Geografski fakultet

Univerzitet u Beogradu

Samostalni rad

Dijaspora - pojam, definicije i uloga u procesu globalizacije

Žarko Vitomirović

Sadržaj:

Uvodna razmatranja...............................................................................................................................2

Teorijski okvir i definisanje pojma dijaspora..........................................................................................3

Tipovi dijaspore......................................................................................................................................5

Klasični tip dijaspore...........................................................................................................................5

Jevrejsko iskustvo:..........................................................................................................................5

Afričko iskustvo:.............................................................................................................................6

Radna dijaspora.................................................................................................................................8

Trgovinska dijaspora..........................................................................................................................9

Kineska dijaspora:.........................................................................................................................10

Libanska dijaspora:.......................................................................................................................11

Deteritorijalizovana dijaspora..........................................................................................................11

Dijaspora i globalizacija........................................................................................................................13

Literatura..............................................................................................................................................14

2

Uvodna razmatranja

Pojam dijaspora vodi poreklo od grčke reči (diaspeirō), što u bukvalnom prevodu znači rasutost. U najprostijem značenju dijaspora predstavlja skup ljudi koji živi van granica svoje matične zemlje. Značenje pojma dijaspora menjalo se tokom vremena, i različiti naučnici koji su se bavili ovom problematikom davali su mu različite konotacije. Prvobitno, pojam je nastao u Antičkoj Grčkoj, i opisivao je stanovništvo koje je napuštalo svoje matične Polise i naseljavalo se i obrazovalo kolonije širom Sredozemlja.

Prilikom defnsanja pjma djaspre, korišćena su dva osnovna principa i pravca razumevanja pojma u različitim istorijskm periodima. Prvi pravac je klasični pravac u kojem su tumačenja pojma dijaspora vezana za traumatična dešavanja koja su zadesila narode koji su se preseljavali i obrazvali u to vreme nešto što se nazivalo dijasporom. Protervanje Jevreja i robovanje u Vavilonu, trgovina afrčkog roblja, nasilno proterivanje Jermena, preseljenje Iraca usled nedostatka hrane i formiranje Izraela i raseljavanje Palestinaca osnovni su prmeri prvih klasičnih dijaspora.

Posle prevoda sa grčkog na hebrejski pojam dijaspore se vezuje za Jevreje. Još jedan primer uptrebe termina djaspora vezuje se za Afrčku dijasporu, odnosno trgovinu robljem prvo u zemlje Azije a kasnije u najmasovnijim merama u zemlje Latinske i Severne Amerike. U VI veku nove ere, imamo proterivanje Jermena od strane viziantjskog cara. Medjutm ono što Jermene karakteriše kao dijasporu jeste proterivanje od strane Turske krajem devetnaestog veka početkom dvadesetog, kada je 2/3 tadašnje populacije Jermena proterano u Siriju i Palestinu. Intenzivna prekoatlanska mgracija Iraca sredinom 19. veka praćena nestašicom hrane dovela je do formiranja dijaspore. Kada je se Britanija povukla iz palestine 1948. gdne Izraelska vojska je okupirala taj prostor i godinu dana kasnije je formirana etničku homogena država Izrael. Brojno Arapsko stanovništvo proterano je sa tih prostora, najpre u susedne zemlje a kasnje i druge zemlje Bliskog Istoka a i šire, i tako je nastala više milionska palestinska dijaspora.

Novije pristupe u definisanju dijaspore dali su naučnici William Safran i Cohen. Vilijam Safran je tokom svog istraživanja Jevrejske dijaspore proširio svoj opseg istraživanja i dao je pet osnovnih pravila za definisanje razlika izmedju dijaspore i imigrantskih zajednica: rasutost na dve ili više lokacija; kolektivno sećanje i mitovi o zemlji porekla; otudjenost u zemlji boravka; maštanje o povratku u zemlju porekla; kontinuirani i neprekinuti odnosi sa zemljom porekla.

3

Teorijski okvir i definisanje pojma dijaspora

Generalno govoreći, studije o dijaspori su prošle kroz četiri faze, koje su precizno definisane i obradjene:

Prvo, klasična upotreba pojma dijaspora, vezuje se za Jevrejsko iskustvo. Izuzimajući neke ranije klasične upotrebe termina, od 1960 ih i 1970 ih, postaje uobičajen termin kojim se opisuje rasutost Afrikanaca, Jermena, Iraca i Palestinaca na kraju. Ono što je karakteristično za prvu fazu razmatranja dijaspore, a ujedno i ovih naroda jeste tragično iskustvo koje ih je pratilo.

U drugoj fazi, od 1980 ih pa nadalje, kako Safran posebno tvrdi, pojam dijaspora se koristi kao metaforički izraz kojim se opisuju različite grupacije migranata, kao: iseljenici, prognani, političke izbeglice, imigranti, rasne i etnilke manjine. Sa obzirom na broj i rasprostranjenost, njihova istorijska iskustva, veze i odnose izmedju zemlje porekla i zemlje odrednice, pojam dijaspora zauzima širi dijapazon značenja nego u prvoj fazi.

Treća faza, otpočela je od sredine 1990 ih godina i obeležena je socijalno konstrukcionističkim kritikama druge faze, teoretičara koji su uprkos prihvatanju dotadašnjih odrednica pojma smatrali, da koncept i dalje nema puno značenje. Pod uticajem postmodernističkih shvatanja socijalni konstrukcionisti su nastojali da se razgraniče dva po njima osnovna pojma shvatanja dijaspore: „Domovina“ i „Etnička- verska zajednica“. Naime, u postmodernom svetu, identiteti su deteritorijalizovani, i oslabljene su veze u povezanosti sa zemljom porekla te da je neophodna radikalna reorganizacija pojma dijaspora.

