi; dhe
4. Që gjykata të bindet se edhe me shqiptimin e kësaj mase kryerësit të mitur të
veprës penale do të jetësohet qëllimi i masës edukative.
Konstatimin e plotësimit të këtyre kushteve gjykata duhet ta bëj gjatë
administrimit të provave, dhe atë në bashkëveprim me ekspertin e fushës përkatëse, duke
vlerësuar çdo rast konkret dhe duke marrë parasysh rrezikshmërinë e veprës penale,
shkallën e përgjegjësisë penale të kryerësit të mitur të veprës penale, si dhe rrethanat
lehtësuese e rënduese të cilat e kanë karakterizuar rastin konkret.
Rëndësia e parashikimit dhe shqiptimit të kësaj mase edukative konsiderohet e një
rëndësie të veçantë, sepse i mituri që ka kryer vepër penale konkrete:
1. Nuk dënohet, por vendoset në një institucion të posaçëm edukimi;
2. Nuk izolohet nga mjedisi social;
3. Me metoda të avancuara edukative ndikohet në edukimin e riedukimin e tij të
mirëfilltë, socializimin dhe risocializimin, arsimimin dhe aftësimin i tij për të
ushtruar veprimtari të dobishme shoqërore dhe për t’iu shmangur ndikimeve
negative;
4. Sipas nevojës sigurohet mjekimi i tij adekuat;
5. Mundësohet korrigjimi i devijimeve të shprehura në personalitetin e të miturit
dhe orientimin e tij drejt veprimtarive të dobishme shoqërore.
(113) Ukaj, I, fq. 334.
34
Dërgimin e të miturit në institucion të posaçëm edukimi,114 e bën vullnetarisht
prindi ose kujdestari sipas urdhrit për ekzekutim të saj të lëshuar nga prokurori
kompetent. Kur nuk bëhet ekzekutimi vullnetar në datën e caktuar, ose kur i mituri nuk
ka prindër apo kujdestar, ekzekutimi bëhet nga policia e shtetit.115
Vendimi i gjykatës mbi shqiptimin e masës edukative të vendosjes së të miturit në
një institucion edukimi mund të revokohet në çdo kohë kur pushojnë së ekzistuari
rrethanat në bazë të të cilave kjo masë është shqiptuar.116 Ligjdhënësi shqiptar e obligon
gjykatën e çështjes që, pas kalimit të një viti nga plotfuqishmëria e vendimit, të marr në
shqyrtim vendimin e saj. Por, pavarësisht kësaj “Kjo nuk do të thotë se gjykata nuk
mund të marrë në shqyrtim vendimin e saj edhe para kalimit të afatit njëvjeçar. Këtë
vlerësim gjykata e bën rast pas rasti dhe gjithnjë me kërkesën e personit të interesuar ose
nëpërmjet avokatit”.117 Kjo masë mund të revokohet edhe me kërkesë të prokurorit
kompetent, por vetëm atëherë kur gjykata bindet se qëndrimi i mëtutjeshëm i të miturit në
institucion edukimi është i panevojshëm dhe i padobishëm.
Konsideroj se sa i përket masave edukative ndaj të miturve Kodi Penal i
Republikës së Shqipërisë nuk ka akceptuar zgjidhjet e rekomanduara nga shumë akte
ndërkombëtare dhe zgjidhjet që i përmbajnë legjislacionet penale të shumë vendeve
bashkëkohore. Këtu e kam fjalën për heterogjenitetin e këtyre masave dhe mundësitë që
ato ofrojnë për arritje të qëllimit të sanksioneve penale për të mitur. Në këtë aspekt,
vlerësoj të nevojshme që ligjdhënësi shqiptar në të ardhmen të nxjerr ligj të veçantë për
kryerësit e mitur të veprave penale dhe të akceptoj, të paktën, zgjidhjet që në këtë drejtim
i përmban Kodi i Drejtësisë për të Mitur i Kosovës.
Dënimi me burgim për të miturit me Kodin Penal të Republikës së Shqipërisë
është adresuar në nenin 51. Marrë në përgjithësi ky lloj dënimi është shumë i ngjashëm
me dënimin me burgim që u shqiptohet kryerësve madhor të veprave penale. Ndërkaq, po
të vështrohet qëllimi që duhet të jetësohet me rastin e shqiptimit të këtij dënimi, rezulton
që ai të jetë shumë më i afërt me masën edukative të vendosjes së të miturit në një
institucion edukimi. Ky dënim mund t’i shqiptohet të miturit i cili në kohën e kryerjes së
veprës penale nuk ka mbushur moshën 18 vjeçare, dhe ai nuk mund të shqiptohet në
kohëzgjatje më shumë se gjysma e dënimit të parashikuar me ligj për veprën penale të
kryer.
Qëllimi i dënimit me burgim për të miturit të përcaktuar në Kodin Penal të
Republikës së Shqipërisë është evitimi i rrethanave, kushteve dhe gjendjeve të cilat
pengojnë zhvillimin normal (fizik dhe intelektual) të të miturit delikuent, duke e mbrojtur
atë nga ndikimet negative të mjedisit social, ndihmuar të miturin në forma të ndryshme,
aftësuar për kryerjen e ndonjë veprimtarie të dobishme, zhvilluar ndjenjën e përgjegjësisë
personale, siguruar edukimin e riedukimin e tij, korrigjuar sjelljet e dëmshme të tij,
ushtruar ndikim që ai në të ardhmen të mos kryej vepra penale etj.
(114) Në Republikën e Shqipërisë akoma nuk është ndërtuar ndonjë institucion i posaçëm edukimi në të cilin
do të mund të ekzekutohej masa e vendosjes së të miturit në një institucion edukimi. (115) Shih nenin 46 të Ligjit për Ekzekutimin e Vendimeve Penale, Tiranë, 1998. I qasshëm në:
http://www.pp.gov.al/web/ligji_nr_8331_date_21_4_1998_52.pdf. Shfletuar më: 05.02.2017. (116) Në fakt, paragrafi 4 i nenit 46 të Kodit Penal të Republikës të Shqipërisë ka përcaktuar detyrimin e
gjykatës, që pas kalimit të një viti nga dita e plotfuqishmërisë së vendimit, të marr në shqyrtim vendimin e
saj. (117) Elezi Ismet & Kaçupi, Skënder & Haxhija, Maksim. Komentar i Kodit Penal të Republikës së
Shqipërisë, Pjesa e përgjithshme, Tiranë, 1999, fq. 237.
35
Rrjedhimisht, për t’u shqiptuar dënimi me burgim për të mitur, duhet plotësuar
këto kushte:
1. Kryerësi i mitur duhet të ketë qenë i përgjegjshëm penalisht në kohën e
kryerjes së veprës penale;
2. Kryerësi i mitur duhet të ketë kryer vepër penale të rëndë dhe me rrezikshmëri
të madhe shoqërore;
3. Kryerësi i mitur i veprës penale duhet të jetë i rrezikshëm për rrethin dhe të
tjerët, po të lihej në liri;
4. Kryerësi i mitur duhet të ketë kryer dy apo më shumë vepra penale, për të cilat
është dënuar me vendim gjyqësor të formës së prerë, ose
5. Gjykata duhet të bindet se, nëse kryerësit të mitur nuk do t’i shqiptohet dënimi
me burgim për të miturit, i mituri do të përsëris veprën penale të njëjtë, ose
veprën tjetër penale më të rëndë.
Të miturit mund të përjashtohen nga dënimi me burgim për të mitur, për shkak të
rrezikshmërisë së pakët të veprës, rrethanave konkrete të kryerjes së veprës penale dhe
sjelljes së mëparshme të të miturit delikuent.118
Më në fund konsideroj se edhe lidhur me dënimin me burgim për të miturit Kodi
Penal i Republikës së Shqipërisë ka shumë mangësi,119 por edhe sa i përket specifikimit
të mundësive për shqiptim edhe të dënimeve tjera ndaj të miturve, përfshirë dënimin me
gjobë, dënimet alternative, plotësuese etj. Si duket këto kanë qenë disa nga arsyet që e
kanë determinuar ligjdhënësin shqiptar që të reflektojë në drejtim të nxjerrjes së një ligji
të veçantë me të cilin që nga 01 janari i vitit 2018 do t’i trajtojë kryerësit e mitur të
veprave penale.
2.2.Sistemi i sanksioneve penale ndaj të miturve sipas Kodit të Drejtësisë Penale për të
Mitur
Kodi i Drejtësisë Penale për të Mitur të Republikës së Shqipërisë i cili pritet të
hyjë në fuqi më 1 janar 2018120 përfshin zgjidhje ligjore me natyrë penale material,
procedurale dhe të ekzekutimit. Në këtë rast është fjala për zgjidhje specifike që u
referohen ekskluzivisht kryerësve të mitur të veprave penale dhe zgjidhje që paraqesin
avancim në krahasim me zgjidhjet që i përmban Kodi Penal. Vështruar në këtë aspekt, ky
Kod adreson disa nga parimet bazike të sistemit të drejtësisë penale për të mitur, siç janë:
parimi i prezumimit të pafajësisë, parimi i interesit më të lartë të fëmijës, parimi i
mbrojtjes nga diskriminimi, parimi i proporcionalitetit, parimi i përparësisë së masave
alternative të shmangies, parimi i pjesëmarrjes në procesin penal, parimi i urgjencës së
procedurës, parimi i pjesëmarrjes së detyruar të psikologut gjatë marrjes në pyetje të të
miturit etj. Në vazhdim ky Kod adreson të drejtat dhe garancitë procedurale të të miturit
në konflikt me ligjin siç janë: E drejta në mbrojtje, ndihmë ligjore dhe psikologjike,
mbrojtje të jetës private, vlerësimit individual të të miturit, në shërbime pa pagesë, të
(118) Ukaj, I, fq. 341. (119) Shih dhe krahaso: Elezi, Ismet. Komentar i shtesave dhe ndryshimeve në Kodin Penal, Tiranë, 2001,
fq. 7-8. 120 Shih: Kodi i Drejtësisë Penale për të Mitur, Ligji Nr. 37/2017 datë 30.03.2017, Fletorja Zyrtare e
Republikës së Shqipërisë, Nr. 92, viti 2017.
36
drejtat si viktimë e krimit etj. Në vazhdim Kodi i Drejtësisë Penale për të Mitur adreson
çështjen e trajnimit dhe specializimit të organeve kompetente në procesin e drejtësisë
penale për të mitur, aspektet e pozitës së të miturit në procedurë penale si viktimë dhe
dëshmitar i veprës penale, rregullat parimore të procedurës së drejtësisë për të miturit në
konflikt me ligjin, shmangien nga ndjekja penale dhe dënimit përmes masave alternative,
elementet e procesit të hetimit të të miturit në konflikt me ligjin, masat e sigurimit,
elementet e procesit ët gjykimit të të miturit në konflikt me ligjin, dënimet ndaj të
miturve, ekzekutimi i vendimeve, kushtet dhe rregullat për të miturit në mjedisin e
paraburgimit dhe burgimit, kujdesin për lirim nga JVP-ja, kujdesi, rehabilitimi
rishoqërizimi dhe çështjen e mbajtjes dhe ruajtjes së të dhënave në sistemin e drejtësisë
për të mitur.
Sipas Kodit të Drejtësisë Penale për të Mitur persona të mitur konsiderohen
personat midis moshës 14 – 18 vjeçare. Pra mosha minimale për përgjegjësi penale sipas
këtij Kodi është mosha 14 vjeçare. Së këndejmi, kur mosha e personit është e pamundur
të përcaktohet saktë, por ka arsye të besohet se është i mitur, ai do të konsiderohet i tillë,
deri sa të përcaktohet mosha e tij.121
Konform Kodit të Drejtësisë Penale për të Mitur ndaj të miturit mund të
shqiptohen këto sanksione penale: a) masat alternative (të cilat kanë qëllim shmangien
nga ndjekja penale) dhe b) dënimet.
Masat alternative kanë si qëllim shmangien e ndjekjes penale ndaj të miturve.
Këta masa mund t’i zbatojë prokurori në çdo moment derisa nuk ka filluar shqyrtimi
gjyqësor. Ai këtë do ta bëj sipas detyrës zyrtare apo me kërkesën e të miturit ose
përfaqësuesit të tij. Konform nenit 56 paragrafit 1 të Kodit të Drejtësisë Penale për të
Mitur masat alternative mund të përfshijnë: a) programet e drejtësisë restauruese dhe
ndërmjetësimin, b) këshillimin për të miturin dhe familjen, c) paralajmërimin me gojë, d)
paralajmërimin me shkrim, e) masat detyruese dhe f) vendosjen nën kujdes.
Këto masa mund të kenë si rrjedhojë kompensimin e dëmit viktimës së krimit,
kërkim-faljen, ndërmarrjen e veprimeve të pranueshme edhe nga viktima etj. Krahas
kësaj ndaj të miturit sipas nenit 68 të Kodit të Drejtësisë Penale për të Mitur mund të
caktohen edhe këto masa detyruese: a) të kontaktojë një person të caktuar, b) të vizitoj një
vend të caktuar, c) të ndryshojë vendin e banimit, d) të largohet nga shtëpia gjatë një
periudhe të caktuar, e) të kryej një veprim të caktuar, f) të fillojë ose rifillojë studimet në
një institucion arsimor, g) të filloj të punojë, h) të kryej një program edukativ etj.
Prokurori kompetent do të mund të zbatojë një apo më shumë masa alternative
kur vlerëson se kjo është në interesin më të mirë të të miturit, por gjithnjë duke pasur
parasysh peshën e veprës penale, dënimin e parashikuar për atë vepër, moshën e të
miturit, shkallën e fajësisë, dëmin e shkaktuar, efektin frikësues të ndjekjes penale,
sjelljen e të miturit pas kryerjes së veprës penale, si dhe raportin e vlerësimit
individual.122 Rrjedhimisht, këto masa mund të zbatohen në mënyrë të veçantë nëse: a) ka
prova që provojnë dyshimin e arsyeshëm se i mituri ka kryer vepër penale për të cilën
parashihet dënimi me burgim deri në pesë vjet ose dënimi me gjobë, b) i mituri pranon
121 KDPM, neni 7, paragrafi 3. 122 Konform nenit 47 paragrafit 1 të KDPM ky raport ka të bëj me vlerësimin e nivelit të zhvillimit,
mënyrës së jetës, edukimin dhe kushtet e zhvillimit, arsimimin, gjendjen shëndetësore, mjedisit familjar
dhe kushteve tjera të të miturit, të cilat lejojnë për të vlerësuar karakteristikat e personalitetit të tij, të
sjelljes dhe nevojave të tij, përfshirë edhe nevojat e veçanta.
37
dhe shpjegon veprën penale në prani të mbrojtësit, c) i mituri nuk është kallëzuar për
veprën penale ose nuk është recidivist, d) i mituri, dhe, sipas rastit përfaqësuesi i tij ligjor
ose procedural japin pëlqimin me shkrim për zbatimin e shmangies, e) i mituri nuk ka
marrë pjesë më parë në një program ku të jetë zbatuar masa e shmangies nga ndjekja
penale ose e ndërmjetësimit, f) dënimi i të miturit për ato vepra penale nuk i shërben
korrigjimit të sjelljes së tij dhe g) duke mbajtur parasysh interesin më të mirë të të miturit,
shihet se nuk ka një interes publik për fillimin e ndjekjes penale ose vazhdimin e ndjekjes
penale të filluar.
Prokurori kompetent para marrjes së vendimit mbi zbatimin e masës së
shmangies, mund të kërkoj informacion nga prindërit, kujdestarët ligjor, institucionet që
kanë dijeni për veprimtarinë e të miturit, përfshirë Njësinë për Mbrojtjen e të Drejtave të
fëmijës, si dhe mendimin e ekspertit, dhe sipas nevojës edhe të të miturit. Në vazhdim do
të flitet për dy masat kryesore alternative që mund tu shqiptohen kryerësve të mitur të
veprave penale.
1. Këshillimi me të miturin dhe familjen e tij.- Kjo masë konsiston në informimin
e të miturit dhe të familjes së tij se ai ka kryer një vepër të dëmshme, të rrezikshme e cila
përbën vepër penale dhe pasojë negative për viktimën dhe komunitetin. Kjo masë ka si
qëllim edhe avancimin e mbikëqyrjes ndaj të miturit delikuent nga ana e prindit apo
kujdestarit të tij dhe ajo caktohet atëherë kur kjo vlerësohet të jetë e mjaftueshme për
riedukimin e të miturit dhe në interesin më të mirë të tij.
2. Vendosja nën kujdes e të miturit.- Kjo masë zbatohet atëherë kur kujdesi i
prindit ose kujdestarit të të miturit delikuent nuk është i mjaftueshëm për të përmbushur
qëllimin e masave detyruese dhe kur është e nevojshme kujdesi dhe mbikëqyrja e
vazhdueshme nga ana e një personi apo shërbimi të specializuar. Në këtë rast i mituri
vendoset nën kujdes të një programi edukativ ose korrigjues. Këtë masë mund ta caktoj
prokurori apo gjykata në një periudhë kohore prej gjashtë muajsh deri në dy vjet. Kjo
masë mund të zbatohet pa qenë e nevojshme të veçohet i mituri nga mjedisi i tij i
mëparshëm.
Ndaj kryerësit të mitur të veprës penale sipas Kodit ët Drejtësisë Penale për të
Mitur mund të shqiptohen edhe këto lloje të dënimeve: 1) dënimet kryesore, ku
përfshihen: a) burgimi, b) kufizimi i lirisë dhe c) gjoba, si dhe 2) dënimet plotësuese, ku
përfshihen: a) ndalimi për kryerjen e një veprimtarie, b) kryerja e një pune në interes
publik, c) përmbushja e detyrimeve të caktuara dhe d) qëndrimi në shtëpi.
1. Burgimi.- Ky dënim ndaj të miturit mund të zbatohet nëse ai ka kryer vepër
penale për të cilën minimumi i dënimit të parashikuar është shtatë vjet dhe kur ky dënim
është i nevojshëm për shkak të natyrës, rrezikshmërisë së lartë shoqërore të veprës penale
dhe shkallës së fajësisë. Lartësia e dënimit me burgim nuk mund të kalojë më shumë se
gjysma e dënimit që parashikohet për veprën penale të kryer, por jo më shumë se 12 vjet.
Me rastin e caktimit të burgimit gjykata duhet të marr parasysh rrethanat që lidhen me
shkallën e pjekurisë së të miturit dhe kohën që nevojitet për edukimin dhe formimin e tij
profesional.
2. Kufizimi i lirisë.- Ky dënim konsiston në vendosjen e të miturit në një
institucion të caktuar nën mbikëqyrje pa u izoluar nga shoqëria dhe komuniteti, me qëllim
edukimi dhe rehabilitimi përmes programeve të posaçme. Kufizimi i lirisë realizohet në
institucione me nivel të sigurisë së ultë, me numër të vogël të të miturve dhe që
mundësojnë kontaktet normale të të miturve me familjarët e tyre.
38
3. Gjoba.- Ky dënim mund të zbatohet ndaj të miturit nëse ka të ardhura monetare
nga një burim i ligjshëm dhe ai nuk mund të kalojë më shumë se gjysmën e gjobës që
mund t’i caktohet një të rrituri nën të njëjtat kushte sipas Kodit Penal.
4. Ndalimi për kryerjen e një veprimtarie.- Ky dënim konsiston në ndalimin që i
caktohet një të mituri delikuent për të kryer një veprimtari të caktuar për një periudhë
kohore nga një deri në tre vjet. Këtë dënim do ta caktojë gjykata atëherë kur çmon se ai
është i mjaftueshëm për rehabilitimin e të miturit dhe parandalimin e kryerjes së veprave
tjera penale nga ana e tij.
5. Kryerja e një pune në interes publik.- Ky dënim konsiston në vendosjen e të
miturit që të kryej një punë në interes të përgjithshëm, e cila punë mund të jetë nga 40 –
300 orë, dhe e cila nuk mund të zgjasë më shumë se katër orë në ditë. Caktimi i këtij
dënimi plotësues nuk guxon të pengoj procesin e edukimit dhe mund të shoqërohet me
detyrimin për të ndjekur një kurs profesional.
6. Përmbushja e detyrimeve të caktuara.- Ky dënim konsiston në urdhërimin e të
miturit që të përmbushë një apo më shumë detyrime të caktuara që mund të jenë: ndjekja
e një arsimimi të detyrueshëm (programi arsimimi), ndjekja të një programi të aftësimit
profesional, përmbushja e detyrimeve që rrjedhin nga marrëdhënia e punës, riparimi i
dëmit civil të shkaktuar, ndjekja e një programi rehabilitues psikologjik apo mjekësor,
mos-frekuentimi i vendeve të caktuara, mos-shoqërimi me persona të caktuar etj.
7. Qëndrimi në shtëpi.- Ky dënim konsiston në vendosjen e detyrimit të të miturit
që të mos largohet, për një periudhë të caktuar, nga banesa e tij e përhershme apo e
përkohshme ose një vend i caktuar, ku ai qëndron apo kurohet përkohësisht. Ky dënim
plotësues mund të caktohet për rastet e kryerjes së veprave penale për të cilat parashihet
dënimi me jo më shumë se pesë vite burgim dhe për një periudhë kohore nga gjashtë
muaj deri në një vit. Ai mund të zbatohet në mënyrën që nuk e pengon procesin arsimor
ose punësimin e të miturit dhe mund të mbikëqyret në mënyrë elektronike.
Ndaj të miturit mund të shqiptohet vetëm një dënim kryesor, e së bashku me të
edhe të një dënimi plotësues apo të një ose më shumë masa detyruese.
Siç duket, ky Kod përfaqëson një ligj modern që në masën më të madhe akcepton
kërkesat e akteve përkatëse ndërkombëtare për vendosjen e një sistemi modern të
drejtësisë penale për të mitur. Sidoqoftë për të parë efektet e zbatimit të tij në praktikë
duhet pritur kohë.
3. Sistemi i sanksioneve penale ndaj të miturve në legjislacionin penal maqedonas
Sanksionet penale ndaj të miturve në Republikën e Maqedonisë janë përcaktuar
me Ligjin për të Drejtat e të Miturve123 i cili ka adresuar zgjidhje specifike, të cilat
paraqesin përjashtim nga zgjidhjet që aplikohen nda kryerësve madhor të veprave penale.
Sipas këtij ligji ndaj të miturve mund të shqiptohen këto lloje të sanksioneve penale:
masat disiplinore, masat edukative dhe dënimet. Qëllimi i sanksioneve penale ndaj të
miturve është sigurimi i mbrojtjes dhe i ndihmës për të miturit.
(123) Për këtë shih: Zakon za Maloletnička Prava, 2007. I qasshëm në: https://www.google.com/
search?q=Zakon+za+maloletnicka+prava&oq=Zakon+za+maloletnicka+prava&aqs=chrome..69i57j0l2.770
9j1j7&sourceid=chrome&ie=UTF-8. Shfletuar më: 05.02.2017.
39
Si masa disiplinore të cilat mund të shqiptohen të kryerësve të mitur të veprave
penale ky Ligj ka parashikuar qortimin dhe dërgimin e të miturit në qendrën disiplinore.
Këto masa ligji në fjale i trajton si masa edukative. Këto masa mund t’u shqiptohen të
miturve në ato raste kur nuk ekziston nevoja për masa afatgjata të edukimit, riedukimit,
shërimit apo mbikëqyrjes adekuate.
Sipas nenit 33 të Ligjit për të Drejtat e të Miturve qortim mund të shqiptohet
atëherë kur tërheqja e vërejtjes nga ana e gjykatës konsiderohet të jetë masë e
mjaftueshme për arritjen e qëllimit të masave edukative. Në këtë rast i bëhet me dije të
miturit për dëmin që është shkaktuar nga veprimi i tij i paligjshëm dhe i tërhiqet vërejtja
se në rast se përsëritë veprën penale ndaj tij mund të shqiptohet sanksion tjetër penal.
Masën e dërgimit në qendrën disiplinore për të mitur gjykata do ta shqiptoj
atëherë kur çmon se ndikimi ndaj personalitetit dhe sjelljes së të miturit është e mundur të
bëhet me aplikimin e masave afatshkurtra që vlerësohen edukate për këtë qëllim. Në këto
raste gjykata e dërgon të miturin në qendrën përkatëse për një numër të caktuar orësh
gjatë ditës, në ditë festash ose në më së shumti në katër ditë feste të njëpasnjëshme, ose
në një numër të caktuar orësh gjatë ditës, por më së shumti një muaj, ose me qëndrim të
pandërprerë por në një numër orësh në një kohëzgjatje prej 1 muaji të qëndrimit të
pandërprerë në një qendër të tillë. Në qendrën disiplinore i mituri do të angazhohet në
kryerjen e punëve që i përgjigjen gjendjes posiko-fizike të tij dhe atij duhet t’i
mundësohet vijimi i shkollimit. Po ashtu, me rastin e shqiptimit të kësaj mase i mituri
mund të vihet nën mbikëqyrje të përforcuar të qendrës për një periudhë kohore deri në 6
muaj.
Në mesin e masave edukative ligjdhënësi maqedonas vëmendje të posaçme u ka
kushtuar masave të mbikëqyrjes së shtuar. Si masa të tilla ky ligjdhënës ka parashikuar
mbikëqyrjen e shtuar nga prindi apo kujdestari, mbikëqyrjen e shtuar në familjen tjetër
dhe mbikëqyrjen e shtuar nga qendra për punë sociale.
Gjykata do ta shqiptoj masën e mbikëqyrjes së shtuar nga prindi apo kujdestari
nëse prindi apo kujdestari ka bërë lëshim në edukimin e të miturit, por ai ka mundësi që
ta bëj një mbikëqyrje të tillë. Në këto raste gjykata mund t’u caktoj disa detyrime
prindërve ose kujdestarit të cilat do të efektonin në eliminimin e ndikimeve të dëmshme
ndaj tij si dhe mund t’u japë udhëzime të caktuara.
Gjykata mund ta shqiptoj masën e mbikëqyrjes së shtuar në familjen tjetër
atëherë kur konstaton se prindërit dhe kujdestari nuk kanë mundësi ta ushtrojnë
mbikëqyrjen ndaj të miturit, ose kur ajo me arsye nuk mund të pritet nga ata, p.sh., kur
ata janë alkoolist. Zbatimi i kësaj mase mund të ndërpritet atëherë kur prindërit apo
kujdestari fitojnë mundësinë për të ushtruar mbikëqyrjen e shtuar të tij, ose kur vlerësohet
se i mituri më nuk ka nevojë për mbikëqyrje të shtuar.
Mbikëqyrjen e shtuar (përforcuar) në Qendrën për Punë Sociale gjykata do t’ia
shqiptoj të miturit atëherë kur konstaton se të miturit nuk mund t’i shqiptohet as masa e
mbikëqyrjes së shtuar nga ana e prindërve apo kujdestarit e as mbikëqyrja e shtuar në
familjen tjetër. Në këtë rast i mituri vendoset nën mbikëqyrje të organit të kujdestarisë
sociale. Kohëzgjatja e kësaj mase nuk mund të jetë më e shkurtër se 1 vit dhe më e gjatë
se 3 vjet.
Me rastin e shqiptimit të masave të mbikëqyrjes së shtuar gjykata mund t’i caktoj
të miturit detyrime konkrete. Të tilla detyrime mund të jenë: kërkimfalja personit të
dëmtuar, kompensimi i dëmit, vijimi i rregullt i shkollës apo punës, mospërdorimi i
40
alkoolit apo drogës, mos kontaktimi i personave të caktuar, të kryej ndonjë punë
humanitare etj.
Në mesin e masave edukative ligjdhënësi maqedonas ka paraparë edhe masat
edukative institucionale. Si masa të tilla ky ligjdhënës ka parashikuar: dërgimin në entin
edukues dhe dërgimin në shtëpinë edukative korrektuese.
Masën e dërgimit të të miturit në entin edukues gjykata do t’ia shqiptoj të miturit
ndaj të cilit konsideron se duhet të ushtrohet mbikëqyrje e vazhdueshme nga ana e
personave profesional, me qëllim të edukimit dhe riedukimit të tyre të drejtë. Kjo masë
nuk mund të shqiptohet në kohëzgjatje më të vogël se 6 muaj dhe më shumë se 3 vjet.
Është rregull që gjykata më rastin e shqiptimit të kësaj mase nuk e cakton kohëzgjatjen e
saj, por ajo caktohet më vonë.
Dërgimin në shtëpinë edukative korrektuese gjykata do ta shqiptoj atëherë kur
konstaton se ndaj të miturit duhet të zbatohen masa afatgjate dhe të përforcuara për
edukimin dhe riedukimin e tij. Përmes kësaj mase i mituri izolohet nga mjedisi social dhe
dërgohet në shtëpinë edukative korrektuese. Me rastin e shqiptimit të kësaj mase gjykata
duhet të marr parasysh peshën e veprës penale të kryer dhe rrethanën nëse ndaj të miturit
më herët janë shqiptuar masa edukative ose dënimi me burgim për të mitur. Kjo masë
shqiptohet në kohëzgjatje prej 1 deri në 5 vjet.
Ndaj të miturit madhor (16-18 vjeç) ligjdhënësi maqedonas ka paraparë
mundësinë e shqiptimit edhe të dënimeve. Si dënime të cilat mund t’u shqiptohen të
miturve sipas nenit 43 të Ligjit për të Drejtat e të Miturve janë: dënimi me burgim për të
mitur, dënimi me gjobë, ndalesa e drejtimit të automjetit dhe dëbimi i të huajt nga vendi.
Dënimi me burgim për të mitur mund t’i shqiptohet të miturit madhor që ka
përgjegjësi penale, që ka kryer vepër penale për të cilën është parashikuar dënimi me
burgim prej të paktën pesë vjetësh dhe që veprën penale e ka kryer në rrethana
veçanërisht të rënda, si dhe kur vlerësohet se nuk do të ishte e arsyeshme të shqiptoheshin
masat edukative. Kohëzgjatja e dënimit me burgim për të mitur sillet prej një deri në 10
vite. Gjatë shqiptimit të dënimit me burgim për të mitur gjykata duhet t’i marr në
konsiderim të gjitha rrethanat rënduese dhe lehtësuese të cilat e karakterizojnë rastin
konkret.
Dënimi me gjobë po ashtu mund t’i shqiptohet vetëm të miturit madhor, që ka
përgjegjësi penale, i cili veprën penale e ka kryer me qëllim të realizimit të interesit të
caktuar pasuror, dhe kur ai ka kryer vepër penale për të cilën është parashikuar dënimi me
burgim prej së paku 3 vjetësh. Dënimi me gjobë shqiptohet në gjoba ditore që nuk mund
të jetë më i vogël se 1 dhe më i madh se 120 gjoba ditore. Karakteristikë te ky lloj dënimi
është se në rastet se i mituri nuk e paguan gjobën atëherë gjykata do të bëj zëvendësimin
e dënimit me gjobë me masën punë me interes të përgjithshëm. Në këto raste një gjobë
ditore zëvendësohet me 3 orë pune, me ç’rast numri i përgjithshëm i orëve të punës në
dobi të përgjithshme nuk mund të jetë më i madh se 100 orë pune.
Në lidhje me ndalimin e drejtimit të automjetit dhe dëbimin e të huajit nga vendi
ligjdhënësi maqedonas kërkon që të merren në konsideratë zgjidhjet e parapara me Kodin
Penal lidhur me këto dënime.
Karakteristikë e zgjidhjeve ligjore të parashikuara me Ligjin për të Drejtat e të
Miturve të Maqedonisë është se ky ligj, në krahasim me Kodin e Drejtësisë për të Mitur
të Republikës së Kosovës, nuk ka parashikuar masat e diversitetit si lloje të posaçme të
masave edukative e as masën e dërgimit të të miturit në institucionin për kujdes të
41
posaçëm. Në këtë aspekt, konsideroj se edhe ligjdhënësi maqedonas, në mbështetje të
rekomandimeve që rezultojnë nga aktet përkatëse ndërkombëtare, në kuadër të
ndryshimeve e plotësimeve që mund t’i bëhen këtij Ligji në të ardhmen do të ishte mirë
që t’i parashikoj edhe këto masa edukative, të cilat në raport me disa situata konkrete
tregohen më të përshtatshme për arritjen e qëllimit të sanksioneve penale për të mitur.
4. Sistemi i sanksioneve penale ndaj të miturve në legjislacionin penal serb
Sanksionet penale ndaj të miturve në Republikën e Serbisë janë përcaktuar me
Ligjin mbi Kryerësit e Mitur të Veprave Penale dhe Mbrojtjen Juridiko-Penale të
Personave të Mitur124 i cili ka adresuar zgjidhje specifike, të cilat paraqesin përjashtim
nga zgjidhjet që aplikohen ndaj kryerësve madhor të veprave penale. Sipas këtij Ligji
ndaj të miturve mund të shqiptohen këto lloje të sanksioneve penale: masat disiplinore,
masat edukative dhe dënimet. Qëllimi i sanksioneve penale ndaj të miturve është sigurimi
i mbrojtjes dhe i ndihmës për të miturit.
Si masa disiplinore të cilat mund t’u shqiptohen kryerësve të mitur të veprave
penale ky Ligj ka parashikuar qortimin dhe obligimet e posaçme. Këto masa Ligji në fjalë
i trajton si masa edukative. Të njëjtat mund t’u shqiptohen të miturve në ato raste kur nuk
ekziston nevoja për masa afatgjata të edukimit, riedukimit, shërimit apo mbikëqyrjes
adekuate.
Sipas nenit 13 të Ligjit mbi Kryerësit e Mitur të Veprave Penal dhe Mbrojtjen
Juridiko-Penale të Personave të Mitur, qortimi gjyqësor përbën masë që mund të
shqiptohet atëherë kur gjykata çmon se vetëm tërheqja e vërejtjes nga ana e gjykatës
është masë e mjaftueshme për arritjen e qëllimit të masave edukative. Në këtë rast i bëhet
me dije të miturit për dëmin që është shkaktuar nga veprimi i tij i paligjshëm dhe i
tërhiqet vërejtja se në rast se përsëritë veprën penale ndaj tij mund të shqiptohet sanksion
tjetër penal.
Detyrimet e posaçme (një apo më shumë sish) gjykata mund t’ia shqiptoj të
miturit kur vlerëson se ato paraqesin masa të mjaftueshme për ndikim pozitiv në sjelljen e
tij. Ligjdhënësi serb parasheh dhjetë masa të këtij lloji. Ato janë: t’i kërkoj falje të
dëmtuarit, ta kompensoj dëmin e shkaktuar, të vijoj rregullisht shkollimin, të aftësohet
për ushtrimin e profesionit të caktuar, të kryej punë në dobi të ndonjë organizate
humanitare, të përfshihet në aktivitete të caktuara sportive, të ndërpres konsumimin e
alkoolit, drogës etj., të përfshihet në grupe që merren me ushtrim të tretmanit
shëndetësor, të ndjek kurse për përfitim të aftësive profesionale dhe të mos largohet nga
vendbanimi ose vendqëndrimi i tij pa lejen e gjykatës.125 Me rastin e përzgjedhjes së
këtyre masave gjykata duhet të mbaj llogari që ato t’i përshtaten personalitetit të të
miturit dhe rrethanave ku ai jeton.
Në mesin e masave edukative ligjdhënësi serb vëmendje të posaçme u ka kushtuar
masave të mbikëqyrjes së shtuar. Si masa të tilla ky ligjdhënës ka parashikuar:
(124) Për këtë shih: Zakon o Maloletnim Učiniocima Krivičnih Dela i Krivičnopravnoj Zaštiti Maloletnih
Lica, Službni Glasnik Repubike Srbije, br. 85/2005. I qasshëm në: http://paragraf.rs/propisi/zakon
_o_maloletnim_ uciniocima_krivicnih_dela_i_ krivicnopravnoj_zastiti_ maloletnih_lica.html. Shfletuar
më: 12.02.2017. (125) Simović, Milan etj., Maloljetničko krivično pravo, Sarajevo, 2013, fq. 187-188.
42
mbikëqyrjen e shtuar nga ana e prindit apo kujdestarit, mbikëqyrjen e shtuar në familjen
tjetër dhe mbikëqyrjen e shtuar nga ana e organit të kujdestarisë.
Gjykata do ta shqiptoj masën e mbikëqyrjes së shtuar nga ana e prindit apo
kujdestarit nëse prindërit apo kujdestari ka bërë lëshim në edukimin e të miturit, por ata
kanë mundësi që ta bëjnë një mbikëqyrje të tillë. Në këto raste gjykata mund t’u caktoj
disa detyrime konkrete prindërve ose kujdestarit të cilat do të efektonin në eliminimin e
ndikimeve të dëmshme ndaj tij si dhe mund t’u japë udhëzime të caktuara.
Gjykata mund ta shqiptoj masën e mbikëqyrjes së shtuar nga familja tjetër atëherë
kur konstaton se prindërit dhe kujdestari nuk kanë mundësi ta ushtrojnë mbikëqyrjen ndaj
të miturit, ose kur ajo me arsye nuk mund të pritet nga ata, p.sh. kur ata janë alkoolist.
Zbatimi i kësaj mase mund të ndërpritet atëherë kur prindërit apo kujdestari fitojnë
mundësinë për të ushtruar mbikëqyrjen e shtuar të tij, ose kur vlerësohet se më nuk ka
nevojë për mbikëqyrje të shtuar.
Mbikëqyrjen e shtuar nga ana e organit të kujdestarisë gjykata do t’ia shqiptoj të
miturit atëherë kur konstaton se të miturit nuk mund t’i shqiptohet as masa e mbikëqyrjes
së shtuar nga ana e prindërve apo kujdestarit e as mbikëqyrja e shtuar nga familja tjetër.
Në këtë rast i mituri vendoset nën mbikëqyrje të organit të kujdestarisë sociale.
Kohëzgjatja e kësaj mase nuk mund të jetë më e shkurtër se 1 vit dhe më e gjatë se 3 vjet.
Me rastin e shqiptimit të masave të mbikëqyrjes së shtuar gjykata mund t’i caktoj
të miturit detyrime konkrete. Të tilla detyrime mund të jenë: kërkimfalja personit të
dëmtuar, kompensimi i dëmit, vijimi i rregullt i shkollës apo punës, mospërdorimi i
alkoolit apo drogës, mos kontaktimi i personave të caktuar, të kryej ndonjë punë
humanitare etj.
Në mesin e masave edukative ligjdhënësi serb ka paraparë edhe masat edukative
institucionale. Si masa të tilla ky ligjdhënës ka parashikuar: dërgimin e të miturit në entin
edukues, dërgimin në shtëpinë edukative-korrektuese dhe dërgimin në entin e posaçëm.126
Masën e dërgimit të të miturit në entin edukues gjykata do t’ia shqiptoj të miturit
ndaj të cilit konsideron se duhet të ushtrohet mbikëqyrje e vazhdueshme nga ana e
personave profesionalë, me qëllim të edukimit dhe riedukimit të tyre të drejtë. Kjo masë
nuk mund të shqiptohet në kohëzgjatje më të vogël se 6 muaj dhe më shumë se 3 vjet.
Është rregull që gjykata më rastin e shqiptimit të kësaj mase nuk e cakton kohëzgjatjen e
saj, por ajo caktohet më vonë.
Dërgimin në shtëpinë edukative-korrektuese gjykata do ta shqiptoj atëherë kur
konstaton se ndaj të miturit duhet të zbatohen masa afatgjate dhe të përforcuara për
edukimin dhe riedukimin e tij. Përmes kësaj mase i mituri izolohen nga mjedisi social
dhe dërgohet në shtëpinë edukative korrektuese. Me rastin e shqiptimit të kësaj mase
gjykata duhet të marr parasysh peshën e veprës penale të kryer dhe rrethanën nëse ndaj të
miturit më herët janë shqiptuar masa edukative ose dënimi me burgim për të mitur. Kjo
masë shqiptohet në kohëzgjatje prej 1 deri në 5 vjet.
Dërgimin e të miturit në entin për kujdes të posaçëm gjykata do ta shqiptoj
atëherë kur të miturit i nevojitet përkujdesje e posaçme për shkak të çrregullimit mendor
ose të metave fizike, dhe kur kjo është në interesin më të mirë të të miturit. Qëllimi i
kësaj mase është që të evitohen apo zbuten të metat psikike apo fizike në zhvillimin e të
miturit. Si rregull, i mituri mbetet në institucionin e tillë derisa është i nevojshëm mjekimi
dhe aftësimi i tij.
(126) Po aty, fq. 188.
43
Para shqiptimit të cilësdo nga masat edukative gjykata duhet të marr në
konsideratë cilësitë personale të të miturit, sjelljen e mëhershme të të miturit, rrethanat e
kryerjes së veprës penale, rrethanat në të cilat ka jetuar i mituri etj.127
Ndaj të miturit madhor (16-18 vjeç) ligjdhënësi serb ka paraparë mundësinë e
shqiptimit edhe të dënimeve. Kështu, konform nenit 29 të Ligjit mbi Kryerësit e Mitur të
Veprave Penal dhe Mbrojtjen Juridike Penale të Personave të Mitur ndaj të miturve mund
të shqiptohet dënimi me burgim për të mitur.
Dënimi me burgim për të mitur mund t’i shqiptohet të miturit të rritur që ka
përgjegjësi penale, që ka kryer vepër penale për të cilën është parashikuar dënimi me
burgim prej të paktën 5 vjetësh dhe që veprën penale e ka kryer në rrethana veçanërisht të
rënda, si dhe kur vlerësohet se nuk do të ishte e arsyeshme të shqiptoheshin masat
edukative. Kohëzgjatja e dënimit me burgim për të mitur sillet prej 6 muaj deri në 10 vite.
Gjatë shqiptimit të dënimit me burgim për të mitur gjykata duhet t’i marr në konsideratë
të gjitha rrethanat rënduese dhe lehtësuese të cilat e karakterizojnë rastin konkret.
Ndaj kryerësve të mitur të veprave penale sipas Ligjit mbi Kryerësit e Mitur të
Veprave Penal dhe Mbrojtjen Juridike Penale të Personave të Mitur në Serbi mund të
shqiptohen edhe masat e sigurisë. Këto masa sipas paragrafit 1 të nenit 39 të këtij Ligji
mund t’i shqiptohen të miturit të cilit i është shqiptuar masa edukative apo dënimi me
burgim për të mitur. Kështu, masa e shërimit të alkoolistëve dhe narkomanëve nuk mund
të shqiptohet pa masat edukative. Ndërkaq masa e sigurimit shoqërimi i detyrueshëm
psikiatrik mund të shqiptohet si masë e vetme.
Mund të thuhet se në Serbi ndaj të miturve fare nuk mund të shqiptohet dënimi
me burgim afatgjatë, vërejtja gjyqësore dhe dënimi me kusht të cilat në përgjithësi i njeh
e drejta penale.128 Vështruar në këtë aspekt, mund të thuhet lirshëm se ndaj të miturve në
Serbi megjithatë mund të shqiptohet edhe dënimi me gjobë dhe disa nga dënimet
plotësuese.129
Karakteristikë e zgjidhjeve ligjore të parashikuara me Ligjin mbi Kryerësit e
Mitur të Veprave Penal dhe Mbrojtjen Juridike Penale të Personave të Mitur të Serbisë
është se edhe ky ligj, në krahasim me Kodin e Drejtësisë për të Mitur të Republikës së
Kosovës, nuk ka parashikuar masat e diversitetit si lloje të posaçme të masave edukative,
e në mënyrë shprehimore as dënimin me gjobë dhe urdhrin për punë në dobi të
përgjithshme. Në këtë aspekt, konsideroj se edhe ligjdhënësi serb, në mbështetje të
rekomandimeve që rezultojnë nga aktet përkatëse ndërkombëtare, në kuadër të
ndryshimeve e plotësimeve që mund t’i bëhen këtij Ligji në të ardhmen do të ishte mirë
që t’i parashikoj edhe këto masa edukative dhe dënime, të cilat në raport me disa situata
konkrete tregohen më të përshtatshme për arritjen e qëllimit të sanksioneve penale për të
mitur.
(127) Për këtë, më gjerësisht, shih: Sekulić, Mihajlo. Maloletničko krivično pravo, Beograd, 2011, fq. 290. (128) Jovašević Dragan, Položaj maloletnika u krivičnom pravu, Niš, 2010, fq. 89. (129) Bojić, Borislav & Ahmed Ali, Abdasalam. Kivičnipravni status maloletnika u Srbiji, Beograd, 2014,
fq. 57.
44
5. Sistemi i sanksioneve penale ndaj të miturve në legjislacionin penal kroat
Sanksionet penale ndaj të miturve në Republikën e Kroacisë janë përcaktuar me
Kodin Penal ku përcaktohen edhe sanksionet penale për personat madhor. Sipas këtij
Kodi ndaj të miturve mund të shqiptohen këto lloje të sanksioneve penale: masat
disiplinore, masat edukative dhe dënimet. Qëllimi i sanksioneve penale ndaj të miturve
është sigurimi i mbrojtjes dhe i ndihmës për të miturit.
Si masa disiplinore të cilat mund t’u shqiptohen të kryerësve të mitur të veprave
penale ky Kod ka parashikuar qortimin dhe dërgimin e të miturit në qendrën disiplinore.
Këto masa Kodi në fjalë i trajton si masa edukative. Këto masa mund t’u shqiptohen të
miturve në ato raste kur nuk ekziston nevoja për masa afatgjata të edukimit, riedukimit,
shërimit apo mbikëqyrjes adekuate.130
Sipas nenit 12 të Kodit Penal të Kroacisë qortimi është masa më e lehtë që mund
të shqiptohet ndaj kryerësve të mitur të veprave penale. Këtë masë gjykata e çështjes e
shqipton atëherë kur çmon se vetëm qortimi është masë e mjaftueshme për arritjen e
qëllimit të masave edukative. “Në këtë rast i bëhet me dije të miturit për dëmin që është
shkaktuar nga veprimi i tij i paligjshëm dhe i tërhiqet vërejtja se në rast se përsëritë
veprën penale ndaj tij mund të shqiptohet sanksion tjetër penal”.131
Masën e dërgimit në qendrën disiplinore për të mitur gjykata do ta shqiptoj
atëherë kur çmon se ndikimi ndaj personalitetit dhe sjelljes së të miturit është e mundur të
bëhet me aplikimin e masave afatshkurtra që vlerësohen edukate për këtë. Në këto raste
gjykata e dërgon të miturin në qendrën përkatëse për një numë të caktuar orësh gjatë
ditës, që mund të zgjasë nga 14-30 ditë, ose me qëndrim të pandërprerë por në një numër
orësh në një kohëzgjatje prej më së shumti 3 muajsh të qëndrimit të pandërprerë në një
qendër të tillë. Në qendrën disiplinore i mituri do të angazhohet në kryerjen e punëve që i
përgjigjen gjendjes psiko-fizike të tij dhe atij duhet t’i mundësohet vijimi i shkollimit.
Krahas kësaj mase gjykata mund të shqiptoj edhe ndonjërën prej masave të mbikëqyrjes
së shtuar.
Në mesin e masave edukative ligjdhënësi kroat vëmendje të posaçme u ka
kushtuar masave të mbikëqyrjes së shtuar. Si masa të tilla ky ligjdhënës ka parashikuar:
mbikëqyrjen e shtuar nga ana e prindit apo kujdestarit dhe mbikëqyrjen e shtuar me
qëndrim ditor në një qendër kujdesi.
Gjykata do ta shqiptoj masën e mbikëqyrjes së shtuar nga ana e prindit apo
kujdestarit nëse prindërit apo kujdestari kanë bërë lëshim në edukimin e të miturit, por ata
kanë mundësi që ta ushtrojnë një mbikëqyrje të tillë. Në këto raste gjykata mund t’u
caktoj disa detyrime të veçanta prindërve ose kujdestarit të cilat do të efektonin në
eliminimin e ndikimeve të dëmshme ndaj tij si dhe mund t’u japë udhëzime të caktuara.
Mbikëqyrjen e shtuar me qëndrim ditor në një qendër kujdesi gjykata do t’ia
shqiptoj të miturit atëherë kur konstaton se atij i duhet një kujdes i posaçëm profesional
me qëllim riedukimi. Kjo masë mund të shqiptohet në kohëzgjatje prej 3 muaj deri në 3
vjet. Me rastin e shqiptimit të kësaj mase gjykata mund t’ia caktoj të miturit një apo më
shumë nga këto detyrime: kompensimin e dëmit personit të dëmtuar, vijimin e rregullt të
(130) Shih: Simovič, Dragan etj. Maloljetničko krivično pravo, Sarajevo, 2013, fq. 195. (131) Krahaso: Marina Simović, Pojam, Svrha i vrste maloljetničkih krivičnih sankcija u Federaciji Bosne i
Hercegovine. Sarajevë, 2015, fq. 151. I qasshëm në: http://www.gfpn-au.com/sites/default/files/GFPN-5-
5/GFPN_godina_5_broj_5_Marina_Simovic.pdf. Shfletuar më: 14.02.2017.
45
shkollimit, vijimin e rregullt të punës, aftësimin për ndonjë profesion të caktuar, pranimin
e punësimit, mos-shoqërimin me persona të caktuar, mos-vizitimin e lokaleve të caktuara
etj.
Në mesin e masave edukative ligjdhënësi kroat ka paraparë edhe masat edukative
institucionale. Si masa të tilla ky ligjdhënës ka paraparë: dërgimin e të miturit në entin
edukues, dërgimin në shtëpinë edukative-korrektuese dhe dërgimin në entin e posaçëm.
Masën e dërgimit të të miturit në entin edukues gjykata do t’ia shqiptoj të miturit
ndaj të cilit konsideron se duhet të ushtrohet mbikëqyrje e vazhdueshme nga ana e
personave profesionalë, me qëllim të edukimit dhe riedukimit të tyre të drejtë. Kjo masë
nuk mund të shqiptohet në kohëzgjatje më të vogël se 6 muaj dhe më shumë se 3 vjet.
Është rregull që gjykata më rastin e shqiptimit të kësaj mase nuk e cakton kohëzgjatjen e
saj, por ajo caktohet më vonë.
Dërgimin në shtëpinë edukative korrektuese gjykata do ta shqiptoj atëherë kur
konstaton se ndaj të miturit duhet të zbatohen masa afatgjate dhe të përforcuara për
edukimin dhe riedukimin e tij. Përmes kësaj mase i mituri izolohet nga mjedisi social dhe
dërgohet në shtëpinë edukative-korrektuese. Me rastin e shqiptimit të kësaj mase gjykata
duhet të marr parasysh peshën e veprës penale të kryer dhe rrethanën nëse ndaj të miturit
më herët janë shqiptuar masa edukative ose dënimi me burgim për të mitur. Kjo masë
shqiptohet në kohëzgjatje prej 1 deri në 5 vjet.
Dërgimin e të miturit në entin për kujdes të posaçëm gjykata do ta shqiptoj
atëherë kur të miturit i nevojitet përkujdesje e posaçme për shkak të çrregullimit mendor
ose të metave fizike, dhe kur kjo është në interesin më të mirë të të miturve. Qëllimi i
kësaj mase është që të evitohen apo zbuten të metat psikike apo fizike në zhvillimin e të
miturit. Si rregull, i mituri mbetet në institucionin e tillë derisa është i nevojshëm mjekimi
dhe aftësimi i tij.
Para shqiptimit të cilësdo nga masat edukative gjykata duhet të marr në
konsideratë cilësitë personale të të miturit, sjelljen e mëhershme të të miturit, rrethanat e
kryerjes së veprës penale, rrethanat në të cilat ka jetuar i mituri etj.
Ndaj të miturit madhor (16-18 vjeç) ligjdhënësi kroat ka paraparë mundësinë e
shqiptimit edhe të dënimeve. Si dënim i cili mund t’u shqiptohen të miturve sipas nenit
24 të Kodit Penal është dënimi me burgim për të mitur.
Dënimi me burgim për të mitur mund t’i shqiptohet të miturit të rritur që ka
përgjegjësi penale, që ka kryer vepër penale për të cilën është parashikuar dënimi me
burgim prej të paktën 5 vjetësh dhe që veprën penale e ka kryer në rrethana veçanërisht të
rënda, si dhe kur vlerësohet se nuk do të ishte e arsyeshme të shqiptoheshin masat
edukative. Kohëzgjatja e dënimit me burgim për të mitur sillet prej 6 muaj deri në 10 vite.
Gjatë shqiptimit të dënimit me burgim për të mitur gjykata duhet t’i marr në konsideratë
të gjitha rrethanat rënduese dhe lehtësuese të cilat e karakterizojnë rastin konkret.
Ndaj kryerësve të mitur të veprave penale sipas Kodit Penal të Kroacisë mund të
shqiptohen edhe masat e sigurisë. Këto masa sipas paragrafit 1 të nenit 27 të këtij Kodi
mund t’i shqiptohen të miturit të cilit i është shqiptuar masa edukative apo dënimi me
burgim për të mitur. Kështu, masa e shërimit të alkoolistëve dhe narkomanëve nuk mund
të shqiptohet pa masat edukative. Ndërkaq, masa e sigurimit shërimi i detyrueshëm
psikiatrik mund të shqiptohet si masë e vetme.
Kodi Penal i Kroacisë në nenin 29 ka parashikuar mundësinë që të miturit t’i
konfiskohet pasuria e fituar me vepër penale. Në këtë rast është theksuar qartë se lidhur
46
me konfiskimin e pasurisë së të miturit të fituar me vepër penale zbatohen
përshtatshmërisht dispozitat për konfiskim të pasurisë së fituar me vepër penale që vlejnë
për madhorët.
Mund të thuhet se ndaj të miturve fare nuk mund të shqiptohet dënimi me burgim
afatgjatë, vërejtja gjyqësore dhe dënimi me kusht të cilat në përgjithësi i njeh e drejta
penale.132 Vështruar në këtë aspekt, mund të thuhet lirshëm se ndaj të miturve në Kroaci
megjithatë mund të shqiptohet edhe dënimi me gjobë dhe disa nga dënimet plotësuese.133
Karakteristikë e zgjidhjeve ligjore të parashikuara me Kodin Penal të Republikës
së Kroacisë është se edhe ky Kod, në krahasim me Kodin e Drejtësisë për të Mitur të
Republikës së Kosovës, nuk ka parashikuar masat e diversitetit si lloje të posaçme të
masave edukative, masën e mbikëqyrjes së shtuar në familjen tjetër, e në mënyrë
shprehimore as dënimin me gjobë dhe urdhrin për punë në dobi të përgjithshme. Në këtë
aspekt, konsideroj se edhe ligjdhënësi kroat, në mbështetje të rekomandimeve që
rezultojnë nga aktet përkatëse ndërkombëtare, në kuadër të ndryshimeve e plotësimeve që
mund t’i bëhen këtij Kodi në të ardhmen do të ishte mirë që t’i parashikoj edhe këto masa
edukative dhe dënime, të cilat në raport me disa situata konkrete tregohen më të
përshtatshme për arritjen e qëllimit të sanksioneve penale për të mitur.
6. Sistemi i sanksioneve penale ndaj të miturve në legjislacionin penal afganistanas
Në Afganistan sanksionet penale për të mitur janë parashikuar me Kodin për të
Mitur.134 Ky shtet ka krijuar edhe gjykata për të mitur dhe atë në kuadër të çdo province.
Kodi rregullon specifikat, ndërkaq ajo çka nuk rregullohet me te për te mitur, ka lënë në
fuqi zgjidhjet ligjore që vlejnë për madhorët. Ky Kod në nenin 10 të tij përcakton moshën
për përgjegjësi penale. Zgjidhjet e parapara në këtë nen përcaktojnë se personi nën
moshën 12 vjeçare është penalisht i papërgjegjshëm, megjithëse ai parasheh zbatimin e e
masave konkrete edhe për personat midis 7-12 vjeç.
Sipas këtij Kodi të mitur konsiderohen personat prej 12-18 vjeç. Ndaj këtyre
personave mund të shqiptohen këto sanksione penale:
1. Dënimin me burgim afatgjatë, afatmesëm dhe afatshkurtër, por jo më shumë
se 1/3 (një të tretën) e afatit maksimal të zbatueshëm për të rriturit;
2. Dënimin për pagimin e dëmit viktimës;
3. Paralajmërimin për sjelljen e tij të dëmshme;
4. Mbikëqyrjen nga ana e shërbimeve sociale, dhe
5. Vendosjen e të miturit në një qendër rehabilitimi.
Dënimin me burgim të miturit gjykata kompetente do t’ia shqiptoj atëherë kur
konstaton se ai është i përgjegjshëm penalisht dhe kur ka kryer vepër penale të rëndë, dhe
në rrethana rënduese. Me rastin e shqiptimit të këtij dënimi gjykata do të marr parasysh
moshën e të miturit, pjekurinë psikologjike, karakterin dhe aftësitë, edukimin, mjedisin
(132) Krahaso: Jovašević, vep. e cit. fq. 89. (133) Krahaso: Bojić & Ahmed, vep. e cit. fq. 57. (134) Ky Kod ka hyrë në fuqi në vitin 2011. I qasshëm në: http://www.rolafghanistan.esteri.it/NR/rdonlyres
/565B6AC3-4472-4B4E-8315-987F40E280D/0/23JuvenileLaë.pdf. Shfletuar më: 15.02.2017.
47
dhe rrethanat jetësore, arsyet dhe shkaqet e kryerjes së veprës penale, sjelljen e
mëhershme të tij, sjelljen e tij pas kryerjes së veprës penale etj.
Ndaj të miturit gjykata kompetente mund të shqiptoj edhe dënimin për pagimin e
dëmit të shkaktuar viktimës, sidomos kur ai ka kryer vepër penale të rëndë dhe në
rrethana rënduese. Me rastin e shqiptimit të këtij dënimi gjykata do të marr parasysh po
ashtu moshën e të miturit dhe zhvillimin e tij bio-psikik.
Sipas Kodit për të Mitur të Afganistanit ndaj fëmijëve prej 12-18 vjeç nuk mund
të shqiptohet dënimi me vdekje, as vërejtja e gjykatës e dënimi me kusht. Sipas këtij Kodi
paralajmërimi për sjelljen e dëmshme të të miturit ka kuptimin e qortimit gjyqësor. Kjo
masë është e karakterit disiplinor dhe me të i bëhet me dije të miturit se ka kryer vepër
penale dhe se nëse vazhdon me kryerje të veprave të ngjashme, ndaj tij mund të
shqiptohet dënimi me burgim apo ndonjë masë tjetër e paraparë me ligj.
Mbikëqyrjen nga ana e shërbimeve sociale gjykata do ta shqiptoj atëherë kur
konsideron se ndaj të miturit që ka kryer vepër penale është e nevojshme të ushtrohen
shërbimet përkatëse sociale. Kjo masë është e ngjashme me masën edukative të
mbikëqyrjes së shtuar nga ana e organit të kujdestarisë, sepse edhe në rastin e kësaj mase
të miturit i caktohet një punëtor social i cili në kontakt të vazhdueshëm me të miturin
duhet të siguroj riedukimin e tij, në mënyrë që ai të mos kryej më vepër penale dhe që në
të ardhmen të respektoj rregullat e sjelljes në shoqëri.
Vendosja e të miturit në një qendër rehabilitimi bëhet me vendim të gjykatës. Deri
te shqiptimi i kësaj mase do të vijë atëherë kur gjatë zbatimit të masës së mbikëqyrjes nga
ana e shërbimeve sociale nuk është arritur të bëhet riedukimi i të miturit. Gjatë zbatimit të
kësaj mase i mituri mbyllet në një qendër rehabilitimi. Gjatë qëndrimit të tij në një qendër
të tillë, të miturit do t’i ofrohen shërbime përkatëse arsimore dhe të përgatitjes
profesionale.
Siç rezulton, midis zgjidhjeve të parapara me Kodin për të Mitur të Afganistanit
dhe atyre të përcaktuara në Kodin e Drejtësisë për të Mitur të Kosovës dhe
legjislacioneve përkatëse të Republikës së Shqipërisë, Maqedonisë, Serbisë dhe Kroacisë
ka dallime bukur të mëdha. Ky Kod nuk parasheh fare masat e dieversitetit, masat
edukative të mbikëqyrjes së shtuar, përjashtuar masën e mbikëqyrjes nga shërbimet
sociale, masat institucionale dhe dënimin me gjobë e me punë në dobi të përgjithshme. Po
ashtu, ky Kod nuk ka bërë një rregullim të detajuar as të sanksioneve penale të cilat i ka
paraparë në zgjidhjet e tij. Ato në shumë raste janë të mangëta dhe pa adresime të qarta.
Si rrjedhojë, edhe në raport me këtë Kod rekomandohen ndryshime evidente që do ta
përafronin atë me kërkesat e akteve respektive ndërkombëtare.
7. Sistemi i sanksioneve penale ndaj të miturve në legjislacionin penal rumun
Në Rumani sanksionet penale për të mitur janë rregulluar me Kodin Penal të këtij
vendi.135 Sipas këtij Kodi në aspektin e moshës përgjegjësia penale fillon nga mosha 14
vjeçare. Rrjedhimisht, sipas nenit 90 të këtij Kodi i mituri që ka mbushur moshën 14 deri
në 16 vjeç do të konsiderohet penalisht përgjegjës, vetëm nëse është vërtetuar se ai
veprën penale e ka kryer duke pasur aftësi dalluese. Ndërkaq, i mituri që ka mbushur
(135) Për këtë shih: Criminal Code of Romania. I qasshëm në: www.just.ro/wp-content/uploads
/2016/01/Noul-cod-penal-EN.doc. Shfletuar më: 15.02.2017.
48
moshën 16 vjeçare konsiderohet penalisht i përgjegjshëm. Sipas zgjidhjes së përcaktuar
në nenin 100 të këtij Kodi ndaj të miturve mund të shqiptohen këto sanksione penale:
masat edukative dhe dënimet. Vështruar në këtë aspekt, në zgjedhjen e sanksionit penal
ndaj të miturve gjykata do të marrë parasysh shkallën e rrezikshmërisë shoqërore të
veprës së kryer, gjendjen fizike, zhvillimin intelektual dhe moral të të miturit, sjelljen e
tij, kushtet në të cilat ai është rritur dhe jeton, si dhe çdo rrethanë tjetër që e karakterizon
personalitetin e të miturit.136
Sipas nenit 101 të Kodit Penal të Rumanisë ndaj të miturve mund të shqiptohen
këto masa edukative: a) qortimi, mbikëqyrja e shtuar në liri, pranimi në një qendër të ri-
edukimit dhe pranimi në një institut mjekësor.
Masa edukative e qortimit përbën masën më të lehtë edukative që mund t’i
shqiptohet të miturit. Përmes kësaj mase i bëhet me dije të miturit se ka kryer vepër
penale, dhe synohet që të ndikohet në të në mënyrë që ai në të ardhmen të sillet në
përputhje me rregullat ekzistuese të shoqërisë, si dhe paralajmërohet se nëse vazhdon të
kryej sërish vepër penale ndaj tij do të shqiptohet ndonjë masë më e rëndë apo dhe
ndonjëri nga dënimet e mundshme të parashikuar me ligj.
Masa e mbikëqyrjes së shtuar në liri është masë edukative e cila konsiston në
shqiptimin e mbikëqyrjes së shtuar të veçantë për të miturin për një periudhë kohore prej
1 viti. Mbikëqyrja mund t’i besohet, varësisht nga rasti, prindërve të të miturit, personit i
cili e pranon mbikëqyrjen ose kujdestarit ligjor.
Gjykata do ta shqiptoj masën e mbikëqyrjes së shtuar nga ana e prindit apo
kujdestarit nëse prindërit apo kujdestari ka bërë lëshim në edukimin e të miturit, por ata
kanë mundësi që ta bëjnë një mbikëqyrje të tillë. Në këto raste gjykata mund t’u caktoj
disa detyrime konkrete prindërve ose kujdestarit të cilat do të efektonin në eliminimin e
ndikimeve të dëmshme ndaj tij si dhe mund t’u japë udhëzime të caktuara.
Gjykata mund ta shqiptoj masën e mbikëqyrjes së shtuar në familjen tjetër atëherë
kur konstaton se prindërit dhe kujdestari nuk kanë mundësi ta ushtrojnë mbikëqyrjen ndaj
të miturit, ose kur ajo me arsye nuk mund të pritet nga ata, p.sh. kur ata janë alkoolist. Në
këto raste, ligjdhënësi kërkon që mbikëqyrja t’i besohet një familje të afërt të të miturit,
kuptohet kur ajo pranon që të bëj një mbikëqyrje të tillë. Zbatimi i kësaj mase mund të
ndërpritet atëherë kur prindërit apo kujdestari fitojnë mundësinë për të ushtruar
mbikëqyrjen e shtuar ndaj tij, ose kur vlerësohet se më nuk ka nevojë për mbikëqyrje të
shtuar.
Mbikëqyrjen e shtuar nga ana e organit të kujdestarisë gjykata do t’ia shqiptoj të
miturit atëherë kur konstaton se atij nuk mund t’i shqiptohet as masa e mbikëqyrjes së
shtuar nga ana e prindërve apo kujdestarit e as mbikëqyrja e shtuar nga familja tjetër. Në
këtë rast i mituri vendoset nën mbikëqyrje të organit të kujdestarisë sociale. Kohëzgjatja e
kësaj mase nuk mund të jetë më e shkurtër se 1 vit dhe më e gjatë se 3 vjet.137
Me rastin e shqiptimit të masave të mbikëqyrjes së shtuar gjykata mund t’i caktoj
të miturit detyrime konkrete. Të tilla detyrime mundtë jenë: mos-vizitimi i vendeve te
(136) Shih: Haines, Alina. Juvenile crime and punishment in Budapest, fq. 9. I qasshëm në:
http://www.internetjournalofcriminology.com/Haines%20-%20Juvenile%20Crime%20and%20 Punishment
%20in%20Bucharest.pdf. Shfletuar më: 15.02.2017. (137) Bucandra, Raducanju. New regulations the sanctions applicable to minors in the neë Romanian
Criminal Code, fq. 4. I qasshëm në: https://www.law.muni.cz/sborniky/dny_prava_2012/ files/
trestnepravnialternativy/RaducanuRuxandra.pdf. Shfletuar më: 16.02.2017.
49
caktuara, mos-kontaktimi i personave të caktuar, kryerja e ndonjë pune pa pagesë në një
institucion të interesit publik nga 50-200 orë, por jo më shumë se 3 orë në ditë, pas
shkollës, dhe gjatë festave. Pas shqiptimit të masës së mbikëqyrjes së shtuar, gjykata e
njofton shkollën për detyrimet e vendosura ndaj të miturit, përkatësisht për institucionin
ku ai është detyruar të bëj punën pa pagesë. Nëse i mituri ndaj të cilit është shqiptuar
masa e mbikëqyrjes së shtuar vazhdon të sillet në mënyrë të kundërligjshme, gjykata e
revokon masën e tillë dhe i shqipton atij masën e dërgimit në një qendër të ri-edukimit.
Rrjedhimisht, nëse i mituri i tillë kryen vepër penale, gjykata ndaj të miturit mund të
shqiptoj edhe dënimet përkatëse.
Masa e dërgimit në një qendër të riedukimit do të mund të shqiptohet ndaj të
miturve për të cilët masat tjera edukative janë treguar të pamjaftueshme për riedukimin e
tyre. Kjo masë shqiptohet për një periudhë për të cilën gjykata e vlerësoi të nevojshme,
por ajo mund të zgjasë atë, në parim, vetëm deri në moshën 18 vjeçare. Kjo do të thotë se
një masë të tillë gjykata mund ta zgjasë edhe pas moshës 18 vjeçare, por jo më shumë se
2 vjet.
Masa e dërgimit në një institut mjekësor mund të shqiptohet në ato raste kur i
mituri që ka kryer vepër penale lëngon nga sëmundje apo çrregullim fizik e psikik dhe
atij i nevojitet një trajtim përkatës mjekësor dhe arsimim special. Edhe kjo masë
shqiptohet për një periudhë për të cilën gjykata e vlerëson të nevojshme, por ajo mund ta
zgjasë atë, në parim, vetëm deri në moshën 18 vjeçare. Kjo do të thotë se një masë të tillë
gjykata mund ta zgjasë edhe pas moshës 18 vjeçare, por jo më shumë se 2 vjet.
Sipas Kodit Penal të Rumanisë ndaj të miturve që kanë mbushur moshën 16-18
vjeçare, mund të shqiptohet edhe dënimi me burgim dhe dënimi me gjobë.
Dënimi me burgim për të miturit do të shqiptohet vetëm atëherë kur konstatohet
se masat edukative nuk do të jetë e mjaftueshme për të korrigjuar sjelljen e të miturit dhe
kur ai ka kryer vepër penale të rëndë, dhe në rrethana që atë e bëjnë veçanërisht të rëndë.
Me rastin e shqiptimit të dënimit me burgim për të mitur, të miturve u shqiptohet dënimi i
tillë vetëm deri në ½ (gjysmën e dënimit të paraparë për veprën penale për të cilën ai
akuzohet).138 Në këto raste minimum i dënimit për veprën penale të ndëshkueshme ndaj
të miturve duhet të jetë 5 vjet. Ndërkaq për veprën penale për të cilën është parashikuar
dënimi me burgim të përjashtëm i mituri mund të dënohet me dënim me burgim prej 5-20
vjet.
Ndaj të miturve mund të shqiptohet edhe dënimi me gjobë. Ky dënim po ashtu
mund t’i shqiptohet vetëm të miturit madhor, që ka përgjegjësi penale i cili veprën penale
e ka kryer me qëllim të realizimit të interesit të caktuar pasuror, dhe kur ai ka kryer vepër
penale për të cilën është parashikuar dënimi me burgim prej së paku 3 vjetësh.
