Falh Rifki Atay Cankaya

8/8/2019 Falh Rifki Atay Cankaya

1/527

A N K A Y A

Nurer UURLU bakanlnda bir kurul tarafndan hazrlanmtr.

Dizgi - Yaymlayan:Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A..Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti.Ekim 1999

FALH RIFKI ATAY

ANKAYA

CUMHURYETGAZETESNN OKURLARINA ARMAANIDIR.

http://genclikcephesi.blogspot.com


2/527


3/527

''geici'' yermesini ne srmektedirler.

Belli bal adlar sz konusu olduu zaman, bu ahsiyetleri naslgrevlendirdiine baknz. Gerek hkmlerini ancak byle kavrayabi-

lirsiniz. nk devlet ve halk ilerinde hi luballii yoktu.

Bir zamanlar akrabasndan birini Nafia Vekilliine tavsiye etmi-ti. Bir mddet sonra bir akam:

- Ben de onu su mhendisi sanrdm. Meer sudan bir mhen-dis imi, demiti.

En yakn mnasebette olduklarnn bile devlet hizmetlerind enuzaklatrlmasna hi ses karmamtr.

Hatralar okunurken yle bir duyguya da dlyor ki meselAtatrk ilerin srrn ya sofrasnda yalnz kaldmz zaman zamanbana, ya bir gezintide ba baa bulunduunuz vakit size, yahut arala-rnda bir ncs bulunmadn grerekbir bakasna anlatmtr.

MAV BONCUK KMDEDR?

Haber vereyim ki Atatrk ne yaptn, nasl yapacan, kimlerene yaptracan, kimleri nasl ve nerede kullanacan bilir pek hesaplbir adamd. Yapm olduklar zerinde istediiniz tenkitlerde bulunab i-

lirsiniz. Fakat kendi varmak istediine ulamaktan baka bir ey d-nmeyen, dostluklarnn, yaknlklarnn, szde srdalklarnn stn-de bilhassa ''kendi kendine vefal''bir lider olduu sz gtrmez.

Tarih boyunca btn kendi gibi olanlara benzerdi. O da bal ve-ren bir iek deil, her iein kendine gre baln almasn bilen birar idi. Her iein kovan peteklerinde phesiz bir pay vardr. Fakatieklerden hibiri, eer ar olmasayd, petekteki bal yapabileceinisyleyerekvnemez.

Ama bu bal zehir sayanlar da bulunabilir.Otuz yl nice kimselerden:

- Ben olmasaydm... Demeebenzer szler duymuumdur.

u var ki asl mesele O'nun ''olmasnda'' veya ''olmamasnda''idi. 1914'te Osmanl Devletinin sz sahib i Enver yerine Mustafa Kemalolduunu, 1919'da da Samsun'a Mustafa Kemal yerine Enver'in ayakbastn bir tasarlaynz. Trk tarihinin gidii baka trl olurdu. Bykfrsatlar fni ahslara bir milletin kaderini iyiye veya ktye doru de-

itirmek imknn verebilir.


4/527

Geenlerde bir yazma yle balamtm: ''Elli altm sularndamsn, uydur uydur anlat! Gemi dediimiz ey de buna dnd. Bazvnmeleri iittike ve baz hatralar okuduka iimi bir phe basyor:

- Acaba ben bu devrin iinde mi idim? Yoksa otuz yl sren birrya hli mi geirdim?

''Benim tandm sandm Atatrk, bana milletvekillerinden b i-ri olduum gibi gelen Meclisler, dinlemi veya okumu olmak sansnadtm hatipler ve yazarlar, acaba hepsi hayaletler mi idi? Yoksahepsi ift idiler de ben sahte ikinciler ile beraber mi dp kalkyor-dum? Dorusu Shakespear'in listeleri arasnda ya benden acayibi yok-tur, yahut, eer ben gerekten o gemite yaamsam, eski devirden

kalma olanlarn yzlercesini hekimler, ruhu ve aklclar, trajedi, ko-medi, vodvil ve rev sanatkrlar arasnda datp ilme ve sanata hiz-mette bulunmalyz."

Bu yaz biraz mizah, biraz yerme klkl olmak la beraber tamiimin sesi idi.

Ya ben kimim?

Ben haddini bilen bir yaz adamym. Cumhuriyet devrine''Akam'' gazetesinin drt sahibinden ve iki bayazarndan biri olarak

girdim.

Cumhuriyet Halk Partisinin iktidar devrinden ''Ulus'' gazetesinin

''eski'' bayazar olarak ktm. Otuz yl yazdm, konutum, dinledim vegrdm.

Hepsi bu.

Krk, bir olgunluk yadr. Daha gen olanlar braknz, bu ya-takilere bile geen devre ait hangi hatram anlatsam, atklarn g-ryorum. Hemen hepsi:

- Ne olur, bunlar yazsanz... diyor.

Ben de onlar yanma alp 1881'den 1938'e doru gemii do-latrmak istiyorum. Bu dolamada benim dinlediklerimi iitecekler,grdklerimi seyredecekler. Atatrk' ve onun devrini ben nasl anla-dmsa yle anlatmak istiyorum. Basit de bir metodum var. Fkralar vehatralar iinde sindire sindire anlatmak! Geri bu bir datmadr. Top-lamay okuyanlara brakyorum.

Bir okul tarihi deil, kendi hatralarm yazdm unutmaynz.


5/527

Kulanza bir ey syleyeyim: Geen devirde ne ben istedim,ne de bana vermediler. Hi kimseden alacakl deilim. Kendi orta hllikemde bir fikir savas idim. Sonlarna yaklaan mrm baka

trl bitirmee de niyetim yok.ahslar arasndaki anlamazlklar ve rakiplikler beni ilgilendi r-

medii gibi, u bunu sevmedii, bu onu ekemedii, o buna gcendiiiin tarih olaylarnn deimesi de lzm gelmez.

Bu hatralar grdklerim ve iittiklerimdir. Grdklerimin hepsibenden. ittiklerimin ou Atatrk'n azndan!

***

Birinci Dnya Harbi zerine yazdm hatralarn ad''Zeytinda'' idi. Bu Kuds'te bir tepenin ad. Yedek subaylm onunstndeki Drdnc Ordu Kararghnda geirmitim. 1923'ten 1938'ekadar hayatmn byk bir ksm da ankaya'da, Atatrk'n yaknln-da geti. ocukluk, genlik, askerlik ve ihtillcilik hikyelerini, eski veyeni kknde, kendi azndan dinledim. ''Hkimiyet -i Milliye'' ve''Milliyet'' gazetelerinde kan ilk hatralarn ben yazmmdr. Birokgnler uzun boylu ba baa kaldk.

Hindenburg'a ait fkralar Almanya Byk Eliliinin ikyetlerine

sebep olduu iin bu hatralar yarda kestik. Geri kalan notlar bendeidi.

lmnden sonra 19 Mays'n ilk yldnmnde bu notlardanmtarekede stanbul'da geirdii gnleri anlatan blmlerini toplaypbir kk kitapta yaynlamtm.

Kuvay- Milliye ve devrim yllarnn birok hretlerini, gerekveya ireti ahsiyetleri ile, ankaya meclislerinde tandm. Atatrk'ndevlet srlarn sofrasnn stne dkt sanlmamaldr. Resm ileri-

ni sorumlu hkmetadamlar ile grrd. Akam meclislerinde dos t-lar ile bulumak, olaylar ve ahslar zerine hatralarn anlatmak, ta r-tmalarda bulunmak da eski deti idi.

Onun herkesi fikir ve karakter deeri kadar srlarna yaklatran,devaml bir telkin sanatnn inceliklerini pekiyi kavrayan yaman bir poli-tikac olduu unutulmamaldr. Son byk Makedonyal idi. Sofrasndabulunanlar onu kendi kafalarnn iki kula ile dinlemiler, ok defa ya-nlmlardr.

Bir ''emir'' ve ''nehiy'' zorbas deil de inandrc, balayc bir l i-


6/527

der olmay istedii ve sevdii iin bazan yorucu, pek zeki olmayanlarartc dolak yollar semitir.

Atatrk'n davasna lesiye bal, fakat iini dkmekten hi e-

kinmeyen fikir arkadalarndan biri Recep Peker'di. Hatralarm ara-snda yle bir not var: deta akal bir konumadan sonra bahis bi l-mem neden bu korku meselesine geldi. Atatrk, yannda oturan Re-cep'e:

- Sen benden korkmaz msn? diye sordu.

Recep gld. Atatrk:

- Karma ge! dedi.

Geti:- Korkar msn, korkmaz msn, syle, dedi.

- Hayr, dedi, ne senin arkadalarn korkaktrlar, ne de sen ko r-kunsun. Biz inanarak senin ideallerine balyz. Sen sevilen adamsn,korkun olamazsn.

Atatrk:

- Gel gene yanma otur, dedi.

Atatrk'n anlat, ne nutuk sylemesine, ne de yaz yazmas-na benzerdi.

Ara sra Rumeli azna kayan tatl bir ivesi, gnl tellerine d o-kunan byl bir sesi, hi bezginlik vermeyen renkli bir hikye slubuvard. nsanlarda beenecek pek az ey bulmay belki ss edinen nicetitiz tenkitiler, sohbet cazibesine kolayca kaplmlardr.

Geen otuz yllk gemie doru ne zaman bam evirsem, otepeyi bir trl gzden kaybedemem. ne gelir, geriye gider, yana k a-

ar, yle olur ki ondan baka bir ey grnmez, o kadar kaplaycdr,olur ki hi olmazsa ta uzaktan glgesi vurur, fakat hatralarm o tep e-nin hkm veya etkisi altndan kurtaramam. Onun iin bu kitabn adn''ankaya'' koydum.

Bykleri byklkleri, kkleri kklkleri, bayalar baya-lklar, zevkleri aclar, hznleri tuhaflklar ile iinden geip geldiimgemi seyredilmee deer.

Grme, anlayma gvendiiniz kadar yazdklarma inana-

bilirsiniz. Yanlm olabilirim. Hele, tarih hafzam pek zayf olduun-


7/527

dan, yl, ay ve olay sralarnda yanlabilirim. Zorlamak, bozmak veyadeitirmek... Hayr!

***

arkllar iin ya ''methiye'' ya ''hicviye'' vardr. kbal adamlarn,ya borlusunuz, batan ayaa vmeli, ya kinlisiniz, tepeden trnaayermelisiniz. Bu trl yazlarda airin veya nesircinin hayal ve nktele-rini tatmakla kalrsnz. Fakat adam tanmazsnz. ark devlet adaml a-rnn hatralar da vnmekten veya savunmaktan te gemez.

Atatrk vlmekten hi phesiz holanmakla beraber, mesel,Trkiye'de yaynlanmasna izin verilmeyen Armstrong'un ''Bozkurd''ukendi zerine yazlm eserler arasnda en beendii idi. Bu kitabn

haksz ve yanl, hatta doru da olsa yazlmasn ho bulmayacamz taraflar olsa bile, Atatrk'n ahsiyet ve karakter srlarna hayli yakla-an bir taraf olmal idi.

Hikyeyi birok kimseler bilir. Atatrk zmir'e bir gidiinde Ko r-don boyundaki evinin salonuna byk bir sofra kurulur. Davetliler t a-mam olup oturulaca vakit, sokakta biriken halkn ierisini seyrettiiniistemeyen vali, perdelerin indirilmesini emreder. Atatrk der ki:

- Vali bey, dardaki halk acaba bizim ne yaptmz sanyor?

ki itiimizden phesi yok. Fakat imdi masa stnde kadn da o y-nattmz ve kim bilir daha neler yaptmz zannedecekler. ki i-mekten baka bir ey yapmadmz grmeleri iin perdelerinizi atr-nz.

Szl, oyunlu ve kadnl toplantlardan biri idi. Sofrann iki trldal vard. Ya Atatrk'e iyice uyku ve yorgunluk basar, arkadalar-na izin verir ve yatak odasna kar, yahut, yabanc ve yar bildiklerlevedalap birka yakn arkadan alkoyard. Yemek odasnda veya

eer bahar ve yaz gnleri ise, kkn bahesinde kalanlarla biraz d a-ha vakit geirdikten sonra, hafifler ve ayrlrd.

O gece baz arca sahneler geti. Gle oynaa sabahladk.Atatrk benimle birka kiiyi sona brakt. Gece stne bir hayli ded i-kodu yaptk. kp gideceimiz sra kendisine dedim ki:

- imdiye kadar sizin iin yalnz yabanclar yazd. Biz yannz-dayz. Sizi ve eserinizi daha iyi tanyoruz. zin verir misiniz? YakupKadri ile sizin iin bir kitap hazrlasak...

Ferah ve uyank bir bakla beni szd:


8/527

- Dn geceyi yazacak msnz?

- Canm efendim, bu kadar hususiyetlerinize girmeye ne lzumvar?

- Ama bunlar yazlmazsa ben anlalmam ki... Siz de bakalar-nn yazdklarn tekrarlam olursunuz.

Yaptn saklamak riyakrlndan, kendi gibi, halk da kurta r-maya alt.Bir yaz ikindisi Dolmabahe Saray'ndan bir motrle Ka-lam Krfezi'ne kadar uzanmtk. Koy sandal dolu idi. Ortalarna so-kulduk. Herkesin gz Atatrk'te ve hepsi put. Ses yok, kmldanyok. Atatrk garsona:

- Bize bira getiriniz, dedi.

Getirdiler. Kadehini kaldrarak:

- erefinize vatandalar... deyince kimi yan banda, kimi otur-duu yerin altnda saklad iki kadehlerini:

- erefine paam... diye kaldrp itiler. Btn koy nee iindealkalanp durdu.

Hatralarmdan gizleme abasna dmeyiim, yalnz Atatrk'no sabahki dn tutmak iin deildir. Atatrk kadar i ve d, zel veresm yaay birbirine karan, i ie giren, hatta birbirinden ayrlm a-yan belki pek az tarih adam vardr. yaay zerine hikyeler y a-zlmas doru deildir diye grnebilir. Fakat onu anlamak ve o anla t-mak iin bunlar, devrimlerinden veya eserlerinden herhangi birinincansz belgeleri kadar faydal olsa gerek. Atatrk, toplam hesaplam a-snda, iinde grnd btn olaylarn stnden bakar olur. Dikenials ayanz yalayarak indirdiiniz bir da gibi, geri dnp bakt-nzda onun ancak ycelii altnda ezilirsiniz.

