GÜNEŞTEN GELEN GÜÇ

DIŞ KUVVETLER

RÜZGÂR VE OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER

Rüzgarın etkili olabilmesi için bölgenin kurak olması, bitki örtüsünden yoksun olması ve taş yapısının kolay ufalanabilir olması ve rüzgarın hızlı olması gerekir.

Bu tür yerlere örnek olarak Orta Asya, Kuzey Afrika çölleri, İç Anadolu bölgesi örnek verilebilir.

AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ 1. MANTAR KAYA

2. ŞAHİT KAYA

3. TAFONİ

BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ• Biriktirme şekilleri içinde kumul, barkan ve lösler

bulunur.

• Aşağıdaki şekilde de kumul ve barkan görülmektedir.

AKARSULAR VE OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER

• Akarsuyun akmaya başladığı yere kaynak, döküldüğü yere de ağız denir. Eğer ağız denize ulaşıyorsa açık havza, ulaşamıyorsa kapalı havzadır. Eğer bir akarsu kapalı havza ise; ya iklimi kuraktır, ya da yer şekillerinden dolayıdır.

• Bir akarsu aşındırma gücünü yitirirse o akarsu genel taban seviyesine ulaşmış olur yani denge profilini oluşturmuştur. Bir akarsuyun su toplama alanına havza denir. İki havzayı ayıran sınıra su bölümü çizgisi denir.

• Bir akarsuyun yıl içinde taşıdığı su miktarına akımveya debi denir. Bir akarsuyun akım miktarının yıl içindeki değişikliğine rejim denir. Yıl içi akım miktarı çok değişiyorsa düzensiz rejim az değişiyorsa düzenli rejimdir.

• Soru: Akım miktarı iklim, bitki örtüsü, kayaç, insan vb gibi etkenlere göre değişir. Tek etken iklim olsaydı. Hangi iklim bölgesinde rejim düzenli olurdu?

• Soru: Önceki soruyu bilemeyenler hâlâ neden yaşıyor? Tunceli Üniversitesi kontenjanlarını kontrol ettiniz mi?

DENGE PROFİLİ• Bir akarsu denge profiline ulaşmış ise ;

• Akış hızı azaldığı için aşındırma gücü bitme aşamasındadır.

• Hidroelektrik potansiyeli yoktur. Üzerinde ulaşım yapılabilir.

AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ • 1.VADİ

a) Çentik vadi: V şekilli vadilerdir. Aşındırmanın en güçlü olduğu vadidir.

b) Boğaz vadi: (yarma vadi) Yüksek dağ sıralarını yarıp geçen akarsular tarafından oluşturulur.

c) Tabanlı Vadi: Akarsu yana aşındırma ve biriktirme yaparak oluşturduğu vadilerdir.

Soru: Bir akarsu denge profiline ulaşmış olması jeolojik zaman olarak bize nasıl bilgi verir?

• 2. KIRGIBAYIR: Şiddetli erozyonla oluşmuş parçalanmış yamaçlardır. (Kırgıbayır varsa; bitki örtüsü cılızdır. Yamaç kırıntılı tortuldur. Yağış rejimi düzensizdir.)

3) Peri Bacası

• Soru: Peri bacaları hangi taş grubunun özgün şeklidir?

• 4)Şelale ve Dev Kazanı:

• Şelale varsa; akım hızlı, denge profiline ulaşılmamış demektir.

• 5) Peneplen (yontuk düzlük)

Yoğun aşındırma sonucu oluşan dalgalı düzlüklerdir.

• 6) Plato

Akarsular tarafından derince yarılmış yüksek düzlüklerdir. Ya da çevresine göre yüksekteki düzlüklerdir.

AKARSU BİRİKTİRME1)BİRİKİNTİ KONİSİ: Akarsuyun bir anda hızını yitirmesi ile o bölgede

malzemelerini biriktirmesiyle ortaya çıkar. Geniş olanına yelpaze adı verilir.

• 2) Dağ eteği ovası: Yelpazelerin birleşmesiyle oluşur.

• 3) Dağ içi ovası: Dağ içlerinde eğimin azaldığı yerlerde görülür.

• 4) Taban seviyesi ovası:

• 5) Delta: olması için akıntı ve gel-git olmayacak. Bol alüvyon gelecek ve deniz derin olmayacaktır.

• 6) Kum adacıkları:

HEM AŞINDIRMA HEM DE BİRİKTİRME

1)Menderes: akarsuyun büklüm yaparak akmasıdır.