Edhe Kodi Penal i Rumanisë, në raport me të miturit, nuk ka parashikuar
mundësinë e shqiptimit të masave të diversitetit, dhe disa masa institucionale, p.sh.,
dërgimin e të miturit në institucionin korrektues, e as urdhrin për punë në dobi të
përgjithshme si lloje të posaçme të dënimeve. Së këndejmi, konsideroj se edhe
ligjdhënësi rumun, në kuadër të ndryshimeve që mund t’i bëhen këtij Kodi do duhej që të
parashikoj më shumë sanksione penale ndaj të miturve, gjithnjë duke respektuar
rekomandimet e akteve relevante ndërkombëtare.
(138) Po aty, fq. 5.
50
PJESA E DYTË
REGJIMI JURIDIK I MASAVE DHE DËNIMEVE NDAJ TË MITURVE NË
REPUBLIKËN E KOSOVËS
KREU I
MASAT E DIVERSITETIT
Masat e diversitetit janë lloj i masave alternative të cilat mund t’u shqiptohen
kryerësve të mitur të veprave penale .Këto masa janë parashikuar me akte përkatëse
ndërkombëtare (Rregullat e Tokios dhe Rregullat e Pekinit) dhe me legjislacionet penale
të një numri të konsiderueshëm të shteteve bashkëkohore. Ato, në fakt, janë masat më të
lehta të cilat mund të ju shqiptohen të miturve për të cilët në procedurë penale
konstatohet se kanë kryer vepra penale. Në vazhdim të këtij kapitulli do të trajtohen
kuptimi, qëllimi dhe çështjet tjera të cilat i karakterizojnë këto masa.
1. Kuptimi i masave të diversitetit
Masat e diversitetit janë lloji i masave alternative të cilat parashihen në të drejtën
penale bashkëkohore ndaj kryerësve të mitur të veprave penale. Këto masa i parashikon
edhe Kodi i Drejtësisë për të Mitur i Republikës së Kosovës. Masat e diversitetit
rezultojnë nga Rregullat e Tokios, në të cilat janë paraparë masat dhe sanksionet
alternative, si dhe nga Rregullat e Pekinit mbi drejtësinë për të mitur.139
Kodi i Drejtësisë për të Mitur i Kosovës nuk e bën ndonjë përkufizim të nocionit
të masave të diversitetit. Një përkufizim konciz të nocionit të këtyre masave nuk e ka
bërë as shkenca e të drejtës penale në Kosovë. Rrjedhimisht, konsideroj se në
përcaktimin e nocionit të masave të diversitetit do duhet të merren në konsideratë të
gjitha elementet që i karakterizojnë ato. Së këndejmi, sipas mendimit tim masat e
diversitetit janë lloj në vete i sanksioneve, përkatësisht masave penale juridike më të lehta
të cilat mund t’u shqiptohen të miturve të cilët kanë kryer kryesisht vepra penale të lehta,
dhe të cilat konsistojnë në përcaktimin e ndonjë detyrimi konkret ndaj kryerësve të mitur
të veprave penale, përmbushja e të cilit mund të efektojë në parandalimin e fillimit të
procedurës penale ndaj të miturve, dhe të ndihmojë rehabilitimin dhe riintegrimin e të
miturit në ambientin e tij social, si dhe të parandalojë recidivizmin tek kjo kategori e
kryerësve të veprave penale.
Këto masa konsiderohet të jenë inkorporuar në legjislacionet penale të shteteve
bashkëkohore bazuar në njohuritë e shkencës mbi njeriun, sipas të cilave mituria që
përfshinë moshën e cila korrespondon me periudhën e shkollës së mesme, përbën atë stad
zhvillimi të personalitetit njerëzor e cila, në krahasim me moshat tjera, është me e trazuar
nga ana emocionale dhe shoqërore. Si specifikë e kësaj moshe është se, adoleshentët janë
të pritur për konfliktet me prindërit, mësuesit e tyre etj. Apo siç thotë F. Dolto: “Kjo
moshë e vullnetit të pavetëdijshëm dhe e mrekullive të mëdha”,... ose, “Si një kohë e
mbushur me re, shi e diell, si një prill befasues që edhe çel gjethin edhe hera-herës të
(139) Salihu, I, fq. 33.
51
thanë me të ftohtit e zemëruar...”.140 Por, përfshirja e këtyre masave në legjislacionet
penale është edhe rrjedhojë e rekomandimeve që lidhur me to akordojnë Rregullat e
Tokios (ku janë parashikuar dënimet dhe sanksionet alternative) dhe Rregullat e Pekinit
mbi drejtësinë për të mitur. Këto masa, siç u theksua më lart, janë të përshtatshme të
shqiptohen ndaj të miturve që kanë kryer vepra penale të lehta, apo edhe vepra që mund
t’i përkasin kriminalitetit të mesëm, por të cilat janë kryer nga pakujdesia.
2. Disa nga karakteristikat e masave të diversitetit
Ngjashëm me sanksionet, përkatësisht masat tjera penale juridike edhe masat e
diversitetit i kanë karakteristikat e tyre që i bëjnë ato të llojit të veçantë. Rrjedhimisht, si
karakteristika të këtyre masave konsiderohen:
1. Mundësia e parandalimit të fillimit të procedurës penale. Zgjidhja e përcaktuar
në nenin 16 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur të Republikës së Kosovës ka
parashikuar mundësinë që ndaj kryerësit të mitur të veprës penale, në rastet
kur ai i përmbushë detyrimet e përcaktuara p.sh., ia kompenson dëmin palës
së dëmtuar, të mos fillohet fare procedura penale. “Kjo qasje përbën një
mundësi të mirë që në raport me të miturit që kryejnë vepra penale të lehta të
pengohen efektet negative, përkatësisht sigmatizimi i tyre nga veprimet e
karakterit represiv të cilat e karakterizojnë procedurën penale përgjithësisht,
përfshirë procedurën penale për të mitur”.141
2. Ndërlidhja me vepra penale të lehta. Masat e diversitetit janë paraparë që të
shqiptohen ndaj personave të mitur që kanë kryer vepra penale të lehta, për të
cilat është paraparë si dënim kryesor gjoba apo dënimi me burgim deri në 3
vite. Rrjedhimisht, lidhur me këto masa ligjdhënësi ka akorduar mundësinë
që ato t’u shqiptohen edhe të miturve që kanë kryer vepra penale për të cilat
parashihet dënimi me burgim deri në 5 vjet, por me kusht që ato të jenë kryer
nga pakujdesia.142
3. Shumëllojshmëria e tyre. Kodi i Drejtësisë për të Mitur në nenin 18 të tij ka
përcaktuar tetë lloje të masave të diversitetit të cilat prokurori i shtetit apo
gjykata mund t’ia shqiptoj kryerësit të mitur të veprës penale.
4. Autoriteti i dyllojtë i shqiptimit. Këto masa, në radhë të parë, mund të
shqiptohen nga prokurori i shtetit, ndërkaq në rastet kur çështja penale është
proceduar në gjykatë ato mund t’i shqiptojë edhe gjyqtari për të mitur dhe
trupi gjykues për të mitur.
5. Kohëzgjatja e shkurtër. Edhe pse ligjdhënësi kosovar nuk e ka përcaktuar
kohëzgjatjen e masave të diversitetit, në teorinë e së drejtës penale dhe në
praktikën e organeve të procedurës penale mbizotëron mendimi se shumica e
(140) Për këtë shih: Shërbimi Sprovues i Kosovës, Buletini, nr. 8, Prishtinë, 2007, fq. 14. I qasshëm në:
http://www.md-ks.net/repository/docs/BULETINI%20i%20SHSK%202007shqip.pdf. Shfletuar më:
02.03.2017. (141) Human Rights, A compilation of International Instruments. I qasshëm në:
https://www.amazon.com/Human-Rights-Compilation- International-Instruments/.../92, fq. 364-365.
Shfletuar më: 02.03.2017. (142) Shih paragrafin 1 të nenit 17 të KDMRK.
52
këtyre masave duhet të jenë afatshkurtra. “Lidhur me këtë, për shkak të
natyrës dhe përmbajtjes së disave nga masat e parapara të diversitetit, duhet të
theksohet se për to është dashur që me ligj të përcaktohet kohëzgjatja e
ekzekutimit të tyre. Masa të tilla të diversitetit për të cilat me Kodin e
Drejtësisë për të Mitur është dashur që të përcaktohet minimumi dhe
maksimumi i kohëzgjatjes janë: vijimi i rregullt në shkollë, pranimi i
punësimit apo aftësimit në një profesion adekuat me aftësitë dhe shkathtësitë e
tij dhe kryerja e punës pa pagesë në dobi të përgjithshme.”143 E gjithë kjo për
arsye se në punën praktike të prokurorëve dhe gjyqtarëve për të mitur
vazhdimisht ka pasur dilema lidhur me përcaktimin e kohëzgjatjes së tyre. Së
këndejmi, në mënyrë që të evitohen situatat e tilla të pakëndshme konsideroj
se rrugëzgjidhjen duhet kërkuar në konsiderimin e disa cilësive të të miturit,
siç mund të jetë niveli i shkollimit apo aftësimit profesional, dhe konsultimi
me shërbimin sprovues.
3. Qëllimi i masave të diversitetit
Qëllimi themelor i masave të diversitetit është që në të gjitha rastet e mundshme
delinkuenti i mitur të mos i ekspozohet procedurës penale, të mos stigmatizohet dhe të
mos i shqiptohen sanksione penale. Përkundrazi, me masat e diversitetit synohet që ndaj
të miturit me procedura dhe masa jo-penale të ndikohet në personalitetin e tij që të
përmirësohet, të rehabilitohet dhe kështu në të ardhmen të mos kryej sërish vepra penale.
Qëllimi i tillë mbështetet në konceptet e Rregullave të Pekinit.144
Koncepti i Rregullave të Pekinit përkitazi me masat e diversitetit është akceptuar
edhe nga Kodi i Drejtësisë për të Mitur i Kosovës. Kështu, lidhur me qëllimin e këtyre
masave ky Kod në nenin 16 të tij ka përcaktuar se “Qëllimi i masave të diversitetit është
që ta parandalojë, kur është e mundur, fillimin e procedurës ndaj kryerësit të mitur, të
ndihmojë rehabilitimin pozitiv dhe riintergimin e të miturit në bashkësinë e tij, me qëllim
të parandalimit të sjelljes recidiviste”. Siç rezulton, kjo zgjidhje ligjore ju adreson
masave të diversitetit tri qëllime themelore. Këto qëllime janë:
1. Parandalimi i fillimit të procedurës penale. Synimi kryesor që mëtohet të
arrihet përmes kësaj qasje është mbrojtja e të miturit nga përjetimet e
pakëndshme të cilat janë vazhdimisht prezente në vet natyrën e procedurës
penale.145 Lidhur me këtë në paragrafin 1 të nenit 56 të Kodit të Drejtësisë për
të Mitur është paraparë se “Për veprat penale të dënueshme me burgim prej
më pak se 3 vjet ose me gjobë, prokurori mund të vendosë të mos e fillojë
procedurën përgatitore edhe pse ekziston dyshimi i bazuar se i mituri ka kryer
vepër penale, ndërsa prokurori mendon se nuk do të ishte e përshtatshme të
zbatohet procedura kundër të miturit për shkak të natyrës së veprës penale, të
rrethanave në të cilat është kryer ajo, mungesës së dëmit të rëndë ose të
(143) Salihu, I, fq. 34. (144) Po aty, fq. 34. (145) Çollaku, Hashim. Efikasiteti i procedurës penale për të mitur dhe ruajtja e dinjitetit të të miturit,
Centrum, nr. 2, Shkup, 2014, fq. 297. I qasshëm në: http://www.centrum.mk/ëp-content/ uploads/
2015/01/15-H.%C3%87OLLAKU-CENTRUM-2.pdf. Shfletuar më 21.01.2017.
53
pasojave për të dëmtuarin, si edhe të kaluarës së të miturit dhe
karakteristikave të tij personale”.146
2. Rehabilitimi dhe riintegrimi i të miturit në bashkësinë e tij. Synimi që
pretendohet të arrihet përmes kësaj qasje është që i mituri të riedukohet dhe
aftësohet në mënyrë që të respektoj rregullat e sjelljes në shoqëri dhe të filloj
jetën normale në familjen, shkollën e lagjen e tij.147
3. Parandalimi i sjelljes recidiviste. Synimi që mëtohet të arrihet përmes kësaj
qasje është që i mituri të kuptoj efektet e dëmshme që shkaktojnë veprat
penale për vetë atë, familjen e tij dhe shoqërinë në përgjithësi. “Përvoja ka
treguar se të miturit ndaj të cilëve është shqiptuar ndonjëra nga masat e
diversitetit kanë përsëritur shumë më rrallë veprat penale, në krahasim me të
miturit ndaj të cilëve janë shqiptuar dënimet apo masat edukative”.148
4. Procedura për shqiptimin e masave të diversitetit
Është rregull që procedura për shqiptimin e masave të diversitetit të vihet në
lëvizje sipas detyrës zyrtare. Atë e fillon prokurori i shtetit, gjyqtari i vetëm gjykues apo
trupi gjykues, përmes kryetarit të tij. Secili nga këta autoritete mund ta iniciojë një
procedurë të tillë vetëm atëherë kur konstatojnë plotësimin e kushteve ligjore (për veprën
penale të kryer nga i mituri është parashikuar dënimi me gjobë ose dënimi me burgim
deri në 3 vjet, kurse në rastet e kryerjes së veprës penale nga pakujdesia për të cilën është
paraparë dënimi me burgim deri në 5 vjet, përjashtuar atyre që kanë sjellë si pasojë
vdekjen) dhe kur konsiderojnë se masat e tilla ndihmojnë rehabilitimin dhe riintegrimin e
të miturit në rrethin e tij social, ose pengojnë sjelljen recidiviste.
Që të akordojnë masa të diversitetit ndaj të miturit prokurori i shtetit, gjyqtari për
të mitur apo trupi gjykues për të mitur duhet të jenë të bindur se me shqiptimin e tyre
arrihet të realizohet qëllimi substancial i këtyre masave. Së këndejmi, prokurori i shtetit,
gjyqtari për të mitur dhe trupi gjykues për të mitur nuk janë të detyruar që ta shqiptojnë
masa të diversitetit ndaj të miturit në çdo rast kur ata kanë kryer vepra penale për të cilat
parashihet dënimi me gjobë dhe dënimi me burgim deri në 3 vjet, apo dhe në rastet e
kryerjes nga pakujdesia të veprës penale për të cilat është parashikuar dënimi me burgim
deri në 5 vite. Kështu, prokurori i shtetit do të shqiptoj masa të tilla vetëm ndaj atyre
kryerësve të mitur që janë plotësuar kushtet ligjore për të cilët konsideron se, duke marrë
parasysh personalitetin e tyre, do të mund të efektohet në rehabilitimin dhe riintegrimin e
tyre në ambientin social dhe kur beson se kështu do të parandalohet recidivizmi i tyre. Së
këndejmi, në rastet kur i mituri sillet ashtu siç është kërkuar nga prokurori i shtetit, ai nuk
e fillon fare procedurën penale, në të kundërtën e përpilon propozimin e arsyetuar dhe e
procedon çështjen në gjykatën kompetente. Po ashtu, edhe gjyqtari për të mitur apo trupi
gjykues për të mitur masat e diversitetit do t’i shqiptoj vetëm në rastet kur vjen në
përfundim se shqiptimi i tyre është në interesin më të mirë të të miturit dhe të
parandalimit të recidivizmit.
(146) Hajdari, XI, fq. 47. (147) Leinster Tom & Cobbold, Christina. Measuring diversity, fq. 3. I qasshëm në:
http://www.maths.ed.ac.uk/~tl/mdiss.pdf. Shfletuar më 21.01.2017. (148) Shih: Shërbimi Sprovues i Kosovës, Buletini, nr. 8,..., fq. 14-15.
54
Kur prokurori i shtetit, gjyqtari për të mitur apo trupi gjykues për të mitur
orientohen për zgjidhjen e çështjes penale të të miturit përmes akordimit të masës së
diversitetit, atë e shqiptojnë me aktvendim të posaçëm. Në një aktvendim të tillë duhet të
përcaktohet identiteti i të miturit, lloji i masës së diversitetit e cila i është shqiptuar atij,
kohëzgjatjen e saj, detyrimet që i caktohen të miturit, si dhe njoftimi se nëse nuk i
përmbushë ato procedura penale ndaj tij mund të fillohet, apo zhvillohet dhe se do të
mund të përballet me ndonjë masë apo dënim më të ashpër. Prokurori i shtetit, gjyqtari
për të mitur apo trupi gjykues për të mitur kur e zgjidh çështjen penale përmes shqiptimit
të masës së diversitetit, në aktvendimin mbi shqiptimin e një mase të tillë duhet të
përfshijë udhëzimin për mjetin juridik që adreson mundësinë për të propozuar prova të
reja. Marrja e formës së prerë të aktvendimit i hapë shtigjet për ekzekutim të masës së
shqiptuar të diversitetit.149
5. Autoriteti për shqiptimin e masës së diversitetit
Konform nenit 16, 73 dhe 74 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur autoriteti
kompetent për të shqiptuar masën e diversitetit ndaj kryerësve të mitur të veprave penale
në Republikën e Kosovës, siç u theksua më lart, i takon prokurorit të shtetit, gjyqtarit për
të mitur dhe trupit gjykues për të mitur.150 Ky është prokurori, apo gjyqtari, përkatësisht
trupi gjykues në ngarkim të të cilit gjendet lënda në lidhje me të cilën dyshohet apo
akuzohet një i mitur.151
Me rastin e shqiptimit të masës përkatëse të diversitetit prokurori kompetent i
shtetit, gjyqtari për të mitur apo trupi gjykues për të mitur duhet të marrin parasysh
peshën e veprës penale (vepra duhet të jetë e dënueshme me dënim me gjobë ose burgim
deri në 3 vjet, përjashtimisht kur vepra është kryer nga pakujdesia për të cilën është
paraparë dënimi deri në 5 vjet burgim), faktin e pranimit të përgjegjësisë nga i mituri për
kryerje të veprës penale, shprehjen e gatishmërisë nga ana e tij për t’u pajtuar me palën e
dëmtuar, ose dhënien e pëlqimit të të miturit, apo prindit, prindit adoptues ose kujdestarit
në emër të të miturit për të zbatuar masën e shqiptuar të diversitetit.
Gjatë shqyrtimit të çështjes së shqiptimit të masës së diversitetit, siç është
theksuar më lart, prokurori i shtetit mund të marr vendim që të mos e filloj fare
procedurën penale ndaj të miturit,152 kurse gjyqtari për të mitur ose trupi gjykues për të
mitur, pasi çështja penale të jetë proceduar në gjykatë, mund të shqiptojnë masën e
diversitetit kryerësit të mitur të veprës penale, vetëm nëse konstatojnë plotësimin e
kushteve ligjore dhe nëse vijnë në përfundim se me masën përkatëse të diversitetit mund
(149) Krahaso: Hajdari, Azem. Kodi i Procedurës penale, Komentar, Prishtinë, 2016, fq. 1133. (150) Sipas neni 12 të Ligjit nr. 03/L-199 për Gjykatat, gjyqtari për të mitur është autoriteti që i gjykon
çështjet penale për të mitur për të cilat është paraparë si dënim gjoba ose dënimi me burgim deri në 5 vjet,
kurse trupi gjykues përbën autoritetin gjyqësor që gjykon veprat penale për të cilat është paraparë dënimi
me burgim prej 5 vitesh e më shumë. Të dy këto autoritete veprojnë në kuadër të Departamentit për të
Mitur të Gjykatës Themelore. I qasshëm në: https://gzk.rks-gov.net/ActDetail.aspx?ActID=2700. Shfletuar
më: 05.02.2017. (151) Krahaso: Sahiti, E. & Murati R. & Elshani Xh. Kodi i Procedurës Penale i Republikës së Kosovës,
Komentar, Prishtinë, 2013, fq. 1165. (152) Kjo vendimmarrje e prokurorit të shtetit është kushtëzuar nga fakti i përmbushjes së detyrimeve që
rrjedhin nga shqiptimi i masës së diversitetit.
55
t’i ndihmohet të miturit në rehabilitimin dhe integrimin e tij në bashkësinë e tij dhe nëse
vlerësojnë se masa e tillë është e përshtatshme për të penguar sjelljet recidiviste të të
miturit..153
Prokurori i shtetit, gjyqtari i vetëm gjykues apo trupi gjykues masën e diversitetit
e shqiptojnë me aktvendim të posaçëm. Aktvendimi i tillë duhet të përmbajë të dhënat që
identifikojnë personalitetin e kryerësit të mitur të veprës penale, llojin e masës së
shqiptuar, kohëzgjatjen e saj dhe të dhënat tjera të cilat i përmban çdo vendim
gjyqësor.154
6. Kushtet për shqiptimin e masave të diversitetit
Kushtet për shqiptimin e masave të diversitetit, në fakt përfaqësojnë kriteret mbi
bazën e të cilave mund të shqiptohen këto masa. Këto kushte janë përcaktuar me nenin 17
të Kodit të Drejtësisë për të Mitur dhe si të tilla ndahen në dy grupe.155
1. Kushtet që ndërlidhen me peshën e veprës penale të kryer, dhe
2. Kushtet të cilat të ndërlidhen me kryerësin e mitur të veprës penale.
Rrjedhimisht, që të mund të shqiptohen masat e diversitetit ndaj të miturit
kërkohet që të plotësohen në mënyrë të njëkohshme të dy grupet e këtyre kushteve.
6.1. Kushtet për shqiptimin e masave të diversitetit të cilat ndërlidhen me peshën e veprës
penale
Kushtet që ndërlidhen me peshën e veprës penale të kryer janë përcaktuar në
paragrafin1 të nenit 17 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur. Konform kësaj dispozite
ligjore, masat e diversitetit mund të shqiptohen ndaj të miturit i cili ka kryer vepër penale
për të cilën është paraparë si dënim kryesor gjoba ose dënimi me burgim deri në 3 vjet,
ose vepër penale të kryer nga pakujdesia për të cilën është paraparë dënimi me burgim
deri në 5 vjet, përjashtuar veprat penale të cilat kanë rezultuar me humbje të jetës së
njerëzve.156 Së këndejmi, ndaj të miturit nuk mund të shqiptohet masa e diversitetit në
rastet kur ai akuzohet për kryerje të veprës penale për të cilën është paraparë dënimi me
burgim në kohëzgjatje me më shumë se tri vjet, në rastet kur atë e ka kryer me dashje,
dhe për vepër penale për të cilën është paraparë dënimi me burgim mbi 5 vjet, në rastet
kur atë e ka kryer me dashje apo nga pakujdesia. Kjo zgjidhje ligjore e bën të qartë faktin
se mundësia e shqiptimit të masave të diversitetit është shumë e gjerë, vështruar këtë në
kontekst të numrit të veprave penale për të cilat ato masa mund të akordohen. Mendoj se
një zgjidhje e tillë është pragmatike dhe e arsyeshme, nga se në këto raste, kryesisht bëhet
fjalë për vepra penale relativisht të lehta dhe të kryera në kuadër të formës së lehtë të
fajësisë (pakujdesisë).
(153) Vendimi i tillë është kushtëzuar nga të konstatuarit e faktit të përmbushjes së kritereve ligjore për
shqiptim të masës së diversitetit dhe nga vlerësimi i interesave të të miturit për rehabilitim dhe riintegrim të
suksesshëm të të miturit në mjedisin shoqëror. (154) Krahaso: Hajdari, VI, ,fq. 149. (155) Hajdari, XI, fq. 48. (156) Po aty, fq. 49.
56
6.2. Kushtet për shqiptimin e masave të diversitetit të cilat ndërlidhen me kryerësin e
mitur të veprës penale
Kushtet për shqiptimin e masave të diversitetit që ndërlidhen me kryerësin e mitur
të veprës penale janë përcaktuar në paragrafin 2 të nenit 17 të Kodit të Drejtësisë për të
Mitur. Sipas kësaj dispozite ligjore kushte të tilla janë:
1. Pranimi i përgjegjësisë për veprën penale të kryer nga i mituri;
2. Shprehja e gatishmërisë nga i mituri që të pajtohet me palën e dëmtuar, dhe
3. Pëlqimi i të miturit ose i prindit, prindit adoptues ose kujdestarit në emër të të
miturit për të zbatuar masën e shqiptuar të diversitetit.
Mënyra si janë rregulluar kushtet për shqiptimin e masës së diversitetit të cilat
ndërlidhen me kryerësin e mitur të veprës penale, lë të nënkuptohet se masat e tilla mund
të shqiptohen vetëm nëse plotësohen në mënyrë kumulative që të tri këto kushte.
Kushti i parë i cili konsiston në faktin që i mituri duhet të pranojë përgjegjësinë
për veprën e kryer, është me rëndësi të posaçme për arritjen e efektit të duhur të masës së
diversitetit. Përkatësisht, një ndër qëllimet kryesore të masës së diversitetit është pikërisht
që të ndikohet që i mituri të vetëdijesohet, të kuptojë se ka kryer një vepër të dënueshme,
amorale e cila është e paraparë edhe me ligj si vepër penale. Nëse këtë nuk e kupton i
mituri, përkatësisht nëse nuk ndërgjegjësohet dhe nuk e pranon se ka kryer vepër penale
dhe nuk pendohet për këtë, atëherë kurrsesi nuk mund të shqiptohet asnjë lloj i masës së
divetrsitetit. Kjo qëndron kështu edhe nga fakti se nëse i mituri nuk ndërgjegjësohet dhe
nuk e pranon fajin, atëherë kjo tregon se ai me masën e dkiversitetit nuk do të
përmirësohet.157
Lidhur me kushtin e dytë, i cili konsiston në gatishmërinë e të miturit që të
pajtohet me palën e dëmtuar, me personin ndaj të cilit e ka kryer veprën penale, duhet
theksuar se pajtimi midis tyre mund të bëhet vetëm me ndihmën e ndërmjetësit.158
Çështja e ndërmjetësimit është rregulluar me ligj të veçantë159 por kjo çështje rregullohet
edhe me dispozita të veçanta të Kodit të Drejtësisë për të Mitur.160 Me Ligjin për
Ndërmjetësimin161 përcaktohen kushtet që duhet t’i plotësoj një person që të angazhohet
për ndërmjetës, autoriteti që e emëron atë, përgjegjësitë e tij, procedura e emërimit etj.162
Pajtimi me palën e dëmtuar ka rëndësi të madhe në ndërgjegjësimin e kryerësit të mitur të
veprës penale, eliminimin e ndjenjës së vetëgjyqësisë, si dhe në relaksimin e raporteve
midis të miturit dhe palës së dëmtuar, që në një numër të konsiderueshëm të rasteve ka
rëndësi kruciale për rehabilitimin dhe riintegrimin e tij.
(157) Salihu, I, fq. 36. (158) Po aty, fq. 36. (159) Kjo qasje e Kosovës është bazuar në përvojat që kanë krijuar disa nga shtetet e Evropës, siç është rasti
me Austrinë, Zvicrën etj. Me ligjet e këtyre vendeve është përcaktuar organi i cili e emëron
ndërmjetësuesin, procedura e ndërmjetësimit, kompensimi i ndërmjetësuesit etj. Në Austri ndërmjetësuesin
e emëron gjykata, ndërsa shpenzimet e ndërmjetësve në çështjet penale mbulohen nga buxheti i shtetit,
ndërkaq, në çështjet civile shpenzimet i paguajnë palët në kontest. (160) Shih nenet 14 dhe 15 të KDM. (161) Shih Ligjin nr.03/L-057 për Ndërmjetësimin. I qasshëm në: gzk.rks-gov.net/ActDetail.
aspx?ActID=2592. Shfletuar më 21.01.2017. (162) Sipas legjislacionit në fuqi të Republikës së Kosovës ndërmjetësimin, në varësi të fazës në të cilën
ndodhet zhvillimi i procedurës penale, mund ta autorizojë prokurori i shtetit, gjyqtari për të mitur apo trupi
gjykues për të mitur. Ndërkaq, ndërmjetësimin e bën ndërmjetësuesi i pavarur, i cili emërohet nga lista e
ndërmjetësuesve të përzgjedhur nga Ministria e Drejtësisë.
57
Kushti i tretë i cili duhet të përmbushet për të mundur të shqiptohet masa e
diversitetit, është që paraprakisht të merret pëlqimi i të miturit, prindit, prindit adoptues
ose kujdestarit në emër të të miturit se do të zbatohet masa e caktuar e diversitetit.163 Ky
kusht është i domosdoshëm posaçërisht nga fakti se një numër i konsiderueshëm i masave
të diversitetit në vete përbëjnë përmbushjen e detyrimeve të caktuara. Andaj, nëse nuk
ekziston gatishmëria për implementimin e masës së caktuar të diversitetit, atëherë është
iluzore që të shqiptohet kjo masë ngase nuk mund të ekzekutohet me përdorimin e
mekanizmave të dhunës, siç është rasti kur shqiptohen dënimet.164
Konform paragrafit 3 të nenit 83 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur, Shërbimi
Sprovues i Kosovës është institucioni që është ngarkuar me përgjegjësitë e përcjelljes së
zbatimit të masave të diversitetit. Sipas kësaj dispozite ligjore nëse i mituri nuk e
përmbushë detyrimin e urdhëruar si masë diversiteti, shërbimi sprovues duhet të
verifikojë faktet dhe arsyet e mos përmbushjes së detyrimit dhe për këtë e informon
organin që e ka shqiptuar masën e diversitetit dhe prokurorin kompetent. Siç rezulton, ky
informim duhet t’i bëhet prokurorit të shtetit, gjyqtarit për të mitur apo trupit gjykues për
të mitur, në varësi të faktit se cili nga këta subjekte e ka shqiptuar masën në fjalë.
Informimi i bëhet prokurorit të shtetit në mënyrë që ai, pas shqyrtimit të detajuar të
rrethanave të rastit, të mund të vendosë për fillimin e procedurës penale dhe ta përcjell
çështjen në gjykatën kompetente. Ndërkaq, informimi do t’i bëhet gjyqtarit për të mitur
apo trupit gjykues për të mitur në mënyrë që ata, pas shqyrtimit të rrethanave të rastit, të
orientohen në shqiptimin e ndonjë mase edukative apo sanksioni tjetër penal ndaj të
miturit.
7. Rëndësia e shqiptimit të masave të diversitetit
Rëndësia e shqiptimit të masave të diversitetit është e shumëfishtë. Rrjedhimisht,
shqiptimi i këtyre masave manifeston shtrirje interesi si në të drejtën e procedurës
penale,165 po ashtu edhe në të drejtën penale materiale,166 atë të ekzekutimit dhe në
politikën kriminale.167 Në të vërtetë, rëndësia e shqiptimit të masave të diversitetit ka të
bëj me faktin se përmes tyre:
1. Efektohet në zvogëlimin e numrit të lëndëve penale për të miturit të procedura
në prokurori dhe gjykata. Procedurat e zgjidhjes së çështjeve penale për të
mitur përmes masave të diversitetit janë më të thjeshta se në rastet kur ato u
nënshtrohen trajtimit të rregullt në procedurë penale, përkatësisht përmes
(163) Për këtë, më gjerësisht, shih: Doracak trajnimi për avokatët në fushën e drejtësisë për fëmijët, Prishtinë,
2012, fq. 132. I qasshëm në: http://www.oak-
ks.org/repository/docs/doracak_trajnimi_p%C3%ABr_avokat%C3%ABt_n%C3%AB__fush%C3%ABn_e
_drejt%C3%ABsis%C3%AB_p%C3%ABr_f%C3%ABmij%C3%AB_945304.pdf. Shfletuar më
21.01.2017. (164) Salihu, I,. 36. (165) Kodi i Procedurës Penale, përveç urdhrit ndëshkimor ka paraparë edhe tri mundësi të tjera të zgjidhjes
së çështjes penale jashtë shqyrtimit gjyqësor. Ato janë: pezullimi i përkohshëm i procedurës, ndërmjetësimi
dhe vendimmarrja gjatë shqyrtimit të parë të aktakuzës. (166) Për këtë, më gjerësisht, shih: Latifi V. & Elezi I. & Hysi V. Politika e luftimit të kriminalitetit,
Prishtinë, 2012, fq. 257-259. (167) Për këtë, më gjerësisht, shih: Milutinoviq, Milan. Politika kriminale, Prishtinë, 1984, fq. 321-323.
58
procedimit të tyre në shqyrtim gjyqësor. Në këto raste shkurtohen afatet
kohore të zgjidhjes së tyre. Kjo qasje në kushtet kur në gjykatat e Kosovës
presin për zgjidhje 440.832 lëndë, nga të cilat një numër i konsiderueshëm i
tyre janë me natyrë penale në ngarkim të të miturve, ka një rëndësi të madhe
kriminalo-politike.168
2. Shkurtohen shpenzimet e parasë publike të cilat në kushtet e zhvillimit të
procedurave penale të rregullta (standarde) për të mitur do të destinoheshin
për dëshmitarë, ekspertë, shpenzime paushalle etj., gjë që vlerësohet e një
rëndësie të veçantë për faktin se Kosova vazhdon të ketë një buxhet shtetëror
tejet të limituar.169
3. Mbrohet shoqëria nga kryerja e serishme e veprave penale, bazuar në faktin se
personat e mitur të akuzuar për kryerje të veprave penale në lidhje me të cilët
janë shqiptuar masat e diversitetit në praktikë shumë më rrallë vendosin të
kryejnë sërish vepra penale, në krahasim me të miturit ndaj të cilëve janë
zbatuar procedurat penale standarde, pavarësisht sanksionit penal të shqiptuar
nga gjykatat.170
4. Mundësohet pezullimi i procedurës penale, kur plotësohen kushtet e parapara
me ligj dhe të miturit mbrohen nga përjetimet e pakëndshme që janë të
pashmangshme në procedurën penale. 171
5. Efektohet në shkurtimin e kohës së arritjes së efektit të risocializimit të të
miturve. Kjo për faktin se procedura për shqiptimin e masave të diversitetit
është shumë më e shkurtër se në rastet kur hapen procedurat penale standarde.
6. Kryerësit e mitur të veprave penale motivohen që të edukohen me ndjenjën e
pranimit të përgjegjësisë penale, të penduarit për veprën e kryer, kërkim faljes
etj.172 Kjo diktohet nga fakti se masat e diversitetit mund të shqiptohen vetëm
nëse i mituri pranon përgjegjësinë penale, pendohet për krimin e kryer dhe
shprehë gatishmëri për t’u pajtuar me palën e dëmtuar. Një qasje e tillë
vepruese mund të tregohet shumë efikase në eliminimin e ndjenjës së
hakmarrjes, e cila në lidhje me disa vepra penale, siç është rasti me veprat
penale kundër jetës dhe trupit, atyre kundër integritetit seksual etj., vazhdon të
jetë prezente te një kategori e konsiderueshme e viktimave të këtyre krimeve.
7. Viktimat e krimit motivohen që në koordinim me organet e procedurës penale
të ngritin nivelin e komunikimit me kryerësit e mitur të veprave penale në
synimin e tyre për të realizuar më lehtë kompensimin e dëmit të shkaktuar nga
vepra penale. Në rastin e shqiptimit të masave të diversitetit vjen deri te
(168)Këshilli Gjyqësor i Kosovës, Raporti statistikor i gjykatave, Vjetori 2015, Prishtinë, 2016. I qasshëm
në: http://www.gjyqesori-rks.org/sq/kjc/report/list/1. Shfletuar më 22.01.2017. (169) Ky buxhet në vitet e fundit, edhe pse ka shënuar rritje, nuk tejkalon më shumë se një 1.5 miliard Euro
për vit. (170) Hajdari, IX, fq. 591. (171) Shërbimi Sprovues i Kosovës, Buletini, nr. 8,.., fq. 15. (172) Në bazë të analizave dhe rezultateve të publikuara nga Shërbimi Sprovues i Kosovës rezulton se të
gjithë të miturit dhe prindërit e tyre kanë bërë kërkim-faljen, kanë kompensuar dëmin palës së dëmtuar,
kanë pranuar sugjerimet dhe këshillat në rregullat e trafikut publik, vijimin e rregullt në shkollë, pranimin
në aftësimin profesional etj.
59
realizimi i kërkesave pasurore juridike të viktimave të krimit më shpejt, më
lehtë dhe në mënyrën që kënaq më shumë palët procedurale penale.173
8. Llojet e masave të diversitetit
Llojet e masave të diversitetit paraqesin kontingjentin e masave të cilat prokurori i
shtetit, gjyqtari për të mitur apo trupi gjykues për të mitur mund t’ia shqiptojnë kryerësit
të mitur të veprës penale. Se cili lloj i masës së diversitetit do t’i shqiptohet të miturit
varet nga vlerësimi që e bënë autoriteti që i shqipton ato përkitazi me arritjen e qëllimit të
masave të tilla. Vështruar në këtë aspekt vlerësoj se peshë duhet të ketë edhe lloji i veprës
penale të kryer dhe rrethanat e kryerjes së saj, përfshirë rrethanat që lidhen me kryerësin e
mitur (forma e fajit, motivi, qëllimi etj.). Sipas nenit 18 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur
ndaj kryerësit të mitur të veprës penale për të cilën është paraparë dënimi me gjobë ose
dënimi me burgim deri në 3 vjet, apo deri në 5 vjet për rastet e veprave penale të kryera
nga pakujdesia, përjashtuar veprat penale me pasojë vdekjen dhe që janë plotësuar
kriteret e përcaktuara në paragrafin 2 të nenit 17 të këtij Kodi mund të shqiptohen këto
lloje të masave të diversitetit:
1. Pajtimi në mes të kryerësit të mitur dhe palës së dëmtuar, duke përfshirë edhe
kërkim faljen nga i mituri ndaj palës së dëmtuar;
2. Pajtimi ndërmjet të miturit dhe familjes së tij;
3. Kompensimi i dëmit palës së dëmtuar në bazë të marrëveshjes së ndërsjellë
ndërmjet të dëmtuarit, të miturit dhe përfaqësuesit të tij ligjor, në përputhje me
situatën financiare të të miturit;
4. Vijimi i rregullt në shkollë;
5. Pranimi i punësimit apo aftësimi në një profesion adekuat me aftësitë dhe
shkathtësitë e tij;
6. Kryerja e punës pa pagesë në dobi të përgjithshme në pajtim me aftësitë e
kryerësit të mitur për kryerjen e punës së tillë. Kjo masë mund të shqiptohet
me pëlqimin e të miturit në kohëzgjatje prej 10 deri në 60 orë;
7. Edukimi në rregullat e trafikut, dhe
8. Këshillimi psikologjik.
Prokurori i shtetit, gjyqtari për të mitur apo trupi gjykues për të mitur, kryerësit të
mitur të veprës penale mund t’ia shqiptoj një apo më shumë masa të diversitetit. Ata do të
shqiptojnë më shumë masa të diversitetit gjithnjë kur konsiderojnë se kjo është në
interesin më të mirë të të miturit. Kështu, p.sh., krahas masës së vijimit të rregullt në
shkollë, të miturit mund t’i shqiptohet edhe masa e edukimit me rregullat e trafikut.
Mirëpo, që të mund të shqiptohen bashkërisht këto dy masa të diversitetit duhet të vihet
në përfundim se i mituri që, në rastin konkret, e ka cilësinë e kryerësit të veprës penale,
ka probleme me vijueshmërinë e shkollës si dhe të jetë fjala për kryerjen e veprës penale
nga kapitulli i veprave penale kundër sigurisë në komunikacionin publik. Megjithatë, në
çdo situatë organi kompetent, me rastin e shqiptimit të masës përkatëse duhet të ketë në
konsideratë arritjen e qëllimit të masës së tillë.174
(173) Krahaso: Hajdari, Azem. Conditional release of convicted persons in Kosovo, International Journal of
Research in Humanities and Social Studies, Vol. 3, Issue 7, Hyderabad, 2016, fq. 34. (174) Hajdari, XI, fq. 52.
60
8.1. Pajtimi në mes të kryerësit të mitur dhe palës së dëmtuar, duke përfshirë edhe
kërkimfaljen nga i mituri ndaj palës së dëmtuar
Këtë masë të diversitetit prokurori i shtetit, gjyqtari për të mitur apo trupi gjykues
për të mitur do ta shqiptoj atëherë kur, pas analizimit dhe vlerësimit të rastit, konstaton
ekzistim të raporteve acaruese (konfliktuoze) midis palës së dëmtuar dhe kryerësit të
mitur të veprës penale, apo dhe familjes së tij, që kanë rrjedhur me të kryer të veprës
penale. “Synimi i kësaj mase është arritja e pajtimit midis kryerësit të mitur të veprës
penale dhe palës së dëmtuar, me tendencën që të sanohen për të evituar hasmëritë
eventuale të cilat do të mund të rezultonin në një hakmarrje të mundshme, të kryerjes së
ndonjë vepre penale në këtë rast nga i dëmtuari ndaj të miturit. Për arritjen e këtij synimi
prokurori i shtetit, gjyqtari për të mitur apo trupi gjykues për të mitur do të angazhoj një
ndërmjetës të pavarur, i cili bazuar në përvojën e tij do t’u ndihmonte atyre që të
mundësojnë zgjidhjen e çështjes penale në rrugë jashtëgjyqësore”.175 Në përputhje më
zgjidhjen e përcaktuar nga ligjdhënësi kosovar (e manifestuar edhe në vetë emërtimin e
masës) prokurori i shtetit, gjyqtari për të mitur apo trupi gjykues për të mitur, me rastin e
shqiptimit të kësaj mase mbesin të obliguar që t’i imponojnë të miturit kërkim faljen ndaj
të dëmtuarit.176 “Kërkim falja nënkupton pendimin për veprën penale të kryer,
vetëdijesimin, ngritjen e nivelit të përgjegjësisë, gatishmërinë për të ndërtuar paqe etj.
Ndërkaq, të pranosh kërkim faljen do të thotë gatishmëri për të mos bërë gabimin e
kryerësit. Së këndejmi, kërkim falja është gatishmëri për ndërtim paqeje me moshatarët e
tij. Në këto raste, kërkohet që këtë gatishmëri ta kenë edhe prindërit e kryerësit të mitur
dhe palës së dëmtuar dhe kështu t’i motivojnë fëmijët e tyre për të harruar të kaluarën dhe
shmangur përsëritjen e veprave penale. Të kërkosh falje në kohën kur më së shumti u
mungon njerëzve është me vlerë të madhe”.177
8.2. Pajtimi ndërmjet të miturit dhe familjes së tij
Këtë masë të diversitetit prokurori i shtetit, gjyqtari për të mitur apo trupi gjykues
për të mitur mund ta shqiptojë atëherë kur konstaton se fakti i kryerjes së veprës penale
ka rezultuar në përkeqësim evident të marrëdhënieve midis të miturit dhe familjes së tij.
Shkalla më e lartë e këtij përkeqësimi është ajo që ka rezultuar me ndërprerje totale të
komunikimit midis këtyre dy akterëve. Kjo gjendje mund të shoqërohet edhe me
dukurinë e ikjes nga shtëpia, braktisjes së shkollimit etj., rrethana këto që lënë pasoja të
paparashikueshme për të ardhmen e të miturit të tillë. Duke i pasur parasysh këto pasoja,
dhe me qëllimin që kryerësit e mitur të veprave penale të rehabilitohen dhe riintegrohen
në shoqëri, ligjdhënësi kosovar e ka paraparë mundësinë e shqiptimit të një mase të tillë.
Përmes masës së pajtimit ndërmjet të miturit dhe familjes së tij synohet që të rivendosen
marrëdhëniet midis tyre, të vendoset dialogu dhe kështu të rihapen shtigjet e drejta, të
(175) Hajdari, Albulena dhe Krasniqi, Milot. Ndërmjetësimi si qasje e re e zgjidhjes alternative të çështjeve
penale, Avokatura, nr. 13, Prishtinë, 2012, fq. 129-130. (176) Shih: Aktvendimin PM. nr. 116/2014 të Gjykatës Themelore në Prizren. Përmes këtij aktvendimi, kjo
gjykatë të miturit B.H. nga Prizreni ia ka shqiptuar masën e diversitetit Pajtim në mes të kryerësit të mitur
dhe palës së dëmtuar, duke përfshirë edhe kërkimfaljen nga i mituri ndaj palës së dëmtuar , me ç’rast të
dëmtuarin G. M. për realizimin e kërkesës pasurore-juridike e ka udhëzuar në kontest civil. (177) Shërbimi Sprovues i Kosovës, Buletini, nr. 8,…, fq. 14.
61
cilat do të garantonin perspektivën më të mirë për të miturit problematikë. Kjo për faktin
se mjedisin familjar për të miturin nuk mund ta zëvendësoj asnjë mjedis tjetër pavarësisht
rëndësisë që mund të ketë ai në shoqëri. Kjo vlerësohet imediate, edhe për faktin se pa një
pajtueshmëri funksionale midis këtyre dy akterëve asnjëri nga ta nuk mund të ushtrojnë
rolin që kanë në realizimin e kësaj përgjegjësie (detyre).
8.3. Kompensimi i dëmit palës së dëmtuar në bazë të marrëveshjes së ndërsjellë ndërmjet
të dëmtuarit, të miturit dhe përfaqësuesit të tij ligjor, në përputhje me situatën financiare
të të miturit
Përmes kësaj mase prokurori i shtetit, gjyqtari për të mitur apo trupi gjykues për
të mitur përcakton detyrimin ndaj të miturit që t’ia kompensoj dëmin e shkaktuar me
vepër penale personit të dëmtuar. Lartësia e dëmit që detyrohet ta kompensoj i mituri
caktohet në marrëveshje të ndërsjellë ndërmjet të dëmtuarit, të miturit dhe prindit apo
kujdestarit të tij.178 Në këtë rast duhet të merret në konsideratë gjendja financiare e të
miturit. Kjo do të thotë se këtë masë të diversitetit autoriteti kompetent mund t’ia shqiptoj
vetëm të miturit i cili ka pasuri të vetën, por duke u kujdesuar që lartësia e kompensimit
të mos e rrezikoj gjendjen e tij financiare. Në fakt, përmes kësaj mase synohet të ndikohet
edhe në eliminimin e fenomenit të vetëgjyqësisë, i cili në lidhje me disa vepra penale
akoma paraqet rrezik permanent të shfaqjes.
8.4. Vijimi i rregullt në shkollë
Këtë masë të diversitetit prokurori i shtetit, gjyqtari për të mitur apo trupi gjykues
për të mitur do t’ia shqiptoj kryerësit të mitur të veprës penale i cili ka probleme me
vijimin e rregullt të shkollimit. Në fakt këtu duhet të jetë fjala për të mitur i cili e ka
braktisur shkollimin ose i cili largohet në mënyrë të vazhdueshme nga orët mësimore, dhe
ekziston bindja se kryerja e veprës penale është edhe rezultat i mos-vijimit të rregullt,
përkatësisht braktisjes së shkollimit. “Si rregull, kjo masë e diversitetit do të shqiptohet
atëherë kur besohet se vijimi i rregullt i shkollës do të kontribuonte që i mituri i tillë
sërish të mos kryej vepër penale”.179
8.5. Pranimi i punësimit apo aftësimi në një profesion adekuat me aftësitë dhe
shkathtësitë e tij
Këtë masë të diversitetit prokurori i shtetit, gjyqtari për të mitur apo trupi gjykues
për të mitur do t’ia shqiptoj kryerësit të mitur të veprës penale atëherë kur konstaton se
punësimi apo aftësimi i tij në një profesion të caktuar që i përgjigjet shkathtësive të tij, do
të kontribuoj që i mituri në të ardhmen të mos kryej sërish vepër penale.
(178) Hajdari, XI, fq. 68-69. (179) Salihu, I, fq. 49.
62
8.6. Kryerja e punës pa pagesë në dobi të përgjithshme në pajtim me aftësitë e kryerësit të
mitur për kryerjen e punës së tillë
Këtë masë të diversitetit prokurori i shtetit, gjyqtari për të mitur apo trupi gjykues
për të mitur do t’ia shqiptoj kryerësit të mitur të veprës penale atëherë kur vjen në
përfundimin se kryerja e punës në dobi të përgjithshme do të efektojë në drejtimin që ai
në të ardhmen të mos kryej vepër penale tjetër. Për shqiptimin e kësaj mase kërkohet
dhënia e pëlqimit nga ana e të miturit, ngase në të kundërtën nuk është e pritshme që ajo
të zbatohet dhe të arrihen efektet e synuara. Në këto raste, në varësi të rrethanave të rastit,
kryesisht të atyre me natyrë subjektive, i mituri mund të detyrohet për të kryer punë në
dobi të përgjithshme në një kohëzgjatje prej 10 deri në 60 orë.
8.7. Edukimi në rregullat e trafikut
Këtë masë të diversitetit prokurori i shtetit, gjyqtari për të mitur apo trupi gjykues
për të mitur, si rregull, do t’ia shqiptoj të miturit i cili ka kryer vepër penale kundër
sigurisë në trafikun publik, deri te e cila ka ardhur për shkak të mosnjohjes së rregullave
të trafikut publik. Natyrisht, që të shqiptohet një masë e tillë është e nevojshme që
subjekti që e shqipton atë të krijoj bindje se me edukimin e të miturit me rregullat e
trafikut do të ndikohet që ai në të ardhmen të mos përsëris kryerjen e tyre.
8.8. Këshillimi psikologjik
Këtë masë të diversitetit prokurori i shtetit, gjyqtari për të mitur apo trupi gjykues
për të mitur do t’ia shqiptoj kryerësit të mitur të veprës penale te i cili është konstatuar
ekzistenca e problemeve të caktuara që ndërlidhen me adaptimin e tij në mjedisin social
(familje, shkollë, ka strese, probleme në të folur etj.180 Me këshillime të tilla, të karakterit
të posaçëm, synohet t’i ndihmohet të miturit në tejkalimin e problemeve ekzistuese, dhe
në këtë mënyrë të efektohet në edukimin, riedukimin dhe zhvillimin e drejtë të tij.
9. Të dhënat mbi shqiptimin e masave të diversitetit në Kosovë gjatë periudhës 2008 -
2016
Që nga rezultatet modeste të këtij punimi të disertacionit të doktoratës të nxirren
përfundime të qëndrueshme, dhe të adresohen rekomandime konkrete dhe të përdorshme
për institucionet përkatëse shtetërore (prokuroritë dhe gjykatat) dhe shoqërinë në tërësi
është parë e nevojshme që të hulumtohet e studiohet puna e prokurorive dhe gjykatave në
lidhje me shqiptimin e masave të diversitetit për periudhën kohore që përfshinë dhjetë
vitet e fundit (2007-2016). Kjo konsideroj të jetë periudhë e mjaftueshme që do t’i
shërbej këtij qëllimi Prezantimi i punës së prokurorisë së shtetit dhe gjykatave në lidhje
me shqiptimin e masave të diversitetit nuk ka qenë çështje aspak e lehtë. Kjo për faktin
se lidhur me punën e tyre, sa i përket shqiptimit të këtyre masave gjatë periudhës
(180) Po aty, fq. 50.
63
hulumtuese nuk ekzistojnë të dhëna të mirëfillta të publikuara. Këtu mendohet në të
dhëna që do të pasqyronin, jo vetëm numrin e shqiptuar të tyre në pikëpamje të
tërësishme, por sidomos llojin e masës së shqiptuar. Të dhënat e tilla në mënyrë të
detajuar nuk janë pasqyruar e publikuar as në kuadër të raporteve të cilat lidhur me punën
e prokurorive dhe gjykatave i publikon Këshilli Prokurorial i Kosovës dhe Këshilli
Gjyqësor i Kosovës. Në mbështetje të këtij fakti, në tabelën vijuese do të prezantohen të
dhënat e përgjithësuara lidhur me dinamikën e numrit të rasteve për të cilat janë shqiptuar
masat e diversitetit të publikuara nga Ministria e Drejtësisë, Këshilli Prokurorial i
Kosovës dhe Këshilli Gjyqësor i Kosovës për periudhën kohore 2007-2016.181
Tabela nr. 1 - Të dhënat mbi dinamikën e shqiptimit të masave të diversitetit nga
prokuroritë dhe gjykatat e Kosovës gjatë periudhës 2007-2016
Nr. rendor Viti Numri
1. 2007 131
2. 2008 168
3. 2009 234
4. 2010 243
5. 2011 458
6. 2012 317
7. 2013 399
8. 2014 421
9. 2015 433
10. 2016 447
Gjithsej 3251182
Ndërkaq në tabelën vijuese do të prezantohet numri i masave të divesitetit të
shqiptuara ndaj të miturve në nivel të prokurorive themelore dhe gjykatave themelore të
Republikës së Kosovës gjatë periudhës 2007-2016.
Tabela nr. 2 - Të dhënat mbi shqiptimin e masave të diversitetit nga prokuroritë
themelore dhe gjykatat themelore të Kosovës gjatë periudhës 2007-2016
Nr. rendor Subjekti që e ka shqiptuar masën e diversitetit Numri
1. Prokuroritë themelore 2067
2. Gjykatat themelore 1184
Gjithsej 3251
(181) Shih: Regjistrat penale të gjykatave themelore të Kosovës për periudhën 2007-2016. (182) Për këtë shih: Ministria e Drejtësisë, Buletini, nr. 6, Prishtinë, 2007, fq. 16, Agjencia e Statistikave të
Kosovës, Statistikat e Jurisprudencës për persona të mitur për vitet 2008-2016 në: http://ask.rks-
gov.net/sq/agjencia-e-statistikave-te-kosoves/sociale/jurisprudenca; Këshilli Gjyqësor i Kosovës, Raportet
statistikore të gjykatave, vjetorët 2008-2016 në: http://www.gjyqesori-rks.org/sq/kjc/page/index/2 dhe
Këshilli Prokurorial i Kosovës, Raportet mbi gjeografinë kriminale për vitet 2014-2016 në:
http://www.kpk-rks.org/raporte/82/raportet-vjetore/82.
64
Sipas këtyre të dhënave, gjatë periudhës 2007-2016 prokuroritë dhe gjykatat
themelore të Kosovës ndaj kryerësve të mitur të veprave penale kanë shqiptuar 3251
masa të diversitetit. Burimet e përdorura provojnë se prokuroritë themelore gjatë
periudhës hulumtuese kanë shqiptuar numër më të madh të masave të diversitetit se sa
gjykatat. Sipas burimeve të tilla prokuroritë themelore kanë shqiptuar masa të diversitetit
ndaj të miturve në 2067 raste, kurse gjykatat themelore në 1184 raste.183 Kjo gjendje ka
qenë e pritshme duke pasur parasysh qëllimin sublim të këtyre masave, mos-fillimin e
procedurës penale ndaj të miturit. Numri i masave të diversitetit rezulton të jetë për 5614
raste më i vogël se numri i masave edukative dhe dënimeve që gjatë periudhës
hulumtuese ua kanë shqiptuar të miturve gjykatat themelore të Republikës së Kosovës.
Ana e mirë e këtyre të dhënave është se përjashtuar vitet 2012 dhe 2013 gjatë të gjitha
viteve tjera vërehet një trend i rritjes së numrit të masave të diversitetit të shqiptuara ndaj
të miturve, e cila mbase është pasojë e shtimit të numrit të veprave penale të kryera nga të
miturit, gjë që vërehet edhe në raport me sanksionet tjera penale të shqiptuara kësaj
kategorie të kryerësve të veprave penale. Duke pasur parasysh qëllimin e sanksioneve
penale ndaj të miturve, konsideroj se gjendja lidhur me shqiptimin e sanksioneve penale
ndaj të miturve do duhej të kishte një rrjedhë paksa më ndryshe, e atillë që do të shprehej
me një dominim të masave të diversitetit ndaj masave edukative dhe dënimeve. Për këtë,
me gjasë ka ndikuar fakti i mungesës së eksperiencës, por edhe mungesa e nivelit të
duhur të profesionalizmit të prokurorëve e gjyqtarëve. Së këndejmi, konsideroj se në të
ardhmen prokuroritë e gjykatat themelore të Kosovës do duhet që ndaj kryerësve të mitur
të veprave penale të shqiptojnë më shpesh masa të diversitetit, kurse më rrallë sanksione
të tjera. Natyrisht, që kjo të ndodhë kërkohet që të punohet më tepër në ngritjen e
performacës profesionale të prokurorëve e gjyqtarëve, sepse kështu më lehtë realizohen
qëllimet e sanksioneve penale ndaj të miturve.
Të dhënat e përdorura, siç u theksua më lart, nuk pasqyrojnë llojin e masave të
diversitetit të cilat ndaj të miturve gjatë periudhës hulumtuese i kanë shqiptuar
prokuroritë themelore dhe gjykatat themelore të Republikës së Kosovës. Bazuar në këtë
fakt, pasqyrimin e këtyre të dhënave e kam bërë mbi bazën e 200 vendimeve
(aktvendimeve e aktgjykimeve) të shqiptuara të cilat i kam studiuar. Rrjedhimisht, nga ky
numër i rasteve rezulton se në 34 prej tyre prokuroritë dhe gjykatat themelore kanë
shqiptuar masa të diversitetit. Në kuadër të këtyre rasteve dominon masa e diversitetit e
pajtimit në mes kryerësit të mitur të veprës penale dhe palës së dëmtuar dhe kërkim faljes
së të miturit ndaj të dëmtuarit, e cila përfaqësohet me 16 raste, pastaj vjen masa e vijimit
të rregullt në shkollë e cila përfaqësohet me 9 raste, masa e kompensimit të dëmit me 4
raste, masa e kryerjes së punës pa pagesë me 4 raste dhe masa e pajtimit ndërmjet të
miturit dhe familjes së tij me një rast. Kjo mënyrë e vendimmarrjes ka rezultuar të jetë
adekuate pasi në mesin e të miturve të studiuar vetën ndaj njërit prej tyre është revokuar
masa e shqiptuar e diversitetit.
(183) Po aty.
65
KREU II
MASAT EDUKATIVE
Në epiqendër të të gjitha llojeve të masave dhe dënimeve që mund të shqiptohen
ndaj kryerësve të mitur të veprave penale në Kodin e Drejtësisë për të Mitur të
Republikës së Kosovës, janë pikërisht masat edukative. Kjo arsyetohet nga fakti se me
këto masa mundësohet që të ushtrohet më mirë rehabilitimi, mbrojtja, ndihma dhe
edukimi ndaj të miturve, madje në të shumtën e rasteve pa i izoluar nga mjedisi i tyre
social (familja, lagja, shkolla etj.)184 Koncepti dhe qëllimi i këtillë është përcaktuar
shprehimisht në nenin 19 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur, në të cilin thuhet: “Qëllimi i
masës edukative është që të kontribuojë në rehabilitimin dhe zhvillimin adekuat të
kryerësit të mitur, duke ofruar mbrojtje, ndihmë dhe mbikëqyrje, duke siguruar edukim
dhe aftësim profesional, duke zhvilluar përgjegjësinë e tij personale dhe kështu duke
ndaluar sjelljen recidiviste”. Duke pasur parasysh këtë rol, në vazhdim të këtij hulumtimi
të disertacionit të doktoratës do të bëhet fjalë për kuptimin e këtyre masave, elementet
dhe karakteristikat e tyre, qëllimin dhe llojet e tyre dhe të dhënat ekzistuese lidhur me
këto masa.
1. Kuptimi i masave edukative
Masat edukative janë lloj i veçantë i sanksioneve penale të cilat mund t’u
shqiptohen kryerësve të mitur të veprave penale. Ato kanë përparësi në shqiptim në
krahasim me çdo sanksion tjetër penal,185 dhe ato përjashtojnë aplikimin e dënimit me
burgim për të mitur.186 Këto masa përbëjnë llojin kryesor të sanksioneve penale ndaj të
miturve që u shqiptohen kësaj kategorie të kryerësve të veprave penale, dhe si të tilla
gjenden në krye të agjendës së Kodit të Drejtësisë për të Mitur të Republikës së Kosovës.
Kjo qasje arsyetohet me faktin se me ndihmën e këtyre masave ushtrohet ndikim
substancial në rehabilitimin, mbrojtjen, ndihmën dhe edukimin e të miturve delikuent.187
Masat edukative janë sanksione penale të lehta. Ato paraqesin masat e vetme,
krahas masave te diversitetit, që mund t’u shqiptohen të miturve të rinj (14-16 vjeç), dhe
sanksione kryesore që preferohet tu shqiptohen të miturve madhor (16-18 vjeç). Si të
tilla, kryesisht janë të përshtatshme për ata kryerës të mitur të veprave penale tek të cilët
nuk është manifestuar ndonjë shkallë e lartë e devijimit social.
Rrjedhimisht, për shkak të karakteristikave që kanë, masat edukative si sanksione
penale ndaj të miturve dominojnë jo vetëm në agjendat legjislative, por edhe në punën
praktike të gjykatave në Kosovë dhe vendet tjera bashkëkohore. Ky koncept i dominimit
ka bazën në përmbajtjen e tyre të përcaktuar me ligj, dhe në rëndësinë që ato kanë në
planin e luftimit të kriminalitetit të të miturve, por sidomos në realizimin efikas të
(184) Salihu, I, fq. 39. (185) Millutinović, Nataša. Maloletnička krivično zakonodavstvo Srbije i Crne Gore i Evropska Konvencija
o Zaštiti Ljudskih Prava i Osnovnih Sloboda i Drugi Pravni Standardi, Zlatibor, 2004, fq. 264. (186) Obretković, Milan. Pravni status maloletnih prestupnika izmedju pravdeiI socialne zaštite, Beograd,
1993, fq. 77. (187) Hajdari, XI, fq. 53.
66
procesit të risocializimit dhe riintegrimit të të miturve që kanë kryer vepra penale në
shoqëri.
2. Elementet e masave edukative
Nga përkufizimi që u është bërë masave edukative rezulton se ato përbëhen nga
këto elemente:
1. Vlerësimi negativ nga opinioni i gjerë. Sipas brendisë së tyre masat edukative,
si dhe sanksionet tjera penale, paraqesin vlerësim negativ ndaj veprës penale
dhe personit që e ka kryer atë;188
2. Qëllimi i masave. Masat edukative kanë si qëllim edukimin, përkatësisht
riedukimin e të miturit dhe parandalimin e kryerjes së veprave penale të tjera;
3. Kriteret e shqiptimit. Masat edukative mund të shqiptohen vetëm ndaj të
miturve që kanë kryer vepër penale dhe që kanë arritur moshën për përgjegjësi
penale. Këto masa mund t’u shqiptohen të miturve nga mosha 14-18 vjeçare;
4. Për disa prej këtyre masave ligjdhënësi nuk ka caktuar afat, siç është rasti me
qortimin gjyqësor, për të tjerat, afati i kohëzgjatjes së tyre sillet nga 1 muaj
(dërgimi në qendrën disiplinore), 2 vjet masat e mbikëqyrjes së shtuar, e deri
në 5 vjet (dërgimi në institucionin edukativo-korrektues).
5. Këto masa janë të përcaktuara me ligj. Kjo do të thotë se gjykata mund t’u
shqiptoj të miturve që kanë kryer vepra penale vetëm masat edukative të cilat
shprehimisht janë paraparë në Kodin e Drejtësisë për të Mitur. Kjo është në
përputhje të plotë me parimin e ligjshmërisë të sublimuar në maksimën e
njohur latine “Nulla poena sine lege”.
3. Karakteristikat e masave edukative
Masat edukative si lloje të posaçme të sanksioneve penale manifestojnë disa
karakteristika të cilat ato i bëjnë të dallueshme prej dënimeve dhe sanksioneve penale të
tjera.189 Si karakteristika të masave edukative konsiderohen.
1. Organi që i shqipton. Këto masa mund të shqiptohen vetëm nga gjykata
kompetente, dhe atë vetëm ndaj të miturve që kanë kryer vepra penale;190
2. Zbatimi i detyrueshëm. Këto masa zbatohen me detyrim, në rastet kur nuk
kemi zbatim të vullnetshëm të tyre;
3. Kufizueshmëria e të drejtave dhe lirive themelore. Disa prej tyre, siç janë
masat edukative institucionale, bëjnë kufizimin e disa të drejtave dhe lirive të
të miturve;
(188) Ky vlerësim është i karakterit etiko-moral ndaj veprës penale dhe kryerësit të mitur të saj. (189) E vetmja karakteristikë e përbashkët e masave edukative me dënimet është se ato përputhen sa i përket
faktit se në të dy rastet kemi të bëjmë me masa shtrënguese të karakterit shtetëror. (190) Asnjë organ tjetër shtetëror nuk ka mandate për të shqiptuar masat edukative ndaj të miturve, pra as
prokurori i shtetit. Krahaso: Peza, N. & Elezi I. & Gjika, G.r etj. E drejta penale e Republikës Popullore
Socialiste të Shqipërisë (Pjesa e përgjithshme), Tiranë, 1982, fq. 289.
67
4. Bazuar në faktin se vendosja e tyre në një institucion nënkupton edhe
respektimin e regjimit që ai aplikon në veprimtarinë e tij;191
5. Kategoria e kryerësve të veprave penale ndaj të cilëve mund të shqiptohen.
Këto masa mund t’u shqiptohen vetëm kryerësve të mitur të veprave penale të
cilët përjashtohen nga shqiptimi i dënimit ose kur kjo bëhet për shkak të
moshës së tyre (14-16 vjeç);
6. Karakteri fakultativ i shqiptimit. Kjo do të thotë se gjykata kompetente nuk
është e detyruar që çdo të mituri për të cilin plotësohen kushtet ligjore për
shqiptimin e tyre t’ua shqiptoj ato. Kur gjykata vlerëson se është në interesin
më të mirë të të miturit që të mos i shqiptohen masat edukative ajo nuk ua
shqipton atyre ato;
7. Mbikëqyrja e zbatimit. Këto masa i nënshtrohen mbikëqyrjes së gjykatës.
Kështu, gjykata është e detyruar që sipas detyrës zyrtare të kujdeset që
ekzekutimi i masave të tilla të reflektoj në kuptim të realizimit të qëllimit të
tyre;192
8. Revokueshmëria e vendimit gjyqësor mbi shqiptimin e masës edukative.
Aktvendimi i gjykatës mbi shqiptimin e masës edukative mund të revokohet
në çdo kohë kur pushojnë rrethanat mbi bazën e të cilave janë shqiptuar ato.
Revokimi mund të bëhet ex officio (kryesisht) ose me kërkesë të palës së
interesuar (p.sh., prindit të të miturit) ose personit përgjegjës të institucionit ku
bëhet ekzekutimi i masës përkatëse;193
9. Mungesa e pasojave juridike. Masat e shqiptuara edukative nuk manifestojnë
kurrfarë pasoje juridike për të miturin ndaj të cilit janë shqiptuar ato. Kështu,
të miturit ndaj të cilëve janë shqiptuar këto masa nuk regjistrohen fare në
regjistrin e personave të ndëshkuar;194
10. Kodi i Drejtësisë për të Mitur ka paraparë gjithsej tetë masa edukative, të cilat
i ka ndarë në masa disiplinore, masa të mbikëqyrjes së shtuar dhe masa
institucionale.
4. Qëllimi i masave edukative
Si çdo lloj tjetër i sanksioneve penale, edhe masat edukative kanë qëllim të
caktuar. Qëllimi i masave edukative në aspektin e përgjithshëm është po ai qëllim që në
fakt i karakterizon edhe sanksionet tjera penale që u referohen të miturve. Ky qëllim
është mbrojtja e shoqërisë nga kriminaliteti. Megjithatë, si çdo lloj tjetër i sanksioneve
penale, edhe masat edukative i karakterizon qëllimi i ashtuquajtur specifik i tyre. Ky
qëllim është kontribuimi në rehabilitimin dhe zhvillimin adekuat të kryerësit të mitur të
(191) Krahaso: Elezi, & Kaçupi .& Haxhia, vep. e cit, fq. 230; Muçi, Sh. E drejta penale (Pjesa e
përgjithshme, Tiranë, 2007, fq. 261. (192) Për disa prej masave edukative ( siç është rasti me mbikëqyrjen e shtuar nga ana e organit të
kujdestarisë) parashihet detyrimi i organeve përkatëse që ta informojnë gjykatën në periudha të caktuara
kohore lidhur me ekzekutimin e vendimit gjyqësor. (193) Krahaso: Turkeshi, Enkelejda. Masat edukative të parashikuara në Kodin Penal dhe zbatimi i tyre në
Shqipëri, Revista Shqiptare për Studime Ligjore, Vol. 4, nr. 1, Tiranë, 2011. I qasshëm në:
http://www.ajls.org/doc/4_ETurkeshi_Takimi_V.pdf, fq. 34. Shfletuar më: 21.02.2017. (194) Po aty, fq. 34.
68
veprës penale. Ky qëllim arrihet duke i ofruar mbrojtje të miturit, ndihmë dhe
mbikëqyrje, duke i siguruar atij edukim dhe aftësim profesional si dhe duke ia zhvilluar
ndjenjën e përgjegjësisë personale. E gjithë kjo ka si qëllim të fundit që i mituri, pas
zbatimit të masës së shqiptuar edukative të fillojë të sillet në përputhje me rregullat
ligjore, dhe në instancë të fundit, të evitohet mundësia që ai të shndërrohet në
recidivist.195
Masat edukative konsiderohen masat themelore në kuadrin e masave dhe
dënimeve të zbatueshme ndaj të miturve.196 Së këndejmi, për arritjen e qëllimit të tyre
shtrohet e nevojshme që t’i kushtohet kujdes gjetjes së masës përkatëse edukative me
qëllim të mbrojtjes sa më të mirë të të miturve. Kjo qasje mundëson që ata gjatë
qëndrimit nëpër institucione të veçanta të zhvillojnë ndjenjën e përgjegjësisë personale
dhe të bëhen qytetar të disiplinuar që respektojnë ligjin dhe normat morale të shoqërisë, e
jo të shndërrohen në recidivistë.197 Për arritjen e këtyre qëllimeve rol të rëndësishëm ka
personeli i institucioneve ku bëhet ekzekutimi i këtyre masave.198
5. Kohëzgjatja e masave edukative
Në lidhje me kohëzgjatjen e masave edukative ligjdhënësi kosovar ka vendosur
dy standarde.