Herkes gibi Atatrk'n insanl itahlardan, hrslardan, heye-canlardan, gurur ve fkelerden, zaaf ve kuvvetlerden, i varln dzle-rinden, ini ve klarndan yorulmutur. Eseri bu insanln derinlik-lerinden gelme, kaynaklarndan domadr. Atatrk' ayklayarakdeil,bir tabiat paras gibi, toplu ve tam ele almaldr.

***

Byk adamlar iin hayranlar, dostlar, dmanlar, hatta uak-lar hatra yazmlardr.

Napoleon bir akam sofrada otururken, yeni oynanan bir p iyes-


9/527

ten bahsederler. Piyeste bir de imparator rol varm. Napoleon, burole hangi aktrn km olduunu sormu. Sonra da kendisini sarayaartarak:

- mparator roln nasl yaptn, tekrarla da bir greyim, demi.

Aktrn rol pek iyi yapm olduunu sylemee lzum yok.Fakat Napoleon'un bizzat kendisi imparator! Bir imparatorun ne gibi

hllerde nasl davranacan onun kadar bilmek kimin haddi?

- Yerinize oturunuz, der ve kalkp bu roln nasl yaplmas lzmgeldii hakknda kendisi canl bir ders verir.

Olay Napoleon'un ua yazmtr. mparatoru daima bandatac ve altnda taht ile gstermek isteyen safdil klar iin:

- Anlatlmasa daha iyi olmaz myd? denecek bir hikyedir ama,bizi Napoleon'un insanlna yaklatrc ve sndrc bir tad yok mu?

Asl mesele ktl iyili, aal yksekli hatralar iinde bir tarihadamnn nasl kiilik baladdr.

Cumhuriyetin ilk zamanlarnda memlekette Atatrk dmanlnyaymak iin bilhassa husus hayatn ele alanlar pek oktu. Bunlardanbiri, Kocaeli kylerinden birinde Atatrk'n koynuna her gece bir bakir

kz verildiini syler.Ak sakall bir ihtiyar der ki: - Haydi be canm, lnceye kadar her gece bir kz verseler, Yu-

nan askerlerinin bir gecede yaptn yapmaa mr yetmez.

Sca scana zafer gnlerinde byle idi. Daha sonra, SerbestFrka denemesinde bizim ak sakallnn hafzasndan hayli kaybettiinide grdk.

F. R. ATAY


10/527

MUSTAFA KEMAL

1881 - 1914

OCUKLUU VE LK GENL

Atatrk 1881 tarihinde Selnik'te Ahmet Suba Mahallesi'n deSanayi Okulu karsnda orta hlli bir ahap evde dodu. Babasnnad Ali Rza, anasnn Zbeyde'dir. Otuz yan geen evli kadnlaradendii zere, Zbeyde Molla, Selnik'e birka saat uzak Saryer adlbir Yrk kyndendir. Mustafa Kemal ana tarafndan Yrktr. Onda-ki Altayl tipi bundan olsa gerek.

Ama asl Tesalya fethinden sonra Anadolu'dan gm,1810'da Vodina'da Sargl bucandan Selnik'e gelip yerlemitir. Bugmenin ad Feyzullah'tr, soyad Hac Sofular. Kz Zbeyde'nin ikikardei vard. Biri Lankaza'da ahlk eden Hasan, ikincisi Selnik e-rafndan Hac Sami Bey'in iftliinde Suba Hseyin.

Gen yanda evlendii Ali Rza Efendi, Katerin ilesinin Pasa-port Kpr denen yerinde gmrk muhafaza memuru idi. Aralarndayirmi ya fark vard. Kzl bykl ve iri yar idi. Babasna Krmz Hafz

Ahmed derlerdi. Aydn'n Ske taraflarndan gelmilerdi. Memurluktaiyi geinemedii iin keresteci Cafer Efendi ile ortak olmutu. nce iyikazanyordu. Islahhane semtindeki katl evi bu srada ald. Sonraileri bozulunca 1887'de kayptan ve skntdan aclanarak ld. Birkz Naciye'yi daha nce kaybetmitir.

ark'ta bym kimselere ok defa hanedanms bir ktk uy-durmak isteyenler kar. Mustafa Kemal kendinden ncesine meraklve pek bal deildi. Geri 1876'da, ilk Kanun- Esasi'nin iln edildiigne raslyan 23 Aralkta Selnik'te kurulmu Asakir'i Milliye Taburu n-daki gnll subaylardan biri babas olarak ne srlmtr. Resmitekilerden ayrlarak bytlmtr. stanbul hrriyetilerine yardmetmek iin toplanan bir mill kuruluta babasnn da bulunmu olmasMustafa Kemal'in houna gidecek bir eydi ama inanm mdr, sanm-yorum. hatta bir gn alaylca bir dille:

- Bu bizim peder deildir, dedii kulama gelir.

Ali Rza Efendi sa iken bu orta hlli ailenin balca kaygs o-cuklarn okutup yetitirebilmekti. Mustafa yedi yana basnca anababa arasnda anlamazlk kt. Zbeyde Mollaya gre olu ilhilerle


11/527

Kasmpaa semtine yakn medrese ilkokuluna, babasna gre yeniusul eitim yapan emsi Efendi Okuluna gitmeli idi. Atatrk der ki:

- Nihayet babam bir kurnazlkla iin iinden kt. nce ilhi ve

alayla mahalle mektebine baladm. Biraz sonra emsi Efendi Okulunayazldm.

Mustafa pek kk yata ksz kald. Ailenin geinecei olma-d iin anas olunu okuldan alarak Lankaya taraflarnda aabeyiHseyin aann iftliine gittiler. Days Mustafa'y iftlik ilerinde ye-titirmee karar verdi. Atatrk kz kardei ile beraber karga kovmakiin bakla tarlas bekilii ettiini hi unutmamtr. Devlet bakanlzamannda bir misafiribu tarla bekilii hikyesine:

- Aman efendimiz... yollu, estafurullaha benzer, bir inanamaz-lk gstermesi zerine:

- Evet yledir. Ben de herkes gibi dodum, bydm. Dou-umda bir ayrlk varsa Trk oluumdan ibarettir, demiti.

Bir halk ocuu olmakla vnrd.

Mustafa'y yakndaki bir Rum okuluna vermei dndler.Vazgetiler. iftlik yazcs Karabet Efendinin derslerinden pek fayd a-land yoktu. Lankaya'da be alt ay kaldktan sonra bir sonbahar g-n days ile ayrda dolarken Mustafa'y eve ardlar. Selnik'teteyzesi yeniden okula yollamak iin ocuu yanna almaya karar ve r-miti. O zaman on yanda bulunan Mustafa'ya gre iftlikte kalsa d a-ha iyi idi. Fakat ister istemez anas ile Selnik'e dnd. Halasnn ko-cas gmrk memurlarndan Hac Hseyin Efendi idi. Okul iinde buaileye Evrenoszade Muhsin Bey yardmda bulunmutu. Atatrk'ten okdefa bu Muhsin Bey ailesine balln duymuumdur.

1894'te Selnik'te sivil rtiye (ortaokul) mektebine girdi. Fakat

orta retimini burada tamamlamak ksmet olmad. Ayn zamanda m-dr yardmcl eden ve kendine Kaymak Hafz denen matematik ho-cas Hseyin Efendi bol dayak atan sert bir kimse idi. Atatrk derdi ki:

- Berbat bir adamd. Ondan ok korkardm. Beni dverse ne ya-parm, diye dnrdm.

Nitekim snf arkadalarndan biri ile kavga ettii srada KaymakHafz'n eline dt. nsafszca dayak yedi, kan iinde kald ve bu yz-den okuldan kt.

Komularndan Kadri Bey adnda bir binbann olu Ahmet as-


12/527

ker rtiyeye gidiyordu. Onun asker esvabna imrenen Mustafa illeayn okula girmek, sokakta grd niformal subaylar gibi olmakhevesine kapld. Anasn yoklad. Hi de asker olmas tarafls deildi.

O kimseden habersiz kabul imtihanlarna girdi ve salad baar ilekendisini retim sresi drt yl olan rtiyenin nc snfna aldlar.Zbeyde Hanm olup bitene boyun emek zorunda kald. Arkadalararasnda hemen kendini gstermiti. Matematie bilhassa merakl idi:

''Az birzamanda bize bu dersi veren retmen kadar, belki da-ha ok bilgi edindim. Dersler stnde problemlerle urayordum. Ya-zl sualler hazrlyordum. Matematik hocas da yaz ile cevap verirdi.Hocamn ad Mustafa idi. Bir gn bana, olum senin de adn Musta fabenim de. Bu byle olmaz. Arada bir fark bulunmal. Bundan sonra

senin adnn sonuna bir Kemal ekleyelim dedi. O gnden beri admMustafa Kemal'dir.''

Hoca sert bir adamd. Snfta birinci ikinci tanmazd. Bir gn b i-ze:

- Aranzda kendilerine kimler gveniyorlarsa kalksnlar, onlarmzakereci yapacam, dedi. nce durakladm. yleleri ayaa kalktki ben oturmay daha doru buldum. Bunlardan birinin de mzakerec i-lii altna girdim. Mzakere ortasnda dayanamadm, ayaa kalkarak,ben bundan daha iyi yaparm, dedim. Bunun zerine hoca beni mza-kereci yapt ve eskisini benim altma koydu.

ocukluk arkadalarnn anlattna gre rtiyede ikenKulekap Mahallesi'nde bir kzla bir ak hikyesi olmutur. Akamlarokuldan kar kmaz eve koar, esvaplarn tletir, zpzp oynayanocuklar seyretmek bahanesi ile kz pencereden grmee gidermi.lm yatana kadar sren iyi giyinmek titizlii bu ak gnlerindenkalmtr, derler.

***

Mustafa Kemal 1898 yl banda asker rtiyesinden snfndrdncs olarak diploma ald vakit on be yanda.

Anas Zbeyde Hanm kocasndan kalma dul maa ile geine-miyordu. O srada Larisa'dan gmen olarak gelen ttn rejisi memu r-larndan otuz iki-otuz yalarndaki Ragp Bey'le evlendi. O da eskikarsndan iki veya ocuklu bir duldu. Ragp Bey i gvey olarakeve geldi. Mustafa Kemal bu evlenmeyi bir trl iine sindirememiti.

Evi brakarak Horhor Mahallesi'nde oturan halas Emine Hanmn ya-


13/527

nna gitti. Manastr asker idadisine (lise) gidinceye kadar anasnnevine pek az urad. Yeni baba vey oluna saygl idi. Birinci DnyaSavandan sonra, ileri iin kalm olduu Selnik'te lm, Atatrk

kendisine devaml olarak yardm etmitir. Yeni bir baba edinmek guru-runun almayaca bir eydi ama, Ragp Bey iin kt bir hatras dayoktu. vey aabeyi Sreyya iin pek iyi konutuunu hatrlarm. B i-lindii zere Trk kadnnn o kapallk devirlerinde Trkler arasndacins ahlk pek bozuktu. Delikanl iin gzellik bir tehlike idi. MustafaKemal de altn yeleleri, henz terleyen srma byklar, pembe teni,mavi gzleri ile bir erkek gzeli idi. Bir gn kendisini Sreyya aabeyarm, sustal bir ak vermi.

- Ne olur olmaz, rzn bununla koruyacaksn, demi.

Yzba Sreyya Toyran'da intihar etmitir.

kincivey kardei reji memuru Hakk Bey'di.

Son snf imtihanlarna ''mmeyyiz'' olarak gelen Hasan Beyadnda bir kurmay, Mustafa Kemal'e idadi renimini nerede yapaca-n sormu. stanbul'a gitmek istediini syleyince:

- Hayr, demi, Manastr'a gidin. Daha iyi yetiirsiniz.

arkada ile Manastr'a gitti. Kendisi lisedeki ilk zamanlarnyle anlatmt:

- Bana matematik ok kolay geldi. Kendimi bu derse verdim.Fakat Franszcada geri idim. lk aylk tatili geirmek zere Selnik'egeldiimde gizlice Fransz mektebinin husus snfna devam ettim.Franszcam ilerlettim.

Bu mektep Tophane'deki Collyye des frres'di. Mustafa Ke-mal 'e gre ''bir kurmay mutlak bir yabanc dil bilmeli" idi.

Arkadalar arasnda gzel konuan ve iir yazan mer Nacivard:

''Bir gn benden okumak iin kitap istedi. Verdiklerimden hib i-rini beenmemesi pek gcme gitti. Edebiyat diye bir ey olduunu ozaman rendim. iire heves ettim. Eer kitabet hocam alay eminiMehmet Asm Efendi imdadma yetimeseydi air olup kacaktm.

Asm Efendi bir gn beni ard, bak olum, dedi, iiri, edebiyat b-rak, sen iyi bir asker olmalsn, teki hocalarn da benim fikrimde, senNaci'ye bakma, hayalperest bir ocuk o, ilerde iyi bir air ve ktip ola-bilir, fakat iyi asker olamaz, dedi. Gerekten de hocamn dedii kt.


14/527

mer Naci ok istedii halde kurmay olamad.''

Mustafa Kemal tarihe de merakl idi. Hocas bir milliyeti su-bayd.

19 uncu asrda en byk savamz 1877-78 Trkiye - RusyaHarbi olmutu. Ruslar stanbul kaplarna kadar gelmilerdi. MustafaKemal henz domamt. Fakat Manastr asker lisesinde o ykc bo z-gunun sebeplerini renmeye byk nem verdi idi.

Manastr evresinde Srp ve Bulgar eteleri daa kmakta,Trk kylerini basmakta idiler. Mustafa Kemal'in iine ilk defa bu lisedevatan kaygs kt. Topraklarmz stnde arlaan tehlike havasnnefesleri iinde duyduu srada 1897 Trk - Yunan Sava kt.

''Genliimin en heyecanl gnlerini yaadm. Kk yamabakmayarakgnlller arasna katlmak istiyordum.''

