Fazy w życiu człowieka –III: Szkoła – Nastolatek

Marek Kośmicki

Warszawa

Warszawskie Spotkania Bioetyczne – Część trzecia

XV Spotkanie – 1 grudnia 2011 r.

Życie człowieka na ziemi,

podobnie jak wszystkich bytów

ożywionych,

składa się z różnych etapów:

człowiek rodzi się, rośnie, dochodzi do

pełni, starzeje się i umiera

Życie człowieka na ziemi,

podobnie jak wszystkich

bytów ożywionych,

składa się z różnych etapów:

człowiek rodzi się, rośnie,

dochodzi do pełni, starzeje

się i umiera

Trzeba się nauczyć przechodzić od jednego do drugiego etapu łagodnie, bez wstrząsów i znajdować sens każdego z nich,

akceptując nieunikniony fakt stopniowej utraty sił fizycznych i psychicznych.

„Człowiek poddany jest czasowi: rodzi się i przemija w czasie. Dzień narodzin staje się pierwszą datą jego życia, a dzień śmierci

ostatnią: alfa i omega, początek i koniec jego ziemskiego bytowania, jak podkreśla chrześcijańska tradycja, umieszczając

te litery greckiego alfabetu na kamieniach nagrobnych”.

Jan Paweł II: Do moich braci i sióstr – ludzi w podeszłym wieku, 1 października 1999, 2.

Psychologia rozwojowa

zajmuje się analizą rozwoju psychicznego człowieka (występującymi zjawiskami i ich podstawami)

od momentu poczęcia aż do wieku dorosłego

Skupia się na badaniu trzech najważniejszych sfer

rozwoju:

1. Rozwój fizyczny (zmiany w ciele, rozwój mózgu, nabywanie zdolności

motorycznych),

2. Rozwój poznawczy (zmiany w procesach myślenia, mające wpływ na

uczenie się, umiejętności językowe i pamięć),

3. Rozwój psychospołeczny (zmiany emocjonalne i społeczne osobowości).

Wszystkie są ze sobą ściśle powiązane i każda z nich

wywiera wpływ na dwie pozostałe

CYKL ŻYCIOWY*

Idea „cyklu życiowego” zakłada istnienie pewnego porządku w ciągu życia ludzkiego od poczęcia do starości.

Rozwój fizyczny i psychiczny ma formę stopni lub faz.

Każda faza opiera się na poprzedniej i nie jest możliwe osiągnięcie wyższego stopnia rozwoju bez przekroczenia zachowań

właściwych dla stopnia poprzedniego.

Jest to stały proces, zachodzący w ciągu całego życia człowieka, dotykający wszystkich wymiarów życia człowieka, związany ze

zmianami o charakterze postępującym i nieodwracalnym.

Osiągnąwszy pewien stopień rozwoju, poza przypadkami patologicznymi, nie wraca się już do poprzedniego.

Wszyscy ludzie przechodzą przez kolejne fazy w tej samej kolejności, choć niekoniecznie w tym samym wieku.

*Oprac. wg Zapata R, Lahortiga F, Monge MÁ. Rozdz. X: Psychologia rozwojowa (I). Fazy rozwojowe. W: Monge MÁ.

(red.): ETYKA W MEDYCYNIE Ujęcie interdyscyplinarne, MediPage, Warszawa 2012 – w przygotowaniu do druku

Zegar społeczny Nie można za bardzo upraszczać

faz życia przez zgrupowanie ich cech.

Życie jest zbyt złożone, a ludzkość

zbyt zróżnicowana, aby zebrać dane

i doświadczenia oraz posegregować je w działy.

„Zegar społeczny”

kulturowa recepta wskazująca „właściwy czas”, aby: opuścić dom,

zacząć pracę,

ożenić się,

mieć dzieci i

iść na emeryturę

Różni się - w zależności od kultury i epoki. Stąd wielu badaczy okazuje sceptycyzm wobec prób zdefiniowania życia dorosłego

jako serii jasno określonych etapów.

1. Wiek laktacyjny (pierwszy rok)

2. Pierwsze dzieciństwo (1-5,5)

3. Drugie dzieciństwo (5,5-10,5 lat u kobiet /

12 u mężczyzn)

4. Młodość (10,5 / 12 – 20 / 21 lat)

5. Wiek dorosły (20 / 21 – 56 / 58 lat)

6. Starość (56 / 58 lat i więcej ) Fazy 5.-6. będą omawiane na następnych spotkaniach

Fazy rozwoju wg Rempleina

1. Wiek niemowlęcy Ufność w przeciwieństwie do nieufności (nadzieja)

2. Wczesne dzieciństwo Autonomia w przeciwieństwie do wstydu i zwątpienia (wola)

3. Wiek zabawy Inicjatywa w przeciwieństwie do poczucia winy (celowość)

4. Wiek szkolny Przedsiębiorczość w przeciwieństwie do poczucia niższości (poczucie kompetencji)

5. Adolescencja Tożsamość w przeciwieństwie do rozproszenia ról (wierność)

6. Młodość Intymność w przeciwieństwie do alienacji (miłość)

7. Dorosłość Produktywność w przeciwieństwie do stagnacji (troska)

8. Starość Integracja w przeciwieństwie do rozpaczy (mądrość)

Fazy psychospołeczne ja według Eriksona

MŁODOŚĆ wg dr Francisca Lahortiga Ramos

Młodość jest procesem powolnym i skomplikowanym, mającym na celu, aby dziecko stało się osobą dorosłą.

