EVROPA JUGLINDORE Reporti i Zhvillimeve Ekonomike #4

BOSNJA DHE HERCEGOVINA

SERBIA

KOSOVA MALI i ZI

IRJ e MAQEDONISË

SHQIPËRIA

Evropa Juglindore Reporti i Zhvillimeve Ekonomike

18 qershor 2013

Nr. 4

Nga recesioni i dyfishtë tek rimëkëmbja e brishtë

Banka Bot±roreRajoni i Evrop±s dhe Azis± Qendrore

Sou

th East Eu

rop

e Reg

ular Eco

no

mic R

epo

rt No

. 4 Jun

e 18, 2013 E

uro

pe an

d C

en

tral Asia P

ove

rty Re

du

ction

and

Eco

no

mic M

anag

em

en

t

Europe and Central Asia Region

Poverty Reduction and Economic Management

View this report online:www.worldbank.org/eca/seerer

World Bank_SEERER_0607.indd 4-1 6/7/13 11:00 AM

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

wb425962

Typewritten Text

78505

World Bank_SEERER_0607.indd 2-3 6/7/13 11:00 AM

wb301912

Typewritten Text

wb301912

Typewritten Text

wb301912

Typewritten Text

wb301912

Typewritten Text

wb301912

Typewritten Text

wb301912

Typewritten Text

wb301912

Typewritten Text

wb301912

Typewritten Text

Ky raport hartohet dy herë në vit nga ekonomistët e Departamentit për Zvogëlim e Varfërisë dhe Menaxhimit Ekonomik për Rajonin e Evropës dhe Azisë Qendrore (ECA PREM). Ky raport dhe raportet e mëhershme mund të gjenden në adresën www.worldbank.org/eca/seerer. Ekipi i autorëve u drejtua nga Abebe Adugna dhe Željko Bogetić. Anëtarët e ekipit kanë pasur këto detyra tematike: Dilek Aykut (zhvillimet dhe projeksionet globale); Simon Davies (zhvillimet fiskale dhe borxhin); Agim Demukaj (sektori i jashtëm dhe Kosova); Sandra Hlivnjak (Bosnjë dhe Hercegovina); Caterina Ruggeri Laderchi (shënim special tematik për vendet e punës); Erjon Luci (menaxher databaze për vendet e EJL6-ës dhe Shqipëria); Anil Onal (asistent kërkimor), Sanja Madzarević-Sujster (zhvillimet e inflacionit dhe Mali i Zi); Lazar Sestović (ekonomia reale dhe Serbia); Birgit Hansl dhe Bojan Shimbov (zhvillimet në tregjet e punës dhe në sektorin financiar si dhe IRJ të Maqedonisë)). Maria Andreina Clower dhe Mismake Galatis kanë ofruar ndihmë për ekipin. Shpërndarja e raportit dhe marrëdhëniet me jashtë dhe me media menaxhohet nga ekipi EXR, Lundrim Aliu, Denis Boskovski, Ana Gjokutaj, Jasmina Hadzić, Andrew Kircher, Vesna Kostić, Mirjana Popovć, John Mackedon, Krystin Schrader, dhe Dragana Varezić. Ekipi ka përfituar nga udhëzimet dhe këshillat e Satu Kähkönen (Menaxher Sektori, ECA PREM2) dhe Yvonne Tsikata (Drejtoreshë Sektori, ECA PREM). Në këtë raport, “Evropa Juglindore” i referohet gjashtë vendeve të Ballkanit Perëndimor (EJL6): Shqipëria, Bosnja dhe Hercegovina, Kosova, IRJ e Maqedonisë, Mali i Zi dhe Serbia.

wb301912

Typewritten Text

Raport Nr: ACS4710

.

Evropa Juglindore Raporti i Zhvillimeve Ekonomike

18 qershor 2013

Nr. 4

Nga recesioni i dyfishtë tek rimëkëmbja e brishtë

.

.

.

Banka Botërore

Rajoni i Evropës dhe Azisë Qendrore

Njësia për Reduktimin e Varfërisë dhe Menaxhimin Ekonomik

.

Ky raport hartohet dy herë në vit nga ekonomistët e Departamentit për Zvogëlim e Varfërisë dhe Menaxhimit

Ekonomik për Rajonin e Evropës dhe Azisë Qendrore (ECA PREM). Ky raport dhe raportet e mëhershme mund të

gjenden në adresën www.worldbank.org/eca/seerer. Ekipi i autorëve u drejtua nga Abebe Adugna dhe Željko

Bogetić. Anëtarët e ekipit kanë pasur këto detyra tematike: Dilek Aykut (zhvillimet dhe projeksionet globale);

Simon Davies (zhvillimet fiskale dhe borxhin); Agim Demukaj (sektori i jashtëm dhe Kosova); Sandra Hlivnjak

(Bosnjë dhe Hercegovina); Caterina Ruggeri Laderchi (shënim special tematik për vendet e punës); Erjon Luci

(menaxher databaze për vendet e EJL6-ës, dhe Shqipëria); Anil Onal (asistent kërkimor), Sanja Madzarević-Sujster

(zhvillimet e inflacionit dhe Mali i Zi); Lazar Sestović (ekonomia reale dhe Serbia); Birgit Hansl dhe Bojan

Shimbov (zhvillimet në tregjet e punës dhe në sektorin financiar si dhe IRJ të Maqedonisë)). Maria Andreina Clower

dhe Mismake Galatis kanë ofruar ndihmë për ekipin.

Shpërndarja e raportit dhe marrëdhëniet me jashtë dhe me media menaxhohet nga ekipi EXR, Lundrim Aliu, Denis

Boskovski, Ana Gjokutaj, Jasmina Hadzić, Andrew Kircher, Vesna Kostić, Mirjana Popovć, John Mackedon,

Krystin Schrader, dhe Dragana Varezić.

Ekipi ka përfituar nga udhëzimet dhe këshillat e Satu Kähkönen (Menaxher Sektori, ECA PREM2) dhe Yvonne

Tsikata (Drejtoreshë Sektori, ECA PREM).

Në këtë raport, ―Evropa Juglindore‖ i referohet gjashtë vendeve të Ballkanit Perëndimor (EJL6): Shqipëria, Bosnja

dhe Hercegovina, Kosova, IRJ e Maqedonisë, Mali i Zi dhe Serbia.

http://www.worldbank.org/eca/seerer

Deklarim standard:

.

Ky raport është produkt i stafit të Bankës Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim/ Banka Botërore. Gjetjet, interpretimet,

dhe përfundimet e shprehura në këtë raport nuk reflektojnë domosdoshmërish pikëpamjet e Drejtorëve Ekzekutiv të Bankës

Botërore ose qeverive që ata përfaqësojnë. Banka Botërore nuk garanton saktësinë e të dhënave të përfshira në këtë punim.

Kufijtë, ngjyrat, emërtimet, dhe informacionet e tjera të pasqyruara në cilëndo hartë në këtë punim nuk nënkuptojnë asnjë

paragjykim nga ana e Bankës Botërore sa i përket statusit ligjor të ndonjë territori apo pajtimin me ose pranimin e kufijve të

tillë.

.

E drejta e autorit:

.

Materiali në këtë publikim mbrohet nga të drejtat e autorit. Kopjimi dhe/apo transmetimi i pjesëve apo i tërë këtij punimi pa

marrë paraprakisht leje mund të jetë shkelje e ligjeve përkatëse. Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim/ Banka

Botërore inkurajon shpërndarjen e punës së saj dhe normalisht e jep shume shpejt lejen për riprodhimin e pjesëve të punës.

Kërkesën për të fotokopjuar ose rishtypur cilëndo pjesë të këtij punimi, ju lutem dërgojeni me informacion të plotë tek

Copyright Clearance Center, Inc., 222 Rosewood Drive, Danvers, MA 01923, SHBA, telefoni 978-750-8400, fax 978-750-

4470, http://www.copyright.com/.

Të gjitha kërkesat për të drejtat dhe licencat, përfshirë të drejtat e varura, duhet të adresohen tek Zyra e Publikuesit, Banka

Botërore, The World Bank, 1818 H Street NW, Washington, DC 20433, USA, fax 202-522-2422, e-mail

[email protected].

http://www.copyright.com/

mailto:[email protected]

Përmbajtja

KAPITULLI 1: ZHVILLIMET MAKROEKONOMIKE TË KOHËVE TË FUNDIT ...................................... 1

KONTEKSTI GLOBAL: RRITJA PO NGRIHET, POR EUROZONA ENDE NË RECESION ........................................................ 1

RRITJA NË EJL6: DALË NGA NJË RECESIONI TË DYFISHTË? ....................................................................................... 3

ZHVILLIMET E INFLACIONIT--PRESIONET E ÇMIMEVE TË USHQIMIT .......................................................................... 4

VARFËRIA DHE PABARAZIA--NUK PO PËRMIRËSOHEN ............................................................................................... 6

BORXHI I TREGTISË DHE AI I JASHTËM – SHENJA PËRMIRËSIMI.................................................................................. 8

POLITIKA FISKALE -- PRESIONET DIVERGJENTE ....................................................................................................... 13

SEKTORI FINANCIAR--RRITJE E NGADALTË E KREDITIMIT ....................................................................................... 17

PRIRJET E FUQISË PUNËTORE––PAPUNËSI E LARTË NË GJITHË RAJONIN .................................................................. 22

PERSPEKTIVA E EJL6—RIMËKËMBJE E BRISHTË ..................................................................................................... 25

KAPITULLI 2. TEMË E VEÇANTË: RINDEZJA E KRIJIMIT TË VENDEVE TË PUNËS NË EJL6 ....... 27

VITET 2000: NJË DHJETËVJEÇAR ZHGËNJYES PËR KRIJIMIN E VENDEVE TË PUNËS ................................................. 27

NJË AXHENDË PËR TË RINDEZUR KRIJIMIN E VENDEVE TË PUNËS ........................................................................... 30

MBËSHTETJA E SIPËRMARRJES DHE HEQJA E BARRIERAVE NDAJ KRIJIMIT TË VENDEVE TË PUNËS ......................... 31

TREGJE PUNE MË PËRFSHIRËSE, PJESËMARRJE E ULËT DHE AFTËSIA PËR PUNËSIM .................................................. 33

Trajtimi i Hendeqeve në Rritje të Aftësive .......................................................................................................... 33

Menaxhimi i Lëvizshmërisë së Brendshme dhe Ndërkombëtare ......................................................................... 36

Trajtimi i Disincentivave ndaj Punësimit ............................................................................................................ 38

KONKLUZIONE ......................................................................................................................................................... 40

REFERENCAT .................................................................................................................................................. 41

SHTOJCA: TREGUESIT KRYESORË ............................................................................................................ 43

Figurat

Figura 1: Prodhimi Industrial dhe Tregtia Globale Tregti e Fortë, Prodhimi po Ngrihet ............................. 1

Figura 2: Tregjet Financiare Globale--Qetësi e Vazhduar ............................................................................ 2

Figura 3: EJL6--Prodhimi Industrial, Rritja Tremujore në 2012, (përqindje) .............................................. 3

Figura 4: Inflacioni në Vendet e BE15, BE11 dhe EJL6, CPI (fundviti 2011=100) .................................... 4

Figura 5: Inflacioni në Vendet e EJL6, CPI, bazë viti .................................................................................. 4

Figura 6: Inflacioni i Çmimit të Ushqimeve në Vendet e EJL6, y-o-y (përqindje) ...................................... 5

Figura 7: Inflacioni i Çmimit të Energjisë në Vendet e EJL6, y-o-y (përqindje) ......................................... 5

Figura 8: Kurset Reale të Këmbimit EJL6, CPI Pakësuar (Gusht 2008=100) .............................................. 6

Figura 9: Normat Bazë të Interesave në EJL6 (Përqindje) ........................................................................... 6

Figura 10: Vlerësimet e Varfërisë për vendet e EJL6 (Përqindje) ................................................................ 7

Figura 11: Rritja dhe Rishpërndarja--Dekompozimi Shapley i Ndryshimeve të Varfërisë (5 USD në ditë)

ndërmjet 2009 dhe 2010 ................................................................................................................................ 7

Figura 12: CAD dhe Bilanci Tregtar i EJL6 ................................................................................................. 9

Figura 13: CAD sipas Vendit ........................................................................................................................ 9

Figura 14: Eksportet në 2012 (Përqindje e PBB) .......................................................................................... 9

Figura 15: Rritja e Eksporteve (Përqindje) ................................................................................................. 10

Figura 16: Rritja e Importeve (Përqindje) ................................................................................................... 10

Figura 17: Rritja e Eksportit dhe Importit, y-o-y (Përqindje) ..................................................................... 10

Figura 18: Remitancat e Punëtorëve 2009-2012 (Përqindje e PBB) ........................................................... 11

Figura 19: IHD neto 2009-12 (Përqindje e PBB) ....................................................................................... 12

Figura 20: IHD neto sipas Vendit (Përqindje e PBB) ................................................................................. 12

Figura 21: Borxhi i Jashtëm Mesatar i EJL6 (Përqindje e PBB) ................................................................ 12

Figura 22: Bonot Ndërkombëtare Totale të papaguara, Vende të Përzgjedhura të EJL6 (milionë USD) ... 12

Figura 23: Borxhi i Jashtëm Publik dhe Privat Total 2012 (% e PBB) ....................................................... 13

Figura 24: Deficitet Fiskale ........................................................................................................................ 14

Figura 25: Ndryshimet në të Ardhura dhe Shpenzime, 2011-2012 (Përqindje e PBB) .............................. 14

Figura 26: Të ardhurat dhe Shpenzimet, 2012 dhe 2013 (Parashikuar) (Përqindje e PBB)........................ 14

Figura 27: Deficiti Fiskal, 2012 përkundrejt 2013 (Parashikuar) (Përqindje e PBB) ................................. 14

Figura 28: Borxhi i Përgjithshëm Qeveritara ............................................................................................... 15

Figura 29: Garancitë Shtetërore (Përqindje e PBB) .................................................................................... 15

Figura 30: Borxhi në Monedhën Vendase dhe të Huaj për tu paguar në 2013 (Përqindje) ........................ 16

Figura 31: Borxhi në Monedhën Vendase për tu paguar në 2013 (Përqindje e PBB)a ............................... 16

Figura 32: Normat e Rritjes Reale të Kreditimit (Ndryshim Përqindjeje) .................................................. 17

Figura 33: Rritja Reale e PBB, Rritja Reale e Kreditimit, dhe Financimi i Huaj, 2011-12 (përqindje) ..... 17

Figura 34: Nivelet e Interesit mbi Kreditë dhe Depozitat, 2011-12 ............................................................ 17

Figura 35: Kostot e Financimit për Vendet e EJL6..................................................................................... 18

Figura 36: Koeficientet Kredi-Depozitë ..................................................................................................... 19

Figura 37: Kreditë e Këqija (Përqindje e Kredive Totale) .......................................................................... 20

Figura 38: Kthimi mbi Kapital .................................................................................................................... 21

Figura 39: Koeficientet e Mjaftueshmërisë së Kapitalit ............................................................................. 21

Figura 40: Nivelet e Papunësisë, 2012 ........................................................................................................ 22

Figura 41: Pjesëmarrja e Fuqisë Punëtore dhe ............................................................................................ 22

Figura 42: Pjesëmarrja e Fuqisë Punëtore në EJL6 dhe BE11 .................................................................... 23

Figura 43: Ndryshimet në Fuqinë Punëtore sipas Gjinisë, T4 2008 dhe T4 2012 ...................................... 23

Figura 44: Papunësia sipas Grupmoshës ..................................................................................................... 24

Figura 45: Ndryshimi në Papunësi sipas Grup-moshës, 2008 deri 2012 (Pikë përqindjeje) ...................... 24

Figura 46: Përqindje e Punësimit në Sektorin Publik në EJL6 ................................................................... 24

Figura 47: EJL6––Rritja Reale e PBB ........................................................................................................ 25

Figura 48: Ndryshimi në Punësim i Lidhur me Ndryshimin prej 1 Përqind në PBB Reale, 1995-2010 (Pikë

Përqindjeje) ................................................................................................................................................. 27

Figura 49: Indeksi i Tranzicionit të BERZH, 2000 dhe 2012 ..................................................................... 28

Figura 50: Ndryshimet në Komponentët e Indeksit të Tranzicionit, 2000 deri 2012 .................................. 28

Figura 51: Krijimi i Vendeve të Reja të Punës, Vende të Përzgjedhura të EJL6 dhe BE11. 2002-09 ........ 30

Figura 52: Fillimi i Suksesshëm i Biznesit (1990-2010) dhe Fuqia Punëtore (Përqindje) ......................... 32

Figura 53: Sipërmarrja e Fshehur në EJL6, 2010 (Përqindje) .................................................................... 32

Figura 54: Aftësitë dhe Arsimi NUK janë Pengesë, 2005 dhe 2008........................................................... 34

Figura 55: Përmbajtja e Aftësive sipas Kohortës së Punëmarrësve, Maqedonia dhe Lituania ................... 35

Figura 56: Analfabetizmi Funksionalë për 15-vjeçarët, EJL6 (Përqindje) ................................................. 35

Figura 57: Lëvizshmëria e Brendshme dhe Synimi për të Migruar (Përqindje) ......................................... 38

Tabelat

Tabela 1: Supozimet e Rritjes Globale – Rritja Reale e PBB (në përqindje) ................................................ 2

Tabele 2: EJL6––Rritja Reale e PBB ............................................................................................................ 3

Tabela 3: EJL6: Vlerësimet e Kreditit Sovrana ........................................................................................... 15

Tabele 4: EJL6––Rritja Reale e PBB .......................................................................................................... 26

KUTIA

Kutia 1: Gjithëpërfshirja e Mirëqenies në EJL6 ........................................................................................... 8

Kutia 2: Procesi i tkurrjes së kredisë në vendet e EJL6 .............................................................................. 19

Kutia 3: Reformat dhe Krijimi i Vendeve të Punës .................................................................................... 29

Kutia 4: Tendencat Demografike të EJL6 dhe Axhenda e Vendeve të Punës ............................................ 31

Kutia 5: Sipërmarrja e Fshehur në Serbi ..................................................................................................... 33

Kutia 6: Lëvizshmëria e Studentëve të Lartë .............................................................................................. 37

i

PËRMBLEDHJE

Pas recesionit të dyfishtë, si grup gjashtë vendet e Evropës Juglindore (EJL6)––Shqipëria, Bosnja dhe

Hercegovina, Kosova, Maqedonia, Mali i Zi dhe Serbia––tani po bëjnë një rimëkëmbje të brishtë. Vitin e

kaluar recesioni në Eurozonë pati një ndikim negativ në kërkesën e jashtme dhe investimet e huaja direkte

(IHD) në EJL6 dhe dimri i ashpër dhe thatësira verore e gjymtuan bujqësinë dhe ndikuan mbi tregtinë,

energjinë dhe veprimtarinë ekonomike në përgjithësi. Tani, prodhimi ka filluar të kthehet. Eksportet po

ringrihen në Serbi, ekonomia më e madhe e EJL6; kushtet e motit janë përmirësuar shumë; dhe në disa

vende dinamizmi po shtohet në energjinë elektrike, turizëm dhe sektorët që lidhen me to.

Megjithatë, rimëkëmbja në EJL6 është ende e ndruajtur. Në disa vende kreditë e këqija, rimëkëmbja e

avashtë e kreditimit, ulja e borxhit, dhe konsolidimi fiskal janë një pengesë - dhe rimëkëmbja në EJL6 nuk

ka të ngjarë të përshpejtohet për sa kohë që Eurozona mbetet në recesion.

Megjithëse kushtet globale ekonomike dhe financiare kanë vazhduar të përmirësohen, Eurozona pritet të

mbetet në recesion në 2013 (me –0.6 për qind rritje). PBB globale tani parashikohet të zgjerohet me 2.2

për qind në 2013, 3.0 për qind në 2014 dhe 3.3 për qind në 2015. Ndërkohë që rritja e vendeve me të

ardhura të larta do të jetë e dobët në 1.2 për qind në 2013 (me një ngritje të ngadaltë në 2.0 në 2014 dhe

2.3 përqind në 2015), rritja e vendeve me të ardhura të ulëta dhe të mesme do të jetë 5.1 për qind në 2013

dhe do përshpejtohet ngadalë në 5.6 për qind në 2014 dhe 5.7 për qind në 2015. Flukset bruto të kapitalit

drejt vendeve me të ardhura të ulëta dhe të mesme tani janë 60 përqind më të larta se ato që ishin para

një viti--duke vënë në dukje fundin e ndikimeve më serioze të uljes së borxhit në Eurozonë mbi këto vende,

përfshirë dhe ekonomitë e EJL6.

Brenda këtij konteksti, rajoni i EJL6 parashikohet të rritet me 1.7 për qind në 2013, duke sinjalizuar

fundin e recesionit të dyfishtë të vitit 2012. Megjithëse rritja në përgjithësi do të jetë e brishtë, ajo do të

jetë pozitive në të gjashtë vendet. Përsëri Kosova pritet të ketë rritjen më të lartë (3.1 për qind), falë

investimeve të mëdha publike dhe një fluksi të konsiderueshëm remitancash. E dyta vjen Serbia, me rritjen

e parashikuar në 2 për qind, pjesërisht prej efektit bazë nga recesioni i vitit të kaluar. Meqenëse Serbia

përbën 45 për qind të ekonomisë së rajonit, rritja në Serbi është thelbësore për performancën e rajonit.

Serbia pritet të përfitojë nga rritja e IHD, performanca solide e FIATit, dhe normalizimin e prodhimit

bujqësor, i cili ra pothuajse 20 për qind në 2012; dhe më shumë IHD mund të priten me rritjen e besimit

të investitorëve bazuar në mundësinë e hapjes së negociatave për hyrjen në BE gjatë këtij viti. Shqipëria

pritet të rritet me rreth 1.8 për qind, e mbështetur nga një performancë e qëndrueshme e eksporteve.