Genler davul zurna sesleri arasnda, ellerinde bayraklar ilecepheye kouyorlard. Aralarnda byklar henz terleyen ocuklar davar. Baz arkadalarnn anlattklarna gre o da arkadalarndan biriile okuldan kat. Katlacaklar bir kta ararken gece vakti bir kap n-ne geldiler. Mustafa Kemal kap tokman vurdu. Kapy aan kadnsesini karmadan ieri ekildi. Sonra lmbay genlerin yzne tuta-

rak:

- Mustafa sen burada ne aryorsun? dedi.

Bu, Selnik'te uzun mddet kalm, Zbeyde Hanm tanyan birBulgar kadn idi. Mustafa'y ieri alarak:

- Nereye gidiyorsun? dedi.

- Cepheye... Yunanllarla arpmaya...

Kadncaz glkle Mustafa Kemal'i kararndan vazgeirebildi.

ocukluk ve ilk genlii hikyesini bitirmeden nce MustafaKemal'in ok onurlu olduunu syleyelim. Mahallesinde sokak oyunla-rn seyreder, fakat katlmazd. O zamanki arkadalarndan birinin an-lattna gre bir gn komu ocuklar birdirbir oynuyorlarm. Kendisi-ni de armlar:

- Gel, sen de oyna, demiler.

Mustafa:

- Peki, demive olduu yerde ayakta durmu.


15/527

- Ama eil ki atlayalm, demiler.

Mustafa ban sallayarak:

- Ben eilmem. stmden byle atlayabilirseniz atlayn, diyecevap vermi.

Mustafa Kemal 13 Mart 1889'da Pangalt'da harp okuluna gir-mitir.

Mustafa Kemal'in Atatrkl bu okulda balayacaktr. Onuniin 19 uncu yzyl sonunda iinde doup byd ortamn artlarzerine bir gz gezdirelim.

Bir ocukluk arkada der ki:

- Bir kolaasnn kz Mjgn' sevmiti. Ona verirler mi idi, p-hesinde iken, yolla anan, nianlan, demilerdi. Onurunu hibir eyedeimedii iin, reddedilmekten, karlk grmemekten ekinirdi.Utangat. Byk yalarna kadar iki bu utangalktan syrlmasnayardm etmitir. Kadnlara yalvaranlara kzard. Hayali geniti. S aatler-ce kendi bana dnd olurdu.

ORTAM

Mustafa Kemal Makedonya'da dodu ve byd. Makedonya onyedinci asrn sonlarna kadar Viyana kaplarna doru giden Osmanlordularnn fetih destanlar havas iinde idi. Makedonya'da yerleenTrklerin bir ad da ''evld- ftihan'', ''fatihlerin ocuklar''dr. On ye-dinci yzyldan beri Bat yeniaa ulama yolundadr. Osmanl mpara-torluu Cermen ve Islav aknlar nnde lkeler kaybetmitir. BykPetro Rusya'y Bat medeniyet dzeni iine sokmutur. Osmanl Devle-

ti Bat nnde bu ekiliinin ana sebepleri zerinde esasl durmam-tr. Medrese ulum-i akliye denen msbet ilimlere bsbtn kaplarnkapamtr. Devlet zayfladka, eskisi gibi doyumluk ve ulufe alama-yan yenieriler bsbtn disiplinden karak ikide bir kazan kaldrr,padiah indirir, vezir bodurur, yeni deyimi ile, sk sk ''taklb -i hkmet= hkmet devirme'' krizleri i huzuru bsbtn bozucu olmulardr.On sekizinci asrn ortalarndan beri kurtulmak iin Bat sistemi bir orduve dzen kurmay dnenler olmusa da ou seslerini bile yksel t-mek cesaretini gsterememiler, Mslman halk ynlarn ve iktida r-lar basks altnda tutan medreseden yetime ve gittike daha dk,


16/527

daha dar kafal ve ''mteassp'' ulema takm ise herhangi bakmdanBat'ya benzemei ve uymay ''kfr'' sayd iin, nc Selim gibi,yenieriler yannda bir de ''Nizam- Cedid'' denen Bat sistemi ordu

kuranlar da boazlanmlar (1808) vekurduklar ordu datlmtr.Yabanc dil renmek gnah sayld iin d politika

hiyanetleri Osmanl topluluundan ayrlmak isteyen ve Fenerli denenRumlarn elinde idi.

1808'de Fransz ihtilli milliyetilik ve hrriyet lksn oktanyayd iin, Avrupa'nn kap eiindeki imparatorluk Hristiyanlar dauyanmlard. Bilindii zere Trkler, spanyollarn yapt gibi, kendidinlerinden olmayanlarldrmemilerdir. Bu bir yandan, slm dininin

kitap ve peygamber sahibi teki dinlere kar tolrance'ndan, bir yan-dan da Mslman olmayanlar haraca baland iin Hristiyanlarnbelli bal vergi kayna olmalarndan ileri gelir. Yunan isyan srasndaAvrupa Trkiyesindekivilyetlerde sulu susuz Rum ldren bir pa-aya yazd mektupta sadrazam, yalnz, neden susuzlar da ldr-yorsun, demez, her ldrdn Hristiyanla devlete vergi kaybettirdiiniunutuyor musun, der.

Cermen ve Islav aknlar ve byk Bat devletlerinin basks a l-tnda Romanya elden km, Srbistan ve Yunanistan bamszlk yo-

lunu tutmu, devletin zaafn smren bir vali, Mehmet Ali Paa, devle-tine ba kaldrarakMsr' hkm altna almtr.

Sonunda yenierilii kinci Mahmud, kabristanlardaki mezar ta-larna kadar krarak kaldrm, bir yeni ordu kurmutu. Padiah taraf n-dan Trkiye'ye arlan Prusya subaylar arasndaki Moltke 7 Nisan1836'da Beyolu'ndan yazd mektubunda Osmanl mparatorluunundurumunu yle anlatmaktadr:

''Uzun zaman Avrupa ordularnn grevi, Osmanl egemenliine

set ekmekti. Bugn ise Avrupa politikasnn tasas bu devletin kendivarln koruyabilmesidir. slmln Bat'nn byk bir ksmn hkmaltnda tutacandan hakl olarak korkulduu devir geeli pek ok o l-mamtr. Hristiyanln asrlardan beri kk sald lkeler, havarilerinklsik topra, Korinth ve Efes, Nikomedya, skenderiye, Sinodlar vekiliseler ehri znik, Hristiyanln beii ve sa'nn mezar, Filistin veKuds, hepsi nce Mslmanlarn, sonra Trklerin ellerine gemitir.Mslmanlar Avrupa'nn btn valyelerine kar mukaddes toprakla-r savunmulard. Roma mparatorluunun uzun mrne son vermek

ve 1000 yldan fazla zamandan beri sa ve azizlerinin kulland Aya-


17/527

sofya Kilisesi'ni cami yapmak onlara ksmet olmutur. TrklerSteiermak ve Salzburg'a kadar ilerlemilerdi. O zamanki Avrupa'nn enbata gelen hkmdar bakentinden kam, nerede ise Viyana'daki

Stephan Kilisesi de Bizans'taki Ayasofya gibi bir cami olacakt. ''O vakitler Afrika llerinden Hazar Denizi'ne ve Hind Okyan u-

su'ndan Atlantik kylarna kadar btn lkeler Osmanl padiahnnemrinde idi. Venedik'le Alman imparatorlar Bab- li'nin hara defteri-ne kaytl idiler. Akdeniz kylarnn drtte ona boyun emitir. Nil,Frat ve hemen hemen Tuna Trk nehirleri, Ege ve Karadeniz Trk idenizleri olmutu. Bunun zerinden iki yzyl gememitir ki ayn uluimparatorluk gzlerimizin nnde bir dalma ve zlme tablosu ola-rak durmaktadr ve bu hl onun yaknda sona ereceini anlatyor gibi...

''Yunanistan bamszln kazanmtr. Eflak ve Srbistan Bab - li'nin egemenliini ancak grnte tanmaktadr. Trkler bu yerler-den srldklerini grmektedirler. Msr bir baml eyaletten fazla bir'dman hkmet'tir. Zengin Suriye ve Kilikya, aln elli be hcumve yetmi bin insan hayatna mal olan Girit, kl bile ekilmeden eldenkm ve bir asi paann mal olmutur (1).

Trablus'ta egemenlik henz yle byle kurulmuken yenidengene elden kmak zere. Akdeniz kylarndaki teki Mslman lke-

lerinin artk Bab- li ile hemen hemen hi balants yok. Eer Fransabu lkelerden en gzelini kendisi iin alkoymakta kararsz ise bu, s-tanbul'daki vezirler divanndan fazla St. James'teki ngiliz kabinesin-den ekinmekte oluundandr. Arabistan'da, hatta mbarek ehirlerde,Medine ve Mekke'de ok eskiden beri padiahn gerek hibir hkmyok. Hkmete bal yerlerde de padiahlarn hkmranlk hakk ouzaman snrl. Frat ve Dicle kylarndaki milletler pek az ballk g s-termekte, Karadeniz ve Bosna'daki eraf padiahn iradesinden fazlakendi karlarna dkn. stanbul'dan uzaktaki ehirlerin oligarik bir

idare ekilleri var. yle ki hemen hemen bamsz gibi bir ey.

''Bylece Osmanl saltanat gerekte bir krallklar, prenslikler vecumhuriyetler yn haline gelmitir. Bunlar uzun bir alkanlkla,Kur'an birliinden baka tutan bir ey yoktur.

''ok eskiden beri Avrupa politikas Bab- li'yi menfaatlerineaykr harplere srklemi veya geni topraklara mal olan barlarazorlamtr. Fakat devletin kendi topranda, Bat'nn btn ordu vedonanmasndan daha korkun grnen bir dman vard. 3 nc Selimyenierilerle savann taht ve hayatna mal olduu tek hkmda r de-


18/527

ildi. Buna ramen onun yerine geen Mahmud II bu askere gven-mektense bir reformun tehlikesini gze almay ye grd. Dereler gibikan aktarak maksadna ermitir. Padiah Trk ordusunu yok ettii iin

kendini bahtiyar sanrken, Yunan yarmadasndaki ayaklanmay ba s-trmak iin Msr Valisi Mehmet Ali'yi yardmc armak zorunda ka l-mtr.O zaman Hristiyan devlet, Fransa, ngiltere ve Rusya, arala-rndaki geimsizlii unutarak, ilk ikisi padiahn donanmasn vurupbitirdiler. Rusya'ya da Trkiye'nin kalbinin yolunu atlar.

''Memleket ald bunca yaray iyiletirmeden Msr paas Suri-ye'den ilerleyerekSultan Osman'n son torunu devletinin batmas teh-likesi altnda kald. Yeni kurulmu ordu isyanclara kar koydu ise deharemden yetime generaller bu orduyu harcamlard. Sultan

Mahmud Rusya'y yardma ard. Tabi dman ona gemileri, parasve askeri ile yardma geldi. O vakit dnya, 151.000 Rus askerinin pa-diah ve sarayn savunmak iin Boazii Asya yakasndaki tepelerdeordugh kurmas gibi garip bir olay karsnda kald. Trkler arasndabyk bir honutsuzluk ba gstermiti. Yenilikler birok menfaatlerizedelemiti. Ulema nfuzlarn kaybetme kaygs iinde idiler. lm-den arta kalan binlerce yenieri ile, boulan, denize atlan veya toplavurulan binlercesinin dostlar, yaknlar her yere sokulmulard. Erme-niler yaknda uradklar zulmleri unutmamlar, Rumlar ise bataTrkleri dman ve Ruslar ise kendi dindalar saymakta idiler. Trki-ye bir ordu karacak hlde deildi.

''Yabanc ordular imparatorluu bat uurumuna kadar srk-lemiler, gene yabanc ordular onu kurtarmlard. Trkler kendilerininde bir ordular olmasn istiyorlard. Byk aba ile 70.000 kiilik birordu kurabildiler. Bu kuvvetin Osmanl mparatorluu lkelerini koru-mas iin ne kadar yetersiz olduu haritaya bir bakla hemen anla-labilir. Birok yerlere dalan byle bir kuvveti, tehlikeye urayan bir

noktaya toplamaya sadece mesafeler engel olur. Badat'taki asker Arnavutluk'taki kodra'dan yz elli mil uzaktadr. imdilik Trk or-dusu eski ve tamamiyle sarslm bir temel zerinde yeni bir yapdr.Osmanl hkmeti bugn gvenliini ordusundan fazla yapaca a n-lamalarla salayabilir. OsmanlDevletinin her eyden nce dzenli biridareye ihtiyac var. imdiki idare ile hatta bu yetmi bin kiilik zayforduyu bile devaml olarak zor besleyebilir.

''Memleket fakir. Devlet gelirleri azalmtr. htiyalar karla-mak iin hkmetin yapabileceison eyler, servetlere ve miraslara elkoymak, devlet hizmetlerini satmak, hediyeler koparmak, parann aya-


19/527

rn bozmaktr. Para ayarnn bozulmas son haddine gitmitir. Bu belTrkiye'de her memleketten fazla ardr. nk burada topraa pekaz sermayeyatrlmaktadr. Servet denen ey ok defa paradan ibare t-

tir. Trkiye'de para maln kendisidir. ok yksek olan yzde yirmi re s-m faiz sermayelerin iletilmesi iin bir belge olmaktan ok uzaktr. Bu,sadece paray elden karmann bal olduu tehlikeyi gsterir. Buradabtn zenginliklerin esas art, onlar kurtarabilmektir. Hristiyan veYahudi bir fabrika, bir deirmen veya bir iftlik kurmaktansa yz binliraya bir mcevher satn almay daha iyi bulur. Eer bir hkmetin ilkartlarndan biri gven duygusu uyandrmaksa, Trk idaresi bu greviasla yerine getirmemitir. Hristiyan ve Yahudilere yaplan hakszlklar,herhangi birinin sermayesini ancak zamanla kr getirecek ilere yat r-

masna elvermez. Ticaret bir mamul eya ve ham madde deiimindenibaret. Trk, ham maddesi kendi topranda yetien bir okka dokun-mu kumaa, on okka ham ipliini verir.