Wiek dojrzewania kończy się i zaczyna dorosłość, kiedy u młodego człowieka kończy się proces osiągania dojrzałości.

Proces dochodzenia

do dojrzałości ma 3 różne

współrzędne: Fizyczną, Psychiczną i Społeczną

Postęp na każdej z nich nie dokonuje się w sposób zsynchronizowany.

Dojrzewanie fizyczne

Jest procesem naturalnym, który zależy od predyspozycji

i czynników środowiskowych

(klimat, styl życia).

Dojrzałość biologiczna oznacza

zmianę formy i funkcji ciała dziecka, które przekształca się pod względem morfolo-gicznym i fizjologicznym

w ciało dorosłe.

Ten aspekt dojrzałości osiąga swoją pełnię, gdy

dochodzi do dojrzałości płciowej (faza pubertalna).

Dojrzałość psychiczna

Dotyczy dojrzałości osobowości.

Jej najszybszy rozwój przypada na okres dojrzewania.

Nigdy jednak się nie kończy i zatrzymuje ją dopiero śmierć.

Dojrzałość społeczna

Oznacza osiągnięcie określonego statusu

o charakterze społeczno-kulturalnym.

Obejmuje kompetencje zawodowe i społeczno-ekonomiczne, umożliwiające stawienie czoła wymogom środowiska.

Uzależniona jest od uwarunkowań osobistych i społecznych.

Dojrzałość biologiczna, psychiczna i społeczna niekoniecznie są ze sobą zsynchronizowane, co powoduje, że granica

pomiędzy młodością a wiekiem dorosłym jest określana czysto arbitralnie.

Wg Myers’a*, okres pomiędzy osiągnięciem dojrzałości biologicznej a niezależnością społeczną to wiek dojrzewania.

*D. G. Myers, Psicología, Madryt 1994.

Wg Rempleina* młodość obejmuje okres od 10,5 do 20 rż. w przypadku kobiet i od 12 do 21 lat w przypadku mężczyzn.

Obecnie mamy do czynienia z wydłużaniem się wieku młodzieńczego, który może nawet dochodzić do 25-26 lat.

Etapy młodości według Rempleina*

Faza prepubertalna 10,5–13 lat u kobiet

12–14 lat u mężczyzn

Faza pubertalna 13–15 u kobiet

14–16 u mężczyzn

Kryzys młodzieńczy 15–16 u kobiet

16–17 u mężczyzn

Adolescencja 16–20 u kobiet

17–21 u mężczyzn

*H. Remplein, Tratado de psicología evolutiva, Barcelona 1971.

Rozwój fizyczny

Faza prepubertalna

Zaczyna się, kiedy pojawiają się pierwsze oznaki dojrzałości

biologicznej, będące zarazem symptomem końca dzieciństwa, czyli w wieku 10,5 lat u kobiet i

12 lat u chłopców.

Można to zaobserwować, ponieważ w wyglądzie dziecka

pojawiają się zmiany oznaczające wczesny etap dojrzałości

płciowej: delikatny rozwój piersi i zaokrąglenie bioder u kobiet, rozwój narządów płciowych,

zmiana głosu i powolny wzrost jabłka Adama u mężczyzn, a u obu płci pojawienie się owłosienia części rodnych i owłosienia pod pachami.

Rozwój fizyczny Faza prepubertalna - 2

Zwykło się nazywać ten etap życia drugą zmianą budowy (pierwsza miała miejsce w wieku 5,5 lat), która zaczyna się teraz i potrwa do 17–18 lat.

U obu płci następuje szybki wzrost kończyn, podczas gdy tułów zachowuje proporcje dziecięce. Ręce i stopy rosną nieproporcjonalnie

do ramion i nóg, rysy stają się bardziej surowe.

Powyższe dysproporcje powodują zachwianie harmonii w figurze, widoczne bardziej u mężczyzn niż u kobiet.

Następuje także pewna dysharmonia na płaszczyźnie motorycznej i ekspresywnej: ruchy stają się niezdarne i sztywne, co utrudnia prace

manualne wymagające pewnej precyzji.

