Enhancing Youth Employment Project - amchamksv.org...Shitje, Menaxhimi i Kohës dhe Menaxhimi i Brendit. Me përjashtim me shkathtësinë e fundit, tjerat janë më të përgjithshme

Enhancing YouthEmployment Project

Analizë e Boshllëkut të Shkathtësive Me fokus në sektorët e Prodhimit, Tregtisë dhe Shërbimeve

Autor: Visar Hapçiu, Menaxher i Politikave në Odën Amerikane

Tetor 2017 Prishtinë, Kosovë

Parathënie

KjoAnalizëeBoshllëkuttëShkathtësivenësektorëteprodhimit,tregtisëdheshërbimeve,ështëpërgatiturngaOdaEkonomikeAmerikanenëKosovë,nënnjëprojekttëpërbashkëtmeProjektin“EnhancingYouthEmployment”.KystudimkapërqëllimtëhulumtojëmbinjëngaçështjetmëproblematikeqëndikojnënëkonkurrueshmërinëesektoritprivatnëKosovë.BoshllëkuishkathtësivekufizonpotencialinkonkurruestëkompaniveprivatenëKosovëkrahasuarmekonkurrentëtrajonal,sidhezvogëlonmundësitëepunësimitpërfuqinëpunëtore.

Tëdhënatkryesorepërpërgatitjenekësajanalizejanënxjerrënganjëanketëezhvilluarme200biznesengasektorëtezgjedhurnë7rajonetëKosovës,sidhepërmesintervistavetëdetajuaratëzhvilluaramepalëtëinteresitdheekspertë.Shfrytëzojmëkëtërastqëtëfalënderojmëtëgjithakompanitëqëjanëpajtuarqëtëndajnëkohënetyrepërtëdhënëkontributinetyretëvlefshëmnëkëtëstudim.

Oda Amerikane gjithashtu falënderon Projektin “Enhancing Youth Employment” për mbështetjen dhekontributinetyretëvlefshëm,patëcilëtkyprojektnukdotëishteimundur.

Çështjet eprezantuaranë këtë dokument janë ngritur nga vetë bizneset pjesëmarrëse nëanketim, dhe jodomosdoshmërishtparaqesinqëndrimeteOdësEkonomikeAmerikanenëKosovëapoProjektit “EnhancingYouthEmployment(EYE)”.

5

Përmbledhjeekzekutive

Kystudimpërmbannjëanalizëdhevlerësimtëboshllëkuttëshkathtësivenëtregunepunësnëtresektorëkyç në Kosovë, gjegjësisht në sektorin e prodhimit, tregtisë dhe shërbimeve. Boshllëku i shkathtësivenënkuptonmospërputhjenmesshkathtësivetëkërkuarangapunëdhënësitdheshkathtësivetëofruaranëtregunepunës.Studimipërmbansqarimembiburiminesituatësekzistuese,ndikiminekësajsituatenëkomunitettëbiznesit,rolineinstitucionevearsimorenëproces,sidhereformatemundshmeqëmundtëndërmerrenpërtëadresuarproblemin.Analizakryesishtbazohetnënjëanketëtëzhvilluarme200biznesetësektorëvetëlartpërmendurnë7rajonetëKosovës,sidhenëintervistatëdetajuaratëzhvilluaramedisabiznese.

Meqëllimqëtëvlerësohetshkallaeboshllëkuttëshkathtësive,kompanivetëanketuaraiështëkërkuartëvlerësojnënjënumër të shkathtësive sa i përket rëndësisëpërveprimtarinë e tyre, si dhe të vlerësojnëshkallën se sa arrijnë të gjejnë ato shkathtësi në treg të punës. Rezultatet kanë mundësuar krijimin eindeksevetëveçantapërsektorëtëndryshëmqëkanëmundësuaranaliziminekëtijboshllëku.DisangatëgjeturatkryesoretëAnalizëspërBoshllëkuneShkathtësivepërfshijnë:

Boshllëkuishkathtësivenësektorprivatështëivërtetëdheiprekshëm.Nëmasëtëmadhe,biznesetnga sektorët e prodhimit dhe shërbimeve raportojnëmë shumë vështirësi në gjetjen e punëtorëvemeshkathtësitëenevojshme,krahasuarmesektorine tregtisë.Kjopërarsyesekompanitënëkëtasektorëkërkojnëshkathtësimëspecifiketënevojshmepëratëindustrispecifike,dhejoshkathtësitëpërgjithshmeqëmundtëjenëtëvyeshmenëpërgjithësektorët.Gjithashtu,vleraeshtuarështëmëelartënëkëtasektorësenësektorinetregtisë.Kompanitëngasektoriiprodhimitnëveçantiraportojnëvështirësinëgjetjenepunëtorëvemekualifikimetekniketënevojshmenëprocesetëprodhimit.

Indeksipërboshllëkuneshkathtësivenësektorineprodhimitështë1.33.NdarjarajonaleerezultatevetregonsekyboshllëkështëveçanërishtshqetësuesnërajonetePrizrenit,PrishtinësdheGjilanit.Boshllëqetmëtëmëdharaportohenpërprofiletsinëvijim:InxhinierieProdhimit,Teknolog,dheKontrollimiiSigurisësëProdhimit.Qëtëgjithakëtoprofilejanëshumëspecifikepërsektorineprodhimit,dukeshtuarkështurëndësinë që të investohet më shumë dhe t’i kushtohet vëmendje më e madhe në profile teknike që inevojiten industrisë. Kompanitë e anketuara tregojnë se ndikimi më i madh i boshllëkut është rritja eshpenzimeveoperacionale,sirezultatinevojëssëorganizimittëtrajnimevetëspecializuarapërpunëtorëtërinëmënyrëqëtënjëjtittëfitojnëkompetencapërkryerjenedetyravetëtyre.Nëaspekttëshkathtësiveqëpunëdhënësitnëkëtësektorëkërkojnëtekpunëtorëteri,3opsionetezgjedhuramësëshpeshtijanë:shkathtësitëteknikenëlinjatëprodhimit,shkathtësitëfizike/manualedheshkathtësitëebuta.Nëmasëtëmadhe, kompanitë prodhuese do të kërkojnë diploma nga institucionet e shkollimit profesional si dhecertifikataprofesionalepërpozitaterejatëpunësgjatëdyvitevetëardhshme.

Rezultateteanketësmekompaningasektori i tregtisë japinnjë indeksprej0.91.KompanitëngaPrizreni,PrishtinadheFerizajraportojnëboshllëqetmëtëmëdhatëshkathtësivenëkëtësektor.Saipërketshkathtësivespecifike,kompanitëmësëshumtiankohenpërvështirësinëgjetjeneshkathtësivesinëvijim:Shitje,MenaxhimiiKohësdheMenaxhimiiBrendit.Mepërjashtimmeshkathtësinëefundit,tjeratjanëmëtëpërgjithshmedhetëaplikueshmenëpërgjithësektorët.Ndoshtaedhesirezultatinevojësmëtëulëtpërshkathtësi të specializuara, kompanitënga sektori i tregtisë kanë tendencëqëmë shumë tëbazohennëmekanizma“joformal”tërekrutimit,siç janërekomandimetngafamiljadhemiqtë.Megjithatë,anketapoashtutregonsekompanitëtregtaremësëshumtikërkojnëtëdiplomuarngainstitucionetearsimittëlartëpërpozitatereja,edhepseshumëngakëtopozitadotë ishinmëtëpërshtatshmepërtëdiplomuarngashkollaprofesionale.Krahaskësaj,kompanitëngasektoriitregtisëkanëlistuarshkathtësitësinëvijimsimë të kërkuarat për pozitat e lira gjatë dy viteve të ardhshme: shkathtësitë e buta, shkathtësitëadministrativedheshkathtësitëevetë‐menaxhimit.

Indeksiiboshllëkuttëshkathtësivenësektorineshërbimeveështë1.41,qëparaqetindeksinmëtëmadhngagjithësektorëteanalizuar.Menaxhimi ikohës, shkathtësitëe inovacionit,dheplanifikimidheparashikimilistohensishkathtësitëmësëvështiripërt’ugjeturnëkëtësektor.KompanitëngaPrishtina,Gjakova dhe Prizreni kanë raportuar boshllëkun më të madh të shkathtësive në këtë sektor. Vlen tëtheksohetsesektoriiTIKnukështëpërfshirënëkëtëanalizë.Krahasuarmesektorëtetjerë,kompanitëngalëmiishërbimevejanëmëtëshqetësuarapërrënienecilësisësirezultatiboshllëkut,meqenëseedhevleraeshtuarqëfitohetngafuqiapunëtorenëkëtësektorështëmëelartë.Gjithashtu,kompanitënëkëtësektorëjanëmëtëhapurapërofriminemundësivetëpunëspraktike.Saipërketkërkesaveformaletëkualifikimeve,respondentët kanë zgjedhur diplomat e nivelit bachelor dhe certifikimet profesionale si opsionetmë tëshpeshta.Disangashkathtësitëmëtëvlerësuarangapunëdhënësitnëkëtësektorjanë:shkathtësitëebuta,shkathtësitëadministrativedheshkathtësitëanalitike.

Boshllëku i shkathtësive ndikon në konkurrueshmërinë e bizneseve në nivel vendor dhendërkombëtar,sirezultat ihumbjessëefikasitetitdherritjessëkostoveoperacionale.Rezultatettregojnë dallime statistikisht të rëndësishme sa i përket shkakut dhe rezultateve të boshllëkut tëshkathtësive.Përderisarritjaeshpenzimeveoperativeparaqitetsishqetësimpërgjithësektorët,rëniae

6

cilësisë kryesisht rëndon më shumë te kompanitë prodhuese dhe nga sektori i shërbimeve. Biznesetkryesisht organizojnë trajnime në vendin e punës për të adresuar boshllëqet e identifikuara. Kjo ështëzgjidhjamëeshpeshtëngatëgjithakompanitëeanketuara.Megjithatë,kompanitënësektorineshërbimevejanëmë fleksibilenëndryshimineproceseve tëpunëspër t’iupërshtaturshkathtësivedhenjohurive tëpunëtorëve të tyre. Kompanitë në sektorin e prodhimit janëmë të prira të ndajnë fond të veçantë përtrajnimindhezhvilliminepunëtorëve.

Kohaenevojshmeqënjëpunëtorëiritëfitojëkompetencatëplotambidetyratetij/sajështëmëegjatënësektorëtëshërbimevedheprodhimit,gjëqënënkuptonsekëtasektorëdotëballafaqohenmekostomëtëlartapërtrajniminepunëtorëvetëtyre.Anketamekompanitësektorittëshërbimevetregonseafërsisht 72% të punëtorëve të ri në këtë sektorë do t’u nevojiten më shumë se 3 muaj për të fituarshkathtësitëqëjunevojitennëvendtëpunës.Shifrapërkatësepërsektorineprodhimitështë63%,ndërsapërsektorinetregtisëështë44%.Kjoegjeturpërkonedhemerezultatettjeratëngjashmembikëtëtemë.

Njëpjesëemadheepërgjegjësisëpërboshllëkuneshkathtësiveiatribuohetinstitucionevearsimoredhepolitikëbërësvenëkëtëfushë,dukepotencuarmungesënenjëstrategjietëkoordinuarpërarsimdhepunësim.Një numër imadh i të anketuarve besojnë se institucionet arsimorenukpo arrijnë të ndjekindinamikënesektoritprivatnëvend.Kjoegjeturvlenpërtëgjithësektorëteanalizuarnëkëtëstudim.Numrii të anketuarve që i atribuojnë fajin për situatën aktuale ndonjë faktori tjetër (p.sh. pagat e ulta) ështëdukshëm më i ulët. Respondentët theksojnë se ndërtimi i urave të bashkëpunimit mes institucionevearsimore dhe sektorit privat është i domosdoshëm. Bashkëpunimi në ofrimin e programeve të punëspraktikeshihetsizgjidhjeemundshmengashumicaerespondentëveetëgjithësektorëve.

Biznesetnëmasë tëmadhebesojnë sekurrikulatarsimore zhvillohenpamarrënëkonsideratëkërkesat e tyre për fuqi punëtore. Shumë pak respondentë theksojnë se konsultohen nga ana einstitucioneve sa i përketnevojave të tyre për fuqi punëtore. Përgjigjet nga sektori i prodhimit japin tëkuptohetsegjasatqëkompanitëekëtijsektoritëkenëndërtuarbashkëpunimmendonjëinstitucionarsimorjanëmë të larta, krahasuarme sektorë tjerë. Gjithashtu, niveli i bashkëpunimit ndryshon edhe në bazarajonale.Krijimiimekanizmavetëmirëfilltëtëdialogutmundtëndihmojënëmasëtëmadhenëadresimineboshllëkut të shkathtësive, si dhemund tëhapë rrugënqëkurrikulat të zhvillohen sipaskërkesave tëtregut.Nëveçanti,InstitucioneteArsimitdheAftësimitProfesionalduhett’ikushtojnërëndësimëtëmadhezhvillimittëkurrikulavenëpërputhjemekërkesatetregut

Respondentët janënëpërgjithësioptimistëpërtëardhmen,kushumicaetyretheksojnësekanëplanepërtërriturnumrinepunëtorëvegjatëdyvitevetëardhshme.Situateparaqitettejetinkurajuesesidomosnësektortëprodhimit,ku80%erespondentëvepresinqëtërrisinpunësiminnëorganizatatetyre.Nësekjoegjeturanalizohetkrahasnevojavetëindustrisëpër10viteteardhshme,atëherëbëheteqartëqëshkathtësitëteknikenëlinjatëprodhimit(kryesishtqëfitohenpërmesinstitucionevetëAAPdheQAP)dotëjenëtëkërkuaraedhenëtëardhmen.Nëveçanti,disakompaninganën‐sektoriitekstilitparaqesinplanekonkrete për rritjen e numrit të punëtorëve ndjeshëm. Përkundër këtij potenciali, kompanitë e njëjtaraportojnësfidatëshumtanëgjetjenepunëtorëvetëkualifikuar.

Arsimidheaftësimiprofesionalkanevojëpërreformëthelbësore.Boshllëqetmëtëmëdhanëanketëjanëidentifikuarapërshkathtësiqëdotëduhejtëfitohennëinstitucionetëtilla,sidhenumrimëimadhipunëvetërejatëkrijuarapritettëjenënëprofileqëipërshtateninstitucionevetëarsimitprofesional,gjëqëedhemëshumështonnevojënqët’ikushtohetrëndësimëemadhekësajshtylle tësistemitarsimor.Nëveçanti,politikëbërësitduhettëzhvillojnëalternativapërfinancimineinstitucionevetëtillasidhepërtëkrijuarura lidhësemes tyredhepunëdhënësvepotencial. Sistemigjerman/zviceran i arsimitdual ështëdëshmuartëjetëmodeltejetisuksesshëmnëlehtësiminetranzicionitngashkollanëvendpune.Megjithatë,suksesi injëmodeli të tillënëKosovëdo tëvarejnëmasë tëmadhengagatishmëriaebiznesevepër tëbashkëpunuarmeinstitucionearsimore,qoftënëaspekttëlidhjessëmarrëveshjevepërstazhtëpunës,apoedhepërpjesëmarrjeaktivenëbordeindustriale.Njëegjeturinkurajueseestudimitështëfaktisekompanitëndryshmenësektorinprivat janëdukeshqyrtuarmundësipërzhvillimineprogramevearsimoreqë ipërkasinshtyllëssë4dhe5tëKornizësKombëtaretëKualifikimeve,ndoshtanxiturngasfidatqëkanëhasurnëgjetjenefuqisësëkualifikuarpunëtore.

Duhettëpunohetnëngritjenevetëdijespërrëndësinëearsimitdheaftësimitprofesionalnëmesinenxënësvetëshkollavetëmesmetëulëtadheprindërvetë tyre,dukepasurparasyshsemundësitëpërvende të reja të punës janë më të mëdha për profile profesionale. Për momentin, shkollat e mesmeprofesionaleshihenvetëmsialternativëegjimnazeve,dhejosiopsionpërzhvillimtëkarrierës.Ndryshimiikëtijmentalitetipadyshimsedotëmarrëshumëmunddhekohë,mirëpokyprocesduhettëfillojëpatjetër.Institucionetearsimimitprofesionalduhettëshërbejnësishtyllëeindustrisë,nëaspekttëofrimittëfuqisësëkualifikuarpunëtorepërsektorprivat.Përkundërseështështetshumëmëizhvilluar,Gjermaniakanjëpërqindje dukshëmmë të lartë të studentëve që zgjedhin profilet profesionale krahasuar me Kosovën.Funksionalizimi i qendrave për këshillim dhe orientim në karrierë nëpër gjithë institucionet arsimore(përfshirëshkollatemesmetëulëta),dotëmundtësjellërezultatetëmiranëkëtëdrejtim.

7

Hartimidheaprovimiistandardevetëprofesionitmundtëpërmirësojësituatëndhetëndihmojënëuljeneboshllëkuttëshkathtësive.Hulumtimiipërvojavetëvendevetjeratregonsesipërfshirjaesektoritprivatnëhartimindheaproviminekëtyrestandardevemundtësjellshumëpërfitime,sipërpunëdhënës,ashtuedhepërpunëkërkues.Standardeteprofesionitkanëpërsynimtëshërbejnësiverifikimsepersoninë fjalë i zotëron shkathtësitë për profilin e kërkuar në kompani. Prandaj, nëse ky proces që është nënfushëveprimin eAutoritetit Kombëtar të Kualifikimeve zhvillohet si duhet, punëdhënësit do të kenë njëgaranciqëpunëtorëterijanënëgjendjetëkryejnëfunksionetpërtëcilatjanëpërzgjedhur.

Shkathtësitëspecifikesektorialedotëjenërelevantedhetëkërkuaraedhepas10vitesh.Kompanitëngasektoriiprodhimittheksojnësekualifikimettekniketëindustrisëdheshkathtësitëelidhuramelinjateprodhimitdotëjenëtëvazhdueshmeedhepas10vitesh.Kjoegjeturkarëndësitëveçantëpërfaktinseçfarëdo reformenë sektorin e arsimitdo tëmarrë shumëkohëqë të zbatohetnë tërësi.Në anën tjetër,kompanitënësektorinetregtisëdheshërbimevetheksojnësemarrëdhëniameklientë,sidhekreativitetinëzgjidhjeneproblemevedotëjenëshkathtësishumëtëkërkuaranëtëardhmen.

Adresimi i duhur i boshllëkut të shkathtësive do të kërkojë një përpjekje gjithëpërfshirëse dhe shumëdimensionale.Ndryshimiitrendëvenësektorineedukimitdhenëtregunepunësdotëjetëivështirëdheikushtueshëm, por do të ofronte përfitime afatgjate për Kosovën. Fuqia punëtore është input tejet irëndësishëmnëgjithësektorët,dhekandikimtëmadhnëkonkurrueshmërinëekompanive.Tëpasuritnjëfuqi të gatshmedhe të shkathëtpunëtoremund të sjell shumëpërfitimenë këtë konkurrueshmëri, dherekomandimeteofruaranëkëtëstudimkanëpërqëllimqëtëndihmojnëarritjenekëtijqëllimi.

PërmbajtjaI. Hyrje ............................................................................................................................................................ 11

a) Përshkrimiiproblemitdhendikiminësektorprivat ......................................................................... 11

II. PasqyrëmbiIndustrinë .............................................................................................................................. 12

a) Pasqyrëmbisektorineprodhimit ........................................................................................................ 12

b) Pasqyrëmbisektorinetregtisë ............................................................................................................ 13

c) Pasqyrëmbisektorineshërbimeve ..................................................................................................... 14

III. Kornizaesistemitarsimor .................................................................................................................... 15

a) PlaniStrategjikiArsimitnëKosovë2017‐2021 .................................................................................. 15

b) Kornizalegjislative ................................................................................................................................ 16

c) Sistemiarsimor ...................................................................................................................................... 18

InstitucioneteArsimittëLartë .................................................................................................................. 19

Arsimidheaftësimiprofesional ................................................................................................................. 20

ZhvillimiiKurrikulave ............................................................................................................................... 21

IV. Rezultateteanketës ............................................................................................................................... 23

a) Mostraeanketës .................................................................................................................................... 23

b) Kënaqëshmëriameshkathtësitëezotëruarangapunëkërkuesit ...................................................... 27

c) Analizaeboshllëkuttëshkathtësive .................................................................................................... 29

Sektoriiprodhimit ..................................................................................................................................... 30

Sektoriitregtisë .......................................................................................................................................... 32

Sektoriishërbimeve ................................................................................................................................... 34

d) Ndikimiiboshllëkuttëshkathtësive .................................................................................................... 35

Burimiiboshllëkutekzistuestëshkathtësive .......................................................................................... 36

Ndikimiiboshllëkuttëshkathtësive ......................................................................................................... 37

Adresimiiboshllëkuttëshkathtësive ....................................................................................................... 38

Trajnimetpërpunëtorë .............................................................................................................................. 40

Fitimiikapacitetevetëplota...................................................................................................................... 41

Planetepunësimitpërvitin2017dhe2018 ............................................................................................ 42

Mënyraterekrutimittëpërdorurangakompanitë .................................................................................. 43

Kohaenevojshmepërgjetjenenjëpunëtoritëri .................................................................................... 44

Shkathtësitëmëtëkërkuara ...................................................................................................................... 45

e) Mendimimbirolineinstitucionevearsimore ..................................................................................... 47

Kualifikimetenevojshmepërpozitatepunësqëplanifikohettëhapen ................................................ 47

Nevojatesektoritprivatkrahaskurrikulavetëinstitucionevearsimore .............................................. 48

Ndërveprimimessektoritprivatdheinstitucionevearsimore ............................................................... 49

SuksesiiInstitucionevearsimorenëpërgatitjenefuqisëpunëtore ....................................................... 50

Hapatqëinstitucionetarsimoreduhettëndërmarrinsipasbizneseve ................................................. 51

Samerrenparasyshinteresatebiznesevenërastinehartimittëlegjislacionitnëfushënearsimit? . 52

InformatatmbiQendrateAftësimitProfesional ...................................................................................... 53

f) Shkathtësitëmëtëkërkuaranëperspektivë10vjeçare ..................................................................... 54

g) Tëdhënambiboshllëkuneshkathtësivetëzbërthyerasipasrajoneve Error! Bookmark not defined.

V. Reflektimmbirezultatet ............................................................................................................................ 62

VI. RasteStudimore ..................................................................................................................................... 64

a) SektoriiProdhimit................................................................................................................................. 64

b) SektoriiTregtisë .................................................................................................................................... 66

c) Sektoriishërbimeve .............................................................................................................................. 67

VII. Rastestudimore:Sitëadresohetboshllëkuishkathtësivenëmënyrëtësuksesshme? ................... 69

a) India ........................................................................................................................................................ 69

b) Gjermania ............................................................................................................................................... 70

VIII. Konkluzionet .......................................................................................................................................... 71

IX. Referencat .............................................................................................................................................. 73

X. ShtojcaA–KornizaKombëtareeKualifikimeve ...................................................................................... 75

ListaeShkurtesave

ASK AgjenciaeStatistikavetëKosovësBE BashkimiEvropianMASHT MinistriaeArsimit,ShkencësdheTeknologjisëMTI MinistriaeTregtisëdheIndustrisëMPMS MinistriaePunësdheMirëqeniesSocialeAAP ArsimidheAftësimiProfesionalQAP QendrateAftësimitProfesionalMSA MarrëveshjaeStabilizimAsociimitBPV BrutoProduktiVendorTVSH TatimimbiVlerëneShtuarATK AdministrataTatimoreeKosovësPSAK PlaniStrategjikiArsimitnëKosovëAKKSV AgjenciaeKosovëspërKurrikulum,StandardedheVlerësimISCED StandardetNdërkombëtarepërKlasifikimineArsimitIAAP InstitucioneteArsimitdheAftësimitProfesionalOJQ OrganizataJoqeveritareKKK KornizaKombëtareeKualifikimeveAKK AutoritetiKombëtariKualifikimeveARr ArsimipërtëRriturECTS SistemiEvropianiTransferimitdheiAkumulimittëKrediveDKA DrejtoritëKomunaletëArsimitSGA AnalizaeBoshllëkuttëShkathtësiveSP StandardeteProfesionitPK PakotëkualifikimitKEK KornizaEvropianeeKualifikimeve

11

I. HyrjeBoshllëkuishkathtësive,qëireferohetmospërputhjessëshkathtësivenëtregunepunësmeatotëkërkuarangapunëdhënësit,vazhdimishtështëtheksuarsinjëçështjeproblematikenëshumështeteanembanëbotës,sinështetetezhvilluaraashtuedhenështetetnëzhvillim.KjotemëpadyshimështëmeinteresedhepërKosovën,dukepasurparasyshsesektoriprivatekaidentifikuarkëtësinjëndërsfidatkryesorenëaspekttërritjesekonomiketëvendit.Punëdhënësitraportojnëvështirësinëgjetjenepersonelitmetalentindheshkathtësitë e nevojshme nëpër shumë industri, përkundër bollëkut të fuqisë punëtore. Ky dokumentanalizonnëdetajeçështjeneboshllëkut tëshkathtësivenëekonominëkosovare,mefokustëveçantënësektorëteprodhimit,tregtisëdheshërbimeve,meqëllimtënxjerrjessëdhënavekuantitative,identifikimittë boshllëqeve specifike në tregun e punës, dhe krijimit të rekomandimeve konkrete për reduktimin eboshllëkut.

a) PërshkrimiiproblemitdhendikiminësektorprivatDuke pasur në konsideratë burimet e kufizuara financiare në vend, investimet e huaja direkte janëproklamuar si një burim i rëndësishëmpër të nxitur një zhvillim të përshpejtuar ekonomik nëKosovë.Institucionetkanëarriturprogres tëmadhnëpërmirësimin emjedisit të tëbëritbiznes, veçanërishtnëaspekttëburokracisë,gjithnjëdukepasursisynimqëKosovatëshndërrohetnëdestinacionatraktivpërinvestitorët e huaj 1 . Mes përfitimeve të reklamuara karshi investitorëve potencial për të zhvendosuroperacionetetyrenëKosovë,ështëedhekursiminëaspekttëshpenzimevesirezultatikostovemëtëulëtaoperacionalemetëcilëtballafaqohenkompanitënëKosovë.Nëshumëindustri(nësejonëshumicënprejtyre),fuqiapunëtoreparaqetinputinkryesornëveprimtarinëenjëbiznesi.Nëkëtëdrejtim,kostojaefuqisëpunëtorenëKosovëështëdukshëmmëeulëtkrahasuarmeshumicëneshtetevetëBashkimitEvropian.Rrjedhimisht,duketransferuaraktiviteteteprodhimitngaBashkimiEvropiannëKosovë,logjikishtmundtëpritetqëkompanitëdotëpërfitojnëngareduktimiikostoveoperacionale.

Për shkak të normës së lartë të papunësisë, që sillet nga 25 deri në 35 për qind, varësisht burimit tëinformacionit, lehtësishtmund të konkludohet sekabollëk të fuqisëpunëtorenë treg. SipasAnketës sëFuqisëPunëtore,qëzhvillohetngaAgjenciaeStatistikavetëKosovës,normaepapunësisënëtremujorineparëtëvitit2017ishte30.5%,përderisakjoshifërarrinvlerëne50.5%nëmesinetërinjve2.Megjithatë,seaposedonkjofuqiegatshmepunëtoreshkathtësitëqënevojitennësektorinprivatështëçështjetjetër.Nëfakt, përkundërnormës së lartë tëpapunësisë, nëpërgjithësi punëdhënësit hasin vështirësi në gjetjen epersonelittëkualifikuarpërshumëpozitanëpothuajseçdosektorapoindustrinëKosovë.Treguështëimbi‐furnizuarmenjënumërtëprofileveapoprofesioneve,përderisamungesatëtheksuaramundtëgjendenpërprofesionetjera.Përshembull,52%estudentëvenëarsiminelartëstudiojnëshkencatshoqërore,biznesdhejuridik,përderisavetëm2%studiojnëbujqësinë3.Nëanëntjetër,bujqësiapërbënafërsisht10%tëBrutoProduktitVendornëKosovë.

Çfarëështëedhemëshqetësueseështëfaktisesektoriprivatraportonpërboshllëktëshkathtësiveedhepërprofileqëjanëtëmbi‐furnizuara.Përmëshumë,lidhjetmessektorittëedukimit,trajnimitprofesionaldhetreguttëpunësjanëtëdobëta,dukekontribuarkështunëshkallënepapunësisëqëngadalësonzhvilliminekonomiktëvendit.

Kyboshllëkishkathtësivendikonproduktivitetinekompanive,dhereduktonkonkurrueshmërinëetyrenëkontekstrajonaldhemëgjerë.Nëperspektivëtëinvestitorëvetëhuaj,produktivitetiizvogëluarminimizonkursimetnëaspekttëshpenzimeveqëdotëmundtëpërfitoheshinpaszhvendosjessëaktivitetitnëKosovë.Mungesaefuqisëpunëtoretëkualifikuarpërkthehetnëkostoshtesëpërbiznesin,nëaspekttëtrajnimeveshtesëqëpunëtorëtduhettëndjekinpërtëpërfituarkompetencatpërtëpërmbushurobligimetetyre.Kjonënkuptonsepunëtorëvenëpërgjithësidot’inevojitetkohëmëegjatëparasetëfitojnëkompetencëtëplotënëkompanitëkujanëpunësuar.Boshllëkuishkathtësivenënkuptonedheaktivitetemëtëpaktapërzhvillimineprodukteveapolinjavetërejatëbiznesit,sirezultat ishpërndarjes joefikastëburimeve.Nëkushtetëtilla,biznesidotëballafaqohetmesfidatëmëdhapërtëkonkurruarnëtregunesotëmglobal,kutalentiipunëtorëveështëelementkyçpërtëpasurpërparësikonkurruese.

Nëperspektivëtëpunëtorëvenëpërgjithësidhepunëkërkuesvenëveçanti,kjoçështjemundtëduketedhemëparadoksale.RezultatengaAnketaeFuqisëPunëtorepërtremujorineparëtëvitit2017,tregonsenjënumërimadhitëpapunëvekanëprapavijëtëkonsiderueshmearsimore.Faktikisht,normaepapunësisëmesatyreqëkanëpërfunduararsimprofesionaldhegjimnazeështë34.1%dhe30.9%respektivisht.Përmëshumë, norma e papunësisë nëmesin e personaveme edukim terciar është 21.2%4. Përveç kësaj, nëseshikojmëedhepapunësinënëmesinegrave,atëherësituatabëhetedhemëshqetësuese.Punëkërkuesitmetëdrejtëdotëjenëtëzhgënjyerdhetëacaruarmefaktinsenukarrijnëtëgjejnënjëvendpunepërkundëredukimitformaltëtyre.Nëaspektafatgjatë,njënumëritëpapunëvedotëndalojnëpërpjekjetetyrepërtëgjeturpunësirezultatizhgënjimit,dherrjedhimishtdotëdalinngafuqiapunëtore,dukekontribuarkështu

1 Banka Botërore, Raporti i të Bërit Biznes 2017, 2016 2 Agjencia e Statistikave të Kosovës, Anketa e Fuqisë Punëtore TM4 2016, f.23 & 24 3 Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë, Plani Strategjik i Arsimit në Kosovë 2017-2021, f.27 4 Agjencia e Statistikave të Kosovës, Anketa e Fuqisë Punëtore TM4 2016, f. 24

12

nëshkallëtejettëulëttëpjesëmarrjessëfuqisëpunëtore(41.7%nëtremujorineparëtë2017sipasASK).Gjithashtu, për shkak që punëkërkuesit nuk posedojnë shkathtësitë e nevojshme në tregun e punës,arsyetimilogjiknajeptëbesojmëseataedhedotëmarrinpagamëtëulëtanësepunësohen5.