''Tarm durumu bundan da kt. Eskiden mahsullerinin yarsnstanbul'a getirmek zorunda bulunan Budan, Eflak ve Msr'n, bu b-yk zahire ambarlarnn kapanm olmasndan hayat pahall durma-dan artmtr. hkmet kendi kendine tesbit ettii fiyatlarla satn ald-ndan memlekette kimse tarmla uramak istemez. Zorla satn alma-lar bu Trkiye'de, yangn ve vebann ikisi bir arada olmasndan dahabyk bel. Bu yalnz refah yok etmekle kalmaz, refahn kaynaklarnda kurutur. Bylelikle hkmet, 800.000 nfuslu bir ehrin kaplarndanbir saat tede usuz bucaksz verimli topraklar ekilmeksizin dururken,buday Odesa'dan satn almak zorunda kalr.

''Bir zamanlar o kadar kuvvetli devlet yapsnn d uzuvlar ku-rumu, btn hayat kalbine ekilmitir. Baehrin sokaklarndaki birayaklanma Osmanl hkmdarlnn lm olay olabilir. Bu devletdme srasnda durabilir ve kendini organik bakmdan yenileyebilir

mi, yahut yok olmak kaderinde midir, bunu gelecek gsterecektir.''***

Bu tablo karsnda Osmanl Devletinin on dokuzuncu asrdannasl sa kabildiine insann inanmayaca gelir. Geri Abdlmeciddevrinde biri 1839'da, biri 1856'da reform fermanlar Hristiyanlara hu-kuk eitlii vererek, bilhassa Rusya'nn elinden sava ve imparatorluuparalama bahanesini almak, Avrupa sistemi okullar aarak, sivil idarekurarak, hkmete batkri bir kurulu vererek yeni dzen yolunda ile r-

lemek istemitir. Fakat asl davann devletin teokratik karakterine son


20/527

vermek, din ve dnya ilerini ayrmak, ticaret ve endstri yoluna d-klmek olduu bir trl anlalamam, kilise ve okul el birlii ile gel i-en ve ilerleyen eski ''reaya'' memleket ekonomisine hkim olmular,

Trkler kendi lkelerinde bu eski ''reaya''nn ve imtiyazl yabanclarntepeden baktklar smrge yerlileri hline dmlerdir. Reform hare-ketlerine ramen, sivil okullar, hatta niversite, eriatlarn kontrolaltnda idi.

Bat'nn penesinden kurtulmak iin giriilen reformlar medreseve cami asla benimsememi, halk ynlar da onlarn manev hkim i-yeti altnda olduu iin, Bat medeniyetilii pek kk bir aznlnmal olmutur. Daha yirminci yzyl balarnda bile ancak stanbul,Selnik ve Beyrut gibi Frenkli ve Hristiyanl ehirlerde kravatl ve A v-

rupa giyimli Trklere raslanrd. Taralarda sivil ve asker idare adaml a-r ile halk arasnda fark, smrgelerdeki koloni adamlar ile yerlilerarasndaki fark andrrd. Orduda okuma yazma bilmeyen kk, ortave yksek rtbeli subaylar oktu.

On dokuzuncu asrn sonlarna doru ''can ekien'' hasta ada-mn en zayf yeri Makedonya'dr. Avusturya -Macaristan mparatorluuSelnik'e inmek, Yunanistan kuzeye, Srbistan gneye doru genile-mek, Bulgaristan bymek ister. Srp, Bulgar ve Rum eteleri Make-

donya dalarndadr. arlar onlarndr. Refah onlarndr. Trklerin birkuru efendilii vardr. Aznlktaki aydnlar, yurtlarnda acaba ka yldaha kalabilecekleri kaygsnda. Osmanl Avrupas genlii hep birtehlike rpertisi iinde. Bu ortam, Mslman ve Trk ocuunun vatanve millet duygularn pek erken uyandrr. ocuk, peri ve dev masall a-rndan fazla, sava, g, zafer ve bozgun hikyeleri dinler. Osmanltarihinde ''serhad'' denen ey, ileri yrylerin, daima baka yurtlaradoru uzaklaan mjdecisi iken, artk geri dnlerin, gitgide bir karahaberci kld serhad, sanki btn Avrupa Trkiyesinin topraklarna

yaylmtr. Eski hasretler, destan ve trkleri ile, yeni korku, phe verivayetleri ile, serhad, btn Makedonya'nn ehirleri ve kyleri iinde-dir.

Medrese yobazlarnn manev basks altndaki halk ynlar isekurtuluu ta yedinci asrdaki eriat artlarna kavumakta arar ve ba-mza ne geldi ise Kur'an yolundan ayrlm olmamzdan ileri geldi i-ni, inanarak, syler.Ayaklanp Nizam- Cedid'den beri Batllama yo-lunda neler yaplmsa hepsini ykmak iin frsat bekler.

Ordu aydnlarnda bir uyan vardr. Onlara gre de ba are


21/527

saray istibdadn ykp memleketi merut iyet rejimine kavuturmaktr.

te Manastr lisesini bitiren Mustafa Kemal, bu ortam iinde ye-titi ve cierleri bu ortamn zehirli havas ile dolu, stanbul'a gitti.

PANGALTI

Manastr idadisini bitiren Mustafa Kemal, 13 Mart 1889'daPangalt'da harp okuluna girdi.ki ay iinde stnln tantarak sn-fnn avuu olmutur. Kendisi der ki:

''dadide iken inatla alyorduk. Snfta birinci ikinci olmak iinhepimiz gayret iinde idik. Harp okulunda matematik merakm devametti. Fakat birinci snfta saf genlikhayallerine kapldm. Dersleri gev-ee aldm. Yln nasl getiinin farknda olmadm. Ancak dersler ke-silince kitaplara sarldm.''

kinci snfa getikten sonra derslerine daha fazla sarlmtr. i-iri brakmsa da iyi konumak balca hevesleri arasnda idi.

''Tatil saatlerinde hatiplik idmanlar yapardk. Ellerimizde saat,bu kadar zaman sen, bu kadar ben, diye yarma ve tartmalar tertip-lerdik.''

nc snfta, hele kurmay snflarnda memleket kaygsnadt. Batyorduk, kurtulmann yolunu aramal idi. Buna ordu n ayakolacakt. Subaylar aralarnda tekiltlanmakta idiler. Bir gn genlikzntlerini yle anlatmt: Harp Akademisi'nde bir subay. Henzyirmi yanda. Kendisini, ne olduunu pek de anlayamad birtakmdnce ve duygulara kaptrmtr. Kskndr. syanldr. Neye ve k i-me kar? Sorsanz pek de cevap veremez. Bir gn arkadalarndan

biri:

- Sen kalk borusunda hi uyanmyorsun. Nbeti subay karyo-lan sarsmadka kalkmyorsun. Nen var senin? diye sordu.

- Yataa girdikten sonrauykuya dalamyorum. Gzlerim sabah-lara kadar ak. Tam uyuyacam zaman da kalk borusu almak zere.

Bir gn asker hocalardan biri snfta rencilere bir mesele ver-di:

- Sava nedir, artk biliyorsunuz, dedi, fakat bir de gerilla vardr.


22/527

Bu kolay bir eyde deildir. Gerillayyapmak da bastrmak da gtr.Sonra bir misal zerine rencileri imtihana ekti.

- Osmanl mparatorluunun devlet merkezi stanbul. Farz ed i-

niz ki u veya bu sebepten Boazii'nin dou kys ile zmit Krfeziarasnda halk devlete isyan etmitir. imdi soruyorum: Halk byle birisyan ne iin yapabilir? Devlet bu isyanordusu ile nasl bastrabilir?

''Bu suallere en iyi cevab o uyumayan dalgn ocuk, MustafaKemal verdi. nk akl fikri ok zamandan beri byle hayallere saplidi.''

Daha harp okulunun son snfnda yakn arkadalar ile el yazsbir dergi karmlard. Lider O, ve sorumluluun en ar yk de onun

omuzlarnda idi. Kurmay snflarnda derginin yaynlanmasna devamettiler. Akademi birinci snfnn yannda, okullarndan temen kanveterinerlerin yzba olarak orduya katlabilmek iin eitimlerini ta-mamladklar bir ders odas vard. Oray setiler. Veteriner temenlerinsaylar azd. Aralarnda uyank genler de vard. Dergi bu odada h a-zrlanr, sonra gizlice elden ele geerdi. Sarayn korkun hafiyelerin-den biri naslsa haber alp curnal eder. Okul nazr arlp bir gzelazar yerse de okulda byle eyler olmadn sylemekten vazgemez.Bir gn kendisi ders odasn bast, hepsini sust yakalad. Deerli

bir asker deildi. Ama vicdanl ve namuslu bir kimse idi. Eer isteseydihepsinin asker mesleinin son bulacana phe yoktu. Dergiyi gr-memezlikten geldi.

- Ne diye baka eylerle urap derslerinize almyorsunuz?demekle yetindi.

Fethi, sonradan soyad Okyar, Mustafa Kemal'in sonuna kadararkadalarndan ve bir aralk babakan, ate pskrecek ve bir eli ileSultan Hamid'in oturduu Yldz Saray'n gstererek:

- Hep o adamn ba altndan kyor bunlar... Saray bana y-klmadka rahat yok. Elime frsat geerse altna bomba koyardm,diyordu.

Tuhaf bir raslamadr ki 27 Nisan 1909'da Sultan Hamid tahttanindirildii vakit onu Selnik'e gtren muhafz bu Fethi olacakt.

Snf arkada ve eski Genelkurmay Bakan Asm Gndz ba-na:

- Mustafa Kemal okulda iken Franszcasn ilerletmek iin bir


23/527

yabanc hanmdan ders alrd. Sonra Paris'teki hrriyetilerin gazetele-ri ile, Franszca gazeteler getirir, kapal gizli odada bizlere anlatrd.Namk Kemal'in ''Vaveyl''s ile ''Hrriyet kasidesi''ni ben ondan dinle-

mitim.***

Gen Mustafa Kemal arkadalar ile Beyolu elence yerlerinegiderdi. yi giyinmeyi ve yaamay severdi. stanbul'a gelinceye kadarbiradan baka iki kullanmamt. Bir gn arkada Ali Fuad'la(Cebesoy) beraber Bykada'ya gitmiler. Ne lokantada yiyip iecek,ne de otelde geceleyebilecek paralar yok. Ali Fuad bir ie rak, birie bira, ekmek ve yemi alp amla yrmler. Mustafa Kemal bir

ie biray bitirince:- imdi ne yapacam? demi.

lk defa raky o akam denemi. Ba bir ho dnm. Gnebatmak zere; sigara paketininaltna resimler izmi, sonra:

- Fuad, demi, ne iyi iki imi bu... nsann air de olas geliyor. Bu ar ve sert iki bir daha yakasn brakmamt.

ocukluunu ve genliini yakndan bilen Klolu Hakk banayazd mektupta der ki:

''Ailece pek yakndk. Zbeyde Mollay ikinci defa kocaya verenbenim byk kaynatam eyh Rfat Efendidir. Mustafa Kemal tatillerdeSelnik'te slaya geldii vakit byk kaynatamn tekkesine gelir, ayingnlerinde derviler halkasna katlarak, huuu huuu diye kan ter iindekalncaya kadar dner dururmu.''

Bunu renmenin byk faydas vardr. Mustafa Kemal yalnzRumeli folklor trklerini mat sesi ile gzel ve tatl sylemekle kalmaz,klsik alaturka musiki makamlarn da bilirdi. Kafaca Bat musikisineinanm, zevke alaturkaya bal kalmt. Devrimcilii yllarnda herite olduu gibi zevkince deil, kafasnca giderek, mill eitimde yalnzBat musikisi retimi yaptrmtr.

Gene bu tatil gidilerinde Selnik'te vals etmei de renmiti.''Bir kurmay dans etmesini bilmelidir,''derdi.

Edebiyat ve iirde ilk rnei mer Naci olduu iin dili NamkKemal Okulu idi. Koyu Osmanlca idi. Okulda hapse atld vakit sy-ledii bir gazel vard ki ankaya'nn ilk yllarnda kendi azndan din-lemitim. En son msrann bir paras hatrmda kalmtr: ''... ecel


24/527

olsa da hals etse beni.''

Harp Akademisinde iken gelecek Mustafa Kemal'i bir Osmanlpaas khince haber vermitir. Ali Fuad'n babas smail Fazl Paa

idi. Onun Boazii'ndeki yalsnda gece yatsna giderdi. SonradanViyana'da bykelilik eden, drt dil bilen, ok okumu Ali NizamiPaa bu delikanlnn arkada tarafndan pek vldn duymu, birgn de kendisi onunla uzun boylu konuma frsat bulmutu. AliFuad'n anlattna gre Ali Nizami Paa, Mustafa Kemal'e der ki:

- Mustafa Kemal Efendi olum, seni venlerin yanlmadklarnanlyorum. Sen bizim gibi yalnz normal subaylk hayatna atlmaya-caksn. Memleket kaderi zerine tesirli olacaksn. Szlerimi iltifat ola-

rak alma. Sende memleket balarna gelen byk adamlarn dahagenliklerinde gsterdikleri mstesna kabiliyet ve zek almetlerinigryorum. nallah yanlmam olurum.

***

1904 Aralk aynda Harp Akademisini bitirerek kurmay yzbadiplomasn alan Mustafa Kemal, eer yalnz son yl alnan notlar h e-sap edilse idi, snfnn birincisi olurdu. Beinci olarak kmtr. Arka-dalarna:

- ocuklar imdi her birimiz bir Osmanl paasnn yanna gide-ceiz. Hepsi slm lemi gafleti iindedirler. Olanca kaynaklarmzTrk Anadolu ortasnda toplamalyz, diyordu.

Her eyden nce tekiltlanmal idi. Tekiltlanmak ve hareketmerkezi de Makedonya olmal idi. Btn dilei Selnik'e gnderilmekti. Baz arkadalar ile Yenikap'da bir Ermeni evinde oda tutup yerlet i-ler. Buras fikir arkadalar ile toplant yeri idi. Namk Kemal gibi hrri-yetilerin eserlerinden bir de kk ktphaneleri vard. nanlar u idi

ki ilk art istibdat rejimine son vermektir. Bu zorlamay da ancak orduyapabilir.

Bu toplantlarda Fethi adnda bir de sivil var. Yatacak yeri, yiy e-cek ekmei olmad iin yanlarna snmtr. Askerlikten kovulma.Mustafa Kemal bandan geeni yle anlatmtr:

''Kendisine yardm da etmeye karar vermitik. ki gn sonrakendisinden Beyazt'taki bir kraathanede bulumak zere pusula a l-dm. Gittiim vakit yannda saraydan bir yaver grdm. Bizim odadakiarkada, smail Hakk'y gtrmler. Bir gn sonra ben de yakalan-dm. Fethi meer bir hafiye imi. Bir mddet tek bana hapis kaldm.