Rozwój fizyczny - Faza pubertalna

Biologicznym kryterium, które oznacza początek fazy pubertalnej (wieku dojrzałości płciowej) jest pojawienie się pierwszej miesiączki u kobiet

(średnio w 13 roku życia) i pierwszego wytrysku u mężczyzn (mniej więcej w 14 roku życia), chociaż zależy to od czynników

środowiskowych.

Zdolność rozrodcza jest w tym wieku raczej symboliczna, jako że po pierwszej miesiączce i pierwszym wytrysku,

nadchodzi etap sterylności fizjologicznej.

Wygląd ciała wraca do równowagi, dzięki wzrostowi tułowia, co z kolei zmniejsza optycznie długość kończyn.

Drugorzędne cechy płciowe zostają uzupełnione, a głos staje się głębszy.

Rozwój fizyczny - Faza adolescencji

W okresie adolescencji z fizycznego punktu widzenia zachodzą małe zmiany, które uzupełniają harmonizację postawy, przybierającej

ogólny wygląd osoby dorosłej.

Chłopcy zwykle dochodzą do dojrzałości fizycznej około 18–19 roku życia, dziewczynki w wieku 16–17 lat.

Sekwencja tych wszystkich zmian

fizycznych jest dużo bardziej przewidywalna niż moment ich nastąpienia, który

może być różny w zależności od osoby.

Wpływa na to wiele czynników,

takich jak: cechy dziedziczne

i genetyczne, odżywianie,

opieka medyczna, pozycja

społeczno-ekonomiczna wpływająca na dietę, stres (mający z kolei wpływ na nawyki żywieniowe), waga i zawartość procentowa tłuszczu w masie ciała*.

*F. P. Rice, Desarrollo humano. Estudio del ciclo vital, Meksyk 1997.

Rozwój poznawczy

Z punktu widzenia psychologicznego i społecznego młodość jest etapem

przejściowym pomiędzy dzieciństwem a dorosłością.

Jest okresem głębokich zmian, charakteryzującym się na początku niestabilnością i prowizorycznością.

Charakter przejściowy tego okresu uwidacznia się głównie w trudności określenia jego granicy

końcowej.

O ile początek młodości można określić bardziej wyraźnie dzięki pojawiającym się zmianom biologicznym, o tyle koniec jest

dużo trudniejszy do wskazania, ponieważ oznacza uformowanie się własnej

tożsamości, umocnienie Ja zdolnego do panowania nad sobą, rozwój kompetencji umożliwiających młodemu człowiekowi

przystosowanie się i znalezienie się w świecie.

Rozwój poznawczy Faza prebubertalna

Ze względu na rodzaj zachowania typowy dla pierwszego etapu młodości — fazy prepubertalnej — Remplein nazywa go drugim

wiekiem uporu.

Młody człowiek bywa zawzięty, egocentryczny, łatwo się sprzeciwia, krytykuje innych, dąży do niezależności, nie zgadza się na żadne

ustalenia i szuka ciągle nowych doświadczeń. Kiedy rzeczywistość nie może mu tego zagwarantować, ucieka w fantazję, żeby

zrekompensować sobie braki rzeczywistości.

W tym wieku świadomego znaczenia i siły nabiera płciowość. O ile w dzieciństwie płciowość mało wyróżniała się spośród ogółu cech

egzystencjalnych, teraz zaczyna się intensywnie wyróżniać.

Rozwój poznawczy – Faza prebubertalna

Typowa dla tego okresu labilność wpływa na emocje i na zachowanie, czyniąc

osobę szczególnie wrażliwą i drażliwą. Źródło takiego stanu rzeczy znajduje się w

kontekście upadku dziecięcego życia psychicznego (co dokonuje się na początku wieku

młodzieńczego) oraz przygotowania dojrzałych struktur psychicznych.

Z psychospołecznego punktu widzenia, najważniejszym wydarzeniem młodości

jest poszukiwanie własnej tożsamości, rozwiązanie kwestii „kim w rzeczywistości

jestem”, „co mam zrobić z życiem”, „do jakich wartości mam się dopasować”.

Kwestia ta nie zostanie całkowicie rozwiązana podczas adolescencji. W większości

przypadków, poszukiwanie tożsamości trwa nadal po zakończeniu wieku

młodzieńczego i pojawia się szczególnie w decydujących momentach życia dorosłego.

Erikson* opisuje to poszukiwanie w swojej piątej fazie, którą nazywa tożsamością w

przeciwieństwie do rozproszenia ról.

Wg Eriksona młodzi na tym etapie usiłują umocnić poczucie własnej tożsamości w

ramach przynależności do danej grupy społecznej. W przeciwnym razie czują się

zagubieni wobec tego, kim są i co chcą w życiu robić.

* E. H. Erikson, Identidad, juventud y crisis, Madryt 1980.