Përderisasqarimi indikimittëboshllëkuttëshkathtësivenukështëndonjëprocedurëshumëevështirë,identifikimiiburimittëproblemitdhezhvillimiialternativavetëpolitikavepëradresiminekësajçështjejeështëmëkomplekse.SistemiarsimornëKosovëvazhdimishtkaqenëqendërekritikavengatëgjithasferateshoqërisë,kushumëpalëtëinteresitkanëtheksuarsereformatendërmarranukkanëprodhuarrezultatete kërkuara, dhe institucionet arsimore nuk kanë arritur të ndjekin hapinme kërkesat e sektorit privat.Shpeshherë kemi parë një tendencë të Universiteteve dhe Institucioneve të Trajnimit Profesional tëorganizojnëdhepromovojnëprogramebazuarnënumrinepersonavetëinteresuarpërprogramespecifike,pa ndonjë analizë të nevojës aktuale për ato profile në treg, apo pa analizuar kapacitetin absorbues tëkompanive kosovare për ato profile. Gjithashtu, mungesa e sistemeve për këshillime mbi karrierën kakontribuarnëkëtëproblem,dheidetyronpunëkërkuesiteardhshëmtëmarrinvendimembikarrierënetyredukeubazuarnëkëshillatëdhënangafamiljarëtdhemiqtë.

II. PasqyrëmbiIndustrinëKjopjesëedokumentitofronnjëpasqyrëtëdisangasfidatkryesoremetëcilatballafaqohetsektoriprivatnëvend,jodomosdoshmërishttëlidhurameçështjeneboshllëkuttëshkathtësive.Përderisashumëçështjemundtëjenëtëaplikueshmenëpërtëgjithësektorët,çështjetjanësqaruarndarazipërsektorëteProdhimit,TregtisëdheShërbimeve.Qëllimiikësajpasqyreështëqëtëkuptohetmëmirëkontekstidhetëanalizohetsesiadresimiiboshllëkuttëshkathtësivemundtëndikojënëkonkurrueshmërinëekëtyresektorëve.

a) PasqyrëmbisektorineprodhimitBallafaquarme shkatërrimin e industrisë si rezultat i masave të dhunshme të vendosura pas heqjes sëautonomisënëvitin1989,sidhepasluftëssëperiudhës1998‐1999,Kosovadolingaluftanëvitin1999menjëekonomitëshkatërruarnëpërgjithësi,dhebazëtejettëdobësuarindustriale/tëprodhimitnëveçanti.Brishtësia e sektorit privat në përgjithësi, problemet me procesin e privatizimit, si dhe politikat jo tëfavorshmefiskaletëadoptuarangaMisioni iAdministratëssëPërkohshmetëKombevetëBashkuaranëKosovë,dherrjedhimishtedhenga institucionetvetë‐qeverisëse,kanëvendosursektorineprodhimitnësituatëjotëfavorshmekonkurruese,dherrjedhimishtsektoriitregtisëkadominuaraktivitetinekonomiknështetqëatëherë.Fatkeqësisht,edhepastransferimittëgjithapërgjegjësivetekinstitucionetvendore,metheks të veçantënëpolitika të zhvillimit ekonomik, nukkapasurndonjëndryshim substancial që do tëstimulonte sektorin e prodhimit nëmënyrë të theksuar. Kjo situatëmë sëmirimund të kuptohet nëseshikohetbilancitregtariproduktevepërKosovën,qënëbazavjetoretejkalonshumënprej2miliardëeuro,kushkallaembulueshmërisësëimportevemeeksporteështëvetëm12‐14%.Nëvitin2016,deficititregtararritivlerënrekordprej2.5miliardëeuro6.Kosovaimportonnjëbazëtëgjerëtëprodukteve,dukefilluarngaproduktetmëbazikeushqimore,deritekprodukteteluksitdhemallratjeramevlerëtëlartëtështuar.Kjonënkuptonseparajaegatshmeështëdukeularguarngaekonomia,ndërsadeficitii llogarisëkorentebalancohetfalëremitencavetëDiasporës.

Prospekti industrial i Kosovës vazhdon tëmbetet i dobët, veçanërisht në industritëme vlerë të lartë tështuar. Kompanitë kosovare që veprojnë në këtë sektor duhet të dyfishojnë përpjekjet e tyre për tëpërmirësuar cilësinë e produkteve tyre në njërën anë, ndërsa në anën tjetër të ballafaqohen mekonkurrencënnërritjengavendetetjera,qoftëngashtetetanëtaretëMarrëveshjespërTregtitëLirënëEvropën Qendrore (CEFTA), apo edhe nga shtetet e Bashkimit Evropian si rezultat i Marrëveshjes sëStabilizim Asociimit. Nëse në ndërkohë institucionet vendosin të ratifikojnë MTL me Turqinë, kjokonkurrencëdotërritetedhemëtej.Megjithatë,vlentëtheksohetsepërmomentin,qoftëMSA,qoftëMTLmeTurqinënëseratifikohet,janëmarrëveshjeasimetrike,dheigarantojnëKosovësnjëperiudhëtranzitorepërmbrojtjeneindustrivevendore.7

Megjithatë, veçanërisht pas hyrjes në fuqi të MSA, institucionet kanë rritur përpjekjet për të adresuarçështjetqëprekinsektorineprodhimitnëvend.Njëngashqetësimetkryesoretësektorittëprodhimitnëperiudhënepasluftës,qëkavazhduaredhepasshpalljessëpavarësisë,kaqenëfurnizimijoiqëndrueshëmdhejocilësormeenergjielektrike.Ndërprerjetepaparalajmëruaradhetëshpeshtatëenergjisëelektrikenënjë kohëkanëdëmtuar nëmasë tëmadheproceset e prodhimit në vend, dhe shumëprodhues kanëraportuarsekjoçështjekashkaktuarproblemedhedëmetëshumtanëmakinerinëprodhuese.8Duhettëtheksohetsesituatasaipërketfurnizimitmeenergjielektrikepërkompaniprodhueseështëpërmirësuardukshëm, veçanërisht për ata konsumatorë që i përkasin kategorisë “A+”. Situata vazhdon të mbetetshqetësuesepërdisakompani,veçanërishtpëratoqëndodhennëvendemëtëlargëtanëzonatëpabanuara,dhenëkomunamëlargPrishtinës.Përmëshumë,industriavazhdontësubvencionojënjëpjesëtëkostossë

5 ibid, p.27 6 Agjencia e Statistikave të Kosovës, Statistikat e Tregtisë së Jashtme – Prill 2017, 2017, f.9 7 Marrëveshja e Stabilizim Asociimit, Shtojca I dhe Shtojca II 8 Oda Ekonomike Amerikane në Kosovë, Agjenda e Biznesit në Kosovë 2011, f.32

13

energjisëelektrikepërkonsumatorëprivat,qërritmëtejbarrënnësektorinprivatnëvend.Njëpraktikëetillëpatjetërduhettëndryshohetnëtëardhmeneafërt.9

Ashtu si u përmendmëparë, politikat e pafavorshme fiskale kanëqenënjë pikë tejet problematike përsektorineprodhimit.Kapasurraportimepërsituataparadoksalekurprodukteteimportuarakanëmarrëtrajtimmë të favorshëm tatimor krahasuarmeproduktet e njëjta të prodhuaranëKosovë.Një numër ikonsiderueshëmisfidaveqërrjedhinngaambientifiskaljanëadresuarfalëlegjislacionittatimorqëkahyrënëfuqinëShtator2015.Meskëtyrereformave,reformamëdomethënëseështëseprodhuesittanimënukepaguajnëTatiminmbiVlerëneShtuarpërlëndëneparëtëimportuarnëavans(gjatëimportit),porvetëmpasiproduktetfinaleshiten.10Megjithatë,reformatëmëtutjeshmejanëtëdomosdoshmepërtëpërmirësuarambientinetëbëritbiznespërkompanitëprodhuese.Prodhuesitvazhdojnëtëpaguajnëdetyrimedoganorepërnjënumërtëmadhtëlëndëvetëparaqëpërdorennëprocesetëprodhimit.Kjodrejtpërdrejtëndikonnëkonkurrueshmërinëe tyrenënivel rajonal,dukepasurparasyshseprodhuesitnështetete tjeranukpaguajnëdetyrimedoganorenë lëndë tëpara.Akcizanë importinevajit tërëndë(mazutit), ingarkohetkompanive prodhuese dhe u rikthehet pasi të kryhet pagesa. Kjo nuk ndikon në çmimin e mallrave tëprodhuara, por ndikonnë rrjedhën e parasë së gatshme, dhe kompanitë prodhuese kanë kërkuar që tëlirohen nga kjo akcizë në momentin e importit. Kosova po ashtu qëndron mbrapa krahasuar shteteverajonalenë aspekt të ofrimit tëpushimeve tatimore, qëkryesishtdizajnohenpër të stimuluar aktiviteteprodhuese.

Gjithashtu,njësfidëtjetëremadheqëraportohetgjithnjëemëshumëngakompanitëprodhueseështëedhegjetjaefuqisësëkualifikuarpunëtore,veçanërishtnëprofiletekniketënevojshmenëprocesetëprodhimit.Anketaezhvilluarkapërqëllimtëkrijojëtëdhënambishkallënekëtijboshllëkudhellojineshkathtësiveqënevojitennëkëtësektor.

NumriipersonavetëpunësuarngasektoriiprodhimitnëvendMeshkuj Femra Gjithsej

41,100 89.93% 4,600

10.07% 45,700 100%

Figura1Numriipersonavetëpunësuarngasektoriiprodhimitbazuarnëgjini11

b) PasqyrëmbisektorinetregtisëSektori i tregtisë, që për qëllim të këtij studimi përfshin shitjenme shumicë dhe pakicë tëmallrave tëkonsumit,industrinëpërshitjeneautomjeteve,industrinëeprodukteveshtëpiake,industrinëeshitjessëprodukteve farmaceutike si dhe nën‐sektorë tjerë të ndërlidhur, padyshimndodhet në një pozitëmë tëfavorshmenëkornizënepërgjithshmeekonomikenëvend.Kyështërezultatidrejtpërdrejtëideficitittëmadhtregtarmetëcilënballafaqohetvendi,qëështësqaruarnëpjesënemësipërme.Megjithatë,edhenëkëtësektorkompanitëballafaqohenmenjënumërtësfidaveqëmundtëcenojnëzhvilliminetyre.

Ndërsfidatkryesoretëekonomisënëpërgjithësi,portësektorittëtregtisënëveçanti,ështëedhepraniaemadheeekonomisëjoformale,qoftënëaspekttëtreguttëpunës,poredhenëaspekttëpagesëssëtatimevetjeradhepajtueshmërisë ligjore.Tëdhënatmbi këtë temëndryshojnëvarësishtburimit të informatave.DeklaratangaMinistriiFinancavetëdhënasëfundi,sugjerojnësekyfenomenpërbënrreth30%tëBPVnëKosovë.12Ky fenomenebën tëpamundurpërkompanitëqë respektojnë ligjinqë tëkonkurrojnënënjëambienttëbarabartëmeatokompaniqëpërnjëarsyeapotjetër,kanëvendosurtëveprojnënëekonomitëhirtë. Komuniteti i biznesit beson se institucionet publike kanë punuar pak në adresimin e kësaj sfidemadhore, apo në adresimin e barrierave ligjore për të stimuluar bizneset që të dalin nga informaliteti.DoganaeKosovëskashënuarprogrestëndjeshëmnëkrijiminemekanizmavembikëqyrësdhekontrollitgjatë importit të produkteve, pormekanizmat e brendshëm të Administratës Tatimore të Kosovës dhetrupavetjerëinspektuesduhettërritenmenjëdinamikëtështuar.

Përmirësimiisundimittëligjitështëpoashtuirëndësisëkritikepërtëpërshpejtuarzhvilliminesektoritprivat.Interpretimijoidrejtëdhetejetingushtëilegjislacionitaktualngaagjencitëekzekutiveshpeshherëështëpërmendurngakompanitëesektorittëtregtisë.Përshembull,kompanitëqëveprojnënëindustrinëeimportittënaftës,ankohenseDoganaeKosovësdheAdministrataTatimoreeKosovësnukinjehhumbjetqëndodhingjatëtransportittënaftëssirezultatiavullimit,dheiobligonkompanitëtëpaguajnëdetyrimenë produktet e avulluara/humbura, duke arsyetuar vendimet e tyre në interpretim tejet të ngushtë tëlegjislacionitnëfuqi.Nëanëntjetër,kompanitëqëkanëkontestemecilëndongaagjencitëepërmendura,ankohenpërproceduratëtejzgjaturapërzgjidhjenekontestevepërmessistemitgjyqësornëvend,duke

9 DHInfrastructure, Zhvillimi dhe vlerësimi i opsioneve për furnizim me energji për Kosovën, f.4 10 Kuvendi i Kosovës, Ligji mbi Tatimin për Vlerën e Shtuar, Neni 29- Përjashtimet në importe 11 Agjencia e Statistikave të Kosovës, Anketa e Fuqisë Punëtore TM4 2016, 2017, f.18 12 Telegrafi.com, 31% e ekonomisë në Kosovë është jo formale, artikull në portal të lajmeve: http://telegrafi.com/31-e-ekonomise-ne-kosove-eshte-jo-formale/

14

theksuar kështu nevojën për krijimin e një shkalle tjetër të ankesave para se kontestet të dërgohen nëgjykata.

NumriipersonavetëpunësuarngasektoriitregtisëmeshumicëdhepakicënëvendMeshkuj Femra Gjithsej

37,000 74.60% 12,600 25.40% 49,600 100%Figura2Numriipersonavetëpunësuarngasektoriitregtisëmeshumicëdhepakicësipasgjinisë13

c) PasqyrëmbisektorineshërbimeveSektori i shërbimeve është ndër sektorët që ka treguar potencialinmë tëmadh nëKosovë, si rezultat ipërparësivekonkurrueseqëKosovakanëkëtë fushë.Vetëmnëvitin2016, eksportet e shërbimevengaKosovaarritënvlerënprejmbi1miliardëeuro,dukeofruarkështunjëmbulueshmëritëkonsiderueshmepërdeficitinelartëtregtarnëprodukte14.Turizmidheeksportiishërbimevebiznesoreprofesionalejanëkontribuuesitkryesornëeksportineshërbimeve,ndërsakontributiishërbimevenëBPVnepërgjithshmevlerësohetsearrinvlerënprej74%,sipastëdhënavetëBankësBotërore.

Megjithatë,endekahapësirëpërrritjetëmëtutjeshmenësektorineshërbimeve.Ngjashëmsinëindustritëetjera,sundimiiligjitdhezbatimiikontrataveraportohetsiproblemitheksuarnëgjithëindustrinë.Vonesatnëpagesapërshërbimeteofruara(qoftënëtransaksionebrendasektoritprivatapoedhenëatomessektoritprivatdheatijpublik)shkaktojnëproblemenërrjedhëneparasësëgatshmepërkompanitëqëveprojnënëkëtësektor.Këtojanëvetëmdisaçështjeqëmundtëjenërelevantepërnjënumërmëtëmadhtëkompaniveqëipërkasinsektorittëshërbimeve.Megjithatë,nëmënyrëqëtëkuptohetplotësishtsituata,nevojitetnjëanalizë e detajuar për secilin nën‐sektor të shërbimeve. Për një numër të nën‐sektorëve, mungesa eliberalizimit të vizave me Bashkimin Evropian është raportuar si problem madhor (p.sh. industria endërtimitdheetransportit).Kompanitëendërtimitraportojnëshqetësimepërimplementiminjotëduhurtëligjevetëfushëssëndërtimitngaautoritetetkomunale.

Si njëra ndër sfidat kryesore të këtij sektori, e që lidhet drejtpërdrejtë me këtë studim, është edhevështirësitëeballafaquarapërgjetjenefuqisëpunëtoremekualifikimetekërkuarapërnjënumërtënën‐sektorëve,eveçanërishtpëratoqëkanëpotencialtëtheksuarpëreksporte.

Nën‐sektori NumriipersonavetëpunësuarngasektoriishërbimevenëKosovë Meshkuj Femra Gjithsej

Transportdhedepozitim 9,900 90.00% 1,100 10.00% 11,000 100%

Aktivitete akomodimi dheshërbimeshushqimi

19,900 88.44% 2,600 11.56% 22,500 100%

Aktivitete financiare dhesigurimesh

4,200 68.85% 1,900 31.15% 6,100 100%

Aktivitete profesionale,shkencoredheteknike 5,200 75.36% 1,700 24.64% 6,900 100%

Aktiviteteadministrativedheshërbimembështetëse

9,600 83.93% 1,800 16.07% 11,200 100%

TOTALI 48,600 84.23% 9,100 15.77% 57,700 100%Figura3Numriipersonavetëpunësuarnganjënumërisektorëvetëshërbimevebazuarnëgjini15

13 Agjencia e Statistikave të Kosovës, Anketa e Fuqisë Punëtore TM4 2016, 2017, f.18 14 Ministria e Tregtisë dhe Industrisë, Tregtia në Shërbime në Kosovë– Përmbledhje e shkurtër mbi tregtinë, 2016 15 Agjencia e Statistikave të Kosovës, Anketa e Fuqisë Punëtore TM4 2016, 2017, f.18

15

III. KornizaesistemitarsimorNëmënyrëqë tëadresohetburimi i problemit sa i përketboshllëkutekzistues të shkathtësive të fuqisëpunëtore,nevojitetnjëanalizëedetajuaresistemitarsimornëvend.KystudimshkurtimishtdotësqarojëstrukturënepërgjithshmetësistemitarsimornëKosovë,përkundërfaktitsejoigjithësistemidotëjetësubjekt i tij. Së pari, studimi do të ofrojë një pasqyrë të përgjithshme të infrastrukturës ligjore, dukenënvizuardisangaçështjetkryesoreqëadresojnëligjetpërkatëse.

Përkundërpërpjekjevepërtëreformuarsisteminarsimornëvend,shumësfidambesinpërtërriturcilësinëearsimitdhekrijiminenjësistemifunksionalqëdotëndihmontenësynimetepërgjithshmezhvillimoretëKosovës.Njëshqetësimimadhqëështëtejetrelevantpërqëllimetekëtijstudimi,ështëndërlidhjaedobëtmesinstitucionevearsimoredhetreguttëpunës,nëkuptimqësistemiaktualtëmundtëmundt’iofrojëstudentëveshkathtësirelevantedhetekërkuaranëtregunepunës.

a) PlaniStrategjikiArsimitnëKosovë2017‐2021Nëkorrik2016,QeveriaeKosovësaprovoiPlaninStrategjiktëArsimitnëKosovë(PSAK)2017‐2021,sinjëplangjithëpërfshirëspërzhvilliminesektorittëarsimitnëvendpërkëtëperiudhë.Kyplanstrategjikështëvazhdimësi e planit strategjik për periudhën 2011‐2016.Duhet të theksohet se përkundër progresit nëarritjeneqëllimevetëcaktuarapërmesstrategjisëpërvitet2011‐2016,institucionetjanëballafaquarmesfidatëmëdhasaipërketsigurimittëcilësisëdhellogaridhëniespërgjatësektorit.

PSAK2017‐2021përfshin7objektivastrategjike,qëjanëlistuarmëposhtë:

OS 1‐Pjesëmarrja dhe gjithëpërfshirja: Rritja e përfshirjes dhemundësitë e barabarta përzhvillim,aftësimdhearsimimtëçdoindividinëarsiminpara‐universitar.

OS2‐MenaxhimiiSistemitArsimor:Menaxhimicilësordheefikasisistemittëarsimit,ibazuarnëtransparencëdhenëllogaridhënie.

OS3‐SigurimiiCilësisë:Zhvillimiinjësistemifunksionalpërsiguriminecilësisë,nëpërputhjemestandardetndërkombëtare.

OS4‐ZhvillimiiMësimdhënësve:Ngritjaecilësisësëmësimdhëniespërmessistemitefektivdhetëqëndrueshëmpërpërgatitjendhezhvilliminprofesionaltëmësimdhënësve

OS5‐Mësimdhënia dhe tënxënit:Avancimi i të nxënit përmesmësimdhënies cilësore, dukezbatuarkurrikulënebazuarnëkompetencadhedukeshfrytëzuarresursemësimoretëcilësisësëlartë

OS6‐ArsimidheAftësimiProfesional(AAP)dheArsimitpërtëRritur(ARr):Harmonizimiiarsimitdheaftësimitprofesionalmekërkesatetreguttëpunësnëvenddhemëgjerëdhekrijimiinjësistemitëhapurtëarsimitpërtërriturit.

OS7‐ArsimiiLartë:Ngritjaecilësisëdhekonkurrueshmërisësëarsimittëlartëpërmesnxitjessëpërsosmërisë në mësimdhënie, kërkimit shkencor, krijimtarisë artistike, inovacionit dhendërkombëtarizimit.16

Secilangaobjektivatstrategjikepërmbannjëlistëtërezultatevetëpritshmedhehapavetëmundshëmpërarritjen e atyre rezultateve. Dukepasur parasysh seOS6 është drejtpërdrejtë i lidhurmeboshllëkun eshkathtësive,vlentëtheksohenrezultateteprituranënkëtëobjektivë:

HarmonizimiiprofileveprofesionalenëshkollateAAPmenevojatnëtregunepunës Rritjeeregjistrimittënxënësvenëdrejtimetdeficitare Zhvillimiimaterialevemësimorepërsëpakudylëndëprofesionalepërprofiletprioritare, KurrikulateAAPdheARrtëharmonizohenmeKornizënaKurrikulëspërArsimParauniversitar

dheKKK, Studentëttërealizojnëmësimpraktiknëshkolladhenësektorprivat, Zhvillimiikëshillimitdheorientimitnëkarrierë, InstitucioneteAAPtëfitojnëautonomitëplotëfinanciare, Zhvillimiikapacitetevenjerëzoredheinfrastrukturorepërarsiminpërtërritur,dhe Rritjaeofertëspërshkollimprofesionalpost‐sekondar.

SipasPSAK2017‐2021,shpenzimettotalepërarritjeneobjektivavetëspecifikuarapërperiudhën5vjeçarejanë€176,941,537.Ngakjoshumë,vetëm€6,772,946parashihet tëndahenpërOS6,qëpërbënvetëm3.9%tëbuxhetittëpërgjithshëm.Nësendërlidhjaearsimitmetregunepunëskonsiderohetsiprioritetilartë,ështëelogjikshmetëpritetqënjëpjesëmëemadheebuxhetittëndahetpërkëtësynim.17Krahas

16 Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë, Plani Strategjik i Arsimit në Kosovë, f.5 & 6 17 ibid, f.103

16

kësaj,njëqasjeproaktiveesektoritprivatpërtëzbatuarkëtëstrategjimesuksesështëkyçe,qoftëmeqëllimtëofrimittëburimevefinanciarepëraktivitetetëndryshmenëkuadërtëobjektivave,apoedhedukeofruartëdhënadhekomentepërinstitucionebartëse.

b) Kornizalegjislative

LigjipërArsiminParauniversitarnëRepublikëneKosovës

Qëllimiikëtijligjiështëqëtërregullojëedukiminparauniversitarpërnxënësitdheindividëtqëipërkasinniveleve0deri4sipasStandardeveNdërkombëtarepërKlasifikimineArsimit(ISCED),tëadoptuarangaUNESCO. Përpos qëllimeve të përgjithshme dhe definimit të roleve dhe përgjegjësive për institucionetrespektive, ligjiparashehedhezhvillimineKornizëssëKurrikulumit tëKosovësngaMinistriaeArsimit,ShkencësdheTeknologjisë,përmesAgjencisësëKosovëspërKurrikulum,StandardedheVlerësim(AKKSV).Ligjipoashtuparashehkrijiminedisamekanizmaveinspektuesdheakredituespërarsiminparauniversitar.

Sipas Ligjit për Arsimin Parauniversitar në Republikën e Kosovës, “Arsimimi parauniversitar dheparashkollororganizohetpërmesnjëkornizetëmësimittërëjetësorsipasnivelevetëISCED‐itsivijondhenëpajtimmefazatkryesoretëKornizësKombëtaretëKurrikulumit"18.Rrjedhimisht,ligjiparashehniveletemëposhtmetëarsimitparauniversitar:

Niveli0:Arsimiparashkollor Niveli1:Arsimifillorqëzgjat5vite Niveli2:Arsimiimesëmiulëtqëzgjat4vite Niveli3:Arsimiimesëmilartëqëzgjat3vite,varësishtkurrikulumittëpërcaktuar Niveli 4: Arsimi profesional post sekondar që zgjat 1 ose 2 vite, varësisht kurrikulumit të

përcaktuar Programetëmësimitgjatëgjithëjetëspërtërritur

Sipas ligjit, nivelet 1 dhe2 të ISCED, janë të detyrueshmepër secilin individ dhe ofrohen pa pagesë nëshkollatpublike.Niveli3përfshinëgjimnazetdheshkollatpërarsimprofesional,përderisaniveli4përfshinarsiminprofesionalsekondar,qëdotësqarohetnëkëtëstudim.

LigjipërArsimindheAftësiminProfesional

Neni1ikëtijligjitheksonse“QëllimiikëtijligjiështëtërregullojsisteminearsimitdheaftësimitprofesionalnëpërputhjemenevojatezhvillimitekonomikdheshoqërortëRepublikëssëKosovës,përfshirëndryshimetekonomikedheteknologjike,kërkesatetreguttëpunësdhenevojateindividëvedrejtekonomisësëtregut,dukeshfrytëzuarnëmënyrëoptimaleburimetfinanciare,njerëzoredhetëinfrastrukturës.”19

Ligjiparashehqë InstitucioneteArsimitdheAftësimitProfesional (IAAP)mundtë jenëpublike,private,publiko‐privateapoOJQ.Ligjipoashtuparashehthemeliminedy institucioneveqëpunojnënë fushënearsimitprofesional, gjegjësisht (1)Agjenciapër arsimdhe aftësimprofesionaldhepër të rritur, dhe (2)Këshillipërarsimindheaftësiminprofesionaldhepërtërritur.Përmëshumë,ligjiparashehkrijimineZyrëspërbashkëpunimtëekonomisëmearsimindheaftësiminprofesional,qëderitaninukështëfunksionalizuar.

Sikomponentëkyçeesistemittëarsimitprofesional,ligjiparashehzhvilliminekurrikulavedhestandardevetëprofesionit,dukesqaruarshkurtimishtdetyratdhepërgjegjësitëeinstitucionevekryesore.Këtoprocesedotëdiskutohenedhenëpjesëtjeratëstudimit.

LigjipërKualifikimetKombëtare

LigjipërKualifikimetKombëtarekapërsynimthemelimine“SistemitKombëtartëKualifikimeve,qëbazohetnë Kornizën Kombëtare të Kualifikimeve (KKK), të rregulluara nga Autoriteti Kombëtar i Kualifikimeve(AKK).” 20 Pra, ligji themelon Kornizën Kombëtare të Kualifikimeve, një përbërës tejet i rëndësishëm ireformavenësisteminarsimordhe tëpunësimitnëKosovë. Sipasnenit4 të ligjit,KornizaKombëtareeKualifikimeve(KKK)përfshinë“Kualifikimetedhënanëtëgjithaniveletesistemittëarsimitdheaftësimit”,dhe“Certifikiminerezultatevetëmësimitjoformaldheinformal,përfshirënjohjenemësimitparaprakdhearritjet e kandidatëve”. Përgjegjësia operative mbi KKK ndahet ndërmjet Autoritetit Kombëtar tëKualifikimeve (në çështje që kanë të bënëme arsimin profesional), Ministrinë e Arsimit (në arsimin epërgjithshëm),dheAgjencisësëAkreditimittëKosovës(nëakreditimineinstitucionevetëarsimittëlartë).

18 Kuvendi i Kosovës, Ligji për Arsimin Para-Universitar në Republikën e Kosovës, Neni 9 – Organizimi i Arsimit Para-Universitar 19 Kuvendi i Kosovës, Ligji për Arsim dhe Aftësim Profesional, Neni 1 – Qëllimi 20 Kuvendi i Kosovës, Ligji për Kualifikimet Kombëtare, Neni 1 – Qëllimi

17

AKKmbandhepërditësonregjistrimekualifikimevebrendaKKK,qëpublikohennëuebfaqenzyrtaretëAKK,dhejanëtëqasshmepërtëgjithapalëteinteresit.KKKpërmbannjëlistëtëstandardevetëprofesionitqë janë verifikuar nga KKK (gjithashtu të qasshme në ueb faqe). Si përmbledhje, Korniza Kombëtare eKualifikimevekapërsynimtëshërbejësindërlidhjemes institucionevearsimoredhesektoritprivatpërzhvillimin e programeve arsimore që reflektojnë nevojat e sektorit privat në vend. Ky objektiv edhetheksohetpërgjatëLigjitpërKualifikimetKombëtare.

LigjipërArsiminnëKomunateKosovës

Si pjesë e procesit të decentralizimit të sistemit arsimor, Komunave u janë dhënë përgjegjësi tëkonsiderueshme në proces. Komunat kanë kompetenca të caktuara në nivelet 0‐3 të arsimit (arsimiparashkollor deri në post‐sekondar). Disa nga përgjegjësitë që u caktohen komunave përmes ligjitpërfshijnë:ndërtimineobjektevearsimore,regjistrimidhepranimiistudentëve,punësimiimësimdhënësvedhepersonelittjetër,emërimiidrejtorëvetëshkollave,pagesaestafitmenaxherial,trajnimiiedukatorëve,mbikëqyrjadhevlerësimiiprocesitarsimoretj.21

DuhettëtheksohetsesipasPlanitStrategjiktëArsimitnëKosovë2017‐2021(PSAK),“Megjithëfaktinsebartjaeautorizimevenëfushënearsimitnganiveliqendrornëatëlokalkandodhurnëvitet2008dhe2009,deri sot nuk është arritur që të gjitha komunat të ndërtojnë kapacitetet e duhura për t’i përmbushurdetyrimetetyrenëkëtëfushë”22.Njëegjeturetillëështëveçanërishtshqetësuesepërfaktinsemundtëndikojënëcilësinëearsimittëofruarnërajonedhekomunatëndryshme.Përmëshumë,PSAKparashehshumëobjektivadheaktivitetekupërfshirjadhebashkëpunimiikomunavekarëndësijetike.