Poslednja faza predstavlja fazu konsolidacije u definisanju pojma. Socijalne kritike su donekle uvažene ali su i vidjene kao opasnost u smislu slabljenja analitičke i deskriptivne moći pojma dijaspora. I dok deteritorijalizacija identiteta ostaje širom prisutna, postoje i manje grupe koje su i dalje kolektivno blisko povezane sa zemljom porekla. Faza konsolidacije predstavlja modifikovanu reafirmaciju diasporičkih ideja, koja uključuje osnovne elemente dijaspore, zajedničke karakteristike i idealne tipove dijaspore.

Jedan od najznačajnijih radova o savremenom poimanju pojma dijaspora, jeste Safranov članak u uvodnom broju tada novog časopisa „Dijaspora“. Safranov članak je uočljivo pod jakim uticajem slučaja Jevrejske dijaspore. Pa ipak pored toga Safran je uočio i da mnogo drugih etničkih grupa doživljava slične traumatske okolnosti kako zbog loših uslova u zemljama porekla tako na drugoj strani zbog ograničene prihvaćenosti pa i potpune odbačenosti, u nekim slučajevima, od strane zemlje u koju su se doselilii. Safran svakako nije bio jedini, ali je prvi prepoznao proširenu formu shvatanja pojma dijaspora i tako sprečio novinarsku slobodu o pisanju i konstruisanju pojma Dijaspora. Jevrejsko iskustvo je nastavilo svoj uticaj na Safranov pogled na vitalne važnosti domovine u definisanju jednog od bitnih elemenata dijaspore. I tako je on dao četiri karakteristike u vezi iseljenika sa domovinom: članovi dijaspore su zadržali kolektivno sećanje na „originalnu domovinu“; idealizuju „kuću predaka“; posvećeni su obnovi njihove „originalne domovine“ i oni neprekidno odvijaju vezu sa domovinom. Pored Jevrejskog iskustva koje je imalo traumatične razloge za stvaranje dijaspore, Safran je razmatrao i narode koji su se selili i formirali dijaspore izvan svoje zemlje a da pritom push faktori za to nisu bili toliko okrutni. Kao primer Safran navodi XIX vek i uvodjenje sistemskih mera za najamni rad u inostranstvu velikog broja Kineza, Indijaca i

4

Japanaca. On ne minimizira represivne aspekte koji su uključeni u ovom sistemu regrutovanja radne snage, ali je od ključnog značaja za razlikovanje od klasičnih žrtava dijaspore. U sva tri Azijska slučaja, procenat regrutovanih radnika je minoran u ukupnom stanovništvu, radnici su imali obezbedjen legalan povratak, a sistem regrutovanja i radni uslovi, koliko god loše, ipak su bili regulisani. Pored pomenutih Azijskih slučajeva, Safran u ovu grupu dijaspore svrstava i: Kubance i Meksikance u SAD; Pakistance u Britaniji; narode Magreba u Francuskoj; Turke i Poljake u Nemačkoj i Korzikance u Marseju. Još mnogi narodi mogu da pripadaju opisanim dijasporama, kao: Italijani, Afganistanci, Libanci, Vijetnamci, Iranci, Rusi, Tamili, Hindusi, Kurdi, Romi, Hrvati, Srbi, narodi Kariba i dr. Jasno je da je skoro nemoguće pronaći gde povući liniju u poimanju šta je sve dijaspora a šta ne. Safran je napravio veliki korak u formiranju glavnih karakteristika dijaspora. Imao je fleksibilan pristup, i naglasio da moderna dijaspora ne mora da bude odredjena svim navedenim karakteristikama, ali je tvrdio da koncept dijaspore može biti primenjiv ukoliko jedino ukoliko makar jedan deo pripadnika odredjene dijaspore ima što više navedenih karakteristika. Safranove karakteristike pri definisanju dijaspore su:

- Oni ili njihovi preci su potisnuti iz originalnog centra u dva ili više stranih regiona;- Oni zadržavaju kolektivno pamćenje i mitove o domovini, uključujući istoriju i

dostignuća;- Oni misle da nisu, ili nikada neće biti potpuno prihvaćeni u zemlji domaćinu;- Njihova „kuća predaka“ je idealizovana, i smatraju da će oni, ili njihovi naslednici

jedan dan da se vrate u domovinu;- Oni smatraju da svi članovi dijaspore moraju da se posvete obnovi domovine ili

očuvanju njene bezbednosti i ostvarivanju prosperiteta;- Oni nikada nisu prekidali svoje veze sa domovinom;

Od sredine devedesetih godina dijaspora dobija novu dimenziju. Gotovo svo stanovništvo nerazvijenih zemalja tokom tih kriznih godina imalo je želju da napusti svoju zemlju i postane deo jedne od dijaspora. Kako Dufoa tvrdi, dijaspora je odstupila od svog konceptualnog značenja i tokom 90-ih se sve više koristila u opisu inžinjera, naučnika, intelektualaca i sportista van zemlje. Medjutim osnovna ideja socialkonstrukcionista bila je da se razgraniči ono što je zemlja porekla i pripadnost odredjenoj etničkoj odnosno verskoj zajednici.

5

Tipovi dijaspore

Tokom svojih istraživanja i pisanja na temu dijaspore, sociolog Maks Veber je odredio i predstavio četiri osnovna tipa dijaspore sa konkretnim primerima i ova podela je do danas aktuelna u literaturi o teoriji dijaspore. Četiri tipa dijaspore po Veberu su: Klasična, odnosno dijaspora žrtvi, zatim radna i imperialistička, trgovinska i deteritorijalizovana dijaspora.