1. Për masa të caktuara siç është rasti me qortimin gjyqësor, Kodi i Drejtësisë
për të Mitur nuk përcakton kurrfarë afati. Kjo arsyetohet me faktin se në këtë
rast është fjala për masë që ka karakter të njëkohshëm, tërheqje të vërejtjes për
sjellje të keqe dhe për të ndikuar pozitivisht ndaj të miturit që ai në të ardhmen
të ketë sjellje të mira. Këtij standardi i përket edhe masa edukative e dërgimit
në institucionin për kujdes të posaçëm;
2. Për masat tjera edukative ka përcaktuar limitin e fundit të kohëzgjatjes së tyre.
Kështu, për masën e dërgimit në qendrën disiplinore është përcaktuar periudha
kohore prej më së shumti 1 muaj, me detyrimin që i mituri në atë qendër të
qëndroj më së shumti 4 orë në ditë, ose më së shumti 4 ditë gjatë festës
shkollore apo shtetërore, deri në 8 orë në ditë. Për masat e mbikëqyrjes së
shtuar limiti më i gjatë kohor i shqiptimit të tyre është deri në 2 vjet.
Ndërkaq, për masat edukative institucionale ligjdhënësi ka përcaktuar këto limite
kohore të kohëzgjatjes së tyre:
(195) Hajdari, XI, fq. 53-54. (196) Leka, Adrian. Alternativat e dënimit në Shqipëri vështrim krahasues me Republikën e Maqedonisë dhe
Republikën e Kosovës, Disertacion i doktoratës, Tiranë, 2015, fq. 164. I qasshëm në:
http://www.doktoratura.unitir.edu.al/wp-content/uploads/2015/11/Doktoratura-Adrian-Leka-Fakulteti-i-
Drejtesise-Departamenti-i-se-Drejtes-Penale.pdf. Shfletuar më: 21.02.2017. (197) Hajdari, Azem. E drejta e procedurës penale e të miturve (me Ligjin Penal për të mitur), Prishtinë,
2005, fq. 74. (198) Në Raportin e Progresit për Kosovën të vitit 2008 është kërkuar që të shtohen kapacitetet dhe të ngriten
cilësitë e shërbimeve për të mitur. Po ashtu, kërkohet profilizimi i njësive që merren me delikuentët e mitur
në polici, prokurori e gjykata. Për këtë, më gjerësisht, shih: Raporti i Progresit për Fëmijë, Vëllimi IV,
Strategjia dhe plani nacional i veprimit për të Drejtat e Fëmijëve në Republikën e Kosovës 2009-2013, Zyra
e Kryeministrit e Republikës së Kosovës, Prishtinë, 2008, fq. 38-39. Tashmë kjo qasje ka gjetur zbatimin e
saj në të tri këto hallka të pushtetit.
69
1. Masa e dërgimit në institucionin edukativ mund të shqiptohet në kohëzgjatje
deri në 2 vite;
2. Masa e dërgimit në institucionin edukativ korrektues mund të shqiptohet në
kohëzgjatje deri në 5 vjet, dhe
3. Masa e dërgimit në institucionin për kujdes të e veçantë, siç u theksua më lart,
shqiptohet në kohëzgjatje të pacaktuar, me mundësi revokimi kur pushojnë
kushtet që kanë diktuar shqiptimin e saj.
Qasja që ka akceptuar ligjdhënësi kosovar në lidhje me përcaktimin e
kohëzgjatjes së masave edukative vlerësohet të jetë e drejtë, dhe atë si sa i përket
përcaktimit të kohëzgjatjes së tyre, po ashtu edhe sa i përket dallimeve që ka vendosur në
kuptim të kohëzgjatjes së afateve për lloje konkrete të këtyre masave.
Kodi i Drejtësisë për të Mitur i Republikës së Kosovës duke përcaktuar vetëm
limitet e fundit të kohëzgjatjes së masave edukative ua ka bërë të qartë gjykatave faktin
se ato mund t’i shqiptojnë masat e tilla vetëm deri në kohëzgjatjen e specifikuar. Në këtë
rast, atyre u është lënë mundësia që në varësi të vlerësimit që i bëjnë rastit konkret, të
shqiptojnë atë kohëzgjatje që e vlerësojnë të jetë e mjaftueshme për arritjen e qëllimit të
këtyre masave, por vetëm deri në kufirin e fundit të parashikuar për kohëzgjatjen e tyre.
Rrjedhimisht, ligjdhënësi kosovar u ka dhënë autorizime gjykatave që, në varësi të
suksesit të arritur, të revokojë masat e shqiptuara edhe para se të ketë kaluar koha për të
cilën ato janë shqiptuar.199 Sidoqoftë, me Kodin e Drejtësisë për të Mitur është
parashikuar se kohëzgjatja e masës edukative në asnjë rast nuk duhet të kalojë afatin
maksimal të dënimit me burgim të paraparë për veprën penale.200 Kështu, nëse dënimi me
burgim për veprën penale për të cilën akuzohet një i mitur është parashikuar dënimi me
burgim deri në një vit, atij masa edukative e dërgimit në institucionin edukativ nuk mund
të kalojë këtë kohëzgjatje (1 vit).
6. Llojet dhe sistemimi i masave edukative
Masat edukative të cilat mund t’ua shqiptoj gjykata kryerësve të mitur të veprave
penale janë përcaktuar me paragrafët 1-4 të nenit 20 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur.
Sipas zgjidhjeve të përcaktuara në këto dispozita ligjore gjykata kompetente ndaj
kryerësve të mitur të veprave penale mund të shqiptoj këto lloje të masave: qortimin
gjyqësor, dërgimin në qendrën disiplinore; mbikëqyrjen e shtuar nga prindi, prindi
adoptues ose kujdestari; mbikëqyrjen e shtuar nga familja tjetër; mbikëqyrjen e shtuar
nga organi i kujdestarisë, dërgimin në institucionin edukativ, dërgimin në institucionin
edukativ korrektues dhe dërgimin në institucionin për kujdes të posaçëm.
Këto lloje të masave edukative, bazuar në kriteret e vendosura për shqiptimin e
tyre dhe karakteristikat specifike që ato përfaqësojnë, ligjdhënësi kosovar i ka sistemuar
(199) Kjo mënyrë veprimi mund të jetë e përshtatshme p.sh., të rastet e shqiptimit të masës së dërgimit të të
miturit në institucioni edukativ, por nuk është e përshtatshme për shumicën e masave edukative, siç është
rasti me masat e mbikëqyrjes së shtuar apo atë të dërgimit në institucionin për kujdes të posaçëm të cilat
gjykata i shqipton duke mos caktuar kohëzgjatjen e tyre. Por duhet ditur se limitet e fundit edhe për këto
masa duhet medoemos të respektohen. (200) Shih paragrafin 5 të nenit 20 të KDM.
70
në tri grupe themelore: masat disiplinore, masat e mbikëqyrjes së shtuar dhe masat
institucionale.
Kështu, në kuadër të masave disiplinore janë përfshirë:
1. Qortimi gjyqësor, dhe
2. Dërgimi në qendrën disiplinore;
Në kuadër të masave të mbikëqyrjes së shtuar janë përfshirë:
1. Mbikëqyrja e shtuar nga prindi, prindi adoptues ose kujdestari;
2. Mbikëqyrja e shtuar nga familja tjetër, dhe
3. Mbikëqyrja e shtuar nga organi i kujdestarisë.
Ndërkaq, në kuadër të masave institucionale janë përfshirë:
1. Dërgimi në institucionin edukativ;
2. Dërgimi në institucionin edukativ-korrektues, dhe
3. Dërgimi në institucionin për kujdes të posaçëm.
Dy grupet e para të masave edukative, masat disiplinore dhe masat e mbikëqyrjes
së shtuar, ekzekutohen në liri. Ndërsa masat institucionale ekzekutohen duke e veçuar të
miturin nga mjedisi i tij i mëparshëm familjar dhe social, duke e vendosur në institucionet
e caktuara edukative. Së këndejmi, për shkak të natyrës dhe qëllimit të tyre, me masat
institucionale kryerësit të mitur të veprës penale i merret liria e lëvizjes.201
6.1. Masat disiplinore
Masat disiplinore shqiptohen kur gjykata konstaton se ndaj kryerësit të mitur të
veprës penale mund të arrihet efekti i edukimit me masa afatshkurtra, veçanërisht nëse
vepra është kryer nga pamaturia apo pakujdesia.202 Këtu është fjala zakonisht për të
miturit të cilët kryejnë vepra penale për shkak të mungesës së përgjegjësisë personale për
veprimet e tyre te të cilët nuk është zhvilluar ndjenja për domosdonë e respektimit të
disiplinës shoqërore. Zbatimi i këtyre masave supozon se delikuenti i mitur jeton në
mjedisin shoqëror i cili i bën të mundshëm zhvillim dhe edukim të drejtë, kështu që nuk
është e domosdoshme të shqiptohet ajo masë edukative e cila do ta ndante të miturin nga
mjedisi ku jeton. Veçmas sërish po theksojmë se këto masa do të shqiptohen nëse gjykata
konstaton se nuk është e nevojshme të shqiptohen masa edukative afatgjata.203
Edhe pse ligjdhënësi nuk e thekson, këto masa edukative mund të shqiptohen
vetëm në rastet e kryerjes së veprave penale të lehta dhe kur te i mituri nuk është
manifestuar nivel i lartë i devijimit të tij në aspektin edukativ e social. Në situata të tilla,
gjykata gjithnjë duhet të orientohet drejt masave apo sanksioneve tjera, të cilat vlerësohen
më të përshtatshme për riedukimin dhe risocializimin e të miturit.
Me Kodin e Drejtësisë për të Mitur të Republikës së Kosovës parashihen dy lloje
të masave disiplinore të cilat gjykata mund t’ua shqiptoj kryerësve të mitur të veprave
penale. Këto masa janë: qortimi gjyqësor dhe dërgimi në qendrën disiplinore.
Sipas të dhënave të Agjencisë së Statistikave të Kosovës dhe Këshillit Gjyqësor të
Kosovës gjatë periudhës 2007-2016 gjykatat themelore të Kosovës ndaj kryerësve të
(201) Salihu, I, fq. 40. (202) Shih paragrafin 2 të nenit 20 të KDM. (203) Salihu, I,, fq. 40.
71
mitur të veprave penale kanë shqiptuar gjithsej 1098 masa disiplinore, nga të cilat në 985
raste është shqiptuar qortimi gjyqësor dhe në 113 raste dërgimi në qendrën disiplinore.
6.1.1. Qortimi gjyqësor
Qortimi gjyqësor është masa më e butë në kuadrin e masave disiplinore, masave
edukative dhe sanksioneve penale të parapara për të miturit që mund t’i shqiptohet
kryerësit të mitur të veprës penale. Konform paragrafit 1 të nenin 21 të Kodit të
Drejtësisë për të Mitur gjykata e shqipton masën e qortimit gjyqësor kur masa e tillë
konsiderohet e mjaftueshme dhe në interes të të miturit për të ndikuar pozitivisht në
sjelljen e tij.
Me anë të kësaj mase gjykata e qorton delikuentin e mitur, ia tërheq vërejtjen atij
se ka kryer vepër penale të cilën shoqëria në aspektin social dhe etik e vlerëson si
negative, të keqe, të dëmshme, dhe që në të ardhmen të mos kryej vepra penale të tjera.204
“Me rastin e shqiptimit të kësaj mase, gjykata ia bën me dije të miturit dëmin që ka
shkaktuar me veprën penale, dhe në të njëjtën kohë ia tërheq vërejtjen se nëse në të
ardhmen sërish kryen vepër penale, ndaj tij do të shqiptohet një masë apo dënim më i
rëndë”.205 Pra që të mund të shqiptohet qortimi gjyqësor, gjykata duhet të formojë
bindjen se vetëm qortimi do të arrijë qëllimin e sanksioneve penale për të mitur,
përkatësisht preventivën speciale (që ai në të ardhmen të mos kryej vepër penale tjetër).
Në brendinë e tij, qortimi gjyqësor është qortim serioz që i bëhet kryerësit të mitur
të veprës penale, dhe i tërhiqet vërejtja që në të ardhmen të përmirësojë sjelljen e tij, të
sillet në përputhje me rregullat ligjore e morale të shoqërisë.
Qortimi gjyqësor parimisht mund t’i shqiptohet të miturit të ri dhe të rritur.
Mirëpo, zbatimi i kësaj mase është i kushtëzuar me qëllimin e përgjithshëm të masave
edukative disiplinore. Përkatësisht, kjo masë shqiptohet nëse gjykata konstaton se ndaj të
miturit nuk është e nevojshme të shqiptohet ndonjë masë edukative afatgjate.206
Në vazhdim, në tabelë të veçantë do të prezantohen të dhënat lidhur me
shqiptimin e qortimit gjyqësor ndaj të miturve nga gjykatat e Kosovës gjatë periudhës
2007 - 2016.
Tabela nr. 3 - Të dhënat mbi shqiptimin e masën e qortimit gjyqësor të gjykatave të
Kosovës gjatë periudhës 2007-2016.
Nr. rendor Periudha kohore Numri
1. 2007 – 2016 985207
(204) Shih Aktvendimin PM. nr. 198/2013 të Gjykatës Themelore në Prishtinë. Me këtë aktvendim kjo
gjykatë i ka shqiptuar të miturit A.S. nga Prishtina masën e qortimit gjyqësor, me ç’rast atij ia ka tërhequr
vërejtjen se nëse kryen sërish vepër penale, atij do t’i shqiptohet një masë apo dënim më i rëndë. (205) Shih paragrafin 2 të nenit 21 të KDM. (206) Salihu, I, fq. 41. (207) Shih raportet mbi punën e gjykatave të: Agjencisë së Statistikave të Kosovës, Këshillit Gjyqësor të
Kosovës dhe evidencat penale të prokurorive e gjykatave themelore të Kosovës për periudhën 2007-2016.
72
Sipas këtyre të dhënave gjykatat e Kosovës gjatë periudhës 2007-2016 ndaj
kryerësve të mitur të veprave penale kanë shqiptuar gjithsej 985 qortime gjyqësore. Këto
të dhëna vlerësohen relativisht të larta dhe brengosëse për shoqërinë kosovare. Kjo për
faktin se ato pasqyrojnë një nivel relativisht të lartë të të miturve të cilët gjatë periudhës
hulumtuese kanë manifestuar sjellje devijante. Sipas të dhënave të përdorura numri më i
lartë i qortimeve gjyqësore është shqiptuar gjatë vitit 2012 dhe atë në 228 raste, kurse
numri më i vogël në vitin 2011 në 41 raste. Po ashtu, këto të dhëna dëshmojnë se numrin
më të madh të qortimeve gjyqësore gjatë periudhës hulumtuese e ka shqiptuar Gjykata
Themelore e Prishtinës dhe atë në 419 raste, kurse më së paku një masë të tillë e ka
shqiptuar Gjykata Themelore e Mitrovicës në 27 raste. Shkaqet pse Gjykata Themelore e
Prishtinës ka shqiptuar numrin më të madh të qortimeve gjyqësore duhet kërkuar në
nivelin e lartë të popullimit të Rajonit të Prishtinës, lëvizjet e mëdha dhe të
pakontrolluara të popullsisë që janë shprehur pas luftës në këtë Rajon, ekzistimin e
mentaliteteve të ndryshme, punën e dobët të organeve të policisë dhe akterëve që kanë
përgjegjësi rritjen dhe edukimin e fëmijëve etj. Kurse shkaqet e shqiptimit të numrit më
të vogël të qortimeve gjyqësore nga Gjykata Themelore e Mitrovicës kryesisht ndërlidhen
me faktin e vështirësive që e kanë përcjellë punën e kësaj gjykate, që nga shpallja e
pavarësisë së vendit (2008).208
Në mesin e lëndëve të studiuara (200) rezultojnë 12 raste të shqiptimit të masës së
qortimit gjyqësor. Studimet e zhvilluara përkitazi me këto lëndë dëshmojnë se kjo masë
edukative e karakterit disiplinor është shqiptuar në të gjitha rastet ndaj të miturve që kanë
kryer vepra penale të lehta, sidomos vjedhje, lëndime të lehta, pjesëmarrje në rrahje,
delikte në komunikacion etj. Rezultatet e këtij punimi dëshmojnë për dy raste kur të
miturit ndaj të cilëve është shqiptuar qortimi gjyqësor kanë kryer sërish vepër penale dhe
ndaj tyre janë shqiptuar masat edukative institucionale. Në 12 lëndët e zgjidhura me
qortim gjyqësor të miturit e rinj përfaqësohen me 9 raste, kurse të miturit e rritur vetëm
me 3 raste. Kjo do të thotë se gjykatat këtë masë edukative, për shkak të specifikave të
saj, më shumë kanë preferuar t’ua shqiptojnë të miturve të rinj se sa atyre të rritur.
6.1.2. Dërgimi në qendër disiplinore
Dërgimi në qendrën disiplinore përfaqëson llojin e dytë të masës edukative të
cilën Kodi i Drejtësisë për të Mitur e ka sistemuar në kuadër të masave disiplinore. Kjo
masë është e karakterit institucional dhe ekzekutohet në institucionin e posaçëm edukativ
për të mitur. Konform paragrafit 1 të nenit 22 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur gjykata e
shqipton masën e dërgimit në qendrën disiplinore, kur masa e tillë konsiderohet e
mjaftueshme dhe në interesin më të mirë të të miturit për të ndikuar pozitivisht në sjelljen
e tij.209 “Rrjedhimisht, këtë masë gjykata do t’ia shqiptoj kryerësit të mitur të veprës
penale kur formon bindje se vepra e kryer është kryesisht rezultat i mendjelehtësisë dhe
(208) Gjykata Themelore e Mitrovicës për disa vite me radhë e ka zhvilluar veprimtarinë e saj në Vushtrri, në
kushte shumë të rënda dhe pa staf të kompletuar. (209) Shih Aktvendimin PM. nr. 133/2013 të Gjykatës Themelore në Gjilan. Me këtë aktvendim, kjo gjykatë
i ka shqiptuar të miturit F.H. nga Gjilani masën edukative disiplinore të dërgimit në qendrën disiplinore, me
kohëzgjatje prej 1 muaji, deri në 4 orë në ditë. Kjo masë, në mungesë të qendrës përkatëse disiplinore, është
autorizuar të ekzekutohet në Shkollën “Selami Hallaqi” në Gjilan.
73
pakujdesisë, dhe se me trajtim afatshkurtër por intensiv të karakterit disiplinor, mund të
ndikohet me sukses në personalitetin e të miturit dhe sjelljet e tij”.210
Masa e dërgimit të të miturit në qendrën disiplinore konsiston në dërgimin e
kryerësit të mitur të veprës penale në një qendër që ka premisat e karakterit disiplinor, të
themeluar enkas për këtë qëllim, për një kohë të caktuar në mënyrë që të ndikohet
pozitivisht në përmirësimin e sjelljeve të tilla.211 Në qendrën disiplinore zhvillohet
veprimtaria edukative-pedagogjike dhe arsimore me qëllim që në të ardhmen të
zhvillohet ndjenja e përgjegjësisë personale për sjelljet e tij. Gjatë qëndrimit në qendrën
disiplinore, krahas trajtimit edukativ-pedagogjik, i mituri duhet të angazhohet edhe në
aktivitete të dobishme. Këto aktivitete mund të jenë të karakterit kulturor (përfshirja në
grupe letrare), sportiv (përfshirja në ekipe të basketbollit, futbollit etj.), apo edhe të
ndonjë karakteri tjetër (përfshirja në punëtori, aksione të pastrimit të ambientit shkollor
etj.). “Aktivitetet në të cilat angazhohet i mituri duhet të t’i përshtaten moshës,
shkathtësive dhe interesave të tij me qëllim të zhvillimit të ndjenjës së përgjegjësisë”.212
Me Kodin e Drejtësisë për të Mitur janë paraparë dy forma të mundshme të
zbatimit të kësaj mase. Rrjedhimisht, sipas paragrafit 2 të nenit 22 të këtij Kodi gjykata
mund ta dërgoj të miturin në qendrën disiplinore:
1. Më së shumti për 1 muaj, deri në 4 orë në ditë, ose
2. Më së shumti 4 ditë gjatë festës shkollore ose shtetërore, deri në 8 orë në ditë.
Se cilën nga këto forma të kësaj mase disiplinore do ta shqiptoj gjykata varet nga
rrethanat e rastit, dhe interesat më të mira të të miturit. Në fakt, është obligim i gjykatës
që në të dy këto forma të kësaj mase, të caktoj numrin e orëve që duhet i mituri të qëndroj
në qendrën disiplinore.
Me rastin e shqiptimit të kësaj mase edukative gjykata duhet të ketë parasysh që
kjo të mos ketë pengesë që i mituri të mungojë nga vijimi i shkollës apo nga puna.213 Kjo
masë disiplinore vlerësohet e përshtatshme t’u shqiptohet të miturve të rinj, por edhe të
miturve të rritur.
Në vazhdim, në tabelë të veçantë do të prezantohen të dhënat lidhur me
shqiptimin e masës së dërgimit në qendrën disiplinore ndaj të miturve nga gjykatat e
Kosovës gjatë periudhës 2007-2016.
Tabela nr. 4 - Të dhënat mbi shqyrtimin e masës së dërgimit në qendrën disiplinore të
gjykatave të Kosovës gjatë periudhës 2007-2016.
Nr. rendor Periudha kohore Numri
1. 2007 – 2016 113214
Sipas këtyre të dhënave gjykatat e Kosovës gjatë periudhës 2007-2016 ndaj
kryerësve të mitur të veprave penale kanë shqiptuar gjithsej 113 masa të dërgimit në
qendrën disiplinore. Këto të dhëna vlerësohen relativisht të pakta në krahasim me
(210) Salihu, I, fq. 41. (211) Shërbimi Sprovues i Kosovës, Buletini, nr. 8,..., fq. 17. (212) Salihu, I, fq. 41. (213) Shih paragrafin 3 të KDM. (214) Shih raportet mbi punën e gjykatave të Agjencisë së Statistikave të Kosovës, Këshillit Gjyqësor të
Kosovës dhe evidencat penale të prokurorive e gjykatave themelore të Kosovës gjatë periudhës 2007-2016.
74
vëllimin e shqiptimit të masës së qortimit gjyqësor, por megjithatë sërish brengosëse për
shoqërinë kosovare. Kjo për faktin se përmes tyre dhe sanksioneve tjera të shqiptuara
kryerësve të mitur të veprave penale, siç u theksua më lart, prezantohet një nivel
relativisht të lartë i të miturve që gjatë periudhës hulumtuese kanë kryer sjellje devijante.
Sipas të dhënave të përdorura më së shumti masa të dërgimit në qendrën disiplinore janë
shqiptuar gjatë vitit 2012 dhe atë në 33 raste, kurse numri më i vogël në vitin 2011 në
vetëm 4 raste. Po ashtu, këto të dhëna dëshmojnë se numrin më të madh të masës së
dërgimit në qendrën disiplinore gjatë periudhës hulumtuese e ka shqiptuar Gjykata
Themelore e Prishtinës dhe atë në 57 raste, kurse më së paku një masë të tillë e ka
shqiptuar Gjykata Themelore e Mitrovicës në 3 raste. Shkaqet pse Gjykata Themelore e
Prishtinës ka ardhur në situatë për të shqiptuar numrin më të madh të masës së dërgimit
në qendrën disiplinore duhet kërkuar shkallën e lartë të popullimit të Rajonit të Prishtinës,
gjendjen ekonomike të varfër prej nga vijnë shumica e miturve të përballur me këtë masë,
si dhe rrethanat tjera që janë theksuar në elaborimet e masës së qortimit gjyqësor. Kurse
shkaqet e shqiptimit të numrit më të vogël të masës së dërgimit në qendrën disiplinore
nga Gjykata Themelore e Mitrovicës kryesisht ndërlidhen, siç u theksua më lart, me
faktin e vështirësive që e kanë përcjellë punën e kësaj gjykate, që nga shpallja e
pavarësisë së vendit (2008).215
Në mesin e lëndëve të studiuara (200) rezultojnë 2 raste të shqiptimit të masës së
dërgimit në qendrën disiplinore. Studimet e realizuara në këto lëndë dëshmojnë se kjo
masë edukative e karakterit disiplinor në të dy rastet është shqiptuar në lidhje me kryerjen
e veprës penale të vjedhjes, dhe se në të dy rastet kryerësit kanë qenë të mitur të rritur dhe
të gjinisë mashkullore.
6.2. Masat e mbikëqyrjes së shtuar
Masat e mbikëqyrjes së shtuar janë masat edukative që zënë vend qendror në
sistemin e sanksioneve penale për të mitur të Republikës së Kosovës. Këto janë masat më
të rëndësishme edukative, masat që më së shpeshti shqiptohen në praktikën gjyqësore
ndaj kryerësve të mitur të veprave penale. Këto masa për nga natyra dhe përmbajtja e tyre
vlerësohet të jenë shumë të përshtatshme për realizimin e konceptit të luftimit të
kriminalitetit të të miturve, pa u privuar i mituri nga liria. Ky koncept është adresuar
shprehimisht në fjalinë e dytë të paragrafit 3 të nenit 23 të Kodit të Drejtësisë për të
Mitur, në të cilin thuhet se: “Këto masa shqiptohen ndaj të miturit interesat e të cilit nuk
kërkojnë izolimin nga mjedisi i tij i mëparshëm dhe mbahen me masë afatgjate që të
miturit i ofron mundësinë e edukimit, rehabilitimit apo trajtimit”.
Gjykata ia shqipton kryerësit të mitur të veprës penale masat e mbikëqyrjes së
shtuar atëherë kur vlerëson se është e nevojshme që t’i tërhiqet vërejtja lidhur me sjelljen
e tij të keqe. Me këto masa, të cilat si rregull shqiptohen për një periudhë kohore
afatshkurtër apo relativisht afatgjate, synohet të ndikohet në edukimin, rehabilitimin dhe
trajtimin e tij duke mos e larguar fare atë nga mjedisi jetësor i mëparshëm.
Për shqiptimin e masave të mbikëqyrjes së shtuar duhet të plotësohen kritere të
caktuara. Kritere të shqiptimit të këtyre masave konsiderohen:
(215) Shih fusnotën 204.
75
1. Ekzistimi i nevojës për tërheqje të vërejtjes së të miturit. Para shqiptimit të
masave të mbikëqyrjes së shtuar gjykata duhet të ketë vlerësuar ekzistimin e
nevojës që të miturit që ka kryer vepër penale t’i tërhiqet vërejtja me anë të
masës edukative. Në këtë raste, atij duhet t’i tregohet, t’i bëhet me dije, se me
sjelljen e tij ka kryer vepër të dëmshme e cila me ligj është parashikuar si
vepër penale, dhe se sjelljet e tilla të tij nuk do të tolerohen në të ardhmen;
2. Ekzistimi i nevojës për riedukim dhe zhvillim të drejtë të të miturit. Po ashtu,
para shqiptimit të masave të mbikëqyrjes së shtuar gjykata duhet të ketë
vlerësuar ekzistimin e nevojës për edukimin dhe riedukimin e të miturit që ka
kryer vepër penale. Në këto raste, gjykata e çështjes vjen në konkludim se ky
proces mund të realizohet suksesshëm duke mos e izoluar, përkatësisht larguar
të miturin nga mjedisi i tij familjar e social (lagjja);
3. Ekzistimi i mundësisë që i mituri të përmirësoj sjelljet e tij përmes
programeve konkrete. Këtu është fjala për programe afatshkurtra apo afatgjata
të cilat duhet të ushtrohen nga familjarët apo rrethi tjetër i subjekteve brenda
mjedisit social të të miturit, të cilat kanë qëllim parësor përmirësimin e
sjelljeve të tij, atyre sjelljeve që kanë determinuar atë të kryej vepër penale.
4. Ekzistimi i nevojave për arsimim dhe aftësim profesional. Në këto raste është
fjala për vlerësim nga ana e gjykatës të ekzistimit të nevojave të avancimit të
nivelit arsimor apo profesional të tij, si parakusht dhe mundësi që ai të
braktisë sjelljet e këqija dhe të orientohet në rrugën e zhvillimit dhe
perspektivës.216
Përparësia e masave edukative të mbikëqyrjes së shtuar në krahasim me masat
institucionale dhe burgun për të mitur, konsiston në faktin se masat me të cilat të miturit i
merret liria dhe dërgohet në institucione shkaktojnë edhe pasoja të dëmshme.
Përkatësisht, ndarja e të miturit nga mjedisi i tij familjar dhe shoqëror në të cilin jeton dhe
vendosja e tij në mjedisin e ri, zakonisht në mjedisin e mbyllur, tek ai shkakton trauma të
caktuara të cilat më vonë mund të paraqesin pengesë në risocializimin e tij. Për këtë
arsye, siç theksuam edhe më parë, në politikën bashkëkohore kriminale të luftimit të
delikuencës së të miturve, përparësi u jepet atyre masave edukative me të cilat ndaj të
miturit ushtrohet ndikim edukues, pedagogjik dhe arsimor, pa e ndarë të miturin nga
mjedisi familjar dhe shoqëror.217
Për nga natyra dhe përmbajtja e tyre, masat edukative janë të përshtatshme ndaj
atyre delikuentëve të mitur të cilët për shkak të moskujdesit dhe mbikëqyrjes së duhur të
prindërve dhe të njerëzve që janë të obliguar me ligj ta kryejnë këtë detyrë, është
shkaktuar braktisja e edukimit. Kësisoj vepra penale shfaqet si pasojë e lënies pas dore të
edukimit dhe mbikëqyrjes së duhur të të miturit.218
Meqë me ekzekutimin e masave të mbikëqyrjes së shtuar i mituri nuk privohet
nga liria, gjykata këto masa do t’i shqiptoj nëse konstaton se familja dhe rrethi tjetër
social në të cilin i mituri jeton, janë të përshtatshme për edukimin dhe zhvillimin e tij të
drejtë. Me anë të këtyre masave të mbikëqyrjes së shtuar duhet të kompensohen lëshimet
në edukimin e të miturve nga ata të cilët janë të obliguar që t’i edukojnë këta persona.219
(216) Hajdari, XI, fq. 55. (217) Salihu, I, fq. 43. (218) Po aty, fq. 43. (219) Po aty, fq. 43.
76
Këto masa, në varësi të rastit, e sidomos të nevojave që ka i mituri mund të shqiptohen në
kohëzgjatje prej 3 muaj deri në 2 vjet.
Siç është theksuar më lart, Kodi i Drejtësisë për të Mitur ka paraparë tri lloje të
masave të mbikëqyrjes së shtuar: a) mbikëqyrjen e shtuar nga ana e prindit, prindit
adoptues ose kujdestarit të të miturit, b) mbikëqyrjen e shtuar nga familja tjetër dhe c)
mbikëqyrjen e shtuar nga organi i kujdestarisë.
Përmes masave edukative të mbikëqyrjes së shtuar ligjdhënësi kosovar ka krijuar
parametrat përkatës ligjor përmes të cilëve synohet që të ushtrohet përkujdesja dhe
mbikëqyrja më e madhe ndaj të miturit nga ana e prindit, prindit adoptues, kujdestarit dhe
personave të tjerë, dhe kështu të sigurohet edukimi, rehabilitimi dhe zhvillimi i drejtë i tij.
“Për t’u realizuar ky qëllim, personave të cilët i ekzekutojnë këto masa gjykata u jep
udhëzime përkatëse dhe njëherit i urdhëron ata që t’i përmbushin detyrimet e caktuara.
Mirëpo, qëllimi i këtyre masave nuk është që vetëm të tjerët të ushtrojnë mbikëqyrjen
ndaj të miturit, por që edhe vet i mituri në të ardhmen të ketë kujdes më shumë për sjelljet
e veta”.220 Vështruar në këtë kontekst, konform paragrafit 1 të nenit 26 të Kodit të
Drejtësisë për të Mitur “Gjatë shqiptimit të ndonjërës nga tri masat e mbikëqyrjes së
shtuar, gjykata mund të shqiptojë po ashtu një ose më shumë detyrime të veçanta, kur
konstaton se kjo është e domosdoshme për ekzekutimin e suksesshëm të masës”. 221
Masat edukuative të cilat në përmbajtjen e tyre përcaktojnë edhe përmbushjen e
detyrimeve të caktuara nga ana e të miturit i njohin pothuajse të gjitha të drejtat penale
për të mitur të shteteve të zhvilluara të Evropës. Detyrimet e këtilla i njohin p.sh.,
Gjermania, Austria, Zvicra, Holanda etj. Mundësia e përcaktimit ët detyrimeve ndaj
delikuentëve të mitur, gjykatave u krijon mundësi më të mëdha për shqiptimin e masave
edukative. Masat edukative me të cilat përcaktohen detyrime të posaçme për delikuentët e
mitur i rekomandojnë edhe Rregullat e Pekinit.222
Sipas paragrafit 2 të nenit 26 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur, krahas masave të
mbikëqyrjes së shtuar gjykata të miturit mund t’ia shqiptojë një apo më shumë nga këto
tetë lloje të detyrimeve të veçanta:
1. Personalisht t’i kërkoj falje palës së dëmtuar. - Ky detyrim konsiston në
përcaktimin e obligimit ndaj të miturit që ai personalisht t’i kërkoj falje
personit i cili ka pësuar ndonjë dëm nga kryerja e veprës penale që është
objekt procedimi. Qëllimi i këtij detyrimi është ndërgjegjësimi i të mituri për
të pranuar faktin e kryerjes së veprës penale dhe për të shprehur gatishmërinë
e tij që të përmirësoj sjelljet e tij në mënyrë që në të ardhmen të mos kryej
sërish vepra penale;
2. Palës së dëmtuar t’ia kompensoj dëmin në pajtim me gjendjen financiare të të
miturit. - Ky detyrim konsiston në përcaktimin e obligimit ndaj të miturit që të
dëmtuarit t’ia kompensoj dëmin që ia ka shkaktuar me kryerjen e veprës
penale. Këtë detyrim gjykata do të mund t’ia caktoj të miturit vetëm atëherë
kur ajo konstaton se i mituri ka para apo pasuri të veten. Kjo do të thotë se i
mituri që nuk ka para ose pasuri të veten, me këtë detyrim gjykata nuk mund
(220) Po aty, fq. 48. (221) Obligimet e posaçme gjykata do t’ia caktojë të miturit nëse konstaton se me to do të realizohet më me
sukses qëllimi i masave edukative. (222) Salihu, I,,fq. 48.
77
ta ngarkojë. Natyrisht, gjykata nuk do duhej t’ia caktoj të miturit këtë detyrim
edhe në rastet kur përmbushja e tij do ta rrezikonte ekzistencën e të miturit;
3. Të vijoj rregullisht shkollimin. - Ky detyrim konsiston në përcaktimin e
obligimit të të miturit nga ana e gjykatës që ai në të ardhmen të vijoj
rregullisht shkollimin. Këtë detyrim gjykata do t’ia caktoj të miturit në rastet
kur ajo konstaton se mosvijimi i rregullt i shkollimit ka qenë njëri nga faktorët
determinues në kryerjen e veprës penale. Qëllimi i këtij detyrimi është ndikimi
tek i mituri që ai në të ardhmen të mos kryej sërish vepër penale;
4. Të pranoj punësimin ose të aftësohet për një profesion i cili i përshtatet
shkathtësive dhe aftësive të tij. - Ky detyrim konsiston në përcaktimin e
obligimit ndaj të miturit nga ana e gjykatës që ai të pranoj punësimin ose
aftësimin profesional. Ky detyrim mund t’i caktohet të miturit vetëm atëherë
kur i mituri ka mundësi dhe tregon gatishmëri për të pranuar një punësim,
përkatësisht aftësim të tillë. Gjykata do duhej caktuar këtë detyrim kur
rrethanat e rastit e bindin atë se përmes tij do të arrihet të nxirret i mituri nga
rruga e krimit. Obligim i gjykatës në këtë rast është vlerësimi i interesave të të
miturit, interesave shoqërore (parandalimi i recidivizmit), por edhe hulumtimi
i tregut të punës në përputhje me aftësitë dhe shkathtësitë që ka i mituri
delikuent, gjë e cila në situatën aktuale që mbretëron në Kosovë, nuk është
problem që zgjidhet lehtë;223
5. Të përmbahet nga çfarëdo kontakti me individ të caktuar që mund të kenë
ndikim negativ tek i mituri. - Ky detyrim konsiston në përcaktimin e obligimit
ndaj të miturit që ai të largohet nga kontaktet me personat të cilët kanë
ushtruar ndikim negativ në sjelljen e tij. Këtë detyrim gjykata do t’ia caktoj të
miturit atëherë kur ajo konstaton se i mituri shoqërohet me një rreth të
personave problematikë dhe me sjellje devijante, rreth ky i cili ka ndikim që i
mituri të kryej vepër penale. Ky zakonisht është rrethi i atyre personave me të
cilat është shoqëruar i mituri më herët e të cilët vazhdojnë të merren me
kryerje të veprave penale të ndryshme. Se cili është ai rreth i personave duhet
të përcaktohet në aktvendimin mbi shqiptimin e masës përkatëse të
mbikëqyrjes së shtuar.
6. Të pranojë këshilla psikologjike. - Ky detyrim konsiston në përcaktimin e
obligimit të të miturit që t‘i nënshtrohet trajtimit përkatës psikologjik. Këtë
detyrim gjykata mund t’ia caktoj të miturit vetëm atëherë kur vjen në
përfundim se për edukimin dhe rehabilitimin e drejtë të të miturit është e
domosdoshme që ai t’i nënshtrohet një trajtimi të posaçëm. Në rastin konkret,
i mituri delikuent duhet të këshillohet nga ekspertë të psikologjisë, dhe qëllimi
këtu duhet të jetë ofrimi i ndihmës së të miturit për zgjidhje të problemeve të
caktuara, të cilat mund të kenë shprehur refleksionet e tyre në veprimtarinë
kriminale të tij. Problemet mund të kenë të bëjnë me mjedisin familjar,
shkollor, shoqëror, me çështje të komunikimit etj.;224
7. Të mos vizitoj vende ose mjedise të caktuara që mund të kenë ndikim negativ
tek i mituri. - Kjo masë konsiston në përcaktimin e obligimit të të miturit që të
rezervohet nga vizitimi i vendeve, përkatësisht mjediseve të caktuara. Këtë
(223) Hajdari, XI, fq. 69. (224) Po aty, fq. 69.
78
detyrim gjykata mund t’ia caktoj të miturit pasi të ketë ardhur në përfundim se
ai më parë ka vizituar vende apo mjedise problematike, dhe se ato vende kanë
pasur ndikim në kryerjen e veprës penale nga ana e tij. Vende të cilat
ndikojnë negativisht tek i mituri mund të jenë lokalet ku konsumohet alkooli
ose droga, vendet ku luhen lojërat e fatit, ku ushtrohet prostitucioni etj. Ndërsa
mjedise të cilat mund të kenë ushtruar ndikim negativ ndaj të miturit janë
p.sh., rrethi i shoqërisë së tij të cilët nuk vijojnë shkollimin, persona të cilët
kanë sjellje devijante, apo të cilët më parë kanë qenë të dënuar etj.;
8. Të përmbahet nga përdorimi i drogës dhe alkoolit. - Ky detyrim konsiston në
përcaktimin e obligimit ndaj të miturit që të rezervohet nga përdorimi i
alkoolit dhe drogës. Këtë detyrim gjykata mund t’ia shqiptoj të miturit që
është alkoolist apo narkoman, tek i cili varësia nga alkooli apo droga ka qenë
faktori kryesor që ka detërminuar kryerjen e veprës penale. Mirëpo, kjo nuk
do të thotë se ky detyrim nuk mund t’i caktohet edhe të miturit delikuent që
nuk ka varësi nga këto mjete dehëse, por që i konsumon ato, e që kanë pasur
ndikim në kryerjen e veprës penale.
Përmbushjen e këtyre detyrimeve e mbikëqyr shërbimi sprovues në bashkëpunim
me organin e kujdestarisë, policinë dhe prokurorin të cilat kohë pas kohe e informojnë
gjykatën e cila i ka caktuar detyrimet e tilla.
Me rastin e caktimit të këtyre obligimeve të parapara me ligj, gjykata posaçërisht
do t’ia bëj me dije të miturit se në rast të mos përmbushjes së tyre, masa e shqiptuar e
mbikëqyrjes së shtuar mund të zëvendësohet me lloj tjetër të masës edukative.225
Konform paragrafit 3 të nenit 28 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur varësisht prej
suksesit ose mossuksesit apo vështirësive të shfaqura gjatë ekzekutimit të masës së
shqiptuar të mbikëqyrjes së shtuar, gjykata në çdo kohë mund t’ia ndërpresë apo
ndryshojë detyrimet e veçanta që i janë shqiptuar të miturit.
Kohëzgjatja e përmbushjes së këtyre detyrimeve nuk është përcaktuar me ligj.
Mirëpo, nga natyra dhe përmbajtja e tyre rezulton se këto obligime mund të zgjasin më së
tepërmi brenda afatit të cilit i është shqiptuar masa e caktuar e mbikëqyrjes së shtuar.226
Sipas të dhënave të Agjencisë së Statistikave të Kosovës dhe Këshillit Gjyqësor të
Kosovës gjatë periudhës 2007-2016 gjykatat themelore të Kosovës ndaj kryerësve të
mitur të veprave penale kanë shqiptuar gjithsej 4282 masa të mbikëqyrjes së shtuar, nga
të cilat në 2866 raste është shqiptuar mbikëqyrja e shtuar nga ana e prindit, prindit
adoptues ose kujdestarit, në 411 raste mbikëqyrja e shtuar nga familja tjetër dhe në 1005
raste mbikëqyrja e shtuar nga organi i kujdestarisë Ndërkaq, në mesin e 200 lëndëve të
studiuara masat e mbikëqyrjes së shtuar përfaqësohen me 128 raste. Për aspektet
specifike të këtyre masave do të flitet në vazhdim të këtij disertacioni të doktoratës.
6.2.1. Mbikëqyrja e shtuar nga ana e prindit, prindit adoptues apo kujdestarit
Mbikëqyrja e shtuar nga ana e prindit,227 prindit adoptues228 apo kujdestarit229
përfaqëson masë edukative që me të drejtë është radhitur në kuadër të masave të
(225) Salihu, I,, fq. 51. (226) Po aty, fq. 51.
79
mbikëqyrjes së shtuar. Qëllimi i kësaj mase është që të shtohet mbikëqyrja në jetën dhe
sjelljet e të miturit nga ata të cilët sipas ligjit janë të obliguar që të kujdesen për edukimin
dhe zhvillimin e drejtë të tij.230 Së këndejmi, gjykata do ta shqiptoj këtë masë edukative
të mbikëqyrjes së shtuar, nëse prindi, prindi adoptues apo kujdestari e kanë lënë pas dore
mbikëqyrjen dhe edukimin e të miturit, edhe pse kanë pasur mundësi dhe aftësi për
mbikëqyrjen e të miturit, mirëpo janë treguar të pakujdesshëm ndaj mbikëqyrjes së tillë
dhe kur masa e tillë është në interesin më të mirë të të miturit.231
Vështruar në kontekst të zgjidhjes së përcaktuar në paragrafin 1 të nenit 23 të
Kodit të Drejtësisë për të Mitur rezulton se për shqiptimin e masës edukative të
mbikëqyrjes së shtuar nga ana e prindit, prindit adoptues apo kujdestarit duhet të
plotësohen dy kushte:
1. Kryerja e veprës penale nga i mituri për shkak të mos ushtrimit të mbikëqyrjes
dhe edukimit nga ana e prindit, prindit adoptues apo kujdestarit, dhe
2. Të konstatuarit e faktit se prindi, prindi adoptues apo kujdestari i të miturit
kanë mundësi dhe aftësi që të ushtrojnë suksesshëm mbikëqyrjen dhe
edukimin e të miturit.232
Për shqiptimin e kësaj mase edukative këto dy kushte duhet të plotësohen në
mënyrë kumulative. Së këndejmi kjo masë edukative nuk mund të shqiptohet në rastet
kur p.sh., kryerja e veprës penale nga ana e të miturit nuk rezulton të jetë rrjedhojë e
lënies pas dore të mbikëqyrjes apo edukimit të të miturit, apo kur kryerja e veprës është
pasojë e këtij fakti, por konstatohet se prindi, prindi adoptues apo kujdestari nuk mund ta
ushtrojnë mbikëqyrjen apo edukimin e të miturit për shkak të varfërisë ekstreme në të
cilën jetojnë, apo kur ata janë alkoolist, narkoman, bixhozxhinj etj.
Në rastet kur shqiptohet kjo masë, i mituri mbetet na familjen e vet. Mirëpo,
gjykata i obligon prindërit, adoptuesin apo kujdestarin që në të ardhmen të kujdesen më
tepër për të miturin dhe të shtojnë mbikëqyrjen ndaj sjelljeve të tij.233 Vështruar në këtë
kontekst, dhe me qëllimin që i mituri të braktisë rrugën e krimit, ligjdhënësi kosovar me
paragrafin 2 të nenit 23 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur i ka dhënë autorizime gjykatës
që t’i ndihmoj prindit, prindit adoptues apo kujdestarit duke u dhënë atyre udhëzime të
nevojshme lidhur me mënyrat e shtimit të mbikëqyrjes dhe edukimit të të miturit.
Konform kësaj zgjidhjeje ligjore, me qëllim të arritjes së këtij synimi, përkatësisht shtimit
të kujdesit për të miturin dhe ndikimin pozitiv ndaj tij gjykatës i është akorduar
autorizimi që edhe të urdhëroj prindin, prindin adoptues apo kujdestarin për përmbushjen
e detyrave të caktuara, të cilat u janë caktuar atyre me rastin e shqiptimit të kësaj mase
(227) Prind në kuptim të paragrafit 1 të nenit 99 të Ligjit nr. 2004/32 për Familjen, konsiderohet babai dhe
nëna e tij biologjike. (228) Prind adoptues konsiderohet personi që ka birësuar një person të mitur. Fjalor i shqipes së sotme,
Tiranë, 2002, fq. 24. (229) Kujdestar është personi i cili është i ngarkuar me ligj që të kujdeset, për një të mitur, që ta rritë e ta
ndihmoj atë, të kujdeset për pasurinë e tij deri sa ai të arrijë moshën madhore ose të përmbushen kushtet
para ligjit. Po aty, fq. 625. (230) Hajdari, XI, fq. 60. (231) Salihu, I, fq. 44. (232) Kjo mundësi dhe aftësi duhet të konstatohet si në aspektin e kushteve materiale dhe rrethanave tjera
objektive, ashtu edhe në aspektin e rrethanave subjektive (kanë kapacitete njerëzore e nivel të mjaftueshëm
edukimi), përfshirë anën morale të prindit, prindit adoptues apo kujdestarit. (233) Salihu, I, fq. 44.
80
edukative.234 Në mënyrë që të mos ketë dilema të caktuara, kërkohet që urdhrat e tillë të
specifikohen qartë në aktvendimin mbi shqiptimin e kësaj mase.
Duhet theksuar faktin se kjo masë edukative nuk mund të zgjasë më pak se 3 muaj
dhe më shumë se 2 vjet. Me qëllim të realizimit të suksesshëm të kësaj mase, konform
paragrafit 3 të nenit 23 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur është akorduar mundësia që
gjykata kompetente të urdhëroj shërbimin sprovues që të verifikoj ekzekutimin e masës
dhe t’i ofrojë ndihmën e nevojshëm prindit, prindit adoptues apo kujdestarit. Vështruar në
këtë aspekt, gjykata mund të urdhëroj shërbimin sprovues që këtyre personave t’u japë
këshilla pedagogjike mbi mënyrën e ushtrimit të edukimit të të miturit delikuent, kurse ky
i fundit është i detyruar që t’i përmbushë të gjithë urdhrat dhe të ofrojë çdo ndihmë për të
cilën ka vendosur gjykata e çështjes.235
Prindi, prindi adoptues apo kujdestari janë të obliguar që të respektojnë urdhrat
dhe udhëzimet e gjykatës e cila e ka shqiptuar këtë masë edukative. Gjithashtu, prindi dhe
personat tjerë janë të obliguar që t’i mundësojnë shërbimit sprovues ta verifikojë
ekzekutimin e masës në rastet kur verifikimi i tillë urdhërohet nga gjykata.236
Rezultatet modeste të këtij punimi provojnë se masa edukative e mbikëqyrjes së
shtuar nga prindi, prindi adoptues apo kujdestari ka dominuar në praktikën e punës së
gjykatave të Kosovës të cilat i kanë zbatuar procedurat penale ndaj të miturve. Se cili ka
qenë vëllimi i shqiptimit të kësaj mase do të pasqyrohet në tabelën vijuese.
Tabela nr. 5 - Të dhënat mbi shqiptimin e masës edukative të mbikëqyrjes së shtuar nga
ana e prindit, prindit adoptues apo kujdestarit të gjykatave të Kosovës gjatë periudhës
2007-2016.
Nr. rendor Periudha kohore Numri
1. 2007-2016 2866237
Sipas këtyre të dhënave gjykatat themelore të Kosovës gjatë periudhës 2007-2016
kanë shqiptuar gjithsej 2866 masa edukative të mbikëqyrjes së shtuar nga ana e prindit,
prindit adoptues apo kujdestarit. Këto të dhëna dëshmojnë se këto masa më së shumti
janë shqiptuar gjatë viteve 2009 dhe 2013, kurse më së paku në vitet 2010 dhe 2012.
Shkaqet e kësaj gjendjeje nuk dihen, por besohet që kjo të jetë kushtëzuar nga niveli i
lëndëve për të mitur që janë proceduar në gjykatat themelore përkatëse. Të dhënat e
përdorura provojnë se gjatë periudhës hulumtuese në shqiptimin e masës edukative të
mbikëqyrjes së shtuar nga ana e prindit, prindit adoptues apo kujdestarit prin Gjykata
(234) Urdhrat mund të jenë të natyrave të ndryshme. Kështu p.sh., prindi, prindi adoptues apo kujdestari
mund të urdhërohet që të kontaktoj rregullisht arsimtarin kujdestar të fëmijës, në mënyrë që në vazhdimësi
të njihet me përparimet e të miturit rreth vijimit të rregullt të shkollës ose në mësime. (235) Shih Aktvendimin PM. nr. 115/2014 të Gjykatës Themelore në Prizren. Me këtë aktvendim, kjo
gjykatë të miturit L.N. nga Prizreni ia ka shqiptuar masën e mbikëqyrjes së shtuar nga ana e prindit, prindit
adoptues ose kujdestarit, me ç’rast atij ia ka caktuar këto detyrime: të përmbahet nga çfarëdo kontakti me
individ të caktuar që mund të kenë ndikim negativ ndaj të miturit, të pranojë të aftësohet në ndonjë
profesion që i përshtatet shkathtësive dhe aftësive të tij, dhe personalisht t’i kërkoj falje palës së dëmtuar A.
K. të cilit me veprimet e tij të paligjshme i ka shkaktuar lëndim të lehtë trupor. (236) Salihu, I., fq. 44. (237) Shih raportet vjetore mbi punën e gjykatave të Agjencisë së Statistikave të Kosovës dhe Këshillit
Gjyqësor të Kosovës për periudhën 2007-2016.
81
Themelore e Prishtinës me 1231 raste, kurse ngec Gjykata Themelore Mitrovicës me 124
raste. Shkaqet janë identike me ato që janë pasqyruar në kuadër të masave edukative
disiplinore.
Meqenëse Agjencia e Statistikave të Kosovës dhe Këshilli Gjyqësor i Kosovës në
raportet e tyre të punës të dhënat e tilla i kanë pasqyruar në mënyrë të përgjithësuar,
elaborimi i disa aspekteve që lidhen ke këtë masë dhe të miturit të cilëve u është
shqiptuar ajo do të bëhet mbi bazën e të dhënave të studiuara në cilat janë pasqyruar në
aktvendimet me të cilat është shqiptua masa e tillë. Në studim, në mesin e 200 vendimeve
gjyqësore, ku janë përfshirë 128 aktvendime mbi shqiptimin e masave të mbikëqyrjes së
shtuar, janë studiuar 88 aktvendime mbi shqiptimin e masës së mbikëqyrjes së shtuar nga
ana e prindit, prindit adoptues apo kujdestarit. Siç rezulton në mesin e këtyre
aktvendimeve të studiuara (88) të miturit e rinj përfaqësohen me 48 raste, kurse të miturit
e rritur me 40 raste. Kjo e dhënë bën të konkludohet se gjatë periudhës së përfshirë në
hulumtim të miturit e rinj (14-16 vjeç), në krahasim me të miturit e rritur (16-18 vjeç) në
8 kanë qenë më të pranishëm në kryerjen e veprave penale, ku mos mbikëqyrja dhe
edukimi i tyre nga ana e personave që kanë obligim ligjor përkujdesjen për ta, vlerësohet
të ketë qenë shkaktari kryesor në kryerjen e veprave penale. Rezultatet e këtij hulumtimi
provojnë se në 83 raste kjo masë është shqiptuar ndaj të miturve meshkuj dhe vetëm në 5
raste ndaj të miturve femra. Kjo e dhënë është në përputhje të plotë me të dhënat e
përgjithshme mbi kriminalitetin me pasqyrim gjininë. Shkaqet e kësaj gjendjeje duhet
kërkuar në një përkujdesje më të madhe që kanë prindërit ndaj femrave, por edhe në
ndjeshmërinë më të madhe të ekspozimeve negative të personave të kësaj gjinie. Studimi
vë në dukje se në mesin e 88 aktvendimeve të studiuara vetëm në 3 raste është
manifestuar fenomeni i recidivizmit. Kjo e dhënë dëshmon për faktin se një përkujdesje
më e avancuar ndaj personave të mitur do të ketë efekt në çrrënjosjen e shprehive
negative të të miturve. Sipas aktvendimeve të studiuara lidhur me këtë masë rezulton se
ajo është shqiptuar kryesisht për rastet e veprave penale kundër pasurisë, pjesëmarrjes në
rrahje, veprave penale kundër sigurisë në trafikun publik, përdorim të pijeve narkotike
etj. Kjo praktikisht është edhe kategoria e veprave penale që dominojnë në mesin e
kryerësve të mitur të veprave penale. Më në fund, duhet theksuar faktin se në 9 raste
gjykatat e kanë revokuar aktvendimin mbi shqiptimin e kësaj mase edukative. Deri te kjo
gjendje rezulton të ketë ardhur për shkak të problemeve të cilat janë manifestuar gjatë
ekzekutimit të kësaj mase në kontekst të avancimit të mbikëqyrjes dhe edukimit nga ana e
prindit, prindit adoptues apo kujdestarit. Siç rezulton avancimi i mbikëqyrjes ndaj të
miturit nuk ka shënuar trendët e dëshiruara tek disa familje ku dy prindërit janë të
punësuar, ku prindërit janë me gjendje të vështirë ekonomike, janë persona që
konsumojnë alkoolin etj.
6.2.2. Mbikëqyrja e shtuar nga familja tjetër
Mbikëqyrja e shtuar nga familja tjetër është masa e dytë edukative e mbikëqyrjes
së shtuar e cila mund t’i shqiptohet kryerësit të mitur të veprës penale.238 Këtë masë të
mbikëqyrjes së shtuar gjykata do të mund ta shqiptojë vetëm pasi të ketë vlerësuar
plotësimin e kushteve të përgjithshme për shqiptimin e masave të mbikëqyrjes së shtuar,
(238) Shih nenin 24 të KDM.
82
kur konstaton se prindi, prindi adoptues apo kujdestari i të miturit janë të paaftë që ta
ushtrojnë mbikëqyrjen dhe avancuar edukimin e të miturit,239 dhe kur vlerëson se
shqiptimi i saj përputhet me interesat më të mira të të miturit.240 Rrjedhimisht, këtë masë
gjykata mund ta shqiptojë atëherë kur konstaton se prindi, prindi adoptues apo kujdestari
nuk mund ta ushtrojnë mbikëqyrjen e shtuar për shkaqe objektive (janë të sëmurë,
punojnë jashtë vendit, janë në vuajtje të dënimit me burgim etj.), apo për shkak të
rrethanave të tyre personale dhe mënyrës së jetesës nuk mund të pritet se do ta ushtrojnë
këtë mbikëqyrje (nëse njëri apo dy prindërit janë alkoolist, narkoman, apo merren me
prostitucion etj.).241
Konform zgjidhjes së përcaktuar në paragrafin 1 të nenit 24 të Kodit të Drejtësisë
për të Mitur për shqiptimin e kësaj mase duhet të plotësohen këto kushte:
1. Që prindi, prindi adoptues apo kujdestari i të miturit të jenë të paaftë për ta
ushtruar mbikëqyrjen dhe për ta zhvilluar edukimin e drejtë të tij. Për
konstatimin e këtij fakti gjykata duhet të ketë dëgjuar prindin, prindin
adoptues apo kujdestarin e të miturit dhe të ketë administruar provat e
nevojshme që adresojnë qartë situatën dhe gjendjen e këtyre personave, të
cilët sipas ligjit janë të detyruar të përkujdesen për fëmijët e tyre;
2. Që të ketë konstatuar faktin se familja tjetër ka mundësi ta ushtrojë
mbikëqyrjen e të miturit. Kjo çështje duhet të vërtetohet përmes provave
konkrete të cilat pasqyrojnë gjendjen ekonomike të familjes së tillë, mënyrën e
jetesës së tyre, nivelin arsimor dhe rrethanat tjera të rëndësishme të cilat duhet
të konsiderohen me rastin e shqiptimit të kësaj mase;
3. Që familja tjetër vullnetarisht ta pranojë nën mbikëqyrje të miturin. Ky fakt
bën me dije se gjykata nuk mund ta detyrojë familjen tjetër që të ushtrojë
mbikëqyrjen e të miturit që nuk është fëmijë i tyre;
4. Që shqiptimi i masës në fjalë të jetë në interesin më të mirë të të miturit. Ky
interes më i mirë duhet të vlerësohet mbi bazën e përfitimeve që në aspektin e
edukimit pritet të arrijë i mituri i vendosur nën këtë masë.
Për shqiptimin e kësaj mase kërkohet të plotësohen këto kushte në mënyrë
kumulative. “Gjykata kompetente, duke marrë parasysh propozimin e shërbimit sprovues,
e cakton familjen në të cilën do të vendoset i mituri ndaj të cilit është shqiptuar masa e
mbikëqyrjes së shtuar nga familja tjetër. Para se t’ia dërgojë gjykatës propozimin,
shërbimi sprovues e analizon personalitetin e të miturit dhe strukturën sociale dhe
psikologjike të familjes në të cilën do të vendoset ai. Nën kushte të njëjta, përparësi i
jepet familjes me të cilën i mituri është në lidhje farefisnore apo është i lidhur
emocianalisht.242
(239) Shih Aktvendimin PM. nr. 05/2016 të Gjykatës Themelore në Prizren. Me këtë aktvendim, kjo gjykatë
ia ka shqiptuar të miturit E. K. nga Prizreni nga arsyeja se prindërit e tij jetojnë jashtë vendit (në Gjermani),
me ç’rast e ka detyruar të miturin që të përmbahet nga çfarëdo kontakti me individ të caktuar që mund të
kenë ndikim negativ tek i mituri dhe të pranoj të aftësohet në një profesion i cili i përshtatet shkathtësive
dhe aftësive të tij. Në këtë rast, mbikëqyrja i është besuar xhaxhait të tij B.H. nga Prizreni pasi është
konstatuar se ai ka mundësi dhe aftësi për ta ushtruar mbikëqyrjen dhe edukimin e të miturit. (240) Kjo masë e mbikëqyrjes së shtuar, siç do të shihet më poshtë, shqiptohet relativisht rrallë, dhe se edhe
kur gjykata e shqipton atë, mbikëqyrjen e shtuar e ushtron zakonisht ndonjë familje e afërt e të miturit. (241) Hajdari, XI, fq. 63. (242) Salihu, I, fq. 45.
83
Konform dispozitave të nenit 95 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur shërbimi
sprovues dhe familja tjetër në të cilën i mituri do të vendoset nënshkruajnë marrëveshje
me shkrim që i rregullon të drejtat dhe detyrimet e përbashkëta. Vështruar mbi këtë bazë,
nëse gjykata urdhëron verifikimin e ekzekutimit të kësaj mase edukative, familja në të
cilën është vendosur i mituri, është e obliguar që t’i lejoj shërbimit sprovues të verifikojë
ekzekutimin e saj. Gjatë verifikimit të mbikëqyrjes së ekzekutimit të kësaj mase, familjes
ku është vendosur i mituri, shërbimi sprovues duhet t’i ofrojë ndihmën e nevojshme me
qëllim që edukimi dhe mbikëqyrja ndaj të miturit të ushtrohet me sukses.243
Gjatë ekzekutimit të kësaj mase edukative, i mituri mban lidhje të përhershme me
familjen e tij, përveç kur gjykata kompetente urdhëron ndryshe në bazë të propozimit të
shërbimit sprovues. Është rregull që kontaktet e tilla të ndërpriten atëherë kur familja
biologjike e tij ka probleme të natyrave të ndryshme p.sh., (prindërit e tij merren me
prostitucion), të atilla që reflektojnë ndikim të dëmshëm dhe atë evident në realizimin e
programit të mbikëqyrjes dhe edukimit të të miturve të tillë nga familja tjetër.
Masa edukative e mbikëqyrjes së shtuar nga familja tjetër, sikurse masa e
mbikëqyrjes së shtuar nga prindi, prindi adoptues apo kujdestari mund të zgjasë më së
paku 3 muaj dhe më së tepërmi 2 vjet. “Kjo masë do të pushojë së ekzekutuari kur
rrethanat në familjen në të cilën është vendosur i mituri kanë ndryshuar në atë masë saqë
ekzekutimi i masës së tillë bëhet i vështirë, mbase edhe i pamundur. Kjo situatë mund të
paraqitet në rastet kur familja tjetër shndërrohet në familje me probleme të mëdha sociale,
kur personave të cilëve u është besuar mbikëqyrja e shtuar fillojnë të merren me
prostitucion, drogë etj. Në këto raste, gjykata mund të urdhërojë ndërrimin e vendit ku
është vendosur i mituri, dhe t’ia besoj mbikëqyrjen e shtuar një familjeje tjetër. Kjo masë
do të përfundojë edhe atëherë kur prindi, prindi adoptues apo kujdestari i të miturit vijnë
në situatë që vetë ta ushtrojnë mbikëqyrjen e shtuar ndaj fëmijës së tyre, apo kur
rezultatet e rehabilitimit tregojnë se nevoja për mbikëqyrje të shtuar nuk ekziston më.
Kështu, ekzekutimi i kësaj mase do të përfundojë në rastet kur p.sh., prindi natyral
kthehet nga bota e jashtme dhe ai vetë është i aftë që të ushtrojë mbikëqyrjen e shtuar për
të miturin delikuent. Në këto raste gjykata e zëvendëson masën e mbikëqyrjes së shtuar
nga familja tjetër me masën e mbikëqyrjes së shtuar nga prindi, prindi adoptues apo
kujdestari. Ekzekutimi i kësaj mase, si rregull, përfundon edhe me kalimin e kohës për të
cilën është shqiptuar.
Konform paragrafit 3 të nenit 24 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur gjykata ka
autoritetin ta urdhërojë shërbimin sprovues që të verifikojë çështjen e ekzekutimit të
masës së mbikëqyrjes së shtuar nga familja tjetër, si dhe t’i ofrojë familjes që e kryen
mbikëqyrjen çdo ndihmë që për këtë vlerësohet e nevojshme.
Rezultatet modeste të këtij punimi provojnë se masa edukative e mbikëqyrjes së
shtuar nga familja tjetër është shqiptuar në masë shumë të vogël nga gjykatat e Kosovës
të cilat i kanë zbatuar procedurat penale ndaj të miturve. Se cili ka qenë vëllimi i
shqiptimit të kësaj mase do të pasqyrohet në tabelën vijuese.
(243) Po aty, fq. 45-46.
84
Tabela nr. 6 - Të dhënat mbi shqiptimin e masës edukative të mbikëqyrjes së shtuar nga
familja tjetër të gjykatave të Kosovës gjatë periudhës 2007-2016.
Nr. rendor Periudha kohore Numri
1. 2007-2016 211244
Sipas këtyre të dhënave gjykatat themelore të Kosovës gjatë periudhës 2007-2016
kanë shqiptuar gjithsej 211 masa edukative të mbikëqyrjes së shtuar nga familja tjetër.
Nga këto të dhëna rezulton se kjo masë më së shumti është shqiptuar gjatë viteve 2009
dhe 2013, kurse më së paku në vitet 2008 dhe 2014. Shkaqet e kësaj gjendjeje nuk dihen,
por besohet që kjo të jetë kushtëzuar nga niveli i lëndëve për të mitur që janë proceduar
në gjykatat themelore përkatëse, apo që janë bartur nga vitet paraprake. Të dhënat e
përdorura provojë se gjatë periudhës hulumtuese edhe në shqiptimin e masës edukative të
mbikëqyrjes së shtuar nga familja tjetër prinë Gjykata Themelore e Prishtinës me 79
raste, kurse ngec Gjykata Themelore Mitrovicës me 18 raste. Shkaqet janë identike me
ato që janë pasqyruar në kudër të masave edukative disiplinore. Këto të dhëna provojnë
se kjo masë edukative e mbikëqyrjes së shtuar është shqiptuar shumë herë më pak se dy
masat tjera të mbikëqyrjes së shtuar. Ky fakt bën të konkludohet se në lidhje me masat e
mbikëqyrjes së shtuar nuk ka një disponim të gjyqësorit kosovar sa i përket shqiptimit të
masës së mbikëqyrjes së shtuar nga familja tjetër, por nuk ka asnjë disponim efektiv të
familjes së të miturit për t’u pajtuar që mbikëqyrja dhe edukimi i të miturit t’i besohet
familjes tjetër245 dhe po ashtu ka një mungesë interesimi të familjeve tjera për të marrë
nën mbikëqyrje dhe edukim të miturit delikuent.
Meqenëse në raportet e Agjencisë së Statistikave të Kosovës dhe Këshillit
Gjyqësor të Kosovës të dhënat lidhur me sanksionet penale ndaj të miturve janë
pasqyruar në mënyrë të përgjithësuar, elaborimi i disa aspekteve që lidhen ke këtë masë
dhe të miturit të cilëve u është shqiptuar ajo do të bëhet mbi bazën e të dhënave të
studiuara në cilat janë pasqyruar në aktvendimet me të cilat është shqiptuar masa e tillë.
Në studim, në mesin e 200 vendimeve gjyqësore, ku janë përfshirë 128 aktvendime mbi
shqiptimin e masave të mbikëqyrjes së shtuar, janë studiuar 5 aktvendime mbi shqiptimin
e masës së mbikëqyrjes së shtuar nga familja tjetër. Siç rezulton në mesin e këtyre
aktvendimeve të studiuara (5) të miturit e rinj përfaqësohen me 2 raste, kurse të miturit e
rritur me 3 raste. Kjo e dhënë bën të konkludohet se gjatë periudhës së përfshirë në
hulumtim të miturit e rritur (16-18 vjeç), në krahasim me të miturit e rritur (14-16 vjeç)
kanë qenë për një rast më të pranishëm në kryerjen e veprave penale, ku mos-mbikëqyrja
dhe mosedukimi i tyre i duhur nga ana e personave që kanë obligim ligjor përkujdesjen
për ta vlerësohet të ketë qenë shkaktari kryesor në kryerjen e veprave penale. Rezultatet e
këtij hulumtimi provojnë se në 5 raste kjo masë është shqiptuar ndaj të miturve meshkuj.
Kjo e dhënë është në përputhje të plotë me të dhënat e përgjithshme mbi kriminalitetin
me pasqyrim gjininë. Shkaqet e kësaj gjendjeje duhet kërkuar, siç u theksua më lart në
një përkujdesje më të madhe që kanë prindërit ndaj fëmijëve të tyre femra, por edhe në
ndjeshmërinë më të madhe të ekspozimeve negative të personave të kësaj gjinie. Studimi
(244) Shih fusnotën 233. (245) Në fakt, në mentalitetin Kosovar akoma dominon qasja që për problemet familjare, në këtë rast për
çështjet që ndërlidhen me delikuentët e mitur të mos mësoj opinioni, sidomos të afërmit, ku edhe zakonisht
autorizohet mbikëqyrja.
85
vë në dukje se në mesin e 5 aktvendimeve të studiuara nuk ka pasuar raste të manifestimit
të fenomenit të recidivizmit. Kjo e dhënë dëshmon për faktin se një përkujdesje më e
avancuar ndaj personave të mitur do të ketë efekt në çrrënjosjen e shprehive negative të të
miturve, gjë që duket të ketë ardhur ën shprehje në raport me këtë masë edukative. Sipas
aktvendimeve të studiuara lidhur me këtë masë rezulton se ajo është shqiptuar në të pesë
rastet për kryerje të veprave penale kundër pasurisë, dhe atë vjedhje. Ky praktikisht është
edhe lloji i veprave penale që dominon në mesin e kryerësve të mitur të veprave penale.
Më në fund, duhet theksuar faktin se vetëm në 1 rast gjykatat kanë revokuar aktvendimin
mbi shqiptimin e kësaj mase edukative. Deri te revokimi i kësaj mase rezulton të ketë
ardhur për shkak të problemeve të cilat janë manifestuar gjatë ekzekutimit të saj në
kontekst të realizimit të efektshëm të mbikëqyrjes dhe edukimit nga ana e familjes tjetër.
Siç rezulton avancimi i mbikëqyrjes ndaj të miturit në rastin e theksuar nuk ka shënuar
trendët e dëshiruara tek familja të cilës i është besuar mbikëqyrja, për faktin se në atë rast
është përzgjedhur një familje e cila ka pasur probleme evidente sociale.