LigjipërArsimindheAftësiminpërtëRriturnëRepublikëneKosovës

Kyligjiciliuaprovuanëvitin2013kapërsynimtëshërbejësikornizakryesorepërpolitikatmbizhvillimine arsimit dhe aftësimit për të rritur, si pjesë e konceptit të të nxënit gjatë gjithë jetës. Ligji parashehthemelimin e institucioneve që ofrojnë arsim dhe aftësim për të rritur, kriteret për licencimin einstitucionevetëtilla,sidheregjistrimineprogramevetëndryshme.Përmomentinekzistojnëdisaqendratëkompetencësqëofrojnëprogrametëtilla,qëdotëdiskutohenedhenëpjesëtjeratëdokumentit.23

LigjipërArsimineLartënëRepublikëneKosovës

LigjipërArsimineLartë,qëuaprovuanëvitin2011,vendosbazënligjorepër“rregullimin,funksionimin,financimin,siguriminecilësisënearsiminelartënepërputhjemestandardetevropianesidherolineshtetitdheshoqërisënezhvilliminearsimittëlartënëRepublikëneKosovës”24.Vlentëtheksohetseligjikaqenëmjaft idebatuarmes institucionevearsimorepërgjatëkëtyreviteve,përshkakdispozitavepërkatëseqërregullojnë funksionimin dhe akreditimin e universiteteve dhe programeve. Në vitin 2016, Qeveria kapërgatiturnjëprojektligjpëramandamentimineligjitaktualpërtëadresuarnjënumërtëshqetësimeve,porderitaniligjinukiështëdërguarkuvendit.

Ligji parasheh 4 kategori të arsimit të lartë bazuar në ECTS (Sistemi Evropian i Transferimit dhe iAkumulimittëKredive),gjegjësisht:

Niveli1:studimetenivelitbachelorprej3‐4vitesh,metëcilatarrihen180apo240ECTS Niveli2:studimetenivelitmasterprej1‐2vitesh,metëcilatarrihen60apo120ECTS Niveli3:programetestudimevetedoktoratësmekarakterakademikdhehulumtuesshkencorte

pavarura Arsimimtjetërpostsekondarqëipërketniveleve5‐8tëKornizësEvropianetëKualifikimeve25

Ligji parasheh funksionimin e universiteteve publike, si dhe parasheh funksionimin dhe licencimin einstitucioneve private të arsimit të lartë. Gjithashtu, ligji parasheh edhe funksionimin e Agjencisë sëAkreditimit të Kosovës, si dhe detyrat dhe përgjegjësitë e këtij institucioni. Kriteret për licencimin euniversitetevegjithashtuparashihennëligj,dhevlentëtheksohetqëpikërishtkëtokriterekanënxiturdebatmesinstitucioneveprivatetëarsimittëlartë.

LigjipërRegjistrimindheOfrimineShërbimevepërtëPapunët,PunëkërkuesitdhePunëdhënësit

Përderisakyligjnukështëdrejtpërdrejtëi lidhurmekornizënarsimorenëvend,ështëpërfshirënëkëtëstudimsi rezultat i rëndësisëpër temënqëështëdukeu trajtuar.Përposvendosjessëproceduravedhekriterevepërregjistriminetëpapunëvedhepunëkërkuesve,ligjiparashehedhenjënumërtëshërbimeveqëdot’uofrohentëregjistruarvepërmesAgjencisësëPunësqëthemelohetnëkuadërtëMinistrisësëPunësdheMirëqeniesSociale,gjegjësisht:ofrimiiinformatavepërvendeteliratëpunës,ofrimiiinformatavepër

21 Kuvendi i Kosovës, Ligji për Arsimin në Komunat e Kosovës 22 Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë, Plani Strategjik i Arsimit në Kosovë 2017-2021, f.27 23 Kuvendi i Kosovës, Ligji për Arsimin dhe Aftësimin për të Rritur në Republikën e Kosovës 24 Kuvendi i Kosovës, Ligji për Arsimin e Lartë në Republikën e Kosovës, Neni 1 – Qëllimi 25 ibid, Neni 4- Qëllimet dhe Organizimi i Arsimit të lartë

18

programepëraftësimprofesionaletj.Bazuarnëdispozitateligjit,kjozyremundtëshërbejësiurëlidhësemespunëkërkuesvedhepunëdhënësvetëcilëveunevojitenshkathtësitëcaktuara.26

c) Sistemiarsimor

Vetë të kuptuarit e kornizës së tanishme të ekosistemit arsimor në Kosovëmund të jetë sfidë në veti,veçanërishtpërataqënukkanëprapavijënëkëtëtemë.Megjithatë,përqëllimtëthjeshtësimit,diagramiimëposhtëminxjerrëngaPlaniiSektorittëArsimitnëKosovë2017‐2021jepnjëstrukturëtëpërgjithshmetëarsimitnëvend,dhendërlidhjesmetregunepunës.

PSAK jep detaje edhe për numrin e institucioneve arsimore që veprojnë në secilin nivel, qofshin atoinstitucione publike apo private. Të dhënat për institucionet parashkollore janë hequr nga tabela emëposhtme:

Niveliarsimor Institucionepublike InstitucioneprivateArsimifillordheimesëmiulët 985 10Arsimiimesëmilartë 119 19Institucionetëarsimittëlartë 9 30

Figura4NumriiInstitucioneveArsimorenëKosovë27

Figura5StrukturaeArsimitnëKosovë28

Niveli i arsimit Institucione publike Institucione private Gjithsej

Niveli parashkollor 26,154 1,354 27,508

Shkollë fillore dhe e mesme e ulët 261,136 2,643 263,779

Shkolla e mesme e lartë 85,33729 2,470 43,776

Shkollat profesionale 42,600 Nuk ka të dhëna 42,600

Arsimi dhe aftësimi për të rritur 1,794 Nuk ka të dhëna 1,794

Arsimi i lartë 73,111 47,318 120,429

Figura6Numriistudentëvenësistemarsimor(2015)30

26 Kuvendi i Kosovës, Ligji për Regjistrimin dhe Ofrimin e Shërbimeve për të papunët, punëkërkuesit dhe punëdhënësit 27 Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë, Plani Strategjik i Arsimit në Kosovë 2017-2021, f.18 28 ibid, f.20 29 Nga ky numër afërsisht 42,600 në shkolla profesionale 30 Të dhënat e nxjerra elektronikisht nga faqja e Agjencisë së Statistikave të Kosovës: http://askdata.rks-gov.net

Tregu i punës

Arsimi profesional terciar

Arsimi profesional Klasat 10‐12

Arsimi i mesëm i përgjithshëm Gjimazi (klasat 10‐12)

Matura shtetërore

Universiteti

Shkolla fillore Parafillori dhe klasat 1‐5

Shkolla e mesme e ulët Klasat 6‐9

Niveli parashkollor Mosha 0‐5

19

InstitucioneteArsimittëLartë

InstitucioneteArsimittëlartëpërfshijnë:universitetet,universiteteteshkencavetëaplikuara,akademitë,kolegjetuniversitare,kolegjet,shkollatelartaprofesionaledheshkollatelartateknike.Nëmënyrëqënjëinstitucioniarsimittëlartëtëketëstatusineuniversitetit,aiinstitucionduhettëofrojëprogramenëtëtreciklet e arsimit të lartë (studime bachelor, master dhe të doktoratës) 31 . Sipas legjislacionit në fuqi,institucionetearsimittëlartëmundtëofrojnëprogrameakademikeapoprofesionale.InstitucionetearsimittëlartëlicencohenngaMinistriaeArsimit,ShkencësdheTeknologjisë,kuvlerësimiijashtëmiaplikimevebëhetngaAgjenciaKosovareeAkreditimit.

Numriipërgjithshëmistudentëvenëinstitucionetearsimittëlartënëvitin2015ishte122,000,sipastëdhënavetëpublikuaranëPSAK.Përtëvendosurkëtotëdhënanëkontekst,Kosovaka20institucionetëarsimittëlartëpër1milionbanorë,dh6,669studentënëkëtoinstitucionepër100,000banorë,qëparaqetdyfishin emesatares nëBE.32Kjo edhemund të jetë reflektim i qasjes sëpërgjithshme të qytetarëve tëKosovës kundrejt arsimit, ku regjistrimi në universitete është shumëmë i dëshirueshëm krahasuarmendjekjen e shkollave profesionale. Sipas Muhamer Hamzaj, President i Parlamentit Studentor pranëUniversitetit të Prishtinës, numri imadh i studentëve për profesor vazhdon tëmbetet problematik përshumëdepartamente,veçanërishtnëshkencatshoqërore.Hamzajtheksonsenjëgjëetillëecenoncilësinëe arsimit në këtë institucion.Në këtë aspekt, veçanërisht shqetësuese janë Fakultetet e Ekonomisë dheJuridikut, ku numri i studentëve duket se tejkalon kapacitetet e këtij institucioni, qoftë në aspekt tëinfrastrukturësfizikeapostafit.33

PSAKtheksonseshpenzimetepërgjithshmenëarsiminelartëjanëafërstandardeveevropiane(sipërqindjeeBPV),porpërshkaktënumritnërritjetëstudentëvetëregjistruar,shpenzimetpercapitapërnjëstudentjanëmë tëulëtaseniveletekërkuara.Fatkeqësisht,numrinë rritje i studentëvenukështëpërcjellëmerritjen e cilësisë së arsimit në institucionet publike të arsimit të lartë. Hamzaj sqaron se cilësia emësimdhëniesdhearsimimitnëUniversitetinePrishtinësndryshonngafakultetinëfakultet,dhenganjëralëndënëtjetrën.Profesorëtkanëroltejettërëndësishëmnësuksesinenjëlënde,varësishtsesaarrinqëtënxisëstudentëtnëdiskutimedhesaarrinqëtëtransmetojënjohurinëtekta.

DisangasfidatkryesoretëSistemittëArsimittëLartë,sipasPSAKjanë:

Mosrespektimiistandardevetëcilësisënëinstitucionetearsimittëlartë Mospërshtatjaeprogramevetëstudimitmekërkesatetreguttëpunës Praniaepamjaftueshmeepunëskërkimore‐shkencorenëinstitucionetearsimittëlartë Moskompletimiikornizësligjorenëarsiminelartë Bashkëpunimijoefektivndërkombëtarnëarsiminelartë Proporcioniulëtdheipakënaqshëmstaf/studentë Kapacitetetëdobëtaadministrativedheinfrastrukturëjoadekuate Mungesaenjëplanitëfinancimittëbazuarnëefikasitetdhellogaridhënie34

Sektoriprivatpoashtuvë theksinnëmungesëneplanifikimitnënivelqendror sa ipërketprofileve tëkërkuaranëtregunepunës,qëduhettëfurnizohenngainstitucionetearsimittëlartë.Afërsishtgjysmaestudentëvenëkëtoinstitucionejanëtëregjistruarnëshkencashoqërore,administrimbiznesidhejuridik.Kapacitetiabsorbuespërkëtoprofilenësektorinprivatpadyshimqëështëmëiulëtsefurnizimi.

Nëkëndvështrimtëstudentëve,njëngashqetësimetmëtëmëdhambesinlidhjetemangëtamesakademisëdhe sektorit privat. Sipas Hamzaj, vërehet nevoja për të përfshirë lëndëmësimorembi këshillimet përzhvillimtëkarrierësnëtëgjithafakulteteteuniversitetit.Kjodot’imundësontestudentëvetëndërtojnënjëperspektivëmë tëmirëpërpunësimnë tëardhmen.Lëndë të tillamund tëparashihenedhenënivel tëshkollëssëmesmetëlartë,nëmënyrëqëtëinformohenstudentëtpërelementetbazikeqëduhetditurgjatëkërkimittëpunës(sitëpërgatitetnjërezyme,sitëshkruhetnjëletërmotivimiaponjëautobiografietj.)Nëniveltëuniversitetit,nukkandonjëprogramaktivqëiangazhonstudentëtnëpunëpraktikenësektorprivat.Disafakultete(siçështëFakultetiiFilologjisë),kanëkrijuarpolitikatëtillaqëvlerësohenjashtëmasengastudentët.35ArionRizaj,themeluesdhedrejtorekzekutivnëHumanPower,kompaniespecializuarnëgjetjenepunëkërkuesvemeshkathtësitëdëshiruarangaklientëtetyre,konfirmonkëtopohime.Rizajshpjegonseboshllëkuishkathtësivemundtëvërehetedheparasepunëtorëttëfillojnëangazhiminetyrenëvendtëpunës. Shumica e kandidatëve kanë performancë jo të kënaqshme sa i përket shkathtësive të buta, dheshpeshherëhasinnëvështirësitëmëdhanëvetëprocesineaplikimit.Shumëngatanukdinësipërgatitet

31 Kuvendi i Kosovës, Ligji për Arsimin e Lartë në Republikën e Kosovës, Neni 10- Universitetet 32 Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë, Plani Strategjik i Arsimit në Kosovë 2017-2021, f.27 33 Hamzaj, Muhamer. Intervistuar më 28 qershor 2017 34 Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë, Plani Strategjik i Arsimit në Kosovë 2017-2021, f.89-91 35 Hamzaj, Muhamer. Intervistuar më 28 qershor 2017

20

njëCV,umungojnëshkathtësitëekomunikimitdhepërfaqësimit,dhenukdinësitëpërgatitendhesitësillengjatënjëintervistepërpunë.36

Në anën tjetër, mund të thuhet se ka shembuj të suksesit për krijimin e një ndërlidhjeje të mirë mesinstitucionevearsimoredhesektoritprivat,veçanërishtnëmesineinstitucioneveprivatetëarsimit.VisarJasiqi,KryeshefiOperacionevenëRITKosovë,sqaronseroliikëtijinstitucioni,siinstitucionkomplementariuniversitetitpublik,ështëqët’iofrojëstudentëvenëradhëtëparëdisashkathtësidheaftësiqë janëtëpërdorshmedhe të vyeshme në disa sektorë të ekonomisë. Rrjedhimisht, një rëndësi e veçantë në këtëinstitucion i kushtohet shkathtësive të komunikimit në biznes, që rrit potencialet për punësimin estudentëve.KyinstitucionkanjëZyrepërKarrierë,roliitëcilësështëtëndihmojëstudentëtgjatëkërkimittë punës, si dhe të organizojë dhembikëqyr programet e punës praktike. Studentët e RIT Kosovë gjatëstudimevebachelorekanëtëdetyrueshmetëpërfundojnëdyprogrametëpunëspraktike(menga400orëpune), si parakusht për diplomim. Studentët inkurajohen që vet të gjejnë kompani apo organizata përkryerjenepunëspraktike,mirëpoedheZyrapërKarrierëmundt’undihmojëatyre.Jasiqimburretmefaktinsembi90%estudentëvedhetëdiplomuarvetëkëtijinstitucionijanëtëpunësuar,dhenjënumërimadhityrekanëbiznesetëveta,dukeushndërruarkështunëpunëdhënës.37

ArsimidheaftësimiprofesionalSistemi i Arsimit dheAftësimit Profesional përbëhet nga programe formale dhe jo‐formale, duke ofruarkualifikimenënivelet3‐5tëKornizësKombëtareeKualifikimeve38(përshkollimformal)dhenivelet2‐5(për shkollim profesional jo‐formal). Shkollimi formal profesional përfshinë arsimin e mesëm të lartëprofesionaldhe arsimindhe aftësiminprofesionalpost sekondar.Ofruesit eAAP (formal dhe jo‐formal)mundtëjenë

ShkollateArsimitProfesional,publikedheprivate Qendratpubliketëkompetencës, Institucionetprofesionalepostsekondare QendratetrajnimevenëkuadërtëMinistrisësëPunës Institucionettjerapublikedheprivatetëarsimitdheaftësimitprofesionalqëofrojnëarsimdhe

aftësimformaldhejoformal39

PërmomentinnëKosovëjanërreth60shkollatëmesmeprofesionaledhe4qendratëkompetencës.UebfaqjaeAgjencisëKombëtaretëKualifikimeveliston33standardetëprofesionit,140profiletëndryshmedhe60kualifikimemodulare.

Afërsisht50%tëstudentëveqëregjistrohennëshkollë tëmesmetë lartëzgjedhinshkollatprofesionale.Megjithatë, duhet të theksohet se në përgjithësi regjistrimi në shkolla të mesme profesionale shihet sialternativërezervëegjimnazeve,përshkaktëmentalitetitqëgjimnazetjanësuperioredhemundësojnënëtëardhmengjetjenepunëvemëtëpëlqyeshme(nëzyre).Sinësektorëtjerë,edhesektoriiAAPnëKosovëballafaqohetmenjënumërtësfidavedheshqetësimeveqëduhetadresuar.PSAKlistondisangakëtosfida:

MospërshtatjaeprogramevetëAAP‐sëmekërkesatetreguttëpunës‐tëpaktën30%eshkollaveprofesionaleofrojnëprofilemekërkesëshumëtëvogëlnëtreg

Mekanizmatëdobëtatësigurimittëcilësisë Mungesaekëshillimitdheorientimitnëkarrierë Kornizëjoekompletuarpërstandardeteprofesionit Mungesatëmëdhatëfondeve(veçanërishtnëIAAP‐tëpublike) Mangësiseriozenëpunënpraktikedhepraktikënprofesionale Mungesaetrajnimevedheprapavijësadekuatepërstafinmësimdhënës VështirësinësiguriminematerialevemësimorepërAAP MungesaeKurrikulësBërthamëpërAAP Problemiiqëndrueshmërisësëqendravetëkompetencësdhezhvillimiimëtejshëmityre Mungesaesistemitefikastëarsimimitpërtërriturit40

Vëmendjeeposaçmeduhett’ikushtohetelementittëtretënëlistënemësipërme,gjegjësishtmungesavetëkëshillimitdheorientimitnëkarrierë.Institucionetduhettëpunojnëmëshumënëinformiminestudentëvepër trendëtnë tregunepunësdhenevojatnë sektorprivat. Faktikisht,Rizajpotenconmospërputhjenemadhenë arsim, si dhe shërbimet emangëta për këshillim dhe orientimnë karrierë nëpër institucionearsimore,siburimetkryesoretëboshllëkutaktualtëshkathtësive,bazuarnëpërvojënetijnëkëtëlëmi.41Studentëtnëshkollaprofesionalendodhennënjëudhëkryqtëkarrierëssëtyrenëmoshëshumëtëre,dhe

36 Rizaj, Arion. Intervistuar më 29 qershor 2017 37 Jasiqi, Visar. Intervistuar më 28 qershor 2017 38 Shiko Shtojcën A të këtij dokumenti për tabelën e Kornizës Kombëtare të Kualifikimeve 39 Autoriteti Kombëtar i Kualifikimeve, Raporti i referencimit të EQF për Kosovë, f.16 40 Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë, Plani Strategjik i Arsimit në Kosovë 2017-2021, f.81-82 41 Rizaj, Arion. Intervistuar më 29 qershor 2017

21

tëpasuritnjësistemtëmirëqëdotëndihmontevendimmarrjenetyredotëishteimirëseardhurjovetëmpërta,mirëpoedhenëaspekttëkrijimittënjëfuqiepunëtoremeshkathtësitëkërkuaranësektorprivat.

ZhvillimiiKurrikulave

KornizaKurrikulareeArsimitParauniversitar,qëfillimishtështëadoptuarnëvitin2011(dhendryshuarnëvitin 2016), është dokumenti primar politik për zhvillimin e kurrikulave në arsimin parauniversitar nëKosovë.Dukepasurparasyshqasjenbazuarnëkompetenca,KornizaeKurrikulumittëKosovëskadefinuar6 kompetenca që studentët duhet t’i arrijnë pas përfundimit të studimeve parauniversitare, secila merezultatepërfundimtarepërkatëse:

Kompetencat Rezultatetpërfundimtare1 Kompetencaekomunikimitdheetëshprehurit Komunikuesefektiv2 Kompetencaetëmenduarit Mendimtarkreativdhekritik3 Kompetencaetëmësuarit Nxënësisuksesshëm4 Kompetencapërjetë,përpunëdhepërmjedis Kontribuuesproduktiv5 Kompetencapersonale Individishëndoshë6 Kompetencaqytetare Qytetaripërgjegjshëm

Figura7KompetencatkryesoredherezultatetpërfundimtaresipasKornizësKurrikulare42

KornizaKombëtareeKurrikulëskategorizohetnë7fushakurrikulareqë“përbëjnëbazënpërorganizimineprocesitedukativo‐arsimornë shkollënëniveledheshkallëpërkatëse tëkurrikulës”43.Gjithashtu, secilafushë kurrikulare ka rezultate të ndryshme të të nxënit, që kontribuojnë në arritjen e kompetencavekryesore.

NësektorineAAP,“përshkaktënatyrësspecifiketëshkollaveprofesionale,hierarkiaedokumentevetëkurrikulavepërAAPështësinëvijim:(1)KornizaKombëtareeKurrikulës;(2)KurrikulatbazëpërsecilinsektortëAAP;(3)KurrikulakornizëpërsecilinprofiltëAAP;(4)Programimësimorilëndëve”44.KurrikulatbërthamënukjanëzhvilluarendepërAAP‐të.

Zhvillimiikurrikulavenëharmonimenevojatesektoritprivatështëtejetirëndësishëmpërtëkrijuarurëlidhëse me sektorin privat dhe për të rritur gjasat për punësim të studentëve. Agjencia Kombëtare eKualifikimeveështëpërgjegjësepërakreditimineinstitucionevetëAAPdhevërtetiminekualifikimeve.

“Procesiizhvillimittëkurrikulanëshkollatemesmetëlartaprofesionaleështëinxiturngafurnizimidhenukështëilidhurmenevojatetreguttëpunës.DrejtoritëKomunaletëArsimit (DKA) në përgjithësi refuzojnë të japin mbështetje për profile të cilat do tëkërkoninpunësiminemësimdhënësvetëri,nëmënyrëqëtëshmangetnevojapërrritjenebuxhetitpërpaga.Prandaj,vendimiiDKA‐vepërtëpranuaraporefuzuarnjëkërkesëbazohetnëdisponueshmërinëemësimdhënësve,dherrjedhimishtprofilet/kualifikimete reja nga shkollat përcaktohen për t’iu përshtatur profileve të mësimdhënësveekzistues”45

42 Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë, Korniza Kurrikulare për Arsimin Para-Universitar në Kosovë (e rishikuar) f.16-18 43 ibid, f.38 44 Enhancing Youth Employment Project, Vlerësimi i Sistemit te Tregut të Shkathtësive ne AAP, f.35 45 ibid, f.16

22

Figura7SistemipërzhvilliminekurrikulësnësektorineAAP

Kanjëpotencialtëmadhpërsektorinprivattëjetëmëipërfshirëdhemëaktivnëprocesinehartimittëkurrikulavedheparashtrimittëkërkesavepërkualifikime/profiletërejanëIAAP.Njëdialogipërmirësuardhe dinamik ështëmënyramë emirë për të adresuar boshllëkun aktual të shkathtësive. Ju lutem keniparasyshsegrafiimësipërmështëvetëmilustrativ,dhefatkeqësisht,procesipërzhvilliminekurrikulavenukendjekkëtërrugëtimspecifik.

Institucioni AAP pranon një kërkesë për profil të ri nga tregu I punës‐ pronarë të biznesit apo

përfaqësues të sektorit kontaktojnë drejtpërdrejtë dhe jo

Shkolla dërgon kërkesë për aprovim të profilit të ri tek

Drejtoria Komunale e Arsimit (KDA)

Pas aprovimit të KDA, shkolla përgatit kërkesën zyrtare për

MASHT

Divizioni për AAP në MASHT themelon grupet e punës për të zhvilluar kurrikulën kornizë për

profilin e ri

SP i MASHT I delegon punën Divizionit për AAP të Ministrisë

KDA‐të dorëzojnë kërkesën tek Sekretari Permanent (SP) i MASHT për verifikim dhe

aprovim.

Kurrikula kornizë i dërgohet shkollës për zbatim

Shkolla AAP zhvillon programet mësimore (silabuset) për profilin

e ri dhe zbaton kurrikulën

23

IV. Rezultateteanketës

a) MostraeanketësMeqëllimtëanalizimittëboshllëkuttëshkathtësivetëfuqisëpunëtorenëtregunepunës,dhemeqëllimtëkrijimit të të dhënave kuantitative mbi këtë fenomen, kemi zhvilluar një pyetësor me përfaqësues tëbizneseve në 7 rajone të Kosovës. Pyetësorët janë mbledhur individualisht dhe janë futur në mënyrëmanualenënjëprogramstatistikormeqëllimtë lehtësimittëpërpunimitdheanalizimit tëdhënave.KjopjesëmundtëkonsiderohetedhepjesakryesoreekësajAnalizepërBoshllëkuneShkathtësive,meqenësetëdhënatreflektojnëvlerësiminepërgjithshëmtësektoritprivatbazuarnëpërvojate tyre.Gjithsej200kompanikanëdhënëkontributinetyrenëkëtëanketë.Ndarjarajonaleetëanketuarvemundtëshihetmëposhtë

Figura8Ndarjarajonaleetëanketuarve

Siçshihetngagrafiimësipërm,PrishtinadhePrizrenipërbëjnëpjesënmëtëmadhetëmostrës(afërsisht45%tëtotalit).VendimipërtëpërfshirëmëshumërespondentëngakëtorajoneështëmarrëdukeubazuarnëtëdhënatepranuarangaAdministrataTatimoreeKosovës,qëdëshmojnësekëtodyrajonekanënumrinmëtëmadhtëbizneseveaktivetatimpaguese.Prandaj,mostraeanketësështëdizajnuarqëtëreflektojëpërbërjenepërgjithshmesinëvijim:

Rajoni Numriibizneseveaktivenë2016 PërqindjakundrejttotalitPrishtinë 33,201 37.74%Gjilan 8,776 9.98%Ferizaj 9,918 11.27%Prizren 13,993 15.90%Gjakovë 4,739 5.39%Pejë 9,291 10.56%Mitrovicë 8,061 9.16%

Figura9Numriibizneseveaktivesipasndarjesrajonale46

Sa i përket sektorit apo industrisë, përbërja emostrës po ashtu është dizajnuar bazuar në numrin e tëpunësuarve në sektorët përkatëse: prodhim, tregti dhe shërbime (përjashtimisht sektorit të TIK). SipasAnketëssëFuqisëPunëtore,tëzhvilluarngaAgjenciaeStatistikavetëKosovës,sektoriiprodhimitpunësonafërsisht45,700punëtorë,sektoriitregtisë49,600,përderisashërbimetprofesionale(përjashtimishtTIK)punësojnërreth57,000punëtorë.Nësepërfshihenedheshërbimetnë lëminendërtimit,atëherënumri ipunësuarvenësektorineshërbimevedotëishteshumëmëilartë(rreth90,000).Prandaj,nëpërgjithësimostraeanketësreflektonkëtësituatë,kundarjasektorialeetëanketuarvejeppamjenemëposhtme:

46 Bazuar në të dhëna të pranuara nga Administrata Tatimore e Kosovës

27.18%

17.95%

10.77%

12.31%

11.79%

8.21%

11.79%

Ndarja rajonale e të anketuarve

Prishtinë Prizren Gjakovë Pejë Ferizaj Mitrovicë Gjilan

24

Figura10Ndarjasektorialeetëanketuarve

Sektoriiprodhimitështëpakmëipërfaqësuarnëkëtëmostër,dukepasurparasyshrëndësinëstrategjikeqëkysektorkanëekonomi,veçanërishtsirezultatideficitittejettëlartëtregtar.

Disa nga nën‐sektorët e përfaqësuarames kompanive prodhuese janë: prodhimi i pijeve dhe ushqimit,përpunimiidrurit,industriaeplastikës,prodhimidhepërpunimiimetaleveetj.Nëaspekttëshërbimeve,disanganën‐sektorëtjanëshërbimetligjore,shërbimettatimoredhetëkontabilitetit,shërbimetkëshilluesepërbiznese,shërbimefinanciare,HORECAetj.Sektoriitregtisëpërfshinërespondentëngashitjameshumicëdhepakicëeushqimevedhemallrave tëkonsumit, tregtiamemallra tëzyrësdheprodukteelektronike,tregtiameprodukteshtëpiake,industriaenaftësetj.

Pjesamëemadheepyetjevenëanketëjanëtënjëjtapërgjatësektorëve,mepërjashtimpyetjeveqëkanëpërqëllimnxjerrjenetëdhënavenumerikepërboshllëkuneshkathtësive,qëdotëtrajtohetnëpjesëtnëvijim.Nga179kompanitëqëjanëpajtuartëjapininformacionmbinumrinepunëtorëve,numriipërgjithshëmipunëtorëvetëpunësuarngakompanitënëfjalërezultontëjetësinëvijim:

10,163punëtorëmeorartëplotë, 451punëtorëmeorartëshkurtuar,dhe 1,021punëtorësezonal.

Saipërketmadhësisësëkompanisë,35.75%erespondentëveraportojnësekanë1‐10punëtorë,33.52%kanë 10‐50 punëtorë, 27.37% kanëmes 50 dhe 250 punëtorëve, ndërsa vetëm 3.35% e të anketuarvepunësojnëmbi250punëtorë.

Figura11Tëanketuaritsipasnumrittëpunësuarve

36.9%

28.2%

34.9%

Të anketuarit sipas sektorit

Prodhim Tregti Shërbime

Të anketuarit sipas numrit të punëtorëve me orar të plotë

1‐10 të punësuar 10‐50 të punësuar 50‐250 të punësuar Mbi 250 të punësuar

25

Ngaatokompaniqëkanëpranuartëndajnëtëdhënapërshkallënepagave,pagamesataremujoredeltëjetë €362.Megjithatë, ky informacion duhet të përdoretme kujdes,meqenëse kjo e dhënë paraqet njëmesataretëmesatareve(dhejomesataretëthjeshtë).Përshembull,nësemostrapërbëhetngaKompaniaAqëpunëson10personamepagë€1000dheKompaniaBqëpunëson2personamepagë€500,nëniveltëkompanivemesatarjamujore i bie të jetë €750, edhe pse në realitet pagamesataremujore për këto 2kompaniqëpërbëjnëmostrënrealishtështërreth€915.

Gjithashtu,tëdhënattregojnëpërpagëmesatareprej€880përniveltëmenaxhmentittëlartë,€585përmenaxhmenttëmesëm,dhe€268përpozitahyrësenëkompani.

Figura12Pagamesataremujore(bazuarnë135përgjigje)

Të dhënat mbi pagën mesatare mujore janë zbërthyer edhe në sektorë, ku rezultatet tregojnë se pagamesataremëelartëështënësektorineshërbimeve(rreth€409),përcjellëngasektoritregtisë(rreth€363),dhe sektori i prodhimit (€327). Sipas rezultateve, dallimi mes pagave mesatare mes sektorëve ështëstatistikishtirëndësishëmnëintervalbesueshmërieprej95%.Dotëthotë,pagatmesatarenësektorineshërbimevejanëpakmëtëlartakrahasuarmesektorëtetjerëqëjanësubjektikësajanalize.