Tabela 1- Tipovi dijaspore prema Maksu Veberu

Tip dijaspore Klasični primeri Dodatni primeri

Klasična Jevreji, Afrikanci, Jermeni Irci i Palestinci

Radna Najamni Indijci Kinezi, Japanci, Turci, Italijani

Trgovinska Libanci, Kinezi Venetianci, Japanci

Deteritorijalizovana Narodi Kariba Romi, Parsi, Sindi

Klasični tip dijasporeKada je govorio o klasičnom tipu dijaspore, odnosno žrtvama dijaspore Veber je smatrao da mnoge druge izbegličke grupe dele sudbinu Jevreje odnosno da pripadaju ovom tipu ali ih nije uvrstio u tabelu uz komentar da je potrebno vreme koje će pokazati da li su se one vremenom vratile u svoje domovine ili su se na drugoj strani asimilovale.

Jevrejsko iskustvo:

Jevrejska država je prestala da postoji 70 ih godina nove ere kada su Rimljani aktivno počeli da odvode Jevreje iz svojih domova u kojima su živeli preko milenijuma. Medjutim, rasejanje Jevreja, odnosno dijaspora pojavila se mnogo pre rimljana, kada su Asirci proterali jevrejsko stanovništvo sa njihove teritorije svuda po Bliskom Istoku. Godina koja se uzima za početak stvaranja Jevrejske dijaspore je 597 godina pre nove ere. Od te godine jevrejsko stanovništvo živi po grupama na tri različite teritorije. Jedna grupa živi u Vavilonu, jedna je naseljena u Egiptu a treća u Judeji. Iako je Kir Persijski dozvolio povratak Judejcima na njihovu teritoriju 528 p.n.e većina njih je ostala u Vavilonu. Veliki broj Jevreja je ostao da živi i radi u Gornjem Egiptu kao plaćeni radnici. U 63. p.n.e Judeja postaje protektorat Rimskog Carstva sa guvernerom na čelu koji je imao zadatak da reguliše trgovinu i maksimalno poveća poreski prihod. Život Jevreja od tog trenutka postaje izuzetno težak gotovo nemoguć. Posle nekoliko pobuna protiv Rimskog carstva, koje su završene tragično za Jevreje, 70 ih Rimljani ruše Jerusalim i sistemski odvode Jevrejsko stanovništvo. Od 73. Godine nove ere Jevrejsko stanovništvo širi dijasporu širom Azije, Afrike i Evrope. Tokom srednjeg veka jevrejsko stanovništvo se prema svojoj geografskoj disperziji deli na Aškenaze koji žive u Severnoj i Istočnoj Evropi i Sefarde koji žive na Iberijskom poluostrvu, Severnoj Africi i Bliskom istoku. Aškenazi su pripadnici Jevrejske dijaspore koji su se tokom srednjeg veka doselili na područje današnje Nemačke i severoistočne Francuske. Ovi Jevreji su uglavnom trgovci koji su pratili Rimske legije tokom osvajanja. Kasnije su se Aškenazi naselili i na području Poljske i Litvanije. Tokom 10. I 11. Veka Aškenazi u Nemačkoj i Francuskoj su bili uspešni trgovci

6

poštovani zbog njihovih trgovinskih veza sa Mediterana i Istoka. Veliki broj Aškenaza je u Francuskoj imao vinograde i pravio vino. Tokom 12. I 13. veka većina Aškenaza postaju zajmodavci, pod podrškom lokalnih vlasti koje su imale koristi od visokih poreskih taksi. Početkom 12.veka Jevreji su proterani iz Francuske. Neki su nastavili da grade zajednice u Nemačkoj, neki su se preselilu u Španiju a neki nastavili da šire dijasporu u Poljskoj. Naime početkom 16. veka Aškenazi se premeštaju u Istočnu Evropu, pre svega Poljsku a zatim Litvaniju, Češku i Monroviju. Tokom šesnaestog veka Aškenazi u Poljskoj su postali najveća Jevrejska zajednica u dijaspori. Nakon masakra Kozaka pod vodstvom Hmeljnickog veliki broj jevreja Aškenaza je napustio Poljsku i preselio se u Amsterdam, Englesku i ponovo Nemačku. Do kraja devetnaestog veka, kao rezultat masovnog ruskog progona došlo je do preseljavanja Aškenaza iz Istočne Evrope u njene druge delove, Australiju, SAD i druge delove u manjoj meri. Do početka II Svetskog Rata 90% svetskih Jevreja činili su Aškenazi. Sefardi su jevrejska zajednica čiji su preci živeli u Španiji i Portugalu u periodu do sredine 15.veka. Tokom španske inkvizicije sredinom petnaestog veka španci su povratili zemlju od Arapa a Jevrejima je bilo naredjeno da prihvate Katolicizam ili da napuste Iberiju. Sefardski Jevreji su proterani iz Španije 1492. godine pod Alhambra uredbom i naselili su Severnu Afriku, Hrišćansku Evropu i Otomansko carstvo i to gradove Istanbul, Bursa i Solun. Velike sefardske zajednice osnovane su u Veneciji, Livornu, Londonu i Hamburgu. Ovi Sefardi su postali priznati i uspešni trgovci i tokom srednjeg veka tretirani su kao elita i uglavnom posedovali veliko bogatstvo. Sefardi koji su živeli u Severnoj Africi i Otomanskom carstvu su bili gradjani drugog reda ali su neometano praktikovali svoju veru i učestvovali u trgovini. Sefardske zajednice u Severnoj Africi praktikovali su Zionizam i zaslužne su za širenje Zionizma u Egiptu i Tunisu prvenstveno. Tokom II Svetskog Rata, tragična sudbina jevrejske dijaspore se nastavlja. Naime dolazi do nacističke ideje sistemskog genocida nad Jevrejima poznatog kao Holokaust. Holokaust je iza sebe ostavio trajne posljedice. Računa se da je u njemu ubijeno pet do šest miliona Jevreja, odnosno trećina svih Jevreja koji su pre rata živjeli u svetu. Demografska slika u Europi se bitno promenila, pogotovo u Istočnoj i Srednjoj Europi gde su jevrejske zajednice prestale postojati. Najveći deo preživelih je odlučio da emigrira u SAD, odnosno u područje Bliskog Istoka gde je stvorena Jevrejska nacionalna država zvana Izrael.