Rritja ekonomike e Maqedonisë pritet të jetë e moderuar dhe do të vijë kryesisht prej IHD, eksporteve dhe

investimeve publike. Rritje modeste pritet në Malin e Zi, pjesërisht për shkak të rimëkëmbjes së energjisë

elektrike dhe bujqësisë por kryesisht e diktuar nga turizmi. Në Bosnjë dhe Hercegovinë rritja ka të ngjarë

të jetë e vakët këtë vit; parashikimi është vetëm 0.5 për qind. Për fat të keq, shumë çështje të lidhura me

mjedisin e biznesit në BIH do të vazhdojnë të kufizojnë flukset e IHD, si dhe perspektivat për zgjerim të

bizneseve vendase.

Përkundrejt kësaj rritjeje të brishtë, ashtu siç u argumentua dhe në raportin e fundit, përpjekjet e EJL6

për të reformuar fushat strukturore duhet të intensifikohen. Konsolidimi fiskal duhet të jetë më i lehtë tani

që perspektiva e prodhimit dhe të ardhurave po përmirësohet. Klima e investimeve duhet të përmirësohet

në mënyrë të konsiderueshme, veçanërisht në fushat kryesore ku ka dobësi: lejet e ndërtimit dhe licencat,

barrierat ndaj sipërmarrjes, aftësive dhe infrastruktura. Fqinjët mund të mësojnë nga Maqedonia, e cila

vazhdon të ketë klimën më të favorshme të investimeve në rajon sipas treguesve të Të Bërit Biznes.

ii

Një nga shqetësimet kryesore të rimëkëmbjes që sa ka nisur është papunësia e lartë që ka goditur

ekonomitë e EJL6, veçanërisht papunësia e moshës së re, ndërkohë që ekonomitë e EJL nuk po krijojnë

vende pune të mjaftueshme për të thithur shtesën e re të fuqisë punëtore. Në fakt, situata e vendeve të

punës është më problematike sesa shifrat e zymta të papunësisë sepse shumë njerëz lënë rajonin për të

punuar diku tjetër. Pjesërisht, kjo është trashëgimi e periudhave kur disa vende të EJL6 vuajtën shumë

nga shpërbërja e rajonit që vonoi reformat. Emigracioni vazhdon përderisa mjedisi aktual i të bërit

biznes përkeqëson kushtet e vështira të tregut të punës.

Atë që duhet të bëjnë vendet e EJL6 është ruajtja e rimëkëmbjes të brishtë dhe përpjekje për krijimin e

vendeve të reja të punës. Kjo kërkon politika agresive të orientuara drejt punësimit. Kërkimet e kohëve të

fundit të Bankës Botërore mbi punësimin në vendet me të ardhura të ulëta dhe të mesme në Evropë dhe

Azinë Qendrore sugjerojnë që politikat për krijimin e vendeve të punës duhet të fokusohen në katër fusha:

mbështetja e sipërmarrjes, përmirësimi i aftësive, menaxhimi i lëvizshmërisë së brendshme dhe

ndërkombëtare dhe reduktimi i pengesave institucionale për krijimin e vendeve të punës. Përshpejtimi i

reformave në këto fusha është urgjent për të shpresuar më shumë vende pune në vendet e EJL6, vende

pune më të mira dhe më të shumëllojshme.

1

KAPITULLI 1: ZHVILLIMET MAKROEKONOMIKE TË KOHËVE TË

FUNDIT

KONTEKSTI GLOBAL: RRITJA PO NGRIHET, POR EUROZONA ENDE NË RECESION

Rritja globale është ngritur në fillim të 2013

Pavarësisht rritjes së dobët në vendet me të ardhura të larta në tremujorin e katërt të viti 2012

(veçanërisht në Eurozonë), prodhimi i vendeve me të ardhura të ulëta dhe të mesme u forcua dhe

vazhdoi të forcohej në tremujorin e parë të 2013 (Figura 1). Ndërsa rritja ekonomike e vendeve me të

ardhura të larta u forcua në tremujorin e parë të vitit 2013, rritja ekonomike e në vendet me të ardhura të

ulëta dhe të mesme pësoi një ngadalësim në disa rajone por në përgjithësi mbeti e qëndrueshme. Të

dhënat e disponueshme të prodhimit industrial konfirmojnë këtë tablo të përzier, me ngadalësimin e

aktivitetit ekonomik në Azinë

Lindore dhe Paqësor (në 8.6 përqind),

forcim në Evropë dhe Azinë

Qendrore (në 2.4 përqind), rikthim

norma pozitive në Amerikën Latine

dhe Karaibe (0.5 përqind) dhe njëfarë

ngadalësimi në Azinë Jugore por që

gjithsesi mbetet një rritje e shëndoshë

rreth 7.7 përqind. Edhe tregtia u

ringrit, me vendet me të ardhura të

ulëta dhe të mesme që u zgjeruan me

një ritëm vjetor 21 për qind deri në

janar 2013, duke mbështetur

përshpejtimin në eksportet me të

ardhura të larta gjatë të njëjtës

periudhë me një ritëm vjetor 7.3 për

qind. Kohët e fundit, studimet e

biznesit shohin që rritja është

ngadalësuar në tremujorin e dytë,

pjesërisht si shkak i ndikimeve të

vonuara të shtrëngimit fiskal në

Shtetet e Bashkuara dhe një regresion

në nivele më të qëndrueshme rritjeje në Azinë Lindore dhe Paqësor.

PBB globale parashikohet të zgjerohet me 2.2 për qind në 2013, dhe pastaj të ngrihet gradualisht në

3.0 për qind në 2014 dhe 3.3 për qind në 2015 (Tabela 1). Rritja në vendet me të ardhura të larta do të

mbetet e dobët në 1.2 për qind në 2013, por parashikohet të arrijë 2 për qind në 2014 dhe 2.3 për qind në

2015. Kushtet e përmirësuara financiare dhe ato përgjithësisht të lira monetare pritet të nxisin aktivitetin

në vendet me të ardhura të ulëta dhe të mesme me performancë të ulët. Kjo do të fillojë një përshpejtim

gradual të rritjes së tyre me 5.1 për qind këtë vit, 5.6 për qind në 2014 dhe 5.7 për qind në 2015--afërsisht

në linjë me potencialin e tyre. Megjithatë Eurozona parashikohet të qëndrojë në recesion në 2013 (me

rritje -0.6 për qind).

Figura 1: Prodhimi Industrial dhe Tregtia Globale Tregti e

Fortë, Prodhimi po Ngrihet

Burimi: Grupi i Prospekteve Globale i Bankës Botërore

-30

-20

-10

0

10

20

30

40

2011M01 2011M07 2012M01 2012M07 2013M01

(ndryshimi ne perqindje i volumit 3m/3m saar)

Importet e vendeve me te ardhura te lartaImportet e vendeve ne zhvillimProdhimi industrial i vendeve ne zhvillimProdhimi industrial i eurozones me te ardhura te larta

%

2

Tabela 1: Supozimet e Rritjes Globale – Rritja Reale e PBB (në përqindje)

2008 2009 2010 2011 2012e 2013f 2014f 2015f

Bota 1,4 -2,2 3,9 2,8 2,3 2,2 3,0 3,3

Të ardhura të larta 0,1 -3,5 2,8 1,7 1,3 1,2 2,0 2,3

Vendet në zhvillim 5,8 1,9 7,3 5,9 4,9 5,1 5,6 5,7

memo

Zona e Euros 0,3 -4,3 1,9 1,5 -0,5 -0,6 0,9 1,5 Burimi: Grupi i Prospekteve Ekonomike Globale të Bankës Botërore

Kushte më të mira financiare në nivel global dhe flukse të mëdha drejt ekonomive me të

ardhura të ulëta dhe të mesme

Përmirësimi i madh i kushteve globale financiare që në verën e 2012 ka vazhduar, me interesat e

borxhit sovran të Eurozonës dhe vendeve me të ardhura të ulëta dhe të mesme përgjithësisht

konstant që në Janar (Figura 2). Flukset bruto të kapitalit drejt vendeve me të ardhura të ulëta dhe të

mesme janë forcuar, ndërsa flukset e kapitalit dhe ato bankare u rriten 70 përqind në pesë muajt e parë të

vitit --duke konfirmuar fundin e ndikimeve më serioze të uljes së borxhit në Eurozonë mbi financat e

vendeve me të ardhura të ulëta dhe të mesme. Shtrirja mbi bonot e vendeve me të ardhura të ulëta dhe të

mesme kanë rënë me 86 pikë bazë (basis points - bps) që në vitin 2012. Por, tregjet e tyre të aksioneve

nuk janë përmirësuar prej fillimit të

vitit me indeksin MSCI në rënie 3.3

përqind (vit-mbi-vit) për pasojë të të

ardhurave të dobëta të korporatave

dhe faktorëve të tjerë specifik të

vendeve. Megjithëse pasiguria e

krijuar nga përpjekjet për shpëtimin e

Qipros ishte një kujtesë e zymtë se sa

i brishtë mund të jetë besimi, duket

që ka pasur pak ndikim mbi kushtet

në pjesën tjetër të Eurozonës:

interesat e borxhit sovran të vendeve

me sprede të larta të Eurozonës janë

ngritur me më pak se 50 pikë bazë

dhe përqindjet mbi CDS-të e sektorit

bankar janë ngritur vetëm 20 pikë

bazë që në Shkurt. Megjithatë,

pavarësisht këtyre përmirësimeve,

Eurozona mbetet në recesion dhe

kërkesa e saj e brendshme është e

dobët. Por shpresa është që këto

përmirësime të tregjeve financiare

mund të përkthehen në rimëkëmbje

graduale nga fundi i vitit.

Figura 2: Tregjet Financiare Globale--Qetësi e Vazhduar

Burimi: Banka Boterore, Grupi i Prospekteve Globale

0

200

400

600

800

1,000

1,200

1,400

1,600

1,800

01/2010 11/2010 09/2011 07/2012 05/2013

Normat CDS (pike baze)

Spanje

Irlande

Itali

Portugali

3

RRITJA NË EJL6: DALË NGA NJË RECESIONI TË DYFISHTË?

Ashtu siç u parashikua në një raport të mëparshëm, EJL6 ra në recesion në 2012. Përgjithësisht,

rritja në EJL6 doli të ishte siç u parashikua në raportin e fundit (-0.6 për qind). Vetëm në Shqipëri dhe në

Kosovë rritja qëndroi pozitive; ekonomitë e tjera përjetuan recesion (Tabela 2). Shqipëria dhe Kosova

ishin përsëri performuesit më të mirë, duke kontribuar 0.4 pikë përqindje pozitive në rritjen e rajonit në

vitin 2012, por kjo u eliminua nga performanca negative e Serbisë, Bosnjës dhe Hercegovinës, IRJ

Maqedonisë dhe Malit të Zi.

Tabele 2: EJL6––Rritja Reale e PBB

Faktike Vlerësuar Vlerësuar

2012 H1 2012 H2 2012

Shqipëri 1,6 0,9 2,2 Bosnjë

Hercegovinë -0,7 -0,2 -1,1

Kosovë 2,3 3,6 1,1

Maqedonia IRJ -0,3 -1,1 0,4

Mali i Zi -0,6 -0,9 -0,2

Serbia -1,7 -1,5 -1,9 Mes. E

ponderuar -0,6 -0,5 -0,7 Burimi: Stafi i Bankës Botërore.

Gjatë gjithë vitit 2012 situata

dukej të ishte më shqetësuese në

Bosnjë dhe Hercegovinë, Malin e

Zi dhe Serbi. Këto vende jo vetëm

që ishin në recesion, por në disa

vende rënia ekonomike u

përshpejtua në gjysmën e dytë të

vitit. Në Bosnjë dhe Hercegovinë të

dhënat afatshkurtra treguan se

ekonomia ra me 1.1 për qind në

gjysmën e dytë, krahasuar me

vetëm 0.2 për qind në gjysmën e

parë.1 Në Serbi, rënia në gjysmën e

dytë u nxit nga ndikimi i thatësirës

së ashpër mbi bujqësinë dhe

industrinë dhe në një masë më të

vogël ndikimi i pasigurisë politike.

Në Malin e Zi, shkaqet kryesore të

rënies në gjysmën e parë ishin moti

i keq dhe prodhimi i ulët i energjisë;

rimëkëmbja në gjysmën e dytë nuk

mund të kompensonte humbjet në

1 Rritja reale e PBB për BiH në 2012 është ende vlerësim

Figura 3: EJL6--Prodhimi Industrial, Rritja Tremujore në

2012, (përqindje)

Burimi: Stafi i Bankës Botërore. * Të dhënat për Kosovën nuk

disponohen.

-25

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

ALB BIH MKD MZI SRB

Q1 Q2 Q3 Q4

4

fillim të vitit dhe probleme në prodhimin e metaleve.

Prodhimi industrial për rajonin në tërësi ra me 3.6 për qind në vitin 2012 (Figura 3).2 Shqipëria

është i vetmi vend ku u rrit prodhimi industrial. Në katër vendet e tjera3 prodhimi industrial ra mesatarisht

5.3 për qind krahasuar me vitin 2011. Prodhimi industrial ra më shumë (afër 7 për qind) në Maqedoni dhe

Malin e Zi; Serbia kishte rënien më të vogël, kryesisht për shkak të një tremujori të fundit të mirë.

Megjithatë, të dhënat e para për 2013 sugjerojnë një rimëkëmbje të brishtë në gjithë rajonin. Kjo

pasqyron përmbysjen e faktorëve të vetëm siç janë dimri i keq dhe thatësira, të cilat ndikuan negativisht

bujqësinë, ndërtimin dhe prodhimin e energjisë në shumë prej vendeve. Ringritja gjithashtu nxitet nga një

rritje në eksporte industriale, veçanërisht nga fabrika e madhe FIAT në Serbi, ekonomia më e madhe e

rajonit. Mali i Zi dhe Bosnja dhe Hercegovina gjithashtu pritet të bëjnë një ringritje modeste në 2013,

ndërkohë që Shqipëria dhe Maqedonia parashikohet të rriten me një hap të ngjashëm ose më të lartë se në

vitin 2012. Rritja e Shqipërisë mbështetet nga një rritje e qëndrueshme e eksporteve. Në IRJ Maqedoni,

shanset e rritjes afatshkurtër duket se varen nga zbatimi i planeve të investimeve të huaja dhe të

brendshme publike. Megjithatë, recesioni i vazhdueshëm në Eurozonë do të vazhdojë të ushtrojë presion

mbi këtë rimëkëmbje të brishtë.

ZHVILLIMET E INFLACIONIT--PRESIONET E ÇMIMEVE TË USHQIMIT

Dinamika e inflacionit në EJL ishte e përzierë gjatë gjithë 2012, duke pasqyruar dallimet në

kërkesë, çmime të administruara dhe kushtet e çmimeve të ushqimit (Figura 5). Nivelet e inflacioni

u luhatën nga 2 për qind në Shqipëri deri në mbi 7 për qind në Serbi. Në disa vende (Bosnja dhe

Hercegovina, IRJ Maqedonia, Mali i Zi), rregullimet në çmimet e energjisë kontribuuan në inflacion,

ndërsa në vende të tjerë (Serbi), shtytësi ishin çmimet e ushqimit. Por në përgjithësi, boshllëqet negative

në prodhim dhe papunësia e lartë i mbajtën të ulur presionet e çmimeve në fund të 2012 dhe fillim të

2013.

2 Mesatarja e ponderuar, ku pesha është përqindja e PBB së një vendi ndaj PBB total rajonal.

3 Nuk disponohen të dhëna për Kosovën.

Figura 4: Inflacioni në Vendet e BE15, BE11 dhe

EJL6, CPI (fundviti 2011=100)

Figura 5: Inflacioni në Vendet e EJL6, CPI,

bazë viti

Burimi: Eurostat, zyrat kombëtare të statistikave dhe

përllogaritje të stafit të Bankës Botërore

Burimi: Eurostat, zyrat kombëtare të statistikave

dhe përllogaritje të stafit të Bankës Botërore

99

101

103

105

107

109

03/2012 06/2012 09/2012 12/2012 03/2013

BE11 EJL6 BE15

-5

0

5

10

15

20

12/2011 04/2012 08/2012 12/2012 04/2013

ALB

BIH

KOS

MKD

MZI

SRB

5

Megjithatë, inflacioni në vendet e EJL6 vazhdon të mbetet shumë më i lartë se në BU154 dhe BE11

5

(Figura 4). Me 6.7 përqind bazë vjetore (y-o-y) në T1 2013, inflacioni në EJL6 krahasohet negativisht me

2.1 për qind në BE15 ose 2.3 për qind në BE11. Kjo pasqyron një korrigjim të çmimeve dhe taksave të

administruara në disa vende të EJL6 të cilat po mundohen të konsolidojnë financat e tyre publike dhe

presionet e vazhduara të çmimeve të ushqimit.

Çmimet ushqimore janë ende një shtytës madhor të inflacionit kryesor në EJL6 por presionet e

çmimit të energjisë po bien (Figurat 6 dhe 7). Në T1 2013 inflacioni i çmimeve ushqimore u

përshpejtua në 9.3 për qind y-o-y, më lart se kulmi prej 9.2 për qind në T4 2012. Me konsumin në

OECD ende në tërheqje, kërkesa globale për naftë mbetet e ndrydhur dhe presionet e çmimeve të

energjisë po lehtësohen praktikisht në gjithë vendet e EJL6.

Figura 6: Inflacioni i Çmimit të Ushqimeve

në Vendet e EJL6, y-o-y (përqindje)

Figura 7: Inflacioni i Çmimit të Energjisë

në Vendet e EJL6, y-o-y (përqindje)





Shumica e monedhave të EJL6 kanë qenë përgjithësisht të qëndrueshme gjatë vitit të kaluar,

pavarësisht shqetësimeve të vazhdueshme rreth krizës së borxhit sovran në Eurozonë. Megjithatë,

shumica e vendeve të EJL6 panë kurset reale të këmbimit të tyre të vlerësoheshin në 2012, duke shkaktuar

rënie në konkurrueshmërinë e çmimeve përkundrejt partnerëve tregtarë. Nga Janari 2012 kurset reale të

këmbimit për Shqipërinë, Maqedoninë dhe Serbinë u vlerësuan në terma realë (Figura 8). Vetëm në

Bosnjë dhe Hercegovinë marka e konvertueshme (KM) pa një zhvlerësim të lehtë real në Dhjetor 2012,

duke nënkuptuar konkurrueshmëri më të madhe çmimesh me partnerët kryesore tregtarë. Normat bazë të

interesit kanë qenë përgjithësisht stabël (Figura 9).

4

BE15 përbëhet nga Austria, Belgjika, Danimarka, Finlanda, Franca, Gjermania, Greqia, Irlanda, Italia,

Luksemburgu, Holanda, Portugalia, Spanja, Suedia dhe Mbretëria e Bashkuar. 5 BE11 përbëhet nga Bullgaria, Kroacia, Republika Çeke, Estonia, Hungaria, Letonia, Lituania, Polonia, Rumania,

Republika Sllovake dhe Sllovenia.

-5

0

5

10

15

20

12/2011 04/2012 08/2012 12/2012 04/2013

ALB

BIH

KOS

MKD

MZI

SRB

-5

0

5

10

15

20

12/2011 04/2012 08/2012 12/2012 04/2013

ALB

BIH

KOS

MKD

MZI

SRB

6

Figura 8: Kurset Reale të Këmbimit EJL6,

CPI Pakësuar (Gusht 2008=100)

Figura 9: Normat Bazë të Interesave në

EJL6 (Përqindje)

Burimi: Vlerësime të Bankave kombëtare dhe stafit të

Bankës

Botërore Një RER më e ulët tregon vlerësim.

Burimi: Vlerësime të Bankave kombëtare dhe

stafit të Bankës Botërore

Shënim: Për Malin e Zi norma e kredive të

likuiditetit.

VARFËRIA DHE PABARAZIA--NUK PO PËRMIRËSOHEN

Një 33 për qind e njerëzve në EJL vlerësohen të jetojnë në varfëri--dhe 8 për qind jetojnë në varfëri

ekstreme. Recesioni ka sjellë një rritje të zgjatur më varfërinë e moderuar—6e përkufizuar si përqindja e

individëve me nivele konsumi ndërmjet 2.5 USD dhe 5 USD në ditë--nga 22 për qind në 26 për qind. Në

dallim nga kjo, në 2012 varfëria e moderuar po binte në BE11. parashikime të thjeshta për 2011-15

sugjerojnë që ndërkohë që varfëria do të pakësohet ngadalë si në vendet e BE11 ashtu dhe EJL6, varfëria

ekstreme do të bjerë në 5 përqind në EJL6 dhe në 1 për qind në BE11.

Normat e varfërisë në EJL6 në nivel kombëtar janë shumë më të larta se në BE11. Figura 10 tregon

normat e varfërisë për vendet e EJL6 sipas një metodologjie që lejon krahasime ndërkombëtare.7 Në të

6 Për fat të keq, evidencat nuk na lejojnë një vlerësim të thelluar aktual mbi mënyrën se si recesioni i dyfishtë në

EJL6 ka prekur varfërinë. Pavarësisht nga investimet e vazhdueshme në përmirësimin e statistikave, të dhënat e

studimit të familjeve përpunohen dhe disponohen me një vonesë. Në Bosnjë dhe Hercegovinë dhe Shqipëri studimet

e familjeve të përdorura për të llogaritur nivelet e varfërisë (Studimi i Buxhetit Familjar në të parën dhe LSMS në të

dytën) nuk mblidhen çdo vit; shifrat më të fundit për Bosnjën dhe Hercegovinën janë nga 2007 dhe për Shqipërinë

nga 2008. Për vendet e tjera shifrat mbi varfërinë janë të disponueshme për 2010 (viti 2011 u nxor kohët e fundit nga

Mali i Zi) Bazuar në këto shifra dhe metodologjinë ECAPOV, e cila është hartuar për të marrë vlerësime të

krahasueshme në nivel ndërkombëtar, vlerësohet të ketë 33.2 për qind të njerëzve në EJL6 (më shumë se 6 milionë)

që jetojnë në varfëri dhe 7.7 për qind (më shumë se 1.4 milionë) në varfëri ekstreme. Prania e varfërisë në EJL është

në mënyrë të konsiderueshme më e lartë se mesatarja për vendet me të ardhura të mesme (MIC) në Evropën dhe

Azinë Qendrore (ECE), ku varfëria ishte 19 për qind, dhe për BE10, ku ajo ishte 12 për qind, me varfërinë ekstreme

në të dyja grupet më pak se 2 për qind. 7 Këto vlerësime janë bazuar në të dhënat e standardizuara të studimeve kombëtare të familjeve të mbajtura nga

Banka Botërore (baza e të dhënave ECAPOV) dhe një agregat konsumi i ndërtuar vazhdimisht në gjithë vendet.