Figura13Pagatmesataresipassektorëve

Saipërketnivelittëarsimimittëfuqisëpunëtoretëkompanivetëanketuara,rezultatettregojnësenumrimëimadhipunëtorëvevijnëngashkollatemesmeprofesionaledhegjimnazet,përcjellëngaataqëkanëpërfunduarvetëmshkollënfillore.Personatqëkanëpërfunduarstudimetuniversitarejanëpoashtuzgjidhjee shpeshtënëmesine respondentëve,përderisavetëmnjënumër i vogël ipunëtorëvekanëpërfunduarstudimetëmagjistraturësapomëlartë.

€ 361.62

€ 879.93

€ 584.58

€ 267.99

€ 0.00

€ 100.00

€ 200.00

€ 300.00

€ 400.00

€ 500.00

€ 600.00

€ 700.00

€ 800.00

€ 900.00

€ 1,000.00

Totali (për gjithë të punësuarit) Menaxhmenti i lartë Menaxhmenti i mesëm Pozitat fillestare/hyrëse

Të dhëna mbi pagën mujore mesatare të respondentëve

TregtiShërbimeProdhim

475

450

425

400

375

350

325

300

Sektori

Paga

Intervali respektiv për mesataren e pagave sipas sektorëveInterval besueshmerie prej 95% për mesataren

26

Figura14Tëpunësuaritsipasnivelitarsimor

Më tej, kur të dhënat janë analizuar në aspekt sektorial, preferencat e punëdhënësvepër kualifikimet epunëtorëvejanëmëevidente.

Figura15Tëpunësuaritsipaskualifikimitarsimornësektorë

Kompanitëesektorittëprodhimitijapinrëndësimëtëmadheshkollaveprofesionalekrahasuarmesektorëte tjerë, veçanërisht krahasuar me kompanitë se sektorit të shërbimeve. Këtu mesatarja e sektorit tëprodhimitështë31.06,përderisarezultatetpërkatësepërsektorine tregtisëdheatë tëshërbimeve janë26.91,respektivisht14.56.Siçsqarohetnëpjesëtnëvijim,sektoriiprodhimitështëmëoptimistisaipërketmundësisëpërkrijiminevendevetërejatëpunësgjatëvitit2016dhe2017,gjëqëjeptëkuptohetseduhetkushtuarrëndësimëtëmadheshkollaveprofesionaledheedukimitprofesional.

Njëtrendinteresantmundtëshihetedhesaipërketarsimittëlartë,kundërmarrjetngasektoriishërbimeveduketsekanënumërmëtëmadhtëpunëtorëvetënivelitbachelorapomaster,krahasuarmesektorëtetjerë.Kydallimmundtëshihetveçanërishtnënumrinepunëtorëvemestudimebachelor,qëparaqitetnëgrafikunemësipërm,kusektoriishërbimeveprinmemesatareprej22.06,përcjellëngasektoriitregtisë(17.56)dhenëfundiprodhimit(8.70).Sërish,lehtësishtmundtëarrihetnëpërfundimsepërsektorineprodhimit,tëpasuritenjënumritëmadhtëfuqisësëgatshmepunëtoremearsimtëlartënukështëshumëerëndësishme.

Numriipunëtorëvemestudimepost‐diplomike(doktoratë)ështëshumëiulët(dherrjedhimishtnukshihetfarenëgrafik).Ndoshta,kjojeptëkuptohetsendjekjaeshkollimitnëniveletëtillaështëzakonishtmëepërshtatshmepërataqëplanifikojnëtëzhvillojnëkarrierënëakademi.

10.71

23.8

16.12

2.56

0.160

5

10

15

20

25

Shkollë fillore Shkollë e mesmeprofesionale apo

gjimnaz

Studime universitaretë nivelit bachelor

Studime të nivelitmaster

Studimepostdiplomike

Të punësuarit sipas kualifikimit arsimor

10.04

31.06

8.7

1.840.14

8.31

25.91

17.56

2.710.07

13.1914.56

22.06

3.130.23

0

5

10

15

20

25

30

35

Shkollë fillore Shkollë e mesmeprofesionale apo gjimnaz

Studime universitare tënivelit bachelor

Studime të nivelit master Studime postdiplomike

Të punësuarit sipas kualifikimit arsimor në sektore


27

b) KënaqëshmëriameshkathtësitëezotëruarangapunëkërkuesitSëpari,tëanketuarveuështëkërkuartëvlerësojnësesa janëtëkënaqurmepunëkërkuesitqëkërkojnëpunësimnëniveletfillestaredhemenaxheriale,përtëpasurnjëfotografitëpërgjithshmembikëtëtemë.Grafikëtnëvijimjapinnjëpasqyrëtëpërgjigjeve.

Figura16Kënaqshmëriaepërgjithshmemepunëkërkuesitnëpozitafillestare

Figura17Kënaqshmëriaepërgjithshmemepunëkërkuesitnëpozitamenaxheriale

Siçmundtëshihetnëgrafikëtemësipërm,përvojaepunëdhënësvenëkëtëaspektështëengjashmesipërpozitafillestare,ashtuedhepëratomenaxheriale.Megjithatë,nëtermakumulativë,shkallaetëanketuarveqëkanëzgjedhurplotësisht ikënaqurapoikënaqurpjesërishtështëmëe lartëpërpozitamenaxheriale(66.6%), krahasuar me pozitat fillestare (58.5%). Për më shumë, 7.2% e të anketuarve thonë se janëtërësisht të pakënaqur me aftësitë e zotëruara nga punëkërkuesit në pozita fillestare, ndërsa rezultatirespektivpërpozitamenaxherialeështëvetëm4.2%.

Grafikëtnëvijimjapinzbërthiminetëdhënavetëmësipërmesipassektorëve.

6.2%

52.3%

34.4%

7.2%

Pozitat fillestare

Plotësisht të kënaqur I kënaqur pjesërisht Jo aq i kënaqur I pakënaqur

12.8%

53.8%

28.7%

4.6%

Pozitat menaxheriale

Plotësisht i kënaqur I kënaqur pjesërisht Jo aq i kënaqur I pakënaqur

28

Figura18dhe19Kënaqshmëriaepërgjithshmemepunëkërkuesitnësektorineprodhimit

Figura20dhe21Kënaqshmëriaepërgjithshmemepunëkërkuesitnësektorinetregtisë

Figura22dhe23Kënaqshmëriaepërgjithshmemepunëkërkuesitnësektorineshërbimeve

2.78%

50.00%38.89%

8.33%

Pozitat fillestare ‐ Sektori i Prodhimit

Plotësisht të kënaqur I kënaqur pjesërisht

Jo aq i kënaqur I pakënaqur

8.33%

62.50%

37.50%

5.56%

Pozitat menaxheriale ‐ Sektori i Prodhimit



9.09%

47.27%

38.18%

5.45%

Pozitat fillestare ‐ Sektori i Tregtisë



21.82%

50.91%

20.00%

7.27%

Pozitat menaxheriale ‐ Sektori i Tregtisë



7.35%

58.82%

26.47%

7.35%

Pozitat fillestare ‐ Sektori i Shërbimeve



10.29%

47.06%

41.18%

1.47%

Pozitat menaxheriale ‐ Sektori i Shërbimeve



29

Të dhënat e zbërthyera sipas sektorëve nuk japin ndonjë dallim të rëndësishëmmes asaj se sa janë tëkënaqurpunëdhënësitmeaftësitëezotëruarangapunëkërkuesit.Ështëeqartëseshkallaekënaqshmërisënukështëinkurajuesenëpërgjithësektorët,qoftënëaspekttëpunëkërkuesvenëpozitafillestare,poredhepërataqëkërkojnëpunësimnëpozitamëtëavancuara.

Një përjashtimqë vlen të theksohet është eksperienca e respondentëvenga sektori i tregtisëmepozitamenaxheriale,kuraportohetpërnjëshkallëmëtëlartëtëkënaqshmërisë.21.82%etëanketuarvengakysektortheksojnësejanëplotësishttëkënaqurmepunëkërkuesitnënivelmenaxherial,përderisanëmesinekompaniveprodhuesedhe të shërbimevekjovlerëështë8.33%,respektivisht10.29%.Nëanën tjetër,58.52%etëanketuarvengasektoriishërbimeveraportojnësejanëpjesërishttëkënaqurmepunëkërkuesitnëpozitafillestare,përderisanësektorineprodhimitdheshërbimevekjoshifërështë50%dhe47.27%.Kjoe dhënëmund të sugjerojë se në përgjithësi, sektori i shërbimevemund ta ketëmë të lehtë të gjejë tëpunësuarpërpozitafillestare.

c) AnalizaeboshllëkuttëshkathtësiveSqarimimetodologjisë

Nëpjesëneanalizëssëboshllëkuttëshkathtësive,tëanketuarveuështëkërkuartëvlerësojnë(nëshkallën1‐10)njënumërtëshkathtësivesaipërketrëndësisësëtyrepërkompaninë,dhedisponueshmërisësëatyreshkathtësivenëtregunepunësdhebrendakompanive.Rrjedhimisht,dukezbriturvlerësimetpërrëndësinëeshkathtësivemevlerësimetpërdisponueshmëri,nekemindërtuarnjëindeksqëmundësonidentifikimine boshllëqeve specifike në shkathtësi. Rezultatet e indekseve janë reflektim i vetë‐vlerësimit të tëanketuarve,dhejorezultatindonjëanalizetëdetajuartëzhvilluarnganjëpalëetretë.

Përshembull,kompaniveprodhueseuështëkërkuarfillimishttëjapinvlerësiminetyrepërrëndësinëenjëshkathtësie,dhepastajvlerësiminpërdisponueshmërinëepotënjëjtësshkathtësi.Nësenjëkompanikavlerësuar “Kontrollimin e cilësisënëprodhim”menotën9 sa ipërket rëndësisë, ndërsaka vlerësuar tënjëjtënshkathtësimenotën7saipërketdisponueshmërisë,boshllëkuiidentifikuarnëatëkompanipëratëshkathtësiështë2.

Shembull Rëndësiaeshkathtësisëpërkompaninë Disponueshmëriaeshkathtësisënëtregunepunës

Boshllëku(1‐2)

Inxhinierieprodhimit 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 2

Saipërketshkathtësivetëlistuara,anketakapërmbajtur3tabelatëndryshmeqëishinpjesëpërbërëseeanketës dheu janëdhënë të anketuarve varësisht sektorit prej nga vijnë. Secila tabelë ka përmbajtur 9shkathtësimëtëpërgjithshmepërnganatyradheqëjanëtëvlefshmenëpërgjithësektorët,sidhenjënumërtëshkathtësiveunikepërsektorin.Përshembull,shkathtësitësi“shitja”apo“njohuriaegjuhëvetëhuaja”janë listuarnë secilën tabelëpër gjithë sektorët, përderisa “inxhinieria eprodhimit” apo “mirëmbajtja emakinerive”janëlistuarvetëmnëanketateshpërndarapërsektorineprodhimit.

Pjesanëvijimekëtijdokumentijeppasqyrëdheshtjellonrezultatetnënivelkombëtarbazuarnësektorë,përderisatëdhënatezbërthyeresipasrajonevemundtëgjindennëfundtëkëtijkapitulli.

30

Sektoriiprodhimit

Figura24Rëndësiakundrejtdisponueshmërisësëshkathtësivenësektorineprodhimit

0.00 1.00 2.00 3.00 4.00 5.00 6.00 7.00 8.00 9.00 10.00

Financa

Burime njerëzore

Shitje

Marrëdhënie me publikun

Gjuhët e huaja

Lidershipi

Marrja e vendimeve

Menaxhimi i kohës

Njohuritë kompjuterike/ IT

Hulumtim & Zhvillim

Inxhinieri e prodhimit

Funksionimi i makinerisë/ pajisjeve

Mirëmbajtja dhe riparimi i makinerive

Kontrolli i Kualitetit të Prodhimit

Teknolog

Menaxhimi i Zinxhirit të Furnizimit

Menaxhimi I projekteve

Elektricist / elektricist i makinerisë

Saldim

Kuptim i proceseve mekanike

Kontrolli i sigurisë së prodhimit

Rëndësia kundrejt disponueshmërisë së shkathtësive në Sektorin e Prodhimit

Disponueshmëria e shkathësive Rëndësia e shkathësive

31

Figura25Boshllëkuishkathtësivenësektorineprodhimit

Grafiku imësipërmpasqyronatoshkathtësi tëcilatkompanitëesektorit tëprodhimitkanëvështirësi tëgjejnënëtregunepunës.Boshllëqetmëtëmëdhamundtëhasennëatoshkathtësitëcilatnëmasëtëmadhemundtëkonsiderohensejanëspecifikepërsektorineprodhimit.Inxhinierëteprodhimit,teknologëtdheprofesionetetjeraqëtradicionalishthasennëkompanitëprodhimitdukettëjenëproblematikepërtugjeturngakompanitëekëtijsektori.

Kontrolliicilësisësëprodhimit(8.81),Kontrolliisigurisësëprodhimit(8.67)dheShitja(8.64)kanëmarrëvlerësiminmëtëlartëngarespondentëtesektorittëprodhimitsaipërketrëndësisësëkëtyreshkathtësivenëveprimtarinëetyre.Përderisadytëparatlidhendrejtpërdrejtëmeprocesineprodhimittëmallrave,vlentë nënvizohet rëndësia e lartë që kompanitë prodhuese i japin shkathtësive të shitjes (më shumë seshkathtësiveqëkanëtëbëjnëmeHulumtimdheZhvillimapoMenaxhimtëZinxhirittëFurnizimit).

Gjithashtuvlentëtheksohetsepërdisakompaninjënumërishkathtësivenukjanëaspakrelevantenëbazatë rregullta. Për shembull, përderisa disa kompani raportojnëmungesë të punëtorëveme shkathtësi tësaldimit, vetë ky proces nuk paraqet aktivitet thelbësor të biznesit për numër të madh të kompanive.Megjithatë,kjonukdotëthotësenëindustrikapunëtorëtëmjaftueshëmqëposedojnëkëtëshkathtësi.Përshembull,kjoshkathtësiështëshumëerëndësishmepërsektorinendërtimit,qënëpërgjithësipunësonrreth40mijëpunëtorënëKosovë.

Siçpritej,njënumërishkathtësivemundtëgjendenmebollëknëtregunepunës,krahasuarndoshtameshkathtësimë specifike. Për shembull, vlerësimi që kompanitë e prodhimit kanë dhënë për njohurinë egjuhëvetëhuajaështëpakashumëibarabartëmedisponueshmërinëekësajshkathtësienëtreg.Nëaspekttëshkathtësivetjerarelevantepërsektorineprodhimit,tëanketuaritkanëdhënëpërgjigjepërprofesionespecifikeqëinevojitetnën‐sektorittëtyre,përshembullrrobaqepësianësektorinetekstilit.

Gjithsej, shumaemesatareve tëboshllëkut të shkathtësive për sektorin eprodhimit është27.93për21shkathtësi.Kjonënkuptonsemesatarjaeboshllëkutnësektorineprodhimitështë1.33.

0.41

0.89 0.94 0.94 1.02 1.09 1.16 1.17 1.2 1.25 1.27 1.291.49 1.5 1.52 1.55

1.64 1.671.79

22.14

0

0.5

1

1.5

2

2.5

Boshllëku i shkathtësive në sektorin e prodhimit

32

Sektoriitregtisë

Figura26Rëndësiakundrejtdisponueshmërisësëshkathtësivenësektorinetregtisë

Analizaeboshllëkuttëshkathtësivenësektorinetregtisëjepinformacionetjerakrahasuarmesektorineprodhimit. Siç jep të kuptohet grafiku imësipërm, Shkathtësitë eKomunikimit (9.33), Shitja (9.20), dheMarrëdhënietmeKlientë(9.18),janëshkathtësitëmëtëkërkuaranësektor.Nëanëntjetër,mëpakrëndësiijepetshkathtësivesiBurimetNjerëzore(6.67),GjuhëteHuaja(7.42)apoNjohurivekompjuterike(7.73).

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Financa

Burime njerëzore

Shitje


Gjuhët e huaja

Lidershipi

Marrja e vendimeve

Menaxhimi i kohës


Shërbimi ndaj klientit/ marrëdhëniet

Aftësi komunikimi

Planifikim & Parashikim

Aftësi për Zgjidhjen e Problemeve

Zhvillimi i Biznesit (Business Development)

Logjistikë

Menaxhim strategjik

Menaxhim i projektit

Menaxhim i brendit

Analiza numerike dhe e të dhënave

Rëndësia kundrejt disponueshmërisë së shkathtësive në Sektorin e Tregtisë


33

Figura27Boshllëkuishkathtësivenësektorinetregtisë

Ngashkathtësitëekonsideruarasimërelevantetngasektoriitregtisë,shkathtësitëeshitjesdukettëjenëmemësëshumtimungesënë tregunepunës(1.62).Ngjashëmmekëtë,njënën‐furnizimmeshkathtësiraportohet edhe për aftësi të menaxhimit të kohës, menaxhim të markës tregtare, si dhe menaxhimstrategjik,Nëanëntjetër,boshllëkuishkathtësivetëraportuarapërgjuhëtehuajaështëishpërfillshëm,siçështërastiedhememenaxhimineburimevenjerëzore,logjistikëdhedisashkathtësitjeratërreshtuaranëanënemajtë tëgrafikut tëmësipërm.Nën “të tjera”,një respondentka theksuar “ndërtimi indjenjës sëpronësisënëkompani”sinjëaftësiqëmungontekkompaniapërkatëse.

Ështëinteresantetëpotencohetseshkathtësitëeshitjesjanëidentifikuarsiproblematikenëgjithësektorëte analizuar.Boshllëku i identifikuarnë sektorine shitjes jepnjë indeksprej1.62,përcjellënga sektori iprodhimit(1.55)dheaiishërbimeve(1.34).Ndoshtakjoedhënëështëekuptueshmedukepasurparasyshseshpeshherëshitjakonsiderohetsiaktivitetthelbësoribiznesitnëgjithësektorët,nëdisamëshumësetjerat.

Boshllëku i përgjithshëm i shkathtësive i raportuar në sektorin e tregtisë është dukshëm më i vogëlkrahasuar me sektorin e prodhimit. Shuma e mesatareve të boshllëkut në industri është 17.32 për 19shkathtësi.Kjonënkuptonseboshllëkumesatarishkathtësivepërgjithësektorinështë0.91.Përrikujtim,shifrarespektivepërsektorineprodhimitishte1.33.

0.11

0.49 0.49 0.54 0.550.62

0.85 0.87 0.910.97 1 1.03

1.09 1.09 1.131.2

1.29

1.47

1.62

0

0.2

0.4

0.6

0.8

1

1.2

1.4

1.6

1.8

Boshllëku i shkathtësive në sektorin e tregtisë

34

Sektoriishërbimeve

Lexuesitduhettëvënëresepërqëllimetëkëtijstudimi,sektoriiteknologjisësëinformimitdhekomunikimitnukkaqenësubjektianalizës,përshkaksenjëorganizatëtjetërkambuluarkëtëfushë.Nëkëtëstudim,nënsektorëtnë vijim janë analizuar: shërbimet tatimoredhekontabël, auditimi, shërbimetmbështetësepërbiznese,shërbimetligjoreetj.

Figura28Rëndësiakundrejtdisponueshmërisësëshkathtësivenësektorineshërbimeve

Marrëdhëniet me klientë (9.09), Menaxhimi i kohës (8.73) dhe Zgjidhja e problemeve (8.51) dalin sishkathtësitë kryesore që nevojiten në sektor të shërbimeve. Sërish, ky grafik përmban ndryshimesubstancialekrahasuarmedysektorëtetjerë.

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Financa

Burime njerëzore

Shitje


Gjuhët e huaja

Lidershipi

Marrja e vendimeve

Menaxhimi i kohës


Zhvillimi i Biznesit të Ri

Menaxhim i projektit

Planifikim & Parashikim

Fleksibilitet & adaptim në përgjegjësi të reja

Marrëdhëniet me klientë

Zgjidhja e Problemeve

Analiza numerike dhe e të dhënave

Aftësi të hulumtimit

Aftësi e negocimit

Aftësi inovative

Rëndësia kundrejt disponueshmërisë së shkathtësive në Sektorin e Shërbimeve


35

Figura29Boshllëkuishkathtësivenësektorineshërbimeve

Nëanëntjetër,Zhvillimiibiznesittëri(6.67),Njohuritëegjuhëvetëhuaja(7.16),dheMenaxhimiiburimevenjerëzore(6.97(,janëmëpaktërëndësishmepërkëtësektorënësebazoheminëtëdhënatetëanketuarve.Ndoshtakjopërfaktinsekafurnizimtëmjaftueshëmtëpunëtorëveqëkanëkëtoshkathtësi(veçanërishtnërastinegjuhëvetëhuajadheburimevenjerëzore).Qëtëtreshkathtësitëkanërezultattëmirësaipërketdisponueshmërisësëtyrenëtreg.

Menaxhimiikohës(2.18),aftësitëinovative(1.94),dheplanifikimidheparashikimi(1.76)ekryesojnëlistëneboshllëkut të shkathtësive.Kjondoshtaështëvetë‐shpjeguesepër faktinsevetëkohaparaqet input tërëndësishëmnësektortëshërbimit,kushumëkompaniedheifaturojnëklientëtetyrebazuarnëkohëneshpenzuarnëaktivitete(siçështërastimeavokatë,konsulentëtatimoretj.)Messhkathtësivetjerarelevanteqë janë përmendur nga respondentët janë shkathtësitë e përfaqësimit dhe mungesa e ekspertëve përmbrojtjetëmjedisit.

d) NdikimiiboshllëkuttëshkathtësiveNë pjesën vijuese të anketës, kompanive u është kërkuar të japin mendimin e tyre mbi një numër tëçështjeve,ngamendimiityrepërburimineboshllëkutekzistues,deritekroliiinstitucionevearsimoredheshkathtësitëqëdotëkërkohennëtëardhmen.Qëllimiikëtyrepyetjeveështëqëtëkrijohetnjëbazëemirëpërzhvilliminerekomandimevedhealternativavepolitike.

Sëpari,kompaniveuështëkërkuartësqarojnëseçfarëkonsiderojnëatasiburiminkryesortëboshllëkutekzistuesnëkompanitëe tyre.Kompaniveu janëdhënëdisaopsionedheuështëkërkuar tëzgjedhintëgjithaopsionetqëjanëtëaplikueshmepërta.

0.760.86

0.96 1.03 1.03 1.06

1.27 1.31 1.34 1.41.47

1.61 1.65 1.7 1.73 1.73 1.76

1.94

2.18

0

0.5

1

1.5

2

2.5

Boshllëku i shkathtësive në sektorin e shërbimeve

36

Burimiiboshllëkutekzistuestëshkathtësive

Figura30Shkaktariiboshllëkutekzistuestëshkathtësive

Siç jep të kuptohet grafiku i mësipërm, opsioni më i shpeshtë i zgjedhur nga të anketuarit ishte qëinstitucionetarsimoreduhettëfajësohenpërdështiminetyreqëtëfurnizojnëtregunmëpunëkërkuesqëposedojnëaftësitëeduhura.Atatheksojnësekamungesëtëpërgjithshmetëshkathtësivenëtreg,dhesemungesa e një strategjie të koordinuar për punësim dhe edukim nuk e ndihmon aspak situatën. Njëpërqindjemëevogëlekompaniveraportojnëmungesënefondevetëtrajnimit,dhepagatevoglasiburimiproblemit.Nën“tëtjera”,disangapërgjigjetedhënangatëanketuaritjanë:

Mungesaeshkollavepëredukimprofesional, Mungesaepunëspraktike Institucionetarsimoreduhettavënëkompletiminepunëspraktikesikushtpërdiplomim Standardeteulëtatëjetësdetyrojnëpunëtorëteshkathëttëmigrojnëjashtëvenditnëkërkimtë

punës Mungesaedisaprogramevespecifiketëtrajnimitnëinstitucionearsimore(përshembull

përpunimiillamarinësapooperatorihekurudhës), Ndërlidhjeedobëtmesasajçfarëmësohetnëshkolladheçkanevojitetnëpraktikë. Sundimiidobëtiligjit

Figura31Shkaktariiboshllëkutekzistuestëshkathtësivesipassektorëve

40.5%

54.6%

30.3%

64.3%

33.5%

51.4%

9.7%

0.0%

10.0%

20.0%

30.0%

40.0%

50.0%

60.0%

70.0%

Mungesa efondeve të

dedikuara përtrajnime dhecertifikime

Mungesa eaftësive dhenjohurive tëveçanta në

tregun e punës

Punonjësit nukjanë në gjendjetë përditësohen

me risitëteknologjike

Institucionetarsimore nukarrijnë tëprodhojnë

kandidatë meaftësi të

përshtatshme

Kandidatët meshkathtësi që nanevojiten presinpaga më të lartase ato që neofrojmë

Mungesa e njëstrategjie të

koordinuar përpunësim dheedukim në

nivelin qendrortë qeverisjes

Tjetër

Burimi i boshllëkut ekzistues të shkathtësive

0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

70.00%

80.00%

Mungesa efondeve të

dedikuara përtrajnime dhecertifikime

Mungesa eaftësive dhenjohurive tëveçanta në

tregun e punës

Punonjësit nukjanë në gjendjetë përditësohen

me risitëteknologjike

Institucionetarsimore nukarrijnë tëprodhojnë

kandidatë meaftësi të

përshtatshme

Kandidatët meshkathtësi që nanevojiten presinpaga më të lartase ato që neofrojmë

Mungesa e njëstrategjie të

koordinuar përpunësim dheedukim në

nivelin qendrortë qeverisjes

Tjetër

Burimi i boshllëkut ekzistues të shkathtësive sipas sektorëve


37

Nëse shikohet për së afërmi, të dhënat e zbërthyera mbi mendimin e të anketuarve për shkaktarin eboshllëkutekzistuestëshkathtësive,japindisaindikacione.Duhettëtheksohetserespondentëtesektorëvetëprodhimitdheshërbimeveidentifikojnëmungesënefondevesinjëndërarsyetnëshkallëmëtëmadhesekompanitëesektorittëtregtisë.Ndoshtakjomundtëduketerastësishmenëshikimtëparë,porjodomosdoështëevërtetë,dukepasurparasyshsetrajnimetnësektorineprodhimitdheshërbimeve‐atykuvleraeshtuarështëmëelartë‐mundtëjenëmëtëkushtueshmekrahasuarmesektorinetregtisë.Shumëshpeshpunonjësit e kompaniveprodhueseduhet tëkalojnë trajnime tëpërshtaturanevojave të kompanisëpëroperimin e makinerive apo për kryerjen e funksioneve të ndryshme në zinxhirin e prodhimit, dheshpeshherëduhetmarrëekspertëtëjashtëmpërofriminetrajnimevetëtilla.Nëanëntjetër,punonjësitnësektorinetregtisëkanëapoduhettëkenëdisashkathtësimëtëtransferueshme,qënukparaqesinndonjëpengesëtëmadhefinanciare.

Gjithashtu, pamundësia e ofrimit të pagave më të larta duket të jetë më problematike në sektorin eshërbimevekrahasuarsektorëvetjerë.Kjoedhereflektonfaktinsekysektorkatendencëtëpunësojëmëshumë njerëzme arsim të lartë (siç u sqarua paraprakisht).Mjaft interesant është fakti se një numër ibarabartë i të anketuarve nga sektorët e prodhimit dhe tregtisë i atribuojnë ekzistimin e boshllëkut tëshkathtësivedështimittëinstitucionevearsimorepërtëfurnizuartregunmeshkathtësitëekërkuara.

Tëanketuaritvlerësojnëopsionettjeranëmënyrëtëngjashme(siçështërastiimungesëssënjëstrategjietëkoordinuar),dhenukkandonjëdallimsubstancial.

Ndikimiiboshllëkuttëshkathtësive

Figura32Ndikimiiboshllëkuttëshkathtësive

Dukekonsideruartëgjeturavetështjelluaramë lartë, tëanketuaritpoashtu janëpyetursesindikonkyboshllëknëveprimtarinëetyre.Ngjashëmsinëpyetjetparaprake,atyreujanëofruardisaopsionedheuështëkërkuartëzgjedhintëgjithapërgjigjeteaplikueshme,sidheuështëdhënëmundësiapërtëofruarpërgjigjetjerajotëlistuara.

Siç jep të kuptohet grafiku, humbja e efikasitetit, rritja e kostove, rritje e ngadalësuar e kompanisë dhehumbja e cilësisë janë përgjigjet më të shpeshta mes të anketuarve. Rënia e numrit të klientëve ështëzgjedhurmërrallësinjëndëropsionet.Nëpërgjigjetnën“të tjera”,kompanitëkanëdhënëpërgjigjetnëvijim:

Rritjaestresitsirezultatijoefikasitetit HumbjaenjëmundësietëpartneritetitmekompaningaBashkimiEvropian Humbjaeprofesionistëvenëfushatëcaktuara(sipërshembullkujdesishëndetësor) Vonesanëplanetëinvestimit Rrezikfalimentimit(dherrjedhimishtrritjaepapunësisë) Humbjeekonkurrueshmërisë Rritjeenivelittërreziqevetësigurisënëvendinepunës Humbjaemundësisëpërnivelmëtëlartëtëpagës

63.20%

49.20%

58.90%

28.60%

35.70%

49.20%

8.60%

0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

70.00%

Humbja eefikasitetit

Humbja e cilësisë Rritja e kostove Rënia e numrit tëklientëve

Humbja emundësivebiznesore

Rritje engadalësuar ekompanisë

Të tjera

Ndikimi i boshllëkut të shkathtësive

38

Figura33Ndikimiiboshllëkuttëshkathtësivesipassektorëve

Rritjaekostovedukettëjetëndikimimëindjeshëmiboshllëkuttëshkathtësivetëfuqisëpunëtorenëmesinekompaniveprodhuese,krahasuarmetëanketuaritngadysektorëtetjerë.Kjomundtëjetëedhepasojëefondeveshtesëtënevojshmepërtrajniminepunëtorëve,apoedhepërshkakfaktorëvetjerëqëshkaktojnëhumbjetëefikasitetit.Përshembull,nësestafinukkanjohuritëenevojshmepërtëpunuarmenjëmakineri,produktivitetiulet,ndërsagjasatpërtëdëmtuaratëmakineripadyshimserriten.

Gjithashtu,faktorii“humbjessëcilësisë”ështëzgjedhurmëshpeshngakompanitëesektorittëprodhimitdhe shërbimeve, aty ku vlera e shtuar ështëmë e lartë krahasuarme sektorin e tregtisë. Në aspekt tëkonkurrencës në rritje që vjen nga tregjet e huaja, ky faktor është tejet i rëndësishëm në aspekt tëkonkurrueshmërisësëindustrisëvendorenëKosovë.

Shqetësimipërrënienenumrittëklientëveështëmëishpeshtëmestëanketuarvengasektoriitregtisë,edhepsenukështëproblemimëishpeshtëiraportuarngasektori.Tëdhënatnëndikimettjerapotencialenuktregojnëndonjëinformatëtërëndësishmepërdallimemessektorëve.