Afričko iskustvo:

Kada je u pitanju istorijski pregled dijaspore afrikanaca uocavaju se tri osnovna talasa migracija. Istorijski gledano, prvi talas prisilnih migracija Afrikanaca odnosi se na period 16-19 veka I prekoatlansku trgovinu robljem, kada je preko 12 miliona robova iz Afrike nasilno odvedeno u Južnu i Severnu Ameriku. Tako da trgovina robljem predstavlja osnovu za formiranje afričke dijaspore, posebno u SAD-u i Brazilu. Kolonijalni period od sredine 19.veka pa do 1960 ih doprineo je jačanju eksploatacije afrikanaca od strane tada jakih evropskih kolonijalnih sila (Francuska,Velika Britanija, Portugal, Španija, Italija I dr.). Drugi talas stvaranja afričke dijaspore odnosi se na proces dekolonizacije. Rano nakon dobijanja nezavisnosti počevši od 1950 godine pokrenut je talas migracija afričkog stanovništva u zemlje nekadašnjih kolonijalnih sila. Razlika od prvog talasa je što ove migracije nisu bile prisilne već dobrovoljno preseljavanje afrikanaca u potrazi za boljim životom, ekonomskim prosperitetom i obrazovanjem, pretežno u Evropi I Severnoj Americi. Treći talas migracija počinje negde 1980 ih, kada se u korenu menjaju razlozi koji teraju afričko stanovništvo da napusti kontinent. Politički progoni, ratovi, raspadi država i siromaštvo postaju glavni razlozi

7

migracija afrikanaca. Struktura migranata u ovom talasu je kompleksna, jer po prvi put se ne sele samo siromašni već je migracija zahvatila sve sfere afričkog društva.

U tabeli 2 prikazan je udeo afričke dijaspore u ukupnom stanovništvu pojedinih zemalja Sveta. Medjutim da bi ispravno tumačili i razumeli tabelu potrebno je razgraničiti ko su to migranti i šta se podrazumeva pod afričkom dijasporom. Prema medjunarodnoj organizaciji za migracije (IOM), dijasporu čine ljudi afričkog porekla koji žive van kontinenta, bez obzira na državljanstvo i nacionalnost, koji su spremni da doprinesu razvoju kontinenta i Afričke Unije.

Tabela 2 – Afrička dijaspora u zemljama Sveta 2011.godine Zemlja Broj afrikanaca UdeoBrazil 96.587.036 50.64Kina 500.000 0.038Kolumbija 1.837.015 4.0Kuba 1.027.394 9.3Dominikana 1.138.471 11Francuska 2.362.099 3.63Haiti 9.710.212 95Italija 600.000 1Jamaika 2.679.200 92.1Norveška 88.764 1.8Portugal 201.200 2Španija 200.000 0.5SAD 40.977.640 12.85Izvor: World Bank 2011.

Gotovo 95% stanovništva Haitiji ima afričko poreklo. Ovako visok procenat afričke dijaspore rezultat je istorijskih činilaca,prvenstveno trgovinom robljem. Naime u periodu od 1492. do 1804.godine španci i francuzi su upravljali Haitijem i sa sobom dovezli veliki broj robova iz Afrike. Osim što je članica Afričke Unije, jaka veza Haitija sa Afrikom bila je i prisutna tokom podrške Etiopiji pod invazijom Italije kao i podrškom u procesu dekolonizacije mnogim afričkim zemljama. Prve afričke zajednice na britanskom tlu su bile prisutne za vreme rimskog Carstva, medjutim za njih se malo znalo sve do šesnaestog veka i trgovine robljem gde je značajan broj robova iz Afrike završio na Britanskim ostrvima. Ovaj talas “stare Dijaspore” završio se u devetnaestom veku kada se javlja novi talas dobrovoljnih migracija studenata i radnika iz Afrike. Afrička dijaspora u Francuskoj je jedna od najvećih na Svetu. Ovu dijasporu čine stanovnici bivših afričkih kolonija, prvenstveno Alžir, Maroko, Mali, Senegal kao I bivših Francuskih teritorija na Karibima. Kao drugi talas, proces dekolonizacije dovodi veliki broj afrikanaca u Francusku u potrzi za zaposlenjem i školovanjem. Sa jedne strane afrička dijaspora u Francuskoj je dobro asimilovana, učestvuju aktuelno u političkim odlučivanjima, prisutni su u medijima, kulturi i sportu, a sa druge strane afrička predgradja pojedinih predgradja su često izolovana od ostatka društva I suočena sa velikom nezaposlenošću I siromaštvom. Italija predstavlja važnu destinaciju za afričke migrante a glavni faktor je neposredna geografska blizina sa Severnom Afrikom. Prema podacima nacionalnog institute za statistiku (Istat) u popisu 2011. Godine živelo je 871000 migranata iz afrike, što je 22% ukupnog broja migranata. Najveći broj je iz Maroka, upravo zbog geografske blizine. Medjutim u prethodnih nekoliko godina dolazi I do povećanja imigranata iz Gane, Senegala i Nigerije. Četvrtina afro-američke populacije Bostona,