6.2.3. Mbikëqyrja e shtuar nga organi i kujdestarisë
Mbikëqyrja e shtuar nga ana e organit të kujdestarisë përbën masën e tretë të
mbikëqyrjes së shtuar e cila mund t’i shqiptohet kryerësit të mitur të veprës penale. Sipas
paragrafit 1 të nenit 25 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur gjykata e shqipton masën e
mbikëqyrjes së shtuar nga organi i kujdestarisë pas dëgjimit të prindit, prindit adoptues
apo kujdestarit dhe nëse pas këtij dëgjimi gjykata konstaton se personat e përmendur nuk
kanë mundësi, nuk janë në gjendje të ushtrojnë mbikëqyrjen e shtuar ndaj të miturit246
dhe kur një masë e tillë është në interesin më të mirë të të miturit. Siç rezulton, për
shqiptimin e kësaj mase edukative duhet të plotësohen tri kushte:247
1. Që gjykata të ketë marrë në pyetje prindin, prindin adoptues apo kujdestarin;
2. Që gjykata të jetë bindur se prindi, prindi adoptues apo kujdestari nuk janë në
gjendje të ushtrojnë mbikëqyrjen e shtuar ndaj të miturit delikuent, dhe
3. Krijimi i bindjes së gjykatës se shqiptimi i kësaj mase është në interesin më të
mirë të të miturit.
Për shqiptimin e kësaj mase këto kushte duhet të plotësohen në mënyrë
kumulative. Kjo masë, sikurse edhe dy masat tjera të mbikëqyrjes së shtuar është e atillë
që i mundëson të miturit që edhe më tutje të mbetet në mjedisin e tij familjar, përkatësisht
ai mbetet pranë prindit, prindit adoptues apo kujdestarit të tij.
Për ekzekutimin e kësaj mase, konform nenit 99 të Kodit të Drejtësisë për të
Mitur kompetenca i është akorduar organit të kujdestarisë. Ky organ menjëherë pas
marrjes së aktvendimit për shqiptimin e kësaj mase edukative e cakton zyrtarin përgjegjës
(246) Shih Aktvendimin PM. nr. 67/2015 të Gjykatës Themelore në Pejë. Këtë aktvendim, kjo gjykatë ia ka
shqiptuar të miturit G.K. nga Peja, pasi ka konstatuar se prindërit e tij nuk janë në gjendje të ushtrojnë
mbikëqyrjen dhe edukimin e të miturit, dhe se këtë mbikëqyrje, për shkak të nevojës së ushtrimit të një
mbikëqyrjeje profesionale, nuk ka mundur ta ushtrojë as familja tjetër. Në këtë rast i mituri është detyruar
që të vijoj rregullisht shkollimin dhe të mos vizitoj lokalet ku konsumohen pije të ndaluara (alkool, drogë
etj.). Pas pranimit të aktvendimit mbi shqiptimin e kësaj mase Organi i kujdestarisë në Pejë i ka caktuar të
miturit zyrtarin përgjegjës për t’u kujdesur për mbikëqyrjen dhe edukimin e tij. (247) Hajdari, XI, fq. 65.
86
të cilit i bartet përgjegjësia për realizimin e mbikëqyrjes së shtuar dhe për këtë e njofton
gjykatën që e ka shqiptuar këtë masë.
Në procesin e ekzekutimit të kësaj mase edukative organin e kujdestarisë sociale
kërkohet që ta ndihmojnë gjykatat, prokuroria, shkollat dhe institucionet tjera. Ato duhet
t’i ofrojnë bashkëpunim koherent me qëllim që të arrihet të realizohen qëllimet e një
mase të tillë.248 Organi i kujdestarisë sociale, me ndihmën dhe bashkëpunimin me
subjektet e sipërpërmendura, e merr përsipër që të kujdeset për edukimin dhe riedukimin
e të miturit. Kompetenca dhe obligimet e organit të kujdestarisë sociale ndaj delikuentit të
mitur, të cilat, siç theksuam më lart, realizohen edhe me bashkëpunimin dhe ndihmën e të
tjerëve, janë të gjera.249 Në paragrafin 3 të nenit 25 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur
janë përcaktuar detyrat të cilat duhet të përmbushen gjatë fazës së ekzekutimit të kësaj
mase edukative. Konform kësaj dispozite ligjore, me rastin e shqiptimit të kësaj mase,
gjykata mund t’ia caktojë këto detyra organit të kujdestarisë:
1. Mbikëqyrjen e edukimit të të miturit. - Kjo mbikëqyrje mund t’i referohet
vijimit të rregullt të shkollimit, përmirësimit të suksesit në lëndët mësimore,
përmirësimit të sjelljes në shkollë, përfshirjes në aktivitete sportive apo
kulturore etj.;
2. Lehtësimit të qasjes në aftësimin profesional dhe punësimin. - Ky detyrim
mund të ketë të bëj me hulumtimin e tregut të punës, sigurim të informatave
për vendet e lira të punës që i përshtaten përgatitjes së tij, ofrimin e
informatave për profesionet që vlerësohen të përputhshme me interesat e të
miturit dhe vënien në kontakt, përfshirë dhënien e ndihmës me institucionet
përkatëse që zhvillojnë programe të aftësimit profesional etj.;
3. Sigurimit të largimit të të miturit nga çfarëdo ndikimi negativ. - Ky detyrim
mund të ketë të bëj me shmangien nga lokalet ku konsumohet alkooli,
zhvillohet prostitucioni, apo ku qëndrojnë personat që merren me sjellje
devijante etj.
4. Lehtësimit të qasjes në kujdes të nevojshëm mjekësor. - Ky detyrim mund të
ketë të bëj me vënie të kontaktit dhe realizimit të kontrolleve përkatëse
mjekësore të cilat janë në funksion të kurimit të ndonjë sëmundjeje me të cilën
përballet i mituri, shërim të dhëmbëve etj.;
5. Ofrimit të zgjidhjes së ndonjë problemi që mund të shfaqet në jetën e të
miturit. - Ky detyrim mund të ketë të bëj me sanimin e marrëdhënieve me
shokët e tij të shkollës, lagjes, me personat nga rrethi i familjes etj.
6. Detyrime të tjera që gjykata i çmon se do të ishin në interesin më të mirë të të
miturit. - Këto detyrime mund të kenë të bëjnë me motivim të pjesëmarrjes së
të miturit në ndonjë aktivitet të pastrimit të mjedisit shkollor, në ndonjë garë
sportive apo kulturore etj.
Nëse gjatë ekzekutimit të kësaj mase edukative paraqiten probleme të caktuara,
është detyrim i prindit, prindit adoptues apo kujdestarit të të miturit që lidhur me to ta
informojë organin e kujdestarisë. Pas marrjes së informatave të tilla, organi i kujdestarisë
duhet të ndërmarrë veprimet përkatëse të cilat i konsideron të përshtatshme për evitimin e
(248) Shih paragrafin 1 të nenit 100 të KDM. (249) Salihu, I, fq. 47.
87
problemeve të tilla, dhe për to e informon gjykatën e cila e ka shqiptuar këtë masë.250
“Pavarësisht këtij fakti, konform paragrafit 4 të nenit 25 të Kodit të Drejtësisë për të
Mitur organi i kujdestarisë është i detyruar që t’i raportoj gjykatës e cila e ka shqiptuar
masën e mbikëqyrjes së shtuar nga ana e organit të kujdestarisë përkitazi me ekzekutimin
e vendimit gjyqësor së paku çdo 3 muaj”. Në fakt, kohëzgjatja e kësaj mase edukative të
mbikëqyrjes së shtuar, si dhe dy masave tjera të mbikëqyrjes së shtuar, nuk mund të jetë
më e shkurtër se 3 muaj dhe më e gjatë se 2 vjet.
Rezultatet modeste të këtij punimi provojnë se masa edukative e mbikëqyrjes së
shtuar nga organi i kujdestarisë është shqiptuar në masë relativisht të shpeshtë nga
gjykatat e Kosovës të cilat i kanë zbatuar procedurat penale ndaj të miturve. Se cili ka
qenë vëllimi i shqiptimit të kësaj mase do të pasqyrohet në tabelën vijuese.
Tabela nr. 7 - Të dhënat mbi shqiptimin e masës edukative të mbikëqyrjes së shtuar nga
organi i kujdestarisë të gjykatave të Kosovës gjatë periudhës 2007-2016.
Nr. rendor Periudha kohore Numri
1. 2007 – 2016 1205251
Sipas këtyre të dhënave gjykatat themelore të Kosovës gjatë periudhës 2007 –
2016 kanë shqiptuar gjithsej 1205 masa edukative të mbikëqyrjes së shtuar nga organi i
kujdestarisë. Këto të dhëna dëshmojnë se kjo masë më së shumti është shqiptuar gjatë
viteve 2009 dhe 2013, kurse më së paku në vitet 2008 dhe 2014. Shkaqet e kësaj
gjendjeje nuk dihen, por siç u theksua më lart, besohet që kjo të jetë kushtëzuar nga niveli
i lëndëve për të mitur që janë proceduar në gjykatat themelore përkatëse, apo që janë
bartur nga vitet paraprake. Të dhënat e përdorura provojnë se gjatë periudhës hulumtuese
edhe në shqiptimin e masës edukative të mbikëqyrjes së shtuar nga organi i kujdestarisë
prinë Gjykata Themelore e Prishtinës me 411 raste, kurse ngec Gjykata Themelore
Mitrovicës me 76 raste. Shkaqet janë identike me ato që janë pasqyruar te masat
edukative disiplinore. Këto të dhëna provojnë se kjo masë edukative e mbikëqyrjes së
shtuar është shqiptuar më pak se masa e mbikëqyrjes së shtuar nga prindi, prindi adoptues
apo kujdestari dhe më shpesh se masa e mbikëqyrjes së shtuar nga familja tjetër. Ky fakt
bën të konkludohet se gjatë periudhës hulumtuese, në lidhje me masat e mbikëqyrjes së
shtuar më shumë kanë dominuar kushtet që kanë favorizuar masën e mbikëqyrjes së
shtuar nga ana e prindit, prindit adoptues apo kujdestarit, dhe më pak ato që kanë
kushtëzuar shqiptimin e masës së mbikëqyrjes së shtuar nga organi i kujdestarisë, e
shumë më pak ato që ndërlidhen me masën e mbikëqyrjes së shtuar nga familja tjetër, gjë
që edhe është pritur.
Meqenëse në raportet e Agjencisë së Statistikave të Kosovës dhe Këshillit
Gjyqësor të Kosovës të dhënat lidhur me sanksionet penale ndaj të miturve janë
pasqyruar në mënyrë të përgjithësuar, elaborimi i disa aspekteve që lidhen ke këtë masë
dhe të miturit të cilëve u është shqiptuar ajo do të bëhet mbi bazën e të dhënave të
studiuara të cilat janë pasqyruar në aktvendimet me të cilat është shqiptua masa e tillë. Në
(250) Për këtë, më gjerësisht, shih publikimin: Juvenile intensive supervision, Program summary, Office of
Juvenile Justice and Delinquency Prevention, Washington, 2012, fq. 76. (251) Shih raportet vjetore mbi punën e gjykatave të Agjencisë së Statistikave të Kosovës dhe Këshillit
Gjyqësor të Kosovës për periudhën 2007-2016.
88
studim, në mesin e 200 vendimeve gjyqësore, ku janë përfshirë 128 aktvendime mbi
shqiptimin e masave të mbikëqyrjes së shtuar, janë studiuar 55 aktvendime mbi
shqiptimin e masës së mbikëqyrjes së shtuar nga organi i kujdestarisë. Siç rezulton në
mesin e këtyre aktvendimeve të studiuara (55) të miturit e rinj përfaqësohen me 24 raste,
kurse të miturit e rritur me 31 raste. Kjo e dhënë bën të konkludohet se gjatë periudhës së
përfshirë në hulumtim të miturit e rritur (16-18 vjeç), në krahasim me të miturit e rinj
(14-16 vjeç) kanë qenë për shtatë raste më të pranishëm në kryerjen e veprave penale, ku
mos mbikëqyrja dhe mos edukimi i tyre i duhur nga ana e personave që kanë obligim
ligjor përkujdesjen për ta, vlerësohet të ketë qenë shkaktari kryesor në kryerjen e veprave
penale.. Rezultatet e këtij hulumtimi provojnë se në 53 raste kjo masë është shqiptuar
ndaj të miturve meshkuj dhe vetëm në dy raste ndaj të miturve femra. Kjo e dhënë është
në përputhje të plotë me të dhënat e përgjithshme mbi kriminalitetin me pasqyrim gjininë.
Shkaqet e kësaj gjendje duhet kërkuar, siç u theksua më lart në një përkujdesje më të
madhe që kanë prindërit ndaj femrave, por edhe në ndjeshmërinë më të madhe të
ekspozimeve negative të personave të kësaj gjinie. Studimi vë në dukje se në mesin e 55
aktvendimeve të studiuara në tri raste është shfaqur fenomeni i recidivizmit. Kjo e dhënë
kërkon shtimin e përkujdesjes ndaj personave të mitur në mënyrë që te ta të çrrënjosjen
në tërësi shprehitë negative. Sipas aktvendimeve të studiuara lidhur me këtë masë
rezulton se ajo është shqiptuar për kryerje të veprave penale të vjedhjeve, pjesëmarrjes në
rrahje, veprave penale kundër sigurisë në trafikun publik, posedim të paautorizuar të
armëve etj. Më në fund, duhet theksuar faktin se vetëm në 2 raste gjykatat kanë revokuar
aktvendimin mbi shqiptimin e kësaj mase edukative. Deri te revokimi i kësaj mase
rezulton të ketë ardhur për shkak të problemeve të cilat janë manifestua gjatë ekzekutimit
të saj, e të cilat janë manifestuar në mosrespektim të detyrimeve të vendosura nga ana e
organit të kujdestarisë. Prandaj, konsiderohet se për aq sa respektimi i detyrimeve të
vendosura nuk shënon ngecje, për aq do të ketë sukses në ekzekutimin praktik të kësaj
mase.
6.3. Masat institucionale
Masat institucionale janë lloji më i rëndë i masave edukative. Me masa
institucionale kryerësi i mitur i veprës penale privohet nga liria dhe vendoset në
institucione të posaçme të edukimit dhe rehabilitimit. Këto masa u shqiptohen të miturve
ndaj të cilëve duhet ndërmarrë masa më afatgjata me qëllim të edukimit, riedukimit dhe
trajtimit, mjekimit të tyre, si dhe në rastet kur është i domosdoshëm veçimi i tyre nga
mjedisi ku jetojnë.252
Për shqiptimin e masave edukative institucionale duhet të plotësohen dy kushte:
1. Ekzistimi i nevojës ë domosdoshme që ndaj delikuentit të mitur të ndërmerren
masa afatgjata të edukimit, riedukimit apo mjekimit. Kjo nevojë determinohet
nga fakti se këtu është fjala për ata të mitur te të cilët është manifestuar
shkallë e lartë e devijimit në edukimin e tyre, rrethanë kjo që tregon se
edukimi dhe zhvillimi i drejtë i tyre nuk mund të realizohet me aplikimin e
masave edukative afatshkurtra. Në fakt, këtu zakonisht është fjala për të mitur
(252) Salihu, I, fq. 51.
89
të cilëve më parë u janë shqiptuar masa tjera edukative, por të cilat nuk kanë
dhënë efekte të duhura;
2. Mjedisi social ku ka jetuar i mituri të ketë ushtruar ndikim të dëmshëm në
sjelljet e të miturit. Ky fakt determinon nevojën që ky ndikim negativ të
eliminohet. Që kjo të ndodhë i mituri duhet të ndahet (izolohet) për një kohë
relativisht të gjatë nga ai mjedis.
Këto dy kushte për shqiptimin e masave edukative institucionale, në mbështetje të
rekomandimeve të Rregullave të Pekinit mbi Drejtësinë për të Mitur i ka akceptuar edhe
Kodi i Drejtësisë për të Mitur i Republikës së Kosovës. Ky Kod në paragrafin 4 të nenit
20 të tij përcakton se gjykata i shqipton këto masa në rastet kur konstaton se është i
nevojshëm veçimi afatgjatë i të miturit nga mjedisi i mëparshëm, me qëllim që të miturit
t’i ofrohet mundësia e edukimit, riedukimit dhe trajtimit. Për shqiptimin e këtyre masave
këto dy kushte duhet të plotësohen në mënyrë kumulative. Ndërkaq se cila masë
edukative institucionale do të shqiptohet në rastin konkret varet nga vlerësimi që ua bën
gjykata interesave më të mira të të miturit.
Meqenëse është fjala për masa që mision të tyre kanë edukimin dhe riedukimin e
mjekimin e të miturit është më se e qartë se institucionet ku bëhet ekzekutimi i tyre duhet
t’i plotësojnë një sërë kushtesh të karakterit teknik, organizativ e profesional. Në ato
institucione duhet të ketë profesionist të aftësuar (edukatorë, psikologë, punëtor social,
mjekë etj.), programe konkrete dhe të avancuara të riedukimit dhe trajtimit dhe kapacitete
teknike që mundësojnë arritjen e qëllimeve të përcaktuara. “Me rastin e shqiptimit të
këtyre masave gjykata duhet të formojë bindje se është e nevojshme që i mituri të veçohet
nga mjedisi i mëparshëm, ngase pa veçimin e tij nuk do të ishte e mundur ta arrihet
riedukimi, trajtimi dhe zhvillimi i drejtë”.253
Është rregull parimor i akceptuar nga Rregullat e Pekinit mbi Drejtësinë për të
Mitur se para shqiptimit të masave edukative institucionale gjykata duhet të ketë parasysh
dy kufizime të rëndësishme. Kufizimi i parë ka të bëj me atë se shqiptimi i masave të tilla
përmes të cilave veçohet i mituri nga mjedisi i tij i mëparshëm duhet të jetë mjet i fundit,
dhe atë pasi të jenë shterur të gjitha mundësitë tjera. Kjo do të thotë se ndaj të miturit
delikuent paraprakisht duhet të zbatohen të gjitha llojet tjera të masave edukative që janë
më të lehta, ose dhe kur vlerësohet se në rastin konkret nuk është e mundur të zbatohet
masa tjetër. Kufizimi i dytë lidhur me masat edukative institucionale konsiston në faktin
se këto masa duhet të shqiptohen për një afat kohor sa më të shkurtër të mundshëm.
Në paragrafin 4 të nenit 20 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur janë parashikuar tri
lloje të masave edukative institucionale: dërgimi në institucionin edukativ, dërgimi në
institucionin edukativo-korrektues dhe dërgimi në institucionin për kujdes të posaçëm.
Vlen të theksohet fakti se, në përputhje me paragrafin 5 të nenit 7 të Kodit të
Drejtësisë për të Mitur kur gjykata e shqipton masën e dërgimit në institucionin edukativ
apo atë të dërgimit në institucionin edukativo-korrektues në kohëzgjatje deri në 2 vjet, ajo
mund të pezulloj ekzekutimin e tyre dhe të shqiptojë dënimin me kusht në pajtim me
kriteret e përcaktuara në Kodin Penal të Kosovës.
Sipas rezultateve modeste të këtij punimi gjykatat themelore të Kosovës gjatë
periudhës 2007-2016 kanë shqiptuar gjithsej 264 masa edukative institucionale. Këto të
dhëna dëshmojnë se këto masa në kuadrin e masave edukative janë masat që janë
shqiptuar më së paku. Ky fakt dëshmon se, rastet e devijimit në edukim e të miturit
(253) Po aty, fq. 52.
90
delikuent që kanë pasur nevojë për trajtim afatgjatë kanë qenë shumë më të pakta se te
rastet e devijimeve të lehta të cilat kanë kërkuar trajtim afatshkurtër të të miturve
delikuent. Siç rezulton, gjykatat e Kosovës më së shumti masa edukative institucionale
kanë shqiptuar gjatë viteve 2008 dhe 2014, kurse më së paku gjatë viteve 2007 dhe 2015.
Shkaqet e kësaj gjendjeje, me gjasë, duhet kërkuar në nivelin në rritje që ka shënuar
kriminaliteti i të miturve nëpër ato vite, por edhe në nivelin e bartjes së lëndëve të të
miturve nga vitet paraprake.
6.3.1. Dërgimi në institucionin edukativ
Masa e dërgimit në institucionin edukativ është masa e parë edukative e karakterit
institucional të cilën e ka parashikuar Kodi i Drejtësisë për të Mitur.254 Këtë masë
edukative gjykata ua shqipton atyre delikuentëve të mitur në rastet kur konstaton se
edukimi dhe riedukimi i tyre nuk mund të realizohet pa ndarjen (veçimin) e plotë nga
mjedisi ku jetojnë, dhe nëse është e nevojshme që ndaj tyre të ndërmerren masa afatgjata
dhe sistematike edukative, riedukuese dhe të mjekimit.255 Krahas kësaj, për shqiptimin e
kësaj mase edukative duhet të plotësohen edhe kushtet e posaçme të cilat i cakton
ligji”.256 Si kushte për shqiptimin e masës edukative të dërgimit në institucionin edukativ,
konform paragrafit 1 të nenit 27 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur konsiderohen:
1. Ekzistimi i nevojës për veçimin e plotë dhe afatgjatë të të miturit nga mjedisi i
tij i mëparshëm;
2. Ekzistimi i nevojës për mbikëqyrje të plotë të të miturit nga edukatorët
adekuat, si parakusht që atij t’i ofrohet mundësia e duhur e edukimit,
riedukimit, rehabilitimit dhe zhvillimit të drejtë, dhe
3. Ekzistimi i interesit më të mirë të të miturit, vështruar në kontekst të realizimit
të qëllimit të sanksioneve penale për të mitur.
Në institucionin edukativ i mituri duhet t’i nënshtrohet një kujdesi të posaçëm,
dhe atë si sa i përket arsimimit të përgjithshëm, po ashtu edhe atij profesional, por edhe
zhvillimit të shprehive të punës.
Sipas paragrafit 2 të nenit 27 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur kohëzgjatja e
masës edukative të dërgimit të institucionin edukues nuk mund të jetë më e shkurtër se 3
muaj dhe më e gjatë se 2 vjet. Kohëzgjatjen e kësaj mase e cakton gjykata me aktvendim
të posaçëm. Se në çfarë kohëzgjatje do të shqiptohet kjo masë varet nga vlerësimi që i
bën gjykata e çështjes rastit konkret, vështruar kjo në kontekst të kritereve të përcaktuara
ligjore. Pavarësisht kohëzgjatjes për të cilën është shqiptuar masa e dërgimit në
institucionin edukativ, ajo duhet të konsistojë në qëndrim të pandërprerë të të miturit në
institucionin edukativ.
Nëse masën edukative të dërgimit në institucionin edukativ gjykata e ka shqiptuar
në kohëzgjatje prej më shumë se 6 muaj, ajo konform paragrafit 5 të nenit 128 të Kodit të
(254) Shih nenin 27 të KDM. (255) Shih Aktvendimin PM. nr. 52/2014 të Gjykatës Themelore të Prishtinës. Me këtë aktvendim, kjo
gjykatë ia ka shqiptuar të miturit M. V. Nga Prishtina në kohëzgjatje prej një viti. Në këtë rast, në mungesë
të institucionit të posaçëm edukativ të krijuar për këtë qëllim, kjo masë është autorizuar të zbatohet në
Gjimnazin ”Sami Frashëri” në Prishtinë. Në rastin konkret është urdhëruar Shërbimi Sprovues i Kosovës që
të përcjell ekzekutimin e kësaj mase. (256) Salihu, I, fq. 53.
91
Drejtësisë për të Mitur çdo gjashtë muaj detyrohet të shqyrtojë arsyeshmërinë e
ekzekutimit të saj, dhe në varësi të vlerësimit të gjendjes vendos që të vazhdojë apo
ndalë ekzekutimin e saj ose të zëvendësojë atë me ndonjë masë edukative më të lehtë. Në
fakt, në raste të caktuara (që konsiderohen përjashtim) gjykata, konform paragrafit 6 të
nenit të njëjtë të këtij Kodi mundet që këtë masë edukative ta zëvendësojë edhe me masë
më të rëndë edukative.257
Rezultatet modeste të këtij punimi të disertacionit të doktoratës provojnë se masa
e dërgimit në institucionin edukativ gjatë periudhës hulumtuese është shqiptuar relativisht
shpesh nga gjykatat e Kosovës të cilat i kanë zbatuar procedurat penale ndaj të miturve.
Se cili ka qenë vëllimi i shqiptimit të kësaj mase do të pasqyrohet në tabelën vijuese.
Tabela nr. 8 - Të dhënat mbi shqiptimin e masës së dërgimit në institucionin edukativ të
gjykatave të Kosovës gjatë periudhës 2007-2016.
Nr. rendor Periudha kohore Numri
1. 2007-2016 49258
Sipas këtyre të dhënave gjykatat themelore të Kosovës gjatë periudhës 2007-2016
kanë shqiptuar gjithsej 49 masa edukative të dërgimit në institucionin edukativ. Nga këto
të dhëna rezulton se kjo masë më së shumti është shqiptuar gjatë viteve 2008 dhe 2014,
kurse më së paku në vitet 2007 dhe 2015. Shkaqet e kësaj gjendjeje nuk dihen, por siç u
theksua më lart, besohet që kjo të jetë kushtëzuar nga niveli i lëndëve për të mitur që janë
proceduar në gjykatat themelore përkatëse, apo që janë bartur nga vitet paraprake. Të
dhënat e përdorura provojë se gjatë periudhës hulumtuese në shqiptimin e masës së
dërgimit në institucionin edukativ prinë Gjykata Themelore e Prishtinës me 14 raste,
kurse ngec Gjykata Themelore Mitrovicës me 2 raste. Shkaqet janë identike me ato që
janë pasqyruar te masat edukative disiplinore dhe ato të mbikëqyrjes së shtuar. Këto të
dhëna dëshmojnë se kjo masë edukative institucionale është shqiptuar më pak se masa
institucionale e dërgimit në institucionin edukativo-korrektues, por më shpesh se masa e
dërgimit në institucionin e posaçëm. Ky fakt bën të konkludohet se gjatë periudhës
hulumtuese, në lidhje me masat edukative institucionale më shumë kanë dominuar
rrethanat që kanë kushtëzuar shqiptimin e masës së dërgimit në institucionin edukativo-
korrektues, dhe shumë më pak për masën e dërgimit në institucionin edukativ, e akoma
më pak të dërgimit në institucionin e posaçëm, gjë që edhe është pritur.
Meqenëse në raportet e Agjencisë së Statistikave të Kosovës dhe Këshillit
Gjyqësor të Kosovës të dhënat lidhur me sanksionet penale ndaj të miturve janë
pasqyruar në mënyrë të përgjithësuar, elaborimi i disa aspekteve që lidhen ke këtë masë
dhe të miturit të cilëve u është shqiptuar ajo do të bëhet mbi bazën e të dhënave të
studiuara të cilat janë pasqyruar në aktvendimet me të cilat është shqiptuar masa e tillë.
Në studim, në mesin e 200 vendimeve gjyqësore, ku janë përfshirë 20 aktvendime mbi
shqiptimin e masave edukative institucionale, janë studiuar 5 aktvendime mbi shqiptimin
e masës së dërgimit në institucionin edukativ.
(257) Një vendimmarrje e tillë e gjykatës mund të rezultojë vetëm atëherë kur gjatë shqyrtimit të kësaj mase
gjykata gjen se i mituri nuk i ka përmbushur detyrimet e posaçme të parapara me nenin 26 të këtij Kodi,
p.sh., nuk e ka vijuar rregullisht shkollimin, ka vizituar vende të cilat i është ndaluar që t’i vizitoj etj. (258) Shih fusnotën 233.
92
Nga aktvendimet e përfshira në studim në një rast kishim të bënim me shqiptim të
kësaj mase për të mitur të rinj, kurse në katër raste të tjera me shqiptimin e kësaj mase për
të miturit e rritur. Ky fakt dëshmon se grup-mosha e të miturve të rritur ka qenë ajo që
gjatë periudhës hulumtuese është ballafaquar më shumë me këtë masë, dhe kjo për arsye
se te ata më shumë kanë dominuar rrethanat që kanë determinuar shqiptimin e saj, e
sidomos ato që ndërlidhen me nivelin relativisht të lartë të çrregullimit në edukatën e
tyre. Rezultatet e këtij hulumtimi provojnë se në të pesë rastet kjo masë është shqiptuar
ndaj të miturve meshkuj. Kjo e dhënë është në përputhje të plotë me të dhënat e
përgjithshme mbi kriminalitetin me pasqyrim gjininë. Shkaqet e kësaj gjendjeje duhet
kërkuar, siç u theksua më lart në një përkujdesje më të madhe që kanë prindërit ndaj
femrave, por edhe në ndjeshmërinë më të madhe të ekspozimeve negative të personave të
kësaj gjinie. Studimi vë në dukje se në mesin e pesë aktvendimeve të studiuara nuk ka
pasur shfaqje të fenomenit të recidivizmit. Kjo e dhënë dëshmon për faktin se një
përkujdesje më e avancuar ndaj personave të mitur gjithmonë ka efekt në çrrënjosjen e
shprehive negative të të miturve, gjë që duket të ketë ardhur në shprehje edhe sa i përket
kësaj mase edukative. Sipas aktvendimeve të studiuara lidhur me këtë masë rezulton se,
ajo në tri raste është shqiptuar për kryerje të veprës penale të vjedhjes, kurse në dy rastet
tjera për kryerje të veprave penale të ndërlidhura me narkotikët. Në lidhje me këtë masë
sa i përket rasteve të studiuara nuk ka ardhur në shprehje në asnjërin prej tyre fakti i
revokimit të masës së shqiptuar. Kjo do të thotë se procesi i riedukimit të kryerësve të
mitur që ndërlidhen me këtë masë ka rrjedhur mirë dhe pa ndonjë problem.
6.3.2. Dërgimi në institucionin edukativo - korrektues
Dërgimi në institucionin edukativo-korrektues përfaqëson masën e dytë sipas
radhës që është sistemuar në kuadër të masave edukative institucionale.259 Kjo njëherit
përfaqëson masën më të rëndë brenda grupit të masave edukative institucionale dhe
masave edukative në përgjithësi. “Marrë në përgjithësi, shqiptimi i kësaj mase, në një
mënyrë ose tjetër, ndërlidhet me nevojat që mund të ketë i mituri delikuent për riedukim,
përkatësisht trajtim të specializuar”.260
Për shqiptimin e masës së dërgimit në institucionin edukativo-korrektues,
konform paragrafit 1 të nenit 28 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur duhet të plotësohen
këto kushte:
1. Kryerja e veprës penale të dënueshme prej më shumë se 3 vjet,261
2. Ekzistimi i nevojës për edukim të specializuar dhe afatgjatë, dhe
3. Ekzistimi i interesit më të mirë të të miturit.
Për shqiptimin e kësaj mase edukative institucionale këto kushte duhet të
plotësohen në mënyrë kumulative. Natyrisht, me rastin e vlerësimit nëse do të shqiptojë
këtë masë edukative institucionale gjykata veçanërisht do të marrë në konsideratë peshën
(259) Shih nenin 28 të KDM. (260) Hajdari, XI, fq. 73. (261) Zgjidhja ligjore e specifikuar në paragrafin 1 të nenit 28 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur vë në dukje
faktin se kur i mituri akuzohet për kryerje të veprës penale për të cilën është paraparë dënimi me burgim
deri në 3 vjet atij nuk mund t’i shqiptohet masa e dërgimit në institucionin edukativo-korrektues.
93
e veprës penale të kryer dhe rrethanën nëse të miturit më parë i është shqiptuar ndonjë
masë edukative apo dënimi me burgim për të miturit.
Rrjedhimisht, gjykata do të shqiptojë këtë masë edukative të karakterit
institucional nëse është fjala për delikuent të mitur me çrregullime të rënda në lëmin e
edukimit,262 dhe për ata që kanë kryer vepra penale të rënda, e që janë recidivistë.263
Konform paragrafit 1 të nenit 113 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur ekzekutimi i
masës edukative të dërgimit të të miturit në institucionin edukativo-korrektues bëhen në
institucionin edukativo-korrektues të themeluar me këtë qëllim. Kjo dispozitë ligjore e
bën të qartë faktin se institucioni i tillë duhet të jetë i karakterit gjysmë të hapur apo të
hapur.
Institucioni edukativo-korrektues ku ekzekutohet kjo masë edukative është i atillë
që i përshtatet personalitetit të të miturit dhe nevojave të tij. Në të duhet të qëndrojnë
vetëm kryerësit e mitur të veprave penale. Aty të miturit duhet të ndahen në grupe në
përputhje me moshën e tyre,264 zhvillimin mendor dhe karakteristikat tjera dhe në
përputhje me kërkesat e programit edukativo-arsimor. Këtu është fjala për institucione të
cilat i karakterizon fakti i mbajtjes së një regjimi të posaçëm, në të cilat përveç edukimit
dhe rehabilitimit, organizohet edhe arsimimi i përgjithshëm dhe profesional i të miturve
dhe aftësimi i tyre për ushtrimin e profesioneve të caktuara pasi që ata të dalin nga
institucioni edukativo-korrektrues.
Dërgimi në institucionin edukativo-korrektues nuk mund të zgjasë më pak se 1 vit
dhe më tepër se 5 vjet. Edhe këtu, si te masa e mëparshme e dërgimit në institucionin
edukativ, është fjala për qëndrimin e pandërprerë të të miturit në institucionin edukativ.265
Natyrisht, kohëzgjatjen e kësaj mase e cakton gjykata në aktvendimin me të cilin e
shqipton atë. Rrjedhimisht, gjykata që e ka shqiptuar masën e tillë ka obligim që çdo 6
muaj të rishqyrtojë aktvendimin e vet dhe varësisht prej suksesit të ekzekutimit do të
vendosë nëse do të vazhdojë ekzekutimin e saj, apo do ta zëvendësoj atë me masë tjetër
edukative më të lehtë ose do të ndalë ekzekutimin e mëtejshëm të saj. Pavarësisht kësaj,
edhe pse me ligj nuk është parashikuar shprehimisht, konsideroj se ekzekutimi i kësaj
mase nuk mund të ndalet para se të kaloj një vit të qëndrimit të të miturit në institucionin
edukativo-korrektues.266
Rezultatet modeste të këtij punimi provojnë se masa edukative e dërgimit në
institucionin edukativo-korrektues gjatë periudhës hulumtuese është shqiptuar në raste
relativisht të shpeshta nga gjykatat e Kosovës të cilat i kanë zbatuar procedurat penale
(262) Shih Aktvendimin PM. nr. 18/2013 të Gjykatës Themelore në Prizren. Me këtë aktvendim, kjo gjykatë
u ka shqiptuar të miturve E. Sh. dhe B. K. masën edukative të dërgimit të të miturit në institucionin
edukativo korrektues në kohëzgjatje prej 3 vjetëve, kurse të dëmtuarën V. K. për realizimin e kërkesës
pasurore-juridike e ka udhëzuar në kontest civil. Kjo masë është shqiptuar për shkak se të dy të miturit në
bashkëveprim me njëri tjetrin kanë kryer tri vepra penale të vjedhjes së rëndë (vjedhje të stolive të arit në
shumë prej 6300 Euro). Në këtë rast gjykata ka konstatuar se tek të miturit ka çrregullime të larta të nivelit
të edukimit, ashtu që riedukimi i tyre është i mundur vetëm përmes vendosjes së tyre në një institucion të
karakterit korrektues, dhe me një përkujdesje e mbikëqyrje të një stafi të specializuar. (263) Salihu, I, fq. 54. (264) Grupi edukativ përbëhet me më së shumti 20 të mitur dhe një edukator të veçantë. Ata duhet të
përfshihen në aktivitete të shumta psiko-fizike për të ruajtur shëndetin e tyre dhe duhet t’u mundësohet që
së paku të kalojnë 3 orë në ditë jashtë lokaleve të mbyllura, kuptohet brenda kohës së lirë që ata kanë me
programin e institucionit. (265) Salihu, I, fq. 55. (266) Po aty, fq. 55.
94
ndaj të miturve. Se cili ka qenë vëllimi i shqiptimit të kësaj mase do të pasqyrohet në
tabelën vijuese.
Tabela nr. 9 - Të dhënat mbi shqiptimin e masës edukative të dërgimit në institucionin
edukativo-korrektues të gjykatave të Kosovës gjatë periudhës 2007-2016.
Nr. rendor Periudha kohore Numri
1. 2007 – 2016 196267
Sipas këtyre të dhënave gjykatat themelore të Kosovës gjatë periudhës 2007 -
2016 kanë shqiptuar gjithsej 196 masa edukative të dërgimit në institucionin edukativo -
korrektues. Këto të dhëna dëshmojnë se kjo masë më së shumti është shqiptuar gjatë
viteve 2008 dhe 2014, kurse më së paku në vitet 2007 dhe 2015. Shkaqet e kësaj
gjendjeje nuk dihen, por siç u theksua më lart, besohet që kjo të jetë kushtëzuar nga niveli
i lëndëve për të mitur që janë proceduar në gjykatat themelore përkatëse, apo që janë
bartur nga vitet paraprake. Të dhënat e përdorura provojnë se gjatë periudhës hulumtuese
në shqiptimin e masës edukative të dërgimit në institucionin edukativo - korrektues prinë
Gjykata Themelore e Prishtinës me 87 raste, kurse ngec Gjykata Themelore Mitrovicës
me 11 raste. Shkaqet janë identike me ato që janë pasqyruar te masat edukative
disiplinore dhe ato të mbikëqyrjes së shtuar. Këto të dhëna dëshmojnë se kjo masë
edukative institucionale është shqiptuar më së shpeshti në mesin e masave edukative
institucionale. Ky fakt bën të konkludohet se gjatë periudhës hulumtuese, në lidhje me
masat edukative institucionale më shumë kanë dominuar rrethanat që kanë kushtëzuar
shqiptimin e masës së dërgimit në institucionin edukativo - korrektues, dhe shumë më
pak për masën e dërgimit në institucionin edukativ, e akoma më pak të dërgimit në
institucionin e posaçëm, gjë që edhe është pritur për shkak të veçorive që i karakterizojnë
këto masa edukative.
Meqenëse, siç u theksua më lart, në raportet e Agjencisë së Statistikave të
Kosovës dhe Këshillit Gjyqësor të Kosovës të dhënat lidhur me sanksionet penale ndaj të
miturve janë pasqyruar në mënyrë të përgjithësuar, elaborimi i disa aspekteve që
ndërlidhen me këtë masë dhe të miturve të cilëve u është shqiptuar ajo do të bëhet mbi
bazën e të dhënave të studiuara të cilat janë pasqyruar në aktvendimet me të cilat është
shqiptua masa e tillë. Në studim, në mesin e 200 vendimeve gjyqësore, ku janë përfshirë
20 aktvendime mbi shqiptimin e masave edukative institucionale, janë studiuar 12
aktvendime mbi shqiptimin e masës së dërgimit në institucionin edukativ.
Nga aktvendimet e përfshira në studim në pesë raste ishin përfshirë të mitur të
rinj, kurse në shtatë rastet tjera të miturit e rritur. Ky fakt dëshmon se këto dy grup-mosha
të të miturve gjatë periudhës hulumtuese pothuaj në masë gati identike janë ballafaquar
me këtë masë, dhe se të dy këto grupe të të miturve kryesisht janë përfshirë në kryerjen e
veprave penale, ku si shkaktar ka qenë niveli relativisht i lartë i çrregullimit në edukatën e
tyre. Rezultatet e këtij hulumtimi provojnë se në 11 raste kjo masë është shqiptuar ndaj të
miturve meshkuj, kurse vetëm në një rast ndaj të miturve femra. Kjo e dhënë është në
përputhje të plotë me të dhënat e përgjithshme mbi kriminalitetin me pasqyrim gjininë.
Shkaqet e kësaj gjendjeje duhet kërkuar, siç u theksua më lart, në një përkujdesje më të
(267) Shih fusnotën 233.
95
madhe që kanë prindërit ndaj femrave, por edhe në ndjeshmërinë më të madhe të
ekspozimeve negative të personave të kësaj gjinie. Studimi vë në dukje se në mesin e
aktvendimeve të studiuara nuk ka pasur shfaqje të fenomenit të recidivizmit. Kjo e dhënë
dëshmon për faktin se një përkujdesje më e avancuar ndaj personave të mitur do të ketë
efekt në çrrënjosjen e shprehive negative të tyre, gjë që duket të ketë ardhur në shprehje
edhe sa i përket kësaj mase edukative. Sipas aktvendimeve të studiuara lidhur me këtë
masë rezulton se ajo në shtatë raste është shqiptuar për kryerje të veprës penale të
vjedhjes, në dy raste tjera për kryerje të veprave penale të ndërlidhura me narkotikët, në
dy raste për kryerje të veprave penale kundër integritetit seksual dhe në një rast për
kryerje të veprës penale të vrasjes. Në lidhje me këtë masë, në rastet e studiuara nuk ka
ardhur në shprehje në asnjërin prej tyre fakti i revokimit të masës së shqiptuar. Kjo do të
thotë se procesi i riedukimit të kryerësve të mitur që ndërlidhen me këtë masë kryesisht
ka rrjedhur mirë dhe pa ndonjë problem.
6.3.3. Dërgimi në institucionin për kujdes të posaçëm
Dërgimi në institucionin për kujdes të posaçëm përfaqëson llojin e tretë të masave
institucionale të cilat mund t’u shqiptohen kryerësve të mitur të veprave penale. Kjo masë
është e karakterit mjekësor - psikologjik. Ajo shqiptohet me qëllim të mjekimit dhe
aftësimit të kryerësit të mitur të veprës penale, i cili ka të meta fizike e psikike,
gjegjësisht me qëllim të evitimit, ose zbutjes së të metave të tilla. Pavarësisht kësaj, është
më se e qartë se edhe kjo masë ka si qëllim të vetin edhe ndikimin edukativ ndaj
delikuentëve të mitur.268
Kjo masë edukative Kodi i Drejtësisë për të Mitur e ka adresuar në nenin 29. Kjo
nuk paraqet ndonjë risi për faktin se një masë të tillë e njohin pothuaj të gjitha
legjislacionet penale të shteteve bashkëkohore. Natyrisht, në legjislacionet e shteteve të
ndryshme ajo posedon emërtime të llojllojshme, siç mund të jetë: dërgimi në entin e
posaçëm për mjekim dhe aftësim, dërgim në entin për aftësim, dërgim në entin e posaçëm
etj.
Gjykata mund ta shqiptojë masën e dërgimit në institucionin e posaçëm në vend të
masës së dërgimit në institucionin edukativ ose institucionin edukativo - korrektues me
rekomandimin e ekspertit përkatës.269 Së këndejmi, kjo masë është e natyrës subsidiare,
ngase shqiptohet në rastet kur dy masat tjera institucionale nuk mund të shqiptohen për
shkak të specifikave të përmendura të delikuentëve të mitur.
Për shqiptimin e masës së dërgimit në institucionin e posaçëm duhet të plotësohen
këto kushte:
1. Që i mituri të ketë kryer vepër penale;
2. Ekzistimi i nevojave që ndaj delikuentit të mitur të ndërmerren masa konkrete
të edukimit, riedukimit dhe mjekimit;
(268) Hajdari, XI, fq. 75. (269) Kjo do të thotë se për të mundur gjykata me shqiptuar masën e dërgimit në institucionin e posaçëm
duhet të plotësohen kushtet për shqiptimin e ndonjërës nga dy masat tjera edukative të karakterit
institucional, por që masat e tilla nuk mund të shqiptohen për shkak të specifikave të cilat e karakterizojnë
delikuentin e mitur.
96
3. Ekzistimi i nevojave që ndaj delikuentit të mitur të ndërmerren masa të
përkujdesjes së posaçme për shkak të çrregullimit mendor ose të metave
fizike, dhe
4. Ekzistimi i interesit më të mirë të të miturit.
Siç rezulton, gjykata do t’ia shqiptojë të miturit delikuent këtë masë edukative
institucionale i cili ka çrregullime apo ngecje në zhvillimin fizik dhe psikik.270 Të tillë
mund të janë: të shurdhët, të verbërit, shurdhmemecët, invalidët neurotikë me ngecje në
zhvillim psikik apo të cilët kanë çrregullime të theksuara psikike etj.
Për shkak të qëllimit të kësaj mase e cila, siç u theksua më lart, aplikohet me
qëllim që të evitohen apo të zbuten të metat fizike e psikike në zhvillimin e të miturit,
parimisht kohëzgjatja e ekzekutimit të kësaj mase nuk është caktuar me ligj. Mirëpo,
sipas fjalisë së fundit të nenit 29 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur, gjykata e cila e ka
shqiptuar këtë masë, është e obliguar që çdo gjashtë muaj të rishikojë nevojën për
qëndrimin e mëtejshëm në institucionin e kujdesit të posaçëm. Në veçanti gjykata e
rishqyrton nevojën e qëndrimit të mëtejshëm në institucionin për kujdes të posaçëm kur i
mituri arrin moshën 18 vjeçare.271
I mituri mbetet në institucionin e kujdesit të posaçëm derisa është i nevojshëm
mjekimi dhe aftësimi i tij. Siç u theksua më sipër, gjykata e përcjell ekzekutimin e kësaj
mase dhe në bazë të suksesit të arritur nxjerr vendim për ndaljen e mëtejshme të
ekzekutimit. Mirëpo, me qëllim që të mos keqpërdoret kjo masë nga ana e gjyqeve dhe në
pajtim me parimin e ligjshmërisë disa ligje penale të shteteve bashkëkohore, shprehimisht
parashohin se kjo masë mund të zgjasë më së tepërmi deri në 3 vjet.272 Edhe ne jemi të
mendimit se në aspektin e legalitetit dhe për t’u evituar keqpërdorimet, autorizimet dhe
voluntarizmi eventual i organeve të jurisprudencës, është dashur të përcaktohet
maksimumi i kohëzgjatjes së kësaj mase edhe në Kodin e Drejtësisë për të Mitur.273
Rezultatet modeste të këtij punimi provojnë se masa edukative e dërgimit në
institucionin e posaçëm gjatë periudhës hulumtuese është shqiptuar në raste relativisht të
rralla nga gjykatat e Kosovës të cilat i kanë zbatuar procedurat penale ndaj të miturve. Se
cili ka qenë vëllimi i shqiptimit të kësaj mase do të pasqyrohet në tabelën vijuese.
Tabela nr. 10 - Të dhënat mbi shqiptimin e masës së dërgimit në institucionin e posaçëm
të gjykatave të Kosovës gjatë periudhës 2007 - 2016.
Nr. rendor Periudha kohore Numri
1. 2007 – 2016 19274
(270) Shih Aktvendimin PM. nr. 88/2014 të Gjykatës Themelore të Gjilanit. Me këtë aktvendim, kjo gjykatë
ia ka shqiptuar të miturit V. M. nga Gjilani. Në këtë rast, delikuenti i mitur është obliguar që të qëndroj në
Entin Special në Shtime për trajtim të posaçëm, pasi ai lëngonte nga sëmundje psikike e cila sipas
konstatimit të mjekut psikiatër ka ndikuar në kryerjen e veprës penale dhe se ai paraqet rrezik që edhe në të
ardhmen të vazhdojë me kryerje të veprave penale. (271) Salihu, I, fq. 56. (272) Këtë kohëzgjatje e parasheh edhe Kodi Penal i Sllovenisë (neni 81). Shih: Penal Code of the Republic
of Slovenia. I qasshëm në: http://www.wipo.int/edocs/lexdocs/laës/en/si/si046en.pdf. Shfletuar më:
15.02.2017. (273) Salihu, I, fq. 56. (274) Shih fusnotën 247.
97
Sipas këtyre të dhënave gjykatat themelore të Kosovës gjatë periudhës 2007 -
2016 kanë shqiptuar gjithsej 19 masa edukative të dërgimit në institucionin e posaçëm.
Këto të dhëna provojnë se kjo masë më së shumti është shqiptuar gjatë viteve 2013 dhe
2016, kurse më së paku në vitet 2007 dhe 2009. Shkaqet e kësaj gjendjeje nuk dihen, por
siç u theksua më lart, besohet që kjo të jetë kushtëzuar nga niveli i lëndëve për të mitur që
janë proceduar në gjykatat themelore përkatëse, apo që janë bartur nga vitet paraprake.
Të dhënat e përdorura vërtetojnë se gjatë periudhës hulumtuese në shqiptimin e masës
edukative të dërgimit në institucionin e posaçëm prinë Gjykata Themelore e Prishtinës
me 5 raste, kurse ngec Gjykata Themelore Mitrovicës me 1 rast. Shkaqet janë identike me
ato që janë pasqyruar te masat edukative disiplinore dhe ato të mbikëqyrjes së shtuar.
Këto të dhëna provojnë se kjo masë edukative institucionale është shqiptuar më së paku
në mesin e masave edukative institucionale. Ky fakt bën të konkludohet se numri i të
miturve që kanë kryer vepra penale të cilët kanë pasur probleme shëndetësore të
karakterit psikik apo fizik, e të cilët janë gjykuar nga gjykatat e Kosovës ka qenë
relativisht i vogël. Ky fakt, nuk i liron autoritetet përgjegjëse që në raport me të miturit që
mund të kenë probleme të kësaj natyre të mos avancojnë kujdesin ndaj tyre.
Meqenëse në raportet e Agjencisë së Statistikave të Kosovës dhe Këshillit
Gjyqësor të Kosovës, siç u theksua më lart, të dhënat lidhur me sanksionet penale ndaj të
miturve janë pasqyruar në mënyrë të përgjithësuar, elaborimi i disa aspekteve që lidhen
me këtë masë dhe të miturit të cilëve u është shqiptuar ajo do të bëhet mbi bazën e të
dhënave të studiuara të cilat janë pasqyruar në aktvendimet me të cilat është shqiptuar
masa e tillë. Në studim, në mesin e 200 vendimeve gjyqësore, ku janë përfshirë 20
aktvendime mbi shqiptimin e masave edukative institucionale, janë studiuar 3
aktvendime mbi shqiptimin e masës së dërgimit në institucionin e posaçëm.
Nga aktvendimet e përfshira në studim në të tri rastet kishim të bënim me
shqiptim të kësaj mase për të mitur të rritur. Ky fakt dëshmon se kjo kategori e kryerësve
të mitur ka qenë më e atakuar nga çrregullimet shëndetësore, të cilat kanë ushtruar
ndikimin e tyre në kryerjen e veprave penale. Rezultatet e këtij hulumtimi provojnë se në
të tri rastet kjo masë është shqiptuar ndaj të miturve meshkuj. Kjo e dhënë është në
përputhje të plotë me të dhënat e përgjithshme mbi kriminalitetin me pasqyrim gjininë.
Shkaqet e kësaj gjendjeje duhet kërkuar, siç u theksua më lart në një përkujdesje më të
madhe që kanë prindërit ndaj femrave, por edhe në ndjeshmërinë më të madhe të
ekspozimeve negative të personave të kësaj gjinie. Studimi vë në dukje se në të tri rastet
kemi pasur të bëjmë me kryerje të veprës penale të vjedhjes dhe me kryerës me
çrregullime mendore, trajtimi i të cilëve ka zgjatur mesatarisht prej 1 vjet e tetë muaj.
Sipas rezultateve të këtij punimi në mesin e tri aktvendimeve të studiuara nuk ka pasur
shfaqje të fenomenit të recidivizmit. Kjo e dhënë dëshmon për faktin se një përkujdesje
më e avancuar ndaj personave të mitur do të ketë efekt në çrrënjosjen e shprehive
negative të të miturve, gjë që duket të ketë ardhur në shprehje edhe sa i përket shqiptimit
dhe ekzekutimit të kësaj mase edukative. Në lidhje me këtë masë, sa i përket rasteve të
studiuara nuk ka ardhur në shprehje në asnjërin prej tyre fakti i revokimit të masës së
shqiptuar. Kjo do të thotë se procesi i riedukimit të kryerësve të mitur që ndërlidhen me
këtë masë ka rrjedhur kryesisht mirë dhe pa ndonjë problem.
98
6.4. Kriteret e përzgjedhjes me rastin e shqiptimit të masave edukative
Për kryerësit e mitur të veprave penale janë paraparë një numër relativisht i madh
i masave edukative. Fryma që e karakterizon Kodin e Drejtësisë për të Mitur dhe
zgjidhjet përkatëse të përfshira brenda tij vënë në dukje faktin se organeve të procedurës
penale, veçanërisht gjykatave u janë akorduar mundësi të gjera që në rastet konkrete të
shqiptojnë atë lloj të masës edukative me të cilën më së miri realizohet qëllimi i edukimit,
riedukimit, rehabilitimit, shërimit dhe zhvillimit të drejtë të të miturit, si dhe mbrojtja,
ndihma, aftësimi profesional dhe kultivimi i ndjenjës së përgjegjësisë personale.
Prej tetë llojeve të masave të diversitetit dhe tetë llojeve të masave edukative që
njihen në Kodin e Drejtësisë për të Mitur, në raste konkrete gjykata do të shqiptoj atë lloj
të masës së diversitetit apo të masës edukative me të cilën mendon se më së miri arrihet
edukimi, riedukimi dhe zhvillimi i drejtë i të miturit,275 përkatësisht atë masë për të cilën
mendon se përputhet me interesat më të mira të të miturit.
Ndryshe nga kryerësit madhor të veprave penale, ku kodi penal ka paraparë për
çdo vepër penale llojin dhe lartësinë e dënimit, apo të sanksionit tjetër penal që mund të
shqiptohet, kështu nuk ka vepruar me kryerësit e mitur të veprave penale. Përkatësisht,
shqiptimi i llojit të caktuar të masës së diversitetit apo të masës edukative ndaj delikuentit
të mitur në asnjë rast nuk është kushtëzuar vetëm me natyrën dhe peshën e veprës penale.
Nga ky rregull një përjashtim i vogël është paraparë për masën e dërgimit në
institucionin edukativo - korrektues, ku përveç kushteve tjera, për shqiptimin e kësaj
mase kërkohet që i mituri të ketë kryer vepër penale për të cilën është paraparë dënimi me
burgim më tepër se 3 vjet. Përkundrazi, për të gjitha llojet tjera të masave edukative, Kodi
i Drejtësisë për të Mitur përcakton vetëm kriteret themelore dhe rregullat e përgjithshme
të cilat gjykata duhet t’i ketë parasysh me rastin e individualizimit të masave
edukative.276
Rrjedhimisht, me rastin e shqiptimit të masës së diversitetit apo masës edukative
prokurori i shtetit dhe gjykata duhet të marrin në konsideratë: llojin dhe peshën e veprës
penale, moshën e të miturit, nivelin e zhvillimit psikologjik, karakterin e tij dhe prirjet,
motivet që e kanë nxitur të kryej vepër penale, edukimin e gjertanishëm të tij, mjedisin
dhe rrethanat e jetës së tij, nëse i është shqiptuar masë apo dënim më herët dhe çdo
rrethanë tjetër e cila mund të ndikojë në shqiptimin e masës. Siç duket këtu kemi të bëjmë
me rrethana personale (që i përkasin personalitetit të të miturit), familjare e shoqërore. Në
bazë të vlerësimit të këtyre rrethanave gjykata duhet të vendos se në rastin konkret cilën
masë të diversitetit apo edukative do t’ia shqiptojë të miturit.
Në rastet kur i mituri ka kryer dy apo më shumë vepra penale në bashkim, ndërsa
për ato vepra mund të shqiptohen masat edukative, për të gjitha ato vepra penale gjykata
do të shqiptoj vetëm një masë edukative. Pra, gjykata nuk cakton për çdo vepër penale të
kryer masë të posaçme edukative. Në mënyrë të njëjtë gjykata do të veproj edhe në rastet
kur i mituri ka kryer vepër penale tjetër para ose pas shqiptimit të masës edukative.
Rezultate modeste të këtij punimi provojnë se në mesin e 162 aktvendimeve të
studiuara me të cilat janë shqiptuar masat e diversitetit dhe masat edukative gjykatat kanë
marrë në konsideratë mesatarisht 8 kritere mbi bazën e të cilave e kanë mbështetur
vendimmarrjen e tyre. Në këto raste puna e gjykatës është ndihmuar shumë nga Shërbimi
(275) Salihu, I, fq. 57. (276) Po aty, fq. 57.
99
Sprovues i Kosovës dhe organi i kujdestarisë sociale, të cilat e kanë ndihmuar gjykatën
në sigurimin e të dhënave të nevojshme (personale, familjare, sociale etj.) për të miturin
përmes anketave sociale dhe mënyrave tjera të punës së tyre.
100
KREU III
DËNIMET NDAJ TË MITURVE
Siç është theksuar më lart, masat e diversitetit dhe masat edukative janë
sanksionet penale kryesore të cilat në të shumtën e rasteve u shqiptohen kryerësve të
mitur të veprave penale. Mirëpo, meqenëse një luftë e suksesshme kundër kriminalitetit të
të miturve nuk është e mundur vetëm përmes shqiptimit të këtyre masave, në shkencën e
të drejtës penale dhe në praktikën gjyqësore është formësuar bindja për domosdonë e
shqiptimit edhe të dënimeve ndaj të miturve. Në këtë aspekt sidomos ka ndikuar fakti i
përsëritjes së veprave penale nga një numër i caktuar i të miturve ndaj të cilëve më parë
janë shqiptuar masat e diversitetit dhe ato edukative, por edhe fakti se te disa të mitur
është fjala për shkallë të atillë të devijimeve në edukim, e cila kërkon medoemos trajtim
afatgjatë dhe intensiv për edukimin dhe riedukimin e tyre. Përveç kësaj, për t’u realizuar
preventiva gjenerale dhe speciale kundër kriminalitetit, imponohet domosdoja që në disa
raste ndaj kryerësve të mitur të veprave penale të reagohet me aso sanksione penale të
cilat janë më të rrepta se masat edukative dhe të cilat kanë karakter të dënimit. Për këto
dhe arsye të tjera me Kodin e Drejtësisë për të Mitur është paraparë mundësia që ndaj
kryerësve të mitur të veprave penale të shqiptohen edhe dënimet. Në vazhdim të këtij
kapitulli, do të flitet për kuptimin e dënimeve ndaj të miturve, elementet, karakteristikat,
qëllimet dhe llojet e tyre.
1. Kuptimi i dënimeve ndaj të miturve
Marrë në përgjithësi, dënimi është sanksion penal të cilin e shqipton gjykata pas
zhvillimit të procedurës së përcaktuar me ligj, ndaj kryerësve të veprave penale penalisht
të përgjegjshëm dhe të fajshëm me qëllim të luftimit të kriminalitetit, mbrojtjes së vlerave
më vitale të njeriut dhe shoqërisë në tërësi, i cili konsiston në marrjen ose kufizimin e të
drejtave të caktuara kryerësit të veprës penale për veprën penale të kryer.277
Kodi i Drejtësisë për të Mitur i Republikës së Kosovës nuk e përcakton kuptimin
e dënimit. Përkundër kësaj, në përputhje me qasjen teorike që mbretëron në të drejtën
penale për të mitur, edhe në relacion me këtë kategori kryerësish, dënimi konsiderohet
sanksion penal të cilin e shqipton gjykata pas zhvillimit të procedurës së përcaktuar me
ligj, ndaj kryerësve të mitur të veprave penale që janë të përgjegjshëm dhe të fajshëm me
qëllim të luftimit të kriminalitetit, mbrojtjes së vlerave individuale dhe shoqërore,
edukimit, rehabilitimit e zhvillimit të drejtë të të miturit, i cili konsiston në marrjen apo
kufizimin e të drejtave të caktuara të kryerësit të mitur të veprës penale.
Mirëpo, derisa dënimi marrë në përgjithësi konsiderohet mjet kryesor në luftën
kundër kriminalitetit,278 këtë epitet megjithatë nuk e ka në relacion me kryerësit e mitur të
veprave penale. Kjo për faktin se në të drejtat penale bashkëkohore, përfshirë të drejtën
(277) Salihu, II, fq. 432. (278) Dënimi është lloji më i vjetër i sanksioneve penale. Deri në fund të shek. XIX ai ka qenë i vetmi
sanksion penal. Edhe sot, edhe pse të drejtat penale bashkëkohore njohin një numër relativisht të madh të
sanksioneve penale, prapë se prapë dënimi edhe sot është sanksioni kryesor që u shqiptohet kryerësve të
veprave penale.
101
penale të Republikës së Kosovës epitetin e sanksioneve penale kryesore ndaj të miturve e
kanë masat edukative. Ndërkaq, dënimi mbetet alternativë e fundit, i cili mund të
shqiptohet vetëm në rastet e kryerjes së veprave penale shumë të rënda dhe kur në
zhvillimin e personalitetit të të miturit janë shënuar nivele të larta të çrregullimit
edukativ, dhe kur kjo vlerësohet të jetë në interesin më të mirë të të miturit.
2. Elementet e dënimeve ndaj të miturve
Elementet e dënimeve ndaj të miturve kanë burimin në nocionin e dënimit. Këto
elemente nuk kanë ndonjë dallim nga elementet e dënimeve në përgjithësi. Rrjedhimisht,
si elemente të dënimeve ndaj të miturve konsiderohen:
1. Sipas brendinë së tij, dënimi paraqet vlerësim negativ moralo - etik ndaj
veprës penale dhe kryerësit. - Në fakt, pavarësisht qëllimit që ka dënimi në të
drejtën penale për të mitur, ai megjithatë paraqet një të keqe që i shkaktohet të
miturit për veprën penale të kryer. Konsiderohet kështu sepse me anë të
dënimeve të miturit delikuent i merret liria e lëvizjes, pasuria etj.279
2. Dënimet duhet të jenë rrjedhojë e veprës penale të kryer. - Kjo do të thotë se
dënimi në procedurën penale për të mitur mund të shqiptohet vetëm nëse
kryerësi i mitur ka kryer vepër penale.
3. Dënimet duhet të jenë të përcaktuara me ligj. - Kjo do të thotë se i mituri nuk
mund të dënohet për një vepër e cila para se të kryhet nuk është përcaktuar me
ligj si vepër penale. Ky element është në përputhje me parimin e ligjshmërisë
“Nulla poena sine lege”.
4. Dënimet kanë qëllim të caktuar. - Qëllimi i dënimit ndaj të miturve parasë
gjithash është edukimi, riedukimi, zhvillimi i drejtë i të miturit dhe mbrojtje e
interesave më të mira të të miturit, por edhe mbrojtja e shoqërisë nga
kriminaliteti.
5. Dënimet mund t’u shqiptohen vetëm kryerësve të përgjegjshëm të veprave
penale. - Rrjedhimisht, dënimi në procedurën penale për të mitur mund t’i
shqiptohet vetëm të miturit që ka mbushur moshën 16 vjeçare dhe që është i
fajshëm për veprën me të cilën ngarkohet. “Pra, pa përgjegjshmëri dhe fajësi
nuk ka as ndëshkueshmëri – dënueshmëri”.280
6. Dënimet mund t’i shqiptoj vetëm gjykata sipas procedurës së përcaktuar me
ligj.- Kjo procedurë, në relacion me të miturit, duhet të garantojë rregullsinë e
shqiptimit të dënimit. Ky element i dënimeve e bën të qartë faktin se asnjë
institucion tjetër shtetëror nuk mund të shqiptoj dënime ndaj kryerësve të
mitur të veprave penale.
Elementet e lartcekura të dënimeve ndaj të miturve janë të natyrës konstituive.
Kjo do të thotë se në mungesë të vetëm njërit prej tyre nuk mund të ketë dënim në
kuptimin e mirëfilltë të së drejtës penale. Nga kjo rezulton se pa përjashtim çdo dënim
duhet doemos t/i posedoj të gjitha elementet e lartcekura.
(279) Krahaso: Stojanović, Zoran. Krivično pravo, Opšti deo, Beograd, 2003, fq. 228. (280) Ukaj, I, fq. 212.
102
3. Karakteristikat e dënimeve ndaj të miturve
Duke u nisur nga elementet konstitutive dhe efektet e dënimit, në teorinë e së
drejtës penale janë përcaktuar edhe disa karakteristika, apo tipare që duhet të përmbushen
me rastin e shqiptimit dhe zbatimit të tij. Këto tipare themelore të dënimit përgjithësisht,
dhe të dënimeve ndaj të miturve konsistojnë në sa vijon:
1. Dënimi duhet të jetë personal. - Kjo do të thotë se dënimi përgjithësisht, si dhe
në raport me të miturin duhet të godasë vetëm kryerësin e veprës penale, por
jo edhe personat tjerë. Kështu, dënimet që mund t’i shqiptohen kryerësit të
mitur të veprës penale nuk mund të godasin prindërit e tij. Kështu, p.sh.,
dënimi me gjobë mund t’i shqiptohet të miturit vetëm nëse ai ka pasuri të
vetën. Pra ai nuk mund të godasë pasurin e prindit të tij.
2. Dënimi duhet të jetë human. - Kjo do të thotë se dënimi nuk guxon të paraqet
mundim apo përbuzje të delikuentit të mitur, si dhe nuk guxon të dëmtojë
shëndetin e tij.
3. Dënimi duhet të jetë legjitim. - Dënimi është legjitim vetëm nëse gjykata e
shqipton atë lloj dhe lartësi të dënimit, i cili është i domosdoshëm për arritjen
e qëllimit të tij të përcaktuar me ligj. “Lidhur me këtë është mjaft impresiv
konstatimi vijues: “Një represion që nuk është i preokupuar me risocializimin
e delikuentit bën një punë të kotë dhe johumane”. Kështu, nëse dënimet
shqiptohen në kuptim të hakmarrjes e urrejtjes ndaj delikuentit, atëherë ato
dënime nuk janë legjitime, dhe në brendinë e tyre janë edhe kundërligjore”.281
4. Dënimi duhet t’i godasë njësoj kryerësit e mitur të veprave penale. - Ky tipar i
dënimit, në fakt konsiston në realizimin e parimit të barazisë së qytetarëve
para ligjit e gjykatës, dhe në realizimin e politikës ndëshkuese unike.282 Ky
tipar implikon në vete kërkesën që kryerësit e mitur të veprave penale identike
të dënohen me dënime identike, për aq sa kjo do të ishte në funksion të
realizimit të qëllimit të dënimit të përcaktuar në Kodin e Drejtësisë për të
Mitur.
5. Dënimi duhet të jetë i ndarë. - Dënimi është i ndarë nëse ai mund të shqiptohet
në masën më të vogël apo më të madhe, varësisht nga pesha e veprës penale,
rrethanat në të cilat është kryer, rrezikshmërisë së kryerësit, interesit më të
mirë të të miturit dhe kërkesave për zhvillim të drejtë të tij.
6. Dënimi duhet të jetë i revokueshëm. - Dënimi është i revokueshëm atëherë kur
ai, në rast se është shqiptuar në kundërshtim me ligjin, për shkak të lajthimeve
të gjykatës apo provave të rrejshme, mund të abrogohet. Në Kodin e
Drejtësisë për të Mitur ka shumë zgjidhje ligjore që adresojnë çështjen e
revokimit të sanksioneve penale për të mitur, përfshirë në mënyrë të veçantë
dënimet.
7. Dënimi duhet të jetë i përmirësueshëm.- Dënimi është i përmirësueshëm
atëherë kur ai, në rast se është marrë në kundërshtim me ligjin apo për shkak
(281) Salihu, I, fq. 434. (282) Kjo çështje është posaçërisht e rëndësishme në të drejtat penale bashkëkohore, sepse në legjislacionet
penale në fuqi sanksionet penale, në kuadër të tyre edhe dënimet, janë ashtu të parapara sa që gjykatave u
japin autorizime të mëdha lidhur me zgjedhjen e llojit dhe masës së dënimit që mund t’i shqiptohet
kryerësit të mitur të veprës penale.
103
të lajthimeve të gjykatës apo provave të rrejshme, mund të përmirësohet. Kodi
i Drejtësisë për të Mitur përmban shumë zgjidhje që mundësojnë përmirësimin
e dënimeve ndaj të miturve, dhe atë sidomos dënimit me gjobë, burgim por
edhe të dënimeve të tjera.
4. Qëllimi i dënimeve ndaj të miturve
Dënimet e parapara për të mitur, edhe pse përmbajnë premisa represive, kanë
qëllim të njëjtë si edhe masat edukative, që të sigurojnë edukimin, rehabilitimin dhe
zhvillimin e drejtë të tyre.283 Qëllimi i këtillë i dënimeve në mënyrë të përgjithësuar është
specifikuar në paragrafin 1 të nenit 8 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur, ku specifikohet
se me rastin e vendosjes nëse ndaj të miturit do të shqiptojë dënimin, gjykata në radhë të
parë merr parasysh interesin më të mirë të të miturit. Krahas këtij fakti, gjykata me rastin
e shqiptimit të dënimit ndaj të miturit duhet të marrë në konsideratë edhe llojin e veprës
penale të kryer, peshën e saj, moshën e të miturit, nivelin e zhvillimit psikologjik,
karakterin e tij dhe prirjet, motivet që e nxitën atë të kryej veprën penale, edukimin e tij
në atë fazë, mjedisin dhe rrethanat e jetës së tij, nëse është shqiptuar masë apo dënim më
herët dhe rrethanat tjera që mund të ndikojnë në shqiptimin e llojit dhe lartësisë së
dënimit.
Përveç qëllimit të edukimit, rehabilitimit dhe zhvillimit të drejtë të të miturit i cili
synohet të arrihet me anë të dënimeve, njëherit me anë të dënimeve kihet për qëllim të
ushtrohet edhe efekti i preventivës speciale dhe gjenerale. Kodi i Drejtësisë për të Mitur
shprehimisht nuk e parasheh arritjen e qëllimit të preventivës speciale dhe gjenerale të
dënimeve, mirëpo nga natyra e tyre rezulton se me to synohet që të ndikohet që të
miturve të cilëve u shqiptohen dënimet të mos kryejnë sërish vepra penale, si dhe në
formë të kanosjes të ndikohet ndaj të miturve të tjerë që të mos kryejnë vepra penale.284
Për sa i përket gjobës, ligjdhënësi konform paragrafit 1 të nenit 30 të Kodit të
Drejtësisë për të Mitur, e ka bërë të qartë faktin se ky lloj dënimi mund t’i shqiptohet
vetëm të miturit i cili ka mjete për të paguar gjobën e tillë. Qëllimi edukativ i këtij dënimi
mund të reflektohet përmes faktit se me pagimin e gjobës të miturit i merret një shumë e
parave dhe kështu në një masë ai privohet nga të mirat materiale të cilat ndikojnë në uljen
e standardit të tij. Privimi nga një pjesë e të mirave materiale të tij dhe ulja e standardit do
të ndikojnë në ndërgjegjësimin e tij, të kuptojë se ka kryer një vepër të ndaluar, të
dëmshme dhe nëse në të ardhmen kryen sërish vepër penale do t’i shqiptohet masa apo
dënimi më i rëndë.
Sa i përket dënimit me urdhër për punë në dobi të përgjithshme, ligjdhënësi ka
përcaktuar se gjykata mund ta urdhëroj të miturin të kryej punë në dobi të përgjithshme
pa pagesë për një afat të caktuar prej 30 deri në 120 orë.285 Rrjedhimisht, edhe përmes
punës në dobi të përgjithshme pa pagesë në mënyrë indirekte ushtrohet ndikim edukativ
ndaj delikuentit të mitur, në kuptimin që të ndërgjegjësohet se ka kryer vepër penale,
vepër të dëmshme dhe se në të ardhmen nëse sërish kryen vepër penale do të mund t’i
shqiptohet lloj më i rëndë i dënimit.
(283) Salihu, I, fq. 66. (284) Po aty, fq. 66. (285) Shih paragrafin 2 të nenit 31 të KDM.
104
Dënimi me burgim për të mitur, sikurse dënimi me burgim në përgjithësi
konsiston në privimin e lirisë. Pavarësisht këtij fakti, dënimi me burgim për të mitur, për
sa i përket brendisë dhe qëllimeve të tij, dallohet në masë të konsiderueshme nga dënimi
me burgim që shqiptohet ndaj kryerësve madhor të veprave penale. Qëllimi i dënimit me
burgim për të mitur në esencë është i njëjtë me qëllimin e masave edukative. Qëllimi këtu
është që ndaj të miturit të ushtrohet ndikim edukativ dhe që t’i afrohet mbrojtje e ndihmë
në zhvillimin e drejtë të tij. Në fakt, sipas nenit 32 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur
qëllimi i burgimit për të mitur është që të kontribuohet në rehabilitimin dhe në zhvillimin
e kryerësit të mitur, veçanërisht në edukimin e të miturit, edukimin e specializuar, aftësitë
profesionale dhe në zhvillimin e duhur personal. Përveç kësaj, konform kësaj zgjidhjeje
ligjore qëllimi i burgimit për ët mitur është edhe të ndikoj pozitivisht në të miturin
përmes mbrojtjes, ndihmës dhe mbikëqyrjes për të parandaluar recidivizmin.
Nga kjo dispozitë ligjore rezulton se burgimi për të mitur njëjtë sikurse edhe
masat edukative, ka për qëllim që kryerësit e mitur të veprave penale të mbrohen, t’u
jepet ndihmë, të ushtrohet mbikëqyrja ndaj tyre, t’u ndihmohet në aftësimin profesional
dhe në zhvillimin e ndjenjës së përgjegjësisë personale, dhe të sigurohet edukimi,
riedukimi dhe zhvillimi i drejtë i tyre.286 Krahas këtyre qëllimeve, burgimi për të mitur ka
edhe qëllim të posaçëm që dallon nga masat edukative. Ky qëllim i burgut për të mitur
konsiston që me anë të këtij dënimi të posaçëm, ndaj delikuentit të mitur të ushtrohet
ndikim i sforcuar në mënyrë që ai në të ardhëm të mos kryejë vepër penale. Edhe pse nuk
thuhet shprehimisht në dispozitën e përmendur, burgimi për të mitur ka për qëllim që të
ndikojë edhe ndaj të miturve të tjerë që të mos kryejnë vepra penale. Së këndejmi,
burgimi për të mitur ka për qëllim preventivën individuale dhe atë të përgjithshme.287
5. Llojet e dënimeve ndaj të miturve
Konform paragrafit 2 të nenit 7 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur, ndaj kryerësve
të mitur të veprave penale mund të shqiptohen këto lloje të dënimeve:
1. Gjoba;
2. Urdhri për punë në dobi të përgjithshme, dhe
3. Burgimi për të mitur.
Rrjedhimisht, sipas nenit 38 dhe 39 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur, përveç
dënimeve të lartcekura ndaj kryerësve të mitur të veprave penale mund të shqiptohen
edhe këto lloje të dënimeve e masave të posaçme:288
1. Dënimet plotësuese, dhe
2. Masat e trajtimit të detyrueshëm.
Në vazhdim të këtij kapitulli do të flitet veç e veç për secilin prej këtyre llojeve të
dënimeve e masave të posaçme të cilat mund tu shqiptohen kryerësve të mitur të veprave
penale. Trajtimi i këtyre çështjeve, përveç pasqyrimeve teorike do të shtrihet edhe në
dimensionin praktik. Në aspektin praktik shtjellimi do të fokusohet në prezantimin e të
dhënave të përgjithshme mbi dënimet e shqiptuara ndaj të miturve nga gjykatat themelore
(286) Ukaj, Bajram. Sanksionet penale ndaj të miturve në Ligjin Penal për të Mitur të Kosovës të vitit 2004,
E drejta, nr. 1-2, Prishtinë, 2008, fq. 109. (287) Salihu, I, fq. 67. (288) Shala, Afrim. Hyrje në të drejtën penale, Gjilan, 2013, fq. 150.
105
të Kosovës gjatë periudhës 2007-2016 dhe në elaborimin e këtyre dënimeve që do të ketë
bazën në metodën e mostrës. Kështu, sipas të dhënave të Agjencisë së Statistikave të
Kosovës dhe Këshillit Gjyqësor të Kosovës gjatë periudhës hulumtuese gjykatat
themelore në shkallë vendi kanë shqiptuar gjithsej 1136 dënime, nga të cilat 499
aktgjykime dënuese dhe 637 dënime për punë në dobi të përgjithshme. Të dhënat e
përdorura nuk pasqyrojnë numrin e aktgjykimeve liruese dhe refuzuese. Sipas këtyre të
dhënave gjatë kësaj periudhe janë shqiptuar gjithsej 121 dënime me gjobë, 211 dënime
me burgim, 637 urdhra për punë në dobi të përgjithshme dhe 167 dënime alternative.
Ndërkaq, hulumtimi do të fokusohet në elaborimin e të dhënave të 18 aktgjykimeve të
shqiptuara, nga të cilat 6 i referohen dënimit me burgim, 5 dënimit me gjobë, 4 dënimit
për punë në dobi të përgjithshme dhe 3 dënimeve alternative.
5.1. Dënimi me gjobë
Dënimi me gjobë është dënim i karakterit pasuror i cili konsiston në vendosjen e
detyrimit të kryerësit të veprës penale që brenda një afati të caktuar të paguaj një shumë
të hollash në llogari të shtetit.289 Në mesin e dënimeve kryesore, dënimi me gjobë
përfaqëson lloj të lehtë të dënimeve. Dënimi me gjobë është veçanërisht i përshtatshëm
për rastet e kryerjes së veprave penale të lehta, mirëpo në mënyrë restriktive mund të
zbatohet edhe në rastin e kriminalitetit të mesëm.290 Dënimi me gjobë është duke u
shqiptuar në përmasa të larta veçanërisht në vendet e zhvilluara ekonomikisht. Kështu,
sipas të dhënave statistikore, nga i tërë numri i dënimeve të shqiptuara, dënimi me gjobë
në Francë është shqiptuar në 32% të rasteve, në Finlandë 67%, Danimarkë 75%, Suedi
68%, Austri 70%, Gjermani më tepër se 80% etj.291
Dënimi me gjobë përbën njërin prej dënimeve i cili, përveç ndaj madhorëve,
mund të shqiptohet edhe ndaj kryerësve të mitur të veprave penale”. Ky lloj dënimi ndaj
të miturve ka filluar të masovizohet pas vitit 1980. Në atë kohë është konstatuar se është
e paarsyeshme që ky lloj i dënimit pasuror të mos aplikohet edhe për rastet e delikuentëve
të mitur të cilët kanë të ardhurat e tyre ose posedojnë pasuri nga e cila mund të paguajnë
gjobën. Dënimin me gjobë për të mitur e parashohin edhe Rregullat e Pekinit”.292
Duke u mbështetur në trendët bashkëkohore të trajtimit penalo-juridik të
delikuentëve të mitur dhe në veçanti në Rregullat e Pekinit, edhe Kodi i Drejtësisë për të
Mitur i Republikës së Kosovës e parasheh dënimin me gjobë. Ky Kod në zgjidhjet e tij i
parasheh kushtet mbi bazën e të cilave ky lloj dënimi mund t’u shqiptohet kryerësve të
mitur të veprave penale. Rrjedhimisht, konform paragrafit 3 të nenit 7 dhe paragrafit 1 të
nenit 30 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur, me rastin e shqiptimit të dënimit me gjobë
gjykata duhet të marrë parasysh:
(289) Shih Aktgjykimin PM. nr. 256/2013 të Gjykatës Themelore të Prishtinës. Me këtë aktgjykim kjo
gjykatë e ka obliguar të miturin R.H. nga Prishtina që të paguaj shumën prej 1.300 Euro në afat prej 15
ditësh në buxhetin shtetëror. Ky dënim është shqiptuar për shkak të kryerjes së veprës penale blerja,
posedimi, shpërndarja dhe shitja e paautorizuar e narkotikëve, substancave psikotrope dhe analoge. (290) Salihu, I, fq. 455. (291) Salihu, & Zhitija, & Hasani, vep. e cit. fq. 198. (292) Salihu, I, fq. 68.
106
1. Moshën e kryerësit të mitur të veprës penale. - Dënimi me gjobë mund t’i
shqiptohet vetëm të miturit që ka mbushur moshën 16 vjeçare. Pra ky lloj
dënimi nuk mund t’u shqiptohet të miturve të rinj (14-16 vjeç).
2. Posedimin e mjeteve, pasurisë vetjake nga ana e të miturit. - Që gjykata të
mund të shqiptojë dënimin me gjobë ndaj të miturit të rritur kërkohet që ai të
ketë pasurinë apo paratë e veta për të paguar gjobën. Ky kusht ka si qëllim të
vetin që dënimi me gjobë të mos godas asnjë person tjetër, përfshirë prindërit
e tij.
3. Gjendjen pasurore të të miturit. - Me rastin e shqiptimit të dënimit me gjobë
gjykata duhet të marrë në konsideratë gjendjen financiare të të miturit dhe në
veçanti lartësinë e të ardhurave të tij personale, të ardhurat tjera, si dhe
pasurinë dhe detyrimet.293 Kësisoj, gjykata nuk mund të caktojë lartësinë e
gjobës më të madhe se pasurinë të cilën e posedon i mituri, e bile as në
lartësinë me pagesën e të cilës do të mund të rrezikohej ekzistenca e të miturit
dhe perspektiva e tij (p.sh., krijimi i vështirësive për të vijuar shkollimin).
4. Qëllimin e sanksioneve penale ndaj të miturve. - Qëllimi i sanksioneve penale
ndaj të miturve, pra edhe i dënimeve, përfshirë dënimin me gjobë është
edukimi, rehabilitimi dhe zhvillimi i drejtë i kryerësit të mitur të veprës
penale. Së këndejmi rezulton konstatimi se për të mundur të shqiptohet dënimi
me gjobë, gjykata duhet të formojë bindje se dënimi i këtillë do të ketë efekt
edukativ ndaj të miturit.
Në aktgjykimin me të cilin kryerësit të mitur të veprës penale i shqiptohet dënimi
me gjobë gjykata e përcakton, përveç lartësisë, edhe afatin për pagesën e gjobës, i cili nuk
mund të jetë më i shkurtër se 15 ditë e as më i gjatë se 3 muaj. Sidoqoftë, me paragrafin 3
të nenit 30 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur, ligjdhënësi ka ofruar mundësinë që në
rrethana që vlerësohen të arsyeshme gjykata të mund të lejojë pagesën e gjobës në këste
por jo më gjatë se dy vjet.294 Megjithatë, kur i mituri nuk dëshiron apo nuk mund të
paguaj gjobën, gjykata me pëlqimin e personit të dënuar, mund të zëvendësoj gjobën me
urdhër për punë në dobi të përgjithshme që nuk pengon vijimin e rregullt të shkollës dhe
aktivitetet tjera të punës.
5.1.1. Matja e dënimit me gjobë për të mitur
Për matjen e dënimit me gjobë të shqiptuar ndaj të miturit vlejnë rregulla të
caktuara. Këto rregulla janë të karakterit të përgjithshëm, të posaçëm, dhe të atilla që i
referohen matjes së këtij dënimi për rastet e kryerjes së veprave penale në bashkim.
(293) Konform paragrafit 2 të nenit 30 të KDM dënimi me gjobë ndaj të miturit varion nga 25 deri në 5.000
Euro. Shih: Haxhimusa, Rexhep & Kabashi, Ismet. Komentar për Ligjin Penal për të Mitur, Prishtinë,
2011, fq. 4. (294) Pagesa me këste e gjobës vlerësohet të jetë e përshtatshme për rastet kur i mituri është i punësuar dhe
pranon të ardhura mujore, por edhe për raste të tjera p.sh., kur i mituri ka në pronësi shtëpi, banesa apo
lokale nga të cilat pranon të ardhurat e qirasë, që janë të karakterit mujor.
107
5.1.1.1. Rregullat e përgjithshme dhe të posaçme të matjes së dënimit me gjobë për të
mitur
Dënimi me gjobë të miturit i shqiptohet në shumë të caktuar të parasë, në të
njëjtën formë si dhe kryerësve madhor të veprave penale. Kjo do të thotë se me rastin e
caktimit të këtij lloji të dënimit gjykata duhet t’i marrë parasysh të gjitha rrethanat
lehtësuese dhe rënduese të cilat ndërlidhen me veprën penale dhe kryerësin e mitur, por
gjithnjë duke pasur në konsideratë qëllimin e dënimeve ndaj të miturve. “Mirëpo, për
dallim nga dënimi me gjobë, që është paraparë për personat madhorë, minimumi dhe
maksimumi i këtij lloji dënimi për personat e mitur është dukshëm më i ulët. Kështu,
sipas paragrafit 2 të nenit 30 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur minimumi i dënimit me
gjobë për të mitur është 25 Euro, ndërsa maksimumi 5.000 Euro”.295 Ky minimum dhe
maksimum i dënimit me gjobë ndaj të miturve, në fakt paraqet rregullin e posaçëm të
matjes së këtij lloji të dënimit. Të gjitha rregullat tjera për matjen e dënimit që vlejnë për
madhorët, aplikohen përshtatshmërisht edhe ndaj të miturve.
5.1.1.2. Matja e dënimit me gjobë për të mitur për veprat penale në bashkim
Çështja e matjes së dënimit me gjobë për veprat penale në bashkim nuk është
rregulluar në Kodin e Drejtësisë për të Mitur të Kosovës. Kjo është një zbrazëti juridike e
cila duhet të zgjidhet me rastin e rishikimit që do t’i bëhet këtij kodi në të ardhmen.296
Mirëpo, përkundërt kësaj zbrazëtie juridike, mendojmë se nuk do të jetë në kundërshtim
me frymën e dispozitave parimore të Kodit të Drejtësisë për të Mitur të Kosovës nëse në
rastet kur i mituri kryen dy apo më shumë vepra penale së bashku, gjykatat të veprojnë në
dy mënyra:297
1. Mënyra e parë është nëse gjykata konstaton se për dy apo më shumë vepra
penale duhet shqiptuar dënimin me gjobë, do ta shqiptojë një dënim me gjobë
sipas rregullave të përgjithshme për matjen e dënimit për veprat penale në
bashkim.
2. Mënyra e dytë është nëse konstaton se për njërën vepër penale në bashkim
duhet të shqiptohet dënimi me gjobë, kurs për veprën tjetër masa edukative,
për të gjitha veprat penale në bashkim duhet të shqiptojë dënimin me gjobë
ose masën edukative. Së këndejmi, gjykata nuk mund të shqiptojë për njërën
vepër dënimin me gjobë e për tjetrën masën edukative. Një zgjidhje e tillë
është paraparë kur gjykata duhet të vendosë për veprat penale në bashkim,
nëse do të shqiptojë burgimin për të mitur apo masën edukative.298 Me rastin e
vendosjes nëse do të shqiptojë dënimin me gjobë ose masën edukative, për
(295) Salihu, I, fq. 69. (296) Kosova ka miratuar Projektkodin e Drejtësisë për të Mitur. Me këtë Kod parashihen disa ndryshime të
rëndësishme në lidhje me trajtimin e të miturve në procedurë penale, dhe se me hyrjen në fuqi të këtij Kodi
do të pushojë të vlejë Kodi i Drejtësisë për të Mitur i cili është aktualisht në fuqi. Ky akt është publikuar me
datë 23.01.2017 dhe është i qasshëm në: http://www.kuvendikosoves.org/?cid=1,194,1032. Shfletuar më:
25.03.2017. (297)Salihu, I, fq. 69. (298) Shih paragrafin 1 të nenit 37 të KDM.
108
gjykatën është vendimtare se me cilën prej tyre do të arrihet efekti më i mirë i
edukimit dhe rehabilitimit të delikuentit të mitur.
5.1.2. Të dhënat mbi shqiptimin e dënimit me gjobë për të miturit
Rezultatet modeste të këtij punimi provojnë se dënimi me gjobë gjatë periudhës
hulumtuese (2007-2016) është shqiptuar në raste relativisht të shpeshta nga gjykatat e
Kosovës të cilat i kanë zbatuar procedurat penale ndaj të miturve. Se cili ka qenë vëllimi i
shqiptimit të këtij dënimi do të pasqyrohet në tabelën vijuese.
Tabela nr. 11 - Të dhënat mbi shqiptimin e dënimit me gjobë të gjykatave të Kosovës
gjatë periudhës 2007 -2016.
Nr. rendor Dënime me gjobë Numri
1. 2007-2016 121299
Sipas këtyre të dhënave gjykatat themelore të Kosovës gjatë periudhës 2007-2016
kanë shqiptuar gjithsej 121 dënime me gjobë ndaj kryerësve të mitur të veprave penale.300
Ky është dënimi që, më së paku është shqiptuar ndaj të miturve dhe ai në mesin e
dënimeve përgjithësisht të shqiptuara ndaj kryerësve të mitur të veprave penale
përfaqësohet me 10.65%. Sipas këtyre të dhënave ky dënim më së shumti është shqiptuar
gjatë viteve 2014 dhe 2015, kurse më së paku në vitet 2008 dhe 2010. Shkaqet e kësaj
gjendjeje nuk dihen, por edhe këtu besohet që kjo të jetë kushtëzuar nga niveli i lëndëve
për të mitur që janë proceduar në gjykatat themelore përkatëse, apo që janë bartur nga
vitet paraprake, për të cilat gjykatat kanë mundur të shqiptojnë dënime të këtij lloji. Të
dhënat e përdorura provojë se gjatë periudhës hulumtuese në shqiptimin e dënimit me
gjobë prinë Gjykata Themelore e Prishtinës me 38 raste, kurse ngec Gjykata Themelore
Mitrovicës me 4 raste. Shkaqet janë identike me ato që janë pasqyruar tek masat
edukative. Këto të dhëna dëshmojnë se ky lloj dënimi është shqiptuar relativisht shpesh.
Ky fakt bën të konkludohet se numri i të miturve që kanë kryer vepra penale për të cilat
gjykatat kanë qenë të autorizuara të shqiptojnë dënimin me gjobë ka qenë relativisht i
shpeshtë. Më në fund, nga të dhënat e përdorura rezulton se dënimi me gjobë në 32 raste
është zëvendësuar me urdhrin për punë në dobi të përgjithshme dhe në 44 raste të tjera
me masa edukative joinstutucionale. Deri te ky zëvendësim vlerësohet të ketë ardhur me
qëllimin që i mituri të rezervohet sa më shumë nga goditjet në pasurinë e tij, të cilat është
vlerësuar se mund ta rrezikojnë ekzistencën apo perspektivën e tij.
Meqenëse në raportet e Agjencisë së Statistikave të Kosovës dhe Këshillit
Gjyqësor të Kosovës të dhënat lidhur me sanksionet penale ndaj të miturve janë
pasqyruar në mënyrë të përgjithësuar, elaborimi i disa aspekteve që lidhen ke këtë lloj
dënimi dhe të miturit të cilëve u është shqiptuar ai, do të bëhet mbi bazën e të dhënave të
pasqyruara në aktvendimet me të cilat është shqiptuar ky lloj dënimi. Në studim, në
mesin e 200 vendimeve gjyqësore, ku janë përfshirë 18 aktgjykime mbi shqiptimin e
(299) Shih fusnotën 247. (300) Shih regjistrat penale në lidhje me lëndët penale të të miturve të gjykatave themelore të Kosovës gjatë
periudhës 2007-2016.
109
dënimeve, janë studiuar 6 aktgjykime me të cilat është shqiptuar dënimi me gjobë. Nga
aktgjykimet e përfshira në studim në të gjitha këto raste gjykatat i kishin dënuar të miturit
e rritur. Kjo është kështu për faktin se dënimet sipas Kodit të Drejtësisë për të Mitur nuk
mund t’u shqiptohen të miturve të rinj (14-16 vjeç). Rezultatet e këtij punimi provojnë se
në 5 raste ky dënim është shqiptuar ndaj të miturve meshkuj, kurse vetëm në një rast ndaj
të miturve femra. Kjo e dhënë është në përputhje të plotë me të dhënat e përgjithshme
mbi kriminalitetin me pasqyrim gjininë. Shkaqet e kësaj gjendjeje duhet kërkuar, siç
është theksuar më lart, në një përkujdesje më të madhe që kanë prindërit ndaj femrave,
por edhe në ndjeshmërinë më të madhe të ekspozimeve negative të personave të kësaj
gjinie. Studimi vë në dukje se në 3 raste kemi pasur të bëjmë me kryerje të veprës penale
të vjedhjes, në dy me kryerje të veprës penale kundër sigurisë në trafikun publik, dhe në
një rast për kryerje të veprës penale shitblerje e paautorizuar e narkotikëve. Sipas këtij
studimi në mesin e gjashtë aktgjykimeve të studiuara vetëm njëri prej kryerësve rezulton
të ishte recidivist. Ky fakt kërkon shtimin e përkujdesjes ndaj personave të mitur, në
mënyrë që të çrrënjosjen shprehitë negative me të cilat në disa raste ballafaqohen të
miturit.
5.2. Urdhri për punë në dobi të përgjithshme
Urdhri për punë në dobi të përgjithshme është lloji i dytë i dënimeve i cili mund
t’u shqiptohet kryerësve të mitur të veprave penale që është paraparë në Kodin e
Drejtësisë për të Mitur.301 Përmes këtij lloji të dënimit, konform trendëve bashkëkohore,
është bërë një hap i rëndësishëm në humanizimin e të drejtës penale. Është kështu sepse
ky lloj dënimi nuk e izolon kryerësin e veprës penale, nuk ia merr atij lirinë e lëvizjes.
Urdhri për punë në dobi të përgjithshme është dënim i karakterit subsidiar, është
zëvendësim i dënimit me burgim apo me gjobë. “Përkatësisht, qëllimi i dënimit për punë
në dobi të përgjithshme është që kryerësi ti veprës penale, në vend se të dënohet me
burgim apo me gjobë, t’i caktohet detyrimi që brenda afatit të caktuar të kryej një punë në
interes të përgjithshëm pa pagesë. Qëllim të njëjtë ka edhe për kryerësit e mitur të
veprave penale”.302 Ky qëllim është përcaktuar në paragrafin 1 të nenit 31 të Kodit të
Drejtësisë për të Mitur, në të cilin shprehimisht thuhet “Me pëlqimin e të miturit gjykata
mund të zëvendësojë masën e shqiptuar edukative institucionale deri në 3 vjet, burgimin e
të miturit deri në 2 vjet dhe gjobën me urdhër për punë në dobi të përgjithshme.
Siç rezulton, për shqiptimin e urdhrit për punë në dobi të përgjithshme duhet të
plotësohen këto kushte:
1. Kryerësi i veprës penale të jetë i mitur i rritur;
2. Kryerësi i mitur i veprës penale duhet të ketë qenë i përgjegjshëm për veprën
në kohën e kryerjes së saj;
3. Gjykata kryerësit të mitur të veprës penale duhet t’i ketë shqiptuar masën
edukative institucionale deri në tre vjet, burgimin për të mitur deri në dy vjet
apo dënimin me gjobë;
(301) Urdhri për punë në dobi të përgjithshme është dënim alternativ që në Kosovë është paraparë edhe me
Kodin Penal dhe si i tillë mund të shqiptohet edhe për kryerësit madhor të veprave penale. (302) Salihu, I, fq. 71.
110
4. Të ekzistojë një vlerësim nga raporti i shërbimit sprovues që sugjeron
shqiptimin e këtij dënimi, dhe
5. Të jepet pëlqimi i të miturit se ai akordohet që t’i shqiptohet ky lloj dënimi.
Puna në dobi të përgjithshme, si lloj i dënimit alternativ, është i datës relativisht të
re. Në kontinentin e Evropës për herë të parë është paraparë në legjislacionin penal të
Danimarkës në vitin 1974. Më pas, këtë lloj dënimi e kanë përvetësuar edhe shumë shtete
të zhvilluara të Evropës, siç është: Franca, Finlanda, Çekia, Suedia, Anglia, Irlanda e
Veriut etj.303.Gjithashtu, puna në interes të përgjithshëm është paraparë edhe në Shtetet e
Bashkuara të Amerikës.304
Në Kosovë puna në dobi të përgjithshme për kryerësit e mitur të veprave penale
ka filluar të aplikohet në vitin 2000.305 “Ky lloj dënimi fillimisht është shqiptuar nga
gjykatat e Mitrovicës në bashkëpunim me organizatën joqeveritare Terr de zom (Terres
des hommes). Si rrjedhojë, prej fillimit të vitit 2000 e deri në fund të muajit prill të vitit
2004, ndaj tridhjetë kryerësve të mitur të veprave penale në Kosovë është shqiptuar
urdhri për punë në dobi të përgjithshme. Sipas përvojave të arritura, shumica e këtyre të
miturve, të cilëve u është shqiptuar ky lloj dënimi, me sukses e kanë kryer punën e
caktuar dhe njëherit është realizuar efekti edukativ, bazuar në faktin se shumica e tyre
nuk kanë kryer sërish vepra penale.306
Urdhrin për punë në dobi të përgjithshme gjykata e shqipton me vendim të
posaçëm. Në këto raste ajo mund ta urdhërojë të miturin që të kryej punë në dobi të
përgjithshme pa pagesë për një afat të caktuar prej 30 deri në 120 orë. Në aktgjykimin e
saj gjykata e cakton periudhën brenda të cilës duhet të kryhen orët e caktuara të punës, e
cila periudhë nuk guxon të jetë më e gjatë se 1 vit.307 Se çfarë pune do t’i caktohet të
miturit që të kryej vendos shërbimi sprovues. Ky shërbim e cakton edhe organizatën
specifike për të cilën personi i dënuar do të kryej punë në dobi të përgjithshme, vendin
dhe ditët e javës kur do të kryhet puna dhe mbikëqyr kryerjen e punës në dobi të
përgjithshme.308
Puna në dobi të përgjithshme është në interes të kryerësit të mitur të veprës penale
dhe të shoqërisë. Është në interes të të miturit ngase për te është më lehtë të punojë se të
privohet nga liria me burgim për të mitur apo me masën institucionale. Veçmas për të
(303) Salihu, II, fq. 481. (304) Në fillim në shtetet ku është paraparë puna në interes të përgjithshëm si lloj i dënimit alternativ,
aplikimi i tij është bërë në mënyrë selektive dhe eksperimentale me një rreth të ngushtë të njerëzve dhe të
vendit, dhe pastaj është zgjeruar në tërë vendin. (305) Arsyeja e inaugurimit të urdhrit për punë në dobi të përgjithshme është determinuar nga fakti se në
dekadat e fundit të shek. XX dhe fillimet e shek. XXI jo vetëm që u konsolidua në shtetet e Evropës
Perëndimore dhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, por edhe u masovizua. Kështu p.sh., në vitin 1997 në
Angli janë shqiptuar 47.120 dënime me punë në interes publik, në Holandë 15.896 etj. (306) Salihu, I, fq. 71. (307) Shih Aktgjykimin PM. nr. 313/2011 të Gjykatës Themelore të Pejës. Me këtë aktgjykim, kjo gjykatë ia
ka shqiptuar të miturit Sh.K. nga Peja, me ç’rast e ka detyruar atë që të kryej punë në dobi të përgjithshme
pa pagesë në kohëzgjatje prej 100 orëve në Qendrën Rajonale për Aftësime Profesionale në Pejë. Krahas
punës pa pagesë e cila ka konsistuar në rregullim të ambientit të jashtëm dhe të brendshëm të këtij
institucioni, ai ka ndjekur edhe kursin për saldues, ku edhe ka marrë edhe certifikatën përkatëse të aftësimit
profesional. (308) Punët të cilat kryerësi i mitur i veprës penale detyrohet t’i kryej mund të jenë p.sh., të pastrojë rrugët,
parqet e qytetit, të kujdeset për persona të moshuar apo të sëmurë, të punojë në ndonjë shoqatë humanitare
etj.
111
miturin puna në interes të përgjithshëm mund t’ia krijoj apo shtojë shprehitë e punës dhe
aftësitë profesionale. Njëherit me këtë lloj të dënimit, kryerësi i mitur i veprës penale nuk
i ekspozohet elementeve represive të dënimit me burgim të cilat janë të pashmangshme
dhe kësisoj ushtrohet edhe ndikim edukativ ndaj tij. Në anën tjetër, ky lloj dënimi është
edhe në interes të shoqërisë, ngase kryhet një punë e dobishme dhe njëherit kursehen
shpenzime të cilat zakonisht shkaktohen gjatë mbajtjes së burgimit apo masës edukative
institucionale.309
Mirëpo, nëse pas kalimit të periudhës së caktuar i mituri nuk e kryen punën në
dobi të përgjithshme ose punën e tillë në dobi të përgjithshme e kryen vetëm pjesërisht,
gjykata urdhëron ekzekutimin e masës edukative institucionale ose burgimit për të mitur
në kohëzgjatje proporcionale, duke marrë parasysh kohëzgjatjen e punës në dobi të
përgjithshme që është kryer. Ndërkaq, në rastet që ndërlidhen me dënimin me gjobë,
gjykata urdhëron pagesën e gjobës në përpjesëtim me kohëzgjatjen e punës në dobi të
përgjithshme e cila nuk është kryer.310
5.2.1. Të dhënat mbi shqiptimin e urdhrit për punë në dobi të përgjithshme për të miturit
Rezultatet modeste të këtij punimi provojnë se urdhri për punë në dobi të
përgjithshme gjatë periudhës hulumtuese (2007-2016) është shqiptuar në raste që
vlerësohen madje shumë të shpeshta nga gjykatat e Kosovës të cilat i kanë zbatuar
procedurat penale ndaj të miturve, përkatësisht është shqiptuar më shpesh se çdo lloj
tjetër i dënimeve ndaj kësaj kategorie të kryerësve të veprave penale. Se cili ka qenë
vëllimi i shqiptimit të këtij dënimi do të pasqyrohet në tabelën vijuese.
Tabela nr. 12 - Të dhënat lidhur mbi shqiptimin e urdhrit për punën në dobi të
përgjithshme të gjykatave të Kosovës gjatë periudhës 2007-2016.
Nr. rendor Urdhri për punë në dobi të përgjithshme Numri
1. 2007-2016 637311
Sipas këtyre të dhënave gjykatat themelore të Kosovës gjatë periudhës 2007-2016
kanë shqiptuar gjithsej 637 urdhra për punë në dobi të përgjithshme ndaj kryerësve të
mitur të veprave penale.312 Ky është dënimi që ka dominuar në mesin e dënimeve të
shqiptuara ndaj të miturve dhe ai në kuadër të dënimeve të shqiptuara përgjithësisht
përfaqësohet me 56.07 %. Në këtë shkallë të pjesëmarrjes së dënimit me urdhër për punë
në dobi të përgjithshme ka ndikuar edhe fakti se një numër relativisht i madh i masave
institucionale, dënimit me gjobë e dënimit me burgim për të mitur ndërkohë janë
zëvendësuar me këtë lloj dënimi. Se cili ka qenë numri i këtyre zëvendësimeve nuk dihet,
pasi të dhënat ekzistuese nuk i pasqyrojnë ato. Sipas të dhënave të përdorura ky dënim
më së shumti është shqiptuar gjatë viteve 2007 dhe 2010, kurse më së paku në vitet 2009
(309) Salihu, I, fq. 72. (310) Shih paragrafin 4 të nenit 31 të KDM. (311) Shih raportet vjetore mbi punën e Agjencisë së Statistikave të Kosovës dhe Këshillit Gjyqësor të
Kosovës për periudhën 2007-2016. (312) Shih fusnotën 296.
112
dhe 2011. Shkaqet e kësaj gjendjeje nuk dihen, por edhe këtu besohet që kjo të jetë
kushtëzuar nga niveli i lëndëve për të mitur që janë proceduar në gjykatat themelore
përkatëse, apo që janë bartur nga vitet paraprake, për të cilat gjykatat kanë mundur të
shqiptojnë dënime të këtij lloji. Këto të dhëna provojnë se gjatë periudhës hulumtuese në
shqiptimin e urdhrit për punë në dobi të përgjithshme prinë Gjykata Themelore e
Prishtinës me 226 raste, kurse ngec Gjykata Themelore Mitrovicës me 86 raste. Shkaqet
janë identike me ato që janë pasqyruar tek masat edukative. Të dhënat e përdorura
provojnë se ky lloj dënimi është shqiptuar relativisht shpesh në krahasim me dënimet
tjera. Ky fakt bën të konkludohet se numri i të miturve që kanë kryer vepra penale për të
cilat gjykatat kanë qenë të autorizuara të shqiptojnë dënimin me urdhër për punë në dobi
të përgjithshme kanë qenë më të shpeshta se në rastet e dënimeve të tjera.
Bazuar në faktin se në raportet e Agjencisë së Statistikave të Kosovës dhe
Këshillit Gjyqësor të Kosovës të dhënat lidhur me sanksionet penale ndaj të miturve janë
pasqyruar në mënyrë të përgjithësuar, elaborimi i disa aspekteve që lidhen ke këtë lloj
dënimi dhe të miturit të cilëve u është shqiptuar ai do të bëhet mbi bazën e të dhënave të
cilat janë pasqyruar në aktgjykimet me të cilat është shqiptuar dënimi i tillë. Në studim,
në mesin e 200 vendimeve gjyqësore, ku janë përfshirë 18 aktgjykime mbi shqiptimin e
dënimeve, janë studiuar 4 aktgjykime mbi shqiptimin e dënimit me urdhër për punë në
dobi të përgjithshme. Nga vendimet gjyqësore e përfshira në studim në të gjitha këto raste
gjykatat i kishin dënuar të miturit e rritur. Kjo është kështu për faktin se dënimet sipas
Kodit të Drejtësisë për të Mitur nuk mund t’u shqiptohen të miturve të rinj (14-16 vjeç).
Rezultatet e këtij punimi provojnë se në 3 raste ky dënim është shqiptuar ndaj të miturve
meshkuj, kurse vetëm në një rast ndaj të miturve femra. Kjo e dhënë është në përputhje të
plotë me të dhënat e përgjithshme mbi kriminalitetin me pasqyrim gjininë. Shkaqet e
kësaj gjendjeje duhet kërkuar, siç është theksuar më lart, në një përkujdesje më të madhe
që kanë prindërit ndaj femrave, por edhe në ndjeshmërinë më të madhe të ekspozimeve
negative të personave të kësaj gjinie. Studimi vë në dukje se në tri raste kemi pasur të
bëjmë me kryerje të veprës penale të vjedhjes, dhe një rast me kryerje të verës penale
shitblerje e paautorizuar e narkotikëve. Sipas këtij studimi në mesin e kryerësve të mitur
të dënuar me këtë lloj dënimi nuk kishte asnjë recidivist. Kjo e dhënë dëshmon për faktin
se një përkujdesje më e avancuar ndaj personave të mitur gjithnjë do të ketë efekt në
çrrënjosjen e shprehive negative të të miturve, gjë që duket të ketë ardhur në shprehje
edhe sa i përket rasteve të shqiptimit dhe ekzekutimit të këtij lloji të dënimit.
5.3. Burgimi për të mitur
Burgimi për të mitur është lloji më i rëndë i dënimit i cili mund t’u shqiptohet
kryerësve të mitur të veprave penale. Me këtë lloj dënimi të miturit i merret liria e
lëvizjes. Burgimi për të mitur mund të shqiptohet vetëm përjashtimisht dhe për llojet e
veprave penale shumë të rënda dhe nëse plotësohen kushtet të cilat janë paraparë në
mënyrë taksative në Kodin e Drejtësisë për të Mitur.313 Rrjedhimisht, konform nenit 33 të
(313) Shih Aktgjykimin PM. nr. 5/2014 të Gjykatës Themelore në Prizren. Këtë aktgjykim, kjo gjykatë ia ka
shqiptuar të miturit E.G. nga Prizreni, me ç’rast e ka dënuar atë me dënim me burgim për të mitur në
kohëzgjatje prej 3 vjetëve. Ky dënim është shqiptuar për shkak të kryerjes së veprës penale keqpërdorim
113
këtij Kodi gjykata mund të shqiptojë dënimin me burgim për të mitur vetëm nëse
konstaton plotësimin e këtyre kushteve:
1. Kryerësi i veprës penale të jetë i mitur i rritur (16-18 vjeç);
2. Kryerësi i mitur i veprës penale duhet të ketë qenë i përgjegjshëm për veprën
në kohën e kryerjes së saj,314
3. Vepra penale e kryer nga i mituri duhet të jetë e dënueshme me dënim me
burgim mbi 5 vjet;
4. Vepra penale e kryer të ketë shkaktuar pasoja shumë të rënda, të cilat të
ndërlidhura me nivelin e përgjegjësisë së kryerësit të mitur nuk do të ishte
adekuate të shqiptohet masë edukative apo ndonjë lloj tjetër i dënimit.
Për të mundur të shqiptohet dënimi me burgim për të mitur këto kushte duhet të
plotësohen në mënyrë kumulative. Në kuadër të këtyre kushteve, për shkak të specifikave
të personalitetit të të miturit, të cilat dukshëm dallojnë nga personat madhorë, çështja e
përgjegjësisë së të miturit duhet të shpjegohet më hollësisht. Siç rezulton nga kushti i
fundit, burgimi për të mitur është dënim subsidiar, që do të thotë se shqiptimi i tij është
gjithherë fakultativ. Kjo do të thotë se kur janë përmbushur kushtet e sipërpërmendura,
gjykata mundet, por nuk është e obliguar, të shqiptojë burgimin për të mitur.
Në aktgjykimin në të cilin shqiptohet dënimi me burgim për të mitur, gjykata
është e obliguar të konstatojë të gjitha kushtet që janë përmbushur për shqiptimin e tij.
Krahas kësaj, meqë mundësia e shqiptimit të këtij dënimi është fakultativ edhe në rastet
kur janë përmbushur kushtet e parapara në ligj, gjykata është e obliguar që në aktgjykim
të arsyetojë edhe motivet që e kanë shtyrë që të mos e shqiptojë masën edukative por
burgimin për të mitur.315
Me rastin e shqiptimit të burgimit për të mitur gjykata duhet të ketë në konsideratë
nevojën e arritjes së qëllimit të tij. Kjo do të thotë se gjykata do të mund ta shqiptojë këtë
lloj dënimi vetëm atëherë kur konsideron se kjo është mundësia e vetme që vlerësohet e
përshtatshme për riedukimin e të miturit. Se çka është qëllim i burgimit për të mitur
përcaktohet në nenin 32 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur. Rrjedhimisht, sipas zgjidhjes
së përcaktuar në këtë dispozitë ligjore “Qëllimi i burgimit për të mitur është që të
kontribuohet në rehabilitimin dhe në zhvillimin e kryerësit të mitur, veçanërisht në
edukimin e të miturit, edukimin e specializuar, aftësitë profesionale dhe në zhvillimin e
duhur personal. Përveç kësaj, burgimi për të mitur duhet të ndikojë pozitivisht në të
miturin përmes mbrojtjes, ndihmës dhe mbikëqyrjes për të parandaluar recidivizmin”.
Sipas paragrafit 2 të nenit 34 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur, minimumi i
kohëzgjatjes së burgimit për të mitur është 6 muaj, kurse maksimumi 5 vjet.316 Mirëpo,
në vazhdim të kësaj dispozite ligjore është paraparë se gjykata mund të shqiptojë dënimin
me burgim për të mitur në kohëzgjatje deri në 10 vjet. Megjithatë, që gjykata të mund të
seksual me personin nën moshën 16 vjeç. Me aktgjykimin e tillë kjo gjykatë e ka udhëzuar të dëmtuarën
B.L. nga Dragashi që kërkesën pasurore-juridike ta realizoj në kontest civil. (314) Te personat e mitur përgjegjësia penale së pari bazohet në përcaktimin e shkallës së zhvillimit mendor
lidhur me mundësinë e kuptimit të rëndësisë së veprës së tij dhe kontrollimit të sjelljeve të veta. Vetëm pas
kësaj gjykata duhet të merret me konstatimin e shkallës së fajësisë, nëse i mituri e ka kryer veprën penale
me dashje apo nga pakujdesia. (315) Salihu, I, fq. 74-75. (316) Burgimi për të mitur mund të shqiptohet vetëm në muaj dhe vite të plota, por nuk mund të shqiptohet
më pak se 6 muaj e as më tepër se 10 vjet. Kështu, ai mund të shqiptohet në kohëzgjatje prej nëntë muajve
apo një vit e dy muaj.
114
shqiptojë burgimin për të mitur në periudhë kohore mbi 5 vjet e deri në 10 vite burgim
kërkohet që i mituri të ketë kryer vepra penale të rënda, të dënueshme me burgim
afatgjatë, ose kur i mituri ka kryer së paku dy vepra penale në bashkim, kur secila prej
tyre është e dënueshme me burgim prej më së paku 10 vjet.
Minimumi i kohëzgjatjes prej 6 muajve të burgimit për të mitur konsiderohet i
domosdoshëm që të mund të ndërmerren masat përkatëse për edukimin, riedukimin dhe
aftësimin profesional. Ndërsa maksimumi i përgjithshëm i kohëzgjatjes prej 10 vjetësh
është masa më e lartë e këtij lloji dënimi me të cilin konsiderohet se mund të arrihet
qëllimi i burgimit për të mitur për rastet shumë të rënda të veprave penale dhe shkallës së
lartë të devijimit të të miturit. Lidhur me maksimumin më të lartë të burgimit për të mitur
deri në 10 vjet, duhet të theksohet se me të para së gjithash shprehet funksioni i
preventivës gjenerale i këtij dënimi, ngase edukimi dhe rehabilitimi i të miturit nuk
kërkon një kohëzgjatje kaq të lartë.317
Me rastin e matjes së dënimit me burgim për të mitur, gjykata është e kushtëzuar
nga maksimumi i dënimit i cili është i paraparë për atë vepër penale.318 Andaj, dënimi
me burgim për të miturit nuk mund të shqiptohet në kohëzgjatje më të lartë se dënimi me
burgim i paraparë për atë vepër penale. Në anën tjetër, nëse p.sh., për një vepër penale
është paraparë dënimi me burgim gjer në 15 vjet, burgimi për të mitur nuk mund të
shqiptohet në kohëzgjatje më të madhe se maksimumi i burgimit për të mitur, do me
thënë jo më tepër se 5 vjet. Vetëm në raste të veçanta, që janë përjashtim kur i mituri
kryen vepër penale për të cilën parashihet dënimi me burgim afatgjatë, apo kur i mituri
kryen dy apo më shumë vepra penale në bashkim, ku secila prej tyre është e dënuar me
më shumë se 10 vjet atij mund t’i shqiptohet dënimi mbi 5 vjet e deri në 10 vite burgim.
Minimumi i posaçëm i paraparë për veprën penale të caktuar, nuk e obligon
gjykatën me rastin e matjes së burgimit për të mitur. Kështu, p.sh., nëse për veprën penale
të kryer është paraparë minimumi i dënimit me burgim prej pesë vjetësh, të miturit për atë
vepër mund t’i shqiptohet burgimi për të mitur në kohëzgjatje më të shkurtër se pesë vjet,
por jo më pak se 6 muaj. Zgjidhja e këtillë i bën të mundshme gjykatës që të miturit t’i
shqiptojë dënim më të lehtë se kryerësit madhor të veprës penale.319
Krahas këtyre rregullave të përgjithshme, me rastin e matjes së burgimit për të
mitur, gjykata është e obliguar që të marr parasysh edhe dy grupe të rrethanave të
posaçme. Së pari gjykata është e detyruar të marrë parasysh shkallën e zhvillimit
shpirtëror të të miturit,320 dhe kohën e cila nevojitet për edukimin, riedukimin, arsimimin
dhe aftësimin e tij profesional.321
Me rastin e matjes së burgimit për të mitur për veprat penale në bashkim janë të
mundshme disa situata. a) Nëse i mituri i rritur kryen shumë vepra penale në bashkim dhe
nëse gjykata konstaton se për çdo vepër penale duhet të shqiptohet burgimi për të mitur,
(317) Salihu, I,, fq. 77. (318) Gashi, Rexhep. Kodi i Drejtësisë për të Mitur i Kosovës (rëndësia, risitë dhe ndryshimet më të
rëndësishme), E drejta, nr. 3, Prishtinë, 1996, fq. 31. (319) Salihu, I, fq. 77-78. (320) Shkalla e caktuar e zhvillimit shpirtëror përcaktohet në bazë të përgjegjësisë dhe fajësisë. Mirëpo,
shkalla e zhvillimit shpirtëror të të miturit, në asnjë rrethanë, nuk mund të njëjtësohet me shkallën e
zhvillimit shpirtëror të personit madhor. (321) Aftësimi profesional është një nga mënyrat më të rëndësishme të riedukimit të delikuentit të mitur,
ngase ky lloj aftësimi në masë të madhe i bën të mundshme të miturit që pasi ta kryej dënimin me sukses të
integrohet në jetën në liri.
115
do ta masë dënimin sipas çmuarjes së lirë, brenda suazave të përgjithshme të minimumit
dhe maksimumit të përgjithshëm të atij dënimi. Siç shihet, gjykata në rastet e tilla nuk i
zbaton rregullat mbi matjen e dënimit për veprat penale në bashkim, të parapara për
kryerësit madhor, dhe nuk e cakton dënimin për çdo vepër penale veç e veç, por sipas
bindjes së lirë cakton vetëm një dënim-burgimin për të mitur për të gjitha veprat penale
në bashkim. Në rastet kur gjykata kryerësit të mitur i shqipton burgimin për të mitur për
shumë vepra penale në bashkim, nuk vlen rregulla se për veprën e caktuar nuk mund të
shqiptoj burgun për të mitur në kohëzgjatje më të lartë se maksimumi i dënimit të
paraparë për atë vepër penale. Zgjidhja e këtillë është e kuptueshme, andaj gjykata nuk do
të mund të obligohet që ta respektojë maksimumin e dënimit të paraparë për atë vepër; b)
Nëse gjykata konstaton se për veprat penale në bashkim që i ka kryer i mituri i rritur, për
disa vepra penale duhet shqiptuar burgimin për të mitur, ndërsa për veprat penale tjera
masat edukative, për të gjitha ato vepra penale në bashkim do të shqiptojë vetëm një lloj
të masës edukative ose dënimin me burgim për të mitur.322 Pra në këto raste gjykata nuk i
jep përparësi shqiptimit të burgimit për të mitur, por përkundrazi nëse ka baza minimale
që të shqiptohet masa edukative, në pajtim me tërë konceptin e të drejtës penale
bashkëkohore dhe me parimet e Rregullave të Pekinit, përparësi do të ketë masa
edukative;323 c) Edhe në rastet kur gjykata konstaton se i mituri para ose pas shqiptimit të
masës edukative apo burgimit për të mitur ka kryer ndonjë vepër penale, gjykata nuk i
zbaton rregullat mbi matjen e dënimit për veprat penale në bashkim, por masën edukative
apo burgimin për të mitur e mat sipas bindjes së lirë.
Personi i dënuar me burgim për të mitur mund të lirohet me kusht nëse e ka
mbajtur së paku një të tretën e dënimit të shqiptuar. Kështu, i mituri i dënuar me burgim
për të mitur në kohëzgjatje prej 3 vjetësh, do të mund të lirohet me kusht nëse ai ka
mbajtur të paktën 1 vjet burgim.324 Në rastet kur lejohet lirimi me kusht, gjykata ndaj të
miturit të dënuar mund të shqiptojë masën e mbikëqyrjes së shtuar nga prindi, prindi
adoptues apo kujdestarit apo organit të kujdestarisë. Në këto raste masa e tillë duhet
shqiptuar në kohëzgjatje që nuk tejkalon ditën e përfundimit të dënimit të shqiptuar.
Kështu, nëse të miturit të dënuar i ka mbetur për mbajtje edhe një vit i dënimit me burgim
për të mitur, kohëzgjatja e masës së mbikëqyrjes së shtuar nuk mund të jetë më e gjatë se
një vit.325 Parimisht, gjykata mund të revokojë lirimin me kusht nëse gjatë kohës së
lirimit me kushti mituri kryen vepër penale për të cilën mund të shqiptohet burgimi për të
mitur prej së paku 6 muajve.
5.3.1. Të dhënat mbi shqiptimin e burgimit për të mitur
Rezultatet modeste të këtij punimi provojnë se burgimi për të mitur gjatë
periudhës hulumtuese është shqiptuar në raste relativisht të shpeshta nga ana e gjykatave
të Kosovës gjatë periudhës 2007-2016. Se cili ka qenë vëllimi i shqiptimit të këtij dënimi
do të pasqyrohet në tabelën vijuese.
(322) Shih nenin 37 të KDM. (323) Salihu, I, fq. 79.
(324) Hajdari, XI, fq. 90.
(325) Kjo formë e mbikëqyrjes së shtuar ndaj të miturve që u është mundësuar lirimi me kusht, mendohet të
jetë si formë e ndihmës në mënyrë që të miturit t’i ndihmohet që sa më lehtë të përfshihet në jetën në liri.
116
Tabela nr. 13 - Të dhënat mbi shqiptimin e burgimit për të mitur të gjykatave të Kosovës
gjatë periudhës 2007-2016.
Nr.
rendor
Periudha kohore Burgimi për të mitur Dënime
përgjithësisht
1. 2007-2016 211 1136326
Sipas këtyre të dhënave gjykatat themelore të Kosovës gjatë periudhës 2007 –
2016 kanë shqiptuar gjithsej 211 dënime me burgim ndaj kryerësve të mitur të veprave
penale.327 Ky është dënimi që është shqiptuar relativisht shpesh nga gjykatat e Kosovës
dhe ai përfaqësohet me 18.58%. Kjo shkallë e pjesëmarrjes relativisht është në përputhje
me kërkesat e ligjdhënësit të specifikuara në Kodin e Drejtësisë për të Mitur dhe frymën e
tërësishme që e karakterizon këtë Kod. Sipas këtyre të dhënave ky dënim më së shumti
është shqiptuar gjatë viteve 2014 dhe 2016, kurse më së paku në vitet 2008 dhe 2012.
Shkaqet e kësaj gjendjeje nuk dihen, por edhe këtu besohet që kjo të jetë kushtëzuar nga
niveli i lëndëve për të mitur që janë proceduar në gjykatat themelore përkatëse, apo që
janë bartur nga vitet paraprake, për të cilat gjykatat kanë mundur të shqiptojnë këtë lloj
dënimi. Të dhënat e përdorura provojnë se gjatë periudhës hulumtuese në shqiptimin e
burgimit për të mitur prinë Gjykata Themelore e Prishtinës me 68 raste, kurse ngec
Gjykata Themelore Mitrovicës me 7 raste. Shkaqet janë identike me ato që janë
pasqyruar tek masat edukative. Këto të dhëna provojnë se ky lloj dënimi është shqiptuar
në raste më të pakta në krahasim me dënimet tjera, por jo sa i përket rasteve të shqiptimit
të dënimit me gjobë. Ky fakt bën të konkludohet se numri i të miturve që kanë kryer
vepra penale të rënda (për të cilat është paraparë dënimi me burgim të përjetshëm ose dy
e më shumë vepra penale në bashkim), për të cilat gjykatat kanë qenë të autorizuara të
shqiptojnë dënimin me burgim kanë qenë më pak të shprehura në krahasim me veprat
penale tjera që i ka kryer kjo kategori kryerësish për të cilat gjykatat i kanë shqiptuar
dënimet tjera marrë së bashku.
Diktuar nga fakti se në raportet e Agjencisë së Statistikave të Kosovës dhe
Këshillit Gjyqësor të Kosovës të dhënat lidhur me sanksionet penale ndaj të miturve janë
pasqyruar në mënyrë të përgjithësuar, elaborimi i disa aspekteve që lidhen ke këtë lloj
dënimi dhe të miturit të cilëve u është shqiptuar ai do të bëhet mbi bazën e të dhënave të
cilat janë pasqyruar në aktgjykimet me të cilat është shqiptuar dënimi i tillë. Në studim,
në mesin e 200 vendimeve gjyqësore, ku janë përfshirë 18 aktgjykime mbi shqiptimin e
dënimeve, janë studiuar 8 aktgjykime mbi shqiptimin e dënimit me burgim për të mitur.
Nga vendimet gjyqësore të përfshira në studim në të gjitha këto raste gjykatat i kishin
dënuar të miturit e rritur. Kjo është kështu për faktin se dënimet sipas Kodit të Drejtësisë
për të Mitur nuk mund t’u shqiptohen të miturve të rinj (14-16 vjeç). Rezultatet e këtij
punimi provojnë se në shtatë raste ky dënim është shqiptuar ndaj të miturve meshkuj,
kurse vetëm në një rast ndaj të miturve femra. Kjo e dhënë është në përputhje të plotë me
të dhënat e përgjithshme mbi kriminalitetin me pasqyrim gjininë. Shkaqet e kësaj gjendje
duhet kërkuar, siç u theksua më lart, në një përkujdesje më të madhe që kanë prindërit
ndaj femrave, por edhe në ndjeshmërinë më të madhe të ekspozimeve negative të
(326) Shih fusnotën 307.
(327) Shih fusnotën 296.
117
personave të kësaj gjinie. Studimi vë në dukje se në dy raste kemi pasur të bëjmë me
kryerje të veprës penale të vrasjes së rëndë, në katër rastet tjera me kryerje të verës penale
të vjedhjes grabitqare dhe grabitjes, kurse në dy raste për vepra penale të dhunimit
seksual. Sipas këtij studimi në mesin e kryerësve të mitur të dënuar me këtë lloj dënimi
katër nga ta ishin recidivistë. Kjo e dhënë dëshmon për faktin e vendimmarrjes së drejtë
që kanë zbatuar gjykatat e vendit me rastin e orientimit të tyre për shqiptim të dënimit me
burgim për të mitur. Kjo njëherit duhet të jetë si sinjal i shoqërisë që procesit të
riedukimit të të miturve (në rastet kur ata janë dënuar me burgim) dhe ndihmës pas-
penale të tyre t’u kushtohet kujdes më i madh në të ardhmen, në mënyrë që shkalla e
recidivizmit të të miturve të zvogëlohet, e në perspektivë edhe të eliminohet.
5.4. Dënimet plotësuese ndaj të miturve
Dënimet plotësuese janë lloje të posaçme të sanksioneve penale të cilat u
paraqitën si rezultat i njohurive se dënimet kryesore nuk mund të jenë të vetmet mjete
efikase ndaj të gjithë kryerësve të mitur të veprave penale. Për këtë arsye në të drejtën
penale u formësua mendimi se, krahas dënimit duhet paraparë edhe sanksione të tjera
penale të karakterit komplementar, plotësues, me të cilat do të bëhej i mundshëm
parandalimi më efektiv i kriminalitetit të të miturve dhe risocializimi i të miturve të
dënuar më burgim.328
Dënimet plotësuese janë dënime specifike që në shumë aspekte dallohen nga
dënimet kryesore dhe alternative. Këto dënime janë konstruktuar në atë mënyrë që të
mund të shqiptohen vetëm krahas dënimeve kryesore, me përjashtim të dënimit me gjobë
i cili mund të shqiptohet edhe si i vetëm por edhe krahas dënimit me burgim.329
Me anë të dënimeve plotësuese, kryerësit të veprës penale pasi ta mbajë dënimin i
merren apo kufizohen disa të drejta për një kohë të caktuar. Ky koncept i aplikimit të
dënimeve plotësuese ndaj personave madhorë, me disa përjashtime dhe përshtatje të
natyrës së personalitetit të të miturit, është akceptuar edhe në të drejtën penale për të
mitur të shteteve bashkëkohore.330 Këtë koncept e ka akceptuar edhe Kodi i Drejtësisë për
të Mitur i Republikës së Kosovës. Kështu, në nenin 39 është paraparë shprehimisht se në
rastet “Kur gjykata e konsideron të arsyeshme mund të shqiptojë dënimin plotësues në
pajtim me nenet 62-72 të Kodit Penal të Kosovës”.331
Me nenin 62 të Kodit Penal të Republikës së Kosovës janë paraparë nëntë dënime
plotësuese të cilat mund t’u shqiptohen kryerësve të veprave penale. Këto dënime janë:
heqja e të drejtës për t’u zgjedhur; urdhri për kompensimin e humbjes apo dëmit; ndalimi
i ushtrimit të funksioneve në administratën publike dhe në shërbimin publik; ndalimi i
ushtrimit të profesionit, veprimtarisë ose detyrës; ndalimi i drejtimit të automjetit, marrja
(328) Salihu, I, fq. 83-84. (329) Dënimi me gjobë për nga përmbajtja dhe natyra e tij është dënim bivalent. Ai në të drejtën penale
konsiderohet si dënim kryesor dhe plotësues. (330) Salihu, I , fq. 84. (331) Në dispozitat e neneve 54-63 të Kodit Penal të Kosovës janë paraparë kushtet të cilat duhet të
plotësohen për shqiptimin e dënimeve plotësuese, përmbajtja dhe kohëzgjatja e tyre.
118
e lejes së vozitjes, konfiskimi, urdhri për publikimin e aktgjykimit, dhe dëbimi i të huajit
nga territori i Republikës së Kosovës.332
Dispozita e nenit 39 e Kodit të Drejtësisë për të Mitur është e karakterit blanket.
Ajo e autorizon gjykatën që të shqiptoj ndaj kryerësve të mitur të veprave penale të nëntë
dënimet plotësuese të lartcekura të cilat janë paraparë për personat madhor. “Mirëpo, në
lidhje me këtë dispozitë të Kodit të Drejtësisë për të Mitur, e cila e parasheh mundësinë e
shqiptimit të të gjitha dënimeve plotësuese edhe për personat e mitur, duhet theksuar se
aplikimi i tërësishëm i kësaj dispozite do të ishte në kolizion të drejtpërdrejtë me tërë
konceptin dhe parimet në të cilat është ndërtuar Kodi i Drejtësisë për të Mitur, e sidomos
nëse merret parasysh personaliteti i të miturit dhe natyra e disa prej këtyre dënimeve
plotësuese. Së këndejmi, në nenin 39 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur është dashur të
parashihen shprehimisht, siç ka vepruar Kodi Penal i Sllovenisë (paragrafi 3 i nenit 72)
dhe Ligji mbi Gjykatat për të Mitur (neni 30), se cilat lloje të dënimeve plotësuese të
parapara për kryerësit madhor të veprave penale mund t’u shqiptohen edhe të miturve.
Andaj, kjo është një zbrazësi ligjore e këtij Kodi e cila mund të shkaktojë dilema në
praktikën gjyqësore dhe pasoja të rënda ndaj të miturve. Së këndejmi, dispozita e nenit 39
të Kodit të Drejtësisë për të Mitur duhet të plotësohet dhe saktësisht të parashihet se cilat
lloje të dënimeve plotësuese të parapara për kryerësit madhorë, mund tu shqiptohen edhe
kryerësve të mitur të veprave penale.333
Mbështetur në konceptin mbi të cilin është ndërtuar Kodi i Drejtësisë për të Mitur,
e sidomos duke marrë parasysh personalitetin e të miturit dhe natyrën, qëllimet dhe
esencën e dënimeve plotësuese, konsideroj se gjykatat e Kosovës mund t’u shqiptojnë të
miturve vetëm këto katër lloje të dënimeve plotësuese:
1. Ndalimin e drejtimit të automjetit;
2. Marrjen e sendit;
3. Urdhrin për kompensimin e humbjes apo dëmit, dhe
4. Dëbimin e të huajit nga territori i Republikës së Kosovës.
Së këndejmi, konsideroj se pesë dënimet tjera plotësuese të parapara me Kodin
Penal të Kosovës për kryerësit madhor të veprave penale, për shkak të natyrës dhje
përmbajtjes së tyre, si dhe për shkak të personalitetit të të miturit dhe synimeve që
synohen të arrihen me to, kurrsesi nuk duhet t’u shqiptohen delikuentëve të mitur, ngase
disa prej tyre mund të ushtrojnë ndikim negativ në procesin e edukimit, riedukimit,
risocializimit dhe zhvillimit të drejtë të tyre.
Rrjedhimisht, për të mundur gjykata të shqiptojë njërin nga katër llojet e
dënimeve plotësuese kryerësit të mitur të veprës penale duhet të plotësohen këto kushte:
1. Kryerësi i veprës penale të jetë i mitur i rritur (16-18 vjeç);
2. Kryerësi i mitur i veprës penale duhet të ketë qenë i përgjegjshëm për veprën
në kohën e kryerjes së saj,334
3. Gjykata duhet të miturit t’i ketë shqiptuar njërin nga tri llojet e dënimeve për
të mitur (gjobën, punën në dobi të përgjithshme, burgimin për të mitur), apo
(332) Arsyet kryesore të marrjes apo kufizimit të disa të drejtave të personave të dënuar përmes shqiptimit të
dënimeve plotësuese konsistojnë në sigurimin e parametrave që garantojnë ushtrimin e disa detyrave e
profesioneve shtetërore e publike nga personat me të kaluar të pastër dhe parandalimin e recidivizmit. (333) Salihu, I., fq. 84.
(334) shih fusnotën 310.
119
4. Gjykata duhet t’i ketë shqiptuar të miturit dënimin me kusht, qortimin
gjyqësor apo lirimin nga dënimi.
Konform nenit 39 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur, përmbajtja, kohëzgjatja dhe
mënyra e ekzekutimit të dënimeve plotësuese për të miturit është e njëjtë si dhe për
personat madhor, gjë që nuk e konsideroj zgjidhje të qëlluar për shkak të shumë
specifikave që i karakterizojnë personat e mitur. Sidoqoftë, kjo është një zgjidhje që
duhet respektuar nga gjykatat përderisa ekziston si e tillë.
Raportet përkatës të Agjencisë së Statistikave të Kosovës dhe të Këshillit
Gjyqësor të Kosovës nuk përmbajnë fare të dhëna lidhur me numrin e dënimeve
plotësuese të shqiptuara ndaj të miturve nga gjykatat e Kosovës për periudhën 2007-
2016. Së këndejmi, për pasqyrimin e këtyre të dhënave jam shërbyer me regjistrat penale
të shtatë gjykatave themelore që veprojnë në Kosovë. Sipas këtyre regjistrave, gjatë
periudhës hulumtuese këto gjykata kanë shqiptuar gjithsej 167 dënime plotësuese ndaj
kryerësve të mitur të veprave penale. Sipas këtyre të dhënave këto dënime përfaqësohen
në masën e përgjithshme të dënimeve të shqiptuara me 14.70 %. Të dhënat e përdorura
dëshmojnë se në 112 raste këto dënime janë shqiptuar krahas dënimit me burgim për të
mitur, dhe në 55 raste të tjera krahas dënimit me gjobë. Studimi vë në dukje faktin se këto
dënime në 66 raste janë shqiptuar përkitazi me kryerje të veprave penale të vjedhjeve, në
57 raste në lidhje me veprat penale kundër sigurisë në komunikacionin publik dhe në 42
raste për veprat penale kundër jetës dhe trupit, kryesisht për lëndime trupore. Rezultatet e
këtij punimi provojnë se dënimet plotësuese ndaj të miturve gjatë periudhës së përfshirë
në hulumtim në të gjitha rastet janë shqiptuar ndaj të miturve madhor, gjë që është në
përputhje të plotë me zgjidhjet e parapara me Kodin e Drejtësisë për të Mitur, i cili në
mënyrë eksplicite ndalon mundësinë që dënimet të mund të shqiptohen ndaj të miturve të
rinj. Gjithashtu, ky studim vë në dukje se në 158 raste dënimet plotësuese janë shqiptuar
ndaj të miturve të gjinisë mashkullore dhe vetëm në 9 raste ndaj të miturve që i përkasin
gjinisë femërore. Kjo gjendje ndërlidhet gjithsesi me nivelin, madje shumë më të pakët të
pjesëmarrjes së femrave të mitura në kryerjen e veprave penale në Kosovë gjatë
periudhës 2007-2016.
5.5. Masat e trajtimit të detyrueshëm ndaj të miturve
Në shkencën e kriminologjisë flitet shumë për ndikimin e sëmundjeve dhe
çrregullimeve mentale, si dhe të drogës dhe alkoolit në sjelljet delikuente të njerëzve. Të
gjitha këto trajtohen si faktor që kanë ndikim të fuqishëm si në kriminalitetin e
madhorëve, po ashtu edhe të miturve.335 Madje në disa raste, te disa persona me paaftësi
mendore dhe varësi nga droga e alkooli, këto situata janë shkaktarë kryesorë të kryerjes
së veprës penale.336 Për të evituar rrezikun që personat e këtillë në të ardhmen të kryejnë
vepra penale, është parë e domosdoshme që krahas dënimit të shqiptohet edhe masa e
trajtimit, mjekimit të detyrueshëm. Ndërsa, ndaj personave tërësisht të papërgjegjshëm
për shkak të çrregullimeve mendore, shqiptohen vetëm masat e trajtimit të
(335) Halili, Ragip. Kriminologjia, Prishtinë, 2008, fq. 362. (336) Statistikat zyrtare të krimit nuk japin të dhëna për lidhjet ndërmjet përdoruesve të drogës dhe të alkoolit
dhe krimit, por praktika gjyqësore sjell raste të shumta të lidhjes ndërmjet veprave penale me përdorim
dhune dhe drogës ose alkoolit. Hysi, Vasilika. Kriminologjia, Tiranë, 2010, fq. 373.
120
detyrueshëm.337 Mundësia e shqiptimit të masave të trajtimit të detyrueshëm ndaj
kryerësve madhor të veprave penale është paraparë me nenet 87-91 të Kodit Penal.
Sipas Kodit Penal të Kosovës masat e trajtimit të detyrueshëm nuk janë sanksione
penale, por janë masa të posaçme, masa “sui generis” të karakterit mjekësor, të cilat,
konform paragrafit 1 të nenit 88 të këtij Kodi, mund t’u shqiptohen vetëm kryerësve të
veprave penale më paaftësi mendore, me aftësi esencialisht të zvogëluar mendore dhe në
varësi nga droga dhe alkooli. Për shkak të natyrës dhe qëllimeve të tyre, masat e trajtimit
të detyrueshëm në Kodin Penal janë tërësisht të ndara nga sistemi dhe llojet e
sanksioneve penale.
Me anë të masave të trajtimit të detyrueshëm ndaj kryerësve të veprave penale me
çrregullime mendore ose në varësi të drogës dhe alkoolit, të drejtat penale bashkëkohore
kanë për qëllim që të kontribuojnë në rehabilitimin, mjekimin e personave të këtillë dhe
që të evitojnë rrezikun e recidivizmit, që sërish të mos kryejnë vepra penale.338 Qëllimi i
tillë është paraparë shprehimisht në paragrafin 1 të nenit 38 të Kodit të Drejtësisë për të
Mitur. Në këtë dispozitë thuhet se “Qëllimi i masës së trajtimit të detyrueshëm është që të
kontribuojë në rehabilitimin e të miturit dhe të parandalojë rrezikun nga recidivizmi”.
Konform paragrafit 1 të nenit 38 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur masat e
trajtimit të detyrueshëm ndaj të miturve shqiptohen në pajtim me dispozitat e Kodit
Penal. Me këto dispozita janë rregulluar parimet, qëllimet, kushtet dhe llojet e shqiptimit
të masave të trajtimit të detyrueshëm.339 Nga kjo rezulton se personave të mitur të cilët në
kohën e kryerjes së veprës penale kanë qenë me çrregullime mendore apo në varësi të
drogës apo alkoolit, sikundër edhe për personat madhorë, ndaj tyre mund të shqiptohen
masat e trajtimit të detyrueshëm të parapara në Kodin Penal të Republikës së Kosovës.
Gjithashtu, edhe në Kodin e Procedurës Penale të Republikës së Kosovës është paraparë
procedurë e veçantë gjyqësore për shqiptimin e tyre.340 Është rregull parimor që këto
masa gjykata t’i shqiptojë duke marrë parasysh personalitetin e të miturit, llojin dhe
intensitetin e çrregullimit mendor të tij dhe kërkesat e Kodit të Drejtësisë për të Mitur që
kanë të bëjnë me shqiptimin e masave edukative dhe dënimeve për të mitur.
Në Kodin Penal të Republikës së Kosovës parashihen tri lloje të masave të
trajtimit të detyrueshëm të cilat mund të shqiptohen ndaj kryerësve të veprave penale,
përfshirë delikuentët e mitur. Këto masa janë:
1. Trajtimi detyrueshëm psikiatrik me ndalim në institucionin e kujdesit
shëndetësor;
2. Trajtimi i detyrueshëm psikiatrik në liri, dhe
3. Trajtimin me anë të rehabilitimit të detyrueshëm të personave të varur nga
droga ose alkooli.
Konform paragrafit 4 të nenit 38 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur gjykata do t’ia
shqiptoj kryerësit të mitur të veprës penale masën e trajtimit të detyrueshëm vetëm pas
konsultimit me shërbimin sprovues, organin e kujdestarisë dhe ekspertët përkatës. “Kjo
zgjidhje vlerësohet pragmatike për faktin se shërbimi sprovues dhe organi i kujdestarisë
kanë autorizime ligjore të definuara qartë në rastet kur kemi të bëjmë me kryerës të mitur
të veprave penale, ushtrimi i të cilave lehtëson vendimmarrjen e gjykatës. Kurse,
(337) Salihu, I, fq. 86. (338) Po aty, fq. 86. (339) Shih nenet 87-91 të KPRK. (340) Shih nenet 503-518 të KPPRK.
121
konsultimi me ekspertin përkatës është i pashmangshëm për faktin se është jashtë aftësive
të gjyqtarit që të mund të vlerësojë shkallën e atakimit të trurit të të miturit nga sëmundja
e caktuar shpirtërore ose droga dhe alkooli”.341
Konform paragrafit 5 të nenit 38 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur “Masat e
trajtimit të detyrueshëm nuk mund të shqiptohen në të njëjtën kohë me masën
disiplinore”. Kjo dispozitë ligjore e bën të qartë faktin se ndaj personave me përgjegjësi
të zvogëluar, apo personave të varur nga droga ose alkooli, masa e trajtimit të
detyrueshëm mund shqiptohet në rastet kur të miturit i është shqiptuar masa e diversitetit,
masa edukative të mbikëqyrjes së shtuar, masat edukative institucionale, dënimi apo
lirimi nga dënimi. Ndërsa kur i mituri kryen vepër penale në gjendje tërësisht të
papërgjegjshme për shkak të çrregullimeve apo sëmundjes mendore, atëherë ndaj tij
mund të shqiptohet vetëm masa e trajtimit të detyrueshëm psikiatrik.342
Më në fund, duhet theksuar faktin se për të gjitha çështjet tjera lidhur me kushtet
për shqiptimin e masës së trajtimit të detyrueshëm ndaj të miturit, përmbajtjen dhe
kohëzgjatjen e saj, aplikohen dispozitat e neneve 87-91 të Kodit Penal të Kosovës.
Ekzekutimi i kësaj mase bëhet në institucion të kujdesit të posaçëm.
Rezultatet e këtij punimi provojnë se gjykatat themelore të Kosovës gjatë
periudhës 2007-2016 ndaj të miturve kanë shqiptuar masat e trajtimit të detyrueshëm në
19 raste. Kjo shifër përputhet plotësisht me 19 rastet e dërgimit të të miturve në
institucionin e posaçëm. Studimi vë në dukje se këto masa janë shqiptuar në 3 raste ndaj
kryerësve të mitur me çrregullime mendore , kurse në 16 raste ndaj kryerësve të mitur të
veprave penale të varur nga droga dhe alkooli. Ky fakt tregon për nivelin relativisht të
madh të të miturve që në Kosovë e konsumojnë drogën dhe alkoolin, dhe për ndikimin që
këto substanca kanë ushtruar në paraqitjen e kriminalitetit të të miturve gjatë periudhës së
hulumtuar. Kjo gjendje duhet të merret seriozisht nga autoritetet përgjegjëse të shtetit në
mënyrë që të sajojnë programe adekuate të cilat do të ishin në funksion të luftimit më të
efektshëm të dukurisë së alkoolizmit dhe narkomanisë në mesin e të rinjve.
(341) Hajdari, XI, fq. 97.
(342) Salihu, I, fq. 87.
122
PJESA E TRETË
MJEDISI PROCEDURIAL-PENAL DHE ZBATUES I SANKSIONEVE PENALE
NDAJ TË MITURVE
KREU I
PROCEDURA PENALE NDAJ TË MITURE
Në kuadër të këtij kapitulli trajtohen disa çështje të karakterit parimor dhe konkret
të procedurës penale për të mitur. Këto, në fakt janë çështje që adresojnë aspekte të
caktuara të tretmanit të të miturve në sistemin procedural penal të Kosovës. Ky tretman,
siç do të shihet në vazhdim, i vë të miturit në një pozitë që është më e favorshme se sa e
kryerësve madhorë të veprave penale. Kjo qasje vlerësohet të jetë e arsyeshme
mbështetur në elementin moshë, por edhe në një sërë specifikash tjera që i karakterizojnë
personat e mitur. Trajtimi i tematikave të përfshira në këtë kapitull do të bëhet mbi bazën
e specifikave mbi të cilat është ndërtuar procedura penale në Republikën e Kosovës.
1. Kuptimi i procedurës penale ndaj të miturve
Procedura penale ndaj të miturve është tërësi veprimesh procedurale penale të
cilat i ushtrojnë subjektet e procedurës penale me qëllim të zbardhjes së veprës penale për
kryerjes e të cilës akuzohet i mituri.343 Ajo studion organizimin dhe kompetencat e
gjykatave të cilat gjykojnë çështjet penale për të mitur, organizimin dhe kompetencat e
prokurorisë së shtetit në çështjen e ndjekjes dhe hetimit të veprave penale të të miturve,
pozitën (të drejtat dhe detyrimet) e të miturit, mbrojtësit të tij, të dëmtuarit, dëshmitarëve,
ekspertëve, stadet e zhvillimit të kësaj procedure, mjetet juridike dhe ndërmjetësimin në
procedurën penale për të mitur.
Veprimet procedurale penale të cilat e karakterizojnë procedurën penale për të
mitur janë të atilla që, në substancë rregullohen me Kodin e Procedurës Penale të
Kosovës, ndërkaq specifikat e saj adresohen me Kodin e Drejtësisë për të Mitur.
Meqenëse Kodi i Drejtësisë për të Mitur është ligj i karakterit specifik, është e qartë se ai
do të ketë përparësi në aplikim sa i përket kryerësve të mitur të veprave penale, në
krahasim me çdo ligj tjetër në të gjitha çështjet, përfshirë ato procedurale, të cilat ai i
rregullon. Së këndejmi, kur ndonjë çështje nuk gjen rregullimin e saj, sa i përket
procedurës penale do të aplikohen përshtatshmërisht dispozitat e Kodit të Procedurës
Penale. Bazuar në natyrën e këtij punimi, tematikat e trajtuara në këtë kapitull kryesisht
do të elaborohen mbi bazën e zgjidhjeve që i parasheh ky ligj (Kod) specifik.
(343) Krahaso: Hajdari,mVI., fq. 123-124; Sahiti, Ejup & Murati, Rexhep. E drejta e procedurës penale,
Prishtinë, 2013, fq. 425-426.
123
2. Karakteristikat e procedurës penale ndaj të miturve
Duke u bazuar në dispozitat penale me të cilat rregullohen çështjet penale që kanë
të bëjnë me të miturit, mund të konkludohet se si veçori të procedurës penale e cila
zhvillohet ndaj kësaj kategorie të kryerësve të veprave penale janë:
1. Fillimisht duhet sqaruar se procedura penale ndaj të miturve zbatohet ndaj
personave që kanë kryer vepër penale si të mitur (moshat 14-18 vjeç) dhe të
cilët në kohën e fillimit të procedurës, apo të gjykimit nuk kanë mbushur
moshën 21 vjeçare. Në këtë rrjedhë, duhet sqaruar se disa nga dispozitat e
Kodit të Drejtësisë për të Mitur aplikohen edhe në procedurën ndaj madhorit i
cili në kohën e gjykimit nuk ka mbushur moshën 21 vjeçare, me ç’rast gjykata
duke marrë parasysh personalitetin e tij dhe rrethanat nën të cilat e ka kryer
veprën penale, mund të caktojë masë edukative. Po ashtu, është e nevojshme
të theksohet fakti se në qoftë se gjatë zhvillimit të procedurës penale personi i
caktuar nuk i ka pasur 14 vjet, procedura penale pushohet me aktvendim
ngase personat e tillë, sipas Kodit Penal nuk konsiderohen penalisht
përgjegjës;344
2. I mituri nuk mund të gjykohet në mungesë. Në këtë rrjedhë, nëse i mituri i
thirrur me rregull nuk paraqitet në shqyrtim dhe mungesën nuk e arsyeton,
gjyqtari për të mitur lëshon urdhërarrestin ose e shtyn shqyrtimin dhe
urdhëron që i mituri të shoqërohet në gjykatore në seancën e radhës;345
3. Në procedurë penale kundër të miturit karakteristikë është paraqitja e prindit
dhe organit të kujdestarisë. Kështu, sipas zgjidhjeve të dhëna në Kodin e
Drejtësisë për të Mitur prindi, prindi adoptues dhe kujdestari i të miturit kanë
të drejtë ta shoqërojnë të miturin në të gjitha procedurat gjyqësore. Ata mund
të detyrohen të marrin pjesë në procedurë nëse çmohet të jetë në interes të të
miturit. Sa i përket organit të kujdestarisë, ligjdhënësi ka paraparë që
prokurori i shtetit ta njoftojë atë kurdoherë që fillon procedurën penale ndaj të
miturit, kurse gjyqtari për të mitur varësisht nga situata konkrete, mund të
lejojë pjesëmarrjen e përfaqësuesit të autorizuar të organit të kujdestarisë gjatë
ndërmarrjes së veprimeve në procedurën përgatitore si dhe e thërret atë në
shqyrtim gjyqësor. Në çdo rast, organi i kujdestarisë merr pjesë në procedurë
me qëllim që të njoftohet me rrjedhën e procedurës, por ai ka të drejtë të bëj
edhe propozime dhe të paraqesë fakte e prova të rëndësishme për marrjen e
vendimit gjyqësor;346
4. Mbrojtja në procedurë penale për të mitur është e obligueshme. Ky obligim
shtrihet që nga fillimi e deri në përfundim të procedurës penale. Së këndejmi,
në rastet kur i mituri, përfaqësuesi ligjor ose anëtari i familjes së tij nuk
angazhojnë mbrojtës, gjyqtari për të mitur ose organi kompetent që e zbaton
procedurën, emëron një mbrojtës sipas detyrës zyrtare me shpenzime publike.
Po kështu, edhe nëse i mituri mbetet pa mbrojtës gjatë rrjedhës së procedurës
penale dhe ai nëse nuk mund të sigurojë tjetër mbrojtës, gjyqtari për të mitur
ose organi kompetent që e zbaton procedurën emëron një mbrojtës sipas
(344) Hajdari, II, fq. 778. (345) Po aty, fq. 778. (346) Po aty, fq. 779.
124
detyrës zyrtare me shpenzime publike. Rrjedhimisht, i mituri duhet të
njoftohet për të drejtën në mbrojtës me shpenzime publike që me rastin e
marrjes në pyetje për herë të parë. Po ashtu, duhet theksuar faktin se të miturin
mund ta përfaqësojë vetëm mbrojtësi i regjistruar në Odën e Avokatëve të
Kosovës;347
5. Në procedurë penale për të mitur askush nuk mund të lirohet nga detyra për të
dëshmuar mbi rrethanat që vlerësohen të nevojshme për konstatimin e
zhvillimit psikologjik të të miturit, për njohjen e personalitetit të tij dhe
kushteve në të cilat ai jeton;348
6. Në procedurë penale për të mitur nuk ka publicitet. Për dallim nga procedura
penale për të rritur, procedura penale për të mitur zhvillohet pa të
ashtuquajturin publicitet të përgjithshëm. Mirëpo, publiciteti i kufizuar është i
mundshëm. Së këndejmi, trupi gjykues për të mitur mund të lejojë që në
shqyrtim gjyqësor të asistojnë ekspertët dhe personat tjerë që merren me
mirëqenien dhe edukimin e të miturve ose me luftimin e sjelljeve kriminale të
të miturve, përfshirë këtu edhe punëtorët shkencorë. Kur trupi gjykues
vlerëson se në rastin e caktuar, prezenca e personave të cilët përfaqësojnë të
ashtuquajturin publicitet të kufizuar, është e dëmshme për interesat e të
miturit, ai mund të urdhërojë që nga seanca gjyqësore të largohen të gjithë
personat ose personat e caktuar, me përjashtim të prokurorit të shtetit,
mbrojtësit, përfaqësuesit të organit të kujdestarisë dhe përfaqësuesit të
shërbimit sprovues. Megjithatë, në raste të jashtëzakonshme trupi gjykues për
të mitur mund të urdhërojë që edhe prindi, prindi adoptues ose kujdestari të
largohen nga seanca e shqyrtimit gjyqësor, por kjo mund të bëhet vetëm në
rastet kur ka arsye të besohet se ndërmarrja e kësaj mase është në interesin më
të mirë të të miturit;349
7. Procedura penale për të mitur zhvillohet me urgjencë.350 Sipas Kodit të
Drejtësisë për të Mitur autoritetet ose institucionet që marrin pjesë në
procedura gjyqësore që kanë të bëjnë me të miturit, si dhe personat dhe
institucionet tjera nga të cilët kërkohen njoftime, raporte e mendime janë të
obliguara që të veprojnë shpejtë dhe pa vonesa të pa arsyeshme, (paragrafi 1 i
nenit 40 i KDM). Në këtë aspekt, gjyqtari për të mitur e njofton kryetarin e
gjykatës për çdo shtyrje ose ndërprerje të shqyrtimit gjyqësor, kurse ky i
fundit detyrohet t’i ndërmarrë të gjitha masat e nevojshme që në kohën më të
shkurtë të mundshme, të eliminohen shkaqet të cilat kanë sjellë deri të shtyrja
ose ndërprerja e procedurës.
3. Përbërja e trupit gjykues për të mitur dhe emërimi i gjyqtarëve
Sipas paragrafit 1 të nenit 51 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur trupi gjykues për
të mitur në gjykatën e shkallës së parë (gjykatës themelore) dhe trupi gjykues për të mitur
(347) Për këtë, më gjerësisht, shih: Hajdari, Azem. XI, fq. 106-108. (348) Hajdari, Azem. II, fq. 779.
(349) Po aty, fq. 779-780.
(350) Hajdari, Azem. E drejta e procedurës penale e Maqedonisë, Prishtinë, 2004, fq. 225.
125
në gjykatën e shkallës së dytë (Gjykatës së Apelit), me përjashtim të kolegjeve në
Gjykatën Supreme të Kosovës, përbëhet nga një gjyqtar për të mitur351 dhe dy gjyqtarë
porotë.352 Gjyqtari për të mitur gjithnjë është kryetar i trupit gjykues.
Në rastet e vendimmarrjes në kolegj, kolegji për të mitur i Gjykatës Supreme të
Kosovës përbëhet nga tre gjyqtarë, nga cilët së paku njëri duhet të jetë gjyqtar për të
mitur. Në këtë gjykatë në rast se hapet shqyrtimi, atëherë ajo do të gjykojë në trup
gjykues të përbërë nga dy gjyqtarë profesional dhe tre gjyqtarë porotë.
Që dikush të emërohet për gjyqtar për të mitur, sipas legjislacionit në fuqi,
parashihet që t’i plotësojë të gjitha kushtet të cilat kërkohet për emërim të gjyqtarit në
përgjithësi. Mirëpo, bazuar në specifikat që e karakterizojnë procedurën penale për të
mitur, me rastin e caktimit të një personi për gjyqtar për të mitur, kërkohet që ai të ketë
përvojë të gjatë në ushtrimin e funksionit të gjyqtarit dhe që ajo përvojë të jetë vlerësuar
si e avancuar. Po ashtu, me rastin e emërimit të gjyqtarëve porotë, zakonisht kërkohet që
personi i tillë të vijë nga radha e profesorëve, arsimtarëve, edukatorëve, punonjësve
socialë, pedagogëve dhe personave tjerë që kanë përvojë në edukimin e fëmijëve.
Gjyqtarët porotë që marrin pjesë në trupin gjykues për të mitur preferohet të jenë të
gjinive të ndryshme.353 Siç u theksua më lart, kushtet për emërimin e gjyqtarëve për të
mitur janë identike me ato të emërimit të gjyqtarëve tjerë. Po ashtu, edhe sa i përket
shkarkimit dhe përjashtimit të gjyqtarëve, ligjdhënësi ka përcaktuar kritere të njëjta me
ato të gjyqtarëve në përgjithësi.
4. Kompetenca e gjykatës në procedurën penale për të mitur
Vlen të theksohet fakti se kompetenca lëndore e gjykatës në procedurë penale për
të mitur rregullohet me dispozita të përgjithshme të Kodit të Procedurës Penale dhe të
Ligjit për Gjykatat.354 Në procedurën penale për të mitur, konform paragrafit 1 të nenit 52
të Kodit të Drejtësisë për të Mitur, siç është theksuar më lart, prokurori mund të pezullojë
ndjekjen penale dhe të shqiptojë masën e diversitetit nëse i mituri pranon përgjegjësinë
për veprën penale, nëse shprehë gatishmëri që të pajtohet me palën e dëmtuar si dhe kur
ka pajtueshmëri nga ana e të miturit, prindit, prindit adoptues apo kujdestarit për t’u
zbatuar një masë e tillë. Që kjo të mund të ndodhë kërkohet që i mituri të jetë i akuzuar
për vepër penale për të cilën është paraparë dënimi me gjobë ose dënimi me burgim deri
në 3 vjet, ose 5 vjet në rast se ai atë vepër e ka kryer nga pakujdesia. Mbi bazën e këtyre
kritereve, masën e diversitetit mund ta shqiptojë edhe gjyqtari për të mitur. Në rast të
(351) Gjyqtari për të mitur është gjyqtar profesional i emëruar me dekret të Presidentit, i caktuar për të
ushtruar funksionin e gjykimit në Departamentin për të Mitur të Gjykatës Themelore apo Gjykatës së
Apelit. Ata i cakton Kryetari i gjykatës përkatëse. (352) Gjyqtarët porotë janë gjyqtarë të cilët përfshihen në trupat gjykuese për gjykimin e të miturve, karriera
profesionale e të cilëve nuk është ushtrimi i funksionit të gjyqtarit. Ata zakonisht caktohen nga rrethi i
profesorëve, pedagogëve, edukatorëve, punëtorëve sociale, psikologëve etj., pra nga ai brez personash që
kanë përvojë të gjatë në edukimin dhe arsimimin e fëmijëve. Ata caktohen nga lista e gjyqtareve porotë të
cilët zgjedhen nga Këshilli Gjyqësor i Kosovës.. (353) Hajdari, V, fq. 72. (354) Ky konstatim vlen si për kompetencën e gjykatës themelore, ashtu edhe të Gjykatës së Apelit dhe
Gjykatës Supreme. Për këtë shih nenin 11, 18 dhe 22 të Ligjit nr. 3/L-199 për Gjykatat.
126
shqiptimit të masës së diversitetit pushohet çdo procedurë që është duke u vazhduar ndaj
të miturit.355
Kompetenca e gjykatës themelore në procedurën penale për të mitur është
identike me kompetencën që është adresuar për madhorët. Së këndejmi, kjo gjykatë ka
kompetencë:356
1. Të gjykojë gjitha çështjet penale për të mitur në shkallë të parë;
2. Të ofroj ndihmën juridike penale ndërkombëtare dhe të vendos mbi pranimin
e vendimeve të gjykatave të huaja;
3. Të vendos për çështje tjera të parapara me ligj.
Ndërkaq, konform paragrafit 1 të nenit 53 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur,
gjykata e shkallës së dytë (Gjykata e Apelit) është kompetente:
1. Të vendosë mbi ankesën kundër vendimit të trupit gjykues për të mitur të
shqiptuar në shkallë të parë, përkatësisht nga gjykata themelore;
2. Të vendosë mbi ankesën kundër vendimit të prokurorit;
3. Të vendosë mbi ankesën kundër vendimit të gjyqtarit për të mitur; dhe
4. Të vendosë mbi rastet tjera të parashikuara me ligj.
Kompetenca territoriale është rregulluar ndryshe në krahasim me procedurën
penale për të rritur. Në të vërtetë për zhvillimin e procedurës penale për të mitur përparësi
i jepet vendbanimit të të miturit. Kështu, sipas paragrafit 1 të nenit 54 të Kodit të
Drejtësisë për të Mitur për zhvillimin e procedurës penale për të mitur sipas rregullit
kompetente është gjykata në territorin e të cilës është adresa e përhershme e vendbanimit
të të miturit. Pavarësisht kësaj, në rastet kur i mituri nuk ka vendbanim të përhershëm,
ose kur adresa e tij është e panjohur kompetente për gjykimin e të miturit mbetet gjykata
e vendqëndrimit të tij. Konsiderohet se një zgjidhje e tillë është paraparë, duke u bazuar
në kriteret e mbrojtjes së interesave më të mira të të miturit. Kjo ngase gjykata ku e ka
vendbanimin i mituri është gjithnjë më afër mundësisë, që në mënyrë më të plotë, t’i
mbledhë të dhënat mbi personalitetin e të miturit si dhe ta njohë mjedisin jetësor të tij.
Megjithatë, përkundër faktit se kur është në pyetje kompetenca territoriale, përparësi i
jepet gjykatës ku e ka i mituri vendbanimin, gjegjësisht gjykatës ku ai e ka
vendqëndrimin, me paragrafin 3 të nenit 54 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur, është
paraparë mundësia që në rastet kur vlerësohet se procedura do të zhvillohet më lehtë në
gjykatën në territorin e të cilës është kryer vepra penale që procedura të zhvillohet para
asaj gjykate.
5. Arrestimi i përkohshëm, ndalimi policor dhe paraburgimi
Arrestimi i përkohshëm, ndalimi në polici dhe paraburgimi si masa të sigurimit të
prezencës së të miturit në procedurë penale urdhërohen si masa të fundit dhe atë për një
kohë sa më të shkurtër të mundshme. Arrestimi i përkohshëm dhe ndalimi në polici, si
rregull zbatohen nga policia në mbështetje të urdhrit të lëshuar nga gjyqtari për të mitur,
në përputhje me kushtet e parapara me Kodin e Procedurës Penale. Këto masa nuk mund
të zgjasin më shumë se 24 orë, ashtu që pas kalimit të kësaj periudhe, policia ose duhet ta
lirojë të miturin ose duhet që rastin t’ia procedojë gjyqtarit për të mitur të gjykatës
(355) Hajdari, VI, fq. 127-128. (356) Hajdari, Azem. E drejta e procedurës penale, Pjesa e përgjithshme, Prishtinë, 2014, fq. 108.
127
kompetente, i cili konform Kodit të Procedurës Penale, mund të marrë aktvendim mbi
caktimin e paraburgimit.357
Paraburgimi mund të caktohet atëherë kur plotësohen kushtet e parapara për
caktimin e paraburgimit në procedurën penale e cila zbatohet ndaj të rriturve, dhe nëse
masat tjera për sigurimin e prezencës së të miturit në procedurë vlerësohen të
pamjaftueshme për të siguruar prezencën e të miturit të tillë në gjykatore, për të
parandaluar kryerjen e serishme të veprës penale dhe për të siguruar zbatimin e
suksesshëm të procedurës.358 Paraburgimin e cakton gjyqtari për të mitur, mirëpo para se
të marrë një vendim të tillë ai duhet të shqyrtojë se masat tjera të parapara për sigurimin e
prezencës së të miturit të pandehur në procedurë (p.sh., thirrja) apo masat tjera të cilat
kanë të bëjnë me vendosjen e të miturit në strehimore, ose në institucionin edukativ apo
të ngjashme, me vendosjen e të miturit nën mbikëqyrje të organit të kujdestarisë ose
transferimin e të miturit në familje tjetër, kur është e nevojshme ndarja e të miturit nga
ambienti i tij jetësor ose për t’i ofruar ndihmë, mbrojtje apo strehim mund të urdhërohet
si alternativë paraburgimi. Në çdo rast aktvendimi mbi caktimin e paraburgimit duhet të
përfshijë një shpjegim të arsyetuar për pamjaftueshmërinë e alternativave të tilla kundrejt
paraburgimit.359
Në bazë të aktvendimit të gjyqtarit për të mitur, i mituri i pandehur mund të
mbahet në paraburgim për një periudhë kohore maksimale prej 1 muaji, duke llogaritur
nga dita kur ai është arrestuar. Pas këtij afati i mituri mund të mbahet në paraburgim në
bazë të aktvendimit të kolegjit për të mitur mbi vazhdimin e paraburgimit. Ky vazhdim i
paraburgimit mund të bëhet për një periudhë shtesë prej 2 muajsh, por në raste të tilla
kërkohet që kolegji në prani të të miturit, mbrojtësit të tij dhe prokurorit ta rishikojë
aktvendimin në fjalë brenda 1 muaji nga dita e marrjes së tij. Ky rishikim është paraparë
me qëllim të mbrojtjes së të drejtave të të miturit, në mënyrë që ai të mbahet në
paraburgim vetëm në situatat kur kjo paraqitet e domosdoshme. Të miturit mbahen në
paraburgim në qendrën e paraburgimit të ndarë nga të paraburgosurit madhorë.
Megjithatë, në rastet kur konsiderohet të jetë në interes të të miturit ai mund të mbahet në
paraburgim edhe në institucionin edukativo-korrektues. Me lejen e gjyqtarit për të mitur,
të miturin e paraburgosur mund ta vizitojnë të afërmit e tij e me kërkesën e mjekut edhe
persona tjerë. Po ashtu, i mituri i paraburgosur mund të mbajë korrespondencë dhe
kontakte tjera me personat jashtë institucionit të paraburgimit me lejen dhe nën
mbikëqyrjen e gjyqtarit për të mitur. Nën kushte të caktuara ligjore, kur kjo konsiderohet
e dëmshme për zhvillimin e procedurës, të miturit mund t’i ndalohet përkohësisht
dorëzimi ose pranimi i dërgesave si dhe kontakti me personat tjerë, por kjo duhet të jetë
përjashtim. Sidoqoftë, nuk mund të ndalohet dërgimi i kërkesave, ankesave dhe
komunikimi i të miturit me mbrojtësin e tij. Ndaj të miturit të padisiplinuar mund të
shqiptohet dënimi disiplinor i cili konsiston në ndalimin e pranimit të dërgesave apo të
korrespondencës. I mituri mbahet në paraburgim i ndarë nga personat e rritur. Mirëpo
nëse është në interes të të miturit, gjyqtari për të mitur mund të vendosë që ai të qëndrojë
në institucion edukativo korrektues. Derisa mbahet në paraburgim i mituri, konform
(357) Hajdari, IV, fq. 129. (358) Sipas të dhënave të Shërbimit Korrektues të Kosovës në fund të vitit 2016 në Qendrën Korrektuese në
Lipjan kishte 41 të mitur nën masën e paraburgimit. Për këtë shih Raportin e këtij institucioni mbi
ekzekutimin e dënimeve dhe masave për të mitur për vitin 2016. (359) Hajdari, VI, fq. 129.
128
paragrafit 3 të nenit 67 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur, kur kjo vlerësohet e nevojshme
dhe në përputhje me moshën, gjininë dhe personalitetin e tij, duhet t’i ofrohet ndihma e
nevojshme sociale, edukative, profesionale, psikologjike, mjekësore dhe fizike. I mituri,
përveç përjashtimeve të përcaktuara me ligj, nuk mund të mbahet në paraburgim më
shumë se 12 muaj. Po ashtu, duhet theksuar faktin se organet procedurale kanë obligim
që të veprojnë me urgjencën më të madhe të mundshme, në rastet kur është në pyetje
gjykimi i të miturit të paraburgosur.360
6. Rrjedha e procedurës penale për të mitur
Procedura penale për të mitur vihet në lëvizje posa të paraqitet supozimi se është
kryer vepra penale, qëllimi i të cilës është konstatimi i faktit se a është kryer vepra penale
dhe kush është i mituri që e ka kryer atë vepër. Ajo iniciohet nga prokurori i shtetit në
bazë të kallëzimit penal të policisë apo të personave tjerë të autorizuar ose kur kjo
mësohet nga burime tjera. Me dëshirën që të arrihet deri te shqiptimi dhe ekzekutimi i
sanksionit penal adekuat, në procedurë penale të të miturve ndërmerren një mori
veprimesh nga organet shtetërore dhe subjektet tjera procedurale. I tërë ky aktivitet
zhvillohet gradualisht, duke kaluar prej një instance në tjetrën. Së këndejmi, procedura
penale për të mitur kalon nëpër disa faza. Secila fazë e ka qëllim e vet të drejtpërdrejtë i
cili në realitet ndihmon në realizimin e qëllimit përfundimtar të procedurës penale për të
mitur.361
Procedura penale për të mitur përbëhet prej: procedurës përgatitore, shqyrtimit
gjyqësor, procedurës lidhur me mjetin juridik dhe ekzekutimit të sanksionit penal.
6.1. Fillimi dhe zbatimi i procedurës përgatitore
Siç është theksuar më lart, procedura penale ndaj të miturit vihet në lëvizje nga
ana e prokurorit të shtetit. Ai e bën këtë në bazë të kallëzimit penal të policisë, kallëzimit
penal të personave të tjerë si dhe kur për kryerjen e veprës penale nga i mituri,
informacionet prezantohen nga burime të tjera, por të cilat besueshëm dëshmojnë këtë
fakt. Në fakt, inicimin e procedurës penale ndaj të miturit mund ta kërkojë edhe i
dëmtuari. Ai në këto raste paraqet propozim për fillimin e procedurës penale. Këtë
propozim ia paraqet prokurorit të shtetit brenda afatit prej 3 muajsh nga dita kur kanë
mësuar se është kryer vepra penale.362
Si rregull, prokurori i shtetit është i obliguar që ta filloj ndjekjen penale, në çdo
rast, kur merr informacion se i mituri ka kryer vepër penale.363 Megjithatë, konform
paragrafit 1 të nenit 56 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur, prokurorit të shtetit, kur janë
në pyetje veprat penale të dënueshme me burgim prej më pak se 3 vjet ose me gjobë, i
është lënë mundësia që të vendosë të mos e filloj procedurën përgatitore edhe pse
ekziston dyshimi i bazuar se i mituri ka kryer veprën penale. Këtë mundësi do ta
(360) Po aty, fq. 129 . (361) Hajdari, V, fq. 121-122. (362) Hajdari, XI, fq. 123. (363) Çollaku, Hashim. Roli i prokurorit të shtetit në procedurën penale, Prishtinë, 2013, fq. 162.
129
shfrytëzojë prokurori i shtetit, kur vlerëson se në rastin konkret, nuk do të ishte e
përshtatshme të zbatohet procedura ndaj të miturit për shkak të natyrës së veprës penale,
të rrethanave në të cilat është kryer ajo, mungesës së dëmit të madh ose të pasojave për
viktimën si dhe të kaluarës së të miturit dhe të karakteristikave të tij personale.
Gjithashtu, sipas paragrafit 2 të nenit 56 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur,
prokurorit të shtetit i është lënë mundësia që të vendosë të mos e filloj procedurën penale
ndaj të miturit edhe në rastet kur i mituri kryen vepër penale të re, derisa ndaj tij është
duke u ekzekutuar dënimi ose masa edukative për veprën penale të kryer më parë. Një
mundësi të tillë do ta shfrytëzojë prokurori i shtetit nëse vlerëson se duke marrë parasysh
peshën e asaj vepre si dhe dënimin ose masën e cila ekzekutohet, nuk do të ishte e
arsyeshme zhvillimi i procedurës dhe shqiptimi i sanksionit penal për atë vepër penale.
Në raste të tilla, pra kur prokurori i shtetit vendosë të mos e filloj procedurën përgatitore,
ai për këtë e njofton organin e kujdestarisë.364
Për të vërtetuar rrethanat të cilat kanë të bëjnë me natyrën e veprës penale,
rrethanat në të cilat është kryer ajo, mungesën e dëmit të theksuar ose të pasojave për
viktimën si dhe të kaluarën e të miturit dhe të karakteristikave të tij personale, prokurori i
shtetit mund të kërkojë nga Shërbimi Sprovues që të zhvillojë një anketë sociale me të
miturin. Anketa sociale duhet të përfshijë të dhënat për moshën e të miturit dhe
zhvillimin psikologjik të tij, biografinë, rrethanat familjare dhe rrethanat në të cilat jeton i
mituri, nivelin shkollor, shkallën e edukatës, kushtet nën të cilat është kryer vepra penale
si dhe të dhëna tjera relevante.365
Nëse anketa sociale për një apo më shumë arsye nuk mund të përfundohet para se
të merret vendimi mbi përshtatshmërinë e fillimit të procedurës përgatitore, prokurori i
shtetit të dhënat e lartcekura i siguron duke shfrytëzuar mundësi të tjera, në veçanti duke
konsultuar drejtpërdrejti shërbimin sprovues.
Prokurori i shtetit e fillon procedurën përgatitore me aktvendim. Në aktvendim
shënohen të dhënat personale të të miturit, koha e fillimit të procedurës përgatitore,
përshkrimi i veprës penale, emërtimi ligjor i saj, rrethanat dhe faktet që arsyetojnë
dyshimin e bazuar për veprën penale, provat dhe informatat e mbledhura si dhe të dhënat
për ndonjë dënim ose masë të shqiptuar më parë ndaj të miturit. Prokurori i shtetit, pa
vonesë një kopje të aktvendimit për fillimin e procedurës ia dërgon gjyqtarit për të mitur.
Prokurori i shtetit, duke pasur parasysh natyrën, rrethanat dhe rëndësinë e veprës penale
si dhe arsyet që lidhen me të miturin, me pëlqimin e të dëmtuarit mund të pezullojë
ndjekjen për vepër penale të dënueshme me gjobë ose me burgim deri në 3 vjet, nëse i
mituri zotohet se do të sillet siç është urdhëruar nga prokurori i shtetit dhe se do të
përmbushë detyrimet e caktuara që pakësojnë ose mënjanojnë pasojat e dëmshme të
veprës penale.366
Në procedurën penale ndaj të miturit duhet të vërtetohet ekzistimi i veprës penale
dhe fakti se a është i mituri i pandehur kryerës i asaj vepre, në mënyrë që po që se
vërtetohen këto çështje, t’i shqiptohet sanksioni adekuat. Rrjedhimisht, edhe veprimtaria
e procedurës përgatitore është orientuar në këtë aspekt. Në këtë procedurë, kur është e
nevojshme, gjykata mund të ndërmarrë veprime me qëllim të vërtetimit të shkallës së
përgjegjësisë penale të të miturit. Në këtë rrjedhë, sipas paragrafi 1 të nenit 58 të Kodit të
(364) Sahiti & Murati, vep. e cit. fq. 431. (365) Hajdari, V, fq. 123-124. (366) Hajdari, VI, fq. 132.
130
Drejtësisë për të Mitur, gjyqtari për të mitur do të emërojë ekspertë përkatës të shëndetit
mendor, kur vlerëson se është e nevojshme të vërtetohet gjendja e shëndetit mendor të të
miturit, qoftë në kohën e kryerjes së veprës penale ose të konstatojë aftësinë e të miturit
për t’u gjykuar, por mund të kërkojë që njëkohësisht të konstatohen që të dyja këto
aspekte. Gjyqtari për të mitur caktimin e kësaj detyre e bën kryesisht ose me kërkesën e
prokurorit të shtetit, të mbrojtësit, prindërve, prindërve adoptues ose kujdestarit. Në çdo
rast kërkohet që kontrolli të realizohet në ambient të përshtatshëm dhe konfidencial.
Mendimi dhe konstatimi i ekspertit për shëndetin mendor të të miturit është konfidencial
dhe ai mund t’u bëhet i dituar vetëm gjykatës dhe palëve.
Gjatë rrjedhës së procedurës përgatitore gjyqtari për të mitur duhet t’i garantojë të
drejtat e të miturit. Ai me qëllim të mbrojtjes më të mirë të interesave të të miturit, në
procedurën përgatitore mund të lejoj pjesëmarrjen e mbrojtësit, prindit, prindit adoptues
dhe të kujdestarit të të miturit. Personat në fjalë mund të bëjnë propozime dhe t’i
parashtrojnë pyetje personit që është duke u marrë në pyetje, qoftë si dëshmitar apo
ekspert. Gjyqtari për të mitur mund të lejoj që në këtë procedurë, gjatë marrjes në pyetje
të të miturit, të marrë pjesë edhe përfaqësuesi i organit të kujdestarisë, i cili gjithashtu
mund të bëj pyetje dhe propozime të caktuara. Në rastet kur shtrohet e nevojshme i mituri
mund të merret në pyetje me ndihmën e këshilltarit, i cili merret me mbikëqyrjen e
fëmijëve ose të ndonjë profesionisti tjetër të kualifikuar, pedagogut, psikologut,
defektologut etj.367.
Gjatë procedurës përgatitore i mituri ose i dëmtuari mund të kërkojë marrjen e
ndonjë prove konkrete. Prokurori i shtetit do të marrë provën e tillë nëse ekziston rreziku
i humbjes së saj, ose kur prova e tillë arsyeton lirimin e të miturit nga paraburgimi si dhe
kur ekzistojnë shkaqe tjera të arsyeshme për marrjen e provës.
Procedura përgatitore e filluar duhet të ketë rrjedhën e vet përfundimtare. Në këtë
rrjedhë, konform paragrafit 1 të nenit 60 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur, prokurori i
shtetit e pushon procedurën përgatitore kurdo që nga provat e mbledhura konstaton se:
1. Nuk ka dyshim të bazuar se i mituri ka kryer veprën penale të caktuar;
2. Ka kaluar afati i parashkrimit të ndjekjes penale;
3. Vepra penale është përfshirë me amnisti dhe falje;
4. Kur për vepra penale të dënueshme me burgim prej më pak se 3 vjet ose me
gjobë prokurori i shtetit mendon se nuk është e përshtatshme që të zbatohet
procedura ndaj të miturit për shkak të natyrës së veprës penale, të rrethanave
në të cilat është kryer ajo, mungesës së dëmit të rëndë ose të pasojës për
viktimën, si dhe të kaluarës së të miturit dhe të karakteristikave të tij personale
dhe
5. Kur ekzistojnë rrethana tjera që e pengojnë ndjekjen.
Për pushimin e procedurës përgatitore prokurori i shtetit duhet ta njoftojë
menjëherë gjyqtarin për të mitur. Për ndërmarrjen e një veprimi të tillë, prokurori i shtetit
pa vonesë e informon edhe të miturin, përveç në rastet kur nuk janë ndërmarrë akoma
veprime në procedurë përgatitore.368
Ligjdhënësi ka paraparë mundësinë që në raste të caktuara të mund të vijë deri te
pezullimi i procedurës përgatitore. Deri te kjo situatë mund të vie në rrethanat kur:
(367) Po aty, fq. 133. (368) Po aty, fq. 133.
131
1. I mituri pas kryerjes së veprës penale vuan nga ndonjë çrregullim ose paaftësi
e përkohshme mendore ose nga ndonjë sëmundje tjetër ose
2. Kur ekzistojnë rrethana tjera të cilat përkohësisht e pengojnë ndjekjen me
sukses të të miturit të pandehur (është fshehur).
Me rastin e pezullimit të procedurës përgatitore, prokurori i shtetit mban shënime
në procesverbal mbi kohën dhe arsyet e pezullimit.
Prokurori i shtetit 15 ditë para se ta përfundojë procedurën përgatitore, e njofton
mbrojtësin e të miturit për qëllimin e tillë. Gjatë kësaj periudhe mbrojtësi mund të
parashtrojë kërkesë për marrjen parasysh të fakteve dhe provave të reja. Kur prokurori i
shtetit miraton kërkesën e tillë, procedura përgatitore po ashtu mund të përfundohet. Në
këtë rrjedhë, nevojitet të bëhet njoftim i ri lidhur me përfundimin e procedurës. Nëse
mbrojtësi nuk parashtron kërkesë procedura përfundohet brenda afatit që u është
komunikuar palëve. Nëse procedura përgatitore ka përfunduar prokurori i shtetit nuk merr
fare parasysh kërkesën e mbrojtësit për shqyrtim të fakteve e provave të reja.369
Prokurori i shtetit, në rastet kur procedura përgatitore nuk përfundon brenda
periudhës prej 6 muajve, pasi të vlerësojë të nevojshme mund t’i dorëzojë gjyqtarit për të
mitur lutje të arsyetuar me shkrim për vazhdimin e procedurës përgatitore.
Siç mund të rezultojë, prokurori i shtetit e përfundon procedurën përgatitore kur
çmon se çështja është sqaruar mjaft në mënyrë që të paraqesë propozimin e arsyetuar te
trupi gjykues për të mitur ose gjyqtari për të mitur për shqiptimin e masës edukative ose
të dënimit.
6.2. Propozimi i arsyetuar i prokurorit të shtetit
Pas përfundimit të procedurës përgatitore prokurori i shtetit paraqet propozimin e
arsyetuar në mënyrë që çështja penale të kaloj në gjykatë. Prokurori i çështjes përmes
propozimit të arsyetuar, si rregull kërkon shqiptimin e masës edukative ose të dënimit
kundër të miturit të akuzuar. Propozimi i arsyetuar si akt akuzues është rezultat i
zhvillimit të procedurës përgatitore ose rezultat i faktit se prokurori i shtetit konsideron se
informacionet me të cilat disponon për veprën penale dhe për të miturin e pandehur
paraqesin bazë të mjaftueshme për paraqitjen e propozimit.370
Propozimi i arsyetuar është akt formal procedural i cili i paraqitet gjykatës nga
ana e prokurorit të shtetit në formë të shkruar, ose përjashtimisht duke e shënuar në
procesverbal të shqyrtimit gjyqësor, kur vjen deri te zgjerimi ose ndryshimi i propozimit
gjatë kësaj faze të procedurës.
Sipas paragrafit 2 të nenit 63 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur propozimi i
arsyetuar duhet të përfshijë: të dhënat personale të të miturit (emrin dhe mbiemrin,
moshën, klasën në të cilën vijon mësimin etj.), përshkrimin e veprës penale, emërtimin
ligjor të veprës penale me përcaktimin e dispozitave të Kodit Penal, provat të cilat
tregojnë se i mituri ka kryer veprën penale, rezultatet e ndonjë ankete sociale të zbatuar
nga Shërbimi Sprovues dhe propozimin për shqiptimin e masës edukative ose dënimit
ndaj të miturit.
(369) Hajdari, XI, fq. 133. (370) Hajdari, VI, fq. 134.
132
Propozimi i arsyetuar i dërgohet gjykatës kompetente (gjyqtarit për të mitur) në
kopje të mjaftueshme. Së bashku me propozimin, gjykatës së çështjes i dërgohet edhe
lënda e kompletuar, përfshirë të dhënat e grumbulluara gjatë zhvillimit të procedurës
përgatitore.
6.3. Shqyrtimi gjyqësor
Shqyrtimi gjyqësor përfaqëson fazë të veçantë të procedurës penale për të mitur
në të cilën gjykata pas shqyrtimit të gjithanshëm të provave, duhet të vendosë për
arsyeshmërinë e propozimit të arsyetuar të prokurorit të shtetit. Së këndejmi, sipas
paragrafit 1 të nenit 69 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur, gjyqtari për të mitur pas
pranimit të propozimit të arsyetuar, mund të merr aktvendim për hedhjen e propozimit të
parashtruar apo për transferin e çështjes në ndonjë gjykatë tjetër. Një aktvendim të tillë
gjyqtari për të mitur mund ta marr atëherë kur çmon se vepra me të cilën është ngarkuar i
mituri, nuk paraqet vepër penale, kur ekzistojnë rrethanat të cilat përjashtojnë
përgjegjësinë penale, kur ka kaluar afati i parashkrimit apo kur vepra është përfshirë me
amnisti ose falje apo ekzistojnë rrethana tjera të cilat e pengojnë ndjekjen, kur nuk ka
prova të mjaftueshme që mbështesin dyshimin e bazuar se i mituri ka kryer veprën penale
me të cilën ngarkohet, kur propozimi nuk është ngritur nga prokurori kompetent i shtetit
dhe kur çmon se gjykimi i veprës penale është në kompetencë të gjykatës tjetër. Nëse
gjyqtari për të mitur nuk merr aktvendim për hedhjen e propozimit ose transferin e
çështjes në gjykatë tjetër, ai do të caktojë shqyrtimin gjyqësor brenda 8 ditëve nga dita e
pranimit të propozimit.371
Rrjedhimisht, trupi gjykues për të mitur mund të pushojë procedurën e shqyrtimit
gjyqësor dhe të shqiptojë masën e diversitetit, nëse i mituri pranon përgjegjësinë penale
për veprën e kryer dhe kur shpreh gatishmëri që të pajtohet me palën e dëmtuar. Para se
të marrë një masë të tillë trupi gjykues për të mitur dëgjon të miturin, prindin e tij, prindin
adoptues, kujdestarin dhe mbrojtësin.372
Para se të caktojë ditën e mbajtjes së shqyrtimit gjyqësor, gjyqtari për të mitur
duhet t’i bëj përgatitjet e nevojshme. Në këtë rrjedhë, ai duhet t’i marrë të gjitha masat e
duhura për mbledhjen e provave të nevojshme. Pasi t’i ketë bërë përgatitjet e nevojshme
ai jep urdhër me të cilin cakton datën, orën dhe vendin ku do të mbahet seanca për
shqyrtim gjyqësor. Shqyrtimi gjyqësor si rregull mbahet në selinë dhe lokalet e gjykatës.
Megjithatë, në raste të caktuara seanca mund të mbahet edhe në lokale të tjera.
Në kuadër të përgatitjeve që bëhen për shqyrtim gjyqësor thirret i mituri,
mbrojtësi i tij, prokurori dhe i dëmtuari (pa këta persona nuk mund të mbahet fare
shqyrtimi gjyqësor). Përveç këtyre personave në shqyrtim gjyqësor ftohet edhe prindi,
prindi adoptues ose kujdestari, përfaqësuesi i organit të kujdestarisë dhe përfaqësuesi i
Shërbimit Sprovues (mosardhja e tyre nuk është pengesë për mbajtjen e shqyrtimit
gjyqësor. Në fakt për në shqyrtim gjyqësor ftohet edhe përkthyesi, dëshmitarët373 dhe
ekspertët e propozuar nga palët. Me rastin e dërgimit të thirrjes për shqyrtim gjyqësor të
(371) Sahiti & Murati,. vep. e cit., fq. 436. (372) Po aty, fq. 436. (373) Për rolin e dëshmitarit në zbardhjen e çështjes penale, më gjerësisht, shih: Sahiti, Ejup. Dëshmia e
dëshmitarit si provë në procedurë penale, Prishtinë, 1993, fq. 135-167.
133
miturit, duhet pasur kujdes që atij t’i lihet kohë e mjaftueshme për mbrojtje, së paku 8
ditë prej ditës kur e pranon thirrjen. Të gjithë personat që thirren për shqyrtim gjyqësor në
thirrje njoftohen për pasojat procedurale të mosardhjes.374
Sipas paragrafit 1 të nenit 71 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur, kur gjykohet i
mituri, publiku përjashtohet nga shqyrtimi gjyqësor. Pavarësisht kësaj, trupit gjykues për
të mitur megjithatë i është ofruar mundësia që të lejoj që në shqyrtim gjyqësor të marrin
pjesë ekspertë dhe persona të tjerë, të cilët profesionalisht trajtojnë mirëqenien dhe
edukimin e të miturve ose luftimin e sjelljeve kriminale të të miturve.375 “Gjatë seancës
gjyqësore trup23i gjykues për të mitur mund të urdhërojë që të gjithë personat ose
personat e caktuar të largohen nga seanca me përjashtim të të miturit, prokurorit,
mbrojtësit, përfaqësuesit të organit të kujdestarisë dhe përfaqësuesit të Shërbimit
Sprovues. Në fakt, trupi gjykues për të mitur mund të urdhërojë që prindi, prindi adoptues
ose kujdestari të largohen nga shqyrtimi gjyqësor vetëm në rrethana të jashtëzakonshme,
nëse ka arsye për të besuar se kjo është në interesin më të mirë të të miturit”.376
Gjyqtari për të mitur, me propozimin e palëve, por vetëm në situata shumë
specifike mund të vendosë që shqyrtimi gjyqësor i caktuar të shtyhet për një ditë tjetër.
Për çdo shtyrje apo ndërprerje të shqyrtimit gjyqësor, gjyqtari për të mitur duhet ta
njoftojë kryetarin e gjykatës, duke ia paraqitur arsyet për këtë. Më tutje, nëse prokurori i
shtetit tërhiqet nga ndjekja para fillimit të shqyrtimit gjyqësor, gjyqtari për të mitur
njofton personat e thirrur në shqyrtim gjyqësor për ndërmarrjen e veprimit të tillë nga ana
e prokurorit.377
Palët dhe i dëmtuari në thirrjen për shqyrtim gjyqësor njoftohen për pranimin e
fajësisë së të miturit, nëse ka ardhur deri te një situatë e tillë, ndonëse në procedurën
penale për të mitur “fakti i pranimit të veprës penale” duhet të merret me shumë kujdes
dhe rezervë.
Si parakusht për mbajtjen e shqyrtimit gjyqësor në procedurën penale për të mitur
paraqitet prania e subjekteve themelore të procedurës penale dhe e mbrojtësit. Në këtë
rrjedhë, nëse në shqyrtim gjyqësor nuk vjen prokurori i shtetit shqyrtimi gjyqësor duhet të
shtyhet. Nëse i mituri i cili është thirrur me rregull nuk paraqitet në shqyrtim dhe
mungesën nuk e arsyeton, siç është theksuar më lart, gjyqtari për të mitur lëshon
urdhërarrestin ose e shtynë shqyrtimin dhe urdhëron që i mituri të shoqërohet në gjykatë
në seancën e ardhshme. Ndaj të miturit të padisiplinuar mund të caktohet paraburgimi,
por kjo duhet të bëhet brenda suazave të ligjit dhe vetëm në rastet e shkeljeve të rënda të
rregullave që kanë të bëjnë me disiplinën në shqyrtim gjyqësor. Nëse mbrojtësi i thirrur
me rregull nuk vjen në shqyrtim gjyqësor ose pa lejen e gjyqtarit për të mitur e braktisë
seancën, shqyrtimi ose do të shtyhet ose do të sigurohet mbrojtës tjetër, kur kjo është e
mundur. Në këtë rast mbrojtësi mund të ngarkohet me shpenzimet e procedurës të cilat i
ka shkaktuar. Gjykata, varësisht nga situata, mund të vendosë që dëshmitarët dhe
ekspertët që mungojnë pa arsye menjëherë të shoqërohen, ose që shqyrtimi gjyqësor të
filloj edhe pa praninë e tyre. Në këto raste, gjatë shqyrtimit gjyqësor vendoset se për
shkak të mungesës së dëshmitarit ose ekspertit a duhet të ndërpritet apo shtyhet shqyrtimi
(374) Hajdari, V, 125. (375) Për këtë, më gjerësisht, shih: Sahiti, Ejup. Procesi i të provuarit në procedurë penale - mundësitë dhe
vështirësitë, E drejta nr. 3, Prishtinë, 1996, fq. 39-40. (376) Hajdari, VI, fq. 136. (377) Po aty, fq. 136.
134
gjyqësor. Edhe dëshmitari edhe eksperti për mospërgjigje në ftesë mund të ngarkohet me
shpenzimet që i ka shkaktuar dhe mund të dënohet edhe me të holla.378
Në procedurën penale për të mitur aplikohen përshtatshmërisht dispozitat e Kodit
të Procedurës Penale lidhur me drejtimin e shqyrtimit gjyqësor, procesverbalin dhe
zhvillimin e shqyrtimit gjyqësor.
Është e rëndësishme të theksohet se trupi gjykues për të mitur nuk është i lidhur
me propozimin e prokurorit të shtetit me rastin e marrjes së vendimit të tij lidhur me
llojin e masës ose dënimit që do të shqiptohet. Në procedurë për të mitur sipas paragrafit
3 të nenit 70 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur, po ashtu aplikohet ndryshimi dhe
zgjerimi i akuzës. Megjithatë, trupi gjykues për të mitur është i autorizuar të marrë
vendim madje edhe nëse prokurori i shtetit nuk ka ndryshuar propozimin e tij ose nëse
nuk ka përgatitur propozim të ri, në bazë të gjendjes faktike e cila ka ndryshuar në
shqyrtim gjyqësor.379
Në rast se i mituri përgjigjet për vepra penale në bashkim, pa marrë parasysh se
kur konstatohet se janë kryer ato, para ose pas shqiptimit të masës edukative apo dënimit
me burgim për të mitur, gjykata i shqipton të miturit vetëm një masë edukative ose vetëm
dënimin me burgim për të mitur.
Vendimet në procedurë penale për të mitur jepen në formë të aktvendimit dhe
aktgjykimit. Me aktvendim në procedurë penale për të mitur zgjidhen si çështjet
procedurale ashtu edhe çështja kryesore. Në këtë rrjedhë, me aktvendim vendoset kur:
1. Pushohet procedura penale. - Deri te pushimi i procedurës penale mund të vie
atëherë kur prokurori i shtetit tërhiqet nga propozimi i arsyetuar, kur i mituri
për të njëjtën vepër penale është gjykuar me vendim të formës së prerë ose
është liruar nga ndjekja penale, kur ka kaluar afati i parashkrimit ose vepra
është përfshirë me amnisti apo falje, kur vepra me të cilën është ngarkuar i
mituri nuk paraqet vepër penale, kur ekzistojnë rrethanat që përjashtojnë
përgjegjësinë penale si dhe kur nuk është provuar se i mituri ka kryer veprën
penale me të cilën është ngarkuar. Këto janë situata kur procedura penale për
të mitur pushohet me aktvendim, por për të cilat në procedurë për personat
madhorë vendoset me aktgjykim refuzues ose aktgjykim lirues, dhe
2. Kur trupi gjykues shqipton masën edukative, masën e trajtimit të detyrueshëm
ose dënimin plotësues. Në dispozitivin e aktvendimit shënohet vetëm masa që
shqiptohet, por i mituri nuk shpallet fajtor për veprën penale të përshkruar në
propozimin e prokurorit të shtetit. Në këto raste, në arsyetimin e aktvendimit
bëhet përshkrimi i veprës penale dhe i rrethanave që e arsyetojnë aplikimin e
masës së shqiptuar, (paragrafi 3 i nenit 73 i KDM). Gjykata vendosë me
aktgjykim kur të miturit ia shqipton dënimin, (paragrafi 4 i nenit 73 i KDM).
Aktgjykimi merret konform dispozitave të Kodit të Procedurës Penale me të
cilat rregullohet aktgjykimi dënues. Në aktgjykim, përveç të dhënave të cilat i
përmban aktgjykimi dënues në procedurën penale të rregullt përfshihet edhe
urdhri për shqiptimin e trajtimit të detyrueshëm për rehabilitimin e kryerësve
të mitur të varur nga droga ose alkooli, kur janë në pyetje persona me këto
varësi si dhe dënimi alternativ kur gjykata ka shqiptuar dënimin e tillë.
(378) Po aty, fq. 137. (379) Po aty, fq. 137.
135
Gjykata mund të urdhërojë të miturin që të paguaj shpenzimet e procedurës penale
dhe të plotësojë kërkesën pasurore-juridike vetëm kur të miturit i shqipton dënimin.
Ndërsa, në rastet kur të miturit i shqiptohet masa edukative, shpenzimet e procedurës
paguhen nga mjetet buxhetore, kurse për realizimin e kërkesës pasurore-juridike i
dëmtuari udhëzohet në kontest civil. Mirëpo, nëse vlerësohet se i mituri ka të ardhura të
veta financiare ose pronë, gjykata mund të urdhërojë që i mituri t’i paguaj shpenzimet e
procedurës si dhe të përmbushë kërkesën pasurore-juridike edhe në rastin kur atij i është
shqiptuar masa edukative.380
Mungesa e publicitetit në procedurën penale kundër të miturit përfshinë edhe
momentin e shpalljes së vendimit gjyqësor. Në të vërtetë, në kuadër të kësaj procedure,
publikisht mund të shpallet vetëm ajo pjesë e vendimit për të cilin ekziston leja, por duke
pasur kujdes që të mos përmendet emri i të miturit dhe të dhënat tjera në bazë të të cilave
mund të konkludohet se për cilin të mitur është fjala. Këto ndalesa janë paraparë në
interes të të miturit dhe kjo me qëllim që aq sa është e mundur, të mos dëmtohet e
ardhmja e tij. Gjithashtu, duhet theksuar se në procedurën penale kundër të miturve
aktvendimi, përkatësisht aktgjykimi duhet të përpilohet me shkrim brenda 8 ditëve nga
dita e shpalljes së tij, kurse në raste që vlerësohen të ndërlikuara brenda 15 ditësh nga dita
e shpalljes së tij..
6.4. Mjetet juridike
Edhe në procedurën penale për të mitur, ngjashëm si dhe në procedurën penale të
përgjithshme hasen mjetet juridike. Ato edhe në këtë procedurë janë të rregullta dhe të
jashtëzakonshme. Mjet i rregullt juridik është ankesa.381 Sipas paragrafit 1 të nenit 77 të
Kodit të Drejtësisë për të Mitur personat e autorizuar për paraqitjen e ankesës mund të
paraqesin atë kundër aktvendimit mbi shqiptimin e masës së diversitetit, aktvendimit për
pushim të procedurës në shqyrtim gjyqësor, aktvendimit për shqiptimin e masës
edukative, aktgjykimit mbi shqiptimin e dënimit dhe aktgjykimit apo aktvendimit për
shqiptimin e masës së trajtimit të detyrueshëm, brenda afatit prej 8 ditëve nga dita e
pranimit të aktvendimit ose aktgjykimit. Rrjedhimisht, duke pasur parasysh interesat e të
miturit dhe për dallim nga procedura penale që zhvillohet për persona të rritur, me
paragrafin 2 të nenit 77 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur është paraparë mundësia që
mbrojtësi, prokurori i shtetit, bashkëshorti, prindi, prindi adoptues ose kujdestari, i afërmi
i gjakut në vijë të drejtë në çfarëdo shkalle, vëllai dhe motra të mund të ushtrojnë ankesë
edhe kundër dëshirës së të miturit.
Karakteristikë e veçantë e procedurës penale për të mitur është se i mituri nuk
mund të heqë dorë nga e drejta e tij në ankesë. Rrjedhimisht, ankesa e paraqitur kundër
aktvendimit me të cilën është shqiptuar masa edukative e mbajtjes në institucion e
pezullon ekzekutimin e masës së tillë. Sidoqoftë gjykata mund të vendosë të ekzekutojë
masën edukative pavarësisht nga ankesa, nëse vjen në përfundim se kjo është në interesin
më të mirë të të miturit, por këtë ajo mund ta bëj vetëm pasi ta ketë dëgjuar të miturin,
(380) Po aty, fq. 138. (381) Për këtë, me gjerësisht, shih: Shala, Afrim. Ankesa kundër aktgjykimit në procedurën penale të
Republikës së Kosovës, Prishtinë, 2010, fq. 85-95.
136
prindin e tij, prindin adoptues apo kujdestarin.382 Sidoqoftë Gjykata e Apelit edhe në
procedurën penale për të mitur ka autoritetin që në varësi të gjendjes që e karakterizon
rastin konkret, vendimin e gjykatës së shkallës së parë ta vërtetojë, ndryshojë apo anulojë.
Parimisht, vendimet e tilla Gjykata e Apelit i merr në përputhje me rregullat e
përgjithshme që vlejnë lidhur me këto çështje në procedurën që zhvillohet për persona të
rritur. Veçoria e kësaj procedure këtu qëndron në faktin se Gjykata e Apelit mund të
ndryshojë vendimin kundër të cilit është ushtruar ankesa dhe të shqiptojë masë më të
rëndë vetëm nëse një gjë të tillë e ka kërkuar prokurori i shtetit me ankesën e tij. Po ashtu,
Gjykata e Apelit mund të shqiptojë burgimin për të mitur përkundër asaj që këtë nuk e ka
bërë gjykata themelore, por vetëm nëse ajo mban shqyrtim. E njëjta mundësi është
paraparë edhe në rastin kur Gjykata e Apelit shqipton ndonjë masë edukative
institucionale. Pra, edhe në këto raste, për të ardhur deri te kjo situatë, Gjykata e Apelit
duhet të mbaj shqyrtim gjyqësor.
Përmbajtja e ankesës dhe bazat për paraqitjen e saj janë të njëjta si në procedurë
penale që zbatohet për persona të rritur.
Si mjete të jashtëzakonshme juridike edhe në procedurën penale për të mitur janë:
rishikimi i procedurës penale, kërkesa për zbutje të jashtëzakonshme të dënimit dhe
kërkesa për mbrojtje të ligjshmërisë. Në këtë rrjedhë, ngase kemi të bëjmë me çështje
thuajse identike, dispozitat e Kodit të Procedurës Penale të cilat rregullojnë çështjen e
rishikimit të procedurës penale të përfunduar me aktvendim të formës së prerë dhe ato
mbi kërkesën për mbrojtjen e ligjshmërisë, zbatohen përshtatshmërisht për rishikim të
procedurës penale ndaj të miturit, e cila është pushuar në shqyrtim gjyqësor, me
aktvendim të formës së prerë me të cilin është shqiptuar masa edukative ose aktgjykim të
formës së prerë me të cilin është shqiptuar dënimi dhe për kërkesën për mbrojtjen e
ligjshmërisë. Në anën tjetër, kërkesa për zbutjen e jashtëzakonshme të dënimit është
paraparë si mundësi për t’u ushtruar vetëm kundër aktgjykimit të formës së prerë me të
cilin është shqiptuar dënimi, përkatësisht aktvendimit të formës së prerë me të cilin është
shqiptuar masa edukative.
7. Ndërmjetësimi në procedurën penale për të mitur
Ndërmjetësimi është institucion i të drejtës penale që mundëson zgjidhjen
alternative të çështjeve penale ndërmjet subjekteve të së drejtës në rrugë
jashtëgjyqësore.383 Në fakt, ndërmjetësimi, i cili në vete ngërthen drejtësinë
dëmshpërblyese paraqet një lloj më vete të procedurës alternative që shënon tendencë
zhvillimi, të thuash, në mbarë botën e qytetëruar.384 Përmes këtij instituti realizohet
drejtësia restorative, përkatësisht zgjidhja e konflikteve me pasojë veprën penale pa u
ballafaquar palët me procesin e gjykimit. Ndërmjetësimi ka qëllim t’u ndihmojë palëve
që të arrijnë zgjidhje funksionale të cilat janë në të mirë të interesave të tyre të
(382) Po aty, fq. 139. (383) Hajdari, Albulena § Krasniqi, Milot. Ndërmjetësimi si qasje,..., fq. 129-130. Në fakt, ndërmjetësimi si
instrument i zgjidhjes së çështjes penale zbatohet jo vetëm në praktikat jashtëgjyqësore, por edhe brenda
sistemit të drejtësisë penale. (384) Në shumë vende të botës ndërmjetësimi ka bazë ligjore në legjislacionin e të miturve ose Kodin Penal.
Shih: Latifi, Vesel & Elezi, Ismet & Hysi, Vasilika. Politika e luftimit të krimit, Tiranë, 2012, fq. 187.
137
përbashkëta, të zvogëloj shtrirjen e konflikteve midis palëve, të përmirësoj komunikimin
midis tyre dhe të nxitë zhvillimin e proceseve të perspektivës për ta. Në fakt,
ndërmjetësimi është negocimi midis palëve me përfshirjen e një personi të tretë -
ndërmjetësuesit, i cili përmes qëndrimeve neutrale u tregon palëve se mosmarrëveshja
është e tyre dhe se ata janë të zotët për zgjidhjen e konfliktit.385 Ndërmjetësimi
shpeshherë përshkruhet si rruga e krijimit shkallë – shkallë të rendit dhe bashkëpunimit
midis palëve. Kështu, në qoftë se të gjitha çështjet që janë pjesë e konfliktit zgjidhen
përmes ndërmjetësimit, ka më shumë të ngjarë se ajo që është arritur dhe përfunduar, do
t’i rezistojë testit të kohës, Siç rezulton, në procedurën e ndërmjetësimit kryerësi i veprës
penale dhe viktima me vullnetin e tyre të lirë arrijnë marrëveshje lidhur me konfliktin
ekzistues dhe për dëmin e shkaktuar me vepër penale. Ndërmjetësimi si formë e zgjidhjes
së konflikteve ndërmjet viktimës dhe kryerësit të veprës penale ka gjetur mbështetje edhe
në rekomandimet e Këshillit të Evropës dhe të Kombeve të Bashkuara.386
Ndërmjetësimi, përveç në procedurën penale që zhvillohet ndaj madhorëve
aplikohet edhe në procedurën penale për të mitur. Mirëpo, për dallim nga neni 232 i
Kodit të Procedurës Penale, i cili mundësinë e aplikimit të procedurës për ndërmjetësim
për personat madhor e kufizon për vepra penale të ndëshkueshme me gjobë ose me
burgim deri në 3 vjet, Kodi i Drejtësisë për të Mitur nuk e përcakton as llojin e veprës
penale, e as lartësinë konkrete të sanksionit penal si element për të propozuar
ndërmjetësimin. Këtë ia lë në vlerësim prokurorit, gjyqtarit për të mitur ose trupit gjykues
për të mitur. Në të vërtetë, nëse prokurori i shtetit, gjyqtari për të mitur apo trupi gjykues
për të mitur vlerësojnë të përshtatshme procedurën për ndërmjetësim mund ta propozojnë
atë. Ata do ta adresojnë çështjen për ndërmjetësim duke pasur parasysh natyrën e veprës
penale, rrethanat në të cilat është kryer vepra penale, historinë e të miturit, mundësinë e
kthimit të raporteve normale në mes të miturit dhe palës së dëmtuar, mundësinë e
zvogëlimit të dëmit palës së dëmtuar, mundësinë e rehabilitimit të të miturit dhe
riintegrimin e tij në shoqëri.
Para se të shkojë në procedurën e ndërmjetësimit prokurori dhe gjyqtari për të
mitur, në pajtim me Ligjin për ndërmjetësimin, duhet t’i njoftoj palët për parimet dhe
rregullat e ndërmjetësimit si dhe procesin e efektet ligjore të marrëveshjes që arrihet
përmes ndërmjetësimit. Pëlqimi i palëve (të pandehurit dhe të dëmtuarit) për
ndërmjetësim shënohet në procesverbal. Procedura e ndërmjetësimit nuk mund të zgjasë
më shumë se 90 ditë nga dita kur prokurori apo gjyqtari ka nxjerr aktvendimin për
emërimin e ndërmjetësit.387
Konform nenit 82 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur procedura e ndërmjetësimit
përfundohet atëherë kur:
1. Është kryer me sukses ndërmjetësimi;
2. Ka kaluar afati prej 90 ditësh;
3. Ndërmjetësuesi konsideron se vazhdimi i procedurës së ndërmjetësimit nuk
është i mundur ose është i paarsyeshëm, ose
4. I mituri ose pala e dëmtuar deklarojnë se dëshirojnë ta ndërpresin
ndërmjetësimin.
(385) Hadari, II., fq. 606. (386) Sahiti & Murati,. vep. e cit. fq. 328. (387) Po aty, fq. 430.
138
Rrjedhimisht, kur ndërmjetësimi nuk ka sukses prokurori, gjyqtari për të mitur ose trupi
gjykues për të mitur i cili e ka propozuar ndërmjetësimin, rifillon procedurën e pezulluar
nga momenti i pezullimit të saj. Ndërkaq, kur ndërmjetësuesi ka sukses, me aktvendim
ndërpritet procedura penale ndaj kryerësit të mitur të veprës penale. Për një vendim të
tillë të marrë prokurori i shtetit apo gjyqtari për të mitur duhet t’i njoftojë palët e përfshira
në ndërmjetësim.
Sipas paragrafit 8 të nenit 81 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur procedura e
ndërmjetësimit për të mitur është pa pagesë për palët. Kjo do të thotë se në procedurën
penale për të mitur, varësisht nga ajo se kush e ka urdhëruar ndërmjetësimin, i paguan
Këshilli Gjyqësor i Kosovës apo Këshilli Prokurorial i Kosovës.
139
KREU II
EKZEKUTIMI I MASAVE DHE SANKSIONEVE PENALE NDAJ TË MITURVE
Siç është theksuar më lart, në Kosovën e pasluftës (pas vitit 1999) janë bërë
reforma të thella në lëmin e sistemit të drejtësisë për të mitur, përkatësisht në çështjet që
ndërlidhen me trajtimin e kryerësve të mitur të veprave penale. Ky trajtim, i cili
akordohet me Kodin e Drejtësisë për të Mitur, përfshinë si aspektet penale materiale,
edhe ato procedurale dhe të ekzekutimit të sanksioneve penale.
Bazuar në faktin se për aspektet penale materiale e procedurale penale është bërë
fjalë më lart, në trajtimet vijuese do të elaborohen tematikat të cilat u referohen çështjeve
të ekzekutimit të masave dhe dënimeve ndaj të miturve.
1. Ekzekutimi i masave të diversitetit
Çështja e ekzekutimit të masave të diversitetit, si llojet e masave më të lehta të
cilat mund tu shqiptohen kryerësve të mitur të veprave panele, është rregulluar me nenin
83 të Kodit të Drejtësisë për të mitur. Natyra që i karakterizon ato sikur ka determinuar
faktin e rregullimit të tyre me vetëm tri paragrafë të këtij neni. “Në kuadër të këtyre
paragrafëve specifikohet autoriteti të cilit i është besuar ekzekutimi i tyre, mbikëqyrja e
ekzekutimit dhe çështja e informimit në rastet kur i mituri nuk i përmbushë detyrimet e
përcaktuara me masë diversiteti”.388
Rrjedhimisht, sipas paragrafit 1 të nenit 83 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur
autoriteti për të ekzekutuar masat e diversitetit i është akorduar shërbimit sprovues. Ky
institucion do të fillojë me ekzekutimin e këtyre masave vetëm pasi të ketë pranuar
aktvendimin dhe materialet tjera nga prokurori i shtetit apo gjykata e cila e ka shqiptuar
masën përkatëse të diversitetit (kompensimin e dëmit, vijimin e rregullt të shkollimit,
pranimin e punësimit, kryerjen e punës pa pagesë etj.).389 Shërbimit sprovues i është
akorduar mandati i ekzekutimit të masave të diversitetit edhe për shkak të rolit që ai ka
edhe sa i përket propozimit për shqiptim të masës përkatëse.
Krahas përcaktimit të autoritetit që e bën ekzekutimin e masave të diversitetiut,
ligjdhënësi kosovar me dispozitën e paragrafit 2 të nenit 83 të Kodit të Drejtësisë për të
Mitur e ka përcaktuar edhe autoritetin mbikëqyrës të ekzekutimit të këtyre masave. Këtë
autoritet kjo dispozitë ligjore ia përcakton subjektit që i ka shqiptuar ato. ”Kështu, nëse
masën përkatëse të diversitetit e ka shqiptuar prokurori i shtetit, atij i takon detyra që të
merret me mbikëqyrjen e zbatimit të masës. Në rast se atë e ka shqiptuar gjyqtari për të
mitur, ky autoritet i takon atij personalisht”.390 Mbikëqyrja është e rëndësishme për shkak
se përmes saj vërtetohet fakti i zbatueshmit së masës së diversitetit, përkatësisht nivelit të
(388) Hajdari, Azem. XI, fq. 213-214.
(389) Secili nga këto autoritete (prokurori e gjykata) duhet që shërbimit sprovues t’ia përcjellin, përveç
aktvendimit mbi shqiptimin e masës së diversitetit, edhe çdo informacion tjetër që vlerësohet i nevojshëm e
që ndërlidhet me të miturin dhe lehtëson zbatimin efikas të masës së shqiptuar. (390) Hajdari, XI, fq. 214.
140
zbatimit së saj dhe efektet që ajo i ka manifestuar në raport me qëllimin e këtyre
masave.391
Në praktikë mund të ndodhin raste kur i mituri nuk i përmbushë detyrimet e
caktuara si masë diversiteti. Kështu, nëse vërtetë vjen deri te një situatë e tillë, konform
paragrafit 3 të nenit 83 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur, shërbimi sprovues është i
detyruar që për atë ta njoftojë autoritetin që e ka shqiptuar masën e diversitetit. Në fakt,
nëse masën e diversitetit e ka shqiptuar gjyqtari për të mitur, informimi lidhur me
moszbatimin e detyrimit duhet t’i bëhet atij dhe prokurorit kompetent të shtetit. Në rast se
masën e ka shqiptuar prokurori i shtetit, informimi për këtë fakt duhet t’i bëhet vetëm atij
si organ që e ka shqiptuar masën. Qëllimi pse në çdo rast të mos përmbushjes së
detyrimeve të caktuara të masës së diversitetit duhet të informohet prokurori kompetent i
shtetit lidhet me faktin se atij sipas ligjit, i takon autoriteti që të vendosë se çfarë do të bëj
në lidhje me rastin konkret (do të procedojë tutje çështjen ose do ta pushojë atë).
Natyrisht, shërbimi sprovues, në çdo rast konkret, duhet të ketë durimin ashtu që
informimin për moszbatim të detyrimeve të caktuara si masë diversiteti ta bëj vetëm pasi
t’i ketë vërtetuar mirë faktet në terren, përfshirë edhe arsyet e mos përmbushjes së
detyrimeve.392
2. Ekzekutimi i masave edukative
Me Kodin e Drejtësisë për të Mitur janë përcaktuar disa parime të përgjithshme
mbi bazën e të cilave do të duhej mbështetur gjatë zbatimit të masave edukative. Këto
parime do duhej kuptuar si rregulla orientuese për të pasur në konsideratë ecurinë e
zbatimit të këtyre masave. Si parime të tilla konsiderohen:
1. Parimi i mbikëqyrjes së zbatimit të masës edukative. - Mbikëqyren e bën
gjykata e cila e ka shqiptuar masën edukative.
2. Parimi i ushtrimit të përgjegjësive nga autoriteti kompetent gjatë ekzekutimit
të masës edukative. - Ky autoritet i takon shërbimit sprovues në territorin e të
cilit i mituri e ka vendbanimin e tij të përhershëm.
3. Parimi i respektimit të dinjitetit dhe personalitetit të të miturit dhe i përshtatjes
së mënyrës së zbatimit të masës edukative të të miturit. - Ky parim është në
funksion të krijimit të parakushteve që sigurojnë inkurajim në zhvillimin fizik,
moral dhe intelektual të të miturve.
4. Parimi i përshtatjes së mënyrës së zbatimit të masës edukative personalitetit të
të miturit. - Ky parim siguron ekzekutimin e masës edukative mbi bazat e
programit të trajtimit individual të të miturit.
Masat edukative ndaj të miturve duhet të zbatohen në përputhje më programin e
trajtimit individual dhe ai patjetër duhet t’i përshtatet vetive dhe cilësive të personalitetit
të të miturit. Ky program duhet të jetë i mbështetura në të arriturat e shkencës, praktikës
dhe dijes bashkëkohore lidhur me ekzekutimin e masave edukative. 393 Programet
(391) Siç dihet, qëllimi i masave të diversitetit është që të parandalojë, kur është e mundur, fillimin e
procedurës ndaj kryerësit të mitur, të ndihmojë rehabilitimin pozitiv dhe riintegrimin e të miturit në
bashkësinë e tij, me qëllim të parandalimit të sjelljes recidiviste. Shih nenin 16 të KDM. (392) Hajdari, XI, fq. 114-115. (393) Halili, II, fq. 258.
141
individuale duhet të jenë të mbështetura në vrojtimet dhe observimet gjithëpërfshirëse të
veçorive të të miturit, llojin e veprës penale, faktorët që kanë ndikuar në kryerjen e veprës
penale, nivelin arsimor, kushtet familjare etj.394
Masat edukative ndaj të miturve ekzekutohen pasi vendimi i gjykatës mbi
shqiptimin e tyre të ketë marrë formën e prerë, si dhe pasi të jetë konstatuar fakti se nuk
ka pengesa juridike për ekzekutimin e tyre. Me qëllim të mbrojtjes së të drejtave dhe
mirëqenies së të miturit, gjykata kompetente gjatë ekzekutimit të masës edukative
përkatëse mund të shqiptojë ndonjërën nga këto masa konkrete: vendosjen e të miturit në
strehimore, vendosjen e të miturit në institucione edukative ose vendosjen e të miturit nën
mbikëqyrje të organit të kujdestarisë apo në familjen tjetër etj.
2.1. Ekzekutimi i masës së dërgimit në qendrën disiplinore
Dërgimi në qendrën disiplinore, siç është theksuar më lart, është masë edukative e
karakterit disiplinor, e cila mund t’u shqiptohet kryerësve të mitur të veprave penale të
lehta, të cilat ata i kanë kryer nga mendjelehtësia dhe pakujdesia, dhe për të cilët
konstatohet se me një trajtim afatshkurtër mund të ndikohet pozitivisht në personalitetin
dhe sjelljet e tyre.
Konform paragrafit 1 të nenit 89 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur masa e
dërgimit në qendrën disiplinore ekzekutohet në institucionin e posaçëm edukativ. Në fakt,
ligjdhënësi ka autorizuar mundësinë që kjo masë edukative, përveç në qendra disiplinore
të mund të ekzekutohet edhe në kuadër të institucioneve edukative arsimore ose në
kuadër të institucioneve dhe shërbimeve të ndryshme për mbrojtje sociale. Në
institucionin e posaçëm edukativ apo institucionet tjera përkatëse organizohet veprimtari
përkatëse edukative, pedagogjike e arsimore, si dhe veprimtari kulturore e zbavitëse me
qëllim që te i mituri të zhvillohet ndjenja e përgjegjësisë individuale për sjelljet e tij.395
Siç dihet në Kosovë deri më sot nuk është themeluar asnjë qendër disiplinore që për
mision do të kishte ekzekutimin e masave të shqiptuara të dërgimit në qendrën
disiplinore. Në mungesë të një qendre të tillë ekzekutimi i kësaj mase është bërë kryesisht
nëpër shkolla e konvikte të nxënësve.
Është rregull parimor që i mituri të cilit i është shqiptuar masa edukative e
dërgimit në qendrën disiplinore të dërgohet menjëherë në qendrën përkatëse për
ekzekutim të masës. Për dërgimin e të miturit në qendrën disiplinore përgjegjësi e veçantë
i është akorduar prindit, prindit adoptues apo kujdestarit të të miturit. “Në fakt, këta janë
personat të cilët detyrohen që të sigurojnë vizitat e rregullta të të miturit në qendrën
disiplinore. Vështruar në këtë aspekt, ata duhet të përgatisin një orar të vizitave të
rregullta në qendrën disiplinore apo institucionet tjera përkatëse si dhe duhet të kujdesen
e angazhohen për respektimin e orarit të realizimit të tyre.”396 Së këndejmi, për aq sa i
mituri nuk paraqitet në kohën e përcaktuar në qendrën disiplinore ose kur i ndërprenë
vizitat e rregullta, qendra disiplinore, konform paragrafit 2 të nenit 90 të Kodit të
(394) Programi individual duhet të përfshijë mjetet motivuese për vijim të shkollimit, aftësim profesional,
kyçje në aktivitete të lira, avancim të kontakteve me prindër e persona të tjerë që janë me rëndësi për
ndikimin edukues ndaj të miturit etj. (395) Qendrat disiplinore dhe institucionet e veçanta themelohen në qendrat komunale e rajonale. (396) Hajdari, XI, fq. 224.
142
Drejtësisë për të Mitur menjëherë duhet ta njoftojë gjykatën kompetente. Në këto raste,
gjykatës kompetente i njihet e drejta që të ndryshojë vendimin e saj në lidhje me këtë
masë, duke shqiptuar ndonjë masë tjetër edukative, ose duke ndërmarrë ndonjë vendim
tjetër p.sh., vendosjen e të miturit në strehimore të veçantë.
Në lidhje me dërgimin e të miturit në qendrën disiplinore duhet theksuar faktin se
qendra disiplinore është e obliguar që t’i ruaj të gjitha shënimet lidhur me ekzekutimin e
kësaj mase. Qëllimi i ruajtjes së këtyre shënimeve është që të njëjtat, nëse kërkohen për
inspektim, t’i dorëzohen gjykatës apo shërbimit sprovues kompetent. Inspektimi i këtyre
të dhënave zakonisht bëhet në rastet kur ka informata se i mituri nuk është paraqitur në
kohë të caktuar në qendër apo kur ai i ka ndërprerë vizitat e tij të rregullta.
2.2. Ekzekutimi i masave të mbikëqyrjes së shtuar
Siç është theksuar më lart, masat e mbikëqyrjes së shtuar janë masa jashtë
institucionale të cilat zbatohen relativisht shpesh në praktikën gjyqësore të vendeve
bashkëkohore. Për vet natyrën e tematikave që përfshihen në këtë kapitull, në vazhdim do
të flitet veç e veç për çështjet bazike të cilat i referohen fushës së ekzekutimit të këtyre
masave.
2.2.1. Ekzekutimi i masës së mbikëqyrjes së shtuar nga ana e prindit, prindit adoptues apo
kujdestarit
Siç është theksuar më lart, masën e mbikëqyrjes së shtuar nga ana e prindit,
prindit adoptues ose kujdestarit gjykata do ta shqiptojë atëherë kur i mituri kryen sjellje
delikuente për shkak të lënies pas dore të edukimit dhe kujdesit të prindit apo kujdestarit.
Si rrjedhojë, përmes kësaj mase kërkohet që të shtohet mbikëqyrja në jetën dhe sjelljet e
të miturit nga ata të cilët sipas ligjit janë të obliguar të kujdesen për edukimin dhe
zhvillimin e drejtë të tij. Këtu është fjala për situata të cilat pamëdyshje provojnë faktin se
këta persona kanë kapacitete për ta rikthyer të miturin në rrugën e zhvillimit të drejtë dhe
prosperitetit të tij.397
Ekzekutimi i masës së mbikëqyrjes së shtuar nga ana e prindit, prindit adoptues
ose kujdestarit konform nenit 91 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur fillon nga momenti
kur ata pranojnë aktvendimin e formës së prerë me të cilin është shqiptuar kjo masë.
“Prindërit apo kujdestari kanë për detyrë t’i kushtojnë kujdes të përhershëm dhe të plotë
edukimit të personave të mitur, t’i zbatojnë urdhrat dhe udhëzimet e gjykatës dhe organit
të kujdestarisë dhe të ndërmarrin masa që parandalojnë ndikimin e dëmshëm ndaj
personit të mitur”.398
Rrjedhimisht, gjykata me aktvendimin mbi shqiptimin e kësaj mase mund të
vendosë detyrime konkrete për prindin apo kujdestarin që të ndërmerr ose kryej disa
aktivitete dhe veprime me qëllim të eliminimit të disa ndikimeve negative, e posaçërisht
të pengimit të disa sjelljeve e veprimeve devijante të të miturit ndaj të cilit është shqiptuar
kjo masë edukative. “Kjo posaçërisht ndodh kur prindërit ose kujdestari kanë lënë pas
(397) Salihu, I, fq. 43 – 44. (398) Halili, II, fq. 160.
143
dore kujdesin, ushqimin, mbikëqyrjen dhe shërimin e personit të mitur. Nga ana tjetër,
vërtetohet se sjellja delikuente dhe kriminale e të miturit është rezultat i lënies pas dore të
këtyre obligimeve.399
Me paragrafin 2 të nenit 92 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur ligjdhënësi, përveç
tjerash e ka adresuar edhe çështjen e verifikimit të zbatimit të masës së mbikëqyrjes së
shtuar nga ana e prindit, prindit adoptues ose kujdestarit. Për të verifikuar zbatimin e
kësaj mase përgjegjësia i është akorduar shërbimit sprovues. Ai mund ta bëj verifikimin
kur një gjë e tillë është kërkuar nga gjykata. Gjykata do të mund të kërkoj verifikimin e
zbatimit të saj çdoherë kur ka dilema rreth mbarëvajtjes së mbikëqyrjes.
Prindi, prindi adoptues ose kujdestari dhe shërbimi sprovues kanë për detyrë që
herë pas here ta informojnë gjykatën për ecurinë e zbatimit të kësaj mase, respektivisht
për përparimin që është shënuar në ekzekutimin e saj. “Po që se gjatë zbatimit të kësaj
mase lindin konflikte, mosmarrëveshje dhe konteste të caktuara midis prindërve,
prindërve adoptues ose kujdestarit të të miturit dhe shërbimit sprovues atëherë këtë
konflikt e zgjidh gjykata kompetente”.400
E tërë veprimtaria që zbatohet gjatë ekzekutimit të masës së mbikëqyrjes së shtuar
nga ana e prindit, prindit adoptues ose kujdestarit është në funksion të shënimit të
përparimit në edukimin dhe riedukimin e të miturit.401 Së këndejmi, nëse gjatë
ekzekutimit të kësaj mase konstatohen mos përmbushje të detyrimeve nga ana e të
miturit,402 me propozimin e shërbimit sprovues, ose me iniciativën e vet, në varësi të
shkallës së mos përmbushjes së tyre, problemeve të shfaqura në arritjen e suksesit të
pretenduar apo suksesit të arritur, gjykata mundet që masën e shqiptuar ta suprimojë ose
ta zëvendësojë me ndonjë masë tjetër edukative.
2/2/2/ Ekzekutimi i masës së mbikëqyrjes së shtuar nga familja tjetër
Siç është theksuar më lart, masën e mbikëqyrjes së shtuar nga familja tjetër
gjykata do ta shqiptoj atëherë kur plotësohen kushtet e përgjithshme për ushtrimin e
mbikëqyrjes së shtuar, dhe nëse konstatohet se prindi i të miturit, adoptuesi ose kujdestari
janë të paaftë që ta ushtrojnë këtë mbikëqyrje dhe kur kjo masë është në interesin e të
miturit. “Paaftësia e prindit, prindit adoptues ose kujdestarit mund të jetë e natyrës
psikike (p.sh., çrregullimet e thella psikike), fizike (p.sh., paralizat e ndryshme), por
paaftësia mund të ketë të bëj edhe me prezencë të sëmundjeve të tjera, ajo mund të ketë të
bëj me dukurinë e alkoolizmit, narkomanisë dhe dukurive tjera patologjike”.403
Konform paragrafit 1 të nenit 94 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur me rastin e
shqiptimit të masës së mbikëqyrjes së shtuar nga familja tjetër gjykata kompetente ka për
detyrë të bashkëpunoj me shërbimin sprovues. Ajo do të caktojë familjen në të cilën do të
vendoset kryerësi i mitur i veprës penale sipas propozimit të dhënë pikërisht nga ana e
këtij shërbimi. Natyrisht, para se të ofrohet një propozim i tillë, është detyrë e shërbimit
(399) Po aty, fq. 161. (400) Shih paragrafin 2 të nenit 92 të KDM. (401) Hajdari, XI, fq. 227. (402) Detyrime të tilla mund të jenë: kërkimfalja ndaj palës së dëmtuar, kompensimi i dëmit, vijimi i rregullt
i shkollimit, pranimi i punësimit, pranimi i këshillave pedagogjike etj. Për mos përmbushje të tyre duhet të
informohet gjykata që e ka shqiptuar masën e tillë edukative. (403) Halili, II, fq. 261.
144
sprovues që të analizoj personalitetin e të miturit dhe strukturën sociale dhe psikologjike
të familjes në të cilën ai do të vendoset.404 “Nuk përjashtohet mundësia që shërbimi
sprovues të jep propozime për më shumë familje për zbatimin e masës në fjalë, ashtu që
në këto raste është gjykata ajo që do të marrë vendimin se cilës familje do t’i besohet
mbikëqyrja”. Në situata të tilla gjykata duhet të vendosë mbi bazën e preferencave që
ekzistojnë për njërën apo tjetrën familje.405 Në fakt, kur familjet e propozuara kanë
kushte të njëjta, gjykata duhet dhënë përparësi familjes me të cilën i mituri është në
marrëdhënie farefisnore apo është i lidhur emocionalisht.406 Motivi i kësaj zgjidhjeje
ligjore është i ndërlidhur drejtpërsëdrejti me qëllimin e masave edukative.
Edhe me rastin e shqiptimit të kësaj mase, gjykata përcakton obligime dhe detyra
të caktuara për zbatimin e masave konkrete ndaj personit të mitur. Këto detyrime i
caktohen familjes në të cilën do të vendoset i mituri, dhe ato kryesisht kanë të bëjnë me
edukimin, shkollimin dhe mbikëqyrjen e personit të mitur. Detyrimet e tilla caktohen në
marrëveshjen të cilën duhet ta nënshkruajnë shërbimi sprovues me familjen në të cilën do
të vendoset i mituri. “Me këtë marrëveshje, po ashtu rregullohet edhe çështja e bartjes së
shpenzimeve të vendosjes, ushqimit dhe shpenzimeve tjera që shkaktohen gjatë kohës së
qëndrimit të personit të mitur në familjen tjetër”.407
Familja në të cilën vendoset i mituri duhet t’i lejoj shërbimit sprovues që të
verifikojë ekzekutimin e mbikëqyrjes së kësaj mase, gjithnjë kur një verifikim i tillë
urdhërohet nga gjykata. Çështja e verifikimit të ekzekutimit të masës së mbikëqyrjes së
shtuar në familjen tjetër duhet të urdhërohet zakonisht në rastet kur ka informacione që
tregojnë për mosrespektim të detyrimeve të përcaktuara me marrëveshje nga ana e
familjes në të cilën është vendosur i mituri.
Gjatë ekzekutimit të masës së mbikëqyrjes së shtuar nga familja tjetër të miturit,
si rregull, duhet t’i mundësohet që të mbaj lidhje të përhershme me familjen e tij.
Vështruar në këtë aspekt, prindërit mund të korrespondojnë me fëmijën e tyre, ta
vizitojnë, t’i dërgojnë dhurata etj. “Rrjedhimisht, gjykata kompetente mund të vendosë të
mos i lejoj kontaktet e tilla vetëm në rastet kur pritet se ato do të ndikonin dëmshëm te i
mituri, e sidomos kur prindërit e tij janë narkomanë, alkoolistë, lëngojnë nga ndonjë
sëmundje e rëndë psikike etj.408
Gjykata kompetente sipas detyrës zyrtare apo në bazë të propozimit të shërbimit
sprovues mund të urdhëroj ndërrimin e familjes për të miturin, nëse rrethanat e asaj
familje ndryshojnë në atë masë sa që ekzekutimi i suksesshëm i masës bëhet i pamundur
apo i vështirë. Kjo situatë imponohet në rastet kur familja e tillë vie në gjendje të rëndë
sociale, apo personat që e kanë nën mbikëqyrje të miturin bëhen narkomanë, alkoolistë
etj. Natyrisht, në varësi të rrethanave që e karakterizojnë rastin konkret gjykata mund ta
zëvendësoj masën e mbikëqyrjes së shtuar nga familja tjetër edhe me ndonjë masë tjetër
edukative, siç mund të jetë ajo e dërgimit në institucionin edukativ.
(404) Në këto raste shërbimi sprovues ka për detyrë që ta studioj në thellësi personalitetin e të miturit, në
mënyrë që procesi i adaptimit të tij në atë familje dhe ai i risocializimit të rrjedhë pa ndonjë pengesë. Në
këtë rrjedhë propozimi i këtij shërbimi duhet të orientohet drejt një familje që ka gjendje të mirë sociale dhe
që ka kapacitete pedagogjike e kapacitetet tjera për ta ushtruar me sukses mbikëqyrjen e të miturit. (405) Hajdari, XI, fq. 229. (406) Kështu, në vendi të një familje tjetër të panjohur për të miturin, përparësi duhet dhënë familjes së dajës
së të miturit, por gjithnjë kur kemi të bëjmë me kushte të njëjta sociale, apo të gjendjes psiko-fizike të tyre. (407) Halili, II, fq. 161. (408) Hajdari,XI, fq. 231.
145
2.2,3. Ekzekutimi i masës së mbikëqyrjes së shtuar nga organi i kujdestarisë
Masën e mbikëqyrjes së shtuar nga organi i kujdestarisë, siç është theksuar më
lart, gjykata do ta shqiptojë pas dëgjimit të prindit, prindit adoptues ose kujdestarit, dhe
nëse pas këtij dëgjimi gjykata konstaton se personat e përmendur nuk kanë mundësi, nuk
janë në gjendje ta ushtrojnë mbikëqyrjen ndaj të miturit të tillë edhe nëse kjo masë është
në interesin më të mirë të të miturit.
Për ekzekutimin e kësaj mase, konform paragrafit 1 të nenit 99 të Kodit të
Drejtësisë për të Mitur është i autorizuar organi i kujdestarisë në territorin e të cilit
ndodhet vendbanimi i të miturit. Ky organ ka për detyrë që menjëherë pas pranimit të
aktvendimit mbi shqiptimin e masës së tillë të caktoj zyrtarin përgjegjës dhe për këtë fakt
e informon gjykatën e çështjes. Ky zyrtar gjatë ekzekutimit të masës në fjalë është i
detyruar që t’i kryej të gjitha obligimet me të cilat e ka ngarkuar organi i kujdestarisë
sociale dhe gjykata kompetente. Këto detyrime mund të kenë të bëjnë me lehtësimin e
qasjes në aftësimin profesional dhe punësimit, largimin e të miturit nga çdo lloj ndikimi
negativ, lehtësimin e qasjes në kujdes të nevojshëm mjekësor, ofrimin e zgjidhjeve të
mundshme të ndonjë problemi që është shfaqur në jetën e të miturit etj. “Personi zyrtar
është i obliguar që personalisht dhe me rregull të mbaj kontakt me personin e mitur, të
organizoj biseda, vizita dhe mënyra tjera të përshtatshme të ndikimit dhe të
mbikëqyrjes”.409
Gjykatat, prokuroria, shkollat dhe institucionet tjera kanë përgjegjësi ligjore që të
ndihmojnë dhe bashkëpunojnë me organin e kujdestarisë gjatë kohëzgjatjes së
ekzekutimit të kësaj mase edukative. Po ashtu, edhe prindi, prindi adoptues ose kujdestari
i të miturit kanë detyrime që ta informojnë organin e kujdestarisë për çfarëdo pengese që
ata mund të jenë ndeshur gjatë ekzekutimit të kësaj mase.
Rrjedhimisht, organi i kujdestarisë është i detyruar që pa vonesë ta informojë
gjykatën që e ka shqiptuar këtë masë për çdo mos përmbushje të detyrimeve nga ana e të
miturit. Mos përmbushja e detyrimeve mund të ketë të bëj me mos kërkim të faljes nga i
mituri personit të dëmtuar, mos kompensim të dëmit, mos vijim të rregullt të shkollimit,
mos pranim të këshillave pedagogjike etj.410 Krahas kësaj, organi i kujdestarisë sociale
duhet ta informojë gjykatën kompetente edhe për pengesat eventuale të cilat mund të jenë
shfaqur gjatë ekzekutimit të kësaj mase edukative. Mos përmbushja e detyrimeve
konkrete mund të ketë efekt të atillë që imponon domosdonë që gjykata të pushoj
ekzekutimin e kësaj mase, ose ta zëvendësoj atë me ndonjë masë tjetër edukative.
2.3. Ekzekutimi i masave edukative institucionale
Masat institucionale si lloji më i rëndë i masave edukative konsistojnë në
vendosjen e të miturit delikuent për një kohë relativisht të gjatë në institucione të
posaçme të edukimit dhe rehabilitimit. Këto masa u shqiptohen të miturve ndaj të cilëve
duhet të ndërmerren masa afatgjata me qëllim të edukimit, riedukimit apo trajtimit,
mjekimit të tyre, si dhe në rastet kur është i domosdoshëm veçimi i tyre nga ambienti
(409) Halili, II, fq. 262. (410) Hajdari, XI, fq. 234.
146
familjar, shkollor apo social.411 Në vazhdim, do të bëhet fjalë për aspektet e ekzekutimit
të këtyre masave, përkatësisht të masës së dërgimit në institucionin edukativ, masën e
dërgimit në institucionin edukativo-korrektues dhe masën e dërgimit në institucionin për
kujdes të posaçëm.
2.3.1. Ekzekutimi i masës së dërgimit në institucionin edukativ
Siç është theksuar më lart, dërgimi në institucionin edukativ u shqiptohet
kryerësve të mitur të veprave penale ndaj të cilëve duhet të ndërmerren masa afatgjata të
edukimit, të cilët kërkojnë një mbikëqyrje të plotë të institucionit të veçantë nga personeli
përkatës.
Ekzekutimi i kësaj mase edukative bëhet në institucione të veçanta edukative të
cilat ndërtohen për këto qëllime, ose në kuadër të institucioneve ekzistuese edukative, si
në: konvikte, shtëpi të nxënësve dhe institucione të ngjashme, ku edhe ashtu gjenden të
mitur dhe të rinj të cilët qëndrojnë aty gjatë kohës së arsimimit dhe shkollimit të tyre.412
Institucioni edukativ i ofron personit të mitur kushtet themelore për shkollim,
arsimim e ngritje profesionale si dhe kushte tjera të nevojshme për zhvillimin dhe
formimin e tij. Të gjitha këto aktivitete kanë për qëllim ndryshimin e sjelljeve,
qëndrimeve dhe evitimin e disa shprehive dhe sjelljeve devijante të tij. Personat e mitur të
cilët janë vendosur në këto institucione, këtë masë e mbajnë në kushte të njëjta me të
miturit tjerë të moshës së tyre të cilët gjenden në këto institucione edukative. Për arsyet e
vendosjes së të miturit në këto institucione njoftohet vetëm drejtori i institucionit
edukativ dhe edukatori përgjegjës i të miturit. Kjo është përcaktuar në këtë mënyrë me
qëllim që të evitohen paragjykimet eventuale ndaj të miturit delikuent nga ana e
personelit apo të miture të tjerë, që në kushte të caktuara mund të manifestonin efekte
negative në procesin e risocializimit të të miturit të tillë.413
Dërgimi në institucionin edukativ ekzekutohet nën mbikëqyrjen dhe kujdesin e
drejtpërdrejtë të shërbimit sprovues. Institucioni edukativ është i detyruar që në lidhje me
ndryshimet dhe ecurinë e procesit të riedukimit dhe përmirësimit të personit të mitur ta
informojë gjykatën në mënyrë që ajo të ketë mundësi të ndërmarrë masa në drejtim të
ndërprerjes së kësaj mase apo zëvendësimit të saj me ndonjë masë tjetër. Institucione të
tilla nuk ka në të gjitha shtetet dhe në të gjitha rajonet brenda shtetit. Institucione të tilla
nuk ka as në Kosovë. Në mungesë të këtyre institucioneve ekzekutimi i kësaj mase
edukative zakonisht bëhet në konvikte, internate e qendra shkollore.414 Vendosja e të
miturve delikuentë në këto qendra e shkolla zakonisht hasë në vështirësi të shumta, pasi
ato nuk dëshirojnë që në gjirin e vet të kenë të mitur problematikë dhe delikuentë.
Prandaj kjo masë në praktikën gjyqësore zakonisht shqiptohet më rrallë se masat tjera
edukative.
(411) Këtu është fjala për masa të cilat rezultojnë me privim të të miturit nga liria e lëvizjes. (412) Halili, II, fq. 264. (413) Hajdari, XI, fq. 242. (414) Halili,, II, fq. 264.
147
Konform nenit 111 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur, shërbimi sprovues është i
autorizuar për të urdhëruar të miturin që të paraqitet në institucionin edukativ.415 Për
realizimin e këtij qëllimi, nga ana e këtij shërbimi të miturit i caktohet një person i cili të
miturin e vendosur në këtë masë e transporton deri në institucionin edukativ. Së
këndejmi, nëse ekzekutimi i masës nuk mund të fillojë ose të vazhdojë për shkak se i
mituri refuzon të zbatojë masën edukative apo arratiset, shërbimi sprovues duhet që për
këtë menjëherë të informojë gjykatën kompetente dhe stacionin kompetent policor të cilët
obligohen t’i ndërmarrin të gjitha masat ligjore që të miturin ta transportojnë në
institucionin edukativ.416 Natyrisht, mënyra e dërgimit të të miturit në institucionin
edukativ nuk guxon të cenojë dinjitetin e tij.
Të dhënat e përdorura provojnë se gjatë periudhës hulumtuese 2007-2016 në
Kosovë shërbimi sprovues ka siguruar ekzekutimin e të gjitha rasteve (49 sish) për të cilat
gjykatat e vendit kanë shqiptuar masën e dërgimit në institucionin edukativ.417 Në
mungesë të institucioneve të posaçme të themeluara enkas për këtë qëllim, të miturit ndaj
të cilëve është shqiptuar kjo masë edukative janë dërguar nëpër konvikte, shkolla e
qendra tjera në ekzekutim të saj. Në këto institucione, këta të mitur i kanë përcjellë edhe
probleme evidente të vendosjes dhe adaptimit pasi përgjegjësit e tyre me vështirësi kanë
pranuar këta të mitur në mesin e tyre, e po ashtu edhe vetë procesi i riedukimit të tyre
është përcjellë me shumë probleme. Kjo për faktin se për të miturit delikuentë nuk janë
krijuar programe të veçanta të edukimit, ndërkaq për shkak të çrregullimit të sjelljeve të
tyre, ata kanë hasur në vështirësi evidente të përshtatjes me moshatarët e tyre të cilët nuk
kanë pasur probleme në aspektin e edukimit të tyre. Për rrjedhojë, në 16 raste të miturit
delikuent i kanë braktisur këto institucione, ashtu që gjykata është dashur që ndaj tyre të
caktoj masa tjera edukative. Duke pasur parasysh këtë gjendje shtrohet e nevojshme që në
Kosovë, në të ardhmen e afërt të ndërmerren masat e duhura që do të mundësonin
ngritjen e këtyre qendrave të veçanta edukative, në të cilat do të punësoheshin pedagogë,
psikolog e personel tjetër profesionist, i cili do të merrej ekskluzivisht me trajtimin e të
miturve delikuent të vendosur në këto qendra. Ato qendra do duhej të krijonin programe
të mirëfillta që u përshtaten nevojave të këtyre të miturve dhe që do të mundësonin
arritjen e qëllimit të kësaj mase edukative.
2.3.2. Ekzekutimi i masës së dërgimit në institucionin edukativo - korrektues
Siç është theksuar më lart, masa edukative e dërgimit në institucioni edukativo-
korrektues shqiptohet ndaj të miturit i cili ka kryer vepër penale të dënueshme me burgim
prej më së paku 3 vjet, dhe ndaj të cilit ka nevojë të ndërmerren masat të edukimit të
specializuar dhe afatgjatë, që kërkojnë angazhim dhe mbikëqyrje të plotë nga ana e
personelit adekuat të institucionit edukativo-korrektues, dhe kur masa e tillë vlerësohet të
jetë në interesin më të mirë të të miturit.
(415) Për Shërbimin Sprovues të Kosovës, më gjerësisht, shih: Gashi, Rexhep. Shërbimi Sprovues i Kosovës,
historiku, fushëveprimi, organizimi dhe aktiviteti i tij, E drejta, nr. 3-4, Prishtinë, 2008, fq.8-11. (416) Maloku, Liridon. Ekzekutimi i masave edukative. Justicia, nr. 1, Prishtinë, 2012, fq. 338. I qasshëm në:
http://jus.igjk.rks-gov.net/690/1/Ekzekutimi%20i%20masave%20edukative_shqip%2C%20nr.%2027.pdf.
Shfletuar më: 10.02.2017. (417) Raport mbi veprimtarinë e Shërbimit Sprovues të Kosovës për vitet 2007-2016, datë 19.01.2017.
148
Konform paragrafit 1 të nenit 113 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur masa
edukative e dërgimit në institucionin edukativo-korrektues ekzekutohet në institucionin e
posaçëm të themeluar enkas për këtë qëllim. Ky institucion i ekzekutimit të kësaj mase
duhet të jetë i tipit gjysmë të hapur dhe të hapur. Është rregull determinues që në
institucion edukativo-korrektues femrat të cilat i nënshtrohen kësaj mase të vendosen në
sektorin e femrave, kurse madhorët dhe të miturit të cilët mbushin moshën 18 vjeçare të
cilët i nënshtrohen kësaj mase edukative, po ashtu duhet të vendosen në sektorin e
veçantë, ndaras nga të miturit tjerë (atyre që u takojnë grup moshave 14-18 vjeç).418
Në institucionin edukativ-korrektues të miturve delikuentë duhet tu sigurohet
mbrojtje, ndihmë dhe mbikëqyrje, me qëllim të edukimit, arsimimit dhe zhvillimit të tyre
të drejtë. Në anën tjetër, në këtë institucion mund të ndërmerren edhe masa përkatëse
disiplinore me qëllim të pengimit të aktiviteteve delikuente të personave të mitur. Së
këndejmi, gjatë kohës së qëndrimit në institucionin edukativo-korrektues të miturve duhet
t’u sigurohet arsimimi fillor dhe aftësimi profesional, mbajtja e lidhjeve me familjen dhe
kyçja aktivitete kulturore e zbavitëse.419 Kur në institucionin e tillë nuk ka kushte për
zhvillim të arsimimit të lartë, të miturve duhet siguruar mundësi që ata të vazhdojnë
shkollimin edhe jashtë institucionit, përmes zbatimit të mbikëqyrjes dhe kontrollit.420
Sipas paragrafit 1 të nenit 14 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur gjykata
kompetente me shkrim e urdhëron të miturin që të paraqitet në institucionin edukativo-
korrektues për ekzekutimin e masës edukative korrektuese. Në këtë rast ajo e specifikon
një ditë të veçantë kur i mituri duhet të përmbushë obligimin në fjalë. Afati brenda të cilit
gjykata duhet ta caktoj ditën e paraqitjes së të miturit në institucionin edukativo-
korrektues nuk mund të jetë më i shkurtër se 8 ditë dhe më i gjatë se 15 ditë nga dita e
nxjerrjes së urdhrit për dërgim të të miturit në institucionin e tillë. Në këto raste, gjykata e
informon institucionin edukativo-korrektues për datën kur i mituri duhet të paraqitet në
institucion dhe ia dërgon atij vendimin e formës së prerë së bashku me të dhënat
personale për të miturin të mbledhura gjatë zbatimit të procedurës penale ndaj tij. Nëse i
mituri i thirrur me rregull nuk paraqitet vullnetarisht në institucionin edukativo -
korrektues, atëherë gjykata u jep urdhër organeve kompetente që personin e mitur ta
sjellin me dhunë. Natyrisht, mënyra e sjelljes së të miturit në institucionin edukativo-
korrektues nuk duhet të cenojë dinjitetin e tij. Kjo do të thotë se ai nuk duhet të sillet i
prangosur.
Kur i mituri pranohet në institucionin edukativo-korrektues ai vendoset në zyrën
pranuese. Në atë zyrë së pari konstatohet identiteti i tij, arsyeja e shqiptimit të masës dhe
organi që e ka shqiptuar masën edukative, e më pas ai i nënshtrohet kontrollit
mjekësor.421 Të gjitha këto të dhëna duhet të evidencohen në regjistrin e pranimit. Më
pastaj, i mituri dërgohet në sektorin e kontrollimit personal, ku mund të mbahet deri në
60 ditë. Gjatë kohës së qëndrimit në këtë sektor në raport me të miturin duhet të
zhvillohen aktivitete të shumta, të cilat janë në funksion të njohjes dhe studimit të
personalitetit të tij. Kjo njohje e personalitetit të të miturit shërben për t’u mundësuar
hartimi i programit përkatës të trajnimit të të miturit gjatë kohës së ekzekutimit të kësaj
(418) Shih paragrafët 2 dhe 3 të nenit 113 të KDM. (419) Qëllimi i aktiviteteve arsimore, kulturore e zbavitëse është krijimi i shprehive pozitive të të miturve. (420) Hajdari, XI, fq. 244. (421) Kontrolli mjekësor duhet të bëhet brenda 24 orëve nga koha e arritjes së të miturit në institucionin
edukativo-korrektues.
149
mase edukative.422 Programi i tillë duhet të jetë gjithëpërfshirës dhe i përshtatur
personalitetit të të miturit dhe kushteve teknike e kadrovike me të cilat disponon
institucioni edukativo-korrektues.423
Të miturit në institucionin edukativo-korrektues duhet të ndahen në grupe
edukative, në harmoni me moshën e tyre, zhvillimin mendor dhe karakteristikat tjera,
përfshirë veçoritë e programit të individualizuar. Grupet punuese, si rregull, nuk mund të
kenë më shumë se 20 të mitur dhe një edukator të veçantë.
Gjatë kohës së qëndrimit në institucionin edukativo-korrektues i mituri gëzon këto
të drejta: a) të drejtën që të ushtrojë në mënyrë të vazhdueshme për të ruajtur shëndetin e
tij; b) të kalojë së paku 3 orë në ditë jashtë lokaleve të mbyllura gjatë kohës së lirë; c) të
merret me aktivitete fizike e sportive; d) të vijoj shkollimin dhe aftësimin profesional, e)
të vizitohet së paku një herë në javë minimum deri në 1 orë nga prindi i tij, prindi
adoptues, kujdestari, bashkëshorti, fëmija, fëmijët e adoptuar dhe nga të afërmit tjerë të
gjakut në vijë të drejtpërdrejtë pa kufi ose në vijë anësore deri në shkallën e katërt; f) të
vizitohet së paku një herë në muaj nga persona të tjerë të cilët nuk ndikojnë negativisht në
ekzekutimin e masës; g) të drejtën në pushim ditor dhe javor në pajtim me dispozitat e
Ligjit për Ekzekutimin e Sanksioneve Penale,424 h) në pushim vjetor prej 30 ditësh, të
cilin me leje të institucionit korrektues mund ta shfrytëzoj edhe jashtë lokaleve të
institucionit edukativo-korrektues; në pushim shtesë deri në pesëmbëdhjetë ditë;425 i) në
ushqim në tri racione në ditë; j) në pranimin e korrespodencës dhe pakove ushqimore e
higjienike etj.
Personat e mitur, gjatë qëndrimit në institucion janë të detyruar të punojnë me
qëllim që të krijojnë shprehi pune dhe të aftësohen për jetë të pavarur, pas daljes nga
institucioni. Në këtë rast, kur kemi të bëjmë me të mitur që nuk janë përfshirë në procesin
e mësimit dhe shkollimit, ata mund të angazhohen në orar të plotë të punës.426
Ndaj të miturve të padisiplinuar mund të shqiptohen masat përkatëse disiplinore.
Këto masa, konform paragrafit 1 të nenit 122 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur duhet të
shqiptohen me zbatim të përshtatshëm të dispozitave përkatëse të Ligjit për Ekzekutimin
e Sanksioneve Penale. Edhe pse Kodi i Drejtësisë për të Mitur nuk i specifikon masat që
mund t’u shqiptohen të miturve të padisiplinuar, ky Kod megjithatë e bën më se të qartë
faktin se ndaj të miturit nuk mund të shqiptohet izolimi në qeli të veçantë si masë
disiplinore. Sidoqoftë, ligjdhënësi ka autorizuar mundësi që i mituri që bën shkelje
disiplinore të mund të vendoset në njësi të veçantë të institucionit edukativo-korrektues,
si dënim disiplinor, nën kushtet vijuese: a) periudha e vendosjes në njësinë e veçantë nuk
mund të kalojë 15 ditë; b) i mituri nuk mund të vendoset i vetmuar në njësinë e veçantë;
c) i mituri ka të drejtë të kalojë së paku 3 orë jashtë lokaleve të mbyllura gjatë kohës së
lirë dhe të pranojë vizita; d) i mituri duhet të mundësohet të ketë qasje në tekste mësimore
dhe libra të tjerë, dhe e) i mituri duhet të vizitohet nga zyrtari mjekësor dhe edukatori një
(422) Programi i trajnimit duhet të përgatitet nga ekspertët përkatës të angazhuar enkas për këtë qëllim dhe
nga institucioni edukativo-korrektues. (423) Hajdari, XI, fq. 248.
(424) Shih nenet 90-92 të Ligjit nr. 04/L-149 për Ekzekutimin e Sanksioneve Penale. I qasshëm në:
https://gzk.rks-gov.net/ActDetail.aspx?ActID=8867. Shfletuar më: 12.02.2017.
(425) Këtë pushim mund ta lejoj drejtori i institucionit edukativo-korrektues, dhe ai mund të akordohet për
sjellje të mirë të të miturit në institucionin edukativo-korrektues, për suksesin e treguar në shkollim apo
aftësim profesional etj.
(426) Halili, II, fq. 265-266.,
150
herë në ditë dhe dy herë në javë nga drejtori i institucionit edukativ korrektues.
Rrjedhimisht, ndaj të miturit që ka bërë shkelje disiplinore brenda institucionit edukativo-
korrektues mund të shqiptohen këto masa disiplinore: qortimi, heqja e benificionit të
caktuar, urdhri për kompensim të dëmit dhe vendosja e të miturit në njësi të veçantë të
institucionit edukativo-korrektues.
Siç dihet kohëzgjatja e kësaj mase nuk caktohet nga gjykata, por varësisht nga
suksesi në procesin e riedukimit dhe riintegrimit të personave të mitur atyre edhe mund
t’u ndërpritet kjo masë edukative korrektuese. Ndërprerja zakonisht bëhet nëse vërtetohet
se është arritur qëllimi i përmirësimit dhe riedukimit ose kur kjo masë nuk ka efekt, andaj
duhet të zëvendësohet me ndonjë sanksion tjetër.
Të dhënat e siguruara nga Shërbimi Korrektues i Kosovës, përkatësisht Qendra
Korrektuese në Lipjan nuk pasqyrojnë numrin e tërësishëm të të miturve të cilët gjatë
periudhës 2007-2016 kanë qenë në ekzekutim të masës së dërgimit në institucionin
edukativo - korrektues.427 Këto të dhëna, me rastin e sigurimit të të cilave kemi hasur në
shumë vështirësi, pasqyrojnë vetëm numrin e personave të cilat kanë qenë në ekzekutim
të kësaj mase në fund të vitit 2016. Sipas këtyre të dhënave në fund të këtij viti në
Qendrën Korrektuese në Lipjan kishte gjithsej 40 të mitur ndaj të cilëve ishte shqiptuar
masa e dërgimit në institucionin korrektues. Sipas këtyre të dhënave në ekzekutim të
kësaj mase ishin 22 të mitur të rritur dhe 18 të mitur të rinj. Në mesin e 40 të miturve të
cilët ndodheshin në ekzekutim të masës së dërgimit në institucionin edukativo-korrektues
39 ishin të gjinisë mashkullore, kurse vetëm njëri prej tyre ishte i gjinisë femërore. Të
miturit që ndodheshin në ekzekutim të masës së dërgimit në institucionin edukativo-
korrektues ishin të dënuar për vjedhje të rënda, vrasje, tentim vrasje, grabitje, lëndime të
rënda trupore, keqpërdorime seksuale, rrezikim trafiku etj.428 Këto të dhëna plotësisht
përputhen me raportin e monitorimit gjashtëmujor mbi ekzekutimin e masave dhe
dënimeve për të miturit në Qendrën Korrektuese në Lipjan të realizuar në fund të vitit
2016 nga KOMF (Koalicioni i Organizatave për Mbrojtjen e Fëmijëve).429 Ky raport vë
në dukje parregullsi konkrete gjatë ekzekutimit të kësaj mase edukative. Kështu, ai
prezanton fakte se kjo masë, në kundërshtim me zgjidhjet ligjore dhe me shkelje të të
drejtave elementare të të miturve, ekzekutohet në institucion të tipit të mbyllur,430 se
programi i trajtimit të të miturve nuk i është përshtatur qëllimit të masës, por i njëjti më
shumë i ngjason një programi të institucioneve të tipit të mbyllur;431 të miturve nuk u
është mundësuar të vijojnë shkollimin në shkollat publike jashtë institucionit, ndërkohë
që në institucionin e tillë ka mungesë të madhe të stafit edukativ (punëtorëve socialë,
(427) Sipas të dhënave të pasqyruara më lart, gjykatat e Kosovës gjatë periudhës 2007 -2016 ndaj kryerësve
të mitur të veprave penale kanë shqiptuar gjithsej 196 masa të dërgimit në institucionin edukativo-
korrektues. Këto të dhëna, diktuar nga burimet e përdorura, nuk pasqyrojnë ecurinë e ekzekutimit të këtij
numri masash të shqiptuara. (428) Qendra Korrektuese në Lipjan, Raport statistikor mbi ekzekutimin e masave dhe dënimeve për të
miturit, datë 12.01.2017. (429) Shih Raportin e specifikuar: Raporti i monitorimit gjashtëmujor mbi ekzekutimin e masave dhe
dënimeve për të miturit në Qendrën Korrektuese në Lipjan. I qasshëm në: http://www.komfkosova.org/wp-
content/uploads/2016/11/Raporti-i-monitorimit-te-QKL_KOMF1.pdf. Shfletuar më: 12.02.2017. (430) Pavijoni ku bëhet ekzekutimi i kësaj mase edukative është i rrethuar me tela gjembor në lartësi deri në
4 metra dhe i mbyllur me derë elektrike, e cila mund të hapet vetëm nga zyrtarët korrektues (431) Qendra Korrektuese në Lipjan shkel të drejtat e fëmijëve. I qasshëm në: http://lajmi.net/qendra-
korrektuese-ne-lipjan-shkel-te-drejtat-e-femijeve/. Shfletuar më: 12.02.2017.
151
psikologëve, instruktorëve profesionalë, këshillëdhënësve të tjerë etj.),432 të miturit nuk
janë përfshirë në punën me shpërblim, ndaj tyre në disa raste ka pasur përdorim të dhunës
etj.433 Vështruar në këtë aspekt, shtrohet detyrë urgjente e Ministrisë së Drejtësisë që të
ndërmarrë të gjitha masat e nevojshme për të evituar mangësitë dhe shkeljet ligjore të
cilat e karakterizojnë veprimtarinë e Qendrës Korrektuese në Lipjan në procesin e
ekzekutimit të masës së dërgimit në institucionin korrektues.434
2.3.3. Ekzekutimi i masës së dërgimit në institucionin për kujdes të posaçëm
Siç është theksuar më lart, gjykata mund të shqiptojë masën e dërgimit në
institucionin e posaçëm në vend të masës së dërgimit në institucionin edukativ ose të
institucionit edukativo- korrektues me rekomandimin e ekspertit të mjekësisë, nëse të
miturit i nevojitet përkujdesja e posaçme për shkak të çrregullimit mendor, ose të metave
fizike435 dhe kur kjo është në interesin më të mirë të të miturit.
Kjo masë edukative ekzekutohet në institucionin e posaçëm, me ç’rast të miturit
delikuent duhet t’i sigurohen të gjitha të drejtat dhe detyrimet të cilat u garantohen të
miturve të tjerë të vendosur në këtë institucion. Në këto institucione të miturve, përveç
edukimit u sigurohet edhe tretmani përkatës shëndetësor. Institucioni ku ekzekutohet kjo
masë është institucion i mbrojtjes sociale, edukimit, arsimimit dhe mbrojtjes
shëndetësore. Ato posedojnë të gjitha kushtet të cilat garantojnë arritjen e qëllimit të kësaj
mase edukative.
Vendosjen e të miturit delikuent në këtë institucion e bën shërbimi sprovues në
bazë të vendimit të nxjerrë nga gjykata kompetente. Për këtë qëllim, ky institucion i bën
kërkesë policisë, e cila detyrohet që ta shoqëroj të miturin në institucionin e kujdesit të
posaçëm. Edhe në këto raste shoqërimi për në këtë institucion nuk duhet të bëhet në
mënyrën që cenon dinjitetin e të miturit. Ligjdhënësi e bën të qartë faktin se në
shoqërimin e të miturit për në institucionin e kujdesit të posaçëm duhet të jetë edhe
zyrtari përkatës shëndetësor.436
Kjo masë edukative mund të zgjasë derisa i mituri të mbush moshën 18 vjeçare.
Por, me lejen e drejtorit të institucionit, në raste të caktuara, sidomos me qëllim të
përfundimit të procesit të shkollimit dhe aftësimit të tij, ai mund të qëndroj edhe më
shumë.437
Nëse ekzekutimi i masës edukative të dërgimit në institucionin e kujdesit të
posaçëm nuk mund të fillojë ose të vazhdojë për shkak se i mituri refuzon të zbatojë
(432) Avokati i Popullit, Raport me rekomandime i mekanizmit ndërkombëtar për parandalimin e torturës,
nr. 1399, Prishtinë, 2016, fq. 4-5. (433) Shih: Raport i monitorimit,…, fq. 13. (434) Kështu, Ministria e Drejtësisë duhet të siguroj që ekzekutimi i masës edukative të dërgimit në
institucionin edukativo-korrektues të bëhet në institucion të tipit gjysmë të hapur apo të hapur, të mundësoj
shkollimin e të miturve nën këtë masë që të shkollohen në shkolla publike jashtë institucionit korrektues, të
mundësoj punën me shpërblim të të miturve dhe nxjerr programet trajnuese që do të ishin në përputhje me
trajtimin e të miturve në institucion të tipit gjysmë të hapur apo të hapur. (435) Këtu është fjala për persona shurdhmemec, të verbër, persona me zhvillim të vonuar psikik dhe me
çrregullime tjera mendore. (436) Shih paragrafin 2 të nenit 125 të KDM. (437) Halili, II, fq. 267.
152
masën apo arratiset, shërbimi sprovues menjëherë e njofton gjykatën kompetente dhe
stacionin policor kompetent, të cilët të miturin e transportojnë në institucion.438
Konform paragrafit 1 të nenit 26 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur institucioni i
kujdesit të posaçëm ka përgjegjësi për ta informuar shërbimin sprovues kompetent dhe
gjykatën kompetente për nivelin e përparimit të të miturit gjatë ekzekutimit të kësaj mase
edukative”. Një informim i tillë duhet të bëhet çdo 6 muaj dhe ai duhet të fokusohet në
prezantimin e informacioneve për nivelin e adoptimit të të miturit, shkallën e
përmirësimit të shëndetit, riedukimit të tij etj.”439 Së këndejmi, në varësi të rrethanave që
e karakterizojnë procesin e ekzekutimit të masës, sidomos gjatë rishqyrtimit të raporteve
të proceduara nga shërbimi sprovues, gjykata mund të vazhdojë apo pushojë ekzekutimin
e kësaj mase edukative, por edhe mund ta zëvendësojë atë me ndonjë masë tjetër
edukative.440
Të dhënat e siguruara nga Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale nuk
pasqyrojnë numrin e tërësishëm të të miturve të cilët gjatë periudhës 2007-2016 kanë
qenë në ekzekutim të masës së dërgimit në institucionin e posaçëm.441 Këto të dhëna, me
rastin e sigurimit të të cilave kemi hasur në shumë vështirësi, pasqyrojnë vetëm numrin e
personave të cilat kanë qenë në ekzekutim të kësaj mase në fund të vitit 2016. Sipas
këtyre të dhënave në fund të këtij viti në Institutin Special në Shtime (ISSh); Shtëpitë në
Komunitet për Personat me Aftësi të Kufizuara Mendore (ShK) në: Shtime, Ferizaj,
Kamenicë, Vushtrri, Deçan, Graçanicë dhe Shtëpinë e Fëmijëve me Aftësi të Kufizuara
Mendore (ShF) në Shtime kishte gjithsej 11 të mitur ndaj të cilëve ishte shqiptuar masa e
dërgimit në institucionin e posaçëm. Sipas këtyre të dhënave në ekzekutim të kësaj mase
ishin 6 të mitur të rritur dhe 5 të mitur të rinj. Në mesin e 11 të miturve të cilët
ndodheshin në ekzekutim të masës së dërgimit në institucionin special 9 ishin të gjinisë
mashkullore, kurse dy ishin të gjinisë femërore. Të miturit që ndodheshin në ekzekutim të
masës së dërgimit në institucionin e posaçëm ishin të dënuar për vjedhje, vrasje, tentim
vrasje, lëndime trupore, keqpërdorime seksuale, rrezikim trafiku etj.442
Këto të dhëna plotësisht përputhen me raportin për vitin 2016 të Qendrës
Kosovare për Rehabilitimin e të Mbijetuarve të Torturës mbi të drejtat e njeriut në
institucionet e shëndetit mendor.443 Ky raport vë në dukje parregullsi konkrete gjatë
ekzekutimit të kësaj mase edukative. Kështu, ai vë në dukje se në institucionet e
ekzekutimit të kësaj mase ka mungesë të kuadrit profesional, kushtet e vendosjes dhe të
ushqimit janë shumë të dobëta, mungojnë aktivitetet e rregullta dhe informimi për të
drejtat e të miturve, mungon përkujdesja e duhur shëndetësore (nuk ka psikiatër, mjek të
(438) Salihu, I, fq. 56. (439) Hajdari, XI, fq. 258. (440) Shih paragrafin 5 të nenit 128 të KDM. (441) Aktualisht në Kosovë janë 17 institucione të cilat janë të dedikuara për akomodimin e personave me
aftësi të kufizuara mendore, si dhe Instituti i Psikiatrisë Forenzike të Kosovës dhe Shtëpia e të Moshuarve
në Prishtinë në të cilën po ashtu janë të vendosur disa persona me aftësi të kufizuara mendore. Me trajtimin
e fëmijëve me çrregullime psiko-fizike merren Instituti Special në Shtime (ISSh); Shtëpitë në Komunitet
për Personat me Aftësi të Kufizuara Mendore (ShK) në Shtime, Ferizaj, Kamenicë, Vushtrri, Deçan,
Graçanicë dhe Shtëpia e Fëmijëve me Aftësi të Kufizuara Mendore (ShF) në Shtime. Për këtë shih: Qendra
Kosovare për Rehabilitimin e të Mbijetuarve të Torturës (QKRMT), Të drejtat e njeriut në institucionet e
shëndetit mendor janar-dhjetor 2014, Prishtinë, 2015, fq. 21. (442) Qendra Korrektuese në Lipjan, Raport statistikor mbi ekzekutimin e masave dhe dënimeve për të
miturit, datë 12.01.2017. (443) Po aty.
153
praktikës së përgjithshme etj.), ka manifestim të shpeshtë të rasteve të vetëlëndimeve dhe
kufizimet e të drejtave të tyre bëhen pa zbatim të procedurave përkatëse ligjore.
Vështruar në këtë aspekt, shtrohet detyrë urgjente e Ministrisë së Punës dhe Mirëqenies
Sociale që të ndërmarrë të gjitha masat e nevojshme për të evituar mangësitë dhe shkeljet
ligjore të cilat e karakterizojnë veprimtarinë e institucioneve ku bëhet ekzekutimi i masës
së dërgimit në institucionin e posaçëm, përkatësisht të institucioneve të përkujdesjes për
personat e mitur me probleme të shëndetit mendor e fizik.
2.4. Ekzekutimi i dënimeve
Sipas Kodit të Drejtësisë për të Mitur, ndaj personave të mitur përveç masave të
diversitetit dhe masave edukative mund të shqiptohen edhe këto dënime: dënimi me
gjobë, urdhri për punë në dobi të përgjithshme, burgimi për të mitur dhe dënimet
plotësuese. Në fakt, krahas këtyre sanksioneve penale, ndaj të miturve mund të
shqiptohen edhe masat e trajtimit të detyrueshëm. Në vazhdim të këtij punimi, për aq sa
lejojnë suazat e parapara për punime të këtij lloji do të bëhet fjalë për disa nga specifikat
dhe elementet që e karakterizojnë dënimin me gjobë, urdhrin për punë në dobi të
përgjithshme dhe burgimin për të mitur.
2.4.1. Ekzekutimi i dënimit me gjobë
Siç është theksuar më lart, dënimi me gjobë është dënim i karakterit pasuror i cili
konsiston në vendosjen e detyrimit ndaj kryerësit të mitur të veprës penale që brenda
afatit të caktuar të paguaj një shumë të hollash në dobi të shtetit. Dënimi me gjobë është
dënim i lehtë i cili është i përshtatshëm të shqiptohet për rastet e kryerjes së veprave
penale të lehta.
Lidhur me ekzekutimin e dënimit me gjobë Kodi i Drejtësisë për të Mitur bën
fjalë vetëm në nenin 131, dhe atë e trajton në kuadër të dy paragrafëve të vetëm. Përmes
këtyre dy dispozitave të këtij Kodi ligjdhënësi kosovar parasheh dy zgjidhje:
1. Në të parën, specifikon vlefshmërinë e dispozitave të Ligjit për Ekzekutimin e
Sanksioneve Penale që vlejnë për madhorët edhe për të miturit, por kërkon që
të njëjtat të zbatohen duke iu përshtatur personalitetit të të miturit dhe
rrethanave sociale e rrethanave tjera që e karakterizojnë rastin.
2. Ndërkaq në të dytën, adreson ndalimin e mundësisë së zëvendësimit të
dënimit me gjobë të shqiptuar me burgimin.
Rrjedhimisht, ekzekutimin e dënimit me gjobë ndaj të miturit mund të kalojë
nëpër dy faza:
1. Në fazën e parë ekzekutimi i këtij dënimi bëhet në të njëjtën mënyrë si edhe
për personat madhorë. Edhe në këto raste, gjykata me aktgjykim përcakton
afatin brenda të cilit i mituri duhet të paguaj gjobën, afat ky i cili nuk mund të
jetë më i shkurtët se 15 ditë dhe më i gjatë se 3 muaj.444 Kur i mituri për shkak
të rrethanave që vlerësohen të natyrshme nuk mund të paguaj përnjëherë
gjobën, gjykata konform paragrafit 3 të nenit 30 të Kodit të Drejtësisë për të
(444) Salihu, I, fq. 70.
154
Mitur mund të lejojë pagesën e gjobës në këste, por jo më gjatë se dy vjet.445
Personi i mitur të cilit i është shqiptuar dënimi me gjobë, si rregull njoftohet
se në çfarë llogarie dhe brenda çfarë afati duhet të bëj përmbushjen e këtij
obligimi.446
2. Në fazën e dytë ekzekutimi i dënimit me gjobë (kur kjo fazë determinohet)
bëhet në mënyrë të ndryshme nga mënyrat e ekzekutimit të tij që vlejnë për
madhorët. Kështu, derisa tek personat madhorë, kur i dënuari nuk e bën
vullnetarisht pagesën e shumës së caktuar si dënim, gjykata vendos për
ekzekutim të dhunshëm të dënimit. Në këto raste nga personi i dënuar me
dhunë merren të holla, gjësende të ndryshme (si vegla e aparate të ndryshme
të amvisnisë) në kundërvlerë të shumës së dënimit në të holla. E nëse personi i
dënuar nuk ka gjësende të tilla në vlerë të dënimit në të holla, gjykata mund të
vendosë që të zëvendësojë dënimin me gjobë me dënim me burgim.447
Ndërkaq, në rastet kur i mituri nuk dëshiron apo nuk mund të paguaj gjobën,
dënimi me gjobë nuk mund të zëvendësohet në dënim me burgim. Në këto
raste, kur i mituri nuk dëshiron apo nuk mund të paguaj gjobën, me pëlqimin e
tij gjykata mund ta zëvendësojë gjobën me urdhër për punë në dobi të
përgjithshme,448 por duke pasur kujdes që të mos pengoj vijimin e rregullt të
shkollës dhe aktivitetet tjera të punës. Përveç kësaj zgjidhjeje, konform
paragrafit 5 të nenit 30 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur, kur i mituri nuk
dëshiron apo nuk mund të paguaj gjobën e caktuar si dënim, si dhe nuk
pajtohet për zëvendësimin e këtij dënimi më urdhrin me punë në dobi të
përgjithshme, gjykatës i është akorduar mundësia që ta zëvendësojë dënimin
me gjobë me ndonjë masë edukative joinstitucionale.
Sipas të dhënave që i përmbajnë evidencat e gjykatave themelore të Kosovës gjatë
periudhës hulumtuese 2007-2016 prej 121 dënimeve me gjobë të shqiptuara janë
ekzekutuar 23 dënime të tilla. Në rastet tjera, (kur të miturit nuk ka dashur apo nuk kanë
mundur ta paguajnë gjobën) siç është theksuar më lart këto dënime gjykatat në 51 raste i
kanë zëvendësuar me urdhrin për punë në dobi të përgjithshme, kurse në 47 raste të tjera
me masat edukative joinstitucionale. Kjo situatë dëshmon se gjykatat e Kosovës nuk kanë
qenë shumë të vëmendshme në lidhje me plotësimin e kushteve ligjore të shqiptimit të
dënimit me gjobë ndaj të miturit. Së këndejmi, kërkohet që këto gjykata në të ardhmen të
jenë më vigjilente përballë konstatimit të kushteve ligjore mbi bazën e të cilave do të
mund ta shqiptonin këtë dënim, në mënyrë që të shmangin situatat e pakëndshme lidhur
me mënyrën e veprimit të tyre kur të miturit nuk duan apo nuk munden të paguajnë
gjobën e caktuar si dënim. Kjo për faktin se në lidhje me këtë çështje ato në praktikën e
tyre janë ballafaquar me një sërë problemesh, përfshirë ato që kanë determinuar
pamundësi të zëvendësimit të tij me dënimet e masat tjera edukative.
(445) Lidhur me ekzekutimin e dënimit me gjobë në praktikën gjyqësore nuk ka problem të veçanta kur
personi i mitur në mënyrë vullnetare e zbaton këtë dënim. Problemet zakonisht shfaqen atëherë kur i mituri
edhe pasi aktgjykimi të ketë marrë formën e prerë dhe të jetë bërë i ekzekutueshëm nuk e paguan këtë
dënim në mënyrë vullnetare. (446) Halili, II, fq. 252. (447) Po aty, fq. 252. (448) Salihu, I, fq. 70.
155
2.4.2. Ekzekutimi i urdhrit për punë në dobi të përgjithshme
Siç është theksuar më lart, urdhri për punë në dobi të përgjithshme është lloj i
posaçëm i dënimit i cili konsiston në vendosjen e detyrimit ndaj kryerësi të mitur të
veprës penale që të kryej një punë të caktuar në interes të përgjithshëm pa pagesë.
Ekzekutimi i urdhrit për punë në dobi të përgjithshme kryhet nga shërbimi
sprovues në bashkëpunim me gjykatën, e cila e ka shqiptuar këtë dënim. Rrjedhimisht,
pas shqiptimit të këtij dënimi nga gjykata, shërbimi sprovues e cakton llojin e punës të
cilën duhet ta kryej delikuenti i mitur, e cakton organizatën ku duhet ta kryej punën,
vendos për ditët e javës kur do të kryhet puna dhe mbikëqyrë kryerjen e punës.449 Kur
vlerësohet të jetë në interes të të miturit, shërbimit sprovues i është akorduar autoriteti që
të kërkoj ndihmë e bashkëpunim nga organi i kujdestarisë dhe përfaqësuesi ligjor i të
miturit. Në fakt, lidhur me këtë preferohet që gjatë tërë kohës së ekzekutimit të këtij lloji
dënimi shërbimi sprovues të bashkëpunoj me organin e kujdestarisë. Kjo qasje i
kontribuon gjetjes së zgjidhjeve më adekuate të mundshme të evitimit të problemeve
eventuale që mund të paraqiten gjatë ekzekutimit të këtij dënimi.
Me rastin e caktimit të orëve dhe ditëve në të cilat duhet të kryhet puna në interes
të përgjithshëm, shërbimi sprovues duhet të ketë kujdes që kryerja e punës së këtillë të
miturin të mos e pengoj në vijimin e rregullt të shkollës ose angazhimin në aktivitetet e
tjera të rëndësishme.450
Gjatë tërë periudhës së ekzekutimit të urdhrit për punë në dobi të përgjithshme,
zyrtarët e shërbimit sprovues, kohë pas kohe i dorëzojnë raport me shkrim gjykatës e cila
e ka shqiptuar këtë dënim dhe e njoftojnë për çfarëdo pengese eventuale të ekzekutimit të
këtij urdhri. Kështu, nëse i mituri nuk mund ta kryej punën në dobi të përgjithshme për
shkak të ndryshimit të mëvonshëm të rrethanave për të cilat i mituri delikuent nuk është
përgjegjës, shërbimi sprovues nga gjykata kërkon rishqyrtimin e urdhrit për punë në dobi
të përgjithshme.451 Në raste të tilla gjykata mund të vendosë që urdhri për punë në dobi të
përgjithshme të zëvendësohet me ndonjë masë më të lehtë.
Varësisht nga rezultatet e arritura gjykata mund të ndryshoj urdhrin për punë në
dobi të përgjithshme apo ta pushojë ekzekutimin e tij. Si rregull, gjykata mund të vendosë
për ndryshimin e urdhrit në rastet kur i mituri nuk e kryen punën në dobi të përgjithshme,
gjegjësisht kur atë e kryen vetëm pjesërisht. Në këto raste gjykata mund të vendosë që
urdhri në fjalë të zëvendësohet me ekzekutim të masës institucionale edukative ose me
burgimin për të mitur në kohëzgjatje proporcionale, duke marrë parasysh kohëzgjatjen e
punës në dobi të përgjithshme të kryer. Kurse në rastin e gjobës, gjykata urdhëron
pagesën e gjobës në përpjesëtim me kohëzgjatjen e punës në dobi të përgjithshme e cila
nuk është kryer. Ndërkaq, gjykata do të vendosë për pushimin e urdhrit për punë në dobi
të përgjithshme në rastet kur vlerëson se i mituri e ka kryer punën e tillë në tërësi, ose
edhe në rastet e kryerjes së pjesshme të punës nëse shërbimi sprovues rekomandon këtë
mundësi, duke pasur në konsideratë efektet pozitive që ka shkaktuar ndaj të miturit puna
e kryer.452
(449) Salihu, I, fq. 73. (450) Po aty, fq. 73. (451) Shih paragrafët 1 dhe 2 të nenit 133 të KDM. (452) Hajdari, XI, fq. 271.