Adresimiiboshllëkuttëshkathtësive

Figura34Mënyratmëtëshpeshtapëradresimineboshllëkuttëshkathtësive

0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

70.00%

80.00%

Humbja eefikasitetit

Humbja e cilësisë Rritja e kostove Rënia e numrit tëklientëve

Humbja emundësivebiznesore

Rritje engadalësuar ekompanisë

Të tjera

Ndikimi i boshllëkut të shkathtësive sipas sektorëve


0.0%

10.0%

20.0%

30.0%

40.0%

50.0%

60.0%

70.0%

80.0%

Trajnimet nëvendin e punës

Duke dërguarpunonjës nëprogrametrajnimi të

organizuara ngainstitucione të

tjera

Ne nuk marrimhapa të veçantëpër të adresuarkëtë boshllëk

Ne përpiqemi tëgjejmë punonjëstë rinj që kanë

aftësitë ekërkuara

Ne modifikojmëproceset e punës

për t'iupërshtaturaftësive tëpunonjësve

Tjetër (ju lutemspecifikoni)

Si adresohet boshllëku i shkathtësive në nivel të ndërmarrjes?

39

Tëanketuarveuështëkërkuartësqarojnësesieadresojnëboshllëkuneshkathtësivetëfuqisëpunëtore(nësendërmarrinhapakonkret).Grafikusqaronseshumicaetëanketuarveorganizojnëtrajnimenëvendinepunës,përderisagjysmaetyreprovojnëqëboshllëkuntaadresojnëdukekërkuarpunëtorëqëizotërojnëatoshkathtësinëtregunepunës.Afërsisht10%endërmarrjevekanëtheksuarsenukndërmarrinndonjëhapkonkretpëradresimineboshllëkut.Nën“tëtjera”,respondentëtkanëdhënësqarimetsinëvijim:

Kontraktojmëekspertë/këshilltarëtëjashtëmpëraktivitetespecifike Kemikrijuarakademibrendakompanisë Organizojmëprogrameprofesionaletëtrajnimittëpunëtorëve

Figura35Siadresohetboshllëkuishkathtësivenësektorëtëndryshëm

Trajnimetnëvendinepunësjanëmënyramëeshpeshtëeadresimittëboshllëkuttëshkathtësivenëtëtrisektorët,porkjopraktikëështëedhemëeshpeshtënëmesinekompanivetëprodhimit,kunjëshumicëprej86.2%ekompanivetëanketuarashprehensepërdorinkëtëqasjepëradresimineboshllëkut.Nësektorineprodhimit,proceduratdheaktivitetetspecifikemundtëndryshojnënëmasëtëmadhenganjëkompaninëtjetrën.Prandaj,trajnimetnëvendinepunësjanënjëmënyrëepërshtatshmepëradresimineproblemit.Gjithashtu, respondentëtngasektori iprodhimitpërdorin trajnimeteofruaranga institucionet tjeramëshpeshsesektorëtetjerë.

Nëanëntjetër,kompanitëeshërbimevejanëmëfleksibilepërmodifikimineprocesevetëpunëspërt’iupërshtatur shkathtësive dhe aftësive të punëtorëve. 35.4% e të anketuarve nga ky sektor thonë semodifikojnëprocesetpërt’iupërshtaturpunëtorëve.Nëanëntjetër,kjopraktikëndiqetshumëmëpaknësektorineprodhimitdheatëtëtregtisë,kuedhefleksibilitetiështëmëivogël.Ngjashëm,njëpërqindjepakmëe lartëerespondentëvengasektori ishërbimevetheksojnësenukndërmarrinhapapëradresimineproblemittëboshllëkuttëfuqisëpunëtore.

Proporcionalisht,numriitëanketuarvengatëgjithësektorëtqëtheksojnëseprovojnëtëgjejnëpunëtorëtërimeshkathtësitëenevojshmeështëpothuajseinjëjtë.

0.0%

10.0%

20.0%

30.0%

40.0%

50.0%

60.0%

70.0%

80.0%

90.0%

100.0%

Trajnimet në vendine punës

Duke dërguarpunonjës në

programe trajnimitë organizuara ngainstitucione të tjera

Ne nuk marrimhapa të veçantë përtë adresuar këtë

boshllëk

Ne përpiqemi tëgjejmë punonjës tërinj që kanë aftësitë

e kërkuara

Ne modifikojmëproceset e punëspër t'iu përshtatur

aftësive tëpunonjësve

Tjetër (ju lutemspecifikoni)

Si adresohet boshllëku i shkathtësive në sektorë të ndryshëm


40

Trajnimetpërpunëtorë

Figura36Ekzistimiiplanevetëtrajnimitmefondetëdedikuara

Respondentët po ashtu janë pyetur se a kanë programe trajnimi specifike me fonde të dedikuara përpunëtorët e ri. 29.7%e të anketuarve thonë se kanëplane të tilla, përderisa 36.8%e tyre theksojnë setrajnimetorganizohen sipasnevojës.Ngjashëm,bizneset janëpyetur se aofrojnë fondepër zhvillimin eshkathtësivepërgjatëkarrierës,ku56.2%erespondentëvejanëshprehursenukkanëfondtëtillë,ndërsapjesaembeturprej43.8%kanëtheksuartëkundërtën.

Figura37Ekzistimiiplanevetëtrajnimitmefondetëdedikuarasipassektorëve

Nëkëtëaspektnukmundtëshihetndonjëdallimindjeshëmmessektorëvetëpërzgjedhur.Respondentëtngasektori iprodhimitkanëpakmëshumëgjasa tëkenë fonde tëdedikuarapër trajnimine sektorëve.Megjithatë,paskodifikimit tëpërgjigjevenëbazënumerike, testiANOVA jep tëkuptohet sedallimimessektorëveështëstatistikishtiparëndësishëmnëintervalbesueshmërieprej95%.

29.7%

33.5%

36.8%

Ekzistimi i planeve të trajnimit me fonde të dedikuara

Po Jo Jo, por zhvillojmë trajnime sipas nevojës

32.31%

29.09%27.69%

32.31%30.91%

36.92%35.38%

40.00%

35.38%

0.00%

5.00%

10.00%

15.00%

20.00%

25.00%

30.00%

35.00%

40.00%

45.00%


Ekzistimi i planeve të trajnimit me fonde të dedikuara sipas sektorëve

Po Jo Jo, por zhvillojmë trajnime sipas nevojës

41

Fitimiikapacitetevetëplota

Figura38Kohaenevojshmeqënjëpunëtortëfitojëkompetencatëplotapërpunënecaktuar

Duke pasur në konsideratë se mungesa e shkathtësive në tregun e punës shihet si problem mes tëanketuarve,njëndërpyetjeteanketëskatëbëjëmekohënmesatareqëinevojitetnjëpunëtoritëritëbëhetplotësishtkompetentnëpunënere.Vetëm4.35%etheksojnësepunëtorëterifitojnëkompetencateplotabrena1muaji,përderisashumicaerespondentëvezgjedhinopsionin1‐3apo3‐6muaj.

Figura39Kohaenevojshmeqënjëpunëtorëtëbëhettërësishtkompetentpërpunënecaktuarsipassektorëve

Tëdhënatezbërthyeratregojnësemesatarisht,punëtorëtnësektorinetregtisëmëshpejtëarrijnëtëfitojnëkompetencat e plota krahasuarme sektorët e tjerë. Në përgjithësi, më shumë se 56% e të anketuarvesqarojnësekompetencateplotafitohenbrenda3muajvetëparë.Derinënjëshkallë,kjoedhënëmbështetperceptiminsesektoriitregtisëkanevojëmëtëmadhepërshkathtësitëtransferueshme,dhejoaqshumëpërshkathtësiteknike(gjithnjënësekrahasohetmesektorëtetjerë).

Nëanëntjetër,përqindjaerespondentëveqëtheksojnësekompetencatfitohenbrenda3muajvebienë37%nërastinekompanivengasektoriiprodhimit,dhe27%nëmesinerespondentëvengasektoriishërbimeve.

4.3%

35.1%

28.6%

21.6%

10.3%

Koha e nevojshme që një punëtor të fitojë kompetenca të plota për punën e caktuar

Më pak se një muaj 1‐3 muaj 3‐6 muaj 6‐12 muaj Më shumë se 12 muaj

1.54%

7.27%

4.62%

35.38%

49.09%

23.08%

32.31%

21.82%

30.77%

24.62%

14.55%

24.62%

6.15%

7.27%

16.92%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Prodhim

Tregti

Shërbime

Koha e nevojshme që një punëtorë të bëhet tërësisht kompetent për punën e caktuar sipas sektorëve

Më pak se një muaj 1‐3 muaj 3‐6 muaj 6‐12 muaj Më shumë se 12 muaj

42

Vetëm1.54%ekompaniveprodhuesethonësepunëtorëtbëhenkompetentbrendamuajit,ndërsanërastinekompanivetëtregtisëkjoshifërështë7.27%.

Sipastëdhënavetëofruara,mundtëshihetsemesatarishtkohaenevojshmepërfitiminekompetencavetëplota në vendin e punës ështëmë e larta në sektorin e shërbimeve, ku 17% e respondentëve thonë senevojitenmbi12muaj.Ështëvështirëtëkrahasohenkëtotëdhënamerezultatengavendetetjera,meqenësekyfaktorndryshonshumënganjëkompaninëtjetrën,dhenganjënën‐sektornëtjetrin.

Përtëverifikuarhipotezënedallimitnëkohëpërkompetenca,ështëzhvilluarnjëtestANOVAmetëdhënatëkodifikuara.Rezultatetekëtijtestijapintëkuptohetsekanjëdallimstatistikishttërëndësishëmnëkohënmesatarepërarritjenekompetencavenësektorëtëndryshëm.Keniparasyshsenumratnëboshtin ‘y’nëgrafikunemëposhtëmnukpasqyrojnëndonjëperiudhëkohore,porjanëreflektimikodifikimittëtëdhënavepërtëtestuardalliminmespërgjigjevetësektorit.

Figura40Dallimistatistikornëkohënenevojshmepërfitiminekompetencave(tëdhënatëkoduara)

Planetepunësimitpërvitin2017dhe2018

Figura41Planetepunësimitpërvitin2017dhe2018

TregtiShërbimeProdhim

3.50

3.25

3.00

2.75

2.50

Sektori

Koha e nevo

jitur për arritjen e kompetencë

s së

plotë Intervali respektiv për kohën e nevojitur për fitimin e kompetencës së plotë

Interval besueshmërie prej 95% për mesataren

31.9%

2.2%

65.9%

Planet e punësimit gjatë vitit 2017 dhe 2018

Kam ndërmend të mbaj të njëjtin numër të të punësuarve Kam planifikuar të ul numrin e të punësuarve

Planifikoj rritjen e numrit të punonjësve në organizatë

43

Njëegjeturinkurajuesengaanketaështëseafërsisht66%etëanketuarvetheksojnëseplanifikojnëtërrisinnumrinepunëtorëvegjatëdyvitevetëardhshme.Vetëm2.2%planifikojnëtëulinnumrinepunëtorëve,ndërsa32%nukpresinqënumriipunëtorëvetëtyretëpësojndonjëndryshimgjatëkësajperiudhe.Saipërketnumrittëvendevetërejatëpunëstëkrijuara,përgjigjetndryshojnënga1derinë150‐200punëtorë(përshembullnësektorinetekstilit).

Figura42Planetepunësimitgjatëvitit2017dhe2018sipassektorëve

Siçjeptëkuptohetgrafiku,sektorimëshpresëdhënëssaipërketnumrittëvendevetërejatëpunësështësektori i prodhimit, jo vetëm si përqindje e numrit të anketuarve, por edhe në terme absolute. 80% ekompaniveprodhuesetëanketuarathonësepresintërrisinpunësiminnëvitin2017dhe2018,ndërsaasnjërespondent nuk planifikon të ulë numrin e punëtorëve. Gjithashtu, 57% e të anketuarve në sektorin eshërbimevedhe60%etëanketuarvenësektorinetregtisëparashikojnërritjetëkompanisë.Ndoshtakjoështëegjeturamëinkurajueseegjithëstudimit.

Mënyraterekrutimittëpërdorurangakompanitë

Figura43Mënyratkryesoretërekrutimit

0.00% 10.00% 20.00% 30.00% 40.00% 50.00% 60.00% 70.00% 80.00% 90.00% 100.00%

Prodhim

Tregti

Shërbime

Planet e punësimit gjatë vitit 2017 dhe 2018 sipas sektorëve

Kam ndërmend të mbaj të njëjtin numër të të punësuarve Kam planifikuar të ul numrin e të punësuarve

Planifikoj rritjen e numrit të punonjësve në organizatë

0.0%

10.0%

20.0%

30.0%

40.0%

50.0%

60.0%

Portalet epunës

Gazetat Kontaktet dherekomandimet

epunëdhënësve

të tjerë

Familja dhemiqtë

Headhunting(targetim ikandidatëvespecifik)

Praktikantë Panaire tepunësimit

Të tjera

Mënyrat kryesore të rekrutimit

44

Respondentëtjanëpyeturedhepërkanaleterekrutimitqëataipërdorin,kumundtëshihetseportaletepunësjanëopsionimëishpeshtëizgjedhur.

Vlen të theksohet se rekomandimet nga familja dhe miqtë mbesin mënyrë e shpeshtë e rekrutimit nësektorin privat. Kjo ndoshta shkon kundrejt përpjekjeve për adresimin e boshllëkut të shkathtësive,meqenëse për gjetjen e punëtorëve me shkathtësi të duhura mekanizma tjerë mund të jenë më tëpërshtatshëm.Nën“tëtjera”,dyopsionetmëtëshpeshtatëzgjedhurajanëmediatsociale(p.sh.Facebook)dheAgjencitëePunësimit(sidomosnësektorineprodhimit).

Figura44Mënyratkryesoretërekrutimitsipassektorëve

Tëdhënatezbërthyeranuktregojnëndonjëdallimsubstancialmessektorëve,ndoshtamepërjashtimtëfaktit se kompanitë tregtare përdorin më shpesh mekanizma “jo‐formal” të rekrutimit. Për shembull,rekomandimetngafamiljarëdhemiqtëjepetsipërgjigjenë60%tërastevenësektorinetregtisë,dhevetëmnë30.77%nësektorineshërbimeve.Sërish,nëkëtërastarsyejamundtëjetësekompanitësesektorittëshërbimevekanënevojëmëshumëpërpunëtorëtëkualifikuar,krahasuarmesektorinetregtisë.

Sipasrezultatevetëanketës,punapraktikemësëshumtigjenpërdorimnëmesinekompanivetëshërbimevedheprodhimit,ndërsakjopraktikëështëmëerrallënëmesinekompanivetregtare.Njëtrendingjashëmhasetedhenëpunësiminpërmespanairevetëpunësimit.Nukvërehetndonjëdallimsubstancialsaipërketmekanizmavetjerëtërekrutimit.

Kohaenevojshmepërgjetjenenjëpunëtoritëri

Figura45Kohaenevojshmepërgjetjenenjëpunëtoritëri

55.38%

10.80%

47.00%

43.20%

14.10%

39.50%

15.70%17.30%

61.82%

14.55%

60.00% 60.00%

14.55%

30.91%

7.27%

18.18%

49.23%

9.23%

43.08%

30.77%

12.31%

46.15%

15.38%16.92%

0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

70.00%

Portalet epunës

Gazetat Kontaktet dherekomandimet

epunëdhënësve

të tjerë

Familja dhemiqtë

Headhunting(targetim ikandidatëvespecifik)

Praktikantë Panaire tepunësimit

Të tjera

Mënyrat kryesore të rekrutimit sipas sektorëve


Koha mesatare për gjetjen e një punëtori të ri

Më pak se një muaj 1‐2 muaj 2‐4 muaj Më shumë se 4 muaj

45

Përderisasipasrespondentëvenevojitetkohëmjaftegjatëparasenjëpunëtoriritëfitojëkompetencatëplotanëvendinepunës,enjëjtanukmundtëthuhetpërkohënenevojshmepërgjetjenenjëpunëtoritëri.Në77%tërasteve,personatpërvendinepunësgjendenbrenda2muajve,përderisanëvetëm5.45tërastevepunëdhënësvekjoprocedurëiumerrmëshumëse4muaj.

Figura46Kohaenevojshmepërgjetjenenjëpunëtoritërisipassektorëve

Tëdhënatezbërthyerapërkohënqëmesatarishtnevojitetpërplotësiminenjëvenditëritëpunësndjekinnjëtrendtëngjashëmmerezultatetekohëssënevojshmepërfitiminekompetencavetëplota(dotëthotë,punëtorëtnësektorinetregtisëmundtëgjendenmëshpejtësenësektorëtetjerë).87.5%epunëtorëvepunësohen brenda 2 muajve në sektorin e tregtisë, përderisa ky rezultat në sektorët e prodhimit dheshërbimeveështë72.5%.Nëekstremintjetër,9.23%etëanketuarvengasektoriishërbimevethonëseunevojitetmëshumëse4muajpërgjetjenepunëtorëveadekuat,ndërsanësektorineprodhimit(4.62%)dhesektorinetregtisë(1.82%),kyindikatorështëdukshëmmëiulët.

Vetëmkygrafikjeptënënkuptohetseçështjaeboshllëkuttëshkathtësiveështëmëprezentënësektorëteprodhimitdhe shërbimevekrahasuarmesektorine tregtisë,kupunëtorëtmund tëgjendenmë lehtë.Sirikujtim,indeksiiboshllëkuttëshkathtësivenësektorineshërbimitishte1.41,nësektorineprodhimit1.33,ndërsanësektorinetregtisë0.91.Nëanëntjetër,niveliisofistikimittëshkathtësivedhellojeteshkathtësivetëkërkuaradallonngasektorinësektor,siçtregohetnëpjesënemëposhtme.

Shkathtësitëmëtëkërkuara

Figura47Shkathtësitëmëtëkërkuaratekpunëtorëteri

4.62%

1.82%

9.23%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Prodhim

Tregti

Shërbime

Koha mesatare për gjetjen e një punëtori të ri sipas sektorëve

Më pak se një muaj 1‐2 muaj 2‐4 muaj Më shumë se 4 muaj

63.2%

47.6%43.2%

26.5%

45.9%

37.8%

49.7%

6.5%

0.0%

10.0%

20.0%

30.0%

40.0%

50.0%

60.0%

70.0%

Shkathtësitë më të kërkuara në punëtorë të ri

46

Nëgjithësektorët,shkathtësitëebutaparaqitensishumëtërëndësishmepërpunëdhënësit.Nëpërgjithësi,kanjëperceptimseinstitucionetarsimoremundtëpunojnëmëshumëmestudentëmetematsikomunikiminëbiznesdhelëndëtëngjashme,përtëlehtësuarhyrjenetyrenëtregunepunës.Aftësitëebutakanënjëvlerësimkaqtëlartëpërvetëfaktinsejanërelevantenëgjithësektorët.Megjithatë,kjonukdotëthotësejanëshkathtësitëmëtënevojshmepërsecilinsektor.

Gjithashtu, shkathtësitë teknike të lidhurame industrinë vlerësohenpo ashtu si shumë të rëndësishme.Përgjigjetedhënanën“tëtjera”kryesishtlidhenmeprofesionespecifiketënevojshmepërnën‐sektorë(p.sh.rrobaqepës,zdrukthëtar,punëtorëtëlinjavetëprodhimit,dizajngrafiketj.).Megjithatë,kapërgjigjemëtëpërgjithshme,sispecialistëpërmarrëdhëniemeklientë,shkathtësipërpunëekiporeetj.

Figura48Shkathtësitëmëtëkërkuaratekpunëtorëterisipassektorëve

Sipastëdhënavetëofruara,shkathtësitëebutajanëveçanërishttërëndësishmenësektorinetregtisë,edhepsetënjëjtatvlerësohenlartënëgjithësektorët(siçmundtëshihetedhenëtabelënemëposhtme).Aftësitëanalitikedhepërzgjidhjeneproblemevevlerësohenmëshumënësektorinetregtisë,përderisashkathtësitëeavancuarateknikejanëmëtërëndësishmetpërsektorineprodhimit.Tabelaemëposhtmejepnjëpërmbledhjetë3shkathtësivekryesoretëkërkuaranësecilinsektor:

SHKATHTËSITËMËTËKËRKUARATEKPUNËTORËTERISektoriiprodhimit Sektoriitregtisë Sektoriishërbimeve

Shkathtësitëeavancuarateknike

73.85% Shkathtësitëebuta 86.34% Shkathtësitëebuta 55.38%

Shkathtësitëfizike/manuale

56.92% Aftësitëadministrative

52.73% Aftësianalitike 53.85

Shkathtësitëebuta 55.38% Aftësitëvetë‐menaxhimit

52.73% Aftësitëadministrative

49.23%

Figura49Treshkathtësitëmëtëkërkuaranësecilinsektor

0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

70.00%

80.00%

90.00%

Shkathtësi të buta(shitje,

komunikim)

Aftësitëadministrative

(financa,marrëdhënietnjerëzore,

administratë)

Aftësitë e vetë‐menaxhimit

Aftësikrijuese/artistike

Aftësianalitike/zgjidhjee problemeve

Aftësitëfizike/manuale

Aftësi tëavancuara/

teknike lidhur meindustrinë

Të tjera

Shkathtësitë më të kërkuara në punëtorë të ri sipas sektorëve


47

e) Mendimimbirolineinstitucionevearsimore

Kualifikimetenevojshmepërpozitatepunësqëplanifikohettëhapen

Figura50Kualifikimetekërkuarapërpozitaterejatëpunës

Certifikimiprofesionaldhediplomaenivelitbachelordalintëjenëkualifikimetmëtëshpeshtatëkërkuarangapunëdhënësitnëproceseterekrutimittëpunëtorëvetëri,përcjellëngadiplomaearsimitprofesional.15.8%etëanketuarvetheksojnësenukkanëasnjëkërkesëformale.Nëmesinepërgjigjevetëdhënanën“tëtjera”, respondentët shpeshherë kanë përmendur përvojën paraprake si parakusht. Në disa raste, tëanketuaritkanë theksuarse tëpasuritenjëdiplometë shkollës filloreapo tëmesmemjafton,përderisapunëtorikashkathtësitëenevojshmepërkryerjenenjëpunespecifike.

Figura51Kualifikimetekërkuarapërpozitaterejatëpunëssipassektorëve

Siç mund të shihet në grafikun e mësipërm, kualifikimi kryesor i kërkuar në sektorët e tregtisë dheshërbimeveështëdiplomabachelor,ndërsanësektorineprodhimitkualifikimetkryesorejanëdiplomatngashkollat e arsimit profesional dhe certifikimet profesionale.Dukepasur parasyshbazuar nëpërgjigjet emëparshmesektoriiprodhimitdukettëjetësektoriqëdotëketënevojëpërmësëshumtipunëtorë,njëvëmendjeeveçantëduhett’ikushtohetkëtyredyshtyllavetësistemitarsimor.Njërishikimmëidetajuarirezultatevetëanalizësvënëpahrëndësinëeavancimittëarsimimitdhecertifikimitprofesionalnëvend.

Një rezultat tjetërqëkërkonanalizë tëmëtejmeështëedhepërqindjae lartëekompanivenga sektori itregtisëqëkanëzgjedhurdiplomënebacheloritsikualifikimikërkuarpërpozitatereja.Mundtëthuhetseniveliisofistikimittëshkathtësivenëkëtësektor,veçanërishtpërpozitatfillestare,ështëmëiulëtkrahasuarmesektorëtetjerë,gjëqëebënkëtëtëgjeturshumëparadoksale.Megjithatë,kjoështëreflektimitendencës

3.3%

27.3%

55.7%

47.0%

58.5%

15.8%

7.7%

0.0%

10.0%

20.0%

30.0%

40.0%

50.0%

60.0%

70.0%

PhD DiplomëMaster

DiplomëBachelor

Diplomë eArsimit

Profesional

Certifikimiprofesional

Asnjë kërkesëformale

Të tjera

Kualifikimet e kërkuara për pozitat e reja të punës

0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

70.00%

80.00%

PhD Diplomë Master Diplomë Bachelor Diplomë eArsimit

Profesional

Certifikimiprofesional

Asnjë kërkesëformale

Të tjera

Kualifikimet e kërkuara për pozitat e reja të punës sipas sektorëve


48

së punëdhënësve të kërkojnë kualifikime të tepërta në pozitat që normalisht janë të përshtatshme përkandidatëmenivelmëtëulët tëarsimit.Ky faktpatjetërsemundtë inkurajojëstudentëtqënëmasë tëmadhetëndjekinpistëneuniversitetit,krahasuarmeshkolliminprofesional.

Vlentëtheksohetsegrafikuimësipërmështëingjashëmmegrafikunepjesëvetëmëhershmetëstudimitqëjeppasqyrënepërbërjesaktualetëfuqisëpunëtoresipassektorëve.

Nevojatesektoritprivatkrahaskurrikulavetëinstitucionevearsimore

Figura52Përshtatshmëriaekurrikulavearsimoremenevojatesektoritprivat

Afërsisht 48%e të anketuarve thonë senukbesojnë sekurrikulat e institucioneve arsimore reflektojnënevojatesektoritprivat.Vetëm6%etyrejanëtëmendimitseinstitucionetarsimorepunojnësiduhetnëfurniziminetreguttëpunësmepunëkërkuesqëkanëshkathtësitëekërkuaranëtreg,ndërsa46%etyremendojnë sekyqëllimpërmbushetvetëmpjesërisht.Dukepasurparasysh se sektoriprivat llogaritet sishtytësikryesorizhvillimitekonomikdhekrijimittëvendevetërejatëpunës,ështëenatyrshmetëpritetnjëpërkushtimmëimadhisektorittëedukimitpërtëfurnizuarsektorinprivatmeburimenjerëzoreqëposedojnëshkathtësitëekërkuara.

Figura53Përshtatshmëriaekurrikulavearsimoremenevojatesektoritprivatsipassektorëve

6.0%

45.9%

48.1%

Përshtatshmëria e kurrikulave me nevojat e sektorit privat

Po Pjesërisht Jo

4.69%

7.27%

6.25%

45.31%

47.27%

45.31%

50.00%

45.45%

48.44%

0.00% 10.00% 20.00% 30.00% 40.00% 50.00% 60.00% 70.00% 80.00% 90.00% 100.00%

Prodhim

Tregti

Sherbime

Përshtatshmëria e kurrikulave me nevojat e sektorit privat sipas sektorëve

Po Pjesërisht Jo

49

Tëdhënatezbërthyerasipassektorëvenuktregojnëpërndonjëndryshimsubstancialsaipërketmendimittërespondentëvekarshipërshtatshmërisësëkurrikulavearsimoremenevojatesektoritprivat.Afërsisht50%erespondentëvengagjithësektorëtnukjanëtëkënaqurmeshkallënepërshtatshmërisë.

Ndërveprimimessektoritprivatdheinstitucionevearsimore

Figura54Ndërveprimimessektoritprivatdheinstitucionevearsimore

Afërisht37%epunëdhënësvetheksojnësekomunikojnëmeinstitucionearsimoretëpaktënpjesërishtsaipërketshkathtësiveqëjunevojiten.63%etyrethonëseasnjëherënukkanëkomunikuarmeinstitucionearsimorepërkëtëqëllim.Megjithatë,kompanitëemëdhaprodhueseduketsekanëndërtuarnjëdialogmëtëmirëfilltëmeinstitucionearsimorepërqëllimetërekrutimit.

Figura55Ndërveprimimessektoritprivatdheinstitucionevearsimoresipassektorëve

Nga të gjithë sektorët që janë subjekt i këtij studimi, kompanitë e sektorit të prodhimit duket semë sëshpeshtikonsultohenngainstitucionetarsimorepërzhvillimineprogramevearsimore.Afërsisht48.5%etë të anketuarve nga ky sektor konsultohen mbi këtë temë të paktën pjesërisht, përderisa të dhënatkorresponduesepërsektorëteshërbimevedhetregtisëjanë34%,gjegjësisht28%.Tëdhënatmbisektorine prodhimit janë pak inkurajuese, megjithatë një përfshirje më e madhe e sektorit privat është edëshirueshme.Rastetstudimorengashtetetendryshmeqëjanëpërmbledhnëkëtëhulumtimtregojnësesektori privat duhet të jetë shtytësi i reformave për adresimin e boshllëkut të shkathtësive përmesinstitucionevearsimore.

9.8%

27.3%

62.8%

Ndërveprimi i sektorit privat me institucione arsimore

Po Pjesërisht Jo

15.63%

5.45%

7.81%

32.81%

21.82%

26.56%

51.56%

72.73%

65.63%

0.00% 10.00% 20.00% 30.00% 40.00% 50.00% 60.00% 70.00% 80.00% 90.00% 100.00%

Prodhim

Tregti

Shërbime

Ndërveprimi i sektorit privat me institucione arsimore sipas sektorëve

Po Pjesërisht Jo

50

SuksesiiInstitucionevearsimorenëpërgatitjenefuqisëpunëtore

Figura56Saarrijnëinstitucionetarsimoretëpërmbushinkërkesënpërshkathtësi

Njëpjesëekonsiderueshmee të anketuarve,gjegjësisht48.6%, janë tëmendimit se sektori i arsimitpodështontëplotësojëkërkesënpërshkathtësinëtregunepunës.Vetëm3.8%erespondentëvebesojnësekëtoinstitucionejanëplotësishttësuksesshmenëarritjenekëtijqëllimi.Dypërgjigjejanëdhënënën“tëtjera”,kunjëianketuarkathënësekërkesapërshkathtësiplotësohetvetëmnënjënivelprej10%,ndërsanjërespondentidytëkatheksuarsetej‐furnizimiitregutmeprofesionetëcaktuara(p.sh.EkonomikdheJuridik)kashkaktuarrëniendrastiketëcilësisësëarsimitnëkëtofusha.

Figura57Saarrijnëinstitucionetarsimoretëpërmbushinkërkesënpërshkathtësisipassektorëve

Të dhënat e zbërthyera mbi këtë temë nuk japin ndonjë dallim substancial sa i përket mendimit tërespondentëvengasektorëtëndryshëm.

3.8%

46.4%48.6%

1.1%

Roli i institucioneve arsimore në përgatitjen e fuqisë punëtore

Besoj se sektori i arsimit në vend është në gjendje të plotësojë kërkesat për shkathtësi në sektorin privat pa problem

Besoj se sektori i arsimit në vend është në gjendje të plotësojë vetëm pjesërisht kërkesat për shkathtësi në sektorinprivat

Besoj se sektori i arsimit po dështon të arrij kërkesën për shkathtësi në sektorin privat

Të tjera

4.69%

5.45%

1.56%

42.19%

54.55%

43.75%

53.13%

38.18%

53.13%

0.00%

1.82%

1.56%

0.00% 10.00% 20.00% 30.00% 40.00% 50.00% 60.00% 70.00% 80.00% 90.00% 100.00%

Prodhim

Tregti

Shërbime

Roli i institucioneve arsimore në përgatitjen e fuqisë punëtore sipas sektorëve

Besoj se sektori i arsimit në vend është në gjendje të plotësojë kërkesat për shkathtësi në sektorin privat pa problem

Besoj se sektori i arsimit në vend është në gjendje të plotësojë vetëm pjesërisht kërkesat për shkathtësi në sektorin privat

Besoj se sektori i arsimit po dështon të arrij kërkesën për shkathtësi në sektorin privat

Të tjera

51

Hapatqëinstitucionetarsimoreduhettëndërmarrinsipasbizneseve

Figura58Hapatqëinstitucionetarsimoreduhettëndërmarrinsipasbizneseve

Ndërtimiibashkëpunimitmebiznesepërkrijimineprogramevetëpunëspraktike,sidhekonsultimimesektorinprivatnëbazatërregulltambishkathtësitëekërkuaranëtregunepunësjanëdyzgjidhjetmëtëshpeshtanëmesinetëanketuarve,saipërkethapaveqëinstitucionetarsimoreduhettëndërmarrinpëradresimineboshllëkuttëshkathtësive.

Ndoshtakëtojanëmënyratmëtëdrejtpërdrejtapëradresimineboshllëkutekzistues,porqëtëarrihetkjo,institucionetarsimoreduhet të formojnënjëqasjemë fleksibiledhemëdinamikekarshi sektoritprivat,ndërsanëanëntjetër,edhebiznesetduhettëkenëqasjemëproaktivedheduhettëndërtojnëbashkëpunimtëqëndrueshëmmeinstitucionetarsimore.

Një respondent ka theksuar se kurrikula e institucioneve arsimore duhet të përmbajë lëndëmbi ligjetrelevante në Kosovë, përderisa një respondent tjetër ka thënë se vetëm largimi i ndikimit politik do tëmundësontesistemineedukimittëlulëzojë.

Figura59Hapatqëinstitucionetarsimoreduhettëndërmarrinsipassektorëve

52.5%

79.8%

62.8%

42.1%

66.7%

2.2%

0.0%

10.0%

20.0%

30.0%

40.0%

50.0%

60.0%

70.0%

80.0%

90.0%

Të ndjekin trendet efundit të punësimit,siç raportohet ngaZyra e Statistikavedhe organizata tëtjera adekuate

Të ndërtojne dhembajnë

marrëdhëniet mebizneset për krijimine programeve të

praktikës

Të kryerjnëhulumtime vjetorepër të gjetur nevojat

aktuale në treg

Të përditësojnëprogramet e tyre nëbaza të rregullta

Të konsultohen mesektorin privat nëbaza të rregullta

Të tjera

Hapat që institucionet arsimore duhet të ndërmarrin sipas bizneseve

0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

70.00%

80.00%

90.00%

Të ndjekin trendet efundit të punësimit,siç raportohet ngaZyra e Statistikavedhe organizata tëtjera adekuate

Të ndërtojne dhembajnë

marrëdhëniet mebizneset për krijimine programeve të

praktikës

Të kryerjnëhulumtime vjetorepër të gjetur nevojat

aktuale në treg

Të përditësojnëprogramet e tyre nëbaza të rregullta

Të konsultohen mesektorin privat nëbaza të rregullta

Të tjera

Hapat që institucionet arsimore duhet të ndërmarrin sipas sektorëve


52

Nëseshikohentëdhënatezbërthyerambikëtëtemë,mundtëshihetsemendimiisektorëvetëndryshëmpakashumëpërcjellënjëtrendtëngjashëmsaipërketveprimevepotenciale.Kompanitëprodhueseduketse vlerësojnë më shumë konsultimin e rregullt me sektorin privat, krahasuar me sektorët e tjerë.Institucionetarsimoreduhettëkonsiderojnëmundësinëethemelimittëbordeveindustrialepërtëkrijuarplatforma tëqëndrueshmepërmarrjen e rekomandimevengakomuniteti i biznesitmbi shkathtësitëqëvlerësohenmësëshumtinëmesinegjeneratavetëreja.

Ndërtimidhembajtjaepartneritetevepërprogrametëpunëspraktikeështëzgjidhjeeshpeshtëmesgjithërespondentëve.Kjometodëjovetëmqëlejonstudentëttëfitojnëpërvojëtëçmuarnëfushatetyredhetëzgjerojnënjohuritëetyre,porsjellpërfitimedhepërkompanitënësektorinprivat,tëcilëtfitojnëstudentëtëmotivuardheenergjiktëcilëtmundtëjenëpunëtorëtëndërmarrjesnëtëardhmen.

Samerrenparasyshinteresatebiznesevenërastinehartimittëlegjislacionitnëfushënearsimit?

Figura60Shkallaemarrjesnëkonsideratëtëinteresavetëbiznesitgjatëhartimittëlegjislacionitnëfushënearsimit

42.1%etëanketuarvethonëseinteresatekomunitetittëbiznesitnukmerrennëkonsideratëaspakngapolitikëbërësitnëfushënearsimit.Vetëm5.5%etyrethonëseinteresatetyrevlerësohen,ndërsa16.4%nukkanësaduhetinformatapërtëbërëndonjëvlerësim.

Figura61Shkallaemarrjesnëkonsideratëtëinteresavetëbiznesitgjatëhartimittëlegjislacionitnëfushënearsimitsipassektorëve

Sipastëdhënavetëpasqyruaranëgrafikunemësipërm,sektoriishërbimevedukettëjetëmëineglizhuarinëaspekttëmarrjesnëkonsideratëtëinteresavetëtyrengapolitikëbërësit.Megjithatë,dallimimesektorëtetjerënukështëshumësubstancial,meqenësenjëpërqindjeetheksuaretëanketuarvengakysektornukkanëqenëtëgatshëmtëjapinndonjëpërgjigjesirezultatimungesëssëinformatave.Kompanitëesektorittëprodhimitdhesektorittëtregtisëkanënjëperceptimtëngjashëmmbikëtëtemë,bazuarnëpërgjigjetedhënanëanketë.

5.5%

36.1%

42.1%

16.4%

A merren parasysh interesat e bizneseve në rastin e hartimit të legjislacionit në fushën e arsimit?

Po Pjesërisht Jo Nuk e di

4.69%

9.09%

3.13%

43.75%

38.18%

26.56%

39.06%

41.82%

45.31%

12.50%

10.91%

25.00%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Prodhim

Tregti

Shërbime

Sa merren parasysh interesat e bizneseve në rastin e hartimit të legjislacionit në fushën e arsimit

Po Pjesërisht Jo Nuk e di

53

InformatatmbiQendrateAftësimitProfesional

MeqenësekanjëperceptimtëpërgjithshëmnëopinionsenjënumërikërkesavetëbiznesevepërshkathtësispecifikemundtëpërmbushenpërmesQendravetëAftësimitProfesional,anketakapyeturrespondentëtmbiatësesakanëinformatambipunënqëbëhetnëQAP.33%erespondentëvenukkanëasnjëinformatëmbiQAP‐të,ndërsapjesaembeturprej67%kanëinformatatëplotaosetëpjesshmepërkëtëtemë.

Ngagrupiitëanketuarveqëipërketkëtij67përqindëshi,afër30%etyre(apo38kompani)kanënjohurisepunëtorëte tyrekanëndjekurndonjë trajnimnëkëtoqendra,përderisa70%e tyrenukkanëndonjëinformatëtëtillë.

Figura62MendimimbicilësinëetrajnimevenëQAP

ShumicaerespondentëvenukkanëinformatatëmjaftueshmepërtëvlerësuarcilësinëeshërbimeveapotrajnimevenëQAP,përderisa18.7%e tyrekanë theksuarse janë tëkënaqurmepunënnëkëtoqendra.Ndoshtakjo informatë jeptëkuptohetsemëshumëduhet tëpunohetpër lidhjenekëtyreqendravemekomunitetin e biznesit dhe për të edukuar bizneset mbi atë se si mund të përfitojnë nga ndërtimi ipartneritetevemekëtoinstitucione.

Figura63MendimimbicilësinëetrajnimevenëQAPsipassektorittëprodhimit

MeqenëseQendrateAftësimitProfesionaljanëndoshtamëtërëndësishmepërsektorineprodhimit,grafikuimësipërmpasqyronmendiminerespondentëvengakysektorpërcilësinëetrajnimevetëofruaranëkëtoinstitucione. Përderisa përgjigjet ndjekin një trend të ngjashëm me mendimin e përgjithshëm, vlen tëtheksohetsenjëpjesëmëemadheerespondentëveqëkanëinformatambikëtëfushëraportojnësejanëtëkënaqurmecilësinëeofruarnëkëtoinstitucione.Nëfakt,nëserespondentëtqëkanëzgjedhur“nukedi”largohenngakalkulimet,atëherëmundtëarrijmënëpërfundimse71%erespondentëvejanëtëkënaqurmeshkathtësitëqëpunëtorëtetyrekanëfituarnëkëtoqendra,ndërsa29%janëtëpakënaqur.

18.7%

11.4%

69.9%

Mendimi mbi cilësinë e trajnimeve në QAP

Jemi të kënaqur me cilësinë e ofruar në QAP Nuk jemi të kënaqur me cilësinë e ofruar në QAP Nuk e di

21.30%

8.50%

70.20%

Mendimi mbi cilësinë e trajnimeve në QAP (sektori i prodhimit)


54

Figura64MendimimbicilësinëetrajnimevenëQAPsipasrajoneve

TëanketuaritngarajoniiPejësdheFerizajdukettëjenëmëtëkënaquritmecilësinëetrajnimevetëofruaranëQAP.Nëtënjëjtënkohë,rajoniiPejës(qëkanumrinmëtëvogëltërespondentëveqëkanëzgjedhur“nukedi”sipërgjigje),kanjënumërmëtëmadhtërespondentëveqëtheksojnësenukjanëtëkënaqurmecilësinëeofruarnëkëtoinstitucione,ngjashëmmePrizrenin.Nësepërgjigjet“nukedi” largohenngakalkulimet,atëherëdotëkishimpasqyrënsimëposhtë:

Figura65MendimimbicilësinëetrajnimevenëQAPsipasrajoneve(rezultatikushtëzuar)

f) Shkathtësitëmëtëkërkuaranëperspektivë10vjeçare

Figura66Shkathtësitëmëtëkërkuaranëperspektivë10vjeçare

8.82% 7.14%22.22%

29.41% 26.67% 22.22% 18.75%5.88%

28.57%11.11%

29.41%

6.67% 11.11%6.25%

85.29%

64.29% 66.67%

41.18%

66.67% 66.67%75.00%

0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

70.00%

80.00%

90.00%

100.00%


Mendimi mbi cilësinë e trajnimeve në QAP sipas rajoneve


0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

70.00%

80.00%

90.00%

100.00%


Mendimi mbi cilësinë e trajnimeve në QAP sipas rajoneve (rezultat i kushtëzuar)

Jemi të kënaqur me cilësinë e ofruar në QAP Nuk jemi të kënaqur me cilësinë e ofruar në QAP

48.63%

36.61%

31.15%

4.92%

34.97%

10.38%

21.31%

0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

Marrëdhëniet meklientë (shërbimi)

Kreativiteti dhezgjidhje e

problemeve

Dizajni,automatizimi dhe

zhvillim tësoftuerëve

Arsyetiminumerik

Shkathtësitëteknike ne linjat e

prodhimit

Inteligjencaemocionale

Shkathtësi tënegocimit

Shkathtësitë më të kërkuara në perspektivë 10 vjeçare

55

Përfund,tëanketuarit janëpyeturedhepërdyshkathtësitëmëtënevojshmenëperspektivë10vjeçare.Shërbimindajklientëve(48.63%),kreativitetidhezgjidhjaeproblemeve(36.61%),dheshkathtësitëteknike(34.97%) dalin si zgjidhjet më të shpeshta mes respondentëve. Arsyetimi numerik dhe inteligjencaemocionalejanënëfundtëlistëssëprioriteteve10vjeçare.

Figura67Shkathtësitëmëtëkërkuaranëperspektivë10vjeçaresipassektorëve

Tëdhënatezbërthyeratregojnënjëtendencëtërespondentëvet’ikushtojnërëndësimëtëmadhenevojavetë sektorit. 68% e të anketuarve nga sektori i prodhimit besojnë se shkathtësitë teknike të linjave tëprodhimitdotëmbesintërëndësishmepas10vitesh,përderisasektorëtetjerënukijapinrëndësikësajshkathtësiepërtëardhmen.Tabelaemëposhtmejepnjëpërmbledhjetë3shkathtësivekryesorenëkornizë10vjeçaresipassektorëvetëndryshëm.

SHKATHTËSITËMËTËKËRKUARANËPERSPEKTIVË10VJEÇARESektoriiprodhimit Sektoriitregtisë Sektoriishërbimeve

Shkathtësiteknike/linjateprodhimit

68.75% Marrëdhënietmeklientë

67.27% Marrëdhënietmeklientë

46.88%

Kreativiteti&zgjidhjeeproblemeve

35.94% Shkathtësitënegocimit

34.55% Kreativiteti&zgjidhjeeproblemeve

42.19%

Marrëdhënietmeklientë

34.38% Kreativiteti&zgjidhjeeproblemeve

30.91% Dizajn,automatizim&zhvillimtësoftuerëve

37.50%

Figura68Shkathtësitëmëtëkërkuaranëperspektivë10vjeçare(top3përsektor)

Siçshihetnëtabelënpërmbledhëse,shërbimindajklientëvedheshkathtësitëpërzgjidhjeneproblemeve,janënëkryetëlistëspërsecilinsektor.Gjithashtu,kompanitëprodhueseqartazitheksojnësenevojapërpunëtorënëlinjatëprodhimitdotëvazhdojëedhepas10vitesh,ndërsakompanitëtregtareikushtojnërëndësitëveçantëshkathtësivetënegocimit.

Figura69Shkathtësitëmëtëkërkuaranëperspektivë10vjeçaresipasrajoneve

0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

70.00%

80.00%

Marrëdhëniet meklientë (shërbimi)

Kreativiteti dhezgjidhje e

problemeve

Dizajni,automatizimi dhe

zhvillim tësoftuerëve

Arsyetiminumerik

Shkathtësitëteknike ne linjat e

prodhimit

Inteligjencaemocionale

Shkathtësi tënegocimit

Shkathtësitë më të kërkuara në perspektivë 10 vjeçare sipas sektorëve


‐5.00%

5.00%

15.00%

25.00%

35.00%

45.00%

55.00%

65.00%


Shkathtësitë më të kërkuara në perspektivë 10 vjeçare sipas rajoneve

Marrëdhëniet me klientë (shërbimi) Kreativiteti dhe zgjidhje e problemeve

Dizajni, automatizimi dhe zhvillim të softuerëve Shkathtësitë teknike ne linjat e prodhimit

Shkathtësi të negocimit

56

Nëaspektrajonal,vlentë theksohetsetëanketuaritngaGjakovadhePejaduket t’ikushtojnërëndësi tëveçantëshkathtësiveteknikenëlinjatëprodhimitnëaspekt10vjeçar.57%erespondentëvengaGjakovadhe54%erespondentëvengarajoniiPejësekanëzgjedhurkëtëopsionnëmesinedyshkathtësivekryesorepër tëardhmentekpunëtorëteri.Nëanëntjetër, respondentëtngarajonetePrishtinës,MitrovicësdheFerizajtkanëzgjedhurkreativitetindhezgjidhjeneproblemevesishkathtësitëkryesorepërtëardhmen.Nëfakt,kyopsionështëizgjedhurmësëshpeshtipërrajonetePrishtinës(52%dheMitrovicës(46%).

Arsyetimi numerik dhe inteligjenca emocionale listohen si jo shumë të rëndësishme për shumicën esektorëve,dherrjedhimishtjanëlarguarngagrafikuimësipërm.

g) TëdhënambiboshllëkuneshkathtësivetëzbërthyerasipasrajoneveGrafikëtemëposhtëmjapinnjëzbërthimtëboshllëkuttëshkathtësivesipasrajonittërespondentëve

Figura70BoshllëkuiShkathtësivenëSektortëProdhimitsipasrajoneve(1prej2)

Figura71BoshllëkuiShkathtësivenëSektortëProdhimitsipasrajoneve(2prej2)

‐2.00

‐1.50

‐1.00

‐0.50

0.00

0.50

1.00

1.50

2.00

2.50

Financa Burimenjerëzore

Shitje Marrëdhënieme publikun

Gjuhët e huaja Lidershipi Marrja evendimeve

Menaxhimi ikohës

Njohuritëkompjuterike/

IT

Boshllëku i Shkathtësive në Sektor të Prodhimit sipas rajoneve (1 prej 2)


‐2.00

‐1.00

0.00

1.00

2.00

3.00

4.00

5.00

Hulumtim &Zhvillim

Inxhinieri eprodhimit

Funksionimii

makinerisë/pajisjeve

Mirëmbajtjadhe riparimii makinerive

Kontrolli iKualitetit tëProdhimit

Teknolog Menaxhimi iZinxhirit tëFurnizimit

Menaxhimi Iprojekteve

Elektricist /elektricist imakinerisë

Saldim Kuptim iprocesevemekanike

Kontrolli isigurisë sëprodhimit

Boshllëku i Shkathtësive në Sektor të Prodhimit sipas rajoneve (2 prej 2)


57

Diskutimmbirezultateteboshllëkuttëshkathtësivenësektortëprodhimitsipasrajoneve

Një analizë rajonale mbi vetë‐vlerësimin e shkathtësive jep informata më të detajuara për boshllëkunekzistuesnënivelrajonal.Grafikuiparëpërmbledhdisashkathtësiqëjanërelevantepërgjatësektorëve,ndërsagrafikëtedytëlistojnëshkathtësitëmëspecifikeapomërelevantepërsecilinsektor.

Prishtinë‐ Sipas përgjigjeve të dhëna nga kompanitë e sektorit të prodhimit në Prishtinë,shkathtësitënëvijimduket të jenënëmungesënëkëtësektor:Kontrolli iCilësisësëProdhimit(3.00), Inxhinieria e Prodhimit (2.88), dhe Kontrolli i Sigurisë së Prodhimit (2.88). Sa i përketshkathtësivetëpërgjithshme,boshllëkumëimadhraportohetnëMenaxhimineKohës(2.25).

Prizren‐SektoriiprodhimitnëPrizrenlistonshkathtësitënëvijimsimëtëvështiratpërt’ugjetur:Teknolog (2.69), Inxhinieri e Prodhimit (2.44), dhe Hulumtim dhe Zhvillim (2.38). Sa i përketshkathtësivetëpërgjithshme,raportohetpërmungesënëshkathtësitëFinancave(2.44).

Gjakovë‐RespondentëtngakyrajonqëipërkasinsektorittëprodhimitvlerësojnëKontrollineSigurisësëProdhimit(3.78),Teknolog(3.44)dheKontrolliCilësisësëProdhimit(2.89)nëmesine shkathtësive që vështirë gjenden në tregun e punës. Në aspekt të shkathtësive më tëpërgjithshme,prodhuesitnëGjakovëankohenpërmungesëneshkathtësivetëShitjes(1.22).

Pejë‐KompanitëprodhuesenërajontëPejës,japinrezultatetsinëvijimsaipërketboshllëqevemëtëmëdhanëtregtëpunës:Teknolog(1.90),InxhinierieProdhimit(1.60),dheKontrolliCilësisësëProdhimit (1.40).Ngjashëmsi nëPrizren, edheprodhuesit ePejësankohenpërmungesë tëshkathtësivenëFinanca(2.00).

Ferizaj‐Tëanketuaritngasektoriiprodhimitnëkëtërajonraportojnëpërboshllëqesubstancialenë këto shkathtësi: Inxhinieri e Prodhimit (2.18), Kuptim i proceseve mekanike (2.00), dheMirëmbajtjedheRiparimiMakinerisë(2.00).ShkathtësitëpërMenaxhimineBurimeveNjerëzorejanëmesshkathtësivetëpërgjithshmemeboshllëkunmëtëmadhneFerizaj(1.36).

Mitrovica‐ Respondentët nga rajoni i Mitrovicës tregojnë për furnizim joadekuat të fuqisëpunëtoremeshkathtësitënëvijim:InxhinierieProdhimit(1.40),KontrolliSigurisësëProdhimit(1.30),dheTeknolog(1.20).MenaxhimiiKohësdheNjohuritëKompjuterike(1.00)prijnëlistëneboshllëkuttëshkathtësivenëmesineshkathtësivetëpërgjithshme.

Gjilan‐ Inxhinieria e Prodhimit (2.70), Hulumtim dhe Zhvillim (2.20) dhe Kuptimi i ProceseveMekanike (2.20) janë mes shkathtësive me boshllëkun më të madh në mesin e kompaniveprodhuesenëGjilan.Nëanëntjetër,saipërketshkathtësivetëpërgjithshme,kompanitëankohenpërmungesëtëshkathtësivetëMarrëdhënievemePublikun(2.10).

Nësendiqetlogjikaenjëjteekrijimittëindeksevepërboshllëkuneshkathtësiveedhenëkontekstrajonal,atëherëfitojmërezultatetsinëvijim:

Shkathtësitësektorittëprodhimit

Shkathtësitëpërgjithshme

Indeksiipërgjithshëm

Prishtinë 2.20 1.07 1.71Prizren 1.71 1.92 1.80Gjakovë 1.72 ‐0.06 0.96Pejë 1.16 0.95 1.07Ferizaj 1.51 0.75 1.18Mitrovicë 0.52 0.25 0.41Gjilan 1.59 1.62 1.60

58

Figura72BoshllëkuiShkathtësivenëSektortëTregtisësipasrajoneve(1prej2)

Figura73BoshllëkuiShkathtësivenëSektortëTregtisësipasrajoneve(2prej2)

‐3.00

‐2.00

‐1.00

0.00

1.00

2.00

3.00


Shitje Marrëdhënie mepublikun


Menaxhimi ikohës

Njohuritëkompjuterike/ IT

Boshllëku i Shkathtësive në Sektor të Tregtisë sipas rajoneve (1 prej 2)


‐2.00

‐1.50

‐1.00

‐0.50

0.00

0.50

1.00

1.50

2.00

2.50

3.00

3.50

Shërbimi ndajklientit/

marrëdhëniet

Aftësikomunikimi

Planifikim &Parashikim

Aftësi përZgjidhjen eProblemeve

Zhvillimi iBiznesit(Business

Development)

Logjistikë Menaxhimstrategjik

Menaxhim iprojektit

Menaxhim ibrendit

Analizanumerike dhee të dhënave

Boshllëku i Shkathtësive në Sektor të Tregtisë sipas rajoneve (2 prej 2)


59

Diskutimmbirezultateteboshllëkuttëshkathtësivenësektortëtregtisësipasrajoneve

Prishtinë‐ Kompanitë tregtare në këtë rajon vlerësojnë lartë dhe raportojnë për mungesë tëshkathtësivepërshkathtësitënëvijim:MenaxhimiKohës(2.47),AftësipërZgjidhjeneProblemeve(2.05),Analizënumerikeetëdhënave(1.95)dheParashikimdhePlanifikim(1.89).BoshllëkumëivogëlraportohetnëNjohuritëeGjuhëvetëHuaja(0.16)

Prizren‐Respondentëtngakyrajonngasektoriitregtisëraportojnëpërboshllëktëndjeshëmnëkëtoshkathtësi:Shitje(2.56),BurimeNjerëzore(2.11),Financa(2.11),MarrëdhëniemePublikun(1.89) dhe Menaxhimi i Kohës (1.79). Në anën tjetër shkathtësitë si Logjistika (0.56) apoMenaxhimiiProjekteve(0.67)nukraportohensiproblematikenërajoninePrizrenit.

Gjakovë‐Respondentët vlerësojnë Menaxhimin e Markave tregtare (1.20), Shitjen (1.10), dheShërbiminndajklientëve(0.8)sishkathtësipërtëcilatkamungesënëkëtësektor.Nëanëntjetër,përnjëmorishkathtësish,raportohetsefurnizimiiatyreshkathtësivetejkalonkërkesënpërto,siçështërastipërNjohuritëeGjuhëvetëHuaja(‐2.40),NjohuritëKompjuterike(‐1.40)etj.

Pejë‐ Shitja (2.17), Menaxhimi i Projekteve (2.33), dheMenaxhimi i markave tregtare (2.00)listohenmesshkathtësivemeboshllëkunmëtëmadhnëkëtërajon.Nëkrahuntjetër,respondentëtshprehen të kënaqur me bollëkun e shkathtësive tjera si Shërbimi ndaj klientëve (‐0.16),Parashikimidheplanifikimi(0.17)apoAftësitëpërZgjidhjeneProblemeve.

Ferizaj‐Respondentëtngakyrajonraportojnëmungesanëshkathtësitësinëvijim:Menaxhimimarkavetregtare(3.14),Shitje(2.14),Marrëdhëniemepublikun(2.00),Parashikimdheplanifikim(1.86)etj.NëmesineshkathtësivepërtëcilatnukraportohetndonjëmungesëekonsiderueshmejanëZhvillimiiBiznesittëri(0.14),dheShërbimindajklientit(0.43).

Mitrovicë‐ Të anketuarit vlerësojnë shkathtësitë e Komunikimit (2.50), Shitjen (2.02) dheMarrëdhënienmePublikun(2.02)sishkathtësimemungesënëtregnëkëtërajon.Nëanëntjetër,nukraportohetpërvështirësinëgjetjenepunëtorëvemeshkathtësitjerasiNjohjaeGjuhëvetëHuaja(‐1.75),MenaxhimiiBurimeveNjerëzore(‐1.00),AnalizaNumerikeetëDhënave(‐0.50)etj.

Gjilan‐ShkathtësitëeShitjes(1.29)dheZhvillimittëBiznesit(1.00)janëmesshkathtësivepërtëcilatkamungesësipastëanketuarvengarajoniiGjilanit,ndërsatreguduketsaduhetifurnizuarme punëtorë që kanë shkathtësi të Menaxhimit të Projekteve (‐1.15), Menaxhimit të MarkaveTregtare(‐0.71),AnalizaNumerikeetëDhënave(‐0.43)etj.

Shkathtësitësektorittëtregtisë



Prishtinë 1.06 1.51 1.30Prizren 1.65 1.05 1.35Gjakovë ‐1.03 ‐1.06 ‐1.04Pejë 1.33 1.18 1.25Ferizaj 1.17 1.45 1.33Mitrovicë 0.17 0.75 0.47Gjilan 0.41 0.11 0.25

60

Figura74BoshllëkuiShkathtësivenëSektortëShërbimevesipasrajoneve(1prej2)

Figura75BoshllëkuiShkathtësivenëSektortëShërbimevesipasrajoneve(2prej2)

‐1.5

‐1

‐0.5

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

4


Shitje Marrëdhënie mepublikun


Menaxhimi ikohës

Njohuritëkompjuterike/ IT

Boshllëku i Shkathtësive në Sektor të Shërbimeve sipas rajoneve (1 prej 2)


‐2

‐1

0

1

2

3

4

Zhvillimi iBiznesit të Ri

Menaxhim iprojektit

Planifikim &Parashikim

Fleksibilitet &adaptim nëpërgjegjësi të

reja

Marrëdhënietme klientë

Zgjidhja eProblemeve

Analizanumerike dhee të dhënave

Aftësi tëhulumtimit

Aftësi enegocimit

Aftësi inovative

Boshllëku i Shkathtësive në Sektor të Shërbimeve sipas rajoneve (2 prej 2)


61

Diskutimmbirezultateteboshllëkuttëshkathtësivenësektortëshërbimevesipasrajoneve

Prishtinë‐Kompanitëqëveprojnënësektortëshërbimevenëkëtërajonraportojnëpërmungesëtë këtyre shkathtësive:Menaxhimi i kohës (3.32), Parashikim dhe Planifikim (2.84), Zgjidhje eProblemeve(2.72),Aftësitëhulumtimit(2.68)etj.DyshkathtësitëmeboshllëkunmëtëvogëljanëMenaxhimiiBurimeveNjerëzore(0.88)dheNjohuritëeGjuhëvetëHuaja(1.20).

Prizren‐NgjashëmsinërajoninePrishtinës,respondentëtngaPrizreniraportojnëpërmungesëtë ndjeshme në shumë shkathtësi, përfshirë Shërbimin ndaj klientëve (2.80), Menaxhimin eBurimeveNjerëzore (2.40),Menaxhimin e kohës (2.30) etj.Në anën tjetër, nuk raportohet përmungesëtëndjeshmenëshkathtësisiLidershipi(0.40),Marrjaevendimeve(0.40),apoGjuhëteHuaja(0.80).

Gjakovë‐kompanitënësektortëshërbimevenëGjakovëraportojnëpërmungesëtëshkathtësivetë Inovacionit (3.71), Negocimit (3.71), Menaxhimit të Kohës (3.00), dhe Planifikimit dheParashikimit(2.57).NjëmungesëmëevogëlraportohetnëshkathtësisiMenaxhimiiProjekteve(0.57),MenaxhimiiBurimeveNjerëzore(0.71)dheNjohuritëKompjuterike(0.71).

Pejë‐ Respondentët nga ky rajon vlerësojnë Menaxhimin e Kohës (2.25), Parashikimi dhePlanifikimi(2.13)dheShërbimindajklientëve(1.88)sishkathtësimemungesënmëtëmadhenëtreg.NukraportohetpërmungesëtëndjeshmenëshkathtësitëFinancave(0.50),MarrëdhënievemePublikun(0.63),apoLidership(0.63).

Ferizaj‐sipas tëdhënavenga respondentët e sektorit të shërbimevenëFerizaj, vetëmnjë ngashkathtësitë e listuara ka koeficient më të lartë se 1, gjegjësisht Shërbimi ndaj klientëve.Shkathtësitë e tjera duken mirë të mbuluara në sektorin e shërbimeve, ku për një numër tëkonsiderueshëm të shkathtësive (menaxhimi i projekteve, aftësitë e hulumtimit etj.), furnizimitejkalonkërkesënpëratoshkathtësi.

Mitrovicë‐NgjashëmsinërajonineFerizaj,respondentëtngarajoniiMitrovicësraportojnëpërmungesë të ndjeshme për vetëm një shkathtësi, gjegjësisht Analizën Numerike të të Dhënave(1.14).Kërkesaështëmëevogëlsefurnizimipërdisashkathtësi,gjegjësishtsaipërketNjohurivetëGjuhëvetëHuaja(‐0.65),ZhvillimittëBiznesittëri(‐0.86)etj.

Gjilan‐PërgjigjetngasektoriishërbimevenërajonineGjilanitjapintëkuptojnëpërekzistimineboshllëkut në shkathtësitënë vijim:Menaxhimi i Kohës (1.17),Analiza numerike e të dhënave(1.00)dheInovacion(1.00).Nëanëntjetër,shkathtësitësilidershipiaposhitjamundtëgjendenmëlehtësishtngakysektornëkëtërajon.