25/527

Sonra mabeyne gtrdler. Sorgudan anladk ki gazete karmaktan,tekilt yapmaktan, apartmanda toplanp grmelerde bulunmaktansanktk. Daha nceki arkadalar itiraf da etmiler. Birka ay tutuklu

kaldktan sonra serbest brakldm. Kurtuluumuz okul mdr RzaPaa'nn aracl ile mmkn olabilmi. Birka akam sonra bizi a-rd. Her eyi bildiini, bizi savunma zorunda kaldn, bundan sonradikkatli davranmamz gerektiini syledi.''

Mustafa Kemal bir ara Avrupa'ya kamay dnd. Eer Lib-ya'da Fizan'a srerlerse, orada kumandan Recep Paa idi. Ondan kama kolayl grebilecekti.

Aradan bir mddet daha geince Genelkurmaya ardlar. kin-

ci veya nc orduya gndereceklerdi. kinci ordunun merkezi Edirne,ncnn Selnik'ti. Gidecek olanlar ya kur'a ekecekler, yahut arala-rnda anlaacaklard. Konuup anlamalar, aralarnda bir tekilt o l-duu phesini uyandrd iin bir ksmn drdnc, bir ksmn damerkezi am'da bulunan beinci orduya verdiler. Mustafa Kemal busonuncular arasnda idi.

Hlbuki Selnik'e gelebileceini anasna yazmt.

- Anam beni ok bekleyecek, diye gzleri yaard.

HRRYET YOLUNDA

Mustafa Kemal'in askerlik ak byk, asker dehas uyankt.Fakat o tarihlerde hepinizin Mustafa Kemal'in yerinde olmanz iinmemleket havas ne idi, Mustafa Kemal nasl bir ordunun iine kat l-mtr, bunu biraz anlatmalyz. Doup byd ortam anlatmtk.imdi kurtulu iin kendini verecei memleketin ve iinde alacaordunun durumunu gzden geirelim. Sultan Hamid'in son yllarndaben de o havann iinde idim.

Biz ahir zamanlk kbusu ile gzlerimizi aardk. Bu devlet ku r-tulmaz, bu millet adam olmaz, Moskof ve Avusturya gvuru bizi ya a-maa brakmaz, ilk genlikte hep iittiimiz szler bunlardr. stanbul'-da hayat denilebilecek ne varsa Hristiyanlarda ve yabanclardadr. Ka-pitlsyonlar, yabanclar tarafndan basklar ve gndelik mdahalelerTrk ve Mslman halkn az ok aydncalarn iyilemez bir aalk

duygusu altnda ezmektedir. idare zerine evlere hibir iyi haber


26/527

gelmez. Bir paalar ve konaklar snf dnda, memurlarn maalarpek azdr, ve ylda birka ay kmaz. Hrszlk, hakszlk, her trl idarektlkleri deta gzle grlr. Saray, can havli ile eriatla sar l-

mtr.Medrese takm, halka bu kara kaderin tek sebebi eriattan ay-rlmak olduunu telkin eder. Halk cesaretini kaybetmemitir. Biz yine''yedi dvele'' kar koyarz ama, padiahmz kandran dinsizler veuursuzlar olmasa, derler.Hamiyetli orta aydnlar, halk inan ile tatlsu Trk' dediimiz, milletlerinden de vatanlarndan da tiksinen ala f-ranga takmn inanszl arasnda akn bir ruh hli iindedirler.Halk Mehdi bekler.Orta snf yar umutsuzluk iinde bir baka mucizebekler. st takm hibir ey beklemez. Saray ve vezirler idaresi bir''idre-i maslahat''tan ibaret. Gn gnne i grmek. Gnlk arelerle

zorluklar atlatmak.Osmanl corafyasnda kendimizin sandmz birok eyaletler,

vilyetler devlete pamuk iplii ile baldr. Bulgaristan szde beyliktir.Ne Dou Rumeli'nin, ne Bosna-Hersek'in, ne de ''mmtaz'' denen eya-let ve emaretlerin topraklar stnde Osmanl harita boyas silinmemi-tir. Sultan Hamid'in toprak vermi grnmekten d kopar. Ama salta-nat btnl kendiliinden zlmektedir. Devlet su ald bilenen,fakat henz btn heybeti ile deniz stnde grnen bir gemiye be n-zer. lerin ta derinlerinde, uurla inilemeyen yerlerinde, dudaklarakadar sesi gelmeyen bir sezinti vardr: ''Ah ben memleketten nce l-sem...'' Memleket, bizim mrmze de yetse!

Yirminci asrn krizleri henz hayallerde bile olmad iin, Avru-pa, iki ''dvel-i muazzama''lar cepheli Avrupa, kapitalist ve emperyalistBat btn saltanat ve kudreti ile ayaktadr. Bat medeniyeti, liberalizmve fetih devrinin altn an yaamaktadr. Bu saltanat ve kudret d n-ya nimetlerinin paylalmas zerinde tutunur. Afrika ve Asya milletleri-nin pek ou dorudan doruya smrgedirler. Bir ksm, Osmanl m-

paratorluu gibi, yar smrgedirler. Byk devletlerden her biri canekien bizim imparatorluun mirassdr. erdeki Hristiyanlar bam-szlk bekler.

Her aznln ve her byk devlet d bakanl kasasnda Os-manl Devletinin bllme projeleri durur. Bir ahsn verilmeyen ala-ca iin yabanc donanma bu imparatorluun bir adasn igal etmeekalkar. Bereket biraz arkada 1313 Yunan Harbi zaferi, Dumeke ve da-

ha arkada Pilevne ve hele bizim batmamz, dalmamz ngiltere'nin iine gelmez, avuntusu vardr.


27/527


28/527

ve - Terakki'ye giren kk subaylar Sultan Hamid'e Kanun - Esasi'yiiln ettirerek merutiyet rejimini kurdurmak iin ayaklanmlard.

O zamanki ordu iinde bu hareket nasl ve ne artlar iinde

dodu, bunu o devrin gen bir erkn- harp subay azndan dinlemekistemitim. En iyi hikyeyi smet nn'den iiteceimi biliyordum. s-met Bey, zamanna yetienlerin hep beraber syledikleri zere, bulun-duu okullarn ve ktalarn daima bir yldz olarak parlamtr.

1906'dayz. smet Bey yirmi iki yanda erkn- harp yzbasolarak, iki yllk kta hizmeti grmek zere, Edirne'ye gnderilmiti.Kendisini sekizinci topu alaynn nc blne tayin ettiler. O v a-kit topu frkas tekilt vard. Yedinci ve sekizinci alaylar yan yana

kla ordughnn bir ksmn tutmaktadrlar. Bu alaylar ''seri ateli''toplar yeni almlardr. Yedinci alay hemen tamamiyle mektepli y z-ba ve mlzmlarn elinde. nn'y dinleyelim:

"Sekizinci topu alay kadrosunun byk ksm alayl idi. Kla-da yatyordum. Vaktimizin ou yedinci alayn mektepli subaylar ilegeiyor. Bizimkilerden baka alaylarn birok toplar eski sistem. Ondasekizi alayl subay ve kumandanlarn elinde. Talim ve terbiye mektepliyzbalarn kabiliyetlerine kalmtr. Asker, umum olarak drt yllksilh altnda. Ne vakit terhis olunacaklar belli deil. Terhislerin bir ge-

cikme sebebi de, birikmi maalarn denmesindeki zorluktur. Bu se-nelerde ayaklanma ile terhis olunmak hemen hemen kaide idi. Ayak-

lanma yle olurdu: Askerler kendi aralarnda gizlice konuurlar, kararverirler ve anszn, subaylarn ilerine almayarak ve talime kmaya-rak, padiaha mracaat ederler. Subaylarn asker zerindeki nfuzlarahlk ve bilgi kuvvetlerinden gelir. Bu nfuz da, terhis ayaklanmalar n-da bu subaylara ancak fena muamele grmemek imtiyazn verir. B-lklerde bile at talimleri hi yaplmazd. Bin dokuz yz altda seriateli toplarn kabul edilmesi zerine 7 nci alayda ilk defa ve bir defa

at yaplmt. Edirne'ye gittiim vakit btn mektepli subaylar bu attalimlerinin zevki ve heyecan iinde idiler. Yedinci topu alay kadro-sunun hemen tamamiyle mektepli subay oluu da, bu at talimlerininyaplmasndaki mecburiyetten ileri gelmiti. Bu en iyi topu alayndadahi blkten yukar harp vazifeleri talim ve terbiyesi hi dnlmez-di. Bu ihtiya unutulup gitmiti. Bir ktaya harp talim ve terbiyesini ve-recek olanlar, blkten yukar kumanda sahipleridir. Yzbadan yk-sek kumanda sahipleri iinde ise, benim bulunduum topu frkasnda,ehliyetli hi kimseyi hatrlamyorum. Almanya'da tahsil gren, okuldahocalk eden, kendileri de blk kadrosu iinde yetimi bulunan imti-


29/527

yazl paalar ara sra ordulara gelir, teftiler ve tatbikat yaparlard. Butatbikatlarda ne manevra fiei kullanlr, ne de kla dnda yatmak,tertiplenmek ve gece geirmek gibi zarur eyler yaplrd. Dnnz

ki, bu topu alay o zaman ikinci ordunun en iyi ktas idi. Piyade vesvarilerde byle alaylar yoktu. Kabiliyetli subaylar adlar ile tannr vesaylrd. Bylelerinin husus bir itibarlar vard. Btn snflarda yz-badan yksek kumanda sahipleri, gece gndz, alaylarn nasl bes-leyecekler, subaylarnn maalarn nasl verecekler, yalnz bunlarlaurarlard. Kolaasndan ordu kumandanna kadar btn amirlerde maa tedariki iin tedbir almak balca vazife, 'padiaha sadakat' ba-lca meziyet idi.

''Yanmzdaki klaya iki alayl bir svari livas gelmiti. Bu ala y-

lar stanbul'da kurulmu, en gzel Arap atlar ve en yeni tehizat iledonatlmt. Btn subaylar padiah yaveri idi. Yarsndan fazlasokuyup yazma bilmiyordu. Zannediyorum ki, iki svari alaynda birimektepli biri mektepsiz iki binba okur yazar ve ders verebilir bir gs-terite idi. Askere ve alayl subaylara, idealist mektepli mlzmlar veyzbalar hem okuyup yazmay, hem de rakam ve metreyi retmeealrlard. Ben bizzat blkte ilk retim hocal yapardm. Subayla-rma, ayrca bugnk orta retimin ok daha zayfn, klsik ve bykbir tahsil olarak vermeyealrdm.

''Btn ordunun esvap, ayakkab gibi ihtiyalarn temin etmek'muazzam' mesele idi. Edirne ite bu artlar iinde bir byk askerordught. ki piyade frkas, bir topu frkas ve bir svari frkas ileEdirne kalesinin byk kuvvetlerini barndrrd. Ordunun sefer ihtiyac,ordunun seferde kullanlmas veya seferberlii gibi meseler iin hibirfiil hazrlk yoktu. Erkn- Harbiyenin bitip tkenmez ve hibir tecrbe-ye dayanmayannazar raporlar ile oyalanp giderdik.

''Gen mektepli subaylar iin bir terfi usul de yoktu. Kimin, ne

vakit, ne sebeple terfi edecei bilinmezdi. drt senede yzba vebinba olmularn yannda, on senelik mlzmlara ve on be senelikyzbalara ok tesadf edilirdi.

''Gen mektepli subay, nihayet yzba kadrosu topluluunakadar gze arpard. Daha yukar kademelere km olanlar, iindebulunduklar kadronun seviyesine ister istemez uyarak, zaman ile, kl-trlerini byk lde kaybetmilerdi. Sekizinci topu alaynn bir ku-mandan vard ki, mektepli olduu hlde, eer diplomas olmasa, ko-

yup yazma bilmeyenbir alayldan ayrmanza ihtimal yoktu. Hlbuki bir


30/527

orduyu sefere hazrlayacakolanlar alay kumandanlar ve daha bykkumandanlardr. Bu artlar iinde ordunun sefer terbiyesini ve seferhazrln yapacak unsurlar hemen hemen yok gibi idi. Byk kuman-

da makamnda olanlarn vcut takatlar da almalarna elverili de-ildi. Ktalarn talim ve terbiye etmek, sefer iin yetitirmek deil, s a-dece yardmc talimler ve umum disiplin iin alp didinebilen amir-ler, hlde ve gemite, saylr ve anlrd. Bizim topu frkamzn ku-mandan Ferik evket Paa merhum Almanya'da tahsil etmi, o za-manki kadroya gre gen denebilecek bir general idi. yi binici ve atmerakls idi. Btn frkann binicilik terbiyesine bizzat rnek olur veyaz k her gn herkesi ata bindirmee alrd. Bu bile o zaman iinbyk bir faaliyetti. Silh kullanlmas, tabiye terbiyesi gibi konular,

byk amirlerin bilmedikleri eylerdi. Sadece gelip gemi birka isimhatra gelirdi. Ordu bu varl ile bir sefer ordusu vasflarndan mah-rumdu. Son on yl iinde yetien gen subaylar ktalarnn da, amirleri-nin debtn zaaflarn biliyorlard.

'' drd bir araya gelince bu zaaflar ele alarak ekitirmekbalca zevkleri idi. Btn memleket lsnde knt kaygs, hep-sinin balcaikyet ve strap konusu idi.

''Her ay ba tayn bedelini almak subaylar iin g bir mesele

olarak kalmt. Yzba ayl 380 kurutu ve senede alt, nihayet s e-kiz ay alnabilirdi. Bunun da alt ayl para olarak ele geer, st krd-rlrd. Ayrca nefer tayn zamlar da vard. Ay banda mteahhidekrdrrdk. Krma bedelinin piyasas belli idi. Mteahhitler her ay bu

piyasay yeniden tesbit ederlerdi. Mteahhidin yazhanesi, ay bala-rnda, kendisi ile pazarla gelen subaylarla dolard. Yzba olarakbenimtaynm alt mecidiye tutard.