Pragjet e varfërisë të përdorura janë 2.5 USD për frymë në ditë në paritetin e fuqisë blerëse (PPP) të 2005 për

varfërinë ekstreme dhe 5 USD për frymë në ditë PPP për varfërinë e përgjithshme. Këto vlerësime ndryshojnë nga

vlerësimet kombëtare të pragut të varfërisë dhe nuk synojnë t'i zëvendësojnë ato. Ato synohet vetëm të përdoren për

krahasime ndërkombëtare.

85

87

89

91

93

95

97

99

101

103

105

01/2011 07/2011 01/2012 07/2012 01/2013

ALB MKD SRB

0

2

4

6

8

10

12

14

09/2011 01/2012 05/2012 09/2012 01/2013 05/2013

ALB MKD MZI SRB

7

gjithë vendet përveç Malit të Zi prania e varfërisë është më e lartë në zonat rurale dhe varfëria rurale është

më e thellë se në zonat urbane. Përveç Malit të Zi dhe Maqedonisë, ku shpërndarja e të ardhurave është

më e balancuar, shumica e të varfërve jetojnë në zonat rurale. Dallimet në nivelet e varfërisë mes burrave

dhe grave janë të papërfillshme.

Recesioni është shoqëruar nga një shtim në pabarazi në vendet e EJL6.8 Ndërkohë që pabarazia në

rajon ra nga 2005 në 2008 (nga 38.9 për qind në 36.6 për qind), ajo duket që është ngritur që nga 2008

(duke arritur një nivel të vlerësuar prej 37.7 për qind). Këto tendenca duket të jenë ndryshe nga ato të para

në BE11, dhe në bazë të tyre ishin dinamika të ndryshme vendesh. Për shembull, në Kosovë pabarazia ra

si përpara ashtu dhe pas krizës. Në Serbi, pabarazia ra përpara krizës pastaj u ngrit disi pas saj.

Figura 10: Vlerësimet e Varfërisë për vendet e

EJL6 (Përqindje)

Figura 11: Rritja dhe Rishpërndarja--

Dekompozimi Shapley i Ndryshimeve të

Varfërisë (5 USD në ditë) ndërmjet 2009 dhe

2010

Burimi: Vlerësime të stafit të Bankës Botërore bazuar në

të dhënat e ECAPOV. Të dhënat janë për vitin e fundit të

disponueshëm: Shqipëria 2008, Bosnja dhe Hercegovina,

2007, Kosova 2010, Maqedonia 2010, Mali i ZI 2011, dhe

Serbia 2010.

Shënime: Varfëria ekstreme përkufizohet si jetesa me më

pak se 2.5 USD në ditë, varfëria është jetesa me më pak se

5 USD në ditë. Varfëria në BIH është ndoshta e

nënvlerësuar shumë për shkak të një problemi me

vlerësimin e paritetit të fuqisë blerëse për atë vend.

Burimi: Vlerësime të stafit të Bankës Botërore

bazuar në të dhënat e ECAPOV.

Pabarazia në përkeqësim e ngriti varfërinë në rajon sepse grupet më të varfra u prekën më shumë

nga recesioni se ato të pasura. Dinamikat ishin të ndryshme në vende të ndryshme (Figura 11). Për

shembull, ndërmjet viteve 2009 dhe 2010 varfëria në Serbi u ngrit, dhe ndërkohë që mungesa e rritjes e

shpjegon pjesën më të madhe të ngritjes, shtimi i pabarazisë ishte gjithashtu një kontribuues i

rëndësishëm. Në dallim nga kjo, në Malin e Zi, i cili ka të ardhurat më të larta për frymë në radhët e EJL6,

pabarazia nuk kishte një ndikim me domethënie statistikore mbi tendencën e varfërisë. Në Kosovë, rritja

përbënte reduktimin thelbësor në varfëri, edhe nëse dinamikat e pabarazisë pjesërisht e gërryen ndikimin

e rritjes ekonomike mbi reduktimin e varfërisë.

8 Pabarazia përcaktohet sipas indeksit të GINIt për të gjithë rajonin (duke konsideruar gjithë vendet si një vend)

7.7

32.2

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

KOS ALB MKD SRB MZI BIH

Varferia ekstreme Varferi e moderuar

Extreme Poverty SEE6 Poverty SEE6

2.33.18

-2.61

1.92 0.04

0.47

-3

-2

-1

0

1

2

3

4

5

SRB MZI KOS

Nd

rysh

imi i

du

kuri

se s

e va

rfer

ise

Rritja Rishperndarja

8

Kutia 1: Gjithëpërfshirja e Mirëqenies në EJL6

Banka Botërore ka miratuar dy objektiva të rinj për ta bërë të qartë qëllimin e saj "Një botë pa varfëri". Dy

objektivat janë: eliminimi i varfërisë ekstreme deri në 2030 dhe promovimi i gjithëpërfshirjes së

mirëqenies. Qëndrueshmëria është një prioritet përfshirës në ndjekjen e këtyre qëllimeve: arritja e tyre

kërkon promovimin e qëndrueshmërisë mjedisore, sociale dhe fiskale. Theksi për uljen e varfërisë

ekstreme është në përputhje me angazhimin për të pasur varfëri ekstreme të sanksionuar në objektivin e

parë të Qëllimeve të Zhvillimit të Mijëvjeçarit (MDG), të cilat u miratuan në vitin 2000. Mirëqenia e ndarë

fokusohet shprehimisht në të ardhurat e anëtarëve më të varfër të popullsisë, dhe promovimi i mirëqenies

së ndarë përkufizohet si maksimizimi i rritjes së të ardhurave për 40 përqindëshin më të poshtëm të

popullsisë. Në vendet e EJL6, 40 përqindëshi i poshtëm zakonisht lidhet me të jetuarin në zonat rurale dhe

të jetuarin në një familje ku kryetari është i ri, mashkull, me pak arsim (maksimumi 9-vjeçar) dhe është i

papunë, në pension apo student. Duke qenë i vetë-punësuar, dhe jo duke qenë rrogëtar, rrit probabilitetin që

t'i përkasësh 40 përqindëshit të poshtëm në Bosnjë dhe Hercegovinë dhe Malin e Zi, por e ul probabilitetin

në Shqipëri, Maqedoni, Kosovë dhe Serbi. Qëllimi i mirëqenies së ndarë është një njohje e shprehur që

ndërkohë që rritja është e nevojshme për zhvillim, për sa kohë përfitimet e kësaj rritjeje nuk ndahen

gjerësisht dhe veçanërisht arrijnë tek anëtarët më të varfër të popullatës, nuk mund të ndihmojë

përmirësimin e kushteve të tyre të jetesës.

BORXHI I TREGTISË DHE AI I JASHTËM – SHENJA PËRMIRËSIMI

Për shkak të lidhjes të afërt ekonomike, sektori i jashtëm i EJL6 është shumë i lidhur me zhvillimet

në BE. Në 2012, EJL6 ka përjetuar një përkeqësim në tregti, deficitet e llogarisë korente (CAD), IHD dhe

transferta. Shqipëria performoi më mirë se pjesa tjetër e rajonit, pjesërisht për shkak të eksporteve më të

larta në naftë dhe minerale dhe riorientimi i eksporteve drejt tregjeve të reja, në veçanti Kinës dhe

Turqisë. Eksportet serbe filluan të ngrihen në gjysmën e dytë të vitit 2012, kryesisht për shkak të IHD

thelbësore në vitin paraardhës. Në tremujorin e parë të 2013 eksportet, të shtyra nga IHD dhe performanca

e përmirësuar ekonomike e BE, janë ringritur në mënyrë të dukshme, duke sjellë shpresë për një pozicion

më të mirë të jashtëm në 2013.

Deficitet e Llogarisë Korente dhe Bilancet Tregtare

Ndërkohë që si deficitet e llogarisë korente (CAD) dhe bilancet tregtare (TB) u përkeqësuan në

vitin 2012, ato e përmbysën drejtimin në tremujorin e parë të 2013. Rënia e kërkesës në BE për lëndët

e para të EJL6 sollën një rrëshqitja në gjithë rajonin e cila filloi në 2011 dhe vazhdoi në 2012 (Figurat 12

dhe 13). Në Serbi (veçanërisht në gjysmën e parë), Bosnjë dhe Hercegovinë dhe Malin e Zi, eksportet

ranë ndërkohë që importet u rritën vetëm në mënyrë të moderuar. Në Kosovë, përkeqësimi i CAD dhe TB

pasqyruan importet e larta për ndërtimin e autostradës Kosovë-Shqipëri, një bum në ndërtimin privat dhe

një rënie të thellë në eksporte. Shqipëria ishte përjashtim--si CAD dhe TB e saj u përmirësuan në 2012 si

rezultat i rritjes së eksporteve dhe rënies së importeve.

9

Figura 12: CAD dhe Bilanci Tregtar i EJL6

(Përqindje e PBB)

Figura 13: CAD sipas Vendit

(Përqindje e PBB)

Burimi: Bankat Qendrore, IMF WEO dhe përllogaritjet e

stafit të Bankës Botërore.

Burimi: Bankat qendrore të EJL6

Eksportet dhe Importet

Tregtia me BE ka rëndësi qendrore për

performancën e eksportit të EJL6 (Figura

14). Megjithëse me problemet ekonomike të

shkaktuara nga kriza e Eurozonës dhe kërkesa

më e ulët, BE ende përbënte rreth 55 për qind të

gjithë eksporteve të EJL6 në 2012, megjithëse

me një rënia nga 58.8 për qind në 2011. Italia

dhe Gjermania vazhduan të ishin partnerët

kryesorë tregtarë për EJL6, duke përbërë 26.6

për qind (në rënie nga 28.7 për qind në vitin

2011). Megjithëse eksportet e rajonit drejt BE në

tërësi ranë, tregtia e Serbisë me BE u ngrit.

Gjithashtu, eksportet shqiptare drejt BE,

kryesisht naftë dhe minerale, janë rritur. Në

skajin tjetër eksportet e Kosovës drejt BE kanë

rënë shumë, kryesisht për shkak të rënies në

çmimet e metaleve bazë, lëndët e para kryesore

të eksportuara nga Kosova.

Tregtia ndër-rajonale është rritur në rëndësi. Kjo është veçanërisht e vërtetë për Kosovën, Malin e Zi,

Serbinë dhe Maqedoninë. Përqindja në PBB e eksporteve ndër-rajonale u rrit nga 24.9 për qind në 2011

në 27 për qind në vitin 2012 ndërkohë që eksportet ndaj vendeve të tjera jo të BE ra. Rritja e tregtisë ndër-

rajonale ishte më e dukshme në Shqipëri, megjithëse nga një bazë e vogël. Zgjerimi i eksporteve ndaj

vendeve të EJL6 i mundësoi Kosovës të zbuste rënien e fortë në eksportet e saj në BE kur çmimet e

metaleve ranë.

-9.3 -8.5-10.0 -10.8

-29.1

-24.0 -24.4 -23.3

-35

-30

-25

-20

-15

-10

-5

02009 2010 2011 2012

CAD Bilanci tregtar

-35

-30

-25

-20

-15

-10

-5

0KOS MZI ALB SRB EJL6 BiH MKD

2009 2010 2011 2012

Figura 14: Eksportet në 2012 (Përqindje e PBB)


3 1 51715

2

12

9

13 1710

11

16

9 9

5

8

9

13 55 8

5

0

10

20

30

40

50

60

MKD MZI EJL6 SRB ALB BiH KOS

Itali Gjermani BE te tjera EJL6 Te tjera

10

Figura 15: Rritja e Eksporteve (Përqindje)

Figura 16: Rritja e Importeve (Përqindje)

Burimi: Bankat qendrore të EJL6 dhe Eurostat.

Shënim: Viti 2013 tregon eksporte vetëm të mallrave;

vitet e mëparshme tregojnë mallra dhe shërbime.

Burimi: Bankat qendrore të EJL6 dhe Eurostat.

Shënim: T1 2013 tregon eksporte vetëm të mallrave;

vitet e plota tregojnë mallra dhe shërbime.

Megjithëse kërkesa e dobët e Eurozonës dhe moti i keq u rënduan eksporteve të EJL6 në 2012,

gjërat po duken më mirë për 2013 (Figura 15). Në vitin 2012 eksportet e EJL6 ranë me 0.7 për qind--

pasi u rritën me 14 për qind në 2011--përkundrejt rritjes së eksporteve të BE11 me 4.9 për qind. Shkaku

kryesor për rënien e eksporteve të EJL6 ishte përkeqësimi i klimës ekonomike në BE, gjë që uli kërkesën

(Figura 15). Eksportet filluan të përmirësohen ngadalë në gjysmën e dytë të vitit 2012 (y-o-y) meqenëse

tregtia e Serbisë e lidhur me IHD e zbuti rënien në gjysmën e parë të vitit. Në tremujorin e parë të 2013,

ka një rreze shprese që eksportet mund të ringrihen në gjithë rajonin në 2013.

Figura 17: Rritja e Eksportit dhe Importit, y-o-y (Përqindje)


Shënim: Në T1 2013 shiritat tregojnë eksportet dhe importet vetëm të mallrave, ndërkohë që vitet e mëparshme

tregojnë si mallrat ashtu dhe shërbimet. Eksportet e Kosovës për Shtator 2012 deri në Janar 2013 nuk përfshijnë

eksportet e energjisë elektrike, kështu që rënia faktike në 2012 ishte më pak e theksuar. Importet e EJL6 ishin të sheshta në 2012 dhe ranë përsëri në T1 të 2013 (Figura 16). Lëvizjet e

termave tregtarë mund të shpjegojnë një pjesë të rëndësishme të prirjes rritëse të importeve në EJL6.

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

25

2009 2010 2011 2012 T1:2013

EJL6 EU10 BE15

-30

-25

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

25

2009 2010 2011 2012 T1:2013

EJL6 EU10 BE15

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

25

30

35

Exp Imp Exp Imp Exp Imp Exp Imp Exp Imp Exp Imp

ALB BIH KOS MKD MZI SRB

2010 2011 2012 T1: 2013

11

Çmimet e importit të energjisë dhe lëndëve të tjera të para ranë ndjeshëm në 2009, u rritën

fuqishëm në 2010 dhe 2011 por nuk ndryshuan më në 2012 dhe në 2013 kanë rënë. Në 2012 importet

e Serbisë u rritën ndërkohë që importet e vendeve të tjera ranë. Importet në gjysmën e dytë të vitit ranë

më shpejt se në gjysmën e parë në shumicën e vendeve ndërkohë që si kërkesa e brendshme dhe prodhimi

industrial vazhdoi të rrëshqiste poshtë (Shqipëria, Maqedonia, Bosnja dhe Hercegovina dhe Kosova), siç

ndodhi përsëri në tremujorin e parë të 2013 (Figurat 16 dhe 17) kryesisht për shkak të kërkesës së

brendshme dhe aktivitetit ekonomik të dobët.

Remitanca dhe IHD

Remitancat kanë qenë relativisht rezistente ndaj

krizës së Eurozonës, megjithëse ato kanë rënë

disi në dy vitet e fundit. Ndërkohë që remitancat e

Serbisë u zhytën nga 9.5 për qind në 2009 në 6.8 për

qind në 2011 dhe mbeti njësoj në 2012, ato të

vendeve të tjera në EJL6 nuk treguan një ndryshim

dramatik nga viti 2009 (Figura 18).

IHD––të cilat janë të rëndësishme për

financimin, investimet, eksportet dhe rritjen në

EJL6––ranë dukshëm në 2012, me 45.6 për qind

(2.6 pikë përqindjeje)––por ka shpresë për

ringritje në 2013 (Figura 19). Rënia ishte më e

madhe në gjysmën e parë të vitit 2012 në të gjithë

vendet, përveç Shqipërisë. Gjatë gjithë vitit, IHD

ishin të moderuara në Shqipëri dhe ranë në

Maqedoni dhe Kosovë dhe Serbi, kryesisht për

shkak të ndikimit negativ të krizës së Eurozonës,

baza e lartë e 2011 në Serbi dhe Maqedoni, dhe

flukse të rëndësishme dalëse nga Maqedonia dhe

Serbia. Megjithatë, në fillim të 2013, ekzistojnë disa

shenja inkurajuese. IHD në Malin e Zi u ringritën në gjysmën e dytë të 2012 me një perspektivë për rritje

të mëtejshme në 2013. Në mënyrë të ngjashme, privatizimi i Kompanisë së Telekomunikacionit (PTK) në

Kosovë dhe hyrja në treg e Türkiye Iş Bankasi ka përmirësuar perspektivat e 2013 për IHD në Kosovë.

Në Serbi, një mjedis më i mirë politik dhe përparimi i kohëve të fundit drejt anëtarësimit në BE pas

marrëveshjes me Kosovën ka përmirësuar perspektivat e IHD për 2013. Megjithatë IHD në Shqipëri dhe

Bosnjë dhe Hercegovinë pritet të mbeten njësoj.

Figura 18: Remitancat e Punëtorëve 2009-

2012 (Përqindje e PBB)


Shqipëria dhe Bosnja dhe Hercegovina i përkufizojnë

remitancat si përfshirëse të kompensimit të

punonjësve; Kosova, Serbia, Maqedonia dhe mali i Zi

përdorin përkufizime më të ngushta.

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

KOS BIH ALB EJL6 SRB MZI MKD BE11

2010 2011 2012

12

Figura 19: IHD neto 2009-12 (Përqindje e PBB) Figura 20: IHD neto sipas Vendit (Përqindje e

PBB)

Burimi: Bankat qendrore të EJL6 Burimi: Bankat qendrore të EJL6

Borxhi i Jashtëm

Borxhi i jashtëm total në EJL6 u ngrit me 7 pikë përqindje të OBB në 2012 meqenëse qeveritë

morën hua për të kompensuar të ardhurat në rënie dhe financat e dobëta publike (Figura 21). Pas

një rënieje në 62.6 për qind të PBB në 2011 nga kulmi prej 65.5 për qind në 2010, borxhi mesatar i

jashtëm i EJL6 arriti një rekord të ri prej 69.6 për qind në 2012. Nga Qershori 2009 deri në Shtator 2012

katër vende u futën në tregjet tregtare ndërkombëtare nëpërmjet lëshimit të Eurobond (Maqedonia në

2009, Shqipëria në 2010, Mali i Zi në 2010 dhe 2011, dhe Serbia në 2011 dhe 2012; Figura 22) ose lidhja

me tregjet e kredive me një garanci të IBRD (Serbia, Maqedonia, Mali i Zi).

Figura 21: Borxhi i Jashtëm Mesatar i EJL6

(Përqindje e PBB) Figura 22: Bonot Ndërkombëtare Totale të

papaguara, Vende të Përzgjedhura të EJL6 (milionë

USD)

Burimi: Bankat qendrore dhe ministritë e financave (MF)

të EJL6

Burimi: Ministritë e financave të EJL6

Prirja në ngritje u shtri në të gjithë vendet e EJL6. Serbia e rriti borxhin e saj të jashtëm kryesisht

duke emetuar një bono prej 1.75 miliardë USD në 2012, duke i çuar bonot e saj ndërkombëtare të

papaguara në 2.7 miliardë USD (Figura 23) Megjithatë, rritja më e madhe e borxhit të jashtëm në 2012

5.4

4.4

5.7

3.1

1.81.5

2.0 2.0

0

1

2

3

4

5

6

2009 2010 2011 2012

EJL6 BE11

0

2

4

6

8

10

12

14

16

MZI ALB KOS BIH EJL6 MKD SRB

2010 2011 2012

62.9 65.5 62.869.6

19.6 23.3 25.0 28.6

0

10

20

30

40

50

60

70

80

2009 2010 2011 2012

Borxhi i jashtem prej te cilit borxhi i qeverise

0

500

1,000

1,500

2,000

2,500

ALB MK MZI SRB

13

ishte në Kosovë për shkak të disbursimeve të

Marrëveshjes Stand-by me FMN, megjithëse borxhi

total i jashtëm i Kosovës9 është ende shumë modest në

8.5 për qind të PBB. Mali i Zi dhe Serbia kanë stoqet

më të larta të borxhit të jashtë publik dhe privat, mjaft

mbi mesataren rajonale (Figura 23).

POLITIKA FISKALE -- PRESIONET DIVERGJENTE

Deficitet fiskale në vendet e EJL6 shënuan ngritje në

2012, mesatarisht nga 3.2 për qind të PBB në 2011 deri

në 3.9 për qind në 2012 (Figura 24). Rritjet më të mëdha

ishin në Serbi (2.6 pikë përqindjeje të PBB) dhe

Maqedoni (1.4 pikë përqindjeje), kjo e fundit kryesisht

për shkak të pastrimit të pagesave të prapambetura të

qeverisë. Udhëhiqnin tendencën Shqipëria dhe Mali i Zi,

ku deficitet fiskale ranë.

Në të gjithë rajonin të ardhurat dhe shpenzimet si një përqindje e PBB lëvizën në të njëjtin drejtim

në 2012. U shfaqën dy grupe të qarta: vendet që ngritën si të ardhurat dhe shpenzimet (duke rritur

gjurmën fiskale) dhe ata që i panë të dyja në rënie.