8

Majamija I Njujorka je rodjenja van američkog tla, a 8% ukupne afropopulacije amerike je rodjena u inostranstvu. Donošenjem novog akta o državljanstvu i imigraciji 1965 godine i otvaranjem novih legalnih kanala znatno se povećao dolazak afrikanaca u Ameriku. Danas u Americi živi 13,5 % stanovništva afričkog porekla. Tokom poslednjih decenija oni su postali sveviše prisutni u srednjoj klasi. Prema podacima iz 2002.godine 50,8% afroamerikanaca su radili tzv. "white-collar-jobs", odnosno poslove u administraciji, upravljanju i akademske poslove. U 2003.godini 58,3% afroameričkih studenata je upisano na koledž. Iako prema podacima je uočen visok stepen inkluzije afroamerikanaca I dalje je prisutan problem visokog stepena nezaposlenosti afrikanaca. Siromaštvo primorava afroamerikance da žive u gradskim četvrtima, sa visokom stopom kriminala i rasprostranjenošću narkotika. Afrička imigracija je nastala u Latinskoj Americi kao rezultat preko-okeanske trgovine robljem u Brazil i zemlje Kariba. Tokom 1970 ih katolička crkva i akademske rasprave kritikovale su trgovinu robljem I ona je ubrzo obustavljena I zabranjena. Za razliku od afričke dijaspore u ostatku zemalja Južne Amerike koji kombinuju svoje afričko poreklo sa kulturom domaćina, afričko stanovništvo centralne amerike koje čini 90% ukupnog stanovništva je u potrazi za novim nacionalnim identitetom i označavaju sebe kao Jamajčani ili kubanci npr. Zanemarujući svoje afričko poreklo. Poput drugih afričkih zajednica u Svetu, afrikanci u Latinskoj Americi su suočeni sa svakodnevnim nedaćama. U Brazilu preko 50 % stanovništva čine Afro-latinosi a više od 65% njih je ekstremno siromašno. U Kolumbiji 10% Afro-latinosa nije pokriveno zdravstvenim osiguranjem.

Radna dijaspora

Pod kolonijalnom vladavinom Velike Britanije, stanovništvo Indije predstavljalo je ogroman izvor jeftine radne snage. Mnogi Indijci, suočeni sa osnovnim egzistencijalnim problemima kao što su siromaštvo glad, tokom devetnaestog veka prihvatali su uslove kolonijalista i postajali najamski radnici na plantažama širom Sveta. Neki Indijci su odlazili sami a neki su na ovaj put odlazili sa čitavim porodicama stvarali dijasporu u zemljama kolonizatora. Potražnja za indijskim najamnim radnicima izuzetno je porasla nakon ukidanja ropstva 1830 ih godina, kada su ogromne plantaže ostale bez jeftine radne snage koja ih je do tada obradjivala. Upravo najamni radnici iz indije, poterani pomenutim problemima u velikoj meri prihvataju da zamene robove uz minimalne nadoknade. Ova vrsta najamnih radnika bila je rasporedjena na tadašnjim tropskim plantažama koje su pripadale Britaniji, Holandiji i Francuskoj od 1930 ih i zadržali su se na njima sve do prvih decenija dvadesetog veka. Medjutim, pošto se ovde radi o često individualnim odlascima na rad a retko sa porodicom i u većim grupama, teško je govoriti o stvaranju Indijske radne dijaspore na ovaj način. Medjutim pošto je medju ovim radnicima primećena neprekidna veza sa domovinom, zadržavanje svojih kulturnih obrazaca i normi, jezik, veroispovest, mit o domovini a pritom i visok nivo isključenosti radnika iz društva a pritom I sve veći obim imigracije ovih radnika Cohen smatra da možemo govoriti o dijaspori radnika najamnika iz Indije.

Tabela 3. pokazuje broj indijskih najamnika u bivšim kolonijama velikih sila, veličinu indijske dijaspore posle dekolonizacije, konkretno 1980 godine kao i procene CIA-e za 2007.godine. Primetno je povećanje populacije indijaca gotovo u svim zemljama osim na istoku Afrike gde je 1980.godine primećen nagli pad Indijske populacije. Osnovni razlog za ovaj pad jeste sukob u Keniji i Ugandi, gde je za vreme Idi Amina proteran I ubijen veliki broj Azijata. Skok u veličini indijske populacije u Južnoj Africi rezultat je naknadnog doseljavanja

9

trgovaca i profesionalaca kao i naravno pozitivnog prirodnog kretanja stanovništva indijske zajednice.

Tabela 3 – Broj indijskih radnika najamnika u bivšim kolonijama

Zemlja Broj afrikanaca

Broj najamnika

Broj indijaca 1980.

Procene indijaca za

2007.Mauritius 1834-1912 453,063 623,000 850,558

British Guiana 1838-1917 238,909 424,400 384,547Natal(South Africa) 1860-1911 152,184 750,000 923,994

Trinidad 1845-1917 143,939 421,000 422,643Reunion 1829-1924 118,000 125,000 156,800

Fiji 1879-1916 60,969 300,700 343,584Guadeloupe 1854-1885 42,326 23,165 40,000

Kenya/Uganda 1895-1901 39,771 79,000 12,000Jamaica 1854-1885 36,420 50,300 61,500

Suriname 1873-1916 34,000 124,900 174,190Martinique 1854-1889 25,509 16,450 14,000Seychelles 1899-1916 6,319 n.a 5,000St Lucia 1858-1895 4,350 3,700 4,095Grenada 1856-1885 3,200 3,900 3,698

St Vincent 1861-1880 2,472 5,000 7,088UKUPNO: 1,361,431 2,952,495 3,403,697

Ukupna indijska dijaspora (2001) 17,000,000

Izvor: Source: Colin Clarke et al., South Asians overseas: migration and ethnicity (Cambridge: Cambridge University Press, 1990, p. 9). For latest estimates see CIA, The world factbook 2007 (Washington: Central Intelligence Agency);