''Fakat ordunun bir ksm erkn, byk kumandanlar, iltimasllarve gzdeler maalarn her ay alrlar, tayn bedellerini de ya tam olarak

ya rhanl fiyatla ele geirirlerdi. Gen mektepli subaylar deer vebilgiyi kendilerinde, aczi ve cehaleti byklerinde grrler, stelik ma-alarn ve taynlarn da onlardan en az yzde krk eksik alrlard. O r-dunun gen ve salhiyetsiz unsurlar ile cahil ve imtiyazl erkn ara-sndakimanev uurum doldurulmaz bir hlde idi. Artk hi kimse hafi-yelerden korkmaz olmutu. Btn kymetli subaylar, padiahn sadkkadrosunu kendilerine ve memlekete zararl buluyorlard. Bundan ba-ka erkn- harp tahsili grm olanlara, amel hibir tecrbeleri olma-yan, zaten ktalarla kanunca ilgileri de bulunmayan kimseler gibi b a-karlard. te bu artlar iinde Edirne subaylar kadrosuna girmi, ye-


31/527


32/527

dr. nsan iinden knca, birka kii ile buluup imekten baka birey yapamaz. Mustafa Kemal de askerliini ktasnda brakp evinedoru yola knca, akam ezan ile beraber snen, tnenmi kmesler

hzn balayan ehir, ksz, sessiz, gurbetin btn aclarn duyuranbir hapise dnmtr. Bu l toplumu drtmek, sarsmak, paralamak,evleri boaltmak, sokaklar arklar, gller ve enlikler iine bomakister. Kalebent toplumun zindanndan omuzlar stne ken baskdansilinmek ister.

Bir akam yine evine dnyordu. Bir sokaktan geerken kula-na mzka sesi geldi. Ses gelen tarafa doru yrd. Bu, pencereleriktla kapanm bir kahve idi. Kapsn hafife aralad. Hicaz demiryo-lunda alan talyan iileri, karlar ve kzlar ile mandolin alyorlar,

trk sylyorlar, arap iiyorlar ve oynuyorlard. Hepsi ii klndaidiler. Derin bir i ekii ile bakt. Hayat, bu ktla rtl pencerelerinarkasnda, lmba isi ve ttn duman arasndan g seilen bu insan-larn neesinde idi. Hemen girip ilerine katlacakt ama, bir esvabnabir kalabala bakt, yapamad, ertesi gn bir ii esvab satn alarakara sra bu kahveye gelmeyi, onlarn elence ve arklarndan canlan-may det etti.

Mustafa Kemal'e gre de her ey hrriyete kavumaya bal idi.

Askerlik grevini yapmakla beraber bir yandan da siyas alma larave telkinlere balamtr.

Bir gn subay Hamidiye arsna gitmilerdi. ine ancak iki kii sabilecek bir dkknn nne geldiler. subaydan biri Mus-tafa Kemal, biri de Havran hareketlerini idare eden komutan... Mustafa

Kemal arkadann ayanda izme pantolonu, fakat altnda izme de-il de ad pabu grr. Kyafet, dzen ve temizliinde pek titizdir. B u-nun sebebini sorar. Arkada:

- Baka pantolonum kalmad, der.Bu, almayansubaydr.

Dkknn iinden nalnl bir adam, kendilerini kepengin nnekoyduu iskemlelerde biraz oturmaa davet etti. Trke konuuyordu.Mustafa Kemal merak edip dkkna girince masann stnde Fransz-ca sosyoloji, felsefe ve tp kitaplar grr. Biraz sonra anlalr ki tc-car tp okulunda hrriyetilik telkinleri yapt iin am'a srlmtr.

Bir gece Mustafa Kemal arkada ile bu tccarn (Cumhuriyet

Millet Meclislerinde uzun mddet bulunan orum Milletvekili Mustafa


33/527

Cantekin) evine giderler. am'n kmaz karanlk bir soka. Tccarkonuma arasnda:

- htill yapmal... nklp yapmal... diyordu.

Biraz sonra daha da alm: ''Ben tbbiyenin son snfnda bulk peinde olduum iin hapiste yattm, buraya srldm. ok de-erli arkadalarmz vardr. nklp yapmalyz.''

Hepsi inklp uruna lmekten sz ederken Mustafa Kemal:

- Mesele lmekte deil, lmeden idealimizi gerekletirmekte-dir, diyordu.

Cemiyetin bir kolu Beyrut'ta almt. Arkadalar her gittikleri

yerde cemiyetin gelimesini salayacaklard. En fazla nem verdiiMakedonya idi.

***

am Mustafa Kemal'in askerlik hayat zerinde de etkili olmu-tur. Grevi svari alaynda eitimle uramakt. Komutan ''alayl'' de-nen, okul grmemi subaylktan yetime idi. Mesleine pek dknolduu iin Mustafa Kemal kendini iyice grevine verdi. Ktasnn e i-timinde kazand baar ile am'da bulunan kk byk rt beli as-

kerler arasnda tannd.Havran, Suriye vilyetinin bir sanca idi. Bu sancaktaki Drz-

ler sk sk devlete kar ayaklanrlard. Yzba Mustafa Kemal de a r-kadalar ile birlikte bastrma hareketlerine katlarak ilk ''ate vaftizini''geirmi olacakt. Onun iin ama ''almak'', ''baarmak''t. Hlbukibu ayaklanmalar birtakm kimseler iin soygun frsat saylyordu. Yz-ba Mustafa Kemal anlamt ki Havran'da sk sk mesele kmasnisteyenler ve hazrlayanlarbu vurgunculardr. Bir gn oraya gene kuv-vet gnderileceini haber ald. ki odal basit bir evde oturan Mu stafaKemal'e arkada gelerek:

- Haberin var m? Gitmek zere... demiti.

- Kim, nereye?

- Bizim staj yaptmz alay Havran'a...

Yzba Mustafa Kemal atna bindi, nce staj 30 uncu svarialay komutannn yanna gitti:

- Alaym emir ald iin Havran'a gidecekmi. Bu alayda ben bir


34/527

blk komutanym. Ben de beraber gitmeli deil miyim? diye sordu.

- Siz staj yapyorsunuz. Blnzn asl komutan bakasdr.Hem siz kurmaysnz. Byle ilere gelemezsinizOnun iin rahat kalr-

snz, diye dndm. Maanz gene alacaksnz.

Mustafa Kemal ordu mrne (1) giderek alay komutann i-kyet etmek istedi. Mr bir subayn kendine kadar geliindeki ks-tahlaaarak yanna bile uratmad.

Mustafa Kemal:

- Ben giderim, dedi.

Ve alayna katlmaya gitti.

Ktalar o akam emskin'de adrl ordugha son neferine ka-dar yerleti. Yalnz Mustafa Kemal ve yanna ald stajyer arkadaakta kaldlar, nihayet bir nefer adrnda yer bulabildiler. Havran'dagrev yapacak olanlardan tecrbeli bir subay kendisine dedi ki:

- Gryorsunuz, size komutanlk vermeyecekler. Bunun sebebivardr. Ben zel bir grevle geldim. Eer kimseye sylemeyeceinizedair namus sz verirseniz, bizimle beraber olursunuz.

Mustafa Kemal hi olmazsa neler olup bittiini anlamak iinadama sz verir. Hemen ertesi gn anlyor ki Havran birtakm blge-lere ayrlarak her blgeye bir kuvvet sokulmutur ve bu kuvvetin yapa-ca halk soymaktr.

Havran halk bir veya iki gm mecidiye, bir veya birka altnlira vererek kendilerini kurtarabiliyorlard. O vakit orda bulunan subay-lar ikiye ayrldlar: Soymak iin birleenler! Mustafa Kemal ikincilerinbanda idi.

Mustafa Kemal erkezlerin oturduu Kunaytra'nn yanndaki

ordughta idi. Bir gn u haber geldi: Asiler ordugh basacaklar veherkesi ldrecekler. Doru mu idi, ora halkn soymak iin bahane miidi? Mustafa Kemal hemen karar verdi. Yanna bir arkada ile bir deemir neferi alarak, batya doru yola kt. Bir ara bir tepeye geldiler.Atlardan indiler. Mustafa Kemal tepenin stnden durumu gzden ge-irdi. Gece vakti baskn yapabilecek bir topluluk grd. Tam o sradakardakiler de Mustafa Kemal'i seerek atl kuvvetleri ile hcuma ge-tiler. Mustafa Kemal soukkanlln bozmayarak arkadana:

- Atna bin, arkamdan gel, dedi.


35/527

Hcum edenleri artc zikzaklar yaparak drt nala ordughadndler.

Mustafa Kemal dmann durumu ne olduunu anlatt. Artk

onun szn dinliyorlard. Sylediklerine gre tedbir aldlar. Basknolmad.

Bir gn Kunaytra dousunda bir kye gitti. erkezler onu veyanndakileri soygunculardan sanarak iyi karlamadlar. Bir mddetsonra anladlar ki bunlar dertlerini dinlemeye, kendilerine iyilik etmeegelmiler. Hemen aldlar. Ky ileri gelenlerinden biri dedi ki:

- Siz ne derseniz yaparz. Fakat bizi ezen devletin istediiniyapmayz.

Bir gn de bu kye hcum eden bir kolaas ile kuvvetlerini ky-ller kuatmlar, ldrmek zere idiler. Mustafa Kemal biraz arkadaidi. Tam vaktinde yetiti. Kyller etrafn alp kolaasn ona bala-dlar.

Kta bandakiler yine hayli para vurmulard. Ona da bir payvermek istiyorlard. Onun iin ise ya erefle gelecek zamanlara dorugitmek, yahut o yata lekelenmek vard. Menfaat karsnda kle n-lerden, byk yetimez. Doyum pay alp almamaktan kararsz bir ar-

kadana sordu:

- Bugnn adam m olmak istiyorsun, yoksa yarnn m?

- Elbette yarnn.

- yle ise elbette pay alamazsn.

Gene bir gn kendiliinden yatan bir olay zerine zafer hava-disi uydurmak isteyenjandarma komutanna:

- Fakat onlar biz pskrtmedik, kendileri g ittiler, demesi zeri-

ne jandarma komutan:

- Sen henz cahilsin. Padiahmz anlamamsn, dedi.

- Ben cahil olabilirim ama, padiahmz cahil olmamaldr, sizle-rin de ne olduklarnz bilmelidir, demiti.

***

am'da diledii ortam bulabilmesine imkn yoktu. Bir aresinibulup Selnik'e gitmeli idi. am'da svari stajn bitirmi, Yafa'da piya-

de stajna gidecekti. Ortada kumandann olu arkada olduu iin,


36/527


37/527


38/527

koydurmak davasnda oydat:

- Pekiy ya sonra?

Bu soru zerine duran bile yoktu.- Sonras kolay, der, geerlerdi.

Hareket lidersizdi. Osmanl mparatorluunun iinde bulunduuartlara gre, saray idaresi ykldktan sonra, neler yaplaca zerineprogram deil,grme bile yoktu.

Mustafa Kemal am'dastaja gitmezden nce Beyrut'taki toplan-tlarda bile arkadalar ile konumasnda:

- Asl mesele yklmak zere bulunan imparatorluktan bir Trkdevleti kmaktr, diyordu.

Stajn tamamladktan sonra 25 Haziran 1907'de kolaas r t-besine ykselip 5 inci ordu kurmay dairesinde alan Mustafa Kemal27 Eyll 1907'de nc orduya tayin edilmitir. Hemen harekete ge-erek Selnik'te kalmas iin arkadalarndan almalarn istedi. O r-du merkezi idi. Kendisini oraya yollamak istediler. Selnik'te daha yk-sek makam olmak zere ''mrlk'' ve onun Kurmay Heyeti vard.Mustafa Kemal ordu mrn grd ve o gnlerde bir ''rnek alay''

tefti edenler arasnda bulundu. Kendisinin mrlk Kurmay Heyetin-de deerli bir subay olacan anlayarak Selnik'te alkoydular. AyrcaSelnik - skp demiryolu mfettiliini verdiler ki devrime yakn za-manlarda skp ve Selnik gibi en hareketli merkezler arasnda gid ipgelmek ok iine yaramtr.

''Vatan ve Hrriyet'' ttihat - ve - Terakki ile kaynaarak 27 Eyll1907'de, iki cemiyet birlemiti. Mustafa Kemal bir eyden kaygl idi.Merutiyet rejimi kurulduktan sonra ne yaplacakt? Ona gre gizli ce-miyet ve siyas parti haline gelmeli ve iktidar ele almal idi. imdidenhazrlkl ve programl olmal idi. Olmazsa ikinci merutiyet de, onagre, birincisi gibi ifls edecekti.

Mustafa Kemal ac ve sert tenkiti olduu kadar ak konuucuidi. Daha o zaman, 1907'de arkadalarna u fikrini sylemekten e-kinmemitir: Khneleen ve hayatlln kaybeden Osmanl mparato r-luu gvdesi zerine devlet oturtulamaz. Ancak Trk ounluu topra- zerine oturtulabilir. Byk devletlere bir likidasyon yaptrmaktansa,ihtill idaresi bunu kendi yapmaldr. Merutiyet hrriyetleri gerekle-

ince btn milliyet davalar ortaya kacakt. Avrupa Trkiyesinde


39/527

Bulgaristan, Srbistan, Yunanistan, Karada ve Selnik'e inmek iste-yen Avusturya - Macaristan imparatorluu ile evrilmitik. Srp, Yunanve Bulgar aznlklar bizim topraklarda idi. Hepsi birer para kopararak

anavatan saydklar topraklara katlmak isteyeceklerdi. Tek devletebal olanlar Trklerdi. Onlar da yoksul ve zayf idiler. Araplara da a y-rlma fikri alanmt. mparatorluun paylalmasna oktan karar ve-rilmiti. Yalnz biz Trkler ezilecektik. mparatorluun ykntlar altndabiz kalacaktk. Hristiyanlar ayrlacaklar, Trkler ve Araplar ayr ayrdevletlerin smrgeleri olacaklard. Mill bir snrlanma gerekti. Avrupayakasnda Bat ve Dou Trakya bizde kalmal idi. Edirne vilyetininkuzey snrlar genilemeli, Arnavutluk bamsz olmal, Avusturya -Macaristan, Srbistan, Bulgaristan ve Yunanistan stanbul'da bir konfe-

ransa arlmal idi. Dava milliyet prensiplerine gre zlmeli, Anad o-lu kylarna yakn adalar bizim olmal, yabanclara kalan Avrupa Trk i-yesi topraklar ile bize kalanlar arasnda nfus deiimi yaplmal,Anadolu gneyinde ise Hatay, Halep ve Musul bizde kalmak zeregerisi Araplara braklmal idi.

ttihat - ve - Terakki ise tam bir kaytszlk iindedir. leriyi grenyok. Hi kimse toprak fedakrl istemez. Mustafa Kemal gibi dn-mek ''vatan hainlii''dir.