• 2) Seki (taraça)

KARSTİK ŞEKİLLER

• Bir yerde karstik şekil olabilmesi için alçıtaşı, jips, kaya tuzu ve en önemlisi kalker bulunmak zorundadır. Yani kimyasal tortul kayaçlar….

• Bu bölgede aynı zamanda karstik kaynak bulunur. Ve bu bölgede su yer altına çabuk sızar.

• Bu bölgedeki kaynaklarda da tuz ve kireç oranı diğer kaynaklara nazaran daha yüksektir.

AŞINMA ŞEKİLLERİ:

• LAPYA: Karstik kayacın yağmur suyu tarafından oluk oluk eritilmesi il oluşur.

• Dolin ve Uvala: Dolin erime sonucu oluşan çukurdur. Bunlar birleşirse uvala oluşur.

• Düden:karstik alanlarda su bazen bir çukura girip kaybolduğu gözlenir. Bu kuyulara düden denir.

• Obruk: Bunlar mağara çökmesi ile oluştuğu için dolinden farkı sadece derin olmasıdır.

• Polye: Karstik erimeylan oluşan ovalardır.

• Mağara: erime sonucu oluşan yer altı boşluğudur.

BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ• Sarkıt, dikit, sütun

• traverten

BUZUL• Yükseldikçe ve kutuplara yaklaştıkça etkinliği artar.

• Erimeyen buzula kalıcı (toktağan) kar örtüsü veya buzul denir.

• Sirk buzulu, yeni oluşan veya eski buzul kalıntısı olan buzullardır.

• Vadi buzulu, sirk buzulundan büyük vadi boyunca uzanan buzullardır. Buzul vadileri tekne şeklindedir.

• Örtü buzulu, geniş sahaları kaplayan buzullardır. Grönland ve Antarktika bunlara örnektir.

• Küçükten büyüğe doğru sıralayacak olursak sirk < vadi< örtü olarak sıralanır.

BUZUL AŞINIM ŞEKİLLERİ

a) Buzul Vadisi

Vadi buzulu eridiğinde ortaya çıkan tekne şekilli vadidir.

b) Hörgüç Kaya: Ana kayanın buzul tarafından işlenmesi ile ortaya çıkar.

c) Sirk Çanağı: Sirk buzulunun erimesiyle oluşan çukurlardır.

BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ:

a)Moren (buzul taş)

Buzulun aşındırdırdığı malzemelerinin birikmesiyle oluşur. Oluşumu lös ve alüvyon ile aynıdır.

b)Sander Düzlükleri:

c)Drumlin:

DALGA VE AKINTILARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER:

1. Aşındırma Şekilleri:

a) Falez: Kıyıya yakın kesimde oluşan uçurumlardır.

KIYI BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ

1. Kıyı oku ve Kordonu

2. Tombolo: Kıyı oku ile adanın birleşmesi ile oluşur.

3. Lagün: kıyı kordonunun koyu kapatmasıyla oluşur.

KIYI TİPLERİ

1. Enine kıyılar: *Dağlar denize diktir. *İç kesimle ulaşım kolaydır. *koy körfez ada çoktur. *Denizin etkisi iç kısımlara ulaşır.

2. Boyuna Kıyı: *Dağlar denize paraleldir. *Ada koy, körfez çok azdır. *Doğal liman çok az, iç kesimle ulaşım zordur. Deniz etkisi iç kesime ulaşmaz.

3. Liman Tipi Kıyılar: kıyının önünün doğal setle kapanmasıyla oluşur.

4. Ria Tipi Kıyı: Eski akarsu vadilerinin sular altında kalmasıylan oluşan kıyılardır.

5. Haliç Kıyı Tipi: * Gel-git sonucu oluşurlar. * okyanus kıyılarında bulunur. İngiltere, Hollanda, Fransa gibi ülkelerde görülür. Türkiye’de yoktur.

5. Dalmaçya Kıyı Tipi : *Hırvatistan’da görülür. Türkiye’de Kaş ilçesinde görülür (Antalya). Kıyıya yakın sıradağların sular altında kalmasıyla oluşur.

7. Fiyort Tipi Kıyı: Buzul vadilerinin sular altında kalmasıyla oluşur. Akarsu vadisi olsaydı Ria adını alırdı.

8. Skyer Tipi Kıyılar: Buzul vadisinin yanında Morenlerinde sular altında kalmasıyla oluşur. Tek fark çok sayıda ada vardır.