Trgovinska dijaspora

Trgovina se pominje kroz veći deo zabeležene ljudske istorije. Postoje dokazi trgovine vulkanskim staklom i kremenom još u vreme kamenog doba. Materijalima koji su korišćeni za proizvodnju nakita se trgovalo sa Egiptom još od 3000. godine pre nove ere. Feničani su bili poznati moreplovci koji su plovili od Sredozemnog mora pa sve do današnje Britanije na severu u potrazi za nalazištima kalaja, koji im je bio potreban za proizvodnju bronze. Iz ovog razloga oni su osnivali kolonije koje su Grci nazivali trgovačkim središtima. Od početka grčke civilizacije pa sve do propasti Rimskog carstva u V veku nove ere, finansijski unosna trgovina donela je dragocene začine u Evropu sa Dalekog istoka, posebno iz Kine. Rimska pomorska trgovina je vremenom procvetala i opstala. Tako rasprostranjena imperija donela je stabilnije i sigurnije puteve, na kojima je strah od pirata prilikom dopremanja robe bio manji. Pad Rimskog carstva i tamni period koji je potom usledio donose Zapadnoj Evropi nestabilnost i stanje na ivici kolapsa u trgovinskim vezama. Međutim, trgovina se kako-tako održala. Od 8. do 11. veka Vikinzi i Varangijani (plaćenici za koje se smatralo da su Rusi) trgovali su dok su plovili po Skandinaviji. Vikinzi su plovili ka Zapadnoj Evropi dok su Varangijani plovili ka Rusiji. Hanza je bila savez nemačkih gradova, koji je u periodu od 13. do 17. veka držao monopol u trgovini u većem delu Severne Evrope i Baltika. Kada govorimo o terminu trgovinska dijaspora (trade diasporas), prvi koji ga je uveo u akademske krugove bio je Abner Cohen. Prema njemu ovaj termin predstavlja “Naciju koja je socijalno i ekonomski ne zavisna a sastoji se od prostorno rasutih zajednica”. Prema njemu, trgovci iz jedne zajednice žive kao stranci na prostoru drugog grada, uče jezik, običaje I poslovne prakse svojih domaćina a zatim započinju razmenu robe. Prema Cohen – u, najviše obeležja

10

trgovinske dijaspore imaju zajednice kineskih trgovaca u kolonijama jugoistočne Azije, libanskih na području Kariba I Zapadne Afrike i Indijskih trgovaca uistočnoj Africi, koji su razvili svoje trgovinske mreže I stvarali dijaspore izvan svojih zemalja matica.

Kineska dijaspora:

Oko 130 godine pre nove ere, posle izveštaja kineskog izaslanika koji je putovao na zapad radi sklapanja vojnih saveza, kineski imperator Vu (Wu) iz dinastije Han postao je zainteresovan za uspostavljanje trgovinskih odnosa sa savremenim urbanim centrima u Persiji I Ruskom Carstvu. Da bi olakšao ovu trgovinu napravljen je put svile,koji se zasnivao na već postojećim putevima u ovom region i povezao je Kinu sa Indijom, Persijom i Rimskim Carstvom. Tokom prvog veka za vreme dinastije Tang, grade se I razvijaju dve luke Gvanžu I Guangžu koje postaju oslonac razvoja kineske pomorske trgovine. Tokom četrnaestog veka delimično je prekinuta trgovina rutom Put Svile usled jačanja evropske trgovine i političke kontrole duž rute koja je bila pod kontrolom Mongola. Početkom petnaestog veka Put Svile je potpuno blokiran za trgovinu što je usporilo stvaranje kineske dijaspore. Nakon kolapsa Puta Svile, evropske zemlje su otvorile morske rute koje su direktno Evropu spajale sa Kinom, a samim tim i sa kineskim porculanom, čajom, svilom a kasnije sa opijumom. Trgovinska dijaspora prvih kineskih trgovaca od devetnaestog veka prerasta u emigracije većih razmera. Tokom perioda od sredine 19.veka pa do kraja II Svetskog Rata osnovni pravac iseljavanja kineza jeste Jugoistočna Azija. Tokom sledećeg perioda(1950-1980) dolazi do masovnog iseljavanja etničkih kineza iz Jugoistočne Azije, Tajvana, Hong Konga u SAD, Australiju i Zapadnu Evropu. Od 1980.godine ovaj talas imigracije dobija veći intenzitet. Termin (Chinese Overseas) podrazumeva 46 miliona etničkih Kineza koji žive izvan Kine, Hong Konga i Tajvana u 21.veku. Kao rezultat rastućeg uticaja teorije globalizacije od 1990-ih termin kineska dijaspora postaje široko rasprostranjen.

Grafikon 1: Kineska dijaspora 2011. godine

Izvor: www.statista.com

11

Libanska dijaspora:

Libanska dijaspora sastojise od dve kategorije. Prva kategorija su trgovci a druga radnici, čije su sudbine objedinjene u zemljama u koje su imigrirali. Od sedamnaestog pa do devetnaestog veka, relativno prosperitetni, nezavisni Libanski trgovci su uspostavili trgovinske mreže izmedju Evrope i Bliskog Istoka. Najuspešniji trgovci naseljavali su se u Egiptu, a neki su vodili svoj posao u Livornu, Marseju i Mančesteru. Bejrut je bio visoko integrisan u svetsku ekonomiju i nalazio se na vaznom pravcu trgovine, finansija, komunikacija i transporta. Bejrut je predstavljao finansijski centar Sirije kao i stranih banaka I osiguravajućih društava. Posedovao je železnicu, lučke firme, industriju, banke, obrazovne institucije, kao ni jedan centar na Bliskom Istoku I predstavljao je centar grupisanja buržoazije. Medjutim, ova slika blagostanja bila je izuzetno površna, čemu svedoče veliki emigracioni talasi iz ovih krajeva. U jednu ruku pokrenuti su ugnjetavanjem hrišćana od strane otomanskog carstva a sa druge strane, usled prenaseljenosti a bez odgovarajućeg povećanja u poslovimanaterali su mnoge na migracije. Na prelasku izmedju devetnaestog i dvadesetog veka emigraciona groznica je zahvatila Liban. Na početku XX veka, gotovo 120000 lica je napustilo sirijsku pokrainu, gde je većina bila iz Libana. Iako su motivi za iseljavanje bili raznoliki, njihove težnje nisu. Pošto su zemlje domaćini nerado prihvatali niskokvalifikovane industrijske radnike, Libanci su se klasifikovali kao putujući trgovci. Iako je odredjeni broj libanaca nastavio da se bavi trgovinom I posle migriranja, profesionalna struktura je znatno izmenjena. Najveća libanska zajednica izvan Bliskog Istoka je u Brazilu u kome živi gotovo sedam miliona stanovnika sa libanskim poreklom. Pored Brazila značajne libanske zajednice su u Argentini, Ekvadoru, Dominikanskoj Republici, Meksiku i Venecueli. Mnogi Libanci su se duže vreme naselili u Sjedinjenim Američkim Državama, zatim Kanadi, Australiji I nekim zemljama EU. Značajan broj se nalazi I u Zapadnoj Africi, prvenstveno Obali Slonovače.

Deteritorijalizovana dijaspora

Kada govorimo o ovoj vrsti dijaspore mislimo na narode kariba unutar svoje zemljei izvan njenih granica. Većina stanovništva Kariba ima afričko poreklo, odnosno raseljeno je u zemlje Kariba usled trgovine robljem. Ostatak stanovništva čine evropski doseljenici, najamni indijci I trgovci sa Bliskog Istoka. Sudbina stanovništva kariba je takva da se njihova migratorna praksa I dalje nastavlja. Osnovni prigovor na to da se narodi Kariba mogu svrstati u dijasporu jeste taj da se oni sastoje iz nekoliko drugih dijaspora: afrička dijaspora, indijske radne dijaspore i libanske trgovinske dijaspore. Zemlje sa najvećim brojem emigranata sa KAriba su: Kuba, Dominikana, Jamajka, Haiti I Gvajana. Najveći broj karipskih iseljenika naselio se na području Severne Amerike i Evropskih kolonizatorskih sila. Najveći broj karipskih stanovnika živi u SAD-u, sledeće zemlje koje su primile najveći broj su: Velika Britanija, Francuska, Kanada I Holandija. Emigracija sa kariba dogodila se u dva velika talasa. Prvi veliki talas emigracije se desio posle II Svetskog rata, za vreme privrednog boom-a u zapadnim ekonomijama, koji je privukao veliki broj stanovnika kariba. Drugi talas se odigrao u zadnje tri decenije XX veka usled ekonomskog restruktuiranja socijalne nestabilnosti na području Kariba što je prisililo mnoge na migracije. Na karibima su takodje bili prisutni i politički faktori, prvenstveno politička previranja na Kubi i Haitiju. Osnovni I najmasovniji pravac imigracije za narode Kariba bile su SAD. Privremeni radnici po ugovoru odlazili su na plantaže trske na Floridi, izgnanici sa Kube naseljavali su Majami, veliki broj Haićana uglavnomje ilegalno ulazio pomorskim putevima, doksu profesionalci, pripadnici srednje klase anglofonskih kariba zauzimali radna mesta u nastavi i medicine prvenstveno. Za razliku

12

od SAD talasmigracija sa Kariba u Evropu imao je manje razmere, a ishod migracija po ljude sa tih prostora imao je nepovoljniji karakter. Ovo se objašnjava nizom činilaca kao npr. : evropske zemlje su ograničavale imigraciju u odredjenim vremenskim periodima, ponuda radnih mesta bila je uglavnom za nekvalifikovana I manje plaćena radna mesta, a u čestim slučajevima, posebno studenti sa Kariba, isticali su visok stepen rasne i etničke diskriminacije koja je ograničavala njihov uspeh na profesionalnom planu. Najveći talas karipske migracije u Ujedinjeno Kraljevstvo odigrao se 1950 ih godina, dok je 60 ih doživeo veliki zastoj usled implementacije zakona o ograničavanju imigracije stanovnika Komonvelta. Pored pronalaženja jedino ne stručnih radnih mesta, prva generacija doseljenih imigranata sa Kariba suočavala se sa odbačenošću a obrazovni i samim tim profesionalni uspesi su bili ograničeni. Druga generacija imigranata u UK pokazala je takodje visoke stope nezaposlenosti i visoke stope kriminala. I pored navedenih negativnih činjenica, mnogi karipski učenici i studenti nadmašili su britance u školskim uspesima, a kao što je slučaj u SAD bili su izuzetno zastupljeni u sportskim disciplinama na vrhunskom nivou. Holandija je dobila nešto manje karipskih migranata od Velike Britanije, medjutim brojka je dosta značajnija kada posmatramo udeo tih migranata u ukupnom stanovništvu Holandije. Imigranti su došli prvenstveno sa Holandskih Antila I bivše holandske kolonije Surinam. Polovina populacije Surinama napustila je svoju zemlju, usled smanjene podrške Holandije i novonastalih loših uslova za život. Migracija sa Kariba u Francusku odvijala se u drugačijem obliku. Naime pošto je Francuska imala juridikciju nad Martinikom, Francuskim Antilima i Gvadalupeom sva preseljavanja sa ovih karipskih teritorija smatrana su unutrašnjim migracijama. Kao i u prethodnim slučajevima većina radnih mesta bila su rezervisana uglavnom za ne kvalifikovane radnike.