Gjurma fiskale në rritje: Megjithëse deficitet fiskale u rritën, të ardhurat në fakt u ngritën si

përqindje e PBB në Serbi (Figura 25). Serbia kishte bërë përpjekje të rëndësishme për të forcuar të

ardhurat, duke ngritur nivelet si të TVSH ashtu dhe tatimit mbi fitimin. Për fat të keq, megjithëse të

dy vendet përfituan nga të ardhura të shtuara, edhe shpenzimet e tyre u rritën, me 1.5 pikë përqindjeje

të PBB në Maqedoni (e lidhur me shlyerjen e pagesave të prapambetura) dhe me 6.3 pikë përqindjeje

në Serbi.

Zvogëlimi i gjurmës fiskale: Shqipëria, Bosnja dhe Hercegovina, Kosova dhe Mali i Zi panë ulje të

të ardhurave si përqindje e PBB, me 0.2 deri në 1 pikë përqindje. Të ardhurat nga TVSH u goditën në

mënyrë të veçantë (p.sh. me mbi 2 pikë përqindjeje në Shqipëri) për shkak të rritjes ekonomike të

ngadaltë ose negative. Të gjithë këto vende punuan për të shkurtuar shpenzimet për t'i mbajtur

deficitet e tyre fiskale të qëndrueshme. Në Kosovë, shkurtimet e shpenzimeve ishin të kufizuara dhe

të lidhura me përfundimin e autostradës R7 për në Shqipëri. Në disa vende, shkurtimet e shpenzimeve

mund të kenë qenë akumulim i pagesave të prapambetura më shumë se reduktime reale.

9 Ndryshe nga vendet e tjera të EJL6, Kosova ka një akses shumë të kufizuar në tregjet ndërkombëtare financiare dhe si pasojë

borxh të vogël të jashtëm.

Figura 23: Borxhi i Jashtëm Publik dhe

Privat Total 2012 (% e PBB)

Burimi: Bankat qendrore dhe ministritë e

financave të EJL6; FMN; Banka Botërore.

Shënim: Borxhet e jashtme të MNE dhe KOS janë

përllogaritje.

0

20

40

60

80

100

120

MZI SRB EJL6 MKD BIH ALB KOS

2009 2010 2011 2012

14

Figura 24: Deficitet Fiskale

(Përqindje e PBB) Figura 25: Ndryshimet në të Ardhura dhe

Shpenzime, 2011-2012 (Përqindje e PBB)

Burimi: Perspektiva Ekonomike Botërore, Prill 2013. Burimi: Perspektiva Ekonomike Botërore, Prill 2013,

dhe përllogaritje të stafit të Bankës Botërore.

Deficitet fiskale në rajon parashikohen të ulen pak në 2013 (Figurat 26 dhe 27). Deficiti fiskal

mesatar (i paponderuar) pritet të ulet nga 3.9 për qind të PBB në 2012 në 3.7 për qind. Serbia udhëheq, ku

qeveria ka planifikuar shkurtimin e deficitit nga 6.8 në 4 për qind të PBB. Bosnja dhe Hercegovina

gjithashtu pritet të ndjekë një ulje të vogël të deficitit dhe deficiti i Maqedonisë do të qëndrojë në vend si

përqindje e PBB. Në dallim nga këto, deficitet pritet të rriten në Shqipëri dhe Kosovë, në Shqipëri

pjesërisht për shkak të dobësimit të të ardhurave dhe në Kosovë për shkak të shpenzimeve në autostradën

e re R6 nga Prishtina në Shkup.

Rritjet e të ardhurave pritet të udhëheqin rikuperimin fiskal. Të ardhurat parashikohen të mbeten të

qëndrueshme në gjithë rajonin me një mesatare prej 35.2 për qind e PBB. Kjo mesatare fsheh rënien në

Shqipëri dhe Malin e Zi. Në pjesën tjetër, të ardhurat priten të rriten falë një klime ekonomike që po

përmirësohen ngadalë dhe masave të mëtejshme për grumbullimin e të ardhurave.

Figura 26: Të ardhurat dhe Shpenzimet,

2012 dhe 2013 (Parashikuar) (Përqindje e

PBB)

Burimi: Perspektiva Ekonomike Botërore, Prill

2013, dhe vlerësimet e stafit të Bankës

Botërore.

Figura 27: Deficiti Fiskal, 2012 përkundrejt

2013 (Parashikuar) (Përqindje e PBB)

Burimi: Perspektiva Ekonomike Botërore, Prill

2013, dhe vlerësimet e stafit të Bankës

Botërore.

0

1

2

3

4

5

6

7

8

2008 2009 2010 2011 2012


-2

-1

0

1

2

3

4

5

6

7

8

ALB BiH KOS MKD MZI SRB

Te ardhurat Shpenzimet Deficiti

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100


Te ardhurat 12 Te ardhurat 13 _

Shpenzimet 12 Shpenzimet 13

0

1

2

3

4

5

6

7

8


Deficiti 2012

Deficiti 2013

15

Borxhi Publik dhe Rreziqet Afat-shkurtra

Borxhi publik është rritur në të gjithë vendet e EJL6 për vitet e fundit (Figura 28). Mesatarisht,

borxhi i përgjithshëm qeveritar (përjashtuar garancitë dhe faturat e bankave qendrore) u rrit nga 37 për

qind e PBB në fund të vitit 2011 në 42 për qind në fund të vitit 2012. Rritja e Serbisë ishte rreth 12.5 pikë

përqindje, nga 39.7 në 52.2 përqind të PBB përjashtuar garancitë(duke përfshirë garancitë borxhi publik

bruto i Serbisë ishte mbi 60 përqind në 2012). Më tej, Shqipëria e ndryshoi ligjin për të qenë në gjendje të

kapërcente tavanin e borxhit të saj prej 60 për qind të PBB. Megjithatë vlerësimet e kredisë sovrane kanë

qenë të qëndrueshme në gjithë rajonin që nga mesi i 2012 me përjashtim të IRJ Maqedonisë që kohët e

fundit pati një ulje të vlerësimit në BB- (Tabela 3).

Borxhi i garantuar nga shteti është problem për disa vende dhe vazhdon të rritet (Figura 29) Borxhi

i garantuar është mbi 11 për qind e PBB në Malin e Zi dhe mbi 8 për qind në Serbi. Ndërkohë që

garancitë mbeten nën 5 për qind e PBB në Shqipëri, Maqedoni dhe Malin e Zi, ato të gjitha duket që po

ngrihen ngadalë. Kosova lëshoi kohët e fundit një garanci për Kompaninë e Transmetimit të Energjisë

KOSTT, por garancitë e saj janë më pak se 0.2 për qind e PBB. Garancitë në Bosnjë dhe Hercegovinë

janë rreth 0.8 për qind e PBB.

Figura 28: Borxhi i Përgjithshëm Qeveritara

(Përqindje e PBB)

Figura 29: Garancitë Shtetërore (Përqindje e

PBB)

Burimi: Perspektiva Ekonomike Botërore, Prill 2013. aËshtë përdorur koncepti bruto. Përjashton garancitë

Burimi: Vlerësime të autoriteteve kombëtare dhe stafit

të Bankës Botërore

Tabela 3: EJL6: Vlerësimet e Kreditit Sovrana

Dhj

2010

Dhj

2011

Dhj

2012

Maj

2013

ALB B+ B+ B+ B+

BIH B+ B B B

MKD BB BB BB BB

MNE BB BB BB- BB-

SRB BB- BB BB- BB- Burimi: Standard and Poor’s. a Borxhi afat-gjatë në monedhë të huaj deri në 8 Maj 2013.

Kosova nuk ka një vlerësim sovran.

0

10

20

30

40

50

60

70


2010 2011 2012

0

2

4

6

8

10

12

14

MZI SRB MKD ALB BiH KOS

16

Borxhi afat-shkurtër, veçanërisht në monedhat vendase, ka arritur të mbizotërojë portofolin e

borxhit të disa vendeve. Edhe pse në fund të vitit 2012 dy të tretat e borxhit të brendshëm të IRJ të

Maqedonisë kishte afat maturimi deri në fund të vitit 2013, autoritetet arritën gjatë gjysmës së parë të vitit

2013 të zgjasin maturitetin e borxhit të brendshëm në mënyrë drastike duke zvogëluar shumën në bono

thesari me maturim tre mujor, dhe duke rritur ato me maturim 6 mujore dhe 12 mujor, si dhe duke

emetuar bono te reja thesari me afat 3 dhe 5 vjeçar. Gati gjysma e borxhit vendas të Shqipërisë maturohet

brenda fundit të vitit (Figurat 30 dhe 31). Vetëm rreth një e treta e borxhit në monedhën vendase të

Serbisë e ka afatin deri në fundin e vitit dhe borxhi afat-shkurtër po ulet: 37 për qind e bonove të thesarit

dhe obligacioneve të lëshuara në tregun vendas në 2013 janë për 53 javë ose më pak, krahasuar me më

pak se gjysmën në 2012. Të gjitha bonot e thesarit dhe obligacionet që Bosnja dhe Hercegovina ka

lëshuar në 2013 kanë qenë afat-shkurtër, krahasuar me 57 për qind në 2012.

Figura 30: Borxhi në Monedhën Vendase dhe

të Huaj për tu paguar në 2013 (Përqindje)

Figura 31: Borxhi në Monedhën Vendase për tu

paguar në 2013 (Përqindje e PBB)a

Burimi: Bloomberg; Përllogaritje të stafit të Bankës

Botërore. Burimi: Bloomberg; Përllogaritje të stafit të Bankës

Botërore. a Përjashton bonot e Bankës Qendrore, atje ku janë

lëshuar dhe borxhin e garantuar.

Shumica e instrumenteve të borxhit të jashtëm publik të EJL6 kanë maturitet të gjatë. Asnjë

vend nuk ka më shumë se 8 për qind të borxhit të tij total në monedhë të huaj (FX) për të paguar në

2013 dhe Bosnja dhe Hercegovina, Kosova nuk kanë fare. IRJ e Maqedonisë ka Euro 175 milion

borxh në valutë të huaj që maturohet në vitin 2013 edhe pse është marrë në fillim të janarit 2013.

Megjithatë disa vende po përdorin instrumentet afatshkurtra të denominuara në monedhë të huaj.

Kombinimi borxhit afat-gjatë me borxhin vendas afat-shkurtër ka ndihmuar në kufizimin e

ekspozimit të drejtpërdrejtë të qeverisë ndaj rrezikut të paqëndrueshmërisë së kursit të këmbimit

dhe për tu dhënë bankave vendase mundësinë të investojnë në instrumente borxhi afat-shkurtër.

Shumë nga borxhi publik afat-shkurtër është blerë nga bankat vendase, duke u mundësuar atyre që kanë

aktive likuide të fitojnë interes më të madh se ai që paguajnë bankat qendrore mbi depozitat. Në një kohë

kur depozitat e bankave private po rriten më shpejt se kreditë, shumë banka tregtare mirëpresin

mundësinë për të fituar kthime më të larta diku tjetër.

Megjithatë, borxhi publik afat-shkurtër vendas e ekspozon qeverinë ndaj rrezikut të rinovimit të

borxhit. Megjithëse bankat tregtare aktualisht kanë likuiditet dhe tendencë të rinovimit të borxhin publik

afat-shkurtër, një ndryshim në mjediset e jashtme ose të brendshme financiare ose ekonomike mund të

reduktojë gatishmërinë e tyre për ta bërë. Prandaj do të ishte e mençur të merreshin në konsideratë të

gjithë këto rreziqe kur hartohen politikat fiskale dhe të borxhit.

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

MKD ALB SRB KOS BiH MZI

Monedhe lokale

Monedhe te huaj

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

14%

16%

18%

ALB MKD SRB BiH MZI KOS

17

SEKTORI FINANCIAR--RRITJE E NGADALTË E KREDITIMIT

Rritja e kreditimit në rajon në vitin e fundit ka qëndruar në vend ose ka rënë Në Shqipëri, Kosovë,

IRJ Maqedoni dhe Serbi rritja e kreditimit ka qenë më e ulët se në vitet e mëparshme. Rritja e kreditimit

në Bosnjë dhe Hercegovinë ka qenë e dobët (2.8 përqind rritje) dhe në Malin e Zi, pavarësisht disa

përmirësimeve, ende mbetet negative.

Faktorët e kërkesës shpjegojnë një pjesë të mirë të

rënies apo qëndrimit në vend të rritjes së kreditimit

në vendet e EJL6. Kërkesa e ulët e kreditimit pasqyroi

aktivitetin e mbytur ekonomik të bizneseve dhe sektorit

privat pas krizës. Gjithashtu, familjet dhe kompanitë që

kishin marrë hua më shumë në periudhën e bumit tani

po përpiqen të reduktojnë borxhin në një nivel të

qëndrueshëm. Për më tepër, zhvillimet e normave të

interesit e bëjnë të qartë që kërkesa për kredi është

shuar. Normat e interesit në vendet e EJL6 gjatë vitit të

fundit ranë (Figura 34); një tregues që faktorë më të

theksuar nga ana e kërkesës po ndikonin mbi rritjen e

kreditimit.

Figura 33: Rritja Reale e PBB, Rritja Reale e

Kreditimit, dhe Financimi i Huaj, 2011-12

(përqindje)

Figura 34: Nivelet e Interesit mbi Kreditë

dhe Depozitat, 2011-12

Burimi: Autoritetet kombëtare, Banka për Zgjidhje

Ndërkombëtare dhe përllogaritje të stafit të Bankës Botërore

Burimi: Përllogaritje të autoriteteve kombëtare dhe


10

Rritja mesatare e kreditimit të Malit të Zi për 2006-2008 ishte 97.2 për qind (nuk tregohet).

-7.9

0.4

-5.3

-1.5

7.2

-8.4

-1.4-2.0

-2.7 -3.1-3.7 -3.6-4.0

-1.5

1.40.7

-1.6

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8


Ndryshimi i normes se rritjes se kredise (2011-2012)

Ndryshimi i normes se rritjes reale te PBB (2011-2012)

Ndryshimi i pozicionit te jashtem te bankave ndajEJL6 sipas BIS ne % te PBB (2011-2012)

-0.7

0.1

-0.8

-0.02

-0.4

0.3

-0.3

-0.4

-0.2

-0.4

-1

-1

-1

0

0

0

0

0

ALB BIH MKD MZI SRB

Ndryshimi në pikë përqindje i depozitave (2011-2012)Nryshimi në pikë përqindje i kredisë (2011-2012)

Figura 32: Normat e Rritjes Reale të

Kreditimit (Ndryshim Përqindjeje)10

Burimi: Autoritetet kombëtare dhe


-20

-10

0

10

20

30

40

50


2009 2010 2011 2012 Mesatarja (2006-2008)

18

Nga ana e ofertës, financimi u bë

më i kushtueshëm ndërkohë që

kushtet e tregut financiar u

përkeqësuan, veçanërisht në

gjysmën e parë të 2012. Bankat

evropiane u gjendën nën presion

intensiv ndërkohë që spredet e

normave CDS (sigurimi ndaj

moskthimit të kredive) të tyre filluan

të rriten në mes të vitit 2011 dhe

përsëri në gjysmën e dytë të vitit

2012. Spreded e CDS sovrane të

vendeve të EJL6 gjithashtu filluan të

rriten, gjë që e bëri financimin më të

kushtueshëm.

Pavarësisht përmirësimeve të

kohëve të fundit, sektori bankar

është ende i trazuar Gjysma e dytë

e 2012 pa përmirësimin e spredeve

CDS të bankave mëmë dhe vendeve

të EJL6 se periudha paraardhëse, falë masave të ndërmarra nga BQE dhe Rezerva Federale e SHBA. Kjo

e uli koston e financimit (Figura 35).11

Si rrjedhojë, pas një procesi tkurrje të konsiderueshme kredie në

tremujorin e dytë të 2011 (shikoni Kutinë 2) që rezultoi në një reduktim të pozicionit të bankave

përkundrejt rajonit (2.9 për qind të mesatares 2011 plus PBB 2012) sipas raportimit në BIS, tremujori i

tretë i 2012 pa një rritje në pozicionin e jashtëm me 0.4 për qind të PBB të 2012 të kombinuar të EJL6.

Megjithatë, siç e provoi tremujori i katërt i 2012, sektori financiar duhet ende të përballet me kreditë e

këqija (NPL), tkurrjen e kredive dhe rinisjen e kreditimit. Tremujori i katërt pa një ndryshim të vogël por

negative në pozicionin e jashtëm të bankave që raportojnë BIS (0.05 për qind të PBB së kombinuar të

2012).

11

Studimi i Kushteve të Huadhënies së Bankave në Tregjet e Reja raporton kushte të përmirësuara në tregjet

ndërkombëtare në gjysmën e dytë të vitit 2012.

Figura 35: Kostot e Financimit për Vendet e EJL6

Burimi: Bloomberg, Banka për Zgjidhje Ndërkombëtare dhe


0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

1000

-2500

-2000

-1500

-1000

-500

0

500

1000

1500

2000

2500

2011:T1 2011:T4 2012:T2 2012:T4

Ndryshimi i pozicionit te jashtem te bankave ndaj EJL6 (majtas)

Spredet CDS i bankave mëmë, mesatarja e EJL6 (djathtas)

Spreded CDS për borxhin sovran të EJL6, pikë bazë (djathas)

19

Kutia 2: Procesi i tkurrjes së kredisë në vendet e EJL6

Që në vitin 2008 vendet e EJL6 kanë qenë të

ekspozuara ndaj rrezikut të tërheqjes problematike

të fondeve nga bankat evropiane. Nga fundi i vitit

2008, sipas BIS, pretendimet e bankave përkundrejt

rajonit ka arritur në 20.7 miliardë USD--22.2 për

qind të PBB së kombinuar rajonale. Megjithatë, ka

ndryshime të mëdha ndërmjet vendeve. Pretendimet

ndaj Serbisë, Bosnjës dhe Hercegovinës dhe Malit

të Zi u variuan nga 27 në 32 përqind, por në

Maqedoni dhe Shqipëri ato ishin vetëm rreth 5

përqind, gjë që është provuar të jetë një amortizues i

mirë. Meqenëse shumica e financimit për rajonin

ishte ndërmjetësuar nëpërmjet bankave vendase të

zotëruara nga të huajt të cilat kishin edhe rëndësi

sistemike, sistemi bankar e konsideroi rrezikun e

tërheqjes së shpejtë të fondeve si domethënës. Për t'i

ndërlikuar më tej punët, shumica e bankave me

pronësi të huaj në EJL6 kishin qendrën e tyre në

ekonomitë problematike të BE si Itali, Slloveni dhe veçanërisht Greqi. Deri tani skenarët më të këqija nuk

janë materializuar (kryesisht falë veprimeve të institucioneve financiare ndërkombëtare, të cilat krijuan

nismën e Vienës për të mbështetur rajonin gjatë krizës). Megjithatë, rreziku është ende i pranishëm përfshirë tronditjet që krijohen nga humbja e besimit ndaj bankave mëmë nga vendet e eurozonës

.

Figura B2.1 Pretendimet e Bankave të Huaja

ndaj Bankave të EJL6 (milionë USD)

Burimi: Banka për Zgjidhjet Ndërkombëtare

Aksesi i përmirësuar në financimin vendas,

nëpërmjet ose depozitave ose tregjeve kapitale, do të

ketë rëndësi qendrore për rinisjen e rritjes së

kreditimit. Pozicioni i jashtëm i bankave që i

raportojnë BIS përkundrejt vendeve të EJL6 ende ka

një mesatare prej 11.5 për qind të PBB së kombinuar

(deri në 2012). Prandaj mund të përballemi me një

frenim të konsiderueshëm të ofertës nëse intensifikohet

procesi i zhvendosjes drejt bankave të financuara

vendase, të paktën në vendet që kanë koeficiente të

lartë kredi-depozitë (Figura 36). Rregulli i ri i lojës

është të bëhen përpjekje dhe të lidhet rritja në

huadhënie me rritjen në depozita (ose financimi vendas

në përgjithësi), veçanërisht në ekonomitë më të

zhbalancuara. Vendet që fillojnë nga një pozicion

tashmë i favorshëm dhe mund të arrijnë të financojnë

huadhënien nga burimet janë më mirë. Shqipëria, Kosova dhe Maqedonia kanë një histori të gjatë të

koeficentëve hua-depozita poshtë 100; Bosnja dhe Hercegovina dhe Serbia do të kenë mjaft më shumë

Figura 36: Koeficientet Kredi-Depozitë

Burimi: Autoritetet kombëtare dhe përllogaritje të


0

5000

10000

15000

20000

25000

2006T4 2007T4 2008T4 2009T4 2010T4 2011T4 2012T4

Pretendime ndaj gjithe sektorëve

Detyrime ndaj gjithë sektorëve

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180


Dhjetor 2012 Niveli maksimal (2006-2012)

20

vështirësi. Mali i Zi ka arritur të ulë koeficientin e tij në mënyrë të konsiderueshme nga kulmi i tij.12

Në

fakt, katër vendet që kishin koeficientë kredi-depozita poshtë 100 deri në mes të 2009 panë një rritje më të

madhe të kreditimit gjatë krizës se sa dy vendet që më përpara kishin koeficientë më të lartë kredi-

depozitë.

Megjithatë, evolucioni i kushteve të ofertës gjithashtu pasqyron faktorë përtej kostove. Disa nga

shtrëngimet e raportuara vijnë si rezultat i faktorëve të ofertës vendase, siç janë politika monetare,

rivlerësimi i perspektivës ekonomike nga bankat dhe NPL e larta.13

Studimi i fundit i Kushteve të

Huadhënies Bankare në Tregjet e Reja tregon që kushtet e kreditimit vazhduan të shtrëngohen ndërkohë

që NPL u ngritën.

NPL po ngrihen përsëri (Figura 37). Nivelet e larta

të NPL pasqyrojnë një përkeqësim të cilësisë së

huadhënies dhe vështirësitë kronike që bankat kanë në

eliminimin e NPL për shkak të regjimeve të dobët të

falimentimit. Megjithëse nivelet e NPL ndryshojnë në

mënyrë të konsiderueshme në rajon, vala e dytë e

rritjeve është një arsye për tu shqetësuar. Pas një

stabilizimi të shkurtër (ose reduktim në disa vende, siç

është Mali i Zi), NPL filluan të ngrihen përsëri,

veçanërisht në gjysmën e dytë të vitit 2012. Shqipëria

dhe Bosnja dhe Hercegovina janë goditur më fort. NPL

në këto vende janë aktualisht në pikun e tyre që nga

fillimi i krizës. Maqedonia dhe Kosova gjithashtu panë

një valë të dytë të rritjeve të NPL, megjithëse më pak

intensive dhe nivelet aktuale të NPL janë pak nën pikën

maksimale. Në Malin e Zi, pavarësisht nga një rënie të

konsiderueshme nga pika maksimale si rrjedhojë e

shitjes masive të aktiveve me probleme të kompanive

të faktoringut, NPL janë ende të dytat në rajon dhe ende po rriten pasi ka pasur një progres të limituar në

ristrukturimin dhe zgjidhjen e tyre. Panorama e përgjithshme në rajon është e NPL të larta që janë rritur

në muajt e parë të 2013, duke përbërë një frenues të aktivitetit ekonomik dhe gatishmërisë së bankave për

huadhënie. Në të njëjtën kohë, NPL kanë provigjone të mira në Serbi, Kosovë, Maqedoni dhe deri në një

farë mase në Bosnjë dhe Hercegovinë. Provigjonet në Shqipëri dhe Malin e Zi janë poshtë mesatares.

12

Në mënyrë interesante, të gjithë vendet përveç Kosovës kishin kulme të koeficienteve kredi-depozitë në një

periudhë shumë të shkurtër ndërmjet Marsit dhe Korrikut 2009 (tamam në fillimin e krizës financiare). Serbia kishte

një kulm tjetër në Prill 2011, dhe Kosova kishte kulmin e saj në Qershor 2010. 13

Një raport i FMN që trajton NPL e larta në Evropën Qendrore dhe Evropën Juglindore konfirmon ndikimin

negativ të NPL mbi ofertën për kreditim (www.imf.org/external/region/eur/.../030112.pdf). 14

Të dhënat e kredive të këqia përpara krizës (2006-2008) për Serbinë i referohet fundit të 2008

Figura 37: Kreditë e Këqija (Përqindje e

Kredive Totale)14



0

5

10

15

20

25

30


Dhjetor 2012

Maksimumi 2008-2013

Kreditë e këqia para krizës (fund 2008)

21

Figura 38: Kthimi mbi Kapital Figura 39: Koeficientet e Mjaftueshmërisë

së Kapitalit



Shënim: Të dhënat për Serbinë për ―Mesataren tremujore

2006-2008‖ i referohen vetëm 2vitit 2008. Të dhënat për

Mlin e Zi për 2012 i referohen Shtatorit 2012

Burimi: Autoritetet kombëtare dhe përllogaritje

të stafit të Bankës Botërore

Shënim: Të dhënat për Serbinë për ―Mesataren

tremujore 2006-2008‖ i referohen vetëm vitit

2008.

Mesatarisht bankat në rajon dolën nga kriza shumë më pak rentabël se më përpara: në të gjithë

vendet rentabiliteti i tyre u ul më shumë se përgjysmë. Kthimi mbi kapital (Figura 38)15

ra nga një

mesatare prej 10.6 për qind në 2006–08 në 0.7 për qind në 2009–12, edhe këtu me disa dallime nga vendi

në vend. Mali i Zi në veçanti u godit fort.

Lajmi i mirë është që bankat arritën të mbajnë pozicionet e tyre kapital solide (Figura 39).

Krahasuar me nivelin përpara krizës koeficientët e mjaftueshmërisë së kapitalit të bankave nuk ndryshuan

shumë; kjo i ndihmoi bankat rajonale të përballonin problemet e zonës së Euros. Gjithashtu koeficientët e

mjaftueshmërisë së kapitalit në rajon janë thelbësisht më të larta se sa kërkohet nga rregulloret lokale

(ndërmjet 8 dhe 11 për qind, në varësi të vendit). Megjithatë, NPL e larta në disa vende, edhe pse ende të

menaxhueshme, mund të jenë burim rreziku dhe rregullatorëve do tu duhet të monitorojnë situatën nga

afër.

Të gjithë vendet e EJL6 kanë bërë përparim të konsiderueshëm në reformat e sektorit financiar

gjatë dy ose tre viteve të fundit, megjithëse jo në të njëjtin nivel. Ata të gjithë kanë përmirësuar ligjet

që qeverisin bankat e tyre qendrore dhe institucionet e tyre financiare dhe jofinanciare dhe mbikëqyrjen e

tyre. Megjithatë, në të gjithë rajonin, disa masa nevojiten ende të kenë prioritet.

Masa gjithëpërfshirëse për të ulur nivelet e NPL. Megjithëse nivelet e NPL ndryshojnë në

rajon, në gjithë vendet e EJL6 ato prekin cilësinë e aseteve të sektorit bankar, rezultatet

financiare, kostot e huadhënies, fokusin e menaxhimit, dhe së fundmi gatishmërinë për të dhënë

hua. Riorganizimi i kuadrit të zgjidhjes dhe procedurat e falimentimit dhe miratimi i procedurave

për zgjidhje më të shpejta jashtë gjykatës mund të jenë të dobishme.

Koordinim më i ngushtë ndërmjet rregullatorëve të vendit të origjinës dhe mikpritës. Edhe

pse tkurrja e kredive nuk ka shkaktuar ende ndonjë problem madhor, ai vazhdon të jetë një

15

Të dhënat për Malin e Zi për fundin e 2012 i referohen Shtatorit 2012.

18.4

5.1

14.0

5.1

10.5

4.21.6 2.9

-18.4

6.2

-25

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

25

ALB BIH MKD MZI SRB

Mesatarja 2006-2008, tremujore

17.7

13.0

17.5

10.1

21.9

15.8

13.0

16.7

10.2

19.8

0

5

10

15

20

25

ALB BIH MKD MZI SRB

Mesatarja 2006-2008, tremujore Mesatarja 2009-2012, tremujore

Niveli në fund të 2012

22

kërcënim për sistemin. Prandaj, intensifikimi i koordinimit me rregullatorët e BE është ende

jetësor për të parandaluar ndonjë çarje. Vienna Initiative 2.0 do të përmirësonte bashkërendimin.

Ndërtimi i financimit vendas dhe tregjet lokale të kapitalit. Kjo mund të dalë si veçanërisht e

rëndësishme për vendet që ende kanë koeficientë të lartë kredi-depozita meqenëse bankat

përpiqen të gjejnë mënyra më të ekuilibruara dhe të qëndrueshme për financim.

Përmirësimi i mbrojtjes së sigurimit të depozitavenëpërmjet rikapitalizimit të agjencive të

sigurimit të depozitave (aty ku duhet) ose nëpërmjet marrëveshjeve specifike me institucione

financiare ndërkombëtare.

Përpunimi i kuadrove gjithëpërfshirëse për menaxhimin e krizave. Siç e ka treguar kriza

financiare, autoritetet kanë nevojë të jenë të përgatitura për një llojshmëri skenarësh negativë,

dhe rregullatorët duhet të jenë të gatshëm të koordinojnë masat e krizave.

PRIRJET E FUQISË PUNËTORE––PAPUNËSI E LARTË NË GJITHË RAJONIN16

Gjatë vitit 2012 papunësia u stabilizua në mbi 20 për qind (Figura 40). Në 2012, nivelet e papunësisë

në EJL6 mbetën afër niveleve të tyre të pikut gjatë krizës (diamantet vjollcë në Figurën 40).17

Mesatarja

për rajonin ishte rreth 22.8 për qind në T4 2012, më shumë se dyfishi i mesatares 11.2 për qind për vendet

e BE11. Papunësia u ul pak në Shqipëri dhe Serbi (shiritat e gjelbër) dhe u përkeqësua në Malin e Zi

(shiriti portokalli) ndërkohë që nuk ndryshoi shumë në vendet e tjera. Siç pritej, aty ku normat e

papunësisë u rritën më shumë, nivelet e aktiviteteve kanë rënë më shumë (Figura 41).

Figura 40: Nivelet e Papunësisë, 2012

Figura 41: Pjesëmarrja e Fuqisë Punëtore dhe

Papunësia

Burimi: Të dhënat e LFS dhe ILO Nuk disponohen të

dhëna për Kosovën.

Shënim: Të dhëna të T4 2012, përveç Bosnjës dhe

Hercegovinës (T3 2011).

Burimi: Të dhënat e LFS dhe ILO

Nivelet e aktivitetit janë më të ulëta në EJL6 se në vendet e BE11, dhe sektori informal duket që po

thith më pak të papunë se më parë (Figura 42). Që në vitin 2008, në të gjithë vendet e EJL6 përveç

Serbisë më shumë gra se burra kanë hyrë në fuqinë punëtore. Aktiviteti i burrave ka mbetur në vend ose

ka rënë (Figura 43). Nivelet më të ulëta të pjesëmarrjes së fuqisë punëtore mund të shpjegohet pjesërisht

16

Ky seksion huazon shumë nga Banka Botërore 2013d. 17

Shikoni gjithashtu Banka Botërore 2013a.

12.827.6 30.6 20.6 22.5

Mesatarja e EJL

Mesattarja e BE11

13.9

27.6

33.1

20.5

25.5

0

5

10

15

20

25

30

35

ALB BiH MKD MZI SRB-5.0

-4.0

-3.0

-2.0

-1.0

0.0

1.0

2.0

3.0

4.0

5.0

-4 -3 -2 -1 0 1 2

Ndryshimi i nivelit te aktivitetit nga 2007 ne 2012 (pike perqindje)

Nd

rysh

imi i

no

rms

së p

apu

nës

isë

nga

20

07

ne

20

12

(p

ike

për

qin

dje

)

MK

KOS

MNE

BiH

SER

ALB

23

nga nivelet e larta të informalitetit18

në EJL6, ku një numër i madh të të vetë-punësuarve dhe punëtorëve

të fermave janë në mikro-ndërmarrje pa punonjës të paguar. Ndërkohë që vendeve të EJL6 ju mungojnë të

dhënat e sektorit informal, informacioni nga disa shtete të reja anëtare të BE19

sugjeron që informaliteti

ishte më i larti në bujqësi (80.6 për qind) dhe ndërtim (38.2 për qind), dhe ndërmjet të vetë-punësuarve

(83.9 për qind).20

Megjithëse informaliteti shpesh konsiderohet zgjidhje e fundit për të papunët gjatë

krizave, këtë radhë ka prova që sugjerojnë që punësimi informal nuk u zgjerua për të mbushur hendekun

në shumicën e Evropës (Hazans 2011 dhe Walewski 2011).21

Figura 42: Pjesëmarrja e Fuqisë Punëtore në

EJL6 dhe BE11

Burimi: Të dhënat e LFS.

Figura 43: Ndryshimet në Fuqinë Punëtore sipas

Gjinisë, T4 2008 dhe T4 2012


Shënim: Të dhëna të T4 2012 ose fundi i 2012, përveç

Bosnjës dhe Hercegovinës (T4 2011).

Papunësia rinore në disa vende, siç është Serbia (51.2 për qind) dhe Maqedonia (53.0), është dyfishi

i nivelit kombëtar (Figura 44). Ndërkohë që në shumicën e vendeve të EJL6 papunësia në radhët e rinisë

u rrit gjatë krizës, Maqedonia dhe Shqipëria duket të kenë qenë në gjendje të krijojnë vende pune për

punëtorët e moshës 15--25 vjeç (dhe për të gjithë grupmoshat e tjera). Megjithëse e lartë papunësia e

moshave të reja dhe atyre të rritura në EJL6 është në nivelin e vendeve të tjera të Evropës dhe Azisë

Qendrore, megjithëse më shumë të rinj të moshës 15--24 po qëndrojnë më gjatë në arsim dhe futen në

tregun e punës më vonë. Gjithashtu ka një numër të madh të rinjsh të papunë të cilët nuk janë në arsim,

nuk janë të punësuar dhe nuk po kërkojnë punë. Në disa vende me papunësi të lartë rinore, siç është

Kosova, rritja e numrit të të rinjve ushtron presion mbi punësimin dhe të ardhurat. Në vendet e tjera,

sistemet e arsimit dhe trajnimit nuk ofrojnë aftësitë e nevojshme. Megjithatë, shpesh problemet e kërkesës

më shumë se ofertës janë problemi i vërtetë. Kushtet për futje më të lehtë në biznes dhe aksesi në vende

pune mund të ndihmojnë të kapërcehet problemi i konkurrencës së kufizuar që redukton mundësitë e

punësimit. Në anën tjetër të spektrit, rritja e moshës mesatare në disa vende të EJL6 parashikohet të

18

Informaliteti mund të ketë formën e njerëzve që punojnë për punëdhënës të paregjistruar, pa një kontratë formale

punësimi ose pa mbulimin me sigurime shoqërore. Rregulloret e punës zakonisht nuk zbatohen për këta punëmarrës. 19

Kjo u referohet: Bullgarisë, Republikës Çeke, Estonisë, Letonisë, Polonisë dhe Sllovakisë. 20

Banka Botërore 2012a: In from the Shadow Integrating Europe’s Informal Labor Market by Packard, Koettl and

Montenegro. 21

Hazans, M. 2011 dhe Walewski, M. 2011.

30

35

40

45

50

55

60

65

Alb

ania

FYR

M

Mo

nte

neg

ro

Serb

ia

Ko

sovo BiH

Esto

nia

Latv

ia

Slo

ven

ia

Cze

ch R

ep.

Slo

vak

Rep

.

Lith

uan

ia

Ro

man

ia

Bu

lgar

ia

Po

lan

d

Cro

atia

Hu

nga

ry

2007 2012

7.5

1.22.0

0.6

-4.2

4

-1.2

0.3

-4.5 -4.3-6

-4

-2

0

2

4

6

8

10

ALB BiH MKD MZI SER

femra meshkuj

24

avancojë shumë më ngadalë se në vendet e BE11 kështu që popullata në moshë pune do të ndryshojë pak

ose dhe zgjerohet (Shqipëri) në dy dhjetëvjeçarët e ardhshëm (Banka Botërore 2013).

Figura 44: Papunësia sipas Grupmoshës

Figura 45: Ndryshimi në Papunësi sipas Grup-

moshës, 2008 deri 2012 (Pikë përqindjeje)


Shënim: Të dhënat më të vona të disponueshme për

2012, përveç Shqipërisë dhe Bosnjës dhe

Hercegovinës (2011). Grup-moshat për Shqipërinë

dhe Serbinë ndryshojnë, ato janë: 15–24, 25–54, dhe

54–64.


Shënim: Të dhënat më të vona të disponueshme për 2012,

përveç Shqipërisë dhe Bosnjës dhe Hercegovinës (2011).

EJL6 përballen me sfida të panumërta të punësimit,

por krijimi i vendeve të punës për ata që duan të

punojnë është problemi më urgjent (shikoni

Kapitullin 2 mbi vendet e punës). Pika tjetër në agjendë

është rishpërndarja e njerëzve drejt vendeve të punës

më të mira, më produktive dhe përmirësimi i aspekteve

të punës që bëjnë njerëzit. Në disa vende të EJL6 një

përqindje e rëndësishme e vendeve të punës (20–30 për

qind) është ende në ndërmarrjet shtetërore (NSH) dhe

pjesë të tjera të sektorit publik, pavarësisht nga një

reduktim dramatik në dy dhjetëvjeçarët e fundit (Figura

46). Megjithatë, për shkak se përqindja në NSH po

reduktohet dhe hapësira fiskale për zgjerim po

ngushtohet, punëtorët po "mbajnë radhën" për vende

pune në shtet, d.m.th. po presin që të hapen vende pune

specifike. Kjo mund të shpjegojë pjesërisht përqindjen

e lartë të të rinjve dhe të mirë-arsimuarve në radhët e të

papunëve. Përvoja në botë tregon që sektori privat krijon nëntë vende pune në dhjetë, duke e bërë atë

motorin e vërtetë të rritjes--dhe duke nënvizuar nevojën që vendet e EJL6 të promovojnë investimet

private si dhe punësimin në sektorin privat.

Vendet e EJL6 përdorën politika të ndryshme për të zbutur impaktin e krizës së fundit mbi vendet

e punës, megjithëse qëllimi për të gjithë ishte ndërprerja e rrethit vicioz të mundësive të kufizuara

për vende pune, rritjes së ngadaltë në të ardhurat e punës dhe standardet e jetesës, rritja e ngadaltë

në produktivitet dhe gërryerja e kohezionit social. Të gjithë vendet e EJL6 përdorën stimuj fiskalë, por

Maqedonia dhe Mali i Zi gjithashtu zbatuan politika për të nxitur kërkesën për fuqi punëtore nëpërmjet

57.953.0

43.7

51.2

23.626.2

29.9

20.6 22.1

12.2

18.623.3

10.115.3

10.5

0

10

20

30

40

50

60

70

BiH MKD MZI SER ALB

15-24 25-49 50-64 -10

-5

0

5

10

15

20

15-24 25-49 50-64

SER BiH MZI MKD ALB

Figura 46: Përqindje e Punësimit në

Sektorin Publik në EJL6

Burimi: Studimi Jeta në Tranzicion 2006

(1989 në 2006) dhe 2010 (2010).

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

ALB BiH MKD KOS MZI SER

1989 (përfshi admin. publik) 1989 (pa admin. publik)

2010 (përfshi admin. publik) 2010 (pa admin. publik)

25

subvencioneve të kufizuara të pagave, mbështetjes për kreditim dhe programet e punëve publike.

Subvencionet e pagave konsistuan në një ulje të kontributeve të sigurimeve shoqërore dhe shpesh u

targetuan tek firmat specifike ose grupe vulnerabël. Në botë, vendet me të ardhura të larta shpenzuan më

shumë se gjysmën e burimeve të tyre për politikat e kreditit për të krijuar dhe mbrojtur vendet e punës.

Vendet me të ardhura të ulëta dhe të mesme shpenzuan pjesën më të madhe të burimeve të tyre mbi masat

e drejtpërdrejta të krijimit të vendeve të punës dhe programe të përkohshme të punëve publike.

Maqedonia dhe Mali i Zi gjithashtu investuan në shërbimet e aftësive dhe të punësimit.

PERSPEKTIVA E EJL6—RIMËKËMBJE E BRISHTË

Në vitin 2013 rajoni i EJL6 parashikohet të rritet me 1.7 për qind, duke e përfunduar recesionin e

dyfishtë të vitit 2012 (shikoni Figurën 47 dhe Tabelën 4). Të gjithë vendet në rajonin parashikohet të

rriten, me Kosovën që prin grupin (3.1 për qind), kësaj radhe për shkak të investimeve të larta publike dhe

një fluks të rëndësishëm të remitancave. Serbia parashikohet të ketë nivelin e dytë më të partë të rritjes

ekonomike (2 për qind), i cili është thelbësor për performancën e rajonit sepse Serbia përbën 45 për qind

të ekonomisë së rajonit. Serbia pritet të përfitojë nga IHD e rritura, performanca e FIAT dhe një kthim në

të korrat normale bujqësore, të cilat ranë pothuajse 20 përqind në vitin 2012. IHD pritet të rriten me

besimin e investitorëve të bazuar mbi hapjen e mundshme të bisedimeve të hyrjes në BE më vonë gjatë

këtij viti. Shqipëria parashikohet të rritet pak më shpejt se në vitin 2012 (1.8 përqind). Rritja mund të ishte

më e lartë nëse sektori i ndërtimit nuk do ta tërhiqte ekonominë poshtë. Shtytësit e rritjes ekonomike do të

mbeten industria nxjerrëse (naftë, minerale) dhe prodhimi i energjisë.

Rritje e ngadaltë pritet të vazhdojë në Bosnjë dhe Hercegovinë, Malin e Zi dhe Maqedoni me rreth

0.5 - 1.4 për qind në 2013. Bosnja dhe Hercegovina parashikohet të vuajë nga

kërkesë e jashtme më e vogël, por

kërkesa e brendshme mund të bëhet

më e shëndetshme. Shumë çështje të

mjedisit të biznesit veprojnë ende si

pengesa ndaj një fluksi më të

rëndësishëm të IHD dhe ndaj

zgjerimit të bizneseve vendore. Në

Maqedoni rritja e moderuar

ekonomike e pritshme në gjysmën e

parë të vitit duhet të përshpejtohet

ngadalë në gjysmën e dytë, por

meqenëse ka pasur përmirësime

madhore në mjedisin e biznesit,

perspektiva e rritjes mund të bëhet

më e shndritshme. Në Malin e Zi, të

dhënat e hershme tregojnë që rritja u

kthye në tremujorin e parë të vitit

2013, kryesisht për shkak të motit të

mirë dhe prodhimit më të lartë të

energjisë elektrike, por importet

mbeten të ngadalta dhe ngushticat në

prodhim dhe ofertë të aluminit mund

të vazhdojnë të jenë një ngadalësues për ekonominë; rritja e parashikuar e PBB është pak mbi 1 për qind

për vitin 2013.

Figura 47: EJL6––Rritja Reale e PBB

Burimi: Stafi i Bankës Botërore.

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

10

2008 2009 2010 2011 2012 2013


26

Tabele 4: EJL6––Rritja Reale e PBB

Parashikuar

2012

Faktike

2012

Vlerësuar

H1 2012

Vlerësuar

H2 2012

Parashikuar

2013

Parashikuar

2014

ALB 0,8 1,6 0,9 2,2 1,8 2,0

BIH 0,0 -0,7 -0,2 -1,1 0,5 2,0

KOS 3,6 2,3 3,6 1,1 3,1 4,3

MKD 0,0 -0,3 -1,1 0,4 1,4 2,5

MNE 0,2 -0,6 -0,9 -0,2 1,2 1,5

SRB -2,0 -1,7 -1,5 -1,9 2,0 2,7

Mes. ponderuar -0,5 -0,6 -0,5 -0,7 1,7 2,5

Burimi: Stafi i Bankës Botërore.

Edhe kjo rimëkëmbje e brishtë do të përballet me disa rreziqe. Së pari, nëse rritja e eurozonës është

më e dobët sesa ajo që parashikohet, ka shumë të ngjarë që EJL6 do të ndikohet, me rimëkëmbjen edhe

më të ngadaltë sesa këto projeksione. Së dyti, në sektorin financiar, edhe pse ka pasur progres të

konsiderueshëm, EJL6 ende përballet me rrezikun e tronditjeve si pasojë e rënies së besueshmërisë për

shkak të dobësisë të institucioneve bankare mëmë (në eurozonë) – një probabilitet i ulët por megjithatë

një rrezik me ndikim të madh për shumë vende në rajon – me pasoja të mëdha për rritjen ekonomike. Së

fundmi, rritja e mëtejshme e pagesave të vonuara (sidomos ndaj sektorin privat) dhe zgjerimi i

shpenzimeve jashtë buxhetore mund të minojnë konsolidimin fiskal dhe të vështirësojnë likuiditetin për

sektorin privat, me efekte të dëmshme për stabilitetin makroekonomik dhe rritjen ekonomike. Këto

rreziqe duhet të menaxhohen në mënyrë pro-aktive për të pasur një rimëkëmbje të qëndrueshme

ekonomike.

27

KAPITULLI 2. TEMË E VEÇANTË: RINDEZJA E KRIJIMIT TË VENDEVE TË

PUNËS NË EJL6

Ky kapitull është një përmbledhje e gjetjeve të raportit të Bankës Botërore mbi Punësimin për vendet e

EJL6 i cili do të publikohet së shpejti (Banka Botërore 2013, së shpejti). Ky raport zbulon se deri në

krizën e vitit 2008 EJL6 pa në mënyrë të përpjesëtuar më pak vende pune të krijuara, dhe më shumë

vende pune të shkatërruara, për çdo njësi të rritjes së PBB se vendet e tjera në Evropë dhe Azi Qendrore

(ECA) të cilat ishin më përpara në reformimin e ekonomive të tyre. Vonesa në zbatimin e reformave për

shkak të trazirave të viteve 90 do të thoshte që kur kriza goditi, vendet sapo kishin filluar të vilnin

përfitimet e përpjekjeve të tyre reformuese. Rindezja e krijimit të vendeve të punës në rajon do të kërkojë

inkurajimin e firmave që të krijojnë punë, nga njëra anë, dhe trajtimin e faktorëve që pakësojnë

pjesëmarrjen në tregun e punës dhe aftësinë e punëtorëve për tu punësuar nga ana tjetër. Elementët e

spikatur të kësaj axhende janë (1) thellimi i reformave që do të mbështesnin rritjen e firmave të reja; (2)

ndërtimi i cilësisë së arsimit për të përmirësuar ofrimin e aftësive bazë ndërkohë që ngrihet themeli për

përftimin e aftësive që nevojiten në "ekonominë e re"; (3) kapitalizimi në emigracionin e jashtëm për të

mbështetur investimet dhe inovacionin ndërkohë që hiqen barrierat ndaj lëvizshmërisë së brendshme dhe

vilen përfitimet e migracionit; (iv) krijimi i tregjeve të punës më përfshirës duke ulur barrierat

institucionale, sic janë taksat e larta të punës dhe barrierat për grupet specifike, sic janë gratë, punëtorët

më të vjetër dhe minoritetet etnike.

VITET 2000: NJË DHJETËVJEÇAR

ZHGËNJYES PËR KRIJIMIN E VENDEVE TË

PUNËS

Përpara se të godiste kriza në 2008, EJL6 po

përjetonte rritje vjetore prej 4.8 për qind,

megjithatë krijimi i punësimit neto kishte

qëndruar në vend. Kjo është në kontrast me

BE11, ku rritja vjetore prej 6.4 përqind solli

krijim pozitiv të vendeve të punës.22

Pasi goditi

kriza, marrëdhënia ndërmjet rritjes dhe

punësimit u forcua, ku tkurrja ekonomike

shkaktonte humbje të rëndësishme të vendeve të

punës. Kishte dallime të rëndësishme (shikoni

Figurën 48) në mënyrën se si rritja solli krijimin

e punësimit. Një raport i kohëve të fundit nga

Banka Botërore (2013) identifikoi një numër

vendesh (pothuajse të gjitha nga BE11) të cilët

ishin zbatues të hershëm të reformave si

"modernizues të përparuar". Përpara krizës, këta

modernizues të përparuar kishin arritur të

përkthenin rritjen në krijim të vendeve të punës

më shpejt se sa mesataret për rajonin e ECA dhe

22

Kjo performancë pozitive e BE11 ishte shumë më pak përshtypjelënëse se performanca e rajoneve të tjera në botë

në të njëjtën periudhë kohore.

Figura 48: Ndryshimi në Punësim i Lidhur me

Ndryshimin prej 1 Përqind në PBB Reale, 1995-

2010 (Pikë Përqindjeje)

Burimi: Përllogaritjet e Bankës Botërore bazuar në ILO

2011, 2013; Banka Botërore 2013.

Shënim: EJL6 (Shqipëria, Bosnja dhe Hercegovina, IRJ

Maqedonia - 1995-2010; Serbia – 2006-2010).

Modernizuesit e avancuar (Bulgaria, Rep. Ceke, Hungaria,

Letonia, Lituania, Polonia, Romania, Rep. e Sllovakisë,

Sllovenia, Turqia)

0.1270

0.434***

-0.432

0.324***

1.055**

-0.6

-0.4

-0.2

0

0.2

0.4

0.6

0.8

1

1.2

Modernizuesit e avancuar EJL6

Rendesia e vleresimeve ne 1% (***), 5% (**), 10% (*)

1995-1999

28

EJL6. Vini re që në këto vende recesioni rezultoi në humbjen e më pak vendeve të punës në përpjesëtim

se sa EJL6.

Përse EJL6 ishte më e ngadaltë në përkthimin e rritjes në krijim të vendeve të punës (dhe më e

prekshme nga humbja e vendeve të punës) se modernizuesit e përparuar? Koha e zbatimit të

reformave është një faktor i rëndësishëm.23

Për shkak të trazirave të viteve 90, vendet e EJL6 filluan të

futnin reforma shumë më vonë se modernizuesit e përparuar. Deri në fund të viteve 90 Bosja dhe

Hercegovina, Serbia dhe Mali i Zi kishin mbetur shumë mbrapa tyre në kuadër të Indeksit të Tranzicionit

të BERZH (Figura 49).24

Nga viti 2012, ndërkohë që modernizuesit e përparuar kishin vazhduar të

shkonin përpara, këto tre vende të EJL6 arritën të ngushtonin hendekun në mënyrë të ndjeshme.

(Maqedonia dhe Shqipëria vazhduan të qëndronin përpara, siç kishin qenë për një dhjetëvjeçar).

Ngushtimi i diferencës ishte i mundur falë një dhjetëvjeçari me reforma intensive (Figura 50). Gjatë

viteve 2000 EJL6 regjistroi më shumë përmirësim se çdo grup tjetër vendesh në rajon për të gjithë profilet

e kapura nga Indeksi i Tranzicionit. Vetëm në një tregues një vend, Rusia, u përmirësua më shumë se

EJL6.

Figura 49: Indeksi i Tranzicionit të BERZH,

2000 dhe 2012 Figura 50: Ndryshimet në Komponentët e

Indeksit të Tranzicionit, 2000 deri 2012

Burimi: Bazuar në Banka Botërore (2013) duke përdorur të dhënat nga BERZH (2013).

Ndërkohë që EJL6 u angazhuan në reforma, ka evidencë që vendet më të përparuara në procesin e

tranzicionit volën përfitimet e vonuara të reformave të kryera më herët dhe kaluan në reformat e

gjeneratës e dytë të reformave. Analiza ekonometrike sugjeron që performanca pozitive e

modernizuesve të përparuar në vitet 2000 pasqyron shpërblimin për reformat më të hershme (Kutia 3).

Duket se, reformat të cilat ulën koston e ristrukturimit (p.sh. privatizime dhe ristrukturim ndërmarrjesh);

barazuan fushën e lojës në tregjet e produkteve (p.sh. konkurrenca); dhe përmirësuan strukturën e

qeverisjes kishin ndikimin më të madh në krijimin e vendeve të punës. Reformat të cilat trajtuan

23

Përderisa koha e kryerjes së reformave ka pasur një rol të rëndësishëm, edhe faktorë të tjerë duket se kanë luajtur

një rol të rëndësishëm. Për shembull largimi i madh i punëtorëve të aftë në vitit 1990 e dokumentuar nga Beine et al

(2006) duket se ka ngadalësuar në mënyrë të konsideruar procesin e transformimit struktural, duke penguar

shpërnguljen e kapitalit dhe punëtorëve të kualifikuar drejt industrive me rritje më të lartë të produktivitetit. Siç do

të diskutohet më poshtë kjo tregon rëndësinë e reduktimit të gapit arsimor dhe lidhjeve me diasporën. 24

Indeksi i Tranzicionit i BERZH është një pikëzim i agreguar që jep mesataren në termat e privatizimeve të mëdha

dhe të vogla, politikat e konkurrencës, liberalizimit të tregtisë dhe sistemit të këmbimit të valutës së huaj,

liberalizimi i çmimeve, qeverisja dhe ristrukturimi i ndërmarrjeve.

0

1

2

3

4

5

2012 2000

-0.5-0.3-0.10.10.30.50.70.91.11.31.5

Politika ekonkurrences

Qeverisja dheristrukturimi i…

Privatizimet emedha

Liberalizimi icmimeve

Privatizimet evogla

Tregtia dheregjimi i kursit…

EJL6 Modernizuesit e avancuar

29

drejtpërdrejt ngurtësitë dhe mangësitë në tregjet e punës dhe kapitalit gjithashtu kishin ndikime pozitive,

por kryesisht në vendet të cilat kishin plotësuar tashmë reformat e brezit të parë.

Kutia 3: Reformat dhe Krijimi i Vendeve të Punës

Për të analizuar ndikimin e drejtpërdrejtë të reformat mbi krijimin e punësimit, Richter (2013) analizoi

marrëdhënien mes rritjes së punësimit si me rritjen e PBB ashtu dhe nivelin e treguesve të reformave të

ndryshme, siç janë treguesit e Të Bërit Biznes (DBI) dhe Tranzicionit (TI) dhe komponentët e tyre.

Vlerësimet e parametrave sugjerojnë që një numër reformash mund të nxisin punësimin:

Privatizimet e mëdha, reformat që e bëjnë më të lehtë të mbyllet një biznes, qeverisja dhe ristrukturimi i

ndërmarrjeve janë të koreluara pozitivisht dhe në mënyrë domethënëse me rritjen e punësimit. Me fjalë të

tjera, nëse gjërat e tjera mbeten njësoj, sa më të thella të jenë reformat në secilën nga këto tre fusha aq më

shumë vende pune krijohen.

Rritja e punësimit gjithashtu ka korrelacion pozitiv me disa tregues të qeverisjes, duke përfshirë më

shumë kontroll të korrupsionit, rregullim më të mirë të cilësisë, qeveri më efektive dhe nivele më të larta

të shprehjes dhe përgjegjshmërisë. Disa reforma gjithashtu kanë një ndikim pozitiv mbi rritjen e

punësimit për disa grupe vendesh por jo për të tjerat; efektiviteti i tyre mund të varet nga ndikimi i tyre

grumbullues me reformat e ndërmarra tashmë. Për shembull, rregullore më fleksibël të marrjes në punë

dhe reforma bankare janë të lidhura me më shumë vende pune të krijuara në radhët e modernizuesve të

përparuar, dhe politika më e mirë e konkurrencës dhe qeverisja e përmirësuar sollën punësim më të madh

në modernizuesit e ndërmjetëm dhe, veçanërisht, në ata të vonë. Në shqyrtimin e ndikimit të tërthortë të

reformave mbi punësimin, në të gjithë rastet sa më e thellë dhe e përparuar të jetë reforma, aq më e

ngushtë marrëdhënia ndërmjet rritjes dhe punësimit. Ashtu si me rezultatet e ndikimit të drejtpërdrejtë të

reformave, ky ndikim është domethënës për reformat e lidhura me privatizimet e mëdha dhe të vogla,

qeverisjen dhe ristrukturimin e ndërmarrjeve, dhe politikën e konkurrencës. Megjithatë, vlerat e

parametrave dhe nivelet e domethënies janë mjaft të ndjeshëm ndaj specifikimit të modelit.

Burimi: Richter 2013 përgatitur për Bankën Botërore (2013).

Vendet e EJL6 mundet që sapo kishin filluar të përfitonin nga shtytja e tyre drejt reformave dhe

ristrukturimit por nuk kishin pasur ende një mundësi të shijonin përfitimet e reformave kur goditi

kriza globale. Kjo duket që është konfirmuar nga evidenca e nivelit të firmave e disponueshme vetëm për

dy vende të EJL6 (Figura 51; evidenca e firmave është e disponueshme vetëm për Bosnjën dhe

Hercegovinën dhe Serbinë në radhët e EJL6, e paraqitur këtu thjesht për qëllime krahasuese me

Republikën Çeke dhe Poloninë, të dyja modernizuese të përparuara). Nga viti 2002 në 2006 si në Bosnjë

dhe Hercegovinë dhe në Serbi, më shumë vende pune u shkatërruan se sa u krijuan. Deri në 2007 dhe

2008 kjo tendencë u përmbys në të dy vendet, por kriza globale që i arriti ata në fund të vitit 2008 i ktheu

përsëri mbrapa. Në dallim nga kjo, Republika Çeke dhe Polonia patën mundësinë të gëzonin më shumë

vite krijimi pozitiv të vendeve të punës, megjithëse ata nuk u kursyen nga problemet e punësimit që solli

kriza. 25

25

Është e rendësishme të theksohet që analiza është mjaft e ndjeshme ndaj kualitetit të të dhënave sepse gabimi i

matjes mund të zhvendos vlerësimet e fluksit të krijimit të vendeve të reja të punës

30

Figura 51: Krijimi i Vendeve të Reja të Punës, Vende të Përzgjedhura të EJL6 dhe BE11. 2002-09

Burimi: Banka Botërore (2013)

Shënim: Analiza përfshin kampionin e plotë të vëzhgimeve për secilin vend (për këto vende vlejnë tendenca të

ngjashme kur fokusohemi në kampionin më të kufizuar për të cilin disponohet informacion në panel). Shiko Banka

Botërore (2013) për detajet e metodologjisë dhe kufizimit të të dhënave.

NJË AXHENDË PËR TË RINDEZUR KRIJIMIN E VENDEVE TË PUNËS

Çfarë mund të bëjnë vendet për tu siguruar që rritja përkthehet në vende pune?

Nevojitet veprim për të nxitur firmat të krijojnë vendet e punës dhe për të trajtuar faktorët të cilët

mpakin pjesëmarrjen në tregun e punës dhe marrjen në punë të punëtorëve. Këto faktorë ndryshojnë

në varësi të grupit demografik. Ato në fund të fundit varen nga aftësitë dhe lëvizshmërinë e punëtorëve të

mundshëm dhe nga barrierat ndaj punës. Minoritetet etnike, gratë, punëtorët e rinj apo ata më të vjetër

mund të jenë veçanërisht të prekur nga disa kufizime. Profilet e ndryshme demografike të vendeve të

EJL6 do të ndihmojnë t'i japin formë përbërjes së saktë të ndryshimeve të nevojshme në secilin (Kutia 4).

13.69.2 8.9 7.3 8.4

12.815.4

7.2

-9.7 -9.6 -10.1 -9.0 -11.0-6.2 -6.2

-12.8

3.8

-0.3 -1.2 -1.7 -2.5

6.79.2

-5.6

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Axis Title

Bosnja dhe Hercegovina

Hapja e vendeve te reja te punes

Mbyllja e vendeve te punes

Vendet e reja te punes neto

6.4 6.99.8

7.6 8.4 9.5 9.76.3

-9.4-11.1 -10.0 -10.3 -9.6 -8.3 -7.6 -7.5

-3.0 -4.3

-0.2-2.7

-1.2

1.2 2.1

-1.2

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Serbia




4.8

18.2

6.79.5

6.44.5 5.5

-0.9

-5.8

-11.7

-6.6-3.5 -3.0

-6.1

3.8

12.4

-5.0

2.9 2.9 1.4

-0.6

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Republika Ceke




3.3

6.04.5

0.4

4.1 4.9 5.74.7 4.0

-5.6

-8.5

-2.7 -0.2-2.0 -2.2 -2.3 -3.2 -3.9

-2.3 -2.5

1.80.2

2.1 2.8 3.41.5

0.1

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Polonia




31

Kutia 4: Tendencat Demografike të EJL6 dhe Axhenda e Vendeve të Punës

Ndërkohë që perspektivat demografike për disa nga vendet e EJL6 janë të favorshme për dekadat e

ardhshme, të tjerat do të shohin krijimin e vendeve të punës të ndërlikohet nga faktorët demografikë

(Figura B4.1). Bosnja dhe Hercegovina dhe Serbia pritet të shohin rënien e popullatave të tyre të aftë për

punë; vendet e tjera, veçanërisht Shqipëria dhe Kosova, do t'i shohin ato të rriten. Dhe ndërkohë që të

gjithë vendet do të shohin më shumë punëtorë të moshës 55-65 në fuqinë punëtore, në Maqedoni, Serbi

dhe Bosnjë dhe Hercegovinë ky grup do të jetë mjaft më i madh se grupi i të rinjve (15-25). Kjo sugjeron

që ndërkohë që të gjitha vendet duhet të fillojnë të vlerësojnë pasojat e një popullate në plakje mbi

perspektivat e tregut të tyre të punës, në disa vende më shumë se në të tjerat masat për të siguruar që

individët më të vjetër të mbeten aktivë dhe të përditësojnë aftësitë e tyre duhet të jenë një prioritet

madhor. Gjithashtu, ndërkohë që të gjitha vendet duhet të sigurojnë që të rinjtë të cilët hyjnë në tregun e

punës të mund të gjejnë shtigjet për të zhvilluar aftësitë e duhura dhe për të qenë produktivë, kjo do të jetë

një prioritet veçanërisht i lartë në vendet me moshë më të re që do të varen shumë nga produktiviteti i

këtyre punëtorëve për rritjen e tyre.

Figura B4.1: Përbërja e Popullatës në Moshë Pune, EJL6, 2003-11 (Përqindje)

Burimi: Përllogaritje e Bankës Botërore bazuar në të dhëna të OKB për parashikimin e popullsisë, 2013

MBËSHTETJA E SIPËRMARRJES DHE HEQJA E BARRIERAVE NDAJ KRIJIMIT TË VENDEVE TË

PUNËS

Krijimi neto i vendeve të punës në BE11 në mënyrë tipike udhëhiqet nga një grup i vogël firmash

(rreth 20 për qind) të cilat rriten më shpejt se të tjerat. Ndërkohë që përqendrimi sektorial i këtyre

krijuesve të vendeve të punës ndryshon mes vendeve, aty ku mjedisi rregullator është barrë më e vogël

dhe ku ka më pak korrupsion firmat rriten më shpejt, me përmirësime domethënëse në punësim dhe

rentabilitet. Konkurrenca më e madhe, aksesi në infrastrukturë të cilësisë më të lartë, dhe efikasiteti i

gjykatave gjithashtu lidhen me performancë më të mirë. Në vendet e EJL6 për të cilat disponohen

evidenca, kjo tendencë duket që qëndron. Për shembull, në Bosnjë dhe Hercegovinë, gjatë periudhës

-4.2

-0.9

2.8 3.9

10.0

-0.9 -0.9

-4.2-2.6

-12.7

6.3

1.83.3

-0.2 -0.5

-15

-10

-5

0

5

10

15

BIH SRB MKD MZI ALB

Diferenca midis 2030 dhe 2011 e popullesise ne moshe pune(15+)

Diferenca midis (55-64) dhe (15-24) te popullesise ne moshepune, 2011

32

2008-09 një grup i vogël prej rreth 17 përqind e firmave që rriten me më shumë se 20 për qind në vit

krijuan 70 për qind të vendeve të punës neto. Shumica e tyre ishin firma ndërtimi. Në Serbi, një përqindje

e ngjashme firmash që rriten me më shumë se 20 për qind përbënin 67 për qind të vendeve të punës neto

në këto dy vite.

Megjithatë, ndërkohë që krijuesit e vendeve të punës që rriten më shpejt në B11 janë firma të reja,

kjo është më pak e vërtetë për EJL6. Një shpjegim i mundshëm është që hyrësit e rinj në treg mund të

jenë më pak të aftë të mobilizojnë burime si kapital financiar për të financuar rritjen, ose që ata mund të

përballen me frenues të rritjes, të paktën në kuadër të fuqisë formale të punës. Hendeku në nivelet e rritjes

së punësimit të firmave të reja dhe të vjetra është më i ngushtë se në BE11.26

Të njëjtët faktorë që e bëjnë

rritjen më të vështirë që firmat më të reja--mjeti i mundshëm për inovacion dhe teknologji të reja--të

hyjnë në treg mund t'i kenë bërë këto firma, ashtu si në vendet e tjera, më të prekshme pas krizës.27

Rregulloret bazë mund të kenë dekurajuar krijimin e bizneseve të reja. Vetëm një përqindje e vogël

e atyre që kanë deklaruar se janë të interesuar të fillojnë një biznes (―sipërmarrja pasive‖) bëjnë hapa në

këtë drejtim. Megjithatë, mbi dy të tretat e atyre që ndërmarrin hapa për të filluar biznese arrijnë të kenë

sukses, ndryshe nga Kosova ku kjo është e vërtetë vetëm për rreth 40 përqind të atyre që ndërmarrin

ndonjë hap (Figura 52). Interesant, gjithsesi, për rajonin është diferenca mes sipërmarrjes pasive dhe asaj

aktuale është e njëjtë si në rajonin BE11, edhe pse ka dallime mes vendeve të ndryshme (Figura 53).

Figura 52: Fillimi i Suksesshëm i Biznesit (1990-

2010) dhe Fuqia Punëtore (Përqindje)

Figura 53: Sipërmarrja e Fshehur në EJL6,

2010 (Përqindje)

Burimi: Baza e të dhënave LIST 2010; Vlerësime të

stafit të Bankës Botërore Burimi: Baza e të dhënave LIST 2010; Vlerësime të


EJL6 ka nivelet më të ulëta të sipërmarrjes së fshehur në rajonin e ECA.28

Vetëm 19 për qind e atyre në

moshën 18-64 vjeç raportojnë që janë të gatshëm të fillojnë bizneset e tyre, përkundrejt 21 për qind në

BE11 dhe 22 për qind në katër vendet e Evropës Perëndimore për të cilat ka të dhëna të krahasueshme. Në

nivel individual një numër karakteristikash, përfshirë përvojën në sektorin privat dhe anëtarësimi aktiv në

organizata (për gratë) janë të lidhura me dëshirën e deklaruar për tu bërë një sipërmarrës. Mbizotërimi

26

Gjatë 2004-2007, sipas studimeve BEEP në EJL6 rritja vjetore e punësimit të firmave të krijuara pas vitit 2003

ishte 9.7 përkundrejt 7.3 për ato të krijuara përpara 2003; në BE10 këto nivele ishin 11.1 përkundrejt 3.9. 27

Evidenca të detajuara mbi ndikimet negative të krizës mbi firmat më të reja ekzistojnë për pjesë të tjera të rajonit

të ECA por jo për vendet e EJL6. 28

Rajoni në tërësi shfaq tashmë nivele shumë më të ulëta të sipërmarrjes së fshehur se sa pjesë të tjera të botës.

11.6

20.2

40.5

22.427.8

39.238.4

67.4 66.569.1

72.8 73.3

0

10

20

30

40

50

60

70

80

KOS BIH SRB MZI MKD ALB

Ndermoren hapa, % joaktive Aktuale, % nderoren hapa

14.4 14.0 14.8

20.823.0

32.5

2.9

6.2

12.810.1

12.615.3

0

5

10

15

20

25

30

35

KOS BIH SRB MZI MKD ALB

Inaktive, % ne moshe pune Aktuale, % ne moshe pune

33

ende relativisht i lartë i punësimit në sektorin publik në disa vende (Kutia 5) mund të ndihmojë të

shpjegojë nivelet e ulëta të sipërmarrjes së fshehur.

Gjetjet sugjerojnë që (a) ka një përqindje relativisht e lartë e sipërmarrësve të brendshëm të cilët

arrijnë të krijojnë biznese të reja të suksesshme, por (b) firmat e reja nuk po krijojnë rritje të

mjaftueshme vendesh pune për të ulur ndjeshëm papunësinë. Ndërkohë që disa nga reformat e

ndërmarra tashmë mund të jenë duke krijuar një mjedis i cili është relativisht i favorshëm për krijimin e

firmave të reja, më shumë mund të duhet për të hequr kufizimet ndaj rritjes së tyre. Sistemi arsimor

gjithashtu mund të meritojë një hulumtim për të parë nëse po krijon aftësi të reja të cilat mund të

mbështesin sipërmarrjen apo që mund të kërkohen nga firmat e novacionit (siç diskutohet më poshtë). Së

fundmi, pritshmëritë rreth roleve relative të sektorëve publikë dhe privatë në ofrimin e punësimit

gjithashtu duhet të trajtohet.

TREGJE PUNE MË PËRFSHIRËSE, PJESËMARRJE E ULËT DHE AFTËSIA PËR PUNËSIM

Trajtimi i Hendeqeve në Rritje të Aftësive

Sipas të dhënave në nivel firme, megjithëse në vendet e EJL6 aftësitë nuk janë kufizimi më serioz

ndaj të bërit biznes, rëndësia e tyre ka qenë në ngritje përpara krizës financiare (Figura 54). Në

Kutia 5: Sipërmarrja e Fshehur në Serbi

Figura B5.1: Sektori i Preferuar i Punësimit

Burimi: Studimi LFS me modul të veçantë.

Shënim: Përgjigjet për pyetjen, "Nëse do të duhej të largoheshe nga kjo

punë për një vend pune tjetër, cili do të ishte sektori i preferuar?"

Në Prill 2012 një modul i veçantë

ju shtua Studimit të Fuqisë

Punëtore Serbe (Prill 2012) për të

eksploruar sjelljet dhe perceptimet e

punëtorëve të punësuar (Figura

B5.1) Shumica e të pyeturve

preferonin masivisht të punonin në

sektorin publik. Në radhët e

punëtorëve të studiuar, 61 për qind

preferonin këtë mundësi, me vetëm

10 përqind që zgjidhnin vetë-

punësimin dhe 8 për qind

sipërmarrjen private. Më shumë se

30 për qind e personave të studiuar

ishin punëtorë të sektorit privat

formal të cilët, nëse do të zgjidhnin

një punë tjetër, do të donin të

punonin për një ndërmarrje

shtetërore (NSH). Ajo që është

interesante, ata që punonin tashmë

për një NSH (36 për qind e të

pyeturve) e konsideronin atë

krahasueshmërisht më pak tërheqës se shërbimi civil (veçanërisht gratë dhe punëtorët në NSH të

administruar nga Agjencia e Privatizimeve dhe prandaj ka mundësi ose të ristrukturohen ose të

likuidohen).

Nuk e di19%

I vetpunesua

r11%

Ndermarrje private

2%

Ndermarrje publike

65%

Pa pergjigje3%

34

Kosovë dhe Shqipëri problemi është më i dukshëm; më shumë se 70 për qind e firmave atje e

konsiderojnë mungesën e aftësive të jetë një kufizim. Në të gjithë vendet, përveç Malit të Zi dhe Kosovës,

përqindja e firmave që nuk i shohin aftësitë si një problem ra ndërmjet 2005 dhe 2008 (Figura 54). Kjo

mund të jetë një shenjë që vendet e EJL6 po fillojnë të shohin ndryshime në kërkesën për aftësi,

veçanërisht kërkesa në rritje për aftësi të "ekonomisë së re" (aftësia për të analizuar të dhënat dhe

informacionin, për të menduar në mënyrë krijuese dhe komunikuar me të tjerët dhe aftësi të tjera

ndërpersonale) që disa vende të BE11 po përjetojnë tashmë. Për shkak se sistemet e arsimit dhe trajnimit

nuk kanë qenë ende në gjendje të përshtaten me këto zhvendosje, boshllëqet e aftësive po fillojnë të

kufizojnë aftësinë për punësim si të punëtorëve më të rinj ashtu dhe ata më të vjetër.

Figura 54: Aftësitë dhe Arsimi NUK janë Pengesë, 2005 dhe 2008

Burimi: Banka Botërore 2011, Sfidat ndaj performancës së ndërmarrjeve përballë krizës financiare: Evropa

Lindore dhe Azia Qendrore

Analiza e përmbajtjes së aftësive të vendeve të punës të mbajtura nga kohorta të ndryshme

punëtorësh tregon që edhe EJL6 mund të shohin kërkesa për aftësi të reja (Figura 55). Tendenca në

Maqedoni (i vetmi vetmi EJL6 për të cilin kjo analizë disponohet) është më pak e dukshme se për vendet

ku procesi është më i përparuar, si Lituania. Ende duket se kompanitë gjithmonë e më shumë po kërkojnë

aftësi të reja jo tradicionale (―shkathtësi të ekonomive të reja‖). Gjeneratat e reja kanë më shumë mundësi

të zënë këto vende pune. Me vazhdimin e këtyre prirjeve, punëtorët e vjetër do i gjejnë aftësitë e tyre

gjithnjë e më të papërshtatshme, duke rritur shqetësimin se si të sigurohet punësimi i tyre.

Çështë më e rëndësishme ka shqetësime të mëdha rreth sistemeve arsimore në EJL6. Testi i leximit

PISA ofron prova kthjelluese që sistemet aktuale mund të mos jenë duke pajisur hyrësit Në Serbi 33 për

qind, në Mal të Zi 50 për qind dhe në Shqipëri 57 për qind e 15-vjeçarëve duken të jenë analfabetë

funksionalë (të paaftë për të gjetur informacionin në një tekst të thjeshtë apo për të bërë një lidhje të

thjeshtë ndërmjet informacionit në tekst dhe përvojës së përditshme. Kjo krahasohet me 24 për qind për

BE11 dhe 19 për qind në BE15. Analfabetizmi funksional në Shqipëri është ndërmjet më të lartët të

regjistruar, dhe 11 për qind e 15-vjeçarëve shqiptarëve arrijnë rezultate kaq të ulëta sa PISA nuk i kap dot

pikët e tyre (mesatarja e BE11 e këtyre rezultateve të ulëta është më pak se 2 për qind).

0

10

20

30

40

50

60

70

80

2005 2008

35

Figura 55: Përmbajtja e Aftësive sipas Kohortës së Punëmarrësve, Maqedonia dhe Lituania

Burimi: Banka Botërore 2013.

Shënim: Aftësitë e reja ekonomike përkufizohen si aftësi kognitive jo rutinë (analitike, të kërkuara për analizimin

e informacionit, mendimin krijues, dhe interpretimi i informacionit për të tjerët; dhe ndërpersonale, të kërkuara për

të krijuar dhe mbajtur marrëdhënie personale, dhe udhëhequr, drejtuar dhe motivuar vartësitë dhe trajnuar të tjerët).

Aftësitë kognitive rutinë janë ato të kërkuara për të përsëritur të njëjtat detyra, për të qenë i saktë, dhe për të

ndryshuar ndërmjet punës së strukturuar dhe pastrukturuar. Aftësitë manuale janë ato që kërkohen si për detyrat

rutinë, siç janë kontrolli i makinave dhe proceseve, dhe detyrat jo rutinë, siç është drejtimi i automjeteve.

Përmirësimi i aftësisë për punësim

do të kërkojë përmirësimin e

cilësisë së arsimit dhe trajtimin e

kufizimeve me të cilat përballen

grupet e e disavantazhuara në mësim.

Kjo gjithashtu do të kërkojë që të

sigurohet që brezat e rinj po mësojnë

aftësitë që kërkohen nga vendet e reja

të punës (p.sh. marrja e aftësive

analitike për zgjidhjen e problemeve

më shumë se mësimi i fakteve).

Ndërkohë që fuqia punëtore plaket,

vendet e EJL6 duhet gjithashtu të

ngrenë një sistem për të mësuarin në

vazhdim për të rritur dhe mekanizma

30

35

40

45

50

55

60

65

2007 2008 2009 2010 2011

Me

sata

rja

e p

erc

en

tilit

të

aft

ësi

ve n

ë

20

07

në

sh

pe

rnd

arje

n e

aft

ësi

ve

Maqedonia, Brezi i lindur pas 1974

Aftesi te reja Aftesi rutine Aftesi manuale

30

35

40

45

50

55

60

2007 2008 2009 2010 2011Me

sata

rja

e p

erc

en

tilit

të

aft

ësi

ve n

ë

20

07

në

sh

pe

rnd

arje

n e

aft

ësi

ve

Maqedonia, Brezi i lindur pas 1955


30

35

40

45

50

55

60

65

70

75

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010Me

sata

rja

e p

erc

en

tilit

të

aft

ësi

ve n

ë

20

07

në

sh

pe

rnd

arje

n e

aft

ësi

ve

Lituania, Brezi i lindur pas 1974


30

35

40

45

50

55

60

65

70

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010Me

sata

rja

e p

erc

en

tilit

të

aft

ësi

ve n

ë

20

07

në

sh

pe

rnd

arje

n e

aft

ësi

ve

Lituania, Brezi i lindur pas 1955


Figura 56: Analfabetizmi Funksionalë për 15-vjeçarët, EJL6

(Përqindje)

Burimi: PISA 2009; Vlerësime të stafit të Bankës Botërore

1923.5

32.9

49.5

59.6

0

10

20

30

40

50

60

70

BE15 BE11 Serbia Mali i Zi Shqiperia

36

koordinimi dhe rregullore për ta zbatuar atë.

Menaxhimi i Lëvizshmërisë së Brendshme dhe Ndërkombëtare

Lëvizshmëria e brendshme dhe ndërkombëtare mund të mbështesë rritjen dhe krijimin e vendeve

të punës duke hapur mundësi për të agreguar aktivitete ekonomike dhe për të përshtatur më mirë

punëtorët me vendet e punës (Banka Botërore 2012b). Lëvizshmëria e brendshme mund të jetë

gjithashtu një forcë për transformim strukturor, si në termat e zhvendosjes nga bujqësia në industri

prodhuese dhe shërbime, dhe duke forcuar lidhjet ndërmjet zonave udhëheqëse dhe të prapambetura

nëpërmjet remitancave apo investimeve lokale.29

Lëvizshmëria ndërkombëtare dhe kombëtare janë të

lidhura; për shembull, evidenca të kohëve të fundit nga Shqipëria sugjerojnë që migrantët ndërkombëtar

mund të japë burime dhe nxitje për ata që mbeten mbrapa për të lëvizur drejt zonave më të begata (Çaro et

al. 2013).

Shqipëria, Bosnja dhe Hercegovina dhe Maqedonia janë ndërmjet vendeve me emigracion më të

lartë në botë, me Shqipërinë në 10 vendet e para (Banka Botërore 2011). Flukset migratore ndryshojnë

në vendet e EJL6. Më shumë se gjysma e migrantëve nga Shqipëria dhe Serbia ishin me aftësi të nivelit të

ulët (përkundrejt një të tretës për rajonin në tërësi, OECD 2012),30

ndërkohë që 29 për qind e migrantëve

nga Maqedonia dhe 24 për qind e atyre nga Bosnja dhe Hercegovina kishin arsim të lartë (Banka Botërore

2011).

Niveli i lartë i imigrimit shpjegon përse remitancat mesatarisht përbëjnë 10 për qind të PBB për

EJL6, përkundrejt 2 për qind në BE11. Remitancat luhaten nga 4 për qind në Maqedoni në 17 për qind

në Kosovë (2010; WDR 2013).31

Për shkak se remitancat përgjithësisht mbështesin konsumin më shumë

se investimet, sfida për politikë-bërësit tani është të krijojnë stimuj për investim më produktiv të

remitancave dhe për të shtrënguar lidhjet me diasporën.

Lidhjet më të ngushta ndërmjet diasporës dhe ekonomisë lokale munden gjithashtu të ndërtojnë

tendenca më qarkulluese migracioni të cilat mund të favorizojnë ekonominë lokale dhe aftësinë për

punësim. Për shembull, një studim i kohëve të fundit i emigrantëve që ktheheshin në Shqipëri gjeti që

përvoja e emigrimit promovon lëvizshmërinë në ngritje të fuqisë punëtore (Carletto and Kilic 2011). Dhe

deri në shkallën në të cilën nivelet e larta të lëvizshmërisë së studentëve të arsimit të lartë (Kutia 6)

rezulton në marrjen e aftësive dhe përvojës jashtë vendit dhe kthimin në shtëpi, migracioni i studentëve

ofron mundësinë për të shtuar në mënyrë domethënëse perspektivën e rritjes. Politikat publike mund të

29

Një aspekt i lëvizshmërisë së brendshme që duket veçanërisht me vlerë në rrethanat e tanishme është se mund të

ndikojë mënyrën se si ekonomitë përshtaten me tronditjet negative rajonale. Në shumicën e Evropës këto duket që

ndodhin shpesh nëpërmjet reduktimeve në pjesëmarrjen e fuqisë punëtore apo papunësinë e vazhdueshme (WDR

2012). Në dallim nga kjo, në një vend shumë të lëvizshëm si SHBA lëvizshmëria e krahut të punës mundëson

rregullim si në nivelet e papunësisë dhe pagat reale. 30

Kjo mund të ketë qenë një tendencë vetë-përforcuese meqenëse ka disa evidenca që në rastin e Shqipërisë migrimi

mund të ketë ofruar stimuj që studentët të braktisin shkollën për të emigruar jashtë vendit drejt punëve me aftësi të

ulëta dhe paga më të larta (Banka Botërore 2010, "Shqipëria—Axhenda e Re e Rritjes: Një Memorandum Ekonomik

i Vendit"). 31

Rëndësia e këtyre flukseve u nënvizua nga fakti që të paktën një e treta e familjeve në Serbi, Kosovë dhe Bosnjë

dhe Hercegovinë raportuan rënien e remitancave si mënyra kryesore nëpërmjet të cilës ata u prekën nga kriza

globale gjatë dy viteve të para në të cilat u ndjenë efektet e saj.

37

bëjnë më të lehtë tranzicionin në vendin e origjinës, për shembull nëpërmjet lehtësimit të marrjes së

përfitimeve shoqërore, blerjes së pronave dhe fillimit të një biznesi.

Kutia 6: Lëvizshmëria e Studentëve të Lartë

EJL6 ka lëvizshmërinë më të lartë të studentëve të arsimit të lartë në Evropë. BE ka një qëllim që deri në

vitin 2020 "të paktën 20 për qind të të diplomuarve të arsimit të lartë duhet të kenë pasur një periudhë

studimi ose trajnimi që lidhet me arsimin e lartë (përfshirë punë) jashtë vendit, që përfaqësojnë një

minimum prej 15 kredite ECTS apo zgjasin minimumi tre muaj". Deri tani lëvizshmëria për arsimin e

lartë brenda Evropës perëndimore është vetëm 2.3 për qind e studentëve të regjistruar (UNESCO 2010,

nuk disponohen të dhëna për të

diplomuarit).

Lëvizshmëria e studentëve nw EJL6,

nga ana tjetër, është shumë më e lartë:

12.2 për qind si mesatare, por me

ndryshueshmëri të qëndrueshme

ndërmjet vendeve. Në skajin më të

ulët, vetëm 5 për qind e studentëve

serbë janë regjistruar në arsim të lartë

jashtë vendit (njësoj si vendet e

BE11). Shqipëria e ka arritur tashmë

piketën e Evropës për vitin 2020 me

një përqindje të lëvizshmërisë së

studentëve prej 19.5 për qind dhe Mali

i Zi është afër me 16.5 për qind.

Shifrat janë 8.5 për qind për

Maqedoninë dhe 11.8 për qind për

Bosnjën dhe Hercegovinën.

Kjo lëvizshmëri kaq e lartë mund të

shihet si një shenjë pozitive. Në nivel

evropian lëvizshmëria e studentëve

nxitet për të forcuar zhvillimin e shoqërive më përfshirëse dhe për përfitimet që ai i ofron si për ata që

lëvizin dhe për ata që qëndrojnë, siç janë vetë-besim më i madh, përshtatshmëri dhe aftësi për punë në

ekip. Gjithashtu, studentët emigrues janë parë që kanë ndjenjë iniciative dhe aftësi sipërmarrëse më të

madhe.a

a(European Commission, 2011, Mid term review of the Lifelong Learning Programme, COM(2011) 413).

Figura B6.1: Numri që Studiojnë Jashtë Vendit, 2010

(Përqindje e Regjistrimeve Totale të Larta)

Burimi: UNESCO Instituti i Statistikave (2013); Vlerësime të stafit

të Bankës Botërore

Vendet e EJL6 kanë më pak lëvizshmëri të brendshme se BE11 ose BE15. Përjashtim është Shqipëria,

ku lëvizshmëria e brendshme ishte e ndaluar deri në 1990, kështu që tani pothuajse një e katërta e

popullsisë së rritur duket të jetë zhvendosur në një vend tjetër në 20 vitet e fundit. Megjithëse më parë

lëvizshmëria ka qenë e ulët në EJL6, në 2010 përqindje të larta të të pyeturve deklaruan një gatishmëri për

të migruar, si brenda dhe jashtë vendit (treguesi i fundit është veçanërisht i lartë për Maqedoninë, Figura

57). Nëse këto synime materializohen apo jo ka të ngjarë të varet nga niveli në të cilin trajtohen barrierat

ndaj lëvizshmërisë së brendshme, siç janë ngurtësitë në tregjet faktor (veçanërisht strehimi32

); portabiliteti

32

Në EJL6 pronësia e shtëpive është mbi 90 për qind në gjithë vendet përveç Malit të Zi, një përqindje shumë e lartë

(LITS 2010). Zotërimi i një shtëpie, e kombinuar me tregje të varfra të qiradhënies (veçanërisht për qiradhënien

1.4 2.34.7 5.8 5.9

12.2

4.8

8.5

11.8

16.5

19.5

0

5

10

15

20

25

38

i përfitimeve sociale dhe politikat e tjera rajonale; dhe ekzistenca e informacionit dhe rrjeteve të cilat

mund të lehtësojnë përputhjen e punëtorëve me vendet e punës. Politikat e zhvillimit urban gjithashtu

mund të kenë ndikim domethënës mbi kostot dhe përfitimet e migrimit të brendshëm.

Trajtimi i Disincentivave ndaj Punësimit33

Politikë-bërësit në EJL6 janë shumë të

shqetësuar që pjesëmarrja e ulët në tregun

e punës mund të jetë për shkak të

disincentivave të programit të mbrojtjes

sociale. Përveç Shqipërisë dhe Bosnjës dhe

Hercegovinës, të cilat janë duke u fokusuar

në reforma të brezit të parë (targetim dhe

administrim më i mirë i rrjetave të sigurisë),

vendet në rajon po fillojnë të trajtojnë

aftësinë për punësim dhe varësinë nga

ndihma sociale si pjesë të reformave të

ndihmës sociale. Një seri studimesh po

shikojnë aktualisht mënyrën se si projektimi i

përfitimeve të asistencës sociale mund të jetë

duke ndërvepruar me barrierat ndaj aftësisë

për punësim dhe pjesëmarrjen për të

prodhuar varësi (Banka Botërore 2013e)

Bazuar në mbulimin e kufizuar dhe bujarinë e zbutur të rrjetave të sigurisë në EJL6, ato nuk ka të

ngjarë të jenë një faktor madhor në nivelet e tanishme të larta të inaktivitetit të tregut të punës, por

disa veçori të sistemit mund të sjellin varësi afat-gjatë për disa grupe, veçanërisht nëse mbulimi dhe

bujaria e skemës do zgjeroheshin pa bërë ndryshime të programit. Sot, ndërkohë që gjysma e përfituesve

nga programet e rrjetës së sigurisë mund të jenë të aftë për punë (ata janë në moshë për punë, nuk janë të

angazhuar në arsimim apo trajnim, dhe nuk kanë paaftësi), vetëm një përqindje e vogël e tyre që mund të

punojnë (2 për qind në Malin e Zi, 11 për qind në Serbi) i marrin në fakt këto përfitime dhe prandaj janë

të ekspozuar ndaj disincentivave.34

Një lloj tjetër efekti disincentivues mund të jetë krijuar nga veçoritë e

sistemit që nënkuptojnë që punëtorët të marrin diferencën ndërmjet të ardhurave të tyre dhe një pragu të

dhënë, meqenëse çdo e ardhur shtesë që ata mund të jenë në gjendje të fitojnë do të zbritet nga shuma e

transfertës. Meqenëse përfitimet tërhiqen për të nivele të ardhurash më të ulëta se paga minimale, nuk ka

të ngjarë që shumë vetë do të preken nga ky efekt disincentivues. Ndoshta më domethënës është që

kualifikimi për pagesat e asistencës sociale shpesh sjell automatikisht pranueshmëri edhe për pagesa të

tjera, gjë që do të shumëfishonte çdo disincentivë për të punuar.

Megjithëse dincentivat mund të mos jenë shumë problem, stimujt pozitivë për punën mund të

duhet të përforcohen. Në shumicën e vendeve të EJL6 disa kërkesa pune janë të integruara në dizenjon e

asistencës sociale. Për shembull, në Kosovë përfituesit duhet të marrin pjesë në programe të punëve

"zyrtare". në një kontekst ku kërkesat për regjistrim e bëjnë tërheqëse qiramarrjen nëpërmjet transaksioneve

informale) dhe aksesi i kufizuar në kreditë hipotekare kanë gjasa të kenë ndikim domethënës mbi lëvizshmërinë. 33

Analiza e asistencës sociale dhe taksave të punës në këtë seksion huazon shumë, dhe në disa raste dhe fjalë për

fjalë, nga Banka Botërore 2013e. 34

Nivelet e ulëta të pjesëmarrjes së përfituesve duket të jenë kryesisht të shtyrë nga profili i tyre, me aftësi të ulëta,

veçanërisht në radhët e të rinjve që kanë mbaruar shkollën, shumë mbizotëruese.

Figura 57: Lëvizshmëria e Brendshme dhe Synimi për të

Migruar (Përqindje)

Burimi: LISTS (2010); Vlerësime të stafit të Bankës Botërore

11.2 12.615.3 16.5 17.2

23.5

35.8

27.7 27.924.5

30.6

20.0

46.5

29.5

35.3

27.0

32.3

26.7

0

10

20

30

40

50

MKD MZI KOS SRB BIH ALB

% e popullesise te rritur qe ka levizur ne 20 vitet e fundit

% e popullesise te rritur qe do te emigroje brenda vendit

% e popullesise te rritur qe do te emigroje jashte vendit

39

publike; në Maqedoni përfituesit të cilët mund të punojnë duhet të provojnë që ata po bëjnë përpjekje për

të kërkuar punë, dhe ka dispozita specifike për të ndihmuar individët në tranzicionin nga asistenca sociale

në punë. Megjithatë, përputhja me kërkesën "duke kërkuar në mënyrë aktive" mund të jetë nëpërmjet

veprimeve, si p.sh. regjistrimi në zyrën e punësimit, të cilat janë pak më shumë se formalitete.

Nga këndvështrimi i politikave asistenca sociale do të dizenjohej më mirë duke lënë jashtë disa

burime të ardhurash nga puna nga përcaktimi i pranueshmërisë.35

Gjithashtu, meqenëse duke

penalizuar disa forma të pronësisë, kriteret për pranueshmërinë për asistencë sociale mund të krijojnë

disincentiva për të ardhura, kursime dhe blerje asetesh, mund të jetë e dobishme të rishikohen kriteret.

Reformat institucionale për të lidhur më mirë punën e Shërbimeve Publike të Punësimit (SHPP) dhe

qendrat për punë sociale dhe rritja e kapacitetit dhe financimit të programeve të SHPP për të ofruar masa

aktivizimi në shkallë të gjerë do të ishte gjithashtu thelbësore për të lehtësuar krijimin e tregjeve të punës

më përfshirës.

Ndërkohë që dizenjimi i asistencës sociale nuk ka të ngjarë të jetë një barrierë madhore ndaj

aktivizimit të marrësve, taksat e larta të punës, veçanërisht për ata me rroga të ulëta, kanë mundësi

të krijojnë Të gjithë vendet e EJL6, përvec Maqedonisë kanë "pyka tatimore" për punën (e përcaktuar si

shuma e kostove të kontributeve shoqërore nga punëdhënësit dhe punëmarrësit dhe të tatimit mbi të

ardhurat personale të punëmarrësve, të shprehura si pjesë e kostove totale të punës) të cilat janë më të

larta se mesatarja e OECD-së. Për shembull në Serbi baza minimale për përllogaritjen e kontributeve të

sigurimeve shoqërore është e barabartë me 35 për qind të rrogës mesatare, kështu që punët me kohë të

pjesshme dhe me pagë të ulët për të cilat rroga bruto mujore është poshtë pragut përballen me një barrë

tatimore të shpërpjesëtuar. Një prag dysheme i ngjashëm ekziston dhe në IRJ Maqedoni. Kjo mund të

krijojë pengesa të forta për punëtorët për të pranuar punë me pagesa të ulëta, të paktën në sektorin formal.

Rishikimi i tatimeve të punës mund t'i bëjnë punët formale më konkurruese, duke krijuar stimuj

për të zgjeruar bazën e tatueshme--një bazë e tatueshme që ka mundësi të tkurret ndërkohë që

popullsia plaket. Disa vende të OECD dhe anëtarë të BE janë zhvendosur drejt krediteve tatimore "në

punë", përfitime që ulin barrët tatimore mbi disa grupe dhe reduktojnë numrin e kërkuesve për pagesën e

papunësisë. Gjithashtu ja vlen të merret në konsideratë mundësia e financimit të asistencës sociale nga

tatimet e përgjithshme, dhe jo nga tatimet mbi punën, në përputhje me linjën e reformave të kryera nga

Polonia në dhjetëvjeçarin e fundit (Banka Botërore 2013b).

Ndërkohë që disincentivat e diskutuar prekin të gjithë punëtorët, disa grupe përballen me barriera

specifike në tregun e punës. Këto barriera përfshijnë një numër faktorësh, nga aksesi në informacion,

rrjetet, dhe inputet produktive në marrëveshjet fleksibël të punës dhe mjediset e përshtatshme të punës,

ofrimi i kujdesit për fëmijët dhe të moshuarit dhe normat sociale. Vendet e EJL6 në tërësi, për shembull,

kanë pikë shumë më të larta se vendet e referimit në BE15 për treguesit që matin rëndësinë e rrjetit dhe

njohjeve në fitimin e vendeve të mira të punës në qeveri ose në sektorin privat.

Si një rezultat i këtyre barrierave, aksesi në vendet e punës varet shumë nga gjinia, arsimi i

prindërve dhe statusi i shumicës (Banka Botërore 2013b), të gjithë tregues të pabarazisë së mundësive

meqenëse ato nuk varen nga përpjekjet dhe aftësitë e punëtorit individual. Burrat dhe gratë e minoriteteve

kanë nivele mjaft më të ulëta punësimi se popullata e përgjithshme. Për shembull, ndërkohë që 40 për

35

Masa të ngjashme mund të zbatohen në rast të pagesave të papunësisë, të cilat zakonisht ndërpriten kur një person

i papunë gjen një punë; përfituesit nuk do të pranonin punë që do të paguanin më pak se pagesa e papunësisë, duke

përforcuar në këtë mënyrë njëanshmërinë e krijuar nga sistemi i taksave përkundrejt punëve formale të paguara pak

ose me kohë të pjesshme.

40

qind e grave rome janë në fuqinë punëtore në Serbi, vetëm 9 për qind punojnë36

—një hendek shumë më i

madh se për gratë e shumicës. Kjo sugjeron që ka barriera të rëndësishme ndaj aksesit në vende pune. Dhe

pritshmëritë e vazhdueshme kulturore që gratë kryejnë punët e shtëpisë dhe ofrojnë përkujdesje për

fëmijët, personat me aftësi të kufizuar apo të moshuarit përforcohen nga mungesa e shërbimeve

alternative publike. Për shembull, në Serbi dhe Maqedoni, gratë shpenzojnë të paktën tre orë më shumë në

punë shtëpie ndërkohë që burrat shpenzojnë pothuajse dy orë më shumë në punësim të paguar. Për më

tepër, edhe kur këto grupe hyjnë në tregun e punës, vazhdojnë hendeqet gjinore (hendeqet gjinore

llogariten në 19 për qind në Shqipëri, 18 për qind në Maqedoni, 16 për qind në Malin e Zi dhe 11 për qind

në Serbi). Së fundmi, punëtorët më të moshuar nuk ka të ngjarë të gjejnë mundësi të reja për punësim.

Disa nga masat e diskutuara, siç janë stimujt për forma më fleksibël pune (p.sh. kohë të pjesshme)

ose krijimi i mundësive për përmirësimin e aftësive dhe të mësuarit gjatë gjithë jetës, ka mundësi të

ndihmojnë trajtimin e kufizimeve me të cilat përballen këto grupe. Masa të tjera specifike mund të

jenë zgjerimi i ofrimit të përkujdesjes cilësore dhe të përballueshme për fëmijët dhe të moshuarit

(veçanërisht me një popullsi në plakje). Së fundmi, masat më afat-gjata duhet të trajtojnë normat sociale

dhe qëndrimet që e bëjnë një grup të jetë i përjashtuar, veçanërisht për sa është shprehur në sistemet

arsimore dhe ligjore, dhe puna me mediat për të përmbysur stereotipet.

KONKLUZIONE

Ndërsa është thelbësore krijimi i kushteve për rimëkëmbjen ekonomike dhe rikthimin në ritmet e

reformave të para krizës, për të rindezur krijimin vendeve të reja të punës në rajon kërkohet një

ndërhyje më e gjerë e fokusuar si në anën e kërkesës ashtu dhe atë të ofertës së punës. Kjo përfshin

përpjekjet në anën e kërkesës, duke vazhduar reformat e klimës të të bërit biznes për të eliminuar pengesat

në zgjerimin e bizneseve dhe për të nxitur sipërmarrjen, sidomos tani që mundësitë për vende të reja pune

në sektorin publik kanë rënë. Në anën e ofertës, për të bërë punëtorët të punësohen më lehtë do të kërkojë

sigurimin e cilësisë të aftësive të tyre, heqjen e pengesave për të punuar, dhe menaxhim më të mirë të

lëvizshmërisë së brendshme dhe asaj ndërkombëtare.

Vazhdimi i investimeve në mbledhjen dhe shpërndarjen e të dhënave të tregut të punës është

gjithashtu një prioritet i rëndësishëm. Siç tregohet në këtë kapitull, mbulimi i aspekteve të ndryshme të

përformancës së tregut të punës ndryshon shumë nga vendi në vend, dhe shpesh disponibiliteti i të dhënat

mikro për analiza më të thella është i kufizuar për kërkuesit. Zgjidhja e boshllëkut të të dhënave është

thelbësor në forcimin e programeve dhe për hartimin e politikave.

36

Banka Botërore, ECA (2010): Përfshirja e Romëve: Një Mundësi Ekonomike për Bullgarinë, Republikën Çeke,

Rumaninë dhe Serbinë, Dokument Politikash.

41

REFERENCAT

Beine, Michel, Frédéric Docquier, and Hillel Rapoport (2006) Measuring International Skilled

Migration: New Estimates Controlling for Age of Entry, World Bank Research Report.

Carletto, G. and T. Kilic (2011), Moving Up the Ladder? The Impact of Migration Experience on

Occupational Mobility in Albania, Journal of Development Studies, 47, pp. 846-869.

Erka Çaro, Ajay Bailey and Leo J. G. Van Wissen (2013), Exploring Links between Internal and

International Migration in Albania: a View from Internal Migrants, Population, Space and Place,

forthcoming.

Hazans, M. (2011), Informal Workers across Europe: Evidence from 30 European Countries.

Background paper for: In from the Shadow: Integrating Europe’s Informal Labor. Policy Research

Working Paper 5912, World Bank, Washington, DC.

IMF, (2013), World Economic Outlook, International Monetary Fund, Washington, DC.

OECD (2012), Connecting with Emigrants: A Global Profile of Diasporas, OECD Publishing.

Richter, K. and B. Witkowski (2013), Does Growth Generate Jobs in ECA?, Mimeo, World Bank,

Washington, DC.

Walewski, M. (2011), An Attempt to Measure the Trends in Shadow Employment in Poland and the

Transition Probabilities out and into Shadow Employment Using the LFS Data Augmented by the Results

of Dedicated Survey Performed by CASE in 2007. Background paper for: In from the Shadow:

Integrating Europe’s Informal Labor. Policy Research Working Paper 5910, World Bank, Washington,

DC.

WDR (2012): World Development Report 2012: Gender Equality and Development, World Bank,

Washington, DC.

WDR (2013): World Development Report 2013: Jobs, World Bank, Washington, DC.

Banka Botërore ( 2010) : Shqipëria—Axhenda e re e Rritjes.

Banka Botërore (2011): Migration and Remittances Factbook 2011, Second Edition, World Bank,

Washington, DC.

Banka Botërore (2012a): In from the Shadow: Integrating Europe’s Informal Labor Market, by Packard,

Koettl and Montenegro, World Bank, Washington, DC.

Banka Botërore (2012b): Golden Growth, Restoring the lustre of the European economic model, World

Bank, Washington, DC.

42

Banka Botërore (2013a), ECA Employment Monitor, World Bank, Washington, DC.

Banka Botërore (2013b, së shpejti): From Jobless Growth to Growing Jobs: Fostering Employment

Creation in Eastern Europe and Central Asia, Human Development Unit and Poverty Reduction and

Economic Management Unit, Europe and Central Asia Region, World Bank , Washington, DC.

Banka Botërore (2013c), Global Economic Prospects June 2013: Looking for stable ground, World Bank,

Washington, DC.

Banka Botërore (2013d), World Development Report: Jobs, World Bank, Washington, DC.

Banka Botërore (2013e): Western Balkans Activation and Smart Safety Nets AAA Synthesis Note,

Mimeo, World Bank, Washington, DC.

43

SHTOJCA: TREGUESIT KRYESORË

Figura A. 1: PBB Reale: Ndryshimi në Përqindje që nga Kulmi Para Krizës

Burimi: Baza e të dhënave Banka Botërore ECA. Figura A. 2: Parashikimet e Rritjes Reale të PBB për vitin 2013

Burimi: Baza e të dhënave Banka Botërore ECA dhe Perspektiva Ekonomike Botërore. Figura A. 3: Niveli i papunësisë

Shënime: Shqipëria deri në 2010; Bosnja dhe Hercegovina deri në 2011. Vlerësimet paraprake të vitit 2012 për

Bosnjën dhe Hercegovinën tregojnë që niveli i papunësisë në radhët e popullatës aktive mbi 15 vjeç ishte 28 për

qind, e ngritur nga 27.6 për qind të regjistruar në vitin 2011. Vlerësimet e viteve 2010 dhe 2011 për Kosovën nuk

janë të disponueshme.

Burimi: Zyrat kombëtare të statistikave dhe Eurostat.

-5 0 5 10 15

ALB

BIH

KOS

MKD

MNE

SRB

EJL6

BE11

BE15

Ndryshimi ne perqindje prej 2008

100

110

120

130

140

150

160

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

ALB KOS

MNE MKD

BIH SRB

Indkesi i PBB reale (2002=100)

-0.5 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 3.5

ALB

BiH

KOS

MKD

MZI

SRB

EJL6

BE11

BE15

Parashikimi i rritjes se PBB 2013, perqind

-7.5

-5.0

-2.5

0.0

2.5

5.0

7.5

10.0

12.5

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

f

20

14

f

KOS SRB

MKD ALB

BiH MZI

Perqind

0 5 10 15 20 25 30 35 40

ALB

BiH

KOS

MKD

MZI

SRB

BE15

2012, perqindja e forces se punes (mosha 15-64)

10

15

20

25

30

35

40

45

50

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

KOS MKD

BiH SRB

MZI ALB

Perqindja e forces puntore (mosha 15-64)

44

Figura A. 4: Niveli Tremujor i Papunësisë së Rinisë

Shënim: Vlerësimet e viteve 2010 dhe 2011 për Kosovën nuk janë të disponueshme.

Burimi: Zyrat kombëtare të statistikave dhe Eurostat.

Figura A. 5: Balanca Fiskale

Burimi: Baza e të dhënave Banka Botërore ECA.

Figura A. 6: Borxhi Publik

Burimi: Perspektiva Ekonomike Botërore dhe Ministria e Financave e Kosovës

0 10 20 30 40 50 60 70

BiH

KOS

MKD

MZI

SRB

BE15

2012, perqindja e forces puntore (mosha 15-24)

30

35

40

45

50

55

60

65

70

75

80

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

BiH KOS

MKD SRB

MZI

Perqindja e forces se punes (mosha 15-24)

-7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0

ALB

BiH

KOS

MKD

MZI

SRB

EJL6

2012, perqindje e PBB

-7.5

-5.0

-2.5

0.0

2.5

5.0

7.5

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

f

20

14

f

BiH ALB

MKD MZI

KOS SRB

Perqindje e PBB

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

ALB

BiH

KOS

MKD

MZI

SRB

EJL6

BE11

BE15


0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

f

20

14

f

20

15

f

ALB MZI

SRB MKD

BiH KOS

Perqindje e PBB

45

Figura A. 7: Eksportet si një Përqindje e PBB

Burimi: Statistikat Financiare Ndërkombëtare dhe zyrat kombëtare të statistikës Figura A. 8: Rritja Reale e Eksporteve

Burimi: Perspektiva Ekonomike Botërore

Figura A. 9: Bilanci i Llogarisë Korente

Burimi: Baza e të dhënave Banka Botërore ECA.

0 10 20 30 40 50 60

ALB

BiH

KOS

MKD

MZI

SRB

EJL6


95

100

105

110

115

120

125

130

135

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

SRB MKD

BiH

Kursi real efektiv i kembimit (2005 = 100)

-25 -20 -15 -10 -5 0 5 10 15 20 25

ALB

BiH

KOS

MKD

MZI

SRB

2012, perqind

0

25

50

75

100

125

150

175

200

225

250

20

00

20

01

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

KOS ALB

MZI SRB

BiH MKD

Eksportet reale (2006 = 100)

-25 -20 -15 -10 -5 0

ALB

BiH

KOS

MKD

MZI

SRB


-55-50-45-40-35-30-25-20-15-10

-50

20

00

20

01

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

MKD BiH

ALB SRB

MZI KOS

Perqindje e PBB

46

Figura A. 10: Kreditë e Këqija

Burimi: Treguesit e Zhvillimit Botëror dhe zyrat kombëtare të statistikës Figura A. 11: Statistikat Bazë të Sektorit Financiar

Burimi: Treguesit e Zhvillimit Botëror dhe baza e të dhënave Banka Botërore ECA.

Figura A. 12: Lehtësia e të Bërit Biznes

Burimi: Të Bërit Biznes

0 5 10 15 20 25

ALB

BIH

KOS

MKD

MZI

SRB

2012, perqindje e kredise totale

0

5

10

15

20

25

20

00

20

01

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

ALB MZI

SRB BIH

MKD KOS

Perqindje e kredise totale

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

20

00

20

01

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

MZI BiH

SRB MKD

ALB KOS

Kredia e brendshme per sektorin privat, perqindje e PBB

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

20

00

20

01

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

ALB BiH

MKD SRB

KOS MZI

M2, perqindje e PBB

50 55 60 65 70 75 80 85 90 95100

Albania

Bosnia and Herzegovina

Kosovo

Macedonia, FYR

Montenegro

Serbia

EJL6

BE15

BE11

2012, afersia me kufirin (praktika me e mire = 100)

50

55

60

65

70

75

80

85

90

95

100

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

Macedonia, FYR

Montenegro

Serbia

Kosovo

Albania


Afersia me kufirin (praktika me e mire = 100)

47


serBia

KosovoMontenegro

FYr Macedonia

alBania

South EaSt EuropE Regular Economic Report

June 18, 2013

No. 4

From Double-Dip Recession to Fragile Recovery

tHe World BanKeurope and central asia region

Sou

th East Eu

rop

e Reg

ular Eco

no

mic R

epo

rt No

. 4 Jun

e 18, 2013 E

uro

pe an

d C

en

tral Asia P

ove

rty Re

du

ction

and

Eco

no

mic M

anag

em

en

t

Rajoni i Evrop±s dhe i Azis± Qendore

Nj±sia p±r Reduktimin e Varf±ris± dhe Menaxhimin Ekonomik

Raporti mund t± gjendet online:www.worldbank.org/eca/seerer

World Bank_SEERER_0607.indd 4-16/7/13 11:00 AM

Documents

EVROPA JUGLINDORE Reporti i Zhvillimeve Ekonomike #4