Shkathtësi të sektorittëshërbimeve



Prishtinë 2.41 1.96 2.2Prizren 1.86 1.58 1.72Gjakovë 2.01 1.56 1.79Pejë 1.33 1.18 1.26Ferizaj ‐0.65 ‐0.08 ‐0.38Mitrovicë 0.12 ‐0.08 0.03Gjilan 0.28 0.00 0.14

62

V. ReflektimmbirezultatetRezultateteanketëssëzhvilluarmekompaningasektorëtëndryshëmjapininformatashumëtëvlefshmepër barrieratme të cilat punëdhënësit ballafaqohenpër gjetjen e fuqisë punëtore që do të ndikonte nëzhvillimindherritjenekonkurrueshmërisësëtyre.

Sipërmbledhje,boshllëkumë imadh i shkathtësivegjendetnë sektorineprodhimitdhe të shërbimeve,ndërsa sektori i tregtisë ballafaqohetme këtë problematikë në shkallëmë të vogël. Në nivel kombëtar,analizaeboshllëkuttëshkathtësivejepindeksetemëposhtmepërkëtëdukuri:

Sektoriiprodhimit: 1.33 Sektoriitregtisë: 0.91 Sektoriishërbimeve(joTIK): 1.41

Lexuesitduhet tëvënëresekëto indekse janëndërtuarbazuarnëvetë‐vlerësiminerespondentëvembirëndësinë dhe disponueshmërinë e shkathtësive në tregun e punës, dhe jo duke u bazuar në analizë tëjashtmetëkompetencëssëpunëtorëve.Siçpasqyrohetnërezultate,kjomundtëshkaktojëdallimetëmëdhamespërgjigjevenërajonetëndryshme,dherrjedhimisht,njëanalizëenivelittëndërmarrjesdotënevojitejpërtëadresuarboshllëkuneshkathtësivenësecilënorganizatë.Këtorezultateduhettëshihensivlerësimipërgjithshëmisektorëvedherajonevetëndryshmembinevojënpërshkathtësidhedisponueshmërinëeatyreshkathtësivenëtregunepunës.

Tëanketuaritnëmasëtëmadhekanëkonfirmuarperceptimineekzistimittëboshllëkuttëshkathtësive,qëcenonkonkurrueshmërinëesektoritprivatdheshkaktonhumbjetëefikasitetit.Njëpjesëemadheefajitpërkëtëgjendjeiatribuohetsektorittëarsimitnëvend,qëpodështontëmbajëritminmekërkesatesektoritprivat.64.3%etëanketuarvebesojnëseinstitucionetarsimorepodështojnëtëfurnizojnëtregunmefuqipunëtoreqëzotëronshkathtësitëekërkuaranëtregunepunës.Sirezultat,punëdhënësitduhettëbazohennëtrajnimetnëvendinepunëspërtëadresuarkëtëmungesë,dherrjedhimishtkjodotëthotësepunëtorëvedot’unevojitetkohëmëegjatëpërtëkuptuardetyratepunësdhepërtëfituarkompetencatëplotambipunën e tyre. Vetëm 4.3% e punëdhënësve theksojnë se punëtorët e ri janë plotësisht kompetent mbifunksionet e tyre brenda 1 muaji. Situata në këtë aspekt është veçanërisht shqetësuese për sektorët eprodhimitdhetëshërbimeve.

Dialogumessektoritprivatdheinstitucionevearsimoreështëjoaqizhvilluar,dhenevojitetshumëpunëpërtëkrijuaruratëqëndrueshmetëbashkëpunimit.Vetëm37%erespondentëvethonësekonsultohenngainstitucionet arsimore të paktën pjesërisht, ndërsa tjerët nuk kanë pasur ndonjë kontakt me këtoinstitucionepërkëtëtemë.Nësesektoriprivatkonsiderohetmetëvërtetësishtytësizhvillimitekonomikdhe krijues i vendeve të reja të punës, këto shifra duhet patjetër të përmirësohen. Megjithatë, edhekompanitëduhettëbartinnjëpjesëtëpërgjegjësisë,meqenësehezitojnëtëndërtojnëbashkëpunimafatgjatëmeinstitucionearsimore.

NdoshtanjëndërrezultatetmëtërëndësishmetëanketësështësenjohuriaekomunitetittëbiznesitpërpunëndherëndësinëeQendravepërAftësimProfesionalështëshumëeulët.Përnjënumërshkathtësish,veçanërisht në sektorin e prodhimit, adresa e duhur për të gjetur zgjidhje për boshllëkun ekzistues tëshkathtësivejanëQAP,qëjanëkrijuarmeqëllimtëfurnizimittëtreguttëpunësmepunëkërkuesqëkanënjohuritë teknike që aq shumë kërkohen në tregun e punës. Ekziston një potencial tejet i madh për tëndërtuarpartneritetemessektoritprivatdheinstitucionevetëtillapërtëndërtuarnjëfuqitëkualifikuarpunëtore.NjëegjeturinkurajueseeanketësështësebiznesetqëkanënjohurimepunëneQAPdheqëkanëpunëtorëqëjanëtrajnuarnëkëtoqendra,nëmasëtëkonsiderueshmejanëtëkënaqurmeshkathtësitëefituarangapunëtorët.Gjithashtu,diplomateshkollaveprofesionaledhecertifikatatprofesionalevlerësohenlartë sa i përket kualifikimeve që do të kërkohen nga punëdhënësit në pozitat e lira në të ardhmen.Megjithatë,njëndërsfidatkryesoremetëcilatQAP‐tëballafaqohenështëmungesaemjetevefinanciare,dhenjëbashkëpunimmëimirëmekomunitetinebiznesitmundtëndihmojënëeksploriminemënyravetërejatëfinancimit.

Bazuar në rezultatet e anketës, institucionet arsimore duhet të punojnë më shumë për të përshtaturkurrikulatetyremenevojatdhekërkesatesektoritprivat.48.1%etëanketuarvetheksojnësekurrikulatarsimore nuk janë në përputhshmëri me nevojat e sektorit, dhe rrjedhimisht 48.6% e të anketuarvetheksojnëseinstitucionetarsimorepodështojnëtëplotësojnënevojënpërshkathtësinësektorinprivat.Kjoedhënëështëshumëshqetësuese,veçanërishtkurmerretparasyshshkallaelartëepapunësisënëvend.Njëzgjidhjelogjikepërkëtëproblemështëpërmirësimiidialogutmesbiznesevedheinstitucionevearsimore.Kjoedheështëegjetureanketëssëzhvilluar,ku“konsultimimesektorinprivatnëbazatërregullta”ështëopsioniidytëmëishpeshtëpas“ndërtimittëpartneritetevepërkryerjenepunëspraktikepërstudentë”simënyrëpëradresiminepamundësisësëinstitucionevearsimorepërtëfurnizuartregunmepunëkërkuesqëzotërojnëshkathtësitëvyeshme.

63

Njëegjeturtejetinkurajueseeanketësështësepërkundërsfidavetëraportuara,respondentëtjanëshumëoptimistësaipërketpotencialitpërkrijiminevendevetërejatëpunës,veçanërishtnësektortëprodhimit.Nëpërgjithësi,aftësitëebutajanëshumëtëkërkuaratektëgjithëpunëtorëterinëgjithësektorët,përderisasektoriiprodhimitikushtonmësëshumtirëndësishkathtësivetekniketëlidhurameindustrinë.NëkëtërastbëhetfjalëpërshkathtësiqëduhettëfitohennëpërinstitucionetëAAPapoQAP,dhejonëinstitucionetëarsimittëlartë,gjëqëedhemëshumëvënëpahnevojënpërtëreformuarkëtësektor.Përmëshumë,kompanitëesektorittëprodhimittheksojnësekëtoshkathtësinuknevojitenvetëmpërmomentin,poredhenë të ardhmen, kurmerretparasysh fakti se68%e tyrekanë zgjedhur “shkathtësitë teknikenë linjat eprodhimit”sinjërënndërdyshkathtësitëqëdotëketënevojëedhepas10viteve.

Zbërthimi rajonal dhe sektorial i të dhënave jep një pasqyrëmë të plotë të sfidaveme të cilët sektorëtballafaqohen në rajone të ndryshme, dhe duhet të përdoren si referencë për institucione arsimore dhepolitikëbërësgjatëhartimittëreformavepëradresimineboshllëkuttëshkathtësive.

64

VI. RasteStudimoreNëmënyrëqëtëfitohetnjëpasqyrëmëedetajuaresfidavemetëcilatballafaqohenkompanitëkosovarenëpërpjekjetetyrepërtëgjeturpersoneltëkualifikuarpërnevojatetyre,sidhetëkuptohenstrategjitëetyrepërmbushjenevendevetërejatëpunës,kemizhvilluarintervistatëdetajuaramenjënumërtëkompanive.Përqëllimetëkësajnatyre,janëintervistuardisakompaniqëkanëshfaqurpotencialtëtheksuarpërkrijiminevendevetërejatëpunësnësektorëtnëtëcilinataveprojnë.

a) SektoriiProdhimit

Calabria–RajoniiGjilanit

CalabriaështëkompanievendosurnëGjilan,qësëfundikaprivatizuardhekafunksionalizuarnjëfabrikëpërpërpuniminemishit.Kompaniapunësonrreth75punëtorëdhekaplaneqëtëpunësojëedhe50‐60individë tjerënë tëardhmeneafërt (gjatë3‐6muajvenë vijim).Kompania shetproduktetemishitnënmarkëntregtareNatura,dhesëfundikahapurdisapikatëshitjesdhekalidhurbashkëpunimmedisarrjetetësupermarketevenëvend.Dukepasurparasyshpotencialinetyrepërkrijiminevendevetërejatëpunës,kemiintervistuarz.GëzimSelimi,icilikandarëinformatambiplanetekompanisënëtëardhmendheqasjenetyrepërgjetjenepunëtorëvetëri.

Fillimisht, Selimi sqaron se kapacitetet përpunuese të fabrikës janë shumë më të larta se kërkesa përprodukte të tillanë tregunvendor,prandajkanëplanepër tëdepërtuarnë tregje tëhuaja.Nëaspekt tënevojës për shkathtësi, kompania ka një teknolog (pozitë kjo kyçe për kompaninë), që ka përfunduarshkolliminnëTurqi.Megjithatë, ata ftojnë edhenjë teknologngashteti iMaqedonisë në rastekurkanevojë për trajnime shtesë. Pozitat fillestare në kompani mbushen përmes konkurseve të hapura qëpublikohennëportaledheradiolokale,ndërsakompanianukkërkonndonjëkualifikimspecifikpërkëtopozita.Këtapunëtorëfillimishtpunësohennëkohëprovuese/punëpraktikepërperiudhë2‐3javore,nëmënyrëqëpunëdhënësitëshehinteresiminepunëtoritpërtëpunuarnëfabrikëdhetëvlerësojëseaështëaipunëtoribesueshëm.

Njëngafunksionetkyçenëkompaniështëai ikasapit/mishtarit.Kompaniasqaronsekakontraktuarnjëinstitucionprivatpërtëtrajnuarkasapët,tëcilëtrrjedhimishtedhejanëcertifikuar.InstitucionitrajnueskakontraktuarnjëekspertngaItaliapërtëofruartrajnimindhepërtëvlerësuarindividëtqëkanëndjekuratëtrajnim.SipasuebfaqessëAutoritetitKombëtartëKualifikimeve,standardiiprofesionitpërmishtar/kasapështëzhvilluarngaprojektiEUKOSVETV,mbështeturngaSwisscontact.Kompanianukështëkontaktuarndonjëherë dhe nuk ka njohuri për punën e zhvilluar në Qendrat e Aftësimit Profesional, që mund t’iasistojnë ata në përpjekjet e tyre për të gjetur fuqi të kualifikuar punëtore. Megjithatë, në aspekt tëpërgjithshëm,kompaniatheksonsearsimimiprofesionalnëvendnukështëizhvilluarsaduhet.

Kompania ka pranuar studentë nga Shkolla e Bujqësisë për punë praktike në disa raste. Megjithatë,meqenëse ende janë në faza fillestare të operimit, ende nuk kanë zhvilluar ndonjë plan afatgjatë përbashkëpunimmbipunëpraktiketëstudentëvemeinstitucionetëarsimit.Kompaniashprehetehapurpërtëprovuarzbatiminesistemitdual.

DevolliCorporation–RajoniiPejësdheGjakovës

Përqëllimetëkëtijstudimi,kemizhvilluarnjëintervistëtëdetajuarmez.ZijaShabi,KryeshefiOperacionevenëkompaninëDevolliCorporation,qëmerretmeprodhimineproduktevetëkafes,dyshekëvedheshpuzës.Kompania përmomentin është duke investuar në rritjen e kapaciteteve prodhuese dhe për të zgjeruargamëneprodhimit,dukekrijuarkështunevojënpërrritjenenumrittëpunësuarve.Nëpërgjithësikompanipunësonrreth500persona,meplaneekzistuesepërtërriturkëtënumërnë600.Shumicaepunëtorëvetërinjdotëpunojnënëlinjëpërprodhiminedyshekëve(nënsektoripërpunimittëtekstilit).

Shabi sqaron se kompania planifikon të transferojë prodhimin e dyshekëve dhe shpuzës nga lokacionikryesorikompanisënëPejë,nënjëobjektmëtëmadhnëGjakovë,nëmënyrëqëtëinvestohetpërrritjenekapaciteteve për prodhimin e tyre, dhe për të investuar në teknologji të reja për prodhimin e kafes.Kompania planifikon të aranzhojë transportin nga Peja në Gjakovë për punëtor ekzistues në linjën edyshekëve,ndërsadotërekrutojëpunëtorëngarajoni iGjakovëspërpozitatereja.Bazuarnëkëtë,dhebazuar edhenëdy rastet studimore të sqaruaranëpjesënnë vijim,shihetsenevojapërpunëtorë tëkualifikuarnëindustrinëetekstilitnërajontëGjakovësështënërritjeesipër.

65

Për pozita fillestare, punëtorët rekrutohen përmes konkurseve të hapura, dhe nuk ka ndonjë kërkesëspecifikembikualifikiminetyre.Zakonisht,punëtorëteritrajnohenngastafiekzistuesikompanisë,tëcilëtndajnënjohuritëetyremepunëtorëteri.Megjithatë,përdetyramëspecifike,sipërshembulloperimimemakineri“CNC”,punëtorëttrajnohenngastafiikompanisëqëbënshitjenepajisjes.

DevolliCorporationballafaqohetmeboshllëkuneshkathtësivenëbazatërregullta,veçanërishtnëprofileteknike.Inxhinierëveelektrikëdhetëmakinerisëqëdiplomojnëngainstitucionetarsimoreshpeshherëumungon përvoja praktike dhe njohuritë për kryerjen e punëve që kërkohen nga ta. Ky fakt ritheksonrëndësinëpër tëpunuarnëkrijimin e bashkëpunimevemes institucioneve arsimoredhe sektorit privatpërmespunëspraktikegjatëstudimeve,nëmënyrëqëtëlehtësohetkalimingashkollanëvendtëpunës.Kjodukettëjetënjëgjetjenëmesineshumënën‐sektorëvengaindustriaeprodhimit.

Kompania po ashtu theksonmungesën e interesimit mes gjeneratave të reja për shkollat profesionale,pavarësisht faktit se studentët duhet të fillojnë të ndërtojnë profilet e tyre gjatë asaj moshe. Deri tani,kompaniakapasurbashkëpunimjoshumëtëmadhmeinstitucioneteAAPapomeQAP.ShabitheksonsenëdisarastejanëpërpjekurtëpunësojnënjerëzngaQAP,porpavarësishtfaktitqëkanëqenëtëpapunë¸këtaindividëkanëpasurpritjejorealistepërkushtetepunës.Sëfundikompaniakafilluartëangazhojëpraktikantëpëraktivitetedheprocese tëndryshme tëpunës,dhekakapaciteteqë tëangazhojëedhe tëpaktën10praktikantëpërpunëpraktike3‐mujore.

CreativeSHPK–RajoniiGjakovës

CreativeSHPKështëkompaniprodhuesenëGjakovë,qëshërbensikontraktoriprodhimittëkonfeksionitnë industrinë e tekstilit për një kompani holandeze. Kompania e cila është themeluar rishtazi, prodhonuniformatëpunëspërkompaninënëfjalëdheeksportonshumicëneprodhimit.CreativeSHPKkafilluarme12punëtorë,ndërsatanikambi60.Sipasz.MilotBicurri,drejtorekzekutivnëkëtëkompani,planifikojnëtërrisinedhemëtejnumrinetëpunësuarvemederi100punëtorë,dukepasurparasyshkërkesatnërritjetëbashkëpunëtorëvengaHolanda.

Megjithatë,gjetjaepersonelittëkërkuarnëkëtëindustrinëGjakovëështëdukeuvështirësuar.KompaniakakontraktuarspecialistëngaShqipëria përudhëheqjeneproceseve tëprodhimitnëkompani,dukepasurparasyshvështirësitëegjetjessëpersonelitmeshkathtësitëekërkuarabrendavendit.KëtaspecialistëngaShqipëria janëpoashtupërgjegjëspërofriminetrajnimevepërpunëtorëteri.Bicurritheksonsetëgjithëtëpunësuaritkalojnënëpërprogramtrajnimiqëzgjatnga2javëderi1muaj,varësishtnivelitparapraktëshkathtësivetëpunëtorit.KompaniakaprovuartëmarrëtëpunësuarqëkanëndjekurtrajnimenëQAP,portheksojnësenukjanëtëkënaqurmeshkathtësitëezotëruarangakandidatët,dhejanëdetyruarqëedheatyret’uofrojnëtrajnimenëvendinepunës.

Sirrjedhojëevështirësivenëgjetjenefuqisësëkualifikuarpunëtore,kompaniakaadoptuarnjësistemtëtyrepërrekrutiminestafittëri.Fillimisht,punëtorëterindjekintrajnim1mujor,dhegjatëkësajperiudhekompaniambulonshpenzimeteushqimitpërta.Gjatë3muajvenëvijim,punëtorëtangazhohenmekontratëprovuese,mepagamëtëulëtasemesatarja.Paspërfundimittëperiudhëstestuese,punëtorëtangazhohennëbazaafatgjatedheuofrohetnjëpagëprej€230‐€270,varësishtefikasitetittëpunëtorëve.Kohëzgjatjamëelartëpërarritjenekompetencavenëvendinepunëskarezultuarnënjëshkallëtëulëttëefikasitetitpërkompaninë(rreth30%),përderisakompanitëekësajindustrienëvendetjera(p.sh.Shqipëria)janënëgjendjetëarrijnëshkallëshumëmëtëlartëtëefikasitetit(80‐90%).Kjoshifërpadyshimseduhettërritetnëmënyrëqëkompaniatëbëhetprofitabiledheplotësishtkonkurruesenëtregunejashtëm.Përndryshe,përfitimiitëpasuritenjëfuqietëlirëpunëtorehumbetsirezultatiproduktivitetitmëtëulëttëpunëtorëve.

Përmëshumë,kompaniashprehshqetësiminpërmungesëneteknikëvetëmakinerisënëkëtësektor,gjëqëbënmirëmbajtjenemakineriveshumëtëvështirë.Kompaniakagjeturnjëzgjidhjedukekontraktuarnjëteknik nga Shqipëria, që viziton kompaninë çdo dy javë për kontrolle rutinore dhe për ndonjëndërhyrje/riparimeventual.Sipaskompanisë(gjëqëkonfirmohetedhengakompaniaIntertexmëposhtë),vetëm një person në tërë rajonin e Gjakovës ka ekspertizën teknike për riparimin e makinerive përpërpunimin e tekstilit. Personi në fjalë kambaruar shkollimin e tij nëKroaci shumëkohëmëparë, dhevazhdon t’i shërbejë industrisë lokale edhe sot e kësaj dite, pavarësisht faktit se ka kaluar moshën epensionimit.Përkundërnevojësevidente,asnjëinstitucionarsimornukeadresonkëtëfushë.

66

Intertex–RajoniiGjakovës

Ngjashëmsinërastinparaprak,Intertexështëkompaniprodhueseqëshërbensiprodhuesikontraktuarnëfushënetekstilitpërnjënumërtëklientëvetëhuaj,dukepërfshirëprodhuesiteautomjetevesiVolvoapoVolkswagen.Kompaniaqëpërmomentinpunëson200punëtorëplanifikonqëtërrisëpunësiminnëmasëtëkonsiderueshme,sirrjedhojëikërkesavetëkompanivepartnerenëvendeteeksportit.

Përfaqësuesitekompanisëshprehinshqetësiminetyrenëgjetjenefuqisësëkualifikuarpunëtore.Kyfaktorpërmomentinparaqetpengesënkryesorepërrritjenekapacitetevetëpërpunimit,dherrjedhimishtrritjeneeksportevedrejtuarvënëvetëBE.Përmomentin,procesiirekrutimitdhetrajnimittëpunëtorëvetërizgjat5‐6muaj,qëpërkthehetnëkostoshtesëpërkompaninë.SëfundiIntertexkapranuarkërkesënganjëngapartnerëtqëtëfillohetmenjëlinjëtëretëpërpunimitpërnjëproduktspecifik,dherrjedhimishtjanënëprocestëkërkimittëpunëtorëvetëkualifikuarqëtëfillohetmepunë.

Tëgjithëpunëtorëterikalojnënënjëtrajnimtëdhënëngaudhëheqësiteprodhimitpasorarittëpunës,nëmënyrëqëtënjoftohenmekërkesatevendittëpunës.Gjatëperiudhëstrajnuese,punëtorëtmarrinpagëmëtëulët,ecilapastajrritetnënjëpagëkonkurruesemeindustrinëpaspërfundimittëtrajnimit.Pavarësishtkësaj,kompaniaraportonsehasnëvështirësipërgjetjenepunëtorëve.Sinjëhipotezëemundshme,mundtëfitohetpërshtypjasesirezultatifaktorëvetëjashtëm(siçjanëremitencat),pagamesatareminimalepërtëcilënpunëtorëtjanëtëgatshëmtëpunojnëështëmëelartë,përkundërnormëssëlartëtëpapunësisë.Gjithashtu, kompania raporton për vështirësi në gjetjen e punëtorëve të kualifikuar për udhëheqjen eprocesevetëprodhimit.Sirikujtim,kompaniatjetërekësajindustriekavendosurtëkontraktojëpersonelngaShqipëriapëraktivitetetëtilla.

PërdallimngarastiiCreativeSHPK,Intertexkapunësuarrreth10punëtorëqëkanëndjekurtrajnimenëQAP dhe shprehen të kënaqur me shkathtësitë e atyre punëtorëve. Në të shumtën e rasteve, atyrepunëtorëveiështënevojiturnjëkohëmëeshkurtëetrajnimitnëvendtëpunës(afro2javë)përt’ubërëkompetentnëdetyratetyre.GjithashtuvlentëtheksohetseGjakovakanjëShkollëtëMesmetëKonfeksionit;megjithatëkompanianukkandërtuarndonjëbashkëpunimmekëtëinstitucion.

Intertex i rikonfirmon shqetësimet e sqaruara më lartë të kompanisë Creative SHPK mbi mungesën eteknikëve të makinerisë për këtë industri. Duke pasur parasysh potencialin që ky sektor është dukedëshmuar,sinëaspekttëkrijimittëvendevetëpunësashtuedhenërritjetëeksportit,politikëbërësitduhettëzhvillojnëalternativapëradresimineboshllëkuttëshkathtësivenëkëtërajon.

b) SektoriiTregtisëOrbico&Passable–RajoniiPrishtinës

FikretHavolli,bashkëthemeluesidykompanive,OrbicodhePassable,upajtuaqëtëndanmenepërvojatetijmetregunepunësnëaspekttëboshllëkuttëshkathtësive.Këtodykompaniqëveprojnënësektorineshitjesmeshumicënëindustrinëeprodukteveushqimore,higjienikedhekozmetike,sëbashkupunësojnërreth110persona,shumicaetëcilëvenëpozitafillestare.

Qëtëdyjakompanitëkanëshfrytëzuarkonkursetpublikedheshërbimet“headhunting”ngakompanilokalepërgjetjenepunëtorëvenënivelemenaxheriale,përderisapërpozitamëtëulëta,rekrutimiështëzhvilluar përmes referencave të punëtorëve ekzistues. Arsyeja për një qasje të tillë, që jo domosdorezultonnëgjetjenepunëtorëvemeshkathtësitëmëtëpërshtatshmepërprofiltëcaktuar,katëbëjëmevetënatyrëneindustrisëdheoperacionetekompanisë.Shumicaepagesavepërproduktetqëidërgojnëtekklientët kryhenmepara të gatshmekurmalli arrin tekkonsumatorët, kupastaj jepetnjë kupton fiskal.Meqenësepunëtorëteterrenit(pozitëfillestarepërkompaninë)duhettëmerrenmetransaksionemeparatëgatshme,kompanisë inevojitenpunëtorë tëbesueshëm(dhe tënjohurpër ta),qëpunësohenpërmesreferencave. Në të kaluarën, kompania ka hasur disa probleme me punëtorë të ri të panjohur që janërekrutuar përmes konkurseve, gjë që ka detyruar kompaninë të ndryshojë strategjinë e punësimit.Megjithatë,nëtëardhmenkompanitëplanifikojnëtëlargojnëngapërdorimipagesatmeparatëgatshme,dhekjodot’umundësojëatyret’ikushtojnërëndësimëtëmadheshkathtësivedhekualifikimeveedhepërpozitatfillestarenëkompani.

Sirezultatirritjessëvazhdueshme,ështëplanifikuaredherritjaenumrittëpunëtorëvenëtëdykompanitë.Shtytësitkryesorpërkëtërritjejanëdisamarkatërejatregtaremetëcilatnjërangakompanitëdotëfillojëtë punojë në sektorin e kozmetikës, dhe mundësia për të filluar edhe shitjen me pakicë në tregun ekozmetikës.Tëdykompanitëkanënjëakademitëpërbashkëttëtrajnimit,ecilapërdoretpërtëtrajnuarpunëtorëtmbikërkesateprofilevetëcaktuaradhepërtëpërditësuarshkathtësitëetyrenëbazatërregullta.Ekspertëtëhuajkontraktohensitrajnerë,veçanërishtpërofrimineprogramevetëtrajnimitpërfunksione

67

kyçe të kompanisë, siç janë shitja dhe logjistika. Kompanitë përdorin edhe njohuritë dhe ekspertizën ekompanivendërkombëtaremetëcilatkanëlidhurbashkëpunimsaipërketstrukturimittëprogramevetëtrajnimit. Punëtorët e ri zakonisht kalojnë nëpër trajnim bazik për një periudhë 1‐3mujore, ndërsatrajnimetmëtëdetajuaradhespecializuaramundtëzgjasinnëmes1‐3viteve.

Programetepunëspraktikedhementorimipërpunëtorëterishihensi shumë të rëndësishmepërndërtiminebashkëpunimitkonkstruktivmesektorinearsimit.Kompanitëkanëbashkëpunimtëmirëmenjërënngainstitucionetearsimitnëvend(InstitutinRiinvest)përprogrametëpunëspraktikepërstudentënëdivizionineshitjevetëkompanive,sidhepohojnësekanëkapacitetpërpraniminenumritedhemëtëmadhtëpraktikantëve.Sistemidualgjerman/zviceranshihetsimundësiemirëpërlidhjenesektoritprivatmetregunpotencialtëpunës.Sëfundi,Havollishprehbesiminetijseinstitucionetduhettëpunojnëmëshumëpërtënxitunjëetikëtëmirëtëpunësqëngamoshashumëeretektëgjithë individëtqëvijojnëmësimetnëniveletëndryshme.

c) Sektoriishërbimeve

HymeriKleemanndheMjeshtri–RajoniiPrishtinës

HymeriKleemannështëkompaniespecializuarnëmontimindhemirëmbajtjeneashensorëvedheshkallëvelëvizëse,meprezencënëKosovë,ShqipëridherishtaziedhenëGjermani.KompaniaështëpartnerekskluziviKleemann Group për territorin e Shqipërisë dhe Kosovës. Në anën tjetër, Mjeshtri është kompani përinstalimin dhemirëmbajtjen e pajisjeve të ndryshme për ujë, rrymë, ngrohje, pajisjeve elektrike dhe tëngjashmenëterritorineKosovës.Përqëllimetëkëtijstudimi,kemizhvilluarintervistëtëdetajuarmez.HysniYmeri,pronaritëdykompaniveqëpunësojnëmëshumëse55njerëz.

Boshllëkuishkathtësivemetëvërtetëështëçështjeshqetësuesepërtëdykompanitë,qoftënëaspekttëfunksionimitnëtregunlokal,mirëpoedhenëkonteksttëzgjerimittëprezencëssëtyrenëtregjetjera.Qëtëkuptohetmëmirëshkallaeboshllëkuttëshkathtësive,Ymerisqaronqënërastetkurkompaniapublikonndonjëshpalljepër“punëtëzyrës”,përshembullagjentiqendrëssëthirrjes,atapranojnërreth120‐150aplikacione,shumicangatëcilëtmediplomatënivelitbachelor.Nëanëntjetër,kurpublikojnëshpalljepërprofileteknike,përshembullMjeshtëriSistemevetëNgrohjes,ataekonsiderojnësejanëmefatnësenjëapodypersonaaplikojnëpëratëpozitë.Boshllëkuishkathtësiveparaqetkërcënimseriozpërtëdyjakompanitë, qoftë në aspekt të tregut të brendshëmapo edhenë atë ndërkombëtar. Së fundi kompaniaMjeshtriështëdetyruartërefuzojënjëbashkëpunimpërshërbimetëmirëmbajtjesmenjërrjettëmarketevenëKosovë,pikërishtpërshkaktëvështirësivenëgjetjenepersonelittëkualifikuar.

Sa ipërketpraktikave të tanishmepërpunësimindhe trajniminepunëtorëve,Ymeri sqaronsembahentrajnimenëvendinepunësqëzgjasinnga6‐12muajpërgjithëpunëtorët.Kompaniapunësonedhenjerëzme shkathtësi të specializuara edhe të tjerë me shkathtësi bazike, që nevojiten për mirëmbajtjen eashensorëve apo shkallëve lëvizëse. Në shumë raste, kompania punëson drejtpërdrejtë nga Fakulteti iInxhinierisëElektrikeapoFakultetiiMakinerisë,fillimishtdukeofruarkontrataprovuesetremujore,dhepastajdukeipunësuaratanëbazatërregullta.Shkallasesajanëtëkënaqurmeshkathtësitëepunëtorëvendryshonngarastinërast.

Nëanëntjetër,kompaniasqaronsekaprovuartëndërtojëbashkëpunimmenjërënngashkollatearsimitdheaftësimitprofesional,dhepërvojaqëkanëpasurlëshumëpërtëdëshiruar.Atajanëpajtuart’iofrojnëmundësitëpunëspraktikepër25nxënësngashkollaprofesionale,memundësipunësimipërataqëtregojnërezultat tëmirë në punë.Megjithatë, kompania në fundnuk ka punësuar asnjë nga praktikantët. Ymerisqaron si në vijim “gjysma e studentëve na kanë kërkuar që t’u nënshkruajmë vërtetimin se kanëndjekurpunënpraktikeqënëditëneparë,nëmënyrëqëmostëvijnënëditëtembeturafare,ndërsagjysma tjetërnukkanëdashuras tëveshinuniformënëvendinepunës (p.sh.helmetaapodorëzambrojtëse),dukenadhënëpërshtypjenenjëjointeresimitotal,aposenukedinësepsejanëdukeendjekuratëprogram”.Kyrrëfimështëjashtëzakonishtparadoksalpërvetëfaktinseshkollatprofesionalekanëpërqëllimtëpërgatisinprofileqëipërshtatenkësajindustrieapotëngjashme.

Planetpërthemeliminenjëinstitucionitëarsimitprofesionalpost‐sekondar

Kompaniasëfundikaidentifikuarmundësitëmiratëzhvillimitnëtregungjerman,përofrimineshërbimevepërmontimindhemirëmbajtjeneashensorëvedheshkallëvelëvizëspërdisaklientë.Kompaniaveçsekafilluarfunksioniminnëkëtëtreg,dhekanëgjeturmundësitërejapërrritjeneprezencëssëtyrenëtreg.Duke pasur në konsideratë sfidat tejet të mëdha në gjetjen e fuqisë së kualifikuar punëtore, dhe dukekonsideruarnevojënpërrritjenenumrittëpunëtorëve,kompaniakavendosurtëthemelojënjëshkollëapoakademiprofesionale,qëdotëofrojëkualifikimenështyllëne5tëKornizësKombëtaretëKualifikimeve.Shkolladotëofrojëkualifikimenë5profiletëndryshmenëindustri,kryesishtpërmbushjenenevojavetë

68

fuqisëpunëtorepërkompaninënëtregungjerman(poredhepërindividëtjerëtëinteresuar).Shkolladotëpërdorë sistemin dual zviceran/gjerman, që nënkupton se individët që ndjekin programin do tëkombinojnëmësiminnëambienteshkolloremepërvojëpraktikegjatëpunësnëkompanipërnjëperiudhë2vjeçare.Fillimisht,këtaindividëdotëkalojnëedhenënjëkursintensiv6‐9mujorpërgjuhëngjermane,parasetëvazhdohetmearsimiminteknik.

Kompaniakaidentifikuarnjësërësfidashqëmundtëparaqesinvështirësinëzbatimineprogramit.Eparadhemëerëndësishmja,kompaniakaidentifikuarsivështirësigjetjenetrajnerëvetëkualifikuarapërofriminetrajnimevepërpjesëmarrës.Sëdyti,njohjaekualifikimevetëfituaranëKosovënëtregungjermanmundtëparaqesëvështirësi.Megjithatë,kompaniakafilluarnjëbashkëpunimmeGIZ(DeutscheGesellschaftfürInternationaleZusammenarbeit),qëkaofruar t’i ndihmojëkompanisënë implementimin eprojektit dhetejkaliminebarrieraveekzistuese.AtadotaasistojnëkompaninënëgjetjenetrajnerëvetëkualifikuarpërprogramedhepërlidhjenebashkëpunimitmeinstitucionetëarsimitprofesionalnëGjermani.KompaniaveçsekafilluarnjabashkëpunimmeshkollëprofesionalenëDortmund,qëkarëndësikyçenësuksesinegjithëiniciativës.Paspërfundimittëprogramevedy‐vjeçare,kompaniadotaftojënjëtrajnuestëlicencuar(maestro)ngaGjermaniapër tëvlerësuarnjohuritëdhe shkathtësitëe studentëve.Nëse vlerësimiështëpozitiv,kandidatëtdotëudhëtojnënëGjermanipërtëndjekurnjëprogramtrajnimiintensiv3‐mujor,dhepaspërfundimit,kualifikimetetyredotënjihendhenëtregungjerman.

Çmimi për regjistrim në këtë shkollë do të jetë rreth €2,000 deri €2,500. Megjithatë, në ndërkohë tëregjistruaritdotëmarrinnjërrogëpërpunënetyre,dhedotëpunojnë3ditëtëjavëspërkompaninë,ndërsa2ditëtjeradotëndjekinmësimteorik.Nëaspektligjor,këtaindividëdotëkonsiderohensitëpunësuartërregulltngakompania.

69

VII. Rastestudimore:Sitëadresohetboshllëkuishkathtësivenëmënyrëtësuksesshme?

a) IndiaIndiapadyshimështënjështetqëvlentëanalizohet,dukepasurparasyshzhvilliminemadhqëkyvendkapasurnëskenënglobaletëbiznesitgjatëdydekadavetëfundit.NjëburimtejetirëndësishëmirritjessëkonkurrueshmërisësëIndisëkaqenëfuqiaelirëdheeshkathëtpunëtore.Indiakaarriturtëbëhetfuqitejeterëndësishmenëekonominëglobale,dhetanimëlistohetsinjëndër10ekonomitëmëtëmëdhatëbotës,falëshfrytëzimittëduhurtëkapitalitnjerëzornëvend.

Zhvillimi i shkathtësive në Indi është i lidhur ngushtë me funksionimin e Këshillave Sektoriale përShkathtësi,trupaautonometëudhëhequrangavetëindustria,qëfunksionojnënënKorporatënKombëtarepërZhvillimtëShkathtësive(NSDC).47Kjokorporatëështëthemeluarsipartneritetpubliko‐privatmeqëllimtëzhvillimittëshkathtësivetëfuqisëpunëtorenëIndi,dhepërtëpërputhurfurniziminmekërkesënpërshkathtësi.Taniekzistojnë37këshillasektorialenënjënumërtëindustrive,siçjanë:KëshillipërZhvillimtëShkathtësive në Sektorin e Automjeteve, Këshilli për Zhvillim të Shkathtësive në Sektorin Elektronik,KëshillipërZhvillimtëShkathtësivenëSektorinePërpunimittëLëkurësetj.

KëshillatSektorialetëShkathtësivepërbëhenngapërfaqësuestëkomunitetittëbiznesitqëipërkasinatijsektori. Këto këshilla kanë rol tejet të rëndësishëm në ekosistemin e shkathtësive në vend, duke bërëidentifikimin e shkathtësive në industritë specifike dhe duke krijuar Pakot e Kualifikimeve (QP) dheStandardetKombëtaretëProfesionit(NOS)përnjënumërtërolevedheprofilevenëindustri.48

Standardeteprofesionit“specifikojnëstandardineperformancës,dijendhenjohuritëqëduhetpasurpërkryerjenenjëaktivitetispecifiknëvendinepunës”.49Përshembull,njëstandardiprofesionitpërpunëtorënëdyqan për shitjemepakicë është “të ndihmojë konsumatorët gjatë procedurave të pagesës”.Krahas,standardevetëprofesionit,pakotekualifikimevepërbëhenngadisastandardetëprofesionitqëndërlidhenpërtëkrijuarnjëprofilaporoltëpunës,siçështë“Punëtorënëdyqantëshitjesmepakicë”.Derinëprill2017,këshillatsektorialkanëzhvilluar10,578standardetëprofesionitdhe1,930pakotëkualifikimeve.Përqëllimtëkëtijstudimi,vlentëanalizohetnjëngapakotekualifikimevetëzhvilluarangakëshillatsektorial.

IniciativapërKapacitetedheShkathtësinëSektorinUshqimor(KëshillSektorialiindustrisë),kazhvilluarnjënumërtëpakovetëkualifikimit,nëmesinetëcilaveedhepakonpër“OperatoriPajisjevepërPërpunimtëProduktevetëQumështit”.Pakojaekualifikimitpërmbanpjesëtemëposhtme:

Përshkrimiirolit Operatori i pajisjeve për përpunim të produkteve të qumështit ështëpërgjegjës për operimin e disa llojeve të makinerive për përpunimin eproduktevetëqumështit,meqëllimtëprodhimittëproduktevetëqumështit.

NiveliKombëtarikualifikimeve

4

Trajnimi Kjopjesëepakossëkualifikimitlistonnjënumërtëtrajnimevetësugjeruarapërprofilin(jomandatorë),siçjanëtrajnimetpërstandardeteushqimit,GMP,HACCPetj.

Mosha minimale përkëtëllojpune

18vite

Përvojaparaprake 2‐3vitenëdepartamentpërpërpunimtëproduktevetëqumështitStandardet relevantetëProfesionit

KjopjesëlistondisastandardetëprofesionitqëpërbëjnëPakoneKualifikimit.Përkëtëpako,standardetemëposhtmekërkohen:

Të përgatisë dhe mirëmbajë zonën e punës dhe të përgatisëmakinerinëpërprocesetditorepërpërpunimineprodukteve.

Tëoperojëmemakineripërpërpunimineproduktevetëqumështit Të kompletojë dokumentacionin dhe të mbajë të dhënat mbi

operiminemakinerisëpërpërpunimineproduktevetëqumështit Siguriaushqimore,higjienadhekushtetsanitarepërpërpunimine

produkteveushqimore

Figura76Shembull:PakojaekualifikimitpërOperatortëMakinerivepërPërpunimtëProduktevetëQumështit50

47 Ministria për Zhvillim të Shkathtësive dhe Ndërmarrësi në Indi, Korporata Kombëtare për Zhvillim të Shkathtësive, burim elektronik: http://www.skilldevelopment.gov.in/nationalskilldevelopmentcorporation.html 48 Ministria për Zhvillim të Shkathtësive dhe Ndërmarrësi në Indi, Pakot e Kualifikimeve dhe Standardet e Profesionit, burim elektronik http://www.skilldevelopment.gov.in/qp&nos.html 49 ibid 50 Food Industry Capacity & Skill Initiative, Pako e Kualifikimit – Operator i Pajisjeve për Përpunimin e Produkteve të Qumështit, f. 2

70

Përmëshumë,KëshillatSektorialtëShkathtësiveaprovojnëedhekurrikulatstandardepërsecilënpakotëkualifikimeve. Këto kurrikula saktësojnë modulet që kandidatët duhet të ndjekin, dhe përmbajnë afatekohorepërpunënpraktikedhestudimetteorike,meqëllimtëarritjessërezultatevetëmësimit.Gjithashtu,kurrikulatmodelpërmbajnënjëlistëtëparakushtevepërtrajnerëtëprogrameve,sidhenjëlistëtëkriterevepërvlerësiminestudentëve.KëtokriteregjendenedhenëPakotëKualifikimeve.

KorporataKombëtarepërZhvillimtëShkathtësivembannjëlistëprej300partnerëvetëtrajnimitqëofrojnëtrajnimeqëfillimishtcertifikohenngaKëshillatSektorialtëShkathtësive.Kjokorporatëofronfinancimpërprograme trajnimi (fitimprurëse)me dobi të gjerë për zhvillim të shkathtësive teknike/profesionale nëformëtëhuave,ekuitetitdhegranteve,bazuarnëpropozimetepranuaradhedukeubazuarnënjësettëkritereve.

b) GjermaniaGjermania ka një ndër sistemetmë të vlerësuara për zhvillimin e shkathtësive përmes sistemit dual tëArsimitdheAftësimitProfesional.KornizagjermaneeAAPkonsiderohetsimodeljovetëmngashtetetnëzhvillim,mirëpoedhengashtetetmëtëzhvilluara.Kysistemdualkandihmuarnëkrijiminenjëuretëfortëlidhësemessistemitarsimordhetreguttëpunës,dhesirezultat,sotGjermanikanjëndërnormatmëtëulëtatëpapunësisënëmesinetërinjvenëBashkimEvropian.

Programigjermanistazhittëpunëspërnxënësquhet“sistemdual”përfaktinsetrajnimipërnxënësjepetedhenëkompani(nëvendtëpunës)edhenëinstitucionepublikepërarsimprofesional(nëshkollë).Përmeskëtijsistemi,kompanitëpërfitojnëfuqitëshkathëtpunëtorepërmesstazhittënxënësvemenjëkostotëulët.Stazhierët përfitojnë një pagë modeste (krahasuar me pagën e punëtorëve të rregullt), dhe trajnohenspecifikishtpërtëplotësuarnevojatekompanisërespektive.IgjithësistemiiAAPkaburimetëmjaftueshmefinanciare,falëkontributevesingasektoripublik,ashtuedhengasektoriprivat.51

Nxënësit e ri të interesuar inkurajohen të kontaktojnë punëdhënës potencial për të shqyrtuar lidhjen ekontratave të stazhit me atë punëdhënës. Kontrata pastaj regjistrohet pranë Odës Ekonomike që ështëpërgjegjësepërmbikëqyrjenetrajnimit,dhekryenrolinendërmjetësuesitnësendonjëvështirësiparaqitetnëndërkohë.Kamëshumëse370programetrajnimipërtëinteresuarit.Stazhiipunësnësistemindualtëarsimitzgjatërreth3vite,kustazhierët‐nxënëskalojnë3ditëtëjavësnëvendtëpunës,dheditëtembeturanë shkollën profesionale. Investimet në këtë program nga perspektiva e punëdhënësit mbulohen falëproduktivitetittështuartëtëpunësuarvenëvendinepunës.Kostojapërfunksioniminekëtijsistemidualpakashumëështëendarënëmënyrëtëbarabartëmessektoritpublikdheprivat.52

Përderisanëshikimtëparëmodeligjermanmundtëduketsishumëipërshtatshëmdhelehtëizbatueshëm,jodomosdonjëkonstatimitillëështëiqëndrueshëm.Vlentëtheksohetseafro2/3efuqisëpunëtorenëGjermani dalin nga sektori i institucioneve të arsimit dhe aftësimit profesional, ku puna profesionalevlerësohettejmase.NjëgjëetillënukmundtëthuhetpërKosovë,kushpeshherëshkollaprofesionaleshihetsiopsionidytëpërshumicënenxënësve

51 Ministria Federale për Arsim dhe Hulumtime në Gjermani, Sistemi Gjerman i Aftësimit Profesional 52 Germany Trade and Invest, Aftësimi profesional “Bërë në Gjermani”- Sistemi dual i Gjermanisë për Arsim dhe Aftësim Profesional (VET).

71

VIII. KonkluzionetBoshllëkuishkathtësivenësektorprivatështëekzistuesdheidukshëm.Rezultateteanketëskonfirmojnëmospërputhjenemadhemesasajçkakërkohetngabiznesetdheasajçfarëofrojnëinstitucionetarsimore.Kjosituatëkrijonhumbjenëefikasitetdherrezikoncilësinëeproduktevedheshërbimevetëofruarangakompanitëvendore,dukeiuuluratyrekonkurrueshmërinënëkontekstrajonaldhemëgjerë.Kompanitëduhet të ndajnë burime të konsiderueshme financiare dhe të shpenzojnëkohëpër trajnimin e stafit, nëmënyrëqëatat’ifitojnëkompetencatpërpërmbushjenedetyravetëtyre.Megjithatë,anketaezhvilluarme200kompani,sëbashkumeintervistatedetajuaramedisaprejtyre,simedhepalëtëndryshmetëinteresit,japindisainformatatejettëvlefshmeqëmundtëshërbejnësiburimpërzhvilliminerekomandimeveapopolitikavepëradresiminesituatës:

1. Boshllëkuishkathtësivekryesishtvërehetnësektorëteprodhimitdheshërbimeve,dhemëpaknësektortëtregtisë.Kjondoshtapërfaktinsevleraeshtuarnëkëtasektorëështëmëelartë,dherrjedhimishtshkallaespecializimittëshkathtësivetënevojshmeështëmëelartë.Veçanërishtnësektortëprodhimitmundtëvërehetmungesëefuqisëpunëtoremeshkathtësiteknikenëlinjateprodhimit.Nëmasëtëmadhe,kompanitëorganizojnëtrajnimenëvendtëpunëspërtëadresuarkëtëboshllëk.

2. Lidhjamesinstitucionevearsimoretëgjithanivelevedhesektoritprivatështëedobët.Pahyrënëdetajembicilësinëearsimit,duhettëtheksohetseshumëprofilenëekonomijanëtëtej‐furnizuara,ndërsamungesatëkonsiderueshmemundtëhasennëprofiletjera.Shumërespondentënëanketëshprehinnevojënpërhartiminenjëstrategjiegjithëpërfshirësepëredukimdhepunësim,sinjëmënyrëpërplanifikimmëtëmirëtënevojavepërfuqipunëtore.

3. Komunikimimeskëtyredyshtyllave(sektoriprivatdhearsimi)ështëirrallënëdisaraste,dhejo‐ekzistent në raste tjera. Janë të paktë kompanitë e anketuara të cilat kanë komunikuar meinstitucionearsimorembinevojatetyrepërfuqipunëtore.Funksionalizimii“bordeveindustriale”në institucionearsimore (nënivel universitardhepara‐universitar)mund tëndihmojënëkëtëaspekt.Biznesetduhettëpërfshihenmëshumënëzhvilliminekurrikulavedheprogramevenëpërinstitucionetëtilla,dhepërfshirjaedrejtpërdrejtëeindustrisëpërmesbordevetëtillamundtësjellë shumë përfitime. Bordet industriale mund të jenë shumë të frytshme veçanërisht nëinstitucione të AAP. Megjithatë, themelimi dhe funksionimi i mirëfilltë i këtyre bordeve varetshumënganjëqasjeproaktiveevetëbizneseve.Përmëshumë,asistencateknikedhefinanciareedonatorëvepërthemeliminebordevetëtillaështëenevojshme,dukepasurparasyshvështirësitëfinanciaretëinstitucionevenëkëtësektor.

4. Procesiizhvillimittëstandardevetëprofesionitduhettëvazhdojëdhetëpërshpejtohet.ShembulliiIndisëtregonsesisektoriprivatmundtëpërfshihetnëkëtëproces,ngaicilinëfundpërfitojnëvetë bizneset. Këshillat Sektorial të Shkathtësive në Indi kanë mundësuar zhvillimin e mijërastandardeve të profesionit, që e bën punësimin e punëtorëveme shkathtësitë dhe njohuritë ekërkuarashumëmëtëlehtë.Njëpërfshirjemëemadheesektoritprivatdotëkorrësuksesinedëshiruar, duke qenë se bizneset më së miri i dinë shkathtësitë që nevojiten për profile tëndryshme.

5. Kanjëtendencëtëdukshmenëmesinesektoritprivatpërtëkonsideruarinstitucionetearsimittëlartësi furnizuesikryesor i fuqisëpunëtore,pavarësishtshkathtësivetëkërkuarapërprofile tëcaktuara.TendencapërtëkërkuardiplomatënivelitbachelornëprofileqëmundtëjenëmëtëpërshtatshmepërtëdiplomuaritngainstitucionetAAP,vendospresionmbiinstitucionetearsimittëlartë,dheiinkurajonstudentëttëshqyrtojnëvetëmuniversitetinsimundësitëshkollimitpërtëpasursuksesnëkarrierë.Përmëshumë,nëmesbiznesevekashumëpaknjohuripërQendrateAftësimitProfesionaldhepërfitimetqëpunëdhënësitmundt’ikenëngabashkëpunimimekëtoqendra.MëshumëduhetbërëpërtënjoftuarbiznesetmbiQAP.

6. Shkollatprofesionale(institucionetAAP)dukettëjenënëdisavantazhkrahasuarmegjimnazetsai përket preferencës në mesin e të rinjve që përfundojnë shkollën e mesme të ulët. Shkollatprofesionaleshpeshherëshihensizgjedhjeedytenërastinsenxënësitnukpranohennëgjimnaze.Pavarësishtkësaj,duhettheksuarsevendeterejatëpunëspritetqëmësëshumtitëkrijohenpërprofile qëmë së shumti i përshtaten të diplomuarve nga IAAP. Institucionet duhet punuar nëngritjenevetëdijessëprindërvedhenxënësvetënivelittëshkollëssëmesmetëulët,mbirëndësinëendjekjessëshkollaveprofesionalesiopsionkarriere.

7. Shërbimet e këshillimit dhe orientimit në karrierë duhet të vendosen në gjitha institucionetarsimore, duke filluar nga një fazë shumë e hershme (p.sh. gjatë shkollës së mesme të ulët).Ministria e Arsimit dhe institucionet e tjera duhet të studiojnë dhe zgjedhin modele tëpërshtatshmeqëpërdorennëvendetjerasisistempërshërbimetëkarrierës.Disainstitucionetëarsimit në sektorin privat tanimë kanë zhvilluar modele të suksesshme që kanë përmirësuardukshëmgjasatpërpunësimtëtrupittëtyrestudentor.

72

8. Krijimiiuravetëbashkëpunimitmesinstitucionevearsimoredhetreguttëpunësmundtëjetëivështirë,mirëposhembujtëndryshëmngabotaezhvilluarmundtëpërdorensimodelpërreformanë të ardhmen. Sistemi dual i arsimit (kombinimi i mësimnxënies në shkollë me punë nëndërmarrje),qëzbatohetmesuksestëmadhnështetesiGjermaniaapoZvicra,mundtëndihmojënëpërgatitjenmëtëmirëtëstudentëvepërtregunepunës.Kombinimiiteorisëmepraktikëështëtejetirëndësishëm,veçanërishtnëindustritejetteknike.Gjithashtu,sistemidualiarsimitmundtëndihmojënëparashikimmëtësaktëtënevojavetëtreguttëpunëspërfuqipunëtore.

73

IX. ReferencatAgjenciaeStatistikavetëKosovës.(2017,Korrik).AnketaeFuqisëPunëtoreTM1‐2017.Prishtinë,Kosovë:

AgjenciaeStatistikavetëKosovës.

AgjenciaeStatistikavetëKosovës.(2017,Maj).StatistikateTregtisësëJashtme‐Prill2017.Prishtinë,Kosovë:AgjenciaeStatistikavetëKosovës.

AgjenciaeStatistikavetëKosovës.(2017,Prill).AnketaeFuqisëPunëtoreTM4‐2016.Prishtinë,Kosovë:AgjenciaeStatistikavetëKosovës.

BankaBotërore.(2016,Tetor).RaportiitëBëritBiznes2017:MundësitëBarabartapërtëgjithë.Uashington,D.C.,ShteteteBashkuaratëAmerikës:BankaNdërkombëtarepërRindërtimdheZhvillim/BankaBotërore.

Bicurri,Milot.(2017,Korrik).IntervistëmeDrejtorinEkzekutivtë"CreativeSHPK".(V.Hapçiu,Intervistues)

Danuza,T.,Mehmeti,F.,&Saqipi,B.(2016).RaportiiReferencimittëEQFnëKosovë.Prishtinë,Kosovë:AutoritetiKombëtariKualifikimeve.

DHInfrastructure.(2011,Dhjetor).ZhvillimidhevlerësimiiopsionevepërfurnizimmeenergjipërKosovën.TheWorldBankGroup.

EnhancingYouthEmploymentProject.(2016,Prill).VlerësimiiSistemitteTreguttëShkathtësiveneAAP.Prishtinë,Kosovë:EnhancingYouthEmployment(EYE)Project.

FoodIndustryCapacity&SkillInitiative.(n.d.).Pakojaekualifikimit–Operatoripajisjevepërpërpunimtëproduktevetëqumështit.NewDelhi,India:KorporataKombëtarepërZhvillimtëAftësive.

GermanyTrade&Invest.(2014,Shkurt).Aftësimiprofesional“BërënëGjermani”‐SistemidualiGjermanisëpërArsimdheAftësimProfesional(VET).Berlin,Gjermani:GermanyTrade&Invest.

Hamzaj,Muhamer.(2017,Qershor).IntervistëmePresidentineParlamentitStudentortëUniversitetittëPrishtinës(V.Hapçiu,intervistues)

Havolli,Fikret.(2017,Korrik).Intervistëmebashkëthemeluesinekompanive“Orbico”dhe“Passable”(V.Hapçiu,intervistues)

Jasiqi,Visar.(2017,Qershor).IntervistëmeKryeshefinpërOperacionenëRITKosovë.(V.Hapçiu,intervistues)

KuvendiiRepublikëssëKosovës.(2008,Maj).LigjiNr.03/L‐068përArsiminnëKomunateRepublikëssëKosovës.Prishtinë,Kosovë:GazetaZyrtareeRepublikëssëKosovës.

KuvendiiRepublikëssëKosovës.(2008,Nëntor).LigjiNr.03/L‐060përKualifikimetKombëtare.Prishtinë,Kosovë:GazetaZyrtareeRepublikëssëKosovës.

KuvendiiRepublikëssëKosovës.(2011,Gusht).LigjiNr.04/L‐037përArsimineLartënëRepublikëneKosovës.Prishtinë,Kosovë:GazetaZyrtareeRepublikëssëKosovës.

KuvendiiRepublikëssëKosovës.(2011,Gusht).LigjiNr.04/L–032përArsiminPara‐UniversitarnëRepublikëneKosovës.Prishtinë,Kosovë:GazetaZyrtareeRepublikëssëKosovës.

KuvendiiRepublikëssëKosovës.(2013,Janar).LigjiNr.04/L‐143përArsimindheAftësiminpërtëRriturnëRepublikëneKosovës.Prishtinë,Kosovë:GazetaZyrtareeRepublikëssëKosovës.

KuvendiiRepublikëssëKosovës.(2013,Shkurt).LigjiNr.04/L‐138përArsimindheAftësiminProfesional.Prishtinë,Kosovë:GazetaZyrtareeRepublikëssëKosovës.

KuvendiiRepublikëssëKosovës.(2015,Gusht).LigjiNr.05/L‐037mbiTatiminnëVlerëneShtuar.Prishtinë,Kosovë:GazetaZyrtareeRepublikëssëKosovës.

KuvendiiRepublikëssëKosovës.(n.d.).LigjiNr.05/L–077përRegjistrimindheOfrimineShërbimevepërtëPapunët,PunëkërkuesitdhePunëdhënësit.Prishtinë,Kosovë:GazetaZyrtareeRepublikëssëKosovës.

MarrëveshjaeStabilizimAsociimitmesKosovësdheBashkimitEvropian.(Tetor,2015).Bruksel,Belgjikë:KëshilliiBashkimitEvropian.

74

MinistriaeArsimit,ShkencësdheTeknologjisëeQeverisësëRepublikëssëKosovës.(2016,Gusht).KurrikulaKornizëpërArsiminPara‐UniversitarnëKosovë(erishikuar).Prishtinë,Kosovë:MinistriaeArsimit,ShkencësdheTeknologjisë

MinistriaeArsimit,ShkencësdheTeknologjisëeQeverisësëRepublikëssëKosovës.(2017,Korrik).PlaniStrategjikiArsimitnëKosovë2017‐2021.Prishtinë,Kosovë:MinistriaeArsimit,ShkencësdheTeknologjisë.

MinistriaeZhvillimittëShkathtësivedheNdërmarrësisënëIndi.(n.d.).KorporataKombëtarepërZhvillimtëShkathtësive.NewDelhi,Indi:MinistriaeZhvillimittëShkathtësivedheNdërmarrësisënëIndi.

MinistriaeZhvillimittëShkathtësivedheNdërmarrësisënëIndi.(n.d.).PakoteKualifikimevedheStandardeteProfesionit.NewDelhi,India:MinistriaeZhvillimittëShkathtësivedheNdërmarrësisënëIndi.

MinistriaFederaleeArsimitdheHulumtimitnëGjermani.(n.d.).SistemiGjermaniAftësimitProfesional.Berlin,Gjermani:MinistriaFederaleeArsimitdheHulumtimit.

Rizaj,Arion.(2017,Qershor).Intervistëmethemeluesindhedrejtorinekzekutivtëkompanisë"HumanPower".(V.Hapçiu,Intervistues)

Selimi,Gëzim.(2018,Qershor).Intervistëmebashkëpronarinekompanisësëpërpunimittëmishit"Calabria".(Hapçiu,Intervistues)

Simnica,M.(2016,Gusht).TregtianëShërbimenëKosovë:Përmbledhjeeshkurtërmbitregtinë.Prishtinë,Kosovë:MinistriaeTregtisëdheIndustrisë.

Shabi,Z.(2017,Korrik).IntervistëmeKryeshefineOperacionevenëkompaninë"DevolliCorporation".(V.Hapçiu,Intervistues)

Shllaku,Arlind.(2017,Korrik).IntervistëmeAdministratorinekompanisë"Intertex".(V.Hapçiu,Intervistues)

Telegrafi.com.(2016,Mars).31%eekonomisënëKosovëështëjoformale.Marrëngahttp://telegrafi.com/31‐e‐ekonomise‐ne‐kosove‐eshte‐jo‐formale/

Ymeri,H.(2017,Korrik).Intervistëmepronarinekompanive"HymeriKleemann"dhe"Mjeshtri".(Hapçiu,Intervistues)

Zeka,A.,&Hapçiu,V.(2011,Shtator).AgjendaeBiznesittëKosovës2011.Prishtinë,Kosovë:OdaEkonomikeAmerikanenëKosovë.

75

X. ShtojcaA–KornizaKombëtareeKualifikimeve

KornizaKombëtareeKualifikimeve

Niveli iKKK‐së

Përmbankualifikimetëshoqëruarame NivelireferuesiKEK

Programetearsimit Kualifikimet aktualisht nëdispozicion(Lloji)

Rolet potenciale tëpunës/kërkesatprofesionale

8 Arsimii lartë–cikli i3tëiBolonjës(Doktorata)

Doktorata(A) Hyrja në, ose vazhdimi izhvillimit profesional brendaniveleve të ulëta tëmenaxhimit apo drejtimetprofesionalenivelittëlartë

8

7 Arsimii lartë–cikli i2tëiBolonjës(Masteri)

ShkallaMaster(A) 7

6 Arsimiilartë–CikliiparëiBolonjës(Bachelor)

ShkallaBachelor(A) 6

5 Cikli i shkurtër i Bolonjësdhe/ose AAP postsekondar

Titulli i Kualifikimit ende ipanjohur (A), (C)Certifikatat e ofruesve joformal(DoseE)

Specialisti/ Trajneri/Menaxheri

5

4 Përgatitja për proces nëarsim të lartë dhe/osehyrjanëtregtëpunës

Diploma e Maturës përlëndët e përgjithshme apoprofesionale (B), (C),Diploma e arsimitprofesional(C)

Punëtori/mbikëqyrësi ikualifikuar

4

3 Përgatitja për tregun epunës (të rinjtë dhe tërriturit)

Certifikata arsimoreprofesionale(C)Certifikatat e ofruesve joformaltëAPP(DapoE)

Punëtorigjysmëikualifikuar 3

2 Progresi nga arsimi imesëm i ultë tekai i lartë(të rinjtë), përgatitja përtregunepunës(tërriturit)

Nuk janë definuarkualifikime ekzistuese tësistemitarsimorformal.Certifikatat e ofruesve joformal(DapoE)

Punëtoriipakualifikuar 2

1 Arsimifillor Nuk janë definuarkualifikime ekzistuese tësistemitarsimorformal.Certifikatat e ofruesve joformal(E)

Niveliminimal ishkathtësivethemelore, përfshirëshkollimin/numrin enevojshëm për hyrje nënivelin me të ultë tëpunësimit

1

Documents

Enhancing Youth Employment Project - amchamksv.org...Shitje, Menaxhimi i Kohës dhe Menaxhimi i Brendit. Me përjashtim me shkathtësinë e fundit, tjerat janë më të përgjithshme