Rozwój poznawczy Faza pububertalna

Charakterystycznemu dla fazy pubertalnej poszukiwaniu tożsamości

towarzyszy postawa introwertywna, postawa refleksji nad sobą i samokrytyki jako

próba zrozumienia siebie i poznania swojego świata psychicznego. Stopień

introwersji może być różny w zależności od cech indywidualnych, ale jest to cecha

typowa dla tego wieku. Rodzi się potrzeba bliskich przyjaźni, na które można

liczyć. Ulegają zmianie kontakty społeczne, tworzą się raczej małe grupy

przyjaciół, wśród których szuka się przede wszystkim zrozumienia.

Pojawiają się po raz pierwszy metafizyczne refleksje na temat sensu życia,

sensu śmierci, odpowiedzialności wobec innych, i tak dalej. Wszystko to wiąże się

z poszukiwaniem wartości, które nadają życiu sens.

Zmiany w wyglądzie ciała, sprzeczności napotkane w procesie określania

własnej tożsamości oraz konflikty z otoczeniem, powodują obniżenie samooceny,

zwłaszcza w pierwszych fazach młodości. Zwykle samoocena zaczyna się obniżać

w wieku około jedenastu lat i osiąga swój najniższy punkt w wieku trzynastu lat.

Odtąd zaczyna powoli wzrastać*. *K. S. Berger i R. A. Thompson, Psicología del desarrollo: Infancia y adolescencia, op. cit.

Adolescencja - 1

Oznacza wejście w etap większej stabilności w zachowaniu i konsolidacji aspektów

osobowości. O ile faza prepubertalna była okresem dezintegracji dziecięcej struktury psychicznej, a faza pubertalna okresem jej

kształtowania, o tyle adolescencja jest wiekiem krystalizacji nowo nabytych cech.

Dojrzałość zachowania zaczyna być widoczna w relacjach społecznych, jak również w osobistej skuteczności. To

moment wyboru studiów lub zawodu, to znaczy określenia planów

życiowych. Wzrasta chęć osobistej skuteczności.

Adolescencja - 2

Adolescencja to także czas przyjęcia znaczących wartości osobistych. Większe uniezależnienie od rodziców i pewna osobista autonomia, pogłębiona świadomość siebie oraz wzrost samooceny łączą się z

interioryzacją wartości, które na ogół będą trwały w wieku dorosłym.

Chociaż zwykło się przedstawiać wiek dojrzewania jako czas ograniczonego wpływu dorosłych, badania pokazują, że młodzi nie

oddalają się raczej zbyt dużo od wartości i ideałów rodziców, przynajmniej, jeśli chodzi o wartości fundamentalne*.

*L. Steinberg, Autonomy, conflict, and harmony in the family relationship, w: S. S.

Feldman i G. R. Elliott, At the threshold: The developing adolescent, Harvard University Press, Cambridge (Massachusetts) 1990.

Adolescencja - 3 W tym wieku nie mają już takiego

znaczenia uczucia, co było charakterystyczne dla poprzednich

etapów. Stabilizuje się sfera emocjonalna, dzięki czemu występuje

równowaga w relacji myślenia z odczuwaniem. Człowiek w tym wieku może abstrahować od swoich uczuć w formułowaniu sądów na temat świata zewnętrznego, a jego krytyka jest dużo

bardziej realistyczna. Nie oznacza to jednak, że porzuca swoją pełną ideałów

postawę wobec świata, lecz że do pewnego stopnia zachodzi równowaga

pomiędzy jego idealizmem a realizmem. Sprzyja temu dodatkowo konsolidacja myślenia logicznego, która ma miejsce

w tym okresie.

Adolescencja - 4 Postawę introwertywną

zastępuje postawa ekstrawertywna.

Młody człowiek staje się bardziej otwarty na

komunikację i na relacje społeczne.

Pojawia się pragnienie bycia z innymi i

koleżeństwa. Więzy przyjaźni stają się

luźniejsze; relacje z innymi stają się bardziej

pokojowe, mniej napięte i konfliktowe.

Adolescencja – 5

Większa zdolność panowania nad uczuciami oraz dążenie do osobistej skuteczności sprawiają, że najsilniejsze stają się uczucia pewności i

odwagi osobistej.

Wzmocnienie pozytywnych uczuć wobec siebie oraz obiektywnej postawy wobec innych sprawia, że wyciszają się dotychczasowe

konflikty z otoczeniem. Znajduje to swój wyraz w polepszeniu relacji z rodzicami i większym otwarciu na otrzymywane sugestie.

Zakończeniem adolescencji jest dojście do dojrzałości psychicznej i wejście w wiek dorosły.

1. Młodość jest procesem powolnym i skomplikowanym, mającym na celu, aby dziecko stało się osobą dorosłą.

2. Wiek dojrzewania kończy się i zaczyna dorosłość, kiedy u młodego człowieka kończy się proces osiