1TEORIJSKO-STRUNI ASOPIS ZA PITANJA ZATITE, BEZBJEDNOSTI, ODBRANE, OBRAZOVANJA OBUKE I OSPOSOBLJAVANJA

GODINA XV, BROJ 31, 2012.

DEFENDOLOGIJA

BANJA LUKA2012.

2IzdavaEVROPSKI DEFENDOLOGIJA CENTAR za nauna, politika, ekonomska, socijalna, bezbjednosna, socioloka i kriminoloka istraivanja, Banja LukaZa izdavaaprof. dr Duko VejnoviGlavni i odgovorni urednikprof. dr Duko VejnoviRedakcija asopisaprof. dr Duko Vejnovi, prof. dr Vaso Bojani, prof. dr Neven Brandt, (Ljubljana - Slovenija), prof. dr Miodrag Simovi, prof. dr Dragan Kokovi (Novi Sad - Srbija), Nikola Duvnjak, prof. (sekretar redakcije), dr Mile ikman, mr Velibor Lali (urednik), prof. dr elimir Keetovi (Beograd - Srbija), prof. dr Dilip Das (SAD), prof. dr Laurence Armand French (SAD), prof. dr Michael J. Palimiotto, (SAD), dr Dominique Wisler (vicarska).Savjet asopisaakademik prof. dr Dragoljub Mirjani, predsjednik, prof. dr uro unji (Beograd - Srbija), prof. dr Stanko Stani, prof. dr Nenad Suzi, akademik prof. dr Drago Brankovi, Ranko Preradovi, knjievnik, prof. dr Braco Kovaevi, prof. dr Vitomir Popovi, prof. dr Ekatarina Stepanova (Moskva Rusija), prof. dr Lazo Risti, prof. dr Seema Shekhawat (Mumbaji - Indija), prof. dr Ostoja uki, prof. dr Miodrag ivanovi, prof. dr Ivan ijakovi, prof. dr Rade Tanjga, prof. dr Petar Kuni, doc. dr Boro Tramoljanin, doc. dr Miodrag Romi, prof. dr Zoran Govedar, doc. dr Slobodan Simovi, prof. dr Peter Stoett (Montreal - Kanada).Recenzentski odborprof. dr uro unji (Beograd - Srbija), prof. dr Mile Dmii, prof. Dr Levi Kreft (Ljubljana - Slovenija), prof. dr Mile Raki (Beograd - Srbija), dr Dragan Radii (Sarajevo), prof. dr Victor Nemuann, (Rumunija), prof. dr Sinia Tatalovi (Zagreb Hrvatska), prof. dr David Last (Kanada), mr Vladimir Karajica, dr Ostoja Barain, dr Nedeljko Debeljak, dr Slobodan Simi, dr Boko uki, prof. dr Nedad Bai, prof. dr Ari Hello (Finska), prof. dr Dennis J.D. Sandole (SAD), prof. dr Dane Subai (Beograd - Srbija), doc. dr Zoran urevi (Beograd - Srbija), doc. dr Nenad Radovi (Beograd - Srbija), prof. dr Ljubia Mitrovi (Ni - Srbija), prof. dr Zoran Miloevi (Beograd - Srbija), mr Slavko Mili (Niki - Crna Gora), mr Haris Peto, prof. dr Vladimir Stojanovi (Beograd - Srbija), prof. dr Radoslav Gainovi (Beograd - Srbija), doc. dr Tatjana Duronji, doc. dr Nevzet Veladi, doc. dr Slobodan Simovi, prof. dr Radoja Radi, prof dr. Gordana Ili.tampaART PRINT Banja LukaZa tamparijuMilan StijakUrednitvo i administracijaSrpska ulica 63, 78 000 Banja Luka, Republika Srpska - Bosna i HercegovinaTelefon/faks: 051/309-470Veb stranica: www.defendologija.come-mail: defendo@blic.netiro raun: 562 099 0000236689Grafiko oblikovanje i pripremeDarko DomazetLektorTatjana Ponorac, prof.KorektorTin VejnoviPrevodTatjana Ponorac, prof.Tira500 primjerakaGodinja pretplataza pravna lica 200 KMza fizika lica 100 KM

Rjeenjem Ministarstva informisanja Republike Srpske, broj 01-439/ 97. od 25. decembra 1997. godine, javno glasilo teorijsko-struni asopis Defendologija upisan je u Registar javnih glasila pod brojem 249.

UDK/359ISSN 2233-0895

3UVODNIK

PETNAEST GODINA DEFENDOLOGIJETrideset prvi broj ... ivot za istinu...

Jubilej petnaest godina Defendologije, petnaest godina Udruenja defendologa Republike Srpske, koji 2007. godine mijenja naziv u Defendologija centar za bezbjednosna, socioloka i kriminoloka istraivanja, a zatim 2011. godine naziv mijenja u Evropski defendologija centar za nauna, politika, ekonomska, socijalna, bezbjednosna, socioloka i kriminoloka istraivanja. Polako, utemeljeno, sigurno, kretanje se vri ka globalnoj strunoj i naunoj mrei, evropskog i svjetskog znanja, nauke i znanja uopte. U uvodniku prvog broja, vaeg i naeg asopisa Defendologija, od prije petnaest godina, sa naslovom asopis novog doba, izmeu ostalog pie, ...Pred vama je asopis Defendologija, prvi u Republici Srpskoj i Saveznoj Republici Jugoslaviji pod ovim nazivom. Djelo je onih ljudi koji su ostali sa svojim narodom da u ovim tekim vremenima podijele dobro i zlo. Opredjeljenje naeg asopisa je ulaganje u vlastitu pamet, jer je skuplje kupovati tuu. Predmet asopisa jeste i bie naa sadanjost, prolost i budunost. Pitanja balkanizacije, zakanjele politogeneze na naim prostorima, pitanja spoljnih igraa, stranaca na Balkanu, stanje oruanog mira i ravnotee straha su pitanja na koja treba davati utemeljene odgovore. Mi ve u ovom prvom broju pokazujemo koju irinu aktuelnih tema asopis zahvata, teme multidisciplnarnog karaktera, kao to su vojska i policija u viestranakim pravnim dravama, vojni sudovi, antinomija rata i mira, informatika i savremena kretanja, specijalni rat, terorizam problem novog doba, izazivanje i upravljanje krizama i mnoga druga. Drimo da se svaki asopis, pa i ovaj, moe jo bolje urediti, ali i to da se ne moe u nedogled usavravati. Mi smo asopis slobodnije forme, multidisciplinarnog karaktera, otvoren za sve. Prvenac je pred vama. Dakle, tada, prije petnaest godina, nauni tim Defendologije imao je oi da vidi ono to drugi ne vide, imao je preciznu, objektivnu, tanu viziju i misiju koja je i danas veoma aktuelna i traena. asopis Defendologija i u ovom broju ostao je vjeran svojoj programskoj orjentaciji multidisciplinarnog karaktera. Teme kao to su: organizovani kriminalitet, traumatski stres, strateki pristup menadmentu ljudskih resursa, funkcionisanje zatvora i resocijalizacija osuenih lica, socijalna podrka i nezaposlenost, te ekonomija tranzicijskih zemalja i reforme, obiljeavaju ovaj 31. broj Defendologije i kruniu jubilej 15 godina postojanja, trajanja, izazivanja i redovnog izlaenja. Moi, htjeti i znati, garancija su i za budunost Defendologije, koja na kulturan i nauan nain daje doprinos svekolikom bogatstvu, razvoju, opstanku i prosperitetu Republike Srpske. Kao i budunost meunarodnih odnosa i bezbjednosti, te osnovnih naela i postulata na kojima se oni zasnivaju, Defendologija e i dalje nastojati da ide u korak sa strunim i naunim dostignuima, ali i sa realnim kretanjima, trendovima i tendencijama. Svakako, posebno mjesto u svemu tome imae stanje, putevi i perspektive Republike Srpske i Bosne i Hercegovine. To je velika obaveza i odgovornost, teak zadatak. Teak, izmeu ostalog, zato, to u Bosni i Hercegovini mi ne umijemo da komuniciramo jedni sa

4drugima. Uruava se obrazovanje, posebno se uruava visoko obrazovanje, to rui nacionalni identitet i dignitet. Obrazovanju treba vratiti obraz. Trebaju nam stvarno obrazovani ljudi, a ne samo formalno obrazovani (certifi kovane neznalice), trebaju nam pametni i obrazovani, jer jedan uistinu dijaloki nain miljenja i ivljenja u Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini treba da ima za posljedicu da meu misliocima ne bi bilo dogmatika, meu vjernicima ne bi bilo fanatika, a meu politiarima ne bi bilo tirana. Otpori kritikom miljenju moraju se smanjiti, dokinuti, a prostor treba otvoriti za ustavom zagarantovanu slobodu misli, slobodu govora, slobodu naunog rada. Nauni radnici i prijatelji Defendologije to su stalno radili, rade i radie, a dosadanji rezultat nije izostao, izmeu ostalog, i u injenici da je asopis Defendologija u prvoj kategoriji kategorisanih nacionalnih naunih asopisa u Republici Srpskoj. Neka se fer-plej nauno takmienje nastavi. Svi imaju ansu, a onda se najbolje vide razlike. Neka razliitosti budu bogatstvo..., jer tamo gdje samo jedan vjetar piri i borovi ukrivo rastu...

Glavni i odgovorni urednik

5SADRAJ

UVODNIKPETNAEST GODINA DEFENDOLOGIJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

ORGANIZOVANI KRIMINAL doc. dr Mile ikmanORGANIZOVANI KRIMINALITET KAO PREDMET NAUNOG ISTRAIVANJA ....................................................... 9

KONFLIKTI I TRAUMATSKI STRESLaurence Armand French, Ph.D., Lidija Nikoli-NovakoviPREGLED DOSADANJE KLINIKE LITERATURE O TRAUMATSKOMSTRESU OD VREMENA ZALIVSKIH I BALKANSKIH RATOVA . . . . . . . . . . 23

PENOLOGIJANeboja MacanoviFUNKCIONISANJE ZATVORA I RESOCIJALIZACIJA OSUENIH LICA ...... 33

MENADMENT LJUDSKIH RESURSA dr Ranko Loji, mr elimir krbi , Vladimir RistiSTRATEKI PRISTUP MENADMENTU LJUDSKIH RESURSA ...................... 47

EKONOMSKA KRIZA I SIROMATVOmr osi IdrizEKONOMIJA TRANZICIJSKIH ZEMALJA I PUTEVI EKONOMSKE REFORME ..................................................................... 63

mr ana VruiniSOCIJALNA PODRKA I NEZAPOSLENOST ...................................................... 76

BIBLIOGRAFIJA ....................................................................................................... 83

6

7ORGANIZOVANI KRIMINAL

8

9ORGANIZOVANI KRIMINALITET KAO PREDMET NAUNOG ISTRAIVANJA

DOI: 10.5570/dfnd.1231.01.se COBISS.BH-ID2506520 UDK 343.9.02

doc. dr Mile ikman1

Apstrakt: Organizovani kriminalitet, kao kriminalni fenomen defi nitivno je i predmet naunog istraivanja. Mnoge nauke bave se istraivanjem problema organizovanog kriminaliteta. Tako, kriminologija prouava organizovani kriminalitet sa aspekta njegove etiologije i fenomenologije (statike, dinamike i tipologije), krivinopravne nauke sa gledita krivinih inkriminacija ponaanja i drugih delatnosti koje ine organizovani kriminalitet (npr. organizovanje kriminalne grupe), kao i procesnim aspektima suzbijanja organizovanog kriminaliteta. Kriminalistika se bavi primjenjivanjem postojeih i iznalaenjem novih metoda i sredstava suprotstavljanja (preventivnih i represivnih) organizovanom kriminalitetu. Takoe, problem organizovanog kriminaliteta nauno se posmatra i sa gledita drugih nauka, kao to su sociologija, politike nauke, bezbednosne nauke i druge. Dakle, jasno je da je predmet naunog prouavanja organizovanog kriminaliteta multidisciplinaran. Zbog toga se namee potreba sistematizovanja koherentnih znanja, kroz uspostavljanje naune discipline koja bi za predmet prouavanja imala organizovani kriminaliteta. S tim u vezi, u radu emo govoriti i o koncipiranju nastavnog predmeta Organizovani kriminalitet, kao i o odnosu sa srodnim nastavnim predmetima i disciplinama.

Klune rijei: organizovani kriminalitet, nauno istraivanje, kriminologija, kriminalistika, krivino pravo, krivino procesno pravo.

UVOD

U kontekstu sveukupnih negativnih drutvenih pojava organizovani kriminalitet zauzima posebno mesto, s obzirom na njegovu prisutnost i trend stalne ekspanzije, te tendencije da se ispoljava kroz nove pojavne oblike2, s visokim stepenom organizovanosti, tajnosti i internacionalizacije, prilagoavajui se pri tome drutveno-ekonomskim i politikim odnosima svake zemlje. Organizovani kriminalitet, kao takav, pojavljuje se u svim dravama, kako onim dobro razvijenim i ureenim dravama tako i u onim drutveno nestabilnim i neureenim dravama, pri emu organizovani kriminalitet

1 Korespondent: doc. dr Mile ikman, Uprava za policijsko obrazovanje, Ministarstvo unutranjih poslova Republike Srpske, tel.: 051/333-666. e--ducation.muprs.org.2 U poslednje vreme uoena je tendencija novih pojavnih oblika organizovanog kriminaliteta, kao to su: kockanje putem Interneta (online sportske kladionice, online kockarnice, velike eme pranja novca itd.), manipulacije na berzama (eme podizanja i obaranja), prevare putem hipoteka (nepotene procene, nepoteni kreditori, kupovina imovine po stvarnoj vrednosti, osiguranje imovine po fi ktivnim vrednostima), prevare kreditnim karticama, visokotarifni telefonski razgovori (enormno visoki telefonski rauni) itd. (ikman, 2011).

Pregledni rad

10

podjednako pogaa, kako dravu i njeno ureenje tako i drutvene i privatne interese graana, ukljuujui i njihov ivot, primenom raznih oblika nasilja3.

Pitanja suzbijanja organizovanog kriminaliteta aktuelizovana su poslednjih nekoliko decenija u globalnim okvirima, meutim, od velike vanosti je njegovo institucionalno suzbijanje na unutranjim planovima drava. U tom kontekstu, mnogobrojne su meunarodne konvencije, deklaracije i drugi meunarodni pravni akti u kojima se navodi neophodnost suzbijanja organizovanog kriminaliteta, kao i odgovarajue mere i radnje, odnosno preporuke za suzbijanje organizovanog kriminaliteta na meunarodnom nivou4, ali i mnogobrojni nacionalni zakonski i podzakonski propisi za suzbijanje organizovanog kriminaliteta na nacionalnom (dravnom) nivou. Takoe, prisutne su zajednike aktivnosti pojedinih drava na planu suprotstavljanja organizovanom kriminalitetu, koje se ogledaju u vidu raznih projekata i inicijativa, kao to su Budimpetanski projekat, Albansko-balkanska inicijativa, Projekat most, itd., iji su ciljevi uspostavljanje komunikacije meu dravama, prikupljanje informacija o organizovanom kriminalitetu, formiranje zajednikih operativnih grupa, i dr., ali i razmena informacija o delotvornosti i uspenosti primene savremenih metoda otkrivanja i istrage krivinih dela organizovanog kriminaliteta (ikman, 2011).

U vezi sa napred reenim, uoava se neophodnost istraivanja fenomena organizovanog kriminaliteta, kako bi se uspenije i efi kasnije moglo odgovoriti ovoj izuzetno drutveno opasnoj i tetnoj pojavi.

ORGANIZOVANI KRIMINALITET KAO NAUNA DISCIPLINA

Polazei od napred konstatovanog, problem organizovanog kriminaliteta potrebno i nauno zasnovano izuavati, kako bi se dolo do sistematizovanih, objektivnih i argumentovanih saznanja o organizovanom kriminalitetu. U tom kontekstu, moemo govoriti o bitnim konstituentima organizovanog kriminaliteta kao naune discipline, i to: predmeti organizovanog kriminaliteta, teoriji i stavovima sa koherentnim naunim injenicima, metodu saznanja predmeta i jeziku, odnosno pojmovno-kategorijalnom aparatu kojim se objanjava predmet istraivanja (ikman, 2011).

Predmet organizovanog kriminaliteta, kao naune discipline, jeste fenomenoloka i etioloka dimenzija organizovanog kriminaliteta, kao i metode suzbijanja organizovanog kriminaliteta. Fenomenoloka dimenzija organizovanog kriminaliteta obuhvata statiku i dinamiku organizovanog kriminaliteta, kao i njegovu tipologiju. Etiologija organizovanog kriminaliteta posmatra uslove i uzroke koji dovode do pojave i ekspanzije organizovanog kriminaliteta. Metodi suprotstavljanja organizovanom kriminalitetu predstavljaju ukupnost preventivnih i represivnih mera i radnji kojima se organizovani kriminalitet suzbija i vri njegova kontrola, sagledanih s krivinog, procesnog i kriminalistikog

3 Kao ilustraciju ovakve konstatacije dovoljno je navesti injenicu da je u Evropi samo u 2000. godini identifi kovano 1.000 novih organizovanih kriminalnih grupa, odnosno da je na podruju Evropske unije, prema podacima Evropola, u 2002. godini fi guriralo oko 4.000 organizovanih kriminalnih grupa, s priblino 40.000 lanova. (Bejatovi, 2005).4 Najbolji primer je Konvencija Ujedinjenih nacija protiv transnacionalnog organizovanog kriminaliteta usvojena u Palermu 2000. godine i tri dodatna protokola (Protokol za prevenciju, suzbijanje i kanjavanje trgovine ljudskim biima, naroito enama i decom, Protokol protiv krijumarenja migranata kopnom, morem i vazduhom i Protokol protiv nedozvoljene proizvodnje i trgovine vatrenim orujem i njegovim delovima, komponentama i municijom, od 31. maja 2001. godine), koji predstavljaju dopunu pomenute konvencije.

11

aspekta. Meutim, efi kasno suprotstavljanje organizovanom kriminalitetu nije mogue ostvariti samo primenom klasinih metoda, ve je nuno da se koriste savremene metode, zasnovane na naunim i tehnikim dostignuima, koje moraju biti procesno dozvoljene, to je i logino, s obzirom na to da organizovani kriminalitet sve vie koristi dostignua drugih nauka u metodama svog kriminalnog delovanja (Bokovi, 2004). Naime, primenom tradicionalnih kriminalistikih metoda, odnosno operativno-taktikih i istranih radnji u otkrivanju i istrazi krivinih dela organizovanog kriminaliteta ne mogu se postii bolji rezultati. Zbog toga je neophodno institucionalizovati i primenjivati savremene metode otkrivanja i istrage krivinih dela organizovanog kriminaliteta. Razlog vie ovakvom shvatanju jeste u injenici da se u svetu uveliko, kako teorijski tako i praktino, primenjuju savremene metode suprotstavljanja organizovanom kriminalitetu, te da je uspeh u otkrivanju i istrazi krivinih dela organizovanog kriminaliteta evidentan i oigledan.

Teorija i stavovi sa koherentnim naunim injenicima predstavljaju sistem osnovnih optih i posebnih znanja i stavova o organizovanom kriminalitetu, koja su njima (teorijama i stavovima) ne samo sistematizovana, ve i saoptena. Najvei broj istraivanja o organizovanom kriminalitetu ima kriminoloki i krivinopravni karakter, to je i logino s obzirom na predmet prouavanja. Ova istraivanja su posebno dominantna kod pojedinih autora kao to su: Hauard Abadinski (Abadinsky, H.), Dej Albaneze (Albanese, J.), Dozef Albini (Albini, J.), Alan Blok (Block, A.), Vilijam ejmblis (Chambliss, W.), Donald Krezi (Cressy, D.), Majkl Malc (Maltz, M.), Ernesto Savona (Savona, E.), Klaus von Lampe (Lampe, K.), Dejms Finkenauer (Finckenauer, J.), Don Konklin (Conklin, J.), Ginter Kajzer (Kaiser, G.), Frenk Hagan (Hagan, F.), a sa naeg govornog podruja izdvajaju se radovi ora Ignjatovia (Srbija), Mie Bokovia (Srbija), Milana kulia (Srbija), Darka Marinkovia (Srbija), Bojana Doboveka (Slovenija), Metodija Angelskog (Makedonija), eljka Saia (Hrvatska) i mnogih drugih. Postoji visoka saglasnost ovih autora u pogledu kljunih karateristika organizovanog kriminaliteta, kao to su korupcija, nasilje, prikrivenost i podmuklost, kontinuitet (tenja ka to trajnijem djelovanju), struktura, disciplina, razliitost kriminalnih organizacija, neidoloka opredeljenost, visokorazvijena podela posla (planska aktivnost) i uee u legitimnim poslovima. Tako, Abadinski polazi od neidolokog karaktera kriminalnih oranizacija i visokorazvijene podele rada tako visokorazvijene, da bi nain organizacije mogao dobro da poslui kao model za bolje poslovanje legalnih preduzea (Abadinsky, 2002). Albanese i Hagan tvrde da je kljuna karakteristika organizovanog kriminala korupcija, koja omoguava njegovo funkcionisanje, paralelno s legitimnim dravnim institucijama, due vreme (Albanese, 2002; Hagan, 2010). Konklin prihvata takav stav, uz konstataciju sposobosti tih vrsta kriminalnih organizacija da opstaju i ostvaruju trajnosti iz generacije u generaciju (Conklin, 2010). Meutim, ako posmatramo teorije kojima se objanjavaju savremene metode suprotstavljanja organizovanom kriminalitetu, moemo zakljuiti da su one najrazvijenije i najzastupljenije u naunoj literaturi zapadnih zemalja, pre svega Sjedinjenih Amerikih Drava. Radi se o relativno novom teorijskom pravcu koji suprotstavljanje organizovanom kriminalitetu posmatra sa aspekta primene savremenih metoda otkrivanja i istrage krivinih dela organizovanog kriminaliteta. Takoe, u savremenoj misli o organizovanom kriminalitetu, za razliku od sigurnosno orijentisanih autora koji organizovani kriminalalitet vide kao pretnju liberalnoj demokratiji, ekonomskoj stabilnosti i mogunostima za suzbijanje organizovanog kriminala, amerika naunica Luiz eli smatra da se gledanje na problem organizovanog kriminaliteta treba fokusirati na promene u drutvenim odnosima, koje su neophodne za razvijanje jakih

12

institucija. Ona smatra da organizovani kriminalitet predstavlja novu, nedravnu formu autoritarizma i da organizovani kriminalitet, kao i tradicionalni autoritarizam, utie na sve drutvene aspekte, ukljuujui ekonomske odnose, politike strukture, pravne institucije, odnose graana i drave, ljudska prava (Shelley, 1997).

to se tie ranijih istraivanja organizovanog kriminaliteta kod nas, prvi radovi o ovom obliku kriminaliteta u naoj literaturi pojavili su se devedesetih godina XX veka, da bi prve monografi je o njemu bile objavljene 1998. godine, i to u izdanju Policijske akademije u Beogradu5. Od tada, pojavio se vei broj radova iz ove oblasti koji se mogu svrstati u nekoliko kategorija. Njihov najvei broj bavi se organizovanim kriminalitetom kroz tumaenje normi pozitivnog krivinog prava koje se odnosi na njegovu kontrolu i specifi nosti delovanja organa formalne socijalne kontrole (pre svega policije). Sledea grupa posveena je zatiti ljudskih prava u tom procesu, a trea transnacionalnom organizovanom kriminalitetu (Ignjatovi, 2005). Pored toga, u poslednjih nekoliko godina aktuelizovana su nauna istraivanja ove problematike, to se ogleda kroz samostalni rad istraivaa na izradi magistarskih radova i doktorskih disertacija, kao i grupni istraivaki rad u naunoistraivakim projektima, i slino.

Metod saznanja predmeta obuhvata naune metode drutvenih i prirodnih nauka, prilagoene saznajnoj potrebi predmeta prouavanja i njegovom pojmovnokategorijalnom aparatu, kako bi predstavljao koherentnu celinu sa ostalim konsituensima ove naune discipline, radi celovitog pristupa istraivanju organizovanog kriminaliteta i metoda njegovog suzbijanja. Tako, koriste se univerzalni nauni metodi, ukljuujui logike metode, kao to su analitiko-sintetiki metod (analiza, sinteza, dijalektiki analitiko-sintetiki metod), induktivno-deduktivni metod (indukcija, dedukcija, dijalektiki induktivno-deduktivni metod), defi nicija i klasifi kacija, ostali optenauni metodi (posmatranje, opisivanje, merenje, uporeivanje, eksperimet), kao i metode prikupljanja podataka (metod modelovanja i modelnog eksperimenta, statistiki metod, istorijsko-komparativni metod, metod analize dokumenata, metod ispitivanja respondenata, itd.). Isto tako, za potrebe prouavanja ovog predmeta istraivanja koriste se posebni i specijalni metodi srodnih nauka (metodi koji su formirani u odreenoj nauci ili njenoj grani), kao to su metodi kriminologije, kriminalistike, krivinog prava, sociologije, bezbednosnih nauka i drugih. Pored navedenog, vano se osvrnuti i na metodsko-tehniki deo, ija je svrha da prui relevantna znanja o neposrednoj primeni naunog metoda (tehnika, postupaka, instrumenata) u istraivakoj praksi. Ovim delom metodi se dalje specifi kuju (prilagoavaju, konkretizuju), u zavisnosti od saznajne prirode predmeta prouavanja (organizovani kriminalitet). Upravo u ovome delu metodi se prepoznaju kao posebni (pojedinani) metodi ove naune discipline. Na taj nain dolazi se do specifi nog metoda, bez obzira na njegovu multinaunu primenu.

Ipak, prikupljanje relevantnih informacija i podataka o organizovanom kriminalitatu predstavlja niz problema, ukljuujui i znaajne metodoloke probleme (Rawlinson, 1999). Neka ve sprovedena istraivanja o organizovanom kriminalitetu ukazuju na postojanje izazova koji nisu prisutni u drugim oblastima kriminolokih studija (Finckenauer, Waring, 1995). Iako uporedna prouavanja trendova organizovanog kriminaliteta predstavljaju izazov za istraivanje i analizu, ona nisu dovoljno razvijena. Zapravo, uporedne studije koje za predmet prouavanja imaju karakteristike organizovanog kriminaliteta u razliitim drutvima, vrlo su retke.

5 Vidjeti detaljnije: Bokovi, M. (1998a). Organizovani kriminalitet prvi deo. Beograd: Policijska akademija Beograd, 1998; Ignjatovi, . (1998a). Organizovani kriminalitet drugi deo. Beograd: Policijska akademija.

13

Jezik ove naune discipline jeste pojmovno-kategorijalni aparat kojim se precizno i jasno istrauje, sistematizuje, klasifi kuje i objanjava predmet istraivanja. Potrebna je odreenost jezikog smisla kako bi se tano znalo u kom jezikom smislu se upotrebljavaju odreeni simboli, termini i jeziki izvori. Znaenje svih termina mora biti tano odreeno ako su jednosmisleni, a posebno ako su viesmisleni, te precizno odreeni u svom znaenju i konsekventno upotrebljeni u istom smislu. Neophodno je teiti objektivnim znaenjima i optoj usvojenosti, a izbjegavati proizvoljna i subjektivna shvatanja. Posebnu tekou razvoja jezika naune discipline koju proavamo ini mnotvo sinonima, homonima, tuica i skraenica, meu kojima je potrebno pronai termine adekvatne odnosnim pojmovima i njihovim praktinim korelatima. Isto tako, potekou predstavlja i esta promena pojmova, pri emu se one (promene) moraju uzeti u obzir, tj. moraju se tano odrediti. Konano, ne zanemarujui ostale kriterijume semantike, potrebno se rukovoditi kriterijumima knjievnog i strunog jezika, jer je na taj nain mogue ouvati pravo znaenje termina i njihovo mesto u koherentnom pojmovno-kategorijalnom aparatu ove naune disipline (ikman, 2011).

ORGANIZOVANI KRIMINALITET KAO NASTAVNI PREDMET

Organizovani kriminalitet, kao nastavni predmet na visokokolskim ustanovama, postao je trend kod nas unazad nekoliko godina. Ovaj trend pratilili su i neki fakulteti u Republici Srpskoj. Tako se Organizovani kriminalitet, kao poseban nastavni predmet, izuava na Visokoj koli unutranjih poslova iz Banje Luke, kao i na Fakultetu za bezbjednost i zatitu iz Banja Luke. Naime, organizovani kriminalitet je proistekao kao nuna potreba izuavanja aktuelne problematike spreavanja i otkrivanja krivinih djela iz oblasti organizovanog kriminaliteta i korupcije. Polo se od toga da efi kasno suprotstavljanje organizovanom kriminalitetu nije mogue ostvariti samo primenom klasinih metoda, ve je nuno da se koriste savremene metode, zasnovane na naunim i tehnikim dostignuima, koje moraju biti procesno dozvoljene, to je i logino, s obzirom na to da organizovani kriminalitet sve vie koristi dostignua drugih nauka u metodama svog kriminalnog delovanja. Zbog toga, cilj nastave na ovom predmetu je da se studenti upoznaju s osnovnim pojmovima o organizovanom kriminalu, kljunim meunarodnim i domaim materijalnim i procesnim propisima kojima se regulie ta problematika, strukturom, organizacijom i oblicima delovanja organizovanih kriminalnih grupa, kao i metodama i sredstvima preventivnog i represivnog delovanja subjekata formalne socijalne kontrole u spreavanju i suzbijanju organizovanog kriminala.

Osnovni zadatak ovog predmeta sastojao bi se u sticanju odgovarajueg nivoa znanja koji bi studentima omoguili da, uz odgovarajue sticanje prakse, primenjuju metode i znanja kriminalistike metodike u otkrivanju, reavanju i dokazivanju krivinih dela organizovanog kriminaliteta. Nastavni program za ovaj predmet prilagoen je za ostvarivanje postavljenog cilja i zadatka predmeta6. Shodno tome, nastavne teme bi trebal da ukljuuju: pojam i defi nicije organizovanog kriminaliteta, probleme defi nisanja organizovanog kriminaliteta, institucionalne i vaninstitucionalne defi nicije organizovanog

6 U radu je prikazan nastavni plan i program predmeta Organizovani kriminalitet, koji se pod istoimenim nazivom izuava u pomenutim visokokolskim ustanovama. Autor ovog rada je profesor na pomenutom predmetu, koji predaje na Visokoj koli unutranjih poslova i Fakultetu za bezbjednost i zatitu iz Banja Luke.

14

kriminaliteta, te karakteristike organizovanog kriminaliteta i etioloku i fenomenoloku dimenziju organizovanog kriminaliteta. Pored toga, sadraj treba da ukljuuje sagledavanje odnosa organizovanog kriminaliteta, korupcije i kriminaliteta belog okovratnika, odnosa organizovanog kriminaliteta i terorizma, odnosa organizovanog kriminaliteta prema drugim oblicima kriminaliteta. Sadrajem treba da budu obhvaene i delatnosti organizovanog kriminaliteta u vezi s opojnim drogama (trendovi krijumarenja opojnih droga u svijetu, krijumarenje opojnih droga u Republici Srpskoj), krijumarenje kao djelatnost organizovanog kriminaliteta (krijumarenje oruja i municije, krijumarenje i ilegalna trgovina kulturnim dobrima, krijumarenje i nedozvoljena trgovina ostalom vrednom robom), trgovina ljudima kao delatnost organizovanog kriminaliteta (trgovina ljudima radi vrenja prostiticije, trgovina decom radi bavljenja djejom pornografi jom i prostitucijom, trgovina ljudskim organima, krijumarenje migrantima), organizovani kriminalitet u privredno-fi nansijskoj oblasti, pranje novca kao djelatnost organizovanog kriminaliteta, organizovani nasilniki kriminalitet, organizovana kraa motornih vozila, te korupcija kao delatnost organizovanog kriminaliteta.

Drugim delom sadraja ovog predmeta obraen je krivnopravni, krivinoprocesni i kriminalistiki pristup u suprotstavljanju organizovanom kriminalitetu. Sagledana su krivina dela organizovanog kriminaliteta u krivinopravnom smislu, procesni aspekti suprotstavljanja organizovanom kriminalitetu, kao i strategijski pristup i strategijska analiza organizovanog kriminaliteta, kriminalistiko-obavetajni rad u suprotstavljanju orgaizovanom kriminalitetu, kao i kriminalistiki pristup suzbijanju organizovanog kriminaliteta, koji ukljuuje osnovne izvore saznanja i mere po saznanju za krivina dela organizovanog kriminaliteta, osnovne indicijalne injenice koje ukazuju na postojanje krivinih dela organizovanog kriminaliteta, primena indicijalnog metoda pri razjanjavanju i dokazivanju krivinih dela organizovanog kriminaliteta, kriminalistikotaktike mere i radnje u suprotstavljanju organizovanom kriminalitetu. Posebno su predviene savremene metode otkrivanja i istrage krivinih dela organizovanog kriminaliteta u RS i BiH, kao i meunarodnopravni osnov primene specijalnih istranih tehnika, komparativni prikaz primene savremenih metoda otkrivanja i istrage krivinih dela organizovanog kriminaliteta pojedinih zemalja, te zakonsko regulisanje primene posebnih istranih radnji u Republici Srpskoj i BiH, ukljuujui: nadzor i tehniko snimanje telekomunikacija, pristup kompjuterskim sistemima i kompjutersko sravnjenje podataka, nadzor i tehniko snimanje prostorija, tajno praenje i tehniko snimanje lica, prikriveni istraitelj i informator, simulovani otkup predmeta i simulovano davanje otkupnine i nadzirani prevoz i isporuka predmeta.

Sadraj nastavnog predmeta Organizovani kriminalitet realizuje se kroz teorijsku nastavu, teorijske i praktine vjebe, konsultacije, seminarske radove, kolokvijume i zavrni ispit.

ODNOS NASTAVNOG PREDMETA ORGANIZOVANI KRIMINALITET SA SRODNIM NASTAVNIM PREDMETIMA

Organizovani kriminalitet, kao nastavni predmet, u uskoj je vezi sa srodnim predmetima. Ovaj odnos moe se sagledati kroz neposredni odnos s predmetima iz oblasti kriminalistikih nauka, kao i posredan odnos s drugim predmetima, pre svega iz oblasti pravnih (krivinopravnih nauka i kriminologije) nauka. U tom kontekstu, vano

15

je sagledati odnos Organizovanog kriminaliteta s Kriminalistikom (taktikom, tehnikom, metodikom, operativom, strategijom), Krivinim pravom, Krivinim procesnim pravom i Kriminologijom. Ovaj odnos je potrebno sagledati polazei od predmeta istraivanja naune discipline Organizovani kriminalitet (fenomenoloka i etioloka dimenzija organizovanog kriminaliteta, kao i metodi suzbijanja organizovanog kriminaliteta), teorije i stavova sa koherentnim naunim injenicima o organizovanom kriminalitetu, metoda saznanja predmeta, te jezika ove naune discipline, kao i sadraja nastavnog predmeta (cilj i zadatak predmeta), te njegovog dovoenja u vezu s navedenim nauno-nastavnim predmetima.

Odnos Organizovanog kriminaliteta i Kriminalistike Kriminalistika je nauka koja svojim naunim i struno-praktinim metodama iznalazi, prouava, prilagoava i usavrava najadekvatnije naine, postupke i metode, s ciljem da se otkrije i rasvetli krivino delo, otkrije izvrilac, prikupe i obezbede materijalni i lini dokazi, a sve radi utvrivanja istine, uspenog pokretanja i okonanja krivinog postupka, kao i radi spreavanja krivinih dela. Kriminalistika u svom praktinom ispoljavanju koristi svoje iskustvene metode, ali i metode drugih nauka koje u praksi prilagoava svojim potrebama, pri emu one prilagoene i usavrene nuno dobijaju kriminalistiki karakter (Krivokapi, 1996). Kriminalistika sa svojom disciplinama (kriminalistikom taktikom7, tehnikom8, metodikom9 i operativom10) izuava i usavrava metode otkrivanja, istrage i dokazivanja svih krivinih dela, a samim tim i krivinih dela organizovanog kriminaliteta. Novije tendencije u sferi kriminaliteta, pre svega ekspanzija organizovanog kriminaliteta, ali i razvoj nauke i tehnologije (pre svega kompjuterskih), uticale su na to da se u pojam kriminalistike uvrsti i etvrti deo, a to je kriminalistika strategija, koja ima presudnu ulogu u suprotstavljanju organizovanom kriminalitetu, o emu e biti vie rei u daljem tekstu. Kriminalistike metode, koje se primenjuju u operativnoj delatnosti otkrivanja i istrage krivinih dela organizovanog kriminaliteta, pretpostavljaju najefi kasnije i najracionalnije naine obavljanja operativno-taktikih radnji koje policijske agencije preduzimaju usklaujui svoje postupanje sa osnovnim kriminalistikim principima, kao i zlatnim pitanjima kriminalistike, shodno operativno-taktikoj situaciji, a sve s ciljem breg postupanja u otkrivanju i razjanjavanju krivinih dela organizovanog kriminaliteta, njihovih izvrilaca, te dolaska do istine kao elementarnog cilja kriminalistike taktike, odnosno operativne kriminalistike, kao i spreavanja kriminalne delatnosti.

7 Kriminalistika taktika predstavlja osnovni temeljni deo kriminalistike koji izuava i usavarava opta kriminalistika pravila i radne metode u cilju njihove praktine primene prilikom suzbijanja kriminaliteta, odnosno, u cilju otkrivanja i rasvetljavanja izvrenih krivinih dela, kao i njihovog spreavanja (Krivokapi, 1996).8 Kriminalistika tehnika je deo kriminalistike i bavi se usavravanjem i primenom egzaktnih naunotehnikih metoda radi registracije i identifi kacije lica i stvari i pronalaenjem, fi ksiranjem i tumaenjem materijalnih tragova u cilju suzbijanja kriminaliteta, otkrivanja uinilaca i rasvetljavanja krivinih dela i dogaaja (Maksimovi, Todorovi, 1995).9 Kriminalistika metodika je disciplina kriminalistike koja istrauje i prouava posebnosti (specifi nosti), ono to je vaee samo za otkrivanje, istraivanje i razjanjavanje odreene vrste krivinog dela (Bokovi, 1998b). 10 Kriminalistika operativa, kao disciplina kriminalistike koja za predmet ima operativni rad, moe se posmatrati u irem i uem smislu. Pojam operativnog rada u irem smislu obuhvata sve kriminalistikotaktike, kriminalistiotehnike radnje i mere, istranje radnje, specijalne istrane tehnike i operativne veze, dok u uem smislu od svih navedenih kriminalistikih radnji i mera koje policija preduzima obuhvata samo specijalne istrane tehnike, odnosno, posebne istrane radnje i operativne veze koje se odobravaju po posebnom postupku, za iju primenu je ovlaena policija (Bokovi, Matijevi, 2007).

16

Odnos Organizovanog kriminaliteta i Krivinog prava Uobiajeno je da se krivino pravo shvata na jedinstven nain, kombinovanjem njegovih materijalnih i formalnih komponenti. U tom smislu, krivino pravo predstavlja sistem pravnih propisa kojima se radi zatite odreenih drutvenih odnosa predviaju krivina dela i krivine sankcije za uinioce tih dela (ejovi, 2006). Predmet ovako defi nisanog krivinog prava sastoji se iz tri elementa: krivinog dela, uinioca krivinog dela i krivine sankcije. Svrha krivinog prava jeste suzbijanje kriminaliteta, odnosno to efi kasnija zatita odreenih drutvenih odnosa, dobara i vrednosti od ponaanja koja ih povreuju ili ugroavaju (Stojanovi, 2002). U skladu sa pojmovnim odreenjem krivinog prava, njegovog predmeta i ciljeva, moemo sagledati krivinopravne aspekte organizovanog kriminaliteta. U tom smislu moemo govoriti o krivinim delima organizovanog kriminaliteta, a to su krivina dela koja svojim zbirom ine organizovani kriminalitet, odnosno krivina dela koja imaju obeleja organizovanog kriminaliteta; oblicima sauesnitva kojima se manifestuje izvrenje pojedinih krivinih dela organizovanog kriminaliteta i krivinim sankcijama za uinioce krivinih dela organizovanog kriminaliteta. Krivina dela koja svojim zbirom ini organizovani kriminalitet predstavljaju njegovu osnovnu kriminalnu sadrinu, dok oblici sauesnitva u kojima se manifestuje izvrenje pojedinih krivinih dela organizovanog kriminaliteta predstavljaju krivinopravne manifestacije ispoljavanja, odnosno neposredne realizacije tih sadraja (kuli, 2003). Ovom odnosu treba dodati i krivinu sankciju za uinioce krivinih dela organizovanog kriminaliteta, kao odgovarajuu drutvenu reakciju na uinjena krivina dela koja imaju obeleja organizovanog kriminaliteta.

Odnos Organizovanog kriminaliteta i Krivinog procesnog prava - Krivino procesno pravo se moe posmatrati s vie aspekata, od ega zavisi i pojmovno odreenje krivinog procesnog prava. S tim u vezi, moe se govoriti o krivinom procesnom pravu kao grani zakonodavstva, zatim, moe se govoriti o krivinom procesnom pravu kao grani pozitivnog zakonodavstva koja regulie krivini postupak i, najzad, moe se govoriti o krivinom procesnom pravu kao nauci. Pojam krivinog procesnog prava kao grane zakonodavstva moe se defi nisati kao skup pravnih propisa kojima se propisuje procesna radnja, njihova forma i unutranja vrednost i odreuju posebni subjekti kao vrioci tih radnji i njihov pravni poloaj (pojam krivinog procesnog prava sa krivinoprocesnom radnjom). Pored toga, krivino procesno pravo se moe defi nisati kao sistem pravnih propisa kojima se odreuju krivinoprocesni subjekti i reguliu njihovi krivinoprocesni odnosi radi rasvetljavanja i reavanja krivine stvari, te tako i ostvarenja krivinopravne zatite drutva odnosno drave (pojam krivinog procesnog prava sa krivinoprocesnim odnosom). Najzad, prisutno je defi nisanje krivinog procesnog prava, kojim se ono moe odrediti kao pojam krivinog procesnog prava sa krivinoprocesnom radnjom i krivinoprocesnim odnosom. U tom smislu, krivino procesno pravo moe se defi nisati kao sistem pravnih propisa kojima se odreuju krivinoprocesni subjekti, predvia sadrina i forma njihovih delatnosti i reguliu krivinoprocesni odnosi, radi rasvetljavanja i reavanja krivine stvari i samim tim ostvarenja krivinoprocesne zatite drave od kriminaliteta (Miloevi, Stevanovi, 1997).

Na osnovu navedenog, krivinoprocesni aspekti organizovanog kriminaliteta, odnosno procesni aspekti suprotstavaljanja organizovanom kriminalitetu mogu se posmatrati sa aspekta osnovnih elemenata ili obeleja krivinog procesnog prava, i to krivinoprocesni subjekti, krivinoprocesna radnja, krivinoprocesni odnos i predmet krivinog procesnog prava. Kada je u pitanju odnos organizovanog kriminaliteta i krivinog procesnog prava, moemo govoriti o procesnim aspektima suprotstavljanja

17

organizovanom kriminalitetu, pojedini autori insistiraju na stavovima da se stvaranjem kvalitetnih krivinoprocesnih mehanizama, ali i odredbama drugih grana prava, mogu postii odreeni, i to vrlo znaajni rezultati u suzbijanju organizovanog kriminaliteta. Ipak, karakteristike organizovanog kriminaliteta, njegovi etioloki koreni i fenomenoloke osobine, ali isto tako i neke specifi nosti savremenog drutva i vladajuih pravnih sistema, omoguavaju u odreenoj meri kontrolisanje i eventualno svoenje na najmanju moguu meru organizovanog kriminaliteta, ali se on ni u kom sluaju ne moe potpuno eliminisati (kuli, 2003). Upravo insistiranje na ovakvom stavu odraava i sutinu krivinoprocesnih aspekata organizovanog kriminaliteta. Znai, krivinoprocesnim mehanizmima, namenjenim krivinim delima organizovanog kriminaliteta, moe se postii odluujui potez u suprotstavljanju organizovanom kriminalitetu, dok dalje suprotstavljanje ovoj pojavi treba nastaviti na meunarodnom planu, zajednikim aktivnostima vie drava, ali i irom drutvenom reakcijom.

Odnos Organizovanog kriminaliteta i Kriminologije Kriminologija se moe odrediti kao nauka koja, koristei saznanja i istraivake postupke nauka o oveku i drutvu, empirijski prouava kriminalni fenomen, tj. zloin, njegovog izvrioca i rtvu, kriminalitet i nain na koji drutvo reaguje na kriminalno ponaanje (Ignjatovi, 1998b). Iz ovako odreene defi nicije proizilazi da je kriminologija samostalna, jedinstvena i sintetika nauka, teorijsko-empirijskog karaktera, koju obeleavaju interdisciplinarnost i mulitidisciplinarnost. Predmet kriminologije jeste zloin, uinilac krivinog dela (zloina), rtva i kriminalitet (kao ukupnost zloina u datim vremenskim i prostorim dimenzijama). Znaajan deo sadraja Kriminologije odnosi se na tri dimenzije kriminalnog fenomena: prvi, fenomenoloku dimenziju kriminalne pojave, drugi, etioloku dimenziju kriminalne pojave, i trei, viktimoloku dimenziju kriminalne pojave. Fenomenoloka dimenzija kriminalne pojave obuhvata podatke o kriminalitetu (statika i dinamika kriminaliteta), strukturu kriminaliteta i tipologiju kriminaliteta. Etioloka dimenzija kriminalne pojave, obino, uzronost u kriminologiji, odnosno kauzalitet objanjava delovanjem inilaca kriminalnog ponaanja i to spoljnih (ambijentalnih) inilaca i unutranjih (individualnih) inilaca. Na kraju, viktimoloka dimenzija kriminalnog fenomena posmatra ovaj fenomen iz ugla rtve, ukljuujui i konsezualna krivina dela (delikte bez rtve). S tim u vezi, kriminoloki aspekti prouavanja organizovanog kriminaliteta obuhvataju njegovu fenomenoloku, etioloku i viktimoloku dimenziju. Fenomenoloka dimenzija organizovanog kriminaliteta jeste njegovo posmatranje sa aspekta strukture ponaanja koju oznaavamo kao oranizovani kriminalitet, promena u toj strukturi i tipova ispoljavanja oranizovanog kriminaliteta. U tom kontekstu, moemo govoriti o statici i dinamici organizovanog kriminaliteta, kao i o tipologiji pojavnih oblika Na taj nain moemo formirati sliku o pojavnim oblicima organizovanog kriminaliteta i pokuati rasvetliti jedan deo njegovog kriminolokog fenomena (pored etiolokog i viktimolokog). Tako, u praksi su se ve profi lisali odreeni oblici ispoljavanja organizovanog kriminaliteta (krijumarenje droga, krijumarenje ljudskim biima, sajberkriminal, itd.), koji imaju pre svega transnacionalni karater, to ovaj oblik kriminaliteta ini posebno opasnim. Takoe, organizovane kriminalne grupe su sve vie razliite po obliku organizovanja, od tradicionalnih hijerarhijskih kriminalnih grupa, do organizovanih kriminalnih grupa mrenog tipa. Etioloka dimenzija organizovanog kriminaliteta posmatra uzroke i uslove koji pogoduju nastanku i razvoju organizovanog kriminaliteta. Ova prouavanja (etioloka) su posebno znaajna ukoliko se ima u vidu sposobnost prilagoavanja organizovanog kriminaliteta nastalim drutveno-ekonomskim promenama u drutvu (ikman, 2011).

18

ZAKLJUAK

Uspostavljanje nove naune discipline nije nimalo lak i jednostavan zadatak, ve naprotiv, dugotrajan i mukotrpan put, u kojem je potrebno znanja metodiki skupiti i sistematski srediti, u specifi nom podruju naunog istraivanja, kao to je kriminalni fenomen organizovanog kriminaliteta. Na tom putu potrebno je obezbediti jedinstvo otkria i dokaza, metoda i sistema, istraivanja i izlaganja, objektivno, logiki argumentovano i sistematizovanih znanje o zakonitostima, injenicama, uzrocima i pojavama u stvarnosti, steeno i provereno egzaktnim posmatranjem, ponovljivim eksperimentom i valjanim razmiljanjem o organizovanom kriminalitetu. Pored toga, potrebno je uspostaviti teorijski koncept prikupljanja i obraivanja podataka, koji omoguava izlaganje ideja i rezultata na nain da ga drugi mogu nezavisno ponoviti i proveriti. Na kraju, posebno je vano realizovanje naunih istraivanja o problemu organizovanog kriminaliteta, koja bi trebala da odgovore na mnoga pitanja, kao i da doprinesu stvaranju naunih teorija o ovome kriminalnom fenomenu.

Na kraju, moemo konstatovati neophodnost uspostavljanja nove nauno-nastavne discipline o organizovanom kriminalitetu. U okviru ove nauno-nastavne discipline izuavali bi se kriminoloki aspekti organizovanog kriminaliteta (etioloka, fenomenoloka i viktimoloka dimenzija), kao i krivinopravni i kriminalistiki aspekti suzbijanja organizovanog kriminaliteta.

LITERATURA

- Abadinsky, H. (2002). Organized crime, 7e. Belmont, CA: Wadsworth.

- Albanese, J. (2002). The prediction and control of organized crime. Crime & Justice International 18(60), str. 910.

- Bejatovi, S. (2005). Krivinoprocesna pitanja novih metoda otkrivanja i istrage krivinih dela organizovanog kriminaliteta. U zborniku: Organizovani kriminalitet stanje i mere zatite (str. 6595). Beograd: Policijska akademija.

- Bokovi, M. (2004). Organizovani kriminalitet i korupcija. Banja Luka: Visoka kola unutranjih poslova.

- Bokovi, M. (1998a). Organizovani kriminalitet prvi deo, Beograd: Policijska akademija.

- Bokovi, M. (1998b). Kriminalistika metodika 2. Beograd: Policijska akademija.

- Bokovi, M., Matijevi, M. (2007). Kriminalistika operativa, Banja Luka: Visoka kola unutranjih poslova.

- Conklin, J. (2010). Criminology. Boston: Pearson

- Finckenauer, J. Waring, E. (1995). Russian Mafi a in America: Immigration, Culture and Crime, Oxford: Oxford University Press.

19

- Hagan, F. (2010). Criminology. Beverly Hills, CA: Sage.

- Ignjatovi, . (1998a). Organizovani kriminalitet drugi deo, Beograd: Policijska akademija.

- Ignjatovi, . (1998b). Kriminologija. Beograd: Nomos.

- Ignjatovi, . (2005). Organizovani kriminalitet kao istraivaki problem, u zborniku: Organizovani kriminalitet stanje i mere zatite (str. 197-211). Beograd: Policijska akademija.

- Krivokapi, V. (1996). Kriminalistika taktika I. Beograd: Policijska akademija.

- Maksimovi, R., Todorovi, U. (1995). Kriminalistika tehnika. Beograd: Policijska akademija.

- Miloevi, M., Stevanovi, . (1997). Krivino procesno pravo. Beograd: Policijska akademija.

- Rawlinson, P. (1999). Mafi a, Methodology and Alien Culture. (eds. R D Kind and E Wincup), Doing Research on Crime and Justice, Oxford: Oxford University Press.

- Shelley, L. (1997). Post-Soviet Organized Crime: A New Form of Authoritarianism. (ed. Phil Williams), Russian Organized Crime: The new Threat? London: Frank Cass.

- Stojanovi, Z. (2002). Krivino pravo opti deo. Beograd: Slubeni glasnik.

- ikman, M. (2011). Organizovani kriminalitet krivini, procesni, kriminalistiki aspekt. Banja Luka: Visoka kola unutranjih poslova.

- kuli, M. (2003). Organizovani kriminalitet pojam i krivinopravni aspekti. Beograd: Dosije.

- ejovi, B. (2006). Krivino pravo opti i posebni deo. Beograd: Dosije.

Rad primljen: 17. 12.2011.Rad odobren: 15. 1. 2012.

20

21

KONFLIKTI I TRAUMATSKI STRES

22

23

PREGLED DOSADANJE KLINIKE LITERATURE O TRAUMATSKOM STRESU OD VREMENA ZALIVSKIH

I BALKANSKIH RATOVA

DOI: 10.5570/dfnd.1231.02.se COBISS.BHID2506264 UDK 616.89008.41

Laurence Armand French, Ph.D.1Lidija Nikoli-Novakovi2

PREGLED DOSADANJE KLINIKE LITERATURE O TRAUMATSKOM STRESU OD VREMENA ZALIVSKIH

I BALKANSKIH RATOVA

Rezime: Klinika defi nicija traumatskog stresa promenila se od njene prve pojave 1980. godine u Dijagnostikom i statistikom priruniku za mentalne poremeaje, tre e izdanje (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders Third Edition (DSM-III). Ove razlike ne samo da odraavaju promenu situacije SAD-a u borbama u Iraku i Avganistanu, nego i kako traume utiu na civile zahvaene ratnim vihorom, terorizmom ili prirodnim katastrofama. Naa metaanaliza razmatra razliita stanovita zapadnih drutava, koja su bitna za dva scenarija trenutni Zalivski rat u odnosu na rat na Balkanu ratovi koji su poeli 90-ih godina i nastavljaju se do danas ili kao individualni ratovi ili mirovne misije.

UVODNA RAZMATRANJA

Nove dimenzije traumatskog stresa pojavile su se nakon prvog objavljivanja klasifi kacije posttraumatskog stresnog poreme aja (PTSP) 1980. godine u Dijagnostikom i statistikom priruniku za mentalne poreme aje - tre e izdanje (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders Third Edition, DSM- III). Prema DSM- III, klasifi kacija PTSP uglavnom je nastala kao odgovor na veliki broj vijetnamskih ratnih vojnih invalida, koji su plavili ustanove za mentalno zdravlje u Sjedinjenim Amerikim Dravama, prvenstveno bolnice Administracije ratnih veterana. Dok su vijetnamski ratni veterani, kao i ratni veterani iz davnih sukoba u Koreji i Drugog svetskog rata, i dalje predstavljali znaajan deo pacijenata koji su traili pomo u leenju PTSP-a,

1 Korespondent: Laurence Armand French, Ph.D., Senior Fulbright Scholar, Professor Emeritus of Psychology, Western New Mexico University, USA; Senior Research Associate, Justiceworks Institute, University of New Hampshire, USA; Visiting Chair of Criminology & Criminal Justice, St. Thomas University, New Brunswick, Canada; Fellow, American Psychological Association. Mailing address: 157 New Hampshire Drive, Webster, New Hampshire, USA, 0330. E-mail: frogwnmu@yahoo.com.2 Korespondent: Lidija Nikoli-Novakovi, forenziki lingvista, Univerzitet u Novom Pazaru, Visokokolska jedinica u Panevu, Srbija. E-mail: dositej2001@yahoo.com

Pregledni rad

24

pojavile su se nove klasifi kacije ovog anksioznog poremeaja na osnovu ireg spektra traumatskih dogaaja koji mogu izazvati PTSP i kod boraca i kod civila. Civilne traume ukljuuju prirodne katastrofe kao to su uragani, poplave, zemljotresi, a od 11. septembra 2001. i teroristike napade. Traume povezane sa aktivnom vojnom slubom drastino su se promenile sa pojavom produenog vojnog roka, opasnosti od samoubilakih bombakih napada i neoekivanih napada improvizovanim eksplozivnim napravama na putevima (improvised explosive devices- IED). tavie, u amerikoj vojsci danas slui mnogo vie ena od kojih su mnoge rasporeene na poloajima u Iraku i Avganistanu, to je prouzrokovalo nasilje u okviru ove populacije, o emo svedoe brojni izvetaji o seksualnom zlostavljanju ena vojnika. Drugi postvijetnamski sukobi, u kojim su uestvovale amerike vojne snage pod okriljem Severnoatlantskog pakta (NATO-a), bili su ratni sukobi na Balkanu, koji su se vodili izmeu drava lanica bive Jugoslavije u periodu od 1991. godine do 1999. godine uz pomo mirovnih snaga koje su i dalje angaovane u Bosni i Hercegovini i Srbiji na Kosovu i Metohiji. Ovaj sukob smatra se jednim od najgorih koje je Evropa doivela od kraja Drugog svetskog rata. Stoga, ovaj rat na Balkanu prua uvid, kako u civilne tako i vojne rtve ratnih trauma.

DIMENZIJE BORBENOG STRESA - SAD I KOALICIONE SNAGE

Za Sjedinjene Amerike Drave zalivski ratovi razlikovali su se od prethodnih velikih oruanih sukoba, ukljuuju i Drugi svetski rat, Korejski konfl ikt i Vijetnamski rat, po tome to se vojne operacije u Zalivu nisu oslanjale na vojnu obavezu, ve je angaovana dobrovoljna vojska za voenje tih ratova. Dok to nije bio problem tokom kratkog Prvog zalivskog rata, ipak je stvorilo znaajne probleme u Drugom zalivskom ratu koji se vodio u Iraku i Avganistanu. Ve e oslanjanje na Nacionalnu gardu i rezervne vojne snage i njihovo stalno razmetanje i proirivanje prouzrokovalo je mnotvo socijalnih i psiholokih problema. Uz sve to, razlika izmeu borbene i mirovne uloge i dalje je nejasna, naroito kada je re o Nacionalnoj gardi, koja je po prvi put rasporedila ogroman broj ena vojnika u ratnoj zoni. Upotreba bombaa samoubica i improvizovanih eksplozivnih naprava omoguila je nanoenje ogromnih ljudskih gubitaka koalicionim snagama, bez obzira na svoje uloge - peadija, transport, vojni instruktori ili vojna policija. Sveukupno, te okolnosti dovele su do povienog nivoa hipervigilnosti, a samim tim prouzrokovale stres kod svih vojnika koji su bili rasporeeni na poloajima u Iraku ili Avganistanu.

DIMENZIJE RATOVA NA PROSTORU BIVE JUGOSLAVIJE

Jasno je da su akcije Meunarodne zajednice, ukljuuju i ve inu zemalja lanica NATO-a, u mnogome doprinele rasplamsavanju ratova na prostoru bive Jugoslavije i tako omoguile porast ultranacionalistikih voa, koji, u veini sluajeva, nisu predstavljali ve inu graana. Na kraju, Meunarodni krivini sud za bivu Jugoslaviju (Internationa Criminal Tribune for the former Yugoslavia- ICTY) podigao je optunice protiv svih tih ultranacionalistikih voa, ukljuuju i ultrabonjakog lidera BiH Aliju Izetbegovi a, ultrakatolikog Hrvata Franju Tumana, ultrapravoslavnog Srbina

25

Slobodana Miloevica, ultrabosanskog Srbina Radovana Karadi a, ultrakosovskog Albanca Ramua Haradinaja i Ejupa Gani a, ultra Bonjaka iz BiH. Optube se i dalje podiu, ukljuuju i i one protiv kosovskog premijera iz 2010, Haima Taija i lidera OVK-a za trgovinu ljudskim organima (ljudskim organima uzetih od zatvorenika tokom sukoba u periodu od 1996. godine do 1999. godine). Jo jedno zabrinjavajue pitanje odnosi se na prinudnu prostituciju u cilju podmirivanja seksualnih potreba meunarodnih snaga stacioniranih irom bive Jugoslavije. Procenju je se da je preko 100 000 ljudi, kako boraca tako i civila, poginulo u tim sukobima, a oko milion lica proterano je iz svojih domova, od kojih su mnogi bili odvedeni u koncentracione logore ili zatvore u kojima su na desetine hiljada mukarca i ena bili izloeni seksualnom zlostavljanju, izgladnjivanju ili fi zikom muenju. Na hiljade ljudi i dalje se vode kao nestali. Preko 30 000 minskih polja, od kojih se mnoga nalaze oko Sarajeva, nisu jo uvek deminirana, a od eksplozija najvie su stradala deca i mladi. Traume vezane za ove konfl ikte prevazilaze nacionalnost ili sektatvo one utiu na sve koji su bili ukljueni u oruanim sukobima: muslimane/Bonjake; pravoslavce/Srbe i Bosance; katolike Hrvate/Bosance i Rome. Loa ekonomska situacija u tim krhkim novonastalim dravama potisnula je u drugi plan leenje mnogih od ovih rtava i njihovih porodica, to je dovelo do pove anja raznih drutvenih problema, ukljuuju i i samoubistava. Iako su lideri Hrvatske i Srbije uinili neke napore da se smanji intenzitet sektatva, javno se izvinivi za ulogu svoje zemlje u ratovima na Balkanu, intergrupna neprijateljstva, meutim, i dalje podstie Meunarodni krivini sud za bivu Jugoslaviju podizanjem novih optubi za ratne zloine. Dok su ovo oigledno drutvenopolitika pitanja, potrebe za leenjem posttraumatskog stresnog poremeaja iste su bez obzira na nacionalnu, versku ili etniku pripadnost.

METODE

Nae istraivanje ukljuilo je pregled dosadanje literature, posebno naunih asopisa na engleskom jeziku i slovenskim jezicima3, da bi se uoila razlika izmeu potpuno novih dimenzija traumatskog stresa od onih u tradicionalnim studijama o vijetnamskim ratnim veteranima. Istraivanje literature dalo je oko 430 odgovora. 20 odgovora ine knjige (16 na engleskom jeziku, a etiri na slovenskim jezicima), a ostalo su radovi u naunim asopisima. 63 nauna rada na engleskom jeziku bave se problemom ratnih trauma kod postvijetnamskh veterana i uglavnom su obuhvaeni uesnici u Prvom zalivskom ratu ili trenutnim sukobima u Iraku i Avganistanu. 26 naunih radova odnosilo se na ratne sukobe na prostoru bive Jugoslavije (19911999), ukljuuju i i NATO (uglavnom SAD) mirovne snage. 84 rada su iz asopisa na slovenskim jezicima, a preostalih 12 radova su iz asopisa na engleskom jeziku, 10 iz amerikih asopisa i dva iz britanskih asopisa. Preostali radovi obrauju pitanje vijetnamskih ratnih veterana. Dalja analiza sadrine pokazuje da je u 42 nauna rada obraen protokol za procenu traumatskog stresa: dva su iz asopisa na slovenskim jezicima, a preostali su pronaeni u asopisima na engleskom jeziku. 24 rada usredsreena su na neruofi zioloka i/ili psihofarmakoloka pitanja vezana za traumatski stres i svi su objavljeni u engleskim asopisima (22 iz amerikih asopisa, jedan iz britanskog i jedan iz kanadskog asopisa).

3 Pod ovim nazivom misli se na tri zapadnojunoslovenska jezika: srpski, hrvatski i bosanski/bonjaki jezik. (Prim. prev.)

26

ANALIZA SADRINE RADOVA NA ENGLESKOM JEZIKU U ODNOSU NA RADOVE NA SLOVENSKIM JEZICIMA

Nauni radovi u asopisma na engleskom jeziku (amerikim, britanskim i kanadskim) uglavnom su fokusirani na borbene traume, njihovu procenu i leenje. Diskusija o skalama dizajniranim za merenje traumatskog stresa usredsreena je uglavnom na pet instrumenata: Kardifova traumatska skala (Cardiff Traumatic Scale) (Bisson et al., 2003; Eisson et al., 2003); Skala za procenu adaptiranosti vojnika povratnika sa ratnih poprita (Army Post-Deployment Reintegration Scale) (Blais et al., 2009); Strukturisani kliniki intervju za PTSP (Clinician-Administered PTSD Scale- CAPS) (Blake et al., 1995; Charnei et al., 2007); Misisipi skala za PTSP-a povezan s borbenim dejstvima (Mississippi Scale for combat-related PTSD) (Inkelas et al., 2000) i Skala za otkrivanje PTSP-a u primarnoj zdravstvenoj zatiti (Primary Care PTSD Screen, PC-PTSP) (Prins et al., 2004). Uzorak tema koje razmatraju nove dimenzije u leenju PTSP-a fokusirane su uglavnom na psihofarmakoloke pristupe zasnovane na nedavno otkrivenim neurotransmiterima povezanih sa stresom (Ahern, E. P. et al., 2003; Albucher, R. C. & Liberzon, I., 2002; Bisson, J. I. et al., 2007; Davidson, J. R., 2000). Preporuke za kori enje SSRI lekova (selektivni inhibitori preuzimanja serotonina) i narkoleptika bili su zasnovani na najnovijim istraivanjima o genu odgovornom za transport serotonina (SLC6A4) (Grabe, H. J. et al., 2009; Hariri, A. A. et al., 2002; Kilpatrick, D. G. et al., 2007). Dosta panje posveeno je i traumatskim povredama mozga u dosadanjoj literaturi (Langlois, J. A. et al. 2006; McCrea, M., 2008).

Nauni radovi na slovenskim jezicima, s druge strane, bave se traumatskim stresom kod civila, posebno onih koji su se zatekli u opsadi Sarajeva, koja je trajala etrdeset i etiri meseca (od aprila 1992. do februara 1996.); NATO bombardovanjem Savezne Republike Jugoslavije, koje je trajalo od marta do juna 1999. godine, i izbeglicama i raseljenim licima, od kojih se mnogi jo uvek nisu vratili u svoje domove/domovine, tokom celog sukoba na Balkanu (19911999). Ovi radovi fokusirani su uglavnom na traumatizovanu decu (Adjukovic, M., 1995; Barath, A., 1996, 2002; erani , S., 2003; Gavrilovi , J., et al., 1998; Hasanovi , M. et al 2005, 2006; Klari , M. et al., 2008; Lazi , D. Bojanin, SS, 1995; Terzi J. et al., 2001), izbeglice (Boriev, L. D. et al., 1995; avi , T. et al., 2001; 2008; Donei, D. et al, 2002; Herceg-M et al., 1996; Opali , P. D., 2008; Varsek, I., 1999), suicidalnu ideaciju i rtve seksualnog zlostavljanja (Defi nia-Gojanovi , M., et al., dr., 1997; Lonar, M. et al., 2005; Selakovi -Bursi, SD, et al., 2000, 2001) i PTSP kod ratnih veterana koji su uestvovali u ovim oruanim sukobima (Britvi , D. et al., 2006; abarkapa, MM, 2004; Drezgi -Vuki , S. M., et al., 1996; Gregurek, R., et al., 2001; Jovanovi , A. et al., 2009; Kulji , B. et al., 2004). Zanimljivo je istai da nae istraivanje pokazuje etnocentrian ukus u istraivanjima o traumama od 1980. godine unutar zapadnih drutava. Nekoliko amerikih istraivanja usmereno je na situaciju na Balkanu, dok znatan deo radova na slovenskom jeziku citira amerika istraivanja o PTSP, ukljuuju i i Dijagnostiki i statistiki prirunik za mentalne poremeaje (APA, 2002).

27

BIBLIOGRAFIJA

APA (2002). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorder, Fourth Edition, Clinical Modifi cations. Washington, DC: American Psychiatric Association.

Ahearn, E.P. et al. (2003). Pharmacologic treatment of Posttraumatic Stress Disorder: A focus on antipsychotic use. Annals of Clinical Psychiatry, Vol. 15: str. 193201.

Ajdukovi, M. (1995). Djeca u ratu u Hrvatskoj. Revija za socijalnu politiku, vol. 2, str. 295304.

Albucher, R.C., & Liberzon, I. (2002). Psychopharmacological treatment in PTSD: Critical review. Journal of Psychiatric Research, Vol. 36: str. 355367.

Barath, A. (1996). Creative therapies for war-traumatized children: 1991-95 Croatian Experience. Croatian Medical Journal, Vol. 37: str. 355368.

Barath, A. (2002). Childrens well-being after the war in Kosovo: Survey 2000. Croatian Medical Journal, Vol. 43: str. 199208.

Barath, A. (2002). Psychological status of Sarajevo children after war: 1999-2000 Survey. Croatian Medical Journal, Vol. 43: str. 213220.

Bisson, J.J., Roberts, N., & Macho, G.S. (2003). The Cardiff Traumatic Stress initiative: an evidence-based approach to early psychological intervention following traumatic events. Psychiatric Bulletin, Vol. 27: str. 145147.

Bisson, J.I., Elders, A., Matthews, R. et al. (2007). Psychological treatments for chronic post-traumatic stress disorder: Systematic review and meta-analysis. British Journal of Psychiatry, Vol. 190: str. 97104.

Blais, A.R., Thompson, M. M., & McCreary, D. R. (2009). The development and validation of the Army Post-Deployment Reintegration Scale. Military Psychology, Vol. 13: str. 187188.

Blake, D. D., Weathers, F. W., Nagy, L. M. et.al. (1995). The development of a Clinician-Administered PTSD Scale. Journal of Traumatic Stress, Vol. 8: str. 7590.

Borisev, L. D., Staji-Soldatovi, B. S. et al. (1995). Sociodemografska i neka druga obeleja lica u izbeglitvu hospitalizovanih na klinici za psihijatriju u Novom Sadu. Aktuelnosti iz neurologije, psihijatrije i graninih podruja, vol. 3, str. 3742.

Britiv, D., Radeli, N., & Urlic, I. (2006). Long-term dynamic-oriented group psychotherapy of Posttraumatic Stress Disorder in war veterans: Prospective study of fi ve-year treatment. Croatian Medical Journal, Vol. 47: str. 7684.

abarkapa, M. M. (2004). Najei stresni sindromi kod vojnika u ratu. Vojnosanitetski pregled, vol. 61, str. 675682.

Charney, M. E. & Keane, T. M. (2007). Psychometric Analysis of the Clinician-Administered PTSD Scale (CAPS) Bosnian translation. Cultural Diversity & Ethnic Minority Psychology, vol. 13: str. 161167.

avi, T. (2001). Izbeglice u Psihijatrijskoj klinici Avala uloga kognitivnog restrukturisanja u terapiji psiholoke traume. Engrami- asopis za kliniku psihijatriju, psihologiju i granine discipline, vol. 23 (3-4), str. 7175.

avi, T., Lei-Toevski, D., & Pejovi, M. (2008). Posttraumatski stresni poremeaj i strategije prevladavanja kod psihotraumatizovanih izbeglica. Medicinski Pregled, vol. 61(1-2), str. 1115.

28

erani, S. (2003). Psihosocijalne posledice kod adolescenata rtava minsko-eksplozivnih sredstava. Engrami- asopis za kliniku psihijatriju, psihologiju i granine discipline,vol. 25 (1-2), str. 4954.

Davidson, J. R. (2000). Pharmacotherapy of posttraumatic stress disorder: Treatment options, long-term follow-up, and predictors of outcomes. Journal of Clinical Psychiatry, Vol. 61 (Suppl. 5): str. 5256.

Defi nis-Gojanovi, M., Capkun, V., & Smoljanovic, A. (1997). Infl uence of war on frequency and patterns of homicides and suicides in South Croatia (1991-1993). Croatian Medical Journal, Vol. 38: str. 5963.

Donev, D., Onceva, S., & Gligorov, I. (2002). Refugee crisis in Macedonia during the Kosovo Confl ict in 1999. Croatian Medical Journey, Vol. 43: str. 184189.

Drezgi-Vulki, S. M. et al. (1996). Ratni stres i alkoholizam kod uesnika rata. Aktuelnosti iz neurologije, psihijatrije i graninih podruja, Vol. 4: str. 3539.

Eisson, J. I., Roberts, N., & Macho, G. S. (2003). The Cardiff Traumatic Stress Initiative: an evidence-based approach to early psychological intervention following traumatic events. Psychiatric Bulletin, Vol. 27: str. 145147.

Gavrilovi, J., Lei-Toevski, D. M., Jovi, V. (1998). Aktuelna simptomatologija, mehanizmi odbrane i traumatsko iskustvo u detinjstvu kod ratom traumatizovanih pacijenata. Psihijatrija danas, vol. 30 (4), str. 509521.

Grabe, H. J., et al. (2009). Serotonin transporter gene (SLC6A4) promoter polymorphisms and the susceptibility to posttraumatic stress disorder in the general population. American Journal of Psychiatry, Vol. 166, str. 926933.

Gregurek, R. et al. (1996). Anxiety and Post-traumatic Stress Disorder in disabled war veterans. Croatian Medical Journey, Vol. 37, str. 3841.

Hasanovic, M., Sinanovic, O., & Pavlovic, S. (2005). Acculturation and psychological problems of adolescents from Bosnia and Herzegovina during exile and reparation. Croatian Medical Journal, Vol. 46, str. 105115.

Hasanovic, M., et al., (2006). Psychological disturbances of war-traumatized children from different foster and family settings in Bosnia and Herzegovina. Croatian Medical Journal, Vol. 47, str. 8594.

Hariri, A. R. et al. (2002). Serotonin transporter genetic variation and the response of the human amygdals. Science, Vol. 297, str. 400404.

Herceg, M., Melamed, B. G., & Pregrad, J. (1996). Effects of war on refugee and non-refugee children from Croatia and Bosnia-Herzegovina. Croatian Medical Journal, Vol. 37, str. 105111.

Inkelas, M., Loux, L. A., Bourque, L.B., et al. (2000). Dimensionality and Reliability of the Civilian Mississippi Scale for PTSD in a post-earthquake community. Journal of Traumatic Stress, Vol. 13, str. 149154.

Jovanovi, A. A. et al. (2009). Predvianje nasilnog ponaanja veterana sa posttraumatskim stresnim poremeajem. Vojnosanitetski pregled, vol. 66, str. 1321.

Kilpatrick, D. G. et al. (2007). The serotonin transporter genotype and social support and moderation of posttraumatic stress disorder and depression in hurricane-exposed adults, American Journal of Psychiatry, Vol. 164, str. 16931699.

Klaric M., et al. (2008). Psychological problems in children of war veterans with posttraumatic stress disorder in Bosnia and Herzegovina: Cross-sectional study. Croatian Medical Journal, Vol. 49, str. 491498.

29

Kulji, B., Miljanovi, B., & Svievi, R. (2004). PTSP kod bosanskih boraca: analiza stresnih dogaaja i faktora rizika. Vojnosaniteski pregled, vol. 61, str. 283289.

Langlois, J. A., Rutland-Brown, W., & Wald, M. M. (2006). The epidemiology and impact of traumatic brain injury: A brief overview. Journal of Head Trauma Rehabilitation, Vol. 21, str. 37378.

Lazi, D., & Bojanin, S. S. (1995). Novi oblici devijantnog ponaanja kod adolescenata izbeglica. Psihijatrija danas, vol. 27, str. 103116.

Loncar, M. et al. (2005). Psychological consequences of rape on women in 1991-1995 war in Croatia and Bosnia and Herzegovina. Croatian Medical Journal, Vol. 47: 67-75.

McCrea, M. (2008). Mild Traumatic Brain Injury and Post-Concussion Syndrome: The new evidence base for diagnosis and treatment. New York, NY: Oxford University Press.

Opali, P. D. (2008). Rastrojenost dominantan simptom traumatizovanih osoba u Srbiji. Sociologija, vol. 50, str. 417432.

Prins, A., Quimette, P., Kimerling, R., et al. (2004). The Primary Care PTSD Screen (PC-PTSD): development and operating characteristics. Primary Care Psychiatry, Vol. 9, str. 914.

Selakovi-Buri, S. D., Vukovi, N. S., & Sekuli-Barto, O. (2000). Intervencija u krizi tokom NATO bombardovanja. Aktuelnosti iz neurologije, psihijatrije i graninih podruja, vol. 8, str. 19.

Selakovi-Buri, S. D., et al. (2001). Suicidno ponaanje tokom NATO bombardovanja u Jugoslaviji. Aktuelnosti iz neurologije, psihijatrije i graninih podruja, vol. 9, str. 17.

Terzi, J. et al. (2001). Children war casualties during the 1991-1995 wars in Croatia and Bosnia and Herzegovina. Croatian Medical Journal, Vol. 42, str. 156160.

Varek, I. (1999). Problemi povezani uz povratak izbjeglica i raseljenih osoba. Problems connected with return of refugees and displaced persons. Polemos: asopis za interdisciplinarna istraivanja rata i mira, vol. 2, str. 171217.

VODEI ASOPISI NA ENGLESKOM JEZIKU

American Journal of PsychiatryJournal of Traumatic StressJournal of the American Medical Association (JAMA)Annals of Clinical PsychiatryJournal of Clinical PsychiatryAmerican PsychologistBritish Journal of PsychiatryBritish Medical JournalArchives of General PsychiatryEpidemiologyMilitary PsychologyMilitary Medicine

30

Journal of Consulting and Clinical PsychologyTraumatologyJournal of Nervous and Mental DiseaseNew England Journal of MedicinePsychiatric BulletinJournal of Personality and Social PsychologyCanadian Journal of Psychiatry

VODEI ASOPISI NA SLOVENSKIM JEZICIMA

Croatian Medical JournalPsihologijaAktuelnonsti iz neurologije, psihijatrije i graninih podrujaMedicinski pregledEngrami- asopis za kliniku psihijatriju, psihologiju i granine disciplinePsihijatrija danasVojnosanitetski pregledSavremena psihologijaSociologijaSrpski arhiv za celokupno lekarstvo

Polemos- asopis za interdisciplinarna istraivanja rata i mira

Rad primljen: 4. 10. 2011.Rad odobren: 4. 1. 2012.

31

PENOLOGIJA

32

33

FUNKCIONISANJE ZATVORA I RESOCIJALIZACIJA OSUENIH LICA

DOI: 10.5570/dfnd.1231.03.se COBISS.BH-ID2506776 UDK 347.965.45

Neboja Macanovi1

Apstrakt: Zatvor je vjetaka tvorevina koja ima svoje propise, principe, pravila i norme ponaanja. Takav sistem usmjeren je na ostvarivanje svrhe kanjavanja, tj. resocijalizaciju osuenih lica. Meutim, evidentno je da danas u kaznenim ustanovama ostvarivanje svrhe kanjavanja u velikoj mjeri zavisi od odnosa formalnog i neformalnog sistema. Taj odnos najee zavisi od mnogobrojnih faktora koji utiu na psiholoku atmosferu u zatvoru.

Upravo i cilj ovog rada usmjeren je na prikazivanje specifi nosti i meusobne uslovljenosti ova dva sistema, te njihovoj ulozi u funkcionisanju zatvorskih ustanova i uticaju na resocijalizaciju osuenih lica.

Kljune rijei: formalni i neformalni sistem, resocijalizacija, psiholoka atmosfera, prevaspitni tretman.

UVOD

Ustanove za izvrenje krivinih sankcija imaju prvenstveni zadatak da se bave prevaspitanjem osuenih lica, odnosno njihovom resocijalizacijom. Taj cilj odreuje drutvo u svom normativnom sistemu i predvia odreene mehanizme za njegovo sprovoenje u ivot. Meutim, esto samo funkcionisanje zatvora, ali i sprovoenje institucionalnog prevaspitnog tretmana zavisi od odnosa formalnog i neformalnog sistema. Upravo i psiholoka atmosfera u zatvoru zavisi od odnosa ova dva sistema. U kazneno-popravnim zavodima u Bosni i Hercegovini postoje brojni egzogeni i endogeni faktori koji utiu na formalni i neformalni sistem, ali i na samo funkcionisanje zatvora. Iz tog razloga, predstaviemo osnovne karakteristike formalnog i neformalnog sistema, kao i faktore koji utiu na psiholoku atmosferu u zatvorima.

KARAKTERISTIKE FORMALNOG I NEFORMALNOG SISTEMA

Sve kazneno-popravne ustanove imaju formalnu (zakonom odreenu) organizaciju ili sistem da bi ostvarile funkciju za koju su osnovane. Formalni sistem se zasniva na osoblju zatvora i normativnom sistemu (ZIKS i Kuni red). To je vjetaki stvorena zajednica iji su neposredni zadaci: formalno regulisanje ponaanja i posredovanje u vezama sa spoljnim svijetom. Odreuje ga mehanizam prinude, formalizam, ablonstvo,

1 Korespondent: Neboja Macanovi, magistar pedagokih nauka, vii asistent, Fakultet politikih nauka Banja Luka. e-mail: macanovicn@yahoo.com.

Pregledni rad

34

rutinerstvo, inertnost i formalni autoritet. Djelatnost svih slubi i direktora kaznene ustanove usmjerena je na osuena lica koja su radi uspjenog funkcionisanja ustanove formalno rasporeene u vaspitne grupe. Osnovne funkcije i zadaci ustanova kao institucija su: ostvarivanje programa tretmana i prevaspitanja, odravanje spoljnjeg obezbjeenja i unutranjeg reda, voenje nadzora nad osuenicima, zadovoljavanje raznih fi zikih, psiholokih i drugih potreba itd. Da bi se realizovali ovi zadaci, neophodno je imati dobro edukovano osoblje koje se, u skladu s programom tretmana, bavi prevaspitanjem osuenika, straare koji vre posebne dunosti, slubenike administrativno-fi nansijskog sektora, razno tehniko i drugo osoblje. Takoe, u okviru formalnog sistema funkcionie i sistem standarda ponaanja, odreen vaeim propisima koji predstavljaju pravni okvir za funkcionisanje ustanove i ostvarivanje njenih ciljeva.

U okviru toga formalno-pravnog sistema odreen je i poloaj osuenih lica, propisana su njihova prava i obaveze, koja bi trebalo da stoje u funkciji sa ciljevima prevaspitanja. Formalna organizacija penitencijarnih ustanova predstavlja osmiljenu emu za koordinirano povezivanje brojnih i razliitih aktivnosti, koje ulaze u opti kompleks njenih zadataka. Prednost sistema formalne organizacije sastoji se prije svega u tome to mu stoji na raspolaganju koritenje normativnog sistema i mnoga druga sredstva za rjeavanje osnovnog zadatka ustanove, kao i problema koji se pojave u toku njegovog rjeavanja. Sredstva pomou kojih se vri pritisak na osuenike da potuju pravila reima, brojna su i razliita. Tu spadaju uvanje i nadzor osuenika, disciplinske mjere, mjere nagraivanja i sl.

To, meutim, ne znai da ne postoji i neformalni sistem osuenika u svim kazneno-popravnim ustanovama. Postojanje ovog sistema danas se smatra realnou u istoj mjeri u kojoj su realnost i sami zatvori. U okviru neformalnog sistema javljaju se neformalne grupe. Neformalne grupe nastaju esto u okviru odreene formalne grupe, zbog toga to formalna grupa ne moe da pokrije raznovrsnost individualnih motiva, interesa. Neformalne grupe neki autori nazivaju socijalnim grupama ostatka. Taj naziv objanjava se injenicama da neformalne grupe pokrivaju one motive, interese lanova formalne grupe koje ne pokriva, ne zadovoljava lanstvo u formalnoj grupi (Milosavljevi, 2001: 62).

Neformalni sistem zasniva se na osuenicima i njihovom meusobnom odnosu u ogranienom prostoru. Odreuju ga neformalni oblici ponaanja uslovljeni lienjem slobode i uslovima ivota i rada u ustanovi, ali i borbom zatvorenika za status, to proizvodi neformalne autoritete. Iako neformalan i kao takav u direktnoj suprotnosti sa formalnim sistemom po ciljevima i nastojanjima, ovaj sistem takoe ima svoju funkciju, koja proizlazi iz ljudske potrebe da se ispolji individualnost i realnost svoga JA, ak i u takvom socijalnom okruenju kakvo je zatvorska sredina. Neformalni sistem i njegova struktura predstavlja reakciju osuenih na formalni sistem i njegovu strukturu i imaju funkciju zatite individualnog integriteta linosti u uslovima deprivacija ili liavanja koje namee samo zatvaranje u kazneno-popravnim ustanovama, a koje realizuje i odraava formalni sistem sa svojom strukturom slubi.

Osnovna obiljeja tog sistema su: otpor svemu to zahtijeva osoblje, odricanje moralnih kvaliteta i strunih sposobnosti osoblju, otpor prema svemu to propagira ira drutvena zajednica i napad na moralni integritet njenih zvaninih predstavnika sa kojima su bili u kontaktu prije zatvaranja, solidarnost sa svakim osuenikom, ako je u sukobu sa osobljem, uzajamna lojalnost i pomaganje, otpor tretmanu itd.

Kolektivni nain izdravanja kazne nosi i odreene tekoe i probleme, posebno na komunikacionom nivou i uspostavljanju pravilnih interpesonalnih odnosa. Indikativno je

35

napomenuti da meu osuenikom populacijom postoji i vjeita dilema kojem se sistemu prikloniti? Da bi se najbolje uoila matrica odnosa izmeu neformalnog osuenikog sistema i formalnog zatvorskog, prije svega uprave, treba se pozvati na Dobrivoja Radovanovia, koji u svojoj knjizi ovek i zatvor najbolje uoava taj odnos: U kaznenim ustanovama u kojima postoji izrazita orijentacija na izrazitu kontrolu i odravanje reda, formalni sitem i sam nesvesno potpomae prihvatanje nekih karakteristika zatvorenikog drutva (neformalnog osuenikog sistema). Zbog opsesije redom i mirom pojedini delovi tog sistema (uprava, sluba obezbjeenja) koriste neformalnu strukturu moi da bi taj red i mir odrali, a za uzvrat nosiocima te moi (liderima neformalnih osuenikih grupa) dodeljuju bolji posao, bolji smetaj, omoguavaju pristup znaajnim informacijama i slino. Na taj nain formalni sistem prua podrku i priznanje hijerarhijskoj organizaciji i organizaciji zatvorenikog drutva, a preko nje i drutvenim odnosima koji postoje ili se razvijaju unutar osuenikih neformalnih grupa). Upravo ovaj odnos izmeu osuenika i uprave, koja rukovodi zatvorom, dovodi do toga da kontrola nad osuenicima postaje primarna funkcija zatvora, a prevaspitanje je veoma esto u sasvim drugom planu (Radovanovi, 1992: 35).

Osuenici se svakodnevno nalaze u vezi sa zatvorskim osobljem, sa formalnom organizacijom, sa njenim reimom i normativnim sistemom, koji prestavljaju spoljni okvir u kojem se stvaraju i razvijaju neformalni odnosi osuenika. Ovi interakcijski odnosi dva sistema ispoljavaju stalnu tendenciju u pravcu meusobnog uticaja, potiskivanja i neutralizovanja. Moe se rei da izmeu zatvorskog osoblja i osuenika postoji tradicionalno razilaenje koje se ispoljava kao izraz sukoba dva sistema stavova, vrijednosti i normi. Na jednoj strani su stavovi vrijednosti i ciljevi osoblja formalnog sistema sa tenjom ka prevaspitanju osuenika. Na drugoj strani je neformalni sistem sa osuenikim kodeksom ponaanja, koji tei da udalji osuenike od akcija i zahtjeva zatvorskog osoblja, od potovanja mehanizma formalnog sistema. Taj nesklad odraava, a ponekad i produbljuje, kako sama organizacija i reim ustanove tako i osuenici sa svojim stavovima.

Uslovi izdravanja zatvorske kazne u kaznenim ustanovama, razne deprivacije, ogranienja i tekoe, propisane norme, standardi ponaanja i sline pojave, stvaraju odbojnost prema zatvorskoj administraciji, prema konvencionalnom sistemu kontrole i njegovim slubenicima. Takoe, poznato je da osuenici gledaju na zatvorsko osoblje kao na predstavnike drutva, koji su ih osudili, odnosno odbacili i smjestili u inferiorne uslove ivota. Na toj osnovi razvija se meu mnogim osuenicima i neprijateljstvo prema zatvorskom osoblju, koje moe dobiti i karakter negativnog grupnog raspoloenja i otvorenog sukoba, a koji imaju podlogu i u osuenikom sistemu vrijednosti, normi i kodeksu ponaanja (Radovanovi, 2007).

Upravo iz navedenih injenica uviamo da je osnovna funkcija neformalnog zatvorenikog sistema da rijei niz problema sa kojima se suoava osuenik poev od zatvaranja i izolacije, raznih deprivacija, osjeaja odbaenosti, zatite od siledija i prevaranata, kao i da im omogui ponovno sticanje osjeaja grupne pripadnosti, povjerenja, dostojanstva itd. Drugim rijeima, ovakav sistem ima funkciju odbrambenog mehanizma od muka zatoenja, funkciju mehanizma za pronalaenje grupnog samoidentiteta i funkciju sredstva za postizanje linih i grupnih ciljeva.

Postojanje neformalnog sistema u kazneno-popravnim ustanovama kao ljudska potreba neminovno je i nuno, a snaga njegovog dejstva i uticaja je u direktnoj zavisnosti od naina funkcionisanja svakog formalnog sistema, kao druge strane socijalnog miljea.

36

PSIHOLOKA ATMOSFERA I FUNKCIONISANJE ZATVORA

Brojni su faktori koji utiu na psiholoku atmosferu u zatvoru, ali i na samo funkcionisanje zatvora. Mi smo se u naem radu opredijelili za faktore kojima se bavio prof. dr Svetozar Bogojevi u svom istraivanju psiholoke atmosfere zatvora, objavljenog u zborniku radova KPZ Zenica 1991. godine. On je odredio etiri bitna faktora i to: represiju, entropiju, zatvoreniki kodeks i deprivacije. O svakom faktoru i njegovoj ulozi u procesu resocijalizacije, govoriemo u narednom tekstu.

Represija i resocijalizacija

Sastavni dio funkcionisanja svake kaznene ustanove je i represivna koncepcija, koja je uvijek prisutna u ustanovama ovakvog tipa. Represija je suma postupaka, ponaanja, kaznenih i drugih mjera koje se preduzimaju u svrhu obezbjeivanja i kontrolisanju funkcionisanja zatvora kao institucije. Organizacija i reim, dakle, formalni dio ustanove predstavljaju za osuena lica vid represije (Bogojevi, 1991).

Sam pojam represija oznaava kaznenu mjeru, tj. sredstvo prisile. Represija govori o nainu vrenja vlasti na relaciji formalna neformalna zajednica, odnosno o nivou nadzora, kontrole, primjene sile i slino bez obzira na efi kasnost djelovanja. Kako tu represiju prima i osjea onaj prema kome je primijenjena kazna, posebno je pitanje. Taj osjeaj moe biti vrlo razliitog inteziteta. To zavisi prije svega od karakternih crta linosti uinioca, njegovih pogleda na drutvo i drutvene vrijednosti, te drugih socijalno-etikih faktora.

Ipak, represivnost ne moemo u potpunosti iskljuiti iz procesa resocijalizacije. Razne vaspitne institucije, kole, vjerske ustanove, zatvori i sl., po svojoj prirodi usmjerene su veoma esto na represivne metode. Represija naroito dolazi do izraaja kod izricanja duih vremenskih kazni. U dosta sluajeva okantno djeluje i primjena kratkotrajnih zatvorskih kazni, pogotovo onih koje su se objektivno mogle sankcionisati nekom drugom krivinom mjerom, koja ne obuhvata liavanje slobode.

Na ublaavanje represivne politike i traenja novih naina u postupanju sa osuenicima uticalo je niz faktora, a naroito je na to uticala sve vea humanizacija drutva, te drutveno-ekonomske i kulturne promjene. Meutim, represija se danas sve vie javlja u drugaijem obliku. Ona vie nije sredstvo prisile, ve sredstvo kontrole pomou kojeg se uskraivanjem odreenih pogodnosti ili potpunom zabranom postie adekvatniji rezultat u radu sa osuenim licem, pogotovo kada je u pitanju prihvatanje institucionalnog prevaspitnog tretmana (Davidovi, 1983).

Prema najnovijem shvatanju, zatvorska kazna ne treba da ima za cilj kanjavanje poinioca krivinog djela u smislu ispatanja i odmazde, ve njegovo popravljanje, prevaspitanje i osposobljavanje za ivot u budunosti. Osim toga, njena socijalno-etika i preventivna strana treba da dominira i sve vie potiskuje represivnu. Meutim i pored tenji da represija poprimi blai oblik, ona je u dananjim uslovima neophodna i nuna ako elimo u potpunosti ostvariti svrhu kanjavanja i omoguiti nesmetano funkcionisanje ustanove.

37

Entropija i resocijalizacija

Oduvijek se javljalo nezadovoljstvo osuenih kaznom i uslovima njenog izdravanja, ali u posljednje vrijeme kao da se pobune, trajkovi, protesti i apeli osuenih lica javljaju bez objektivnih argumenata i razloga iz elje osuenih da skrenu panju na sebe, zbog osjeaja da su zapostavljeni ili neravnopravno tretirana. Takvi naini suprostavljanja formalnom sistemu ukazuju i na pojavu entropije. Pojam entropije, kada govorimo o zatvorskom sistemu mogao bi se defi nisati kao dezorganizacija, nered, odnosno nedostatak jasnoe i jednoznanosti zahtjeva i postupaka, dosljednosti ophoenja prema osuenim licima od strane slubenih lica (Bogojevi, 1991: 7). Entropija se odraava prije svega na psiholoku atmosferu u zatvoru. Svaki nesklad, greka, nesaradnja meu slubama, dezorganizacija, a pogotovo korupcija, utiu na slabljenje formalnog sistema, a ujedno i na jaanje neformalnog sistema. Propusti formalnog sistema veoma esto podstiu pripadnike neformalnih grupa da iskoriste tu priliku kao dokaz da su izloeni, navodno, raznim ikaniranjima, malverzacijama, korupciji, nedozvoljenim represivnim mjerama, naruavanju ljudskih prava itd., to ponekad moe izazvati pobune unutar zavoda kako bi skrenuli panju na sebe.

Na entropiju kao pojavu ukazao je Bogojevi (1991) prilikom prouavanja psiholoke atmosfere unutar zatvora (KPD Foa, KPD Zenica i KPD Butmir). Rezultati tih istraivanja pokazli su da je ona bila najprisutnija u KPD Foa, a zatim u KPD Zenica i KPD Butmir. Istraivanje je takoe pokazalo da je u KPZ Foa dolo do poremeaja psiholoke atmosfere zatvora u smislu poveanja entropije, ime je ugroeno funkcionisanje zatvora kao ustanove. Rezultati istraivanja, dakle, ukazuju da je entropija bitan faktor koji utie na psiholoku atmosferu u zatvoru, a samim tim i na njegovo funkcionisanje. Entropija je najee prisutna u vrijeme dutvenih kriza, kada se stanje i atmosfera u drutvu veoma brzo prenosi i na zatvorske ustanove. Meutim, pojavu entropije moe prouzrokovati neprofesionalni odnos slubenih lica prema osuenicima, loi meuljudski odnosi meu osobljem zatvora, nesaradnja izmeu slubi, korupcija, nejednobraznost rada itd.

Takvo stanje esto se negativno odraava na formalni sistem, to svakako naruava funkcionisanje svake kaznene ustanove, te je iz tog razloga neophodno voditi rauna o funkcionisanju i radu svih slubi, kao i dosljednom sprovoenju normativnog sistema u skladu sa principima prevaspitnog rada.

Zatvoreniki kodeks i resocijalizacija

Svaka ljudska zajednica, pa i osuenika, ima svoja obiljeja po kojima se razlikuje u odnosu na druge, a naroito je to vidljivo po njenim sopstvenim pravilima ponaanja i lokalnom govoru, to sve ini subkulturu jedne zajednice. Zbog toga u zatvoru svi osuenici poznaju i razumiju zatvoreniki argon i kodeks. Kodeks i argon su spoljanja obiljeja osuenike zajednice bez obzira na to to se svi osuenici ne slue njima ili ga stalno kre. Ta obiljeja ine ovu zajednicu podkulturom u odnosu na optu kulturu drutvene zajednice.

Svaka izolovana zajednica uspostavlja svoj kodeks, pravila i pokuava da ih nametne i drugima. Osueniki kodeks je prisutan u svim naim zatvorskim ustanovama. To je u stvari zbirka osnovnih naela po kojima su osuenici duni da se ponaaju u tim ustanovama. Ovaj kodeks ne javlja se kao pisano pravilo, ve vie lii na neko

38

obiajno pravo, koje je prelo u svijest osuenika. Otuda potie stabilnost osuenikog kodeksa, njegova trajnost i snaga u regulisanju ponaanja osuenika, kako u meusobnim odnosima tako i prema formalnom sistemu. Pored pravila, osueniki kodeks sadri i mjere prisiljavanja osuenika na njihovo potivanje. Poznato je da se mnogi osuenici ne pridravaju normi kodeksa, da ih ne potuju u istoj mjeri i u svim prilikama, iako ih oni sami stvaraju i bore se za njihovo potovanje. To se pogotovo odnosi na osuenike koji imaju suprotna gledanja, koji nastoje da se ponaaju u duhu normi formalnog sistema, te i na one koji ele da ostanu po strani od stupanja u osuenike grupe i druge odnose. Po sebi se razume da prisiljavanje osuenika na potovanje zatvorenikog kodeksa ponaanja znai istovremeno suprostavljanje normama konvencijalnog sistema, koje se stvaraju adekvatno potrebama popravljanja i prevaspitanja osuenika. To znai da u zatvorskoj ustanovi funkcioniu faktiki dva kontroverzna sistema vrednosti i normi ponaanja. Jedan tei postizanju uspjeha u resocijalizaciji, a drugi se tome suprotstavlja, pa se stoga moe smatrati devijantnim. Ukoliko je ovaj drugi vrednosni sistem izraeniji i suprotniji prvom sistemu i vrednosnim stavovima ireg drutva, utoliko vie je oteano prevaspitanje osuenika. Zbog toga je znaajno, po naem miljenju, da se ue egzaktno u funkcionisanje vrednosnog i normativnog mehanizma neformalnog sistema u svakoj penitencijarnoj ustanovi, da bi se na osnovu toga preduzele adekvatne mere za suzbijanje njegovog uticaja na osuenike (Milutinovi, 1977: 218).

U zatvorskim ustanovama prisutan je i gregarni motiv, odnosno tenja osuenika da se vee za neku grupu, tenja da pripada nekoj grupi i da od te grupe bude prihvaen. Ovaj motiv posebno je izraen prilikom samog dolaska u zatvor kada osuenik u fazi adaptacije na novu sredinu trai mjesto u grupi. Upravo iz tog razloga veina osuenika pokuava da prihvatanjem i oslanjanjem na zatvoreniki kodeks izgradi svoje mjesto u grupi. Grupa je socijalna jedinica koja se sastoji od odreenog broja pojedinaca koji stoje u odreenom odnosu statusa i uloga jedan prema drugom i koja posjeduje sistem svojih vrijednosti i normi koje reguliu ponaanje pojedinih lanova, bar u stvarima od vanosti za grupu (Milosavljevi, 2001: 19). Veina psihologa smatra da je ovaj motiv uroen, njegovu osnovu vide u sticanju navike da se bude u drutvu. Meutim, tenja da se bude u drutvu, ne znai i istovremeno da se pomae drugima, ve kao to je sluaj i u kaznenim ustanovama, osuena lica udruivanjem u grupe pokuavaju ostvariti prije svega neki zajedniki interes. Ovaj motiv veoma esto se dovodi u vezu sa afi lijativnim motivom. Ali gregarni motiv moe se razlikovati od afi lijativnog motiva po tome to ga karakterie tenja da pojedinac pripada iroj grupi, gomili, dok se afi lijativni motiv manifestuje u tenji da se bude u drutvu s drugim pojedincima (Rot, 1989: 226). U zatvoru pomou grupe osuena lica ostvaruju dvije vane potrebe:

1. Za pripadanjem. Ta potreba povezana je sa potrebom za zatitom, odnosno deprivacijom sigurnosti.

2. Za vlau. U grupi se nude razliite uloge, razliitog statusa. Veina tei da postane voa, kako bi zadovoljila potrebu za dominacijom.

Osnovno obiljeje neformalne grupe jeste zatvoreniki kodeks preko kojeg grupa usmjerava i kontrolie ponaanje, te razvija interese i potrebe. Zatvoreniki kodeks sadri nekoliko grupa principa ponaanja osuenih u zatvoru, i on se prenosi usmeno, tako da ga svi osueni brzo znaju. Najvea grupa tih principa odnosi se na sankcionisanje odnosa

39

osuenih prema osoblju zatvora, a njihov zajedniki moto je ne sarauj. Meutim, sve strukture osuenih kre taj osnovni zahtjev, pa je u zatvoru problem izbjei ili smanjiti saradnike ili cinkaroe, kako ih osueni u svom argonu nazivaju. Razlozi za takvo ponaanje osuenih lee u njihovom nastojanju da olakaju sopstveni poloaj u bilo kojem vidu ili zato to se ne slau sa pojavama iji su svjedoci u grupi, a nemaju hrabrosti ili mogunosti da ih sami eliminiu.

Zatvorenici pokuavaju oslanjajui se na zatvoreniki kodeks sauvati dostojanstvo, pasivno se suprostavljati slubenim licima, meusobno se pomagati, tititi svoje interese i interese drugih osuenika. Zatvoreniki kodeks podupire meusobnu razmjenu materijalnih dobara i usluga i zabranjuje meusobnu eksplataciju zatvorenika. Glavne odrednice (naela) zatvorenikog kodeksa su:

1. Lojalnost zajednici zatvorenikaZatvorenik treba u svakoj situaciji podravati interese zatvorenika. Najstroije se

zabranjuje davanje informacija o drugim zatvorenicima osoblju. Zatvorenici trebaju biti lojalni zajednici zatvorenika i jedinstveni u liniji suprotstavljanja osoblju.

2. Kontrola emocijaZatvorenici se trebaju suzdravati od svaa i sukoba s drugim zatvorenicima. Ne

smiju dopustiti da ih razne stvari koje ih smetaju u svakodnevnom ivotu izbace iz ravnotee i potaknu na emocionalnu burnu