Mustafa Kemal artk ttihat - ve - Terakki toplantlarna katlmak-tadr. Akamlar sonradan Hrriyet ad konan meydandaki gazinolardaarkadalar ile ier ve konuur. Balca tartma konusu ''merutiyetsonras''dr. Gen subaylarn ou da bu gazinolara geldii iin Must a-fa Kemal byk bir aba iindedir. Gittikleri belli bal gazinolarn adl a-r Olimpos Palas, Kristal ve Yonyo'dur.

Bir gn ttihat - ve - Terakki'nin bir gizli toplantsnda fikirleriniaka ortaya koymak frsatn buldu. Merkez ounluu onun bu te n-kitlerini bir ayrlk gibi sayarak kendisini toplantlara artk pek armaz

olmulardr. Mustafa Kemal'i ''umum rehber''lik grevi ile skp me r-kezine verdiler. lerinden Mustafa Kemal'in pek ileri gittiini syleyen-ler ve bunu ona iittirenler olmutu.

Ordudan, saray zorlayc hareketlerde kullanmak iin birka kiisemek lzmd. Bunlar ilerde hrriyet kahramanl hreti kazana-caklard. En ok ilerine gelen Enver'di. dealist, cesaretli, toy ve kibirlibir subayd. Mustafa Kemal durumu kavramt.

Bir akam Olimpos'ta toplanmlard. Aralarnda Fethi (Okyar)

ve Ali Fuad (Cebesoy) da vardr. Konu dnd dolat, ran olaylarna


40/527

geldi. ran'da hrriyet savana atlanlar byk baar kazanmlar,Muzafferiddin ah parlmentoyu amak zorunda kalmt. Venizelosda Girit'te aday Yunanistan'a katmak iin savata idi.

Ali Fethi:

- Bizde neden byle adamlar kmaz? diye fkeli bir k yapt.Masada bir susma. Mustafa Kemal derin bir dnceye dalmt. Birineden sonra ona dnd:

- Ben senin ne dndn biliyorum: Neden ben kmayaym,diyorsun.

Mustafa Kemal birden atld:

- Evet byle dnyorum. Neden bir Mustafa Kemal kmama-l?

Pek de cidd idi. Yksek sesle sylemiti. Biraz sonra, belki deekinerek, masada bulunanlardan ou ayrlp gittiler.

- Evet neden bir Ali Fethi, bir Mustafa Kemal kmaz?

Fethi:

- Biraz da Yonyo'ya gidelim, dedi.

Maksad bahsi deitirmekti. Konu orada da ayn... Fethi:

- ok iyi sylyorsun ama, bir para da elenerek... Politikaybraksak... diyordu.

Mustafa Kemal durmadan konumak istiyordu:

- Hem ihtillden sz ederiz, hem stanbul basks altnda kork u-yoruz. Sonra da ran'daki, Girit'teki hareketlere imreniyoruz. Ben baolabilirim, diye biri ortaya knca herkes susuyor. Yok yle ey. He-

men toplanmal, karar vermeliyiz. Hikyenin altn Cebesoy'dan dinlemitim: Fethi, Yonyo'dan bir

kadnl dansl bir yere gitmei teklif eder. de gitmiler. Fethi ze v-kine dalmtr. Mustafa Kemal, Ali Fuad' gene brakmaz:

- Niin kmamal?

Bu millet Yunanllardan da m canszdr, ranllardan da m d-ktr? Giderek sabahlamlardr. Ortalk aarmak zere. Erkendengrevleri banda bulunacaklar.

Fethi kendi evine dner. Ali Fuad'n evi uzakadr. Mus tafa Ke-


41/527

mal:

- Sen bize gel. Anam bir eyler hazrlamtr. Kahvalt eder, y-kanp tra olur, daireye gideriz, der.

Anas pek sevdii olunu bekleyerek sanki hi uyumamtr. Vu-rulur vurulmaz kapy aar:

- Bu kadar ge kaldna gre iyi elenmisinizdir. .. Oh... Oh...Ne iyi ettiniz, der.

Ali Fuad:

- Aman teyze sormayn. Fethi Bey'le beraberdik.

- Fethi ile mi? Akll ocuktur o...

- Olun birahanede bir bahis tutturdu, bir trl arkas gelmez,Fethi haydi gidelim de elenelim, dedi.

- Ya... Fethi yledir, aklldr.

- Gittik ama, olunun bahsinden kurtulursan kurtul, gene konu-tuk, durduk.

- Fethi ne yapt?

- O elenecek bir ey buldu...- Dedim ya... Aklldr Fethi...

Daima sofrasnn ba idi. Kendine alabildiine gvendii vebyk sergzetler iin bir ruh hazrl iinde bulunduu grlr hldeidi. Bir akam sofrasndaki arkadalarna makam datrken Nuri'ye(Conker):

- Seni de bavekil yapacam, der.

- O birader, beni bavekil yapmak iin sen ne olacaksn?

- Bir adam bavekil yapabilecek adam!

Bu fkray cumhurbakanl devrinde Nuri Conker bir iki defaanlatmt.

Mustafa Kemal iin iki, kadn, buluma, elence, hepsi kafa-sndan gnlnden bir trl kopup ayrlmayanbyk kaygnn ve bir eyyapmak, bir ey yapabilecek otoriteyi avucu iine almak hrsnn gl-gesi altnda idi.

Onu dinlemeyecekler ve lider de yapmayacaklard.


42/527

1908 - 1914

MERUTYET

Hrriyet iin ayaklanma artk nlenemeyecek olgunlukta idi.

Mustafa Kemal'in kaygs ondan sonras iindi. Hl bir kuvvetlitekilt ve bir program ve ihtilli temsil edecek bir lider de yoktu.Serez'deki bir hrriyetiyi stanbul'a haber vermilerdi. Soruturmayapmak zere yollanan Yarbay Nazm, Enver'in enitesi idi.

ldrmeye karar verdiler. lk vurulan odur. 7 Temmuz 1908'dedaa kan Niyazi vearkadalarn yakalamak iin stanbul'dan gelenemsi Paa Manastr telgrafhanesinden kt srada Temen Atftarafndan ldrlmtr. Kavakl Fevzi (akmak) da emsi Paa ilebirlikte idi. Tuhaftr ki ayn Fevzi, paa olarak, saray hesabna MustafaKemal'i tutup stanbul'a gtrmek iin Kuvay - Milliye'nin ilk zamanla-rnda Anadolu'ya gelecek ve General Kzm Karabekir'in yardmnisteyecektir.

Niyazi'den sonra Kolaas Eyp Sabri, Yzba Bekir ve daha

baz subaylar birlikleri ile ayaklanmaya katlmlard. En sonra daakan Enver'dir. Fakat ilk hrriyet trklerinde de yalnz Niyazi ve En-ver'in, ara sra da Fethi'nin ad geer. Bilinen artlar iinde en sonuKanun- Esasi yeniden yrrle konmu, merutiyet iln edilmitir.

Merutiyet iln olunduktan sonra Mustafa Kemal'in btn korku-lar kt. ttihat - ve - Terakki orduya dayanan bir gizli komite niteliin-de kalp, devlet idaresini Sait ve Kmil paalar gibi eski Osmanl iht i-yarlarna brakt.Sanki seimler olup, Millet Meclisi toplannca herey

hemen yoluna girecekti.Aslnda ise Adriyatik kylarndan Fars Krfe-zi'ne doru btn imparatorluun eriat cahil Mslman halk halife-ye bal idi. Uyank Hristiyan aznlklarn da imparatorluu paralaya-rak kendilerinin saydklar blgelerle ana vatanlarna katlmaktan ba-ka dndkleri yoktu. ttihatlar fedayileri stanbul'da ilk muhalifleri,polis korurluu altnda, ldrme yolunu tutmulard. Mustafa Kemal'indndnn tam aksine, ihtillciler halk kazanmak iin, oktan kay-bettiimiz Girit'i Yunanistan'a vermemek, Bosna-Hersek'i Avusturya-Macaristan mparatorluundan geri almak, Bulgaristan'n bamszl-

n tanmamak gibi bir irredantizm edebiyat tutturmulard. Ben okulda


43/527

iken sokak gsterilerinde Budin (Budapete) trkleri bile okuduumu-zu hatrlarm. Hrriyet trklerinden birinin msra u idi: ''Alalm d-mandan eski yerleri!''

Ordu politika bata iinde idi. Temen yarbaya selm vermezolmutu. Talt (sonradan Sadrazam Talt Paa...):

- Vallahi ben de atm, kaldm, diyordu.

Mustafa Kemal:

- Orduyu hemen politikadan ekmelidir. Bu yaplmazsa ordu birkuvvet olmaktan kar, diye direniyordu.

Mustafa Kemal'in tenkitleri sertti. Enver bir gn Yzba Hafz

Hakk'ya (sonradan Genelkurmay Bakan ve ark cephesinde Rusla r-la dvrken len ordu komutan):

- Mustafa Kemal fazla ileri gidiyor. Buna bir are bulalm, de-miti.

Bir gece gene Hrriyet meydanndaki gazinolardan birinde ten-kitlerde bulunurken, ttihat subaylardan biri:

- Hrriyet mademki bizim eserimizdir, onu korumak da bize d-er, dedi.

Bir bakas:

- Ne Sultan Hamid'e, ne vezirlerine gvenilmez, biz muhafzkalmayz, diye ayn fikire katld.

Mustafa Kemal politika iine giren bir ordunun sava gcnkaybedeceini misaller vererek anlatyordu. Fethi susuyordu:

- Mustafa Kemal Bey, belki pek doru sylyorsunuz. Fakathrriyeti kaldrmak isteyenlere kar ne yaparsnz?

- Cepheye gider gibi zerlerine yrrm.

Yonyo'ya gittiler, gazino subaylarla dolu idi. Fethi, Mustafa Ke-

mal'e imdilik sert tenkitlerden vazgemesini tavsiye etti:

- Arkadalar iyi karlamyor, dedi.

Mustafa Kemal:

- Bunu senden beklemiyordum.

Ve sonra:


44/527

- Memleket mehul bir akbetedoru srklenmektedir, dedi.

stanbul'da Meclis almtr. Enver, Fethi ve kalburst subay-lar ataemiliterlik almlardr. Mustafa Kemal'i Selnik'ten uzaklat r-

mak lzm. Enver, bu fikrini Talt'a da sylemitir.

1908 sonlarnda umum merkez kendisine, ayaklanmalar olduuiin, Trablus-Garp'a gitmek grevini verir. Mustafa Kemal, bu ayak-lanma blgesine gidecek. Geni lde yetkisi var. Bakana sebebinisorar, sana gvencimiz, cevabn verir. Bir vapura atlayp gider. Aya k-lanan derebeyleri Mustafa Kemal'i ilk gemi ile geri gndermek kararnvermiler. abuka harekete geer, kargaal bastrr, devlet o torite-sini yerletirir. Bu ayaklananlar merutiyetten sonra yalnz kazanlarn

kaybetmek korkusuna den eyhler ve nfuzlu kimselerdi.Mustafa Kemal 1909 Ocanda Selnik'e dner. Doru cemiye-

te giderek toplant halindeki yelerin yzlerine bakp:

- te geldim, der.

Bazlar utantan balarn eerler.

***

31 Mart 1909'da stanbul'da bir eriatlk ayaklanmas olmu-

tur.Kara ve deniz askerleri, subaylarn kovarak ve bazlarn ldre-rek medrese hocalarn da saflarna katarak bakenti nfuzlar alt nageirdiler.n ayak olanlar Selnik'ten getirilme avc taburu avu veerleri idi.

- Mektepli subay istemiyoruz, diyorlard. Sngleri ile Meclis'egirip:

- eriat kanunlar karacaksnz, diye baryorlard. ttihatMeclis Bakan Ahmet Rza Bey'e benzeterek Adliye Nazrn,

''Tanin''in ttihat bayazar ve stanbul Milletvekili Hseyin Cahid'e(Yaln) benzeterek Layikiyya milletvekilini ldrdler. Hepsi muka d-des halife Sultan Hamid'e bal idi. Trk ve Mslman halk ynlarnnounluu batan beri halifeci ve padiah idi. Ayaklanma Anadolu'yahemen bulat. Her tarafa yaylmak yolunda idi.

Ayaklanmay bastrmak zere Selnik'ten stanbul'a yryenbirliklere ''Hareket Ordusu''adn veren Mustafa Kemal'dir.Hsn Pa-a komutasndaki bu birliklere Edirne'den evket Turgut Paa komuta-sndaki birlikler de katlmt. Kendisi der ki: ''stanbul halkna bir bildiriyazmak lzm geldi. Bunu ben yazdm. Sonra eliler iin ikinci bir bildi-


45/527


46/527

katlmtr. Cumhuriyet devrinin uzun mddet d bakan Tevfik RtArashatralarn anlatrken diyor ki:

''Selnik'te toplanan kongre olup bitenlerigzden geirerek yeni

bir alma yolu izecekti. Toplant Ramazan ayna rasladndan ak-am yemeinden hayli sonra buluuyorduk. Kongreye ben umum ktipseilmitim. Bakanlk grevi iin her toplantda yeni bir ye seilirdi.Kongreye katlanlardan kii bir iki toplantdan sonra herkesin dikka-tini ekmiti. Biri sonradan stanbul temsilcisi olan Kara Kemal, ikincisiZiya Gkalp't. Fakat btn kongrenin dikkatini devaml olarak stndetoplayanMustafa Kemal'dir. Cemiyet onu zaten tanyordu. Ancak orta-ya att tez kongrenin balca urama konusu olmutu. Merkezcile r-den birtakm ona kar idi. Grmeler ok sert geiyordu. Mustafa

Kemal diyordu ki: 'Askerler cemiyet iinde kaldka ne partimiz, ne deordumuz olacaktr. Subaylarnn ou cemiyetten olan nc ordumodern bir ordu saylamaz. Orduya dayanan cemiyet de millet iindekk salmamtr. Cemiyet iinde kalmak isteyenleriordudan karalm.Bundan sonras iin de kanun hkmler koyalm.' etin tartmalardansonra, ordu iindeki arkadalarmzn da ne dndklerini bilelim,dediler, kongreden bir heyet Edirne'de ikinci orduya gitti. Getirdii bil-gilere gre hepsi Mustafa Kemal'in dncesinde idi. Kongre byk birounlukla Mustafa Kemal'in teklifini kabul etti.''

Mustafa Kemal'in kongredeki bu almalarn ilerine sindire-meyen ve orduyu brakmak istemeyen komite takm onu ldrmeyekarar verdi. lk teklif fedayilerdenYakup CemilveHsrev Sami'ye ya-plmtr. kisi de Mustafa Kemal'i sevdikleri iin reddetmiler, YakupCemil stelik Mustafa Kemal'e tedbirli olmasn sylemitir. Ondansonra ayn greviEnver'in amcas Halil (sonradan ordu komutan) veAbdlkadir (sonradan Kuvay- Milliye devrinde Ankara valisi ve zmirstikll Mahkemesi karar ile idam olunan) stlerine almlardr.Musta-

fa Kemal geceleri, parma silhn tetiinde, keleri aktan dolaa-rak, her an vuruacakm gibi evine giderdi. Bir gidiinde evin ileri k-esinde ikisinin de glgesini grm ve hemen silhna davranmt.

Aradan yirmi, yirmi be yl getikten sonra Halil Paa'y Cum-hurbakan Atatrk'n sofrasnda hanm ile birlikte grmtm. HalilPaailk merutiyet yllarnda, ttihatlarn fedayilerinden idi. stanbul'-da emsettin Paa'y o ldrmtr.Hikyeyi Kl Ali'den dinlemitim.Kl Ali'nin asl ad Asaf'tr. O vakitler ''kanun zabiti'' denen merkezkomutanl subaylarndand. Bir gn kendisine emsettin Paa'y ge-cenin ge bir saatinde, Divanyolu ve Caalolu stnden Bab - li'ye


47/527


48/527

yok!''

Mustafa Kemal, Cumal ordughn ''zlemekte olduu askerlikhayat''nn balangcsaymtr. On gnn hatras olarak tuttuu no t-

lar bastrp ''Asker hediyesi asker olanlarca makbule geer,'' diyereksilh arkadalarna datmtr. Mustafa Kemal'in bundan baka ''Ta-kmn Muharebe Talimi'', ''Bln Muharebe Talimi'' adl GeneralLitzmon'dan evirme iki eseri daha vardr. Biri 1909, biri 1910 tarihlidir.

Mustafa Kemal'in Cumal'da ar tenkit ettii komutan HasanTahsin Paa'dr. Bu adam Balkan Savanda Selnik'i 60 bin askeri ilebirlikte Yunanllara teslim edecektir.

O tarihlerde kendisini yakndan tanyan Klolu Hakk, bana

yazd mektubunda yle der:''Toplantlarda en ok o konuurdu. Biz dinlerdik. Eskiden 'mir-i

kelam' dedikleri gzel syleyicilerdendi. Ama neye yarar ki rtbesi ko-laas idi. ttihatlar onun yerine Enver'i tutmulard. nk Enverdaha nce Makedonya'da bulunmu, Bulgar etecileri ile savam,yararlk gstermi ve ad kmt. Fakat byk asker birlikler ynete-cek yeterlikte olmad Birinci Dnya Harbinde apak grlmtr.ttihatlar Enver yerine Mustafa Kemal'i tutsalard iin rengi ok dei-

eceini sanyorum. Mustafa Kemal daha Suriye'de iken ben gizli gizlittihat- ve -Terakki'ye girmitim. Askerlerin bu gibi ilere karmasnakar idim, ama son kurtulu aresini de bunda grmtm. KolaasMustafa Kemal de ttihat oldu ise de Selnik'teki cemiyet kodamanla-r onu ne sevdiler, ne de ekebildiler. nkhepsinden yksekti. Onuykseltmek, kendilerini kltmek ve silik duruma drmek olacakt.Mustafa Kemal hepsini tenkit ederdi. Bir defa bir Rum tiyatrosunda

yaplan cemiyet toplantsnda sz ald ve hepsini hi etti. Ondan sonraMustafa Kemal'in notunu verdiler. Onu ldrmek de istedikleri duyul-

mutu. Mukadderat denen bir ey var m, yok mu bilinmez. Fakat Mus-tafa Kemal'i yok etmek isteyenler, o hayatta iken memleket dndabirer birer ldrlmler, birtakm da suikast yznden aslmlardr. Mustafa Kemal'de dinmeyen bir ykselme hrs vard. Nereye kadarykselecekti? Belki hkmdarla kadar! Mustafa Kemal'in asker kab i-liyetini Selnik'te kn harita ve yazn da arazi zerinde idare ettiiharp oyununda grmtm. Kolorduda ok deerli subaylar vard. Ko-mutan da Ferik Tahsin Paa idi. Byk genelkurmayn emrettii birharp oyununun idaresini hibiri stne alamad. Mustafa Kemal, ben

yaparm, dedi. stne ald ve byk baar ile yapt. Baars tekileri


49/527


50/527


51/527

sona ermitir. Geilemeyen boazda kimsenin burnu bile kanamaz.Baar Mahmut evket Paa'nndr, ama hareketi Mustafa Kemal vearkadalar idare etmilerdir.Bir veya yukar rtbede olanlar bunu e-

kememilerdir. Mahmut evket Paa'dan Selnik'ten getirdiklerininorada braklmamasn istemiler. Maksat hepsini rtbelerinin yerineoturtmak ve stlerinden, yahut yan yana bakmak. Mustafa Kemal ya l-nz kendi gitmekle kalmaz, arkadalarn da gtrr. Son akam kur-maylarn sofrasnda:

- Kalrm, ama hepinize kumanda etmek iin kalrm, eer ister-seniz...

Mustafa Kemal 1910'da bir ara Fransa'da Picardi manevralarna

gitti. Topu Rza Paa ve Ali Fethi ile beraberdi. Her akam harita z e-rinde ertesi gnkhareketler zerine tahminlerde bulunulurmu. Mus-tafa Kemal sklgan mizal idi. yice alp konuabilmesi iin bu sk l-ganl giderecek kadar sinirlenmeli, ya bir grev heyecan domal,yahut iki ile silkinmeli idi. Franszcas da serbeste konuabilecekkadar kuvvetli olmamt. Mustafa Kemal kalpakl Osmanl subaylarnkendilerinden bile saymayan, parlak niformal, iddial ve gururlu ya-banclara biraz rkerek yaklam, yava yava farkna varm ki bi r-oklar hayli basittirler. tici ve uzaklatrc dekorun altndaki zaaf se-

zince kendine cesaret geldi. Bir defasnda arka arkaya iki konyakierek haritaya yaklat. Biraz kendi, biraz arkada yardm ile ertesignk hareketler zerine tahminlerini syledi ve hareketleri takip e t-mek iin en iyiyerin onlar tarafndan seilen yer olmadn ileri srd.Yukardan yle baktlar ve daldlar. Ertesi gn Mustafa Kemal hakkazand. Sofrada yanna bir miralaydt. Bir aralk ona dedi ki:

- Dn akam sizin dediiniz herkesinkinden doru idi, fakat...

Bir ey sylemekle sylememek arasnda duraklama geirdik-

ten sonra Mustafa Kemal'in ban gstererek: - Ne diye bu tuhaf bal giyersiniz, banzda bu olduka ka-

fanza kimse itibar etmez, der.

Tenkitlerini ho grmeyen stlerince Selnik'te 38 inci piyadealay komutanlna tayin edilmesi de mesleinde cidd bir adm o l-mutur. Hikyeyi o zaman o ayn alayn birinci taburunun nc bl-nde takm komutan bulunan Ziya Kl'tan dinleyelim:

''Alay komutan Miralay (Albay) Sadettin Bey gzlerinden rahat-

sz olduu iin izin almt. Ayn gnn akam kolordunun gnlk e m-


52/527

rinde beinci kolordudan Kurmay Kolaas Mustafa Kemal Bey'in alaykomutanl vekilliine tayin edilmi olduu bildiriliyordu. O vakit kialaylar drt taburlu idi. Bu alayn tabur komutan binba rtbesindedir.

Tabi bir kurmay kolaasnn byle bir alay komutanlna getirilmesibtn komutanlar artmtr.

Bir gn sonra alay komutan vekilinin alay teslim almak zeregelecei haber verildi. Alay kla meydannda tefti durumuna girdi.Biraz sonra beyaz ata binmi, uzunca boylu, gr, dik bykl ve keskinbakl kurmay kolaas geldi. Usul gerei en kdemli tabur komutantekmil haberi verir. Mustafa Kemal Beyalaya yaklanca gr bir sesle:

- Merhaba asker, dedi.

O tarihlerde yoklama veteftilerde komutanlar askere:

-Selmn aleykm... derler, asker de:

-Aleykm selm... diye cevap verirdi. Almad bu tek kelime-lik selm karsnda asker biraz irkildikten sonra ayn kelime ile cevapverdi. te o tarihten sonradr ki orduya bu tek kelime ile selm usulgirmitir.''

Mustafa Kemal iki saat gibi ksa bir sre iinde btn blk ko-mutanlarn, blklere basit tatbikat yaptrarak, imtihandan geirmi.Baar gsteremeyenlerihemen Selnik'teki talimgha yollayarak yeniasker usulleri renmelerini salam. Ksa zamanda 38 inci alaykolordu iinde rnek hle getirmi. Herkese anlalm ki bu 28 veya29 yandaki kolaas, rtbelerin basit snrlar iinde kalacak ve l-lecek bir kimse deildir. Bir gece tatbikatndan sonra Selnik'in dou-sunda bulunan Karaburun'a doru yry yapyorlard. Mustafa K e-mal alayn banda idi. Ufuk aarm, gne domak zere... Birden:

- ocuklar, dedi, nerede ise afak skecek. Yllarca bu vatann

ufuklarnda parlak bir gnein domasn bekledim. Bakalm bu saba-ha...

Gne dodu. Fakat geceden kalma bulutlar prltsn glgel i-yordu. Mustafa Kemal:

- Hayr, hayr! Beklediim bu kara bulutlarla rtl gne dei l-dir. Ben bulutsuz, glgesiz bir gnein domasn bekliyorum ve bek-leyeceim.

Selnik'te bulunan btn garnizon birlikleri alayn tatbikatnakendiliklerinden katlmakta idiler. Verdii konferanslara baka subaylar


53/527

da geliyordu. deta btn subaylar onun evresinde ve ekicilii alt n-da idi. Bu durumdan holanmayan nc ordu mfettii kendisiniSelnik'ten uzaklatrmak iin stanbul'da Genelkurmay Bakanl

Dairesine tayin ettirmitir (13 Eyll 1911).Fakat talyanlar 27 Eyll 1911'de Libya'ya saldrdklarnda Mus-

tafa Kemal stanbul'a deil, Afrika'ya gidecekti.

***

Balkan Savanda donanmamz yenildii vakit banda bulun-duu Hamidiye kruvazr ile denize alarak Yunan kylarn dven,bir hayli zaman yakalanmakszn Akdeniz dousunu korkusu altndatutan Rauf (Orbay)ki Birinci Dnya Savandan sonra zzet Paa ka-

binesinde Bahriye Nazr olmu, Mondros Mtarekesi heyetine bakan-lk, daha sonra Ankara'da Mustafa Kemal'e babakanlk etmitir, sa l-tanat rejimine bal ve geleneki olduundan Cumhuriyet devrindeAtatrk'ten ayrlm ve onunla dargn olarak lmtr, kltr kt, d n-ya gr dar, fakat namuslu bir adamd. Nitekim Atatrk ldktenyllarca sonra Kuvay- Milliye devrinin Kzm Karabekir, Refet Bele veAli Fuad (Cebesoy) gibi ''byk'' tannmlar ile bir toplantda:

- Hibirimiz olmasaydk Kurtulu Savan Atatrk gene baarr-

d. Ama o olmasayd hibirimiz onun yaptn yapamazdk, demekdrstln gstermitir. Mustafa Kemal'in Libya sergzeti zerineonun hatralarnda aydnlatc bilgiler vardr.

Rauf Orbay, Mustafa Kemal'i kendisinin de gnll olarak kat l-d Hareket Ordusu stanbul kaplarna geldii vakit Mahmut evketPaa kararghnda tanmt. Mustafa Kemal, 31 Martta birinci orduayaklanmas sebeplerini yle anlatmt:

- ttihat - ve - Terakki reisleri hkmet kuvvetini meruluk pren-

siplerine aykr olarak, ahslarnda toplamlar ve serbest seimlegelen bir millet meclisi yerine asker kuvvetine dayanarak zor ve iddetkullanmlardr. Bu fikrimi ttihat arkadalarma syledim, durdum,fakat anlatamadm.

Biraz sonra Harp Divan'nda grev alan Rauf Bey yarglama s-rasnda Mustafa Kemal'e hak verdiini ve artk ttihat ahsiyetlereeski yaknln kaybettiini de syler.

Hatralarn anlatt srada ben Atatrk'e sormutum:

- Afrika'ya gidip talyanlarla dvmek faydaszd. Bir baar


54/527

umuyor mu idiniz?

- Hayr... Fakat Enver ve arkadalar gideceklerdi. Halk gitme-yenleri vatanseverlik grevini yapmam sayacakt. Sizin kahramanl-

nz lfta, diyecek olanlar da oktu.

Selnik'te sefere hazrland srasnda arkadalarna:

- Trablus dnnde gene buralara gelebilecek miyim? Selnik'iTrk elinde grebilecek miyim? diye hayflanyordu.

Arnavutluk hareketleri srasnda kurmay bakanl ettii Harb i-ye Nazr Mahmut evket Paa'ya da ordu zerine fikirlerini sylemi,sonra:

- Paann da cemiyete sz geire

Documents

Falh Rifki Atay Cankaya