156
Sipas të dhënave që i përmbajnë evidencat e shërbimit sprovues të Kosovës gjatë
periudhës hulumtuese 2007-2016 ka organizuar dhe mbikëqyrur ekzekutimin e urdhrit
për punë në dobi të përgjithshme në gjithsej 688 raste. Këtu janë përfshirë të gjitha rastet
në të cilat gjykatat që në fillim u kanë shqiptuar të miturve këtë lloj dënimi (637) dhe të
gjitha rastet kur gjykatat kanë bërë zëvendësimin e dënimit me gjobë me urdhrin për punë
në dobi të përgjithshme (51). Siç rezulton, në shumicën e rasteve shërbimi sprovues u ka
caktuar të miturve të dënuar me këtë dënim alternativ punë që lidhen me pastrim të
rrugëve, pastrim e mirëmbajtje të parqeve, rregullim të ambientit të brendshëm dhe të
jashtëm të institucioneve të ndryshme etj.453 Në shumicën e rasteve të këtyre dënimeve
shërbimi sprovues ka adresuar edhe çështjen e aftësimit profesional të të miturve, të cilët
edhe janë pajisur me certifikata përkatëse. Marrë në përgjithësi rastet e trajtuara nga
shërbimi sprovues kanë rezultuar të suksesshme, por në disa sosh janë manifestuar edhe
probleme evidente, të cilat përveç tjerash kanë rezultuar me mos kryerje të punës në dobi
të përgjithshme, gjë që kanë determinuar nevojën e zëvendësimit të këtij dënimi me
masa të tjera. Se cili ka qenë numri i zëvendësimit të dënimit me urdhër për punë në dobi
të përgjithshme me dënime e masa të tjera nuk disponohet me të dhëna të sakta, por ai
vlerësohet të sillet rreth 7%. Ky është një fakt, i cili shtron nevojën e ngritjes së
kapaciteteve të shërbimit sprovues të Kosovës, dhe atë si në aspektin profesional e teknik,
po ashtu edhe në aspektet tjera. Në fakt, ky shërbim duhet të jetë më aktiv në terren dhe
në komunikim me të miturit delikuent, përfaqësuesit e organizatave e institucioneve ku
bëhet ekzekutimi i urdhrit për punë në dobi të përgjithshme, me organin e kujdestarisë
sociale etj., si dhe të merret më me përkushtim me çështjet që ndërlidhen me studimin e
personalitetit të të miturit delikuent dhe rrethanave që e kanë karakterizuar jetën e tij të
mëhershme dhe aktuale, në mënyrë që përmbushja e misionit të tij të shënojë në tërësi
rezultate e pritura.
2.4.3. Ekzekutimi i burgimit për të mitur
Siç është theksuar më lart burgimi për të mitur është lloji më i rëndë i dënimit në
mesin e tri dënimeve të parapara për kryerësit e mitur të veprave penale. Ai mund të
shqiptohet përjashtimisht dhe për llojet e veprave penale shumë të rënda dhe nëse për
shqiptimin e tij plotësohen kushtet e parapara me ligj.
Në Kodin e Drejtësisë për të Mitur janë paraparë vetëm disa dispozita të
përgjithshme dhe një numër relativisht i kufizuar i dispozitave të posaçme me të cilat
përcaktohet mënyra e ekzekutimit ët burgimit për të mitur, kurse në detaje kjo çështje
është adresuar më Ligjin për Ekzekutimin e Sanksioneve Penale. Zgjidhja e tillë
shprehimisht është paraparë në paragrafin 2 të nenit 134 në të cilën thuhet: “Dispozitat e
Ligjit për Ekzekutimin e Sanksioneve Penale për ekzekutimin e dënimit me burgim
zbarohen përshtatshmërisht për ekzekutimin e dënimit me burgim për të mitur në rastet
kur nuk janë në kundërshtim me këtë Kod”.
Qëllimi i ekzekutimit të burgimit për të mitur është që të kontribuohet në
rehabilitimin dhe në zhvillimin e kryerësit të mitur, veçanërisht në edukimin e të miturit,
edukimin e specializuar, në aftësimin profesional dhe në zhvillimin e duhur personal.
(453) Shih lëndën P. nr. 313/11 të Gjykatës Themelore në Pejë dhe Buletinin nr. 5/10 të Shërbimit Sprovues
të Kosovës.
157
Përveç kësaj, burgimi për të mitur duhet të ndikoj pozitivisht në të miturin përmes
mbrojtjes, ndihmës dhe mbikëqyrjes me qëllim të parandalimit të recidivizmit.454 Për
realizimin e këtyre qëllimeve gjatë kohës së ekzekutimit të dënimit me burgim për të
mitur të miturve u ofrohet aftësim i duhur profesional, i bazuar në njohuritë e tyre,
shkathtësisë, interesimet dhe punën që është duke e kryer, 455 arsimimi përkatës dhe
ngritja e nivelit kulturor.
Burgimi për të mitur mbahet në institucionin korrektues për të mitur dhe në raste
të jashtëzakonshme, në pavijone të ndara të institucionit korrektues për persona
madhor.456 Personat e mitur të cilët mbajnë dënimin me burgim për të mitur gjatë
qëndrimit në institucion kanë të drejta dhe obligime sikurse personat madhor të dënuar
me burgim.457 Së këndejmi, mund të konkludohet se të miturit, në asnjë variant, nuk
mund t’i kufizohet ndonjë e drejtë e cila praktikisht vlen për personin madhor gjatë
ekzekutimit të dënimit me burgim.
Konform paragrafit 2 të nenit 136 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur gjatë
ekzekutimit të burgimit për të mitur personat e gjinive të ndryshme duhet të kenë ndarje
fizike, vështruar kjo në kontekst të institucioneve ku ata vendosen. Kjo do të thotë se
meshkujt i mbajnë dënimet e tyre ndaras nga femrat. “Në mungesë të institucioneve të
ndara korrektuese ligjdhënësi ka lejuar mundësinë që të miturit e dënuar meshkuj e femra
ta mbajnë dënimin me burgim në kuadër të institucionit të njëjtë, por të ndarë në pavijone
të veçanta, ku ndarja gjinore gjithsesi duhet të funksionojë”.458
Po ashtu, të miturit e mbajnë dënimin me burgim të ndarë nga personat madhorë.
Nëse i dënuari i mitur edhe pasi të ketë mbushur moshën 23 vjeçare nuk e mban në tërësi
burgimin për të mitur, i mituri dërgohet për të mbajtur pjesën e dënimit të mbetur në
institucionin korrektues në të cilin e mbajnë dënimin me burgim personat madhorë. Në
raste të veçanta, personave të dënuar të cilët kanë mbushur 23 vjet mund t’u lejohet
qëndrimi në institucionin korrektues për të mitur nëse kjo është e nevojshme për
përfundimin e përgatitjes ose aftësimit të tyre profesional, apo edhe pjesa e mbetur e
dënimit të tyre që duhet mbajtur nuk është më e gjatë se gjashtë muaj. Mirëpo, ata në
asnjë mënyrë nuk mund të qëndrojnë në institucionin korrektues për të mitur pasi të kenë
mbushur 27 vjet.459
Si rregull të miturit e mbajnë dënimin së bashku. Megjithatë, me kërkesë të të
miturit drejtori i qendrës korrektuese mund të lejoj që i mituri të ndahet nga personat tjerë
të dënuar kur çmon se shqetësimet e cekura në kërkesën e të miturit janë të arsyeshme
dhe se nuk ka mundësi të tjera për trajtimin e shqetësimeve të tij. Rrjedhimisht, kjo leje
mund të autorizohet kur kjo çmohet e nevojshme për të: a) parandaluar rrezikun për jetë
apo shëndet të të miturit apo personave tjerë, ose b) për të parandaluar kërcënimin e
(454) Salihu, I, fq. 80. (455) Bazat e trajtimit përfshijnë punën e dobishme edukative me shpërblim përkatës, lehtësimin dhe
inkurajimin e kontakteve në mes të miturve dhe botës së jashtme përmes letrave, telefonit, pranimin e
vizitave, vizitave në shtëpi, aktiviteteve sportive dhe ofrimit të kushteve të nevojshme për kryerjen e
ritualeve fetare. (456) Edhe pse ligjdhënësi nuk e thekson, përjashtimet duhet t’u referohen specifikave të veçanta të kryerësit,
llojit dhe peshës së veprës penale të kryer, apo mungesës së hapësirave në institucionin korrektues. (457) Halili, II, fq. 269. (458) Hajdari, XI, fq. 275. (459) Shih paragrafin 3 të nenit 136 të KPM.
158
sigurisë së institucionit korrektues të shkaktuar nga prania e vazhdueshme e të miturit
brendapërbrenda gjithë njerëzve të burgut.
Gjatë kohës së ekzekutimit të burgimit për të mitur të miturit mund t’i caktohet që
të kryej punë të dobishme edukative me shpërblim përkatës. Caktimi i punëve të cilat
duhet t’i kryejnë të dënuarit e mitur bëhet sipas aftësive të tyre dhe prirjeve për lloje të
caktuara të punëve dhe në pajtim me mundësitë që ekzistojnë në institucionin korrektues.
Mirëpo, orari i punës i të dënuarit të mitur duhet të caktohet në aso mënyre e cila ju
mundëson shkollimin dhe aftësimin profesional dhe t’u mbetet kohë e mjaftueshme për
edukimin fizik dhe argëtim si dhe për kryerjen e ritualeve fetare.460
Gjatë mbajtjes së burgimit për të mitur, i mituri gëzon disa të drejta më të mëdha
se personi madhor. Këto të drejta janë më të shumta veçmas në mundësitë më të mëdha
që të shoqërohet me moshatarët e vet si dhe të mbajë kontakte me botën e jashtme,
përmes letrave, telefonit, pranimin e vizitave dhe vizitave në shtëpi. Vështruar në këtë
aspekt, i mituri ka të drejtë në pushim në kohëzgjatje prej 30 ditë, dhe ai lejohet zakonisht
atëherë kur nuk mbahet mësimi. Po ashtu, i mituri nuk mund t’i nënshtrohet vetmisë si
dënim disiplinor. “Në fakt, trajtimi ndaj të miturve të dënuar gjatë ekzekutimit të dënimit
me burgim përshkohet më tepër me masa të përmirësimit, edukimit, riedukimit, të
angazhimit në punë, aktivitete edukativo-arsimore dhe sportive, gjithnjë për t’i shërbyer
qëllimit të mbrojtjes dhe ndihmës ndaj të miturve”.461
Këto karakteristika të përgjithshme të ekzekutimit të burgimit për të mitur
tregojnë se ky lloj dënimi ekzekutohet ndryshe nga dënimi me burgim për madhorët dhe
kjo mundëson në masë më të madhe edukimin, riedukimin dhe aftësimin profesional të
delikuentit të mitur.
Sikurse te rasti i masës edukative institucionale të dërgimit në institucioni
edukativo – korrektues dhe të dhënat e siguruara nga Shërbimi Korrektues i Kosovës,462
përkatësisht Qendra Korrektuese në Lipjan lidhur me ekzekutimin e dënimit me burgim
për të mitur nuk pasqyrojnë numrin e tërësishëm të të miturve të cilët gjatë periudhës
2007-2016 kanë qenë në mbajtje të këtij dënimi në institucionin edukativ korrektues.463
Këto të dhëna, me rastin e sigurimit të të cilave kemi hasur në shumë vështirësi,
pasqyrojnë vetëm numrin e personave të cilët kanë qenë në ekzekutim të këtij dënimi në
fund të vitit 2016. Sipas këtyre të dhënave në fund të këtij viti në Qendrën Korrektuese në
Lipjan kishte gjithsej 11 të mitur ndaj të cilëve ishte shqiptuar dënimi me burgim për të
mitur. Këto të dhëna provojnë se në ekzekutim të këtij dënimi të gjithë të miturit ishin
mbi moshën 16 vjeçare, dhje kjo është në përputhje me zgjidhjet e Kodit të Drejtësisë për
të Mitur i cili ka akorduar mundësi të shqiptimit të burgimit për të mitur vetëm për të
miturit e rritur. Në mesin e 11 të miturve të cilët ndodheshin në ekzekutim të burgimit për
të mitur në Qendrën Korrektuese në Lipjan 9 ishin të gjinisë mashkullore, kurse vetëm 2
(460) Salihu, I, fq. 81. (461) Xhambazi, Minire. Ekzekutimi i burgimit për të mitur, Justicia, nr.1, Prishtinë, 2012, fq. 241. I
qasshëm në: http://jus.igjk.rks-gov.net/689/1/Ekzekutimi%20i%20burgimit%20p%C3%ABr%20t%C3%
AB%20mitur_Ship,%20nr.%2018.pdf. Shfletuar më: 05.02.2017. (462) Për Shërbimin Korrektues të Kosovës shih: Gashi Rexhep, Shërbimi Korrektues i Kosovës (historiku,
fushëveprimi, organizimi) dhe struktura e personave të dënuar e të paraburgosur në institucionet
korrektuese, E drejta, nr. 2, Prishtinë, 2008. fq. 29-29. (463) Sipas të dhënave të pasqyruara më lart, gjykatat e Kosovës gjatë periudhës 2007-2016 ndaj kryerësve të
mitur të veprave penale kanë shqiptuar gjithsej 211 dënime me burgim për të mitur. Këto të dhëna, diktuar
nga burimet e përdorura, nuk pasqyrojnë ecurinë e ekzekutimit të këtij numri dënimesh të shqiptuara.
159
prej tyre ishin të gjinisë femërore. Të miturit që ndodheshin në ekzekutim të burgimit për
të mitur ishin të dënuar për vrasje, tentim vrasje, grabitje, lëndime të rënda trupore etj.464
Këto të dhëna plotësisht përputhen me raportin e monitorimit gjashtëmujor mbi
ekzekutimin e masave dhe dënimeve për të miturit në Qendrën Korrektuese në Lipjan të
realizuar në fund të vitit 2016 nga KOMF (Koalicioni i Organizatave për Mbrojtjen e
Fëmijëve).465 Ky raport vë në dukje parregullsi konkrete gjatë ekzekutimit të dënimit me
burgim për të mitur. Kështu, ai specifikon se ky dënim, në kundërshtim me zgjidhjet
ligjore dhe me shkelje të të drejtave elementare të të miturve, ekzekutohet në institucion
të tipit të mbyllur,466 se nuk ka klasifikim funksional, përkatësisht ndarje të të miturve në
grupe, se të miturit e dënuar dhe të paraburgosur mbahen në lokale të njëjta, të miturve
nuk u është mundësuar të vijojnë shkollimin në shkollat publike jashtë institucionit,
ndërkohë që në institucionin e tillë ka mungesë të madhe të stafit edukativ (punëtorëve
socialë, psikologëve, instruktorëve profesionalë, këshillëdhënësve të tjerë etj.),467 të
miturit nuk janë përfshirë në punën me shpërblim, ndaj tyre në disa raste ka pasur
përdorim të dhunës etj.468 Vështruar në këtë aspekt, shtrohet detyrë urgjente e Ministrisë
së Drejtësisë që të ndërmarrë të gjitha masat e nevojshme për të evituar mangësitë dhe
shkeljet ligjore të cilat e karakterizojnë veprimtarinë e Qendrës Korrektuese në Lipjan, në
procesin e ekzekutimit të burgimit për të mitur, në mënyrë që të përmbushet qëllimi i
sanksioneve penale ndaj të miturve.469
(464) Shih fusnotën 438. (465) Shih fusnotën 425. (466) Pavijoni ku bëhet ekzekutimi i këtij dënimi është i rrethuar me tela gjembor në lartësi deri në katër
metra dhe i mbyllur me derë elektrike, e cila mund të hapet vetëm nga zyrtarët korrektues. Kjo përputhet
me situatën e ekzekutimit të masës së dërgimit në institucionin edukativo-korrektues, pasi edhe burgimi
për të mitur edhe kjo masë edukative ekzekutohen në objekt të njëjtë. Në këto raste nuk mund të vëresh
asnjë dallim midis të miturve të dënuar me këto dy lloje të sanksioneve penale të ndryshme. (467) Shih: Raport me rekomandime i mekanizmit ndërkombëtar për parandalimin e torturës, Avokati i
Popullit, nr. 1399, datë 20.12.2016, fq. 14-15. (468) Shih: Raport i monitorimit,…, fq. 13. (469) Ministria e Drejtësisë duhet të siguroj që ekzekutimi i burgimit për të mitur të bëhet në institucion të
tipit gjysmë të hapur apo të hapur, të mundësoj shkollimin e të miturve nën këtë masë që të shkollohen në
shkolla publike jashtë institucionit korrektues, të mundësoj punën me shpërblim të të miturve dhe të siguroj
ndarje funksionale të të miturve në grupe të të miturve.
160
Përfundime
Rezultatet modeste të punës në hulumtimin e sanksioneve penale ndaj të miturve
në Kosovë, më kanë sjellë deri te këto përfundime kryesore:
1. Sanksionet penale përgjithësisht dhe sanksionet penale ndaj të miturve, janë mjete
ndëshkimore juridike penale, shtrënguese të përcaktuara me ligj, të cilat i shqipton
gjykata në procedurë gjyqësore ndaj kryerësve të veprave penale me qëllim të
mbrojtjes së vlerave më vitale të individit dhe shoqërisë, e që kanë për efekt
kufizimin ose heqjen e lirive dhe të drejtave të caktuara, ose paralajmërimin e
mundësisë së heqjes ose kufizimit të tyre nëse përsëritet vepra penale.
2. Sanksionet penale ndaj të miturve sajohen nga disa elemente themelore. Të tilla
elemente konsiderohen: Ato paraqesin vlerësim negativ moralo-etik ndaj veprës
penale dhe kryerësit të mitur të saj, një të keqe që e godet personin e mitur që ka
kryer vepër penale, kanë qëllim mbrojtjen shoqërisë dhe qytetarëve nga veprat
penale përmes të cilave dëmtohen dhe rrezikohen vlerat më të rëndësishme të
individit dhe shoqërisë, mund të përcaktohen vetëm me ligj, mund t’u shqiptohen
vetëm të miturve që kanë kryer vepra penale e që janë të përgjegjshëm dhe ato
mund t’i shqiptoj vetëm gjykata, e në rastet e masave te diversitetit edhe prokurori
i shtetit, sipas procedurës së përcaktuar me ligj.
3. Sanksionet penale për të mitur si mjete kryesore dhe më të shpeshta të reagimit të
shoqërisë ndaj kriminalitetit të të miturve, kanë disa karakteristika themelore. Si
karakteristika të tilla konsiderohen: me anën e tyre shoqëria mbron nga
kriminaliteti i të miturve vlerat më të rëndësishme të njeriut dhe bashkësisë
shoqërore, mund t’u shqiptohen vetëm kryerësve të mitur të veprave penale, mund
të shqiptohet vetëm ai sanksion penal i cili është paraparë me ligj në momentin e
kryerjes së veprës penale (nulla pena sine lege), mund t’i shqiptoj vetëm gjykata,
në rastin e masave të diversitetit edhe prokurori i shtetit, në bazë të procedurës së
përcaktuar me ligj, e cila ofron më së shumti garanci për marrjen e vendimit të
drejtë dhe të ligjshëm, kryerësve të mitur të veprave penale u merren apo
kufizohen disa nga liritë dhe të drejtat e tyre. Janë mjete juridiko-penale të
karakterit represiv, e të cilat ekzekutohen sipas detyrës zyrtare dhe ato janë të
shumta dhe të llojllojshme (të karakterit plural).
4. Qëllimi i sanksioneve penale për të mitur është që të kontribuojë në rehabilitimin
dhe zhvillimin adekuat të kryerësit të mitur, duke ofruar mbrojtje, ndihmë dhe
mbikëqyrje, si dhe duke siguruar edukim dhe aftësim profesional, dhe duke
zhvilluar përgjgjëisnë e tij personale, dhe kështu për të parandaluar recidivizmin e
të miturve.
5. Për shkak se personat e mitur akoma nuk e kanë arritur pjekurinë e duhur bio-
psikike, gjatë tërë historisë së njerëzimit kjo kategori e kryerësve të veprave
penale ka pasur trajtim të posaçëm, trajtim më të butë, madje edhe të privilegjuar
në të drejtën penale. Kështu, e drejta e vjetër kineze njihte tri faza të përgjegjësisë
161
penale të të miturve: a) i mituri nën moshën shtatëvjeçare ka qenë tërësisht i
përjashtuar nga dënimi, b) për të miturit prej 7-10 vjeç ishte paraparë propozimi
për falje i cili i drejtohej perandorit, dhe c) i mituri që kryente vepër penale për të
cilën parashihej dënimi me vdekje dënohej vetëm me gjobë. Në Greqinë e vjetër
veprat penale të të miturve i kanë trajtuar si dëme të pësuara, e nëse fëmijët janë
dënuar, këtë e kanë bërë më shumë për t’i kënaqur kërkesat e familjes së të
dëmtuarit se sa me qëllim që fëmija të vuaj për veprën e kryer. Në të drejtën
romake fëmijët deri në moshën 7 vjeçare janë konsideruar penalisht të
papërgjegjshëm për shkak të zhvillimit të pamjaftueshëm të tyre psikik dhe
paaftësisë që të kuptojnë rëndësinë morale dhe shoqërore të veprës penale. Sipas
të drejtës romake kategorinë e dytë e përbënin fëmijët prej moshës 7 deri në 10
vjeçare. Këta persona vetëm përjashtimisht janë konsideruar penalisht të
përgjegjshëm, nëse kanë mundur ta kuptojnë rëndësinë e veprës penale të cilën e
kanë kryer. Ndërsa personat prej moshës 10 vjeçare gjer 14 vjeçare, në të drejtën
romake janë konsideruar penalisht të përgjegjshëm. Mirëpo, në të gjitha rastet
mosha e tyre e re është marrë si rrethanë lehtësuese. Gjithashtu, si rrethanë
lehtësuese është konsideruar edhe mosha e kryerësit prej 14 gjer në 18 vjeçare, e
në disa raste edhe gjer në 25 vjeçare. Mosha e tillë e re është marrë si rrethanë
lehtësuese në rastet e vlerësimit të përgjegjësisë penale të tyre, e sidomos në rastin
e shqiptimit të sanksioneve penale, të cilat në krahasim me personat madhor kanë
qenë më të buta.
6. Në kohën e mesjetës nuk kanë ekzistuar dispozita të posaçme juridike për
kryerësit e mitur të veprave penale, mirëpo tortura ndaj tyre është zbatuar në
mënyrë më të kufizuar. Kjo gjendje ishte rrjedhojë e faktit se mesjeta në tërësi
kishte shkaktuar ngecje të gjithanshme në zhvillimin e shoqërisë njerëzore, ngecje
e cila ishte manifestuar edhe në lëmin e sistemit të drejtësisë penale për të mitur.
7. Pozita e kryerësve të mitur të veprave penale dukshëm është përmirësuar me
kodifikimet që u bënë në të drejtën penale në gjysmën e dytë të shek. XVIII dhe
XIX. Para së gjithash nën ndikimin e ideve të Cezare Bekaries u caktua mosha më
e ultë dhe më e lartë e të miturve ndaj të cilëve mund të shqiptohen sanksionet e
caktuara penale, por gjithnjë më të buta se ndaj kryerësve madhor të veprave
penale. Kodi Penal i Leopold Toskanës (1786) në dispozitat e tij, ndër të tjera
përcaktoi kritere të reja për përcaktimin e përgjegjësisë penale të të miturve. Sipas
këtij kodi penal, ndaj fëmijëve deri në moshën dymbëdhjetëvjeçare nuk ka
mundur të shqiptohet kurrfarë dënimi. Kurse më vonë, ndaj kryerësve të mitur të
veprave penale si sanksione penale u parapanë masat edukative, u krijuan gjykata
për të mitur dhe u nxorën ligje të veçanta për këtë kategori kryerësish.
8. Në deceniet e fundit pozita dhe sanksionet penale ndaj të miturve janë zhvilluar
në drejtim të krijimit të standardeve ndërkombëtare, përmes të cilave synohet
unifikimi i legjislacioneve dhe praktikave të trajtimit të kryerësve të mitur të
veprave penale. Duhet theksuar faktin se në këtë aspekt kontribuuesit kryesor janë
Organizata e Kombeve të Bashkuara dhe Këshilli i Evropës, të cilët angazhimin e
tyre e kanë konkretizuar me nxjerrjen e një numri të konsiderueshëm të
162
konventave e akteve tjera ndërkombëtare. Të tilla akte janë: Konventa për të
Drejtat e Fëmijës, Direktivat e Organizatës së Kombeve të Bashkuara për
Parandalimin e Delikuencës së të Miturve (Udhëzimet e Riadit), Rregullat
Minimale Standarde të Organizatës së Kombeve të Bashkuara për Administrimin
e Drejtësisë për të Miturit (Rregullat e Pekinit), Rregullat e Organizatës së
Kombeve të Bashkuara për Mbrojtjen e të Miturve të Privuar nga Liria e tyre
(Rregullat e Havanës), Rregullorja e Këshillit të Evropës për Masat dhe
Sanksionet ndaj të Miturve dhe këto rekomandime të Këshillit të Evropës:
Rekomandimi nr. R (87) 20 për Reagimet Sociale ndaj Kryerësve (shkelësve) të
Mitur, Rekomandimi nr. R (88) 6 për Reagimet Sociale nda Kryerësve të Mitur të
Familjeve Emigratore, Rekomandimi nr. Rec. (2000) 20 për rolin e ndërhyrjes së
hershme psiko-sociale në parandalimin e kriminalitetit, Rekomandimi Rec. (2003)
20 për mënyrat e reja të trajtimit që kanë të bëjnë me shkeljet e të miturve dhe
rolin e drejtësisë së të miturve, Rekomandimi nr. Rec. (2005) 5 për të drejtat e
fëmijëve që qëndrojnë në institucionet rezidenciale, Rekomandimi nr. Rec. (2006)
2 për Rregullat Evropiane të Burgjeve dhe Rekomandimin nr. Rec. (2008) 11 për
Rregullat Evropiane për Kryerësit e Mitur në lidhje me Dënimet dhe Masat.
9. E drejta zakonore shqiptare (Kanuni i Lekë Dukagjinit dhe Kanuni i Skënderbeut,
si burime kryesore të saj) përmban pak norma penale të cilat i referohen tretmanit
të kryerësve të mitur të veprave penale. Me gjithë faktin se personi konsiderohej
penalisht i përgjegjshëm, përafërsisht nga mosha 12-15 vjeçare, e drejta zakonore
shqiptare njihte person penalisht përgjegjës vetëm të zotin e shtëpisë. Kjo e drejtë
nuk kishte arritur të bënte ndarjen e të miturve në kategori të posaçme dhe që për
ta, në raste kur kryejnë vepra penale, të mund të ushtrohej një tretman i duhur,
qoftë edhe përmes shqiptimit të sanksioneve penale. Për më tepër, kjo e drejtë nuk
kishte arritur të parashikonte masat edukative, si sanksione që shkojnë në
funksion të ushtrimit të një tretmani të caktuar për të miturit, përkundrazi ka
ndikuar që në masë të madhe, ta largojë nga sistemi juridik institutin e
përgjegjësisë personale të personit për krimin e kryer. E drejta zakonore shqiptare,
ngjashëm si dhe të drejtat penale të shteteve tjera të asaj kohe, nuk kishte arritur
që në kanunet që zbatoheshin në krahina të ndryshme ku jetonin shqiptarët, të
përfshinte aso dispozitash me të cilat do të përkufizohej qartë pozita e të miturve
në të drejtën penale, e në këtë kontekst edhe tretmani që ata do të gëzonin në
kuadër të sistemit juridik në përgjithësi.
10. Literatura e shumtë e përdorur dëshmon se në Kosovë pozita penalo-juridike e të
miturve, gjatë periudhave të ndryshme të zhvillimit historik e ka ecurinë dhe
specifikat e veta të zhvillimit. Madje, mund të thuhet se rruga e zhvillimit, në
drejtim të avancimit të pozitës penalo-juridike të të miturve, ishte jo vetëm rrugë e
vështirë, por edhe komplekse.
11. Sipas Ligjit Penal të Mbretërisë Serbo-Kroate-Sllovene (1929) të mitur
konsideroheshin personat prej moshës 14 - 21 vjeçare. Ky ligj këta të mitur i
ndante në dy grupe: të mitur të rinj (14-17 vjeç) dhe të mitur të rritur (17-21 vjeç).
Të miturit e rinj kanë mundur të jenë përgjegjës në aspektin penal po që se ishin të
163
aftë të kuptonin peshën e veprës së tyre dhe të silleshin sipas gjykimit të tillë.
Sipas këtij ligji të miturve të rinj mund t’u shqiptoheshin masa të veçanta
edukative, ndërsa vetëm në raste të rralla, kur ishte fjala për recidivistë mund t’u
shqiptohej dënimi. Ndërkaq, të miturve të rritur, nëse ishin penalisht të
përgjegjshëm kishte mundësi tu shqiptohej dënimi, me kusht që në raste të tilla
për ta të aplikoheshin dispozitat e veçanta me rastin e individualizimit të dënimit.
12. Sipas Ligjit për Llojet e Dënimeve (1945) dhe ndryshimeve të tij (1946) ishte
paraparë se personave të mitur mbi moshën 14 vjeçare, për veprën penale të kryer,
në radhë të parë, duhej shqiptuar masa edukative, ndërsa kryerësve të mitur më të
vjetër se mosha 16 vjeçare, ka mundur t’u shqiptohej, ndër të tjera, edhe dënimi
me vdekje, heqja nga liria me punë të dhunshme në kohëzgjatje prej 6 muaj deri
në 20 vjet, largimi me dhunë nga vendbanimi etj.
13. Me Kodin Penal të Jugosllavisë (1947) personat më të rinj se 14 vjeç nuk
konsideroheshin penalisht të përgjegjshëm për veprën penale të kryer. Personat e
tillë u dorëzohen prindërve ose organeve të kujdestarisë me qëllim të aplikimit të
masave edukative në entin për edukim. Personat më të vjetër se 14 vjeç deri në 18
vjeç konsideroheshin penalisht të përgjegjshëm, nëse zhvillimi psikik i tyre
mundësonte që ata të kuptonin rëndësinë e veprës së kryer dhe pasojat e saj. Ndaj
personave të tillë ka mundur të shqiptohej dënimi me burgim por jo edhe dënimi
me vdekje dhe dënimi me burgim të përjetshëm me punë të dhunshme.
14. Kodi Penal i Jugosllavisë i vitit 1951 po ashtu kishte paraparë që ndaj të miturve
të cilët nuk janë të përgjegjshëm penalisht, të mund të shqiptoheshin vetëm masat
edukative, ndërsa ndaj atyre që kishin këtë përgjegjësi, mund të aplikoheshin
përveç masave edukative edhe dënimet, gjë që varej nga rëndësia e veprës së
kryer si dhe nga fakti se, në rastin konkret, bëhej fjalë për të mitur të rinj apo për
të mitur të rritur.
15. Sipas Ligjit Penal të Republikës Federative Socialiste të Jugosllavisë të vitit 1977
ndaj të miturve të rinj (14-16 vjeç) mund të shqiptoheshin vetëm masat edukative.
Ndaj këtyre të miturve kurrsesi nuk mund të shqiptohej dënimi, pavarësisht se
çfarë vepre penale kishin kryer. Ndaj të miturve të rritur (16-18 vjeç) ishte
paraparë që parimisht ndaj tyre të shqiptoheshin masat edukative, e
përjashtimisht, në raste të caktuara me ligj, edhe dënimi me burgim për të mitur.
Vlen të theksohet fakti se krahas këtyre dy grupeve të të miturve ky legjislacion
njeh edhe një nënkategori të kryerësve të rinj të veprave penale, të cilët në të
drejtën penale quheshin persona madhor të rinj (18-21 vjeç), ndaj të cilëve, edhe
pse janë persona madhor, ishte parashikuar mundësia e shqiptimit të disa prej
masave edukative. Sipas këtij legjislacioni, i cili zbatohej në Kosovë, ndaj
kryerësve të mitur që kishin kryer vepra penale nuk do të mund të aplikoheshin
dispozitat mbi vërejtjen gjyqësore dhe ato mbi dënimin me kusht, pasi aplikimi i
këtyre sanksioneve penale, për arsye të specifikave që kishin, ishte i pamundur.
164
16. Sipas Ligjit Penal të Krahinës Socialiste Autonome të Kosovës të vitit 1977 (Kreu
IV) ndaj kryerësve të mitur të veprave penale mund të shqiptoheshin masat
edukative dhe dënimet (dënimi me burgim për të mitur, dënimi me gjobë, dënimi
me kusht etj.).
17. Nga vështrimi i zgjidhjeve ligjore që u adresohen të miturve me ligjet përkatëse të
disa vendeve (Francës, Shqipërisë, Maqedonisë, Kroacisë, Serbisë, Rumanisë,
Afganistanit etj.) janë konstatuar dallime evidente. Kështu, në disa prej këtyre
vendeve sanksionet penale për të mitur dhe çështjet tjera që u referohen
delikuentëve të mitur janë rregulluar në kuadër të kodeve penale (shih:
Shqipërinë, Kroacinë e Hungarinë), ndërsa disa të tjera çështjet e tilla i kanë
rregulluar me ligje të veçanta (shih: Serbinë, Maqedoninë e Afganistanin). Pastaj
në disa prej tyre janë paraparë masa shumë të kufizuara edukative për të mitur
(shih: Shqipërinë dhe Afganistanin), kurse në disa të tjera janë paraparë numër i
konsiderueshëm i këtyre masave (shih: Maqedoninë, Serbinë, Kroacinë etj.). Në
disa prej këtyre vendeve nuk është paraparë pluralizëm i dënimeve ndaj kryerësve
të mitur të veprave penale (shih: Afganistanin), kurse në disa të tjera janë paraparë
disa lloje të dënimeve për të mitur (shih: Maqedoninë, Serbinë etj.). Secila nga
këto vende, pavarësisht avancimet që kanë shënuar në legjislacionet e tyre lidhur
me pozitën e të miturve, vështruar kjo edhe në kontekst të shqiptimit të
sanksioneve penale, kanë akoma punë për të bërë në mënyrë që t’i akceptojnë
rekomandimet lidhur me pozitën e të miturve të legjislacionin penal të cilat i
parashohin aktet përkatëse ndërkombëtare.
18. Në Kosovë pozita juridike penale e të miturve është rregulluar më Kodin e
Drejtësisë për të Mitur. Ky Kod ka paraparë mundësinë që ndaj të miturve të
shqiptohen masat e diversitetit, masat edukative dhe dënimet. Masat e diversitetit
përbëjnë llojin më të lehtë të sanksioneve penale të cilat mund tu shqiptohen
kryerësve të mitur të veprave penale. Ato kanë si qëllim kryesor arritjen e
tendencës që delinkuenti i mitur të mos i ekspozohet procedurës penale, të mos
stigmatizohet dhe të mos i shqiptohen sanksione penale. Ky Kod ka paraparë tetë
lloje të masave të diversitetit dhe për shqiptimin e tyre e ka autorizuar prokurorin
e shtetit, gjyqtarin për të mitur dhe trupi gjykues për të mitur. Masat edukative
përbëjnë llojin kryesor të sanksioneve penale ndaj të miturve që u shqiptohen
kësaj kategorie të kryerësve të veprave penale. Ato kanë përparësi në krahasim
me çdo sanksion tjetër penal, dhe ato përjashtojnë aplikimin e dënimit me burgim
për të mitur. Këto masa ndahen në masa disiplinore (qortimi dhe dërgimi në
qendrën disiplinore), masa të mbikëqyrjes së shtuar (mbikëqyrja e shtuar nga ana
e prindit, prindit adoptues ose kujdestarit, mbikëqyrja e shtuar nga familja tjetër
dhe mbikëqyrja e shtuar nga organi i kujdestarisë) dhe masat institucionale
(dërgimi në institucionin edukativ, dërgimi në institucionin edukativo-korrektues
dhe dërgimi në institucionin e kujdesit të posaçëm). Dënimet (dënimi me gjobë,
urdhri për punë në dobi të përgjithshme, burgimi për të mitur dhe dënimet
plotësuese) konsiderohen sanksione penale të cilat i shqipton gjykata pas
zhvillimit të procedurës së përcaktuar me ligj, ndaj kryerësve të mitur të veprave
penale që janë të përgjegjshëm dhe të fajshëm me qëllim të luftimit të
165
kriminalitetit, mbrojtjes së vlerave individuale dhe shoqërore, edukimit,
rehabilitimit e zhvillimit të drejtë të të miturit, i cili konsiston në marrjen apo
kufizimin e të drejtave të caktuara të kryerësit të mitur të veprës penale.
19. Sipas të dhënave të përdorura gjatë periudhës 2007-2016 prokuroritë dhe gjykatat
themelore të Kosovës ndaj kryerësve të mitur të veprave penale kanë shqiptuar
3251 masa të diversitetit. Burimet e përdorura provojnë se prokuroritë themelore
gjatë periudhës hulumtuese kanë shqiptuar numër më të madh të masave të
diversitetit se sa gjykatat. Sipas burimeve të tilla prokuroritë themelore kanë
shqiptuar masa të diversitetit ndaj të miturve në 2067 raste, kurse gjykatat
themelore në 1184 raste. Kjo gjendje ka qenë e pritshme duke pasur parasysh
qëllimin sublim të këtyre masave, mos-fillimin e procedurës penale ndaj të
miturit. Numri i masave të diversitetit rezulton të jetë për 5614 raste më i vogël se
numri i masave edukative dhe dënimeve që gjatë periudhës hulumtuese ua kanë
shqiptuar të miturve gjykatat themelore të Republikës së Kosovës. Ana e mirë e
këtyre të dhënave është se, përjashtuar vitet 2012 dhe 2013, gjatë të gjitha viteve
tjera vërehet një trend i rritjes së numrit të masave të diversitetit të shqiptuara ndaj
të miturve, e cila mbase është pasojë e shtimit të numrit të veprave penale të
kryera nga të miturit, gjë që vërehet edhe në raport me sanksionet tjera penale të
shqiptuara kësaj kategorie të kryerësve të veprave penale. Duke pasur parasysh
qëllimin e sanksioneve penale ndaj të miturve, konsideroj se gjendja lidhur me
shqiptimin e sanksioneve penale ndaj të miturve do duhej të kishte një rrjedhë
paksa më ndryshe, e atillë që do të shprehej me një dominim të masave të
diversitetit ndaj masave edukative dhe dënimeve. Për këtë, me gjasë ka ndikuar
fakti i mungesës së eksperiencës, por edhe mungesa e nivelit të duhur të
profesionalizmit të prokurorëve e gjyqtarëve. Së këndejmi, konsideroj se në të
ardhmen prokuroritë e gjykatat themelore të Kosovës do duhet që ndaj kryerësve
të mitur të veprave penale të shqiptojnë më shpesh masa të diversitetit, kurse më
rrallë sanksione të tjera. Natyrisht, që kjo të ndodhë kërkohet që të punohet më
tepër në ngritjen e performacës profesionale të prokurorëve e gjyqtarëve, sepse
kështu më lehtë realizohen qëllimet e sanksioneve penale ndaj të miturve.
20. Sipas të dhënave të Agjencisë së Statistikave të Kosovës dhe Këshillit Gjyqësor të
Kosovës gjatë periudhës 2007-2016 gjykatat themelore të Kosovës ndaj kryerësve
të mitur të veprave penale kanë shqiptuar gjithsej 1098 masa disiplinore, nga të
cilat në 985 raste është shqiptuar qortimi gjyqësor dhe në 113 raste dërgimi në
qendrën disiplinore. Siç rezulton, këto masa janë shqiptuar relativisht shpesh në
praktikën gjyqësore. Ato përbëjnë masat disiplinore që dominojnë pas masave të
mbikëqyrjes së shtuar. Mirëpo, duke pasur parasysh qëllimin e tyre është pritur që
të njëjtat të jenë shqiptuar më shpesh.
21. Sipas të dhënave të Agjencisë së Statistikave të Kosovës dhe Këshillit Gjyqësor të
Kosovës gjatë periudhës 2007-2016 gjykatat themelore të Kosovës ndaj kryerësve
të mitur të veprave penale kanë shqiptuar gjithsej 4282 masa të mbikëqyrjes së
shtuar, nga të cilat në 2866 raste është shqiptuar mbikëqyrja e shtuar nga ana e
prindit, prindit adoptues ose kujdestarit, në 411 raste mbikëqyrja e shtuar nga
166
familja tjetër dhe në 1005 raste mbikëqyrja e shtuar nga organi i kujdestarisë
Ndërkaq, në mesin e 200 lëndëve të studiuara masat e mbikëqyrjes së shtuar
përfaqësohen me 128 raste.
22. Sipas rezultateve modeste të këtij punimi gjykatat themelore të Kosovës gjatë
periudhës 2007-2016 kanë shqiptuar gjithsej 264 masa edukative institucionale.
Këto të dhëna dëshmojnë se këto masa në kuadrin e masave edukative janë masat
që janë shqiptuar më së paku. Ky fakt dëshmon se, rastet e devijimit në edukim e
të miturit delikuent që kanë pasur nevojë për trajtim afatgjatë kanë qenë shumë
më të pakta se te rastet e devijimeve të lehta të cilat kanë kërkuar trajtim
afatshkurtër të të miturve delikuent. Siç rezulton, gjykatat e Kosovës më së shumti
masa edukative institucionale kanë shqiptuar gjatë viteve 2008 dhe 2014, kurse
më së paku gjatë viteve 2007 dhe 2015. Shkaqet e kësaj gjendjeje, me gjasë, duhet
kërkuar në nivelin në rritje që ka shënuar kriminaliteti i të miturve nëpër ato vite,
por edhe në nivelin e bartjes së lëndëve të të miturve nga vitet paraprake. Në
mesin e këtyre masave më së shumti është shqiptuar masa e dërgimit në
institucionin edukativo-korrektues (në 196 raste), pastaj masa e dërgimit në
institucionin edukativ (në 49 raste) dhe më së paku masa e dërgimit në
institucionin e posaçëm (në 19 raste). Kjo gjendje edhe është pritur duke pasur
parasysh karakterin e tyre dhe rrethanat tjera qoftë të karakterit të përgjithshëm
apo të posaçëm.
23. Sipas të dhënave të Agjencisë së Statistikave të Kosovës dhe Këshillit Gjyqësor të
Kosovës gjatë periudhës hulumtuese gjykatat themelore në shkallë vendi kanë
shqiptuar gjithsej 1136 dënime, nga të cilat 499 aktgjykime dënuese dhe 637
dënime për punë në dobi të përgjithshme. Të dhënat e përdorura nuk pasqyrojnë
numrin e aktgjykimeve liruese dhe refuzuese. Sipas këtyre të dhënave gjatë kësaj
periudhe janë shqiptuar gjithsej 121 dënime me gjobë, 211 dënime me burgim,
637 urdhra për punë në dobi të përgjithshme dhe 167 dënime alternative. Ky
punim është fokusuar në elaborimin e të dhënave të 18 aktgjykimeve të
shqiptuara, nga të cilat 6 i referohen dënimit me burgim, 5 dënimit me gjobë, 4
urdhri për punë në dobi të përgjithshme dhe 3 dënimeve alternative. Edhe ky trend
i shqiptimit të dënimeve nga gjykatat e Kosovës është pritur për shkak të
specifikave që i karakterizojnë ato, por edhe për shkak të rrethanave të tjera të
karakterit të përgjithshëm dhe të posaçëm.
24. Te të miturit të cilëve u janë shqiptuar masat e diversitetit, masat edukative dhe
dënimet kanë dominuar plotësisht personat e gjinisë mashkullore, janë shënuar
dallime evidente sa i përket nivelit të dënimeve të shqiptuara ndërmjet të miturve
të rinj dhe të miturve të rritur. Sanksionet penale janë shqiptuar për shkak të
kryerjes së veprave penale kundër jetës dhe trupit, kundër pasurisë, atyre në
fushën e narkotikëve, kundër integritetit seksual, rrezikimit të komunikacionit
publik etj. Shkaqet e kësaj gjendjeje përputhen me shumë realitete që e
karakterizojnë zhvillimin e jetës në Kosovë.
167
25. Procedura penale ndaj të miturve në Republikën e Kosovës manifeston një mori
zgjidhjesh specifike, të cilat e dallojnë atë nga procedura penale që zhvillohet ndaj
personave madhor. Këto specifika kryesisht u referohen këtyre çështjeve: i mituri
në asnjë rast nuk mund të gjykohet në mungesë; në këtë procedurë pjesëmarrja e
prindit, prindit adoptues apo kujdestarit, në rastet kur kjo çmohet të jetë në
interesin e të miturit, është e domosdoshme, si dhe për zhvillimin e saj duhet
gjithnjë të njoftohet organi i kujdestarisë sociale; mbrojtja në procedurën penale
për të mitur është e obligueshme; në procedurën penale për të mitur askush nuk
mund të lirohet nga detyra për të dëshmuar mbi rrethanat që vlerësohen të
nevojshme për konstatimin e zhvillimit psikologjik të të miturit, njohjen e
personalitetit të tij dhe kushteve në të cilat ai jeton; në këtë procedurë nuk ka
publicitet dhe ajo zhvillohet me urgjencë.
26. Specifikë e procedurës penale për të mitur është se në përcaktimin e kompetencës
territoriale të gjykatës përparësi ka vendbanimi ose vendqëndrimi i të miturit që
akuzohet për kryerje të veprës penale. Kjo kompetencë është adresuar në këtë
mënyrë edhe në rastet kur i mituri është viktimë e veprës penale të kryer nga
personi madhor. Kjo qasje e ligjdhënësi ka bazën në faktin se gjykata ku e ka
vendbanimin i mituri është gjithnjë më afër mundësisë që në mënyrë të plotë, të
mbledh të dhënat mbi personalitetin e të miturit dhe ta njohë mjedisin jetësor të
tij, si dhe në kërkesën e ligjdhënësit për konsiderim të interesave më të mira të të
miturit.
27. Specifika të procedurës penale për të mitur, në krahasim me procedurën penale
për madhorët, ndër të tjera, konsiderohen edhe këto: i mituri mund të mbahet në
arrest më së shumti deri në 24 orë nga momenti i arrestimit të tij (madhorët deri
në 48 orë), paraburgimi ndaj të miturit, para ngritjes së propozimit të arsyetuar,
mund të zgjasë maksimalisht 12 muaj (madhorët deri në 18 muaj); akti me të cilin
procedohet çështja penale në gjykatë është propozimi i arsyetuar (te madhorët ai
emërtohet aktakuzë); afati i paraqitjes së ankesës kundër vendimit të gjykatës të
marrë në shkallë të parë është 8 ditë (te madhorët 15 ditë); gjykimin e të miturit e
bën gjyqtari për të mitur ose trupi gjykues për të mitur, i cili në përbërjen e tij ka
edhe gjyqtarë laikë (në rastet e gjykimit të madhorëve nuk ka gjyqtarë laikë);
fillimi i procedurës për heqjen e të drejtës për përkujdesje prindërore në rastet kur
konstatohet se prindi po i keqpërdorë së tepërmi detyrat e tij prindërore ose se po
i shkel të drejtat e fëmijës si dhe fakti se gjyqtari për të mitur duhet ta informoj në
vazhdimësi organin e kujdestarisë për të gjitha faktet dhe provat e vërtetuara në
procedurë penale, të cilat kanë kontribuar ose mundësuar kryerjen e veprës penale
nga ana e të miturit.
28. Rezultatet modeste të këtij hulumtimi provojnë se në ekzekutimin e sanksioneve
penale ndaj të miturve rol evident i është dhënë Shërbimit Sprovues të Kosovës.
Roli i këtij shërbimi kryesisht fokusohet në përcjelljen e përmbushjes së
detyrimeve të cilat së bashku me sanksionet penale u janë caktuar të miturve, me
ç’rast atij i është përcaktuar rol evident edhe në procedurat e përcaktimit të tyre.
Kjo qasje duhet vlerësuar si e qëlluar dhe e dobishme, bazuar në faktin se ajo i ka
168
kontribuar në masë të konsiderueshme uljes së nivelit të recidivizmit të të
miturve, rrethanë kjo e konstatuar në të dhënat e përdorura.
29. Edhe pse ligjdhënësi kosovar ka paraparë themelimin e disa institucioneve të
posaçme të ekzekutimit të masave edukative, në planin praktik kjo çështje ka
ngelur e papërfunduar. Kështu, në Kosovë akoma nuk është ndërtuar ndonjë
institucion i posaçëm në të cilin do të ekzekutohej masa e dërgimit në qendrën
disiplinore e as ndonjë institucion në të cilin do të ekzekutohej masa e dërgimit në
institucionin edukativ. Në mungesë të këtyre institucioneve, ekzekutimi i këtyre
masave vazhdon të bëhet në kuadër të konvikteve të nxënësve, shkollave e
qendrave ekzistuese për të rinjtë, ku procedurat e trajtimit të të miturve delikuent
hasin në probleme nga më të ndryshmet. Këto probleme, përveç mungesës së
kushteve të përshtatshme për ta, përcillen edhe me mungesë të kuadrit të
specializuar të cilët do të merreshim me riedukimin e të miturve delikuent,
përfshirë edhe mosgatishmërinë e udhëheqësve të institucione të sipërcekura për
të pranuar brenda tyre të mitur që kanë kryer vepra penale.
30. Sipas të dhënave të përdorura në fund të vitit 2016 në Qendrën Korrektuese në
Lipjan kishte 41 të mitur të paraburgosur, 40 të mitur të tjerë në mbajtje të masës
edukative institucionale të dërgimit në institucionin edukativo-korrektues dhe 11
të mitur që ishin në ekzekutim të burgimit për të mitur. Këto shifra përputhen me
koherencën e shqiptimit të këtyre masave e dënimeve ndaj kryerësve të mitur të
veprave penale gjatë viteve të përfshira në këtë hulumtim. Procesi i ekzekutimit të
këtyre masave e dënimeve vazhdon të përcillet me shumë mangësi e parregullsi.
Këto parregullsi kryesisht i referohen faktin të mbajtjes së të miturve delikuent në
institucione të tipit të mbyllur (përderisa ligjdhënësi kërkon që kjo të bëhet në
institucione të tipit gjysmë të hapur apo të hapur), mungesës së programeve
individuale të trajtimit të të miturve delikuent, mos ndarjes së të miturve në grupe
që i përgjigjen aftësive të tyre, mohimin e të drejtës për vazhdim të shkollimit të
institucione arsimore jashtë institucionit korrektues, mungesës së kuadrit të
mjaftueshëm edukativ në Qendrën Korrektuese në Lipjan, mungesa e ndërtesave
brenda kësaj qendre që do të bënte të dallueshëm një të mitur që është në
ekzekutim të një mase edukative dhe të atij që është në ekzekutim të burgimit për
të mitur etj.
169
Shkurtesat e përdorura
KDM Kodi i Drejtësisë për të Mitur,
KDPM Kodi i Drejtësisë Penale për të Mitur,
KPRK Kodi Penal i Republikës së Kroacisë.
KPRK Kodi Penal i Republikës së Kosovës,
KPRSH Kodi Penal i Republikës së Shqipërisë,
KPRRK Kodi i Procedurës Penale i Republikës së Kosovës,
LESAP Ligji për Ekzekutimin e Sanksioneve Penale,
170
LITERATURA
1. Libra dhe artikuj shkencor:
Adžajlha-Dedovia, Azra, Drejtësia restorative, Sarajevë-Prishtinë, 2007.
Babić, Franjo. Kazneno pravo, Opči deo, Zagreb, 1998.
Bilalli, Asllan & Bahtiri, Bedri. E drejta romake, Prishtinë, 2015.
Bojić, Borislav & Ahmed Ali, Abdasalam. Kivičnipravni status maloletnika u Srbiji,
Beograd, 2014.
Bucandra, Raducanju. New regulations the sanctions applicable to minors in the new
Romanian Criminal Code, Bukuresht, 2012.
Čejović, Boro. I, E drejta penale, Pjesa e përgjithshme (përkthim), Beograd, 1979.
Čejović, Boro. II, Kriviočno pravo, Opšti deo, Beorad, 1999.
Çollaku, Hashim. Efikasiteti i procedurës penale për të mitur dhe ruajtja e dinjitetit të të
miturit, Centrum, nr. 2, Shkup, 2014.
Çollaku, Hashim. Roli i prokurorit të shtetit në procedurën penale, Prishtinë, 2013.
Doerner, William & Steven Lab. Victimology, Cineinnati, 2002.
Elezi, Ismet & Kaçupi, Skënder & Haxhia, Maksim. Komentar i Kodit Penal të
Republikës së Shqipërisë, Pjesa e përgjithshme, Tiranë, 1999.
Elezi, Ismet. I, E drejta zakonore e Labërisë në planin krahasues, Tiranë, 1994.
Elezi, Ismet. II, E drejta zakonore penale e shqiptarëve, Tiranë, 1983.
Elezi, Ismet. III, Komentar i shtesave dhe ndryshimeve në Kodin Penal, Tiranë, 2001.
Fox, Richard. Criminal sanctions the other end, Canberra, 1999.
Garson, Emil. Krivično pravo, Izvori, razvoj i sadašnje stanje, Beograd, 1926.
Gashi, Rexhep. I, Ekzekutimi i dënimeve alternative, Prishtinë, 2013.
Gashi, Rexhep. II, Kodi i Drejtësisë për të Mitur i Kosovës (rëndësia, risitë dhe
ndryshimet më të rëndësishme), E drejta, nr. 3, Prishtinë, 1996.
Gashi, Rexhep. III, Shërbimi Korrektues i Kosovës (historiku, fushëveprimi, organizimi)
dhe struktura e personave të dënuar e të paraburgosur në institucionet korrektuese, E
drejta, nr. 2, Prishtinë, 2008.
Gashi, Rexhep. IV, Shërbimi Sprovues i Kosovës, historiku, fushëveprimi, organizimi
dhe aktiviteti i tij, E drejta, nr. 3-4, Prishtinë, 2008.
Gumi, Viktor. Instrumentet ndërkombëtare për përdorimin e programeve të drejtësisë
restauruese për të miturit dhe legjislacioni shqiptar. I qasshëm në: http://www.gumi-
attorneys.com/downloads/Drejtesia%20restauruese%20dhe%20te%20miturit.doc.
Shfletuar më: 02.02.2017.
Haines, Alina, Juvenile crime and punishment in Budapest. I qasshëm në:
http://www.internetjournalof criminology.com/Haines%20-
%20Juvenile%20Crime%20and%20 Punishment%20in%20Bucharest.pdf. Shfletuar më:
02.02.2017.
Hajdari Azem, I, Shkathtësitë e praktikës gjyqësore, Prishtinë, 2013.
Hajdari Azem. II, Kodi i Procedurës penale, Komentar, Prishtinë, 2016.
Hajdari, Azem. III, Conditional release of convicted persons in Kosovo, International
Journal of Research in Humanities and Social Studies, Volume 3, Issue 7, Hyderabad,
2016.
Hajdari, Azem. IV, E drejta e procedurës penale e Maqedonisë, Prishtinë, 2004.
171
Hajdari, Azem. V, E drejta e procedurës penale e të miturve (me Ligjin Penal për të
mitur), Prishtinë, 2005.
Hajdari, Azem. VI, E drejta e procedurës penale, Pjesa e posaçme, Prishtinë, 2013.
Hajdari, Azem. VII, Juvenile criminality in Koosvo, Macrothink Institute, 2015, Vol. 3,
no. 1.
Hajdari, Azem. VIII, Kriminaliteti i të miturve në Kosovë, 2001-2003, Prishtinë, 2004.
Hajdari, Azem. IX, Procedura penale, Komentar, Prishtinë, 2010.
Hajdari, Azem, X Juvenile criminality in Kosovo, Lambert, Saarbrucken, 2015.
Hajdari, Azem.XI, Sistemi i drejtësisë për të mitur, Komentar, Prishtinë, 2010.
Hajdari, Azem. XII, Veprat penale me natyrë korrupsioni me një vështrim të posaçëm në
Kosovë, Prishtinë, 2003.
Hajdari Azem, E drejta e procedurës penale, Pjesa e përgjithshme, Prishtinë, 2014.
Hajdari, Albulena & Krasniqi, Milot, Ndërmjetësimi si qasje e re e zgjidhjes alternative të
çështjeve penale, Avokatura, nr.13, Prishtinë, 2012.
Halili, Ragip. I, Kriminologjia, Prishtinë, 2008.
Halili, Ragip. II, Penologjia, Prishtinë, 2002.
Halili, Ragip. III, Sanksionet penale sipas te drejtës zakonore në Kosovë, Prishtinë, 1985.
Halili, Ragip. IV, Viktimologjia, Prishtinë, 2007.
Hautamaki, Edward W. The element of means rear in recklessness and criminal
negligence, Duke Law Journal, no. 2, North Carolina, 1951.
Haxhimusa, Rexhep & Kabashi, Ismet. Komentar për Ligjin Penal për të Mitur, Prishtinë,
2011.
Hoxha, Artan & Nagan, Winston P. & Dirks, J. Paul. Strengthening the rule of law in
Albania. Impartiality, independence and the transformation of the legal profession”
Review of Central and Eastern European, no. 6, Dordrecht, 1994.
Hoyle, Carolyn. Negotiating domestic violence: Police, criminal justice and victims, New
York, 2000.
Hysi, Vasilika. I, Kriminologjia, Tiranë, 2010.
Hysi Vasilika, II, Penologjia, Tiranë, 2012.
Islami, Halim & Hoxha, Artan & Panda, Ilir. Procedura penale-Komentar, Tiranë, 2003.
Ismajli Hilmi & Sejdiu Fatmir, Historia e shtetit dhe së drejtës I, Pjesa e përgjithshme,
Prishtinë, 2005.
Ismajli, Hilmi. Pleqnia në të drejtën zakonore shqiptare (tezë e doktoratës) e mbrojtur në
Beograd, 1978.
Jovašević, Dragan. Položaj maloletnika u krivičnom pravu, Niš, 2010.
Latifi, Vesel & Elezi, Ismet & Hysi, Vasilika. Politika e luftimit të kriminalitetit,
Prishtinë, 2012.
Latifi, Vesel. I, Fenomenologjia dhe struktura e delikuencës së të miturve dhe luftimi i saj
në KSA të Kosovës, Përparimi, nr. 4, Prishtinë, 1988.
Latifi, Vesel. II, Kriminalistika e delikuencës së të miturve, Prishtinë, 1982.
Latifi, Vesel. III, Kryerësit e mitur të veprave penale dhe pozita e tyre në legjislacionin
penal, E drejta, nr. 3, Prishtinë, 1996.
Leinster Tom & Cobbold, Christina, Measuring diversity, Glasgow, 2012.
Leka, Adrian. Alternativat e dënimit në Shqipëri, vështrim krahasues me Republikën e
Maqedonisë dhe Republikën e Kosovës, Disertacion i doktoratës, Tiranë, 2015.
Lopez, Gerard. Victimologie, Paris, 1997.
172
Maloku, Liridon. Ekzekutimi i masave edukative. Justicia, nr. 1, Prishtinë, 2012.
Mandro, Arta. Drejtësia për të mitur në Shqipëri. I qasshëm në:
http://www.crca.al/sites/default/files/publications/Drejtesia%20per%20te%20mitur.pdf.
Shfletuar më: 02.02.2017.
Marina, Simović. Pojam, svrha i vrste maloljetničkih krivičnih sankcija u Federaciji
Bosne i Hercegovine, Godišnjak Fakulteta Pravnih Nauka, nr. 5, Banja Luka, 2015.
Milutinoviq, Milan. Politika kriminale, Prishtinë, 1984.
Millutinović, Nataša. Maloletnička krivično zakonodavstvo Srbije i Crne Gore i Evropska
Konvencija o Zaštiti Ljudskih Prava i Osnovnih Sloboda i Drugi Pravni Standardi,
Zlatibor, 2004.
Muçi, Shefqet. E drejta penale (Pjesa e përgjithshme, Tiranë, 2007.
Neritan, Peza & Elezi, Ismet & Gjika, Gregor et alia. E drejta penale e Republikës
Popullore Socialiste të Shqipërisë (Pjesa e përgjithshme), Tiranë, 1982.
Öberg, Jacob, The definition of criminal sanctions in the EU, European Criminal Law
Review, no. 3, Baden, 2013.
Obretković, Milan. Pravni status maloletnih prestupnika izmedju pravdeiI socialne
zaštite, Beograd, 1993.
Omari Luan § Hysi Gregor, etj., I, Historia e shtetit dhe së drejtës në Shqipëri, Pjesa I,
Tiranë, 1887.
Omari, Luan & Hysi, Gregor, etj. II, Historia e shtetit dhe e së drejtës në Shqipëri, Pjesa
II, Tiranë, 1997.
Puhan, Ivo. Rimsko pravo, Beograd, 1974.
Quku, Simon. Kanuni i Lekë Dukagjinit, Shkodër, 1999.
Ramljak, Alija & Halilović, Haris. Viktimologija, Sarajevo, 2004.
Sahiti Ejup, I, Procesi i të provuarit në procedurë penale- mundësitë dhe vështirësitë, E
drejta nr. 3, Prishtinë, 1996.
Sahiti, Ejup. II, Dëshmia e dëshmitarit si provë në procedurën penale, Prishtinë, 1993,
Sahiti, Ejup. III, Psikologjia gjyqësore, Prishtinë, 2007.
Sahiti, Ejup & Murati, Rexhep & Elshani, Xhevdet. Kodi i Procedurës Penale i
Republikës së Kosovës, Komentar, Prishtinë, 2014.
Sahiti, Ejup & Murati, Rexhep. E drejta e procedurës penale, Prishtinë, 2013.
Salihu, Ismet & Zhitija, Hilmi & Hasani, Fejzullah. Kodi Penal i Republikës së Kosovës,
Komentar, Prishtinë, 2014.
Salihu, Ismet. I, E drejta penale për të mitur, Prishtinë, 2005.
Salihu, Ismet. II, E drejta penale, Pjesa e përgjithshme, Prishtinë, 2008.
Sekulić, Mihajlo. Maloletničko krivično pravo, Beograd, 2011.
Simovič, Dragan et alia. Maloljetničko krivično pravo, Sarajevo, 2013.
Simović, Milan et alia. Maloljetničko krivično pravo, Sarajevo, 2013.
Skaberne, Borislav. Razvoj kaznenskega prava za mladoletnike, Zbornik znanstvenih
razprav, Ljublana, 1989.
Srzentić, Milan & Stajić, Aleksander & Lazarević, LJubiša. Krivčno pravo SFRJ,
Beograd, 1978.
Statovci, Ejup. Të drejtat e liritë e njeriut dhe skllavërimi, Prishtinë, 1999.
Stojanović, Zoran. Krivično pravo, Opšti deo, Beograd, 2003.
Stojanović, Zoran. Krivično pravo, Opšti deo, Beograd, 2003.
173
Shala, Afrim. I, Ankesa kundër aktgjykimit në procedurën penale në Republikën e
Kosovës, Prishtinë, 2010.
Shala, Afrim, II, Hyrje në të drejtën penale, Gjilan, 2013.
Shegani, Altin. E drejtë penale e krahasuar, Tiranë, 1999.
Turkeshi, Enkelejda. Masat edukative të parashikuara në Kodin Penal dhe zbatimi i tyre
në Shqipëri, Revista Shqiptare për Studime Ligjore, Vol. 4, nr. 1, Tiranë, 2011.
Ukaj, I, Bajram. Dënimet në të drejtën penale të Shqipërisë, Prishtinë, 2006.
Ukaj, Bajram.II, Sanksionet penale ndaj të miturve në Ligjin Penal për të Mitur të
Kosovës të vitit 2004, E drejta, nr. 1-2, Prishtinë, 2008.
Xhafo, Jola. E drejta penale ndërkombëtare, Tiranë, 2012.
Xhambazi, Minire. Ekzekutimi i burgimit për të mitur, Justicia, nr.1, Prishtinë, 2012.
Živanovič, Toma. Osnovni krivičnog prava, Opšti deo, Beograd, 1922.
Zvonimir, Šeparović. Vitimologija, Zagreb, 2001.
2. Akte normative:
Code Penal of France, 2005.
Criminal Code of Romania, Law no. 286/2009.
Code de la Justice Penale des Mineurs, Linku: http://www.justice.gouv.fr/art_pix/cjpm
300309.pdf
Juvenile Code of Afganistan, 2011.
Kodi nr. 03/L-193 i Drejtësisë për të Mitur (Gazeta Zyrtare nr. 78, datë: 20.08.2010).
Kodi Penal i Republikës së Shqipërisë, Ligji nr. 7895, datë 27.01.1995.
Kodi i Drejtësisë Penale për të Mitur, Ligji Nr.37/2017, datë 30.03.2017, Fletorja Zyrtare
e Republikës së Shqipërisë, Nr.92/2017.
Konventa për të Drejtat e Fëmijës miratuar nga Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të
Bashkuara më 20.11.1989.
Krivični Zakonik sa Uvodnim Zakonom i Objašnjenjima, Beograd, 1951.
Ligji nr. 03/L-199 për Gjykatat (Gazeta Zyrtare nr. 79, datë: 24.08.2010).
Ligji Penal i Kosovës, Përmbledhje ligjesh penale, IKJSh, Prishtinë, 1977.
Ligji Penal i RSFJ, Përmbledhje ligjesh, penale, JKJSh, Prishtinë, 1977.
Ligjin nr. 03/L- 057 për Ndërmjetësimin (Gazeta Zyrtare nr. 41, datë: 01.11.2008).
Ligjit nr. 2004/32 për Familjen (Gazeta Zyrtare nr. 04, datë: 01.09.2006).
Penal Code of the Republiv of Slovenia, 2008.
Rregullat e Havanës, miratuar nga Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara,
14 dhjetor 1990,
Rregullat e Pekinit për Administrimin e Drejtësisë për të Mitur, miratuar nga Asambleja e
Përgjithshme e Organizatës së Kombeve të Bashkuara me 29.11.1985.
Udhëzimet për Parandalimin e Kriminalitetit të të Rinjve (Udhëzimet e Riadit), miratuar
nga Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara më 14.12.1990.
Zakon o Maloletnim Učiniocima Krivičnih Dela i Krivičnopravnoj Zaštiti Maloletnih
Lica, Službni Glasnik Repubike Srbije, br. 85/2005.
174
3. Vendime gjyqësore:
Aktgjykimi P. nr. 313/11 i Gjykatës Themelore në Pejë.
Aktgjykimi PM. nr. 256/2013 i Gjykatës Themelore në Prishtinë.
Aktgjykimi PM. nr. 313/2011 i Gjykatës Themelore në Pejë.
Aktgjykimi PM. nr. 5/2014 i Gjykatës Themelore në Prizren.
Aktvendimi PM. nr. 115/2014 i Gjykatës Themelore në Prizren.
Aktvendimi PM. nr. 116/2014 i Gjykatës Themelore në Prizren.
Aktvendimi PM. nr. 133/2013 i Gjykatës Themelore në Gjilan.
Aktvendimi PM. nr. 18/2013 i Gjykatës Themelore në Prizren.
Aktvendimi PM. nr. 198/2013 i Gjykatës Themelore në Prishtinë.
Aktvendimi PM. nr. 5/2016 i Gjykatës Themelore në Prizren.
Aktvendimi PM. nr. 52/2014 i Gjykatës Themelore në Prishtinë.
Aktvendimi PM. nr. 67/2015 i Gjykatës Themelore në Pejë.
Aktvendimi PM. nr. 88/2014 i Gjykatës Themelore në Gjilan.
4. Burime të tjera:
Agjencia e Statistikave të Kosovës, Statistikat e Jurisprudencës për persona të mitur për
vitet 2008-2016.
Avokati i Popullit, Raport me rekomandime i mekanizmit ndërkombëtar për parandalimin
e torturës, nr. 1399, datë 20.12.2016.
Criminal justice systems in Europe and North America, The European Institute for Crime
Prevention and Control, affiliated ëith the United Nations, Helsinki, 2001.
Criminal sanction, Ëhite paper on crime, Discussion Document no. 2, 2010.
European Commission, Study on criminal sanction legislation an practice in
representative Member States, Final Report, 2013,
European Union, Study on children’s involvement in judicial proceedings contextual
overvieë for the criminal justice phase - France, Brussels, 2014.
Grup autorësh, Fjalor i shqipes së sotme, Tiranë, 2002.
Human Rights, A compilation of international instruments.
Justice des mineurs en France.
Juvenile Justice in Eastern and South Eastern Europe, Chisinau, 2005.
Kanuni i Lekë Dukagjinit, Tiranë, 1999.
Kanuni i Skënderbeut, Shkodër, 1993.
Këshilli Gjyqësor i Kosovës, Raportet statistikore të gjykatave, vjetorët 2013-2016.
Këshilli Gjyqësor i Kosovës, Raporti statistikor i gjykatave, Vjetori 2015, Prishtinë,
2016.
Këshilli Prokurorial i Kosovës, Raportet mbi gjeografinë kriminale për vitet 2014-2016.
Ministria e Drejtësisë, Buletini nr. 5-8.
Oda e Avokatëve të Kosovës, Doracak trajnimi për avokatët në fushën e drejtësisë për
fëmijët, Prishtinë, 2012.
Office of Juvenile Justice and Delinquency Prevention, Juvenile intensive supervision,
Program summary, Washington, 2012.
175
Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë (OSBE), Manual për aplikimin e
alternativave të dënimit me burgim, Tiranë, 2010.
Portali Lajmi Net, Qendra Korrektuese në Lipjan shkel të drejtat e fëmijëve.
Qendra Korrektuese ne Lipjan, Raport statistikor mbi ekzekutimin e masave dhe
dënimeve për të miturit, datë 12.01.2017,
Qendra Kosovare për Rehabilitimin e të Mbijetuarve të Torturës (QKRMT), Të drejtat e
njeriut në institucionet e shëndetit mendor Janar-Dhjetor 2014, Prishtinë, 2015.
Qendra Korrektuese në Lipjan, Raport i monitorimit 6 mujor mbi ekzekutimin e masave
dhe dënimeve për të miturit në Qendrën Korrektuese në Lipjan.
Raport mbi veprimtarinë e Shërbimit Sprovues të Kosovës për vitet 2007-2016, datë
19.01.2017.
Regjistrat penale në lidhje me lëndët penale të të miturve të gjykatave themelore të
Kosovës gjatë periudhës 2007-2016.
Regjistrat penale të Gjykatës Themelore të Prishtinës, Gjilanit, Mitrovicës dhe Pejës për
periudhën 2013-2015.
Shërbimi Sprovues i Kosovës, Buletini, 2007.
Zyra e Kryeministrit e Republikës së Kosovës, Raporti i Progresit për Fëmijë, Vëllimi IV,
Strategjia dhe plani nacional i veprimit për të Drejtat e Fëmijëve në Republikën e
Kosovës 2009-2013, Prishtinë, 2008.