13

Dijaspora i globalizacija

Dijaspora je u neprekidnom stanju formiranja i reformacije. Kako smo u dosadašnjem radu već videli situacija sa dijasporom se može dramatično promeniti usled nekih burnih a tako i suptilnih kako u zemlji matici tako i u zemlji u kojoj se dijaspora formirala. Karakteristike modernie dijaspore su takve da se njeni članovi mogu naseliti na jednoj lokaciji ili mogu biti nastanjene na više lokacija. Karakteristika moderne dijaspore je da može postojati i nestati. Ove karakteristike dijaspore odgovaraju karakteristikama globalnog doba. Kroz širok spektar mogućih shvatanja globalnog doba izdvajamo osnovne aspekte koji odgovaraju savremenim dijasporama:

Globalizovana ekonomija koja omogućava ekspanziju privrede, preduzeća u kombinaciji sa unapredjenim sistemima obrazovanja, koji pružaju mogućnost stručnim kadrovima za bolje zaposlenje ubrzavaju migracije i stvaranje, odnosno proširivanje dijaspora. Globalna ekonomija podrazumeva pojačan protok informacija, kapitala, tehnologije a samim tim i kvalifikovane radne snage. Uzmimo za primer slučaj iseljavanja japanskih stručnjaka i menadžera koji su se zajedno sa svojim rastućim multinacionalnim kompanijama preseli u druge delove Sveta. Najvažnija japanska dijaspora u Evropi je Velika Britanija, gde su po podacima iz 1990 godine, japanske fabrike, banke i osiguravajuće kuće imali investicije u ukupnom iznosu od 16 milijardi američkih dolara. U ovim preduzećima bilo je zaposleno 45,000 japanskih državljana, ali je ova cifra obuhvatala samo japance koji su bili registrovani u ambasadi u Londonu. Smatra se da je ukupno, verovatno preko 150,000 japanaca 1996 godine bilo prisutno.

Vijetnamci, kubanci i kinezi u dijaspori su takodje uključeni u ekonomske odnose sa svojim državama maticama. Sve tri države su postepeno primorane da napuste svoj princip autokratije i uključe se u Globalnu ekonomsku trku obično uz posredovanje njihove dijaspore. Na primer, od 1979 godine Kina je dobila 60 milijardi stranih investicija a isto toliko i u zajmovima, a kineska dijaspora je učestvovala sa 80% ukupnih sredstava. Tačnije 1979 godine je zabeležen obrt Kine kapitalizmu, prerušen izjavama čelnika da je sve to uradjeno kako bi se decentralizovala ekonomska kontrola u Kini. Izgradjena su brojna preduzeća i ekonomsko-trgovinske zone. Gotovo 55 miliona kineza koji su živeli u dijaspori u to vreme posedovalo je 450 milijardi američkih dolara, a 1995 godine a 1995 godine ovaj procenat je bio 25% veči nego u zemlji matici. I kina se po svemu navedenom smatra kao klasični primer stvaranja moćne dijaspore u globalnom dobu.

Globalizovana ekonomija je takodje unapredila i proširila funkcije trgovinskih dijaspora o kojima je bilo reči u prethodnim delovima rada. Raniji trgovci koji su imigrirali samostalno, povremeno spajaju svoje porodice u inostranstvu. Deca odrastaju i školuju se u novim sredinama, mnogi sklapaju brakove i sada na mnogo lakši način jedna dijaspora širi svoj obim u zemljama domaćina. Dijaspora pomaže svojim članovima sa manjim porodičnim biznisom da se prilagode globalnim tokovima i ostvare progresivni karakter. Sa globalizacijom troškovi migriranja postaju jeftiniji, kao i sa razvojem saobraćaja vreme putovanja i geografska udaljenost postaju neznatni. Pored dobro utabanih puteva ka Evropi Australiji i Severnoj Americi, migranti naseljavaju prostore koji su sada u globalnoj eri znatno privlačniji. Raznovrsnija geografska rasprostranjenost stvara istinsku globalnu osnovu za evoluciju mreže dijaspora.

14

Literatura

William Safran, ‘Diasporas in modern societies: myths of homeland and return’, Diaspora, 1(1) (1991), 83.

Willian Safran, ‘The Jewish diaspora in a comparative and theoretical perspective’, Israel Studies, 10(1), (2005a), 37.

Martin Sökefeld, ‘Mobilizing in transnational space: a social movement approach to the formation of diaspora’, Global Networks, 6(3), (July 2006), 265–84

George Shepperson, ‘African diaspora: concept and context’, in Joseph E. Harris (ed.) Global dimensions of the African diaspora (Washington, DC: Howard University Press, 1993, second edition) pp. 41–9.

Ronald Segal, The black diaspora (London: Faber & Faber, 1995) p. 28

Steven Vertovec, ‘Indian indentured migration to the Caribbean’, in Robin Cohen (ed.) The Cambridge survey of world migration (Cambridge: Cambridge University Press, 1995) pp. 57–62

Philip Curtin, Cross-cultural trade in world history (Cambridge: Cambridge University Press, 1984) pp. 2–3.

Robin Cohen, „Global Diasporas“,( University of Washington Press , 1997)

Robin Cohen, „Global Diasporas“,( University of Washington Press , 2008), second edition

Joel Mokyr „The Oxford encyclopedia of economic history“ (Oxford University Press, 2003)

Keith Nurse, „ Diaspora, Migration and Development in the Caribbean“ (FOCAL, FPP-04-6)

Linkovi:

www.jewishvirtuallibrary.org

www.experience-africa.de

www.britishmuseum.org

www. iom .int

www.worldbank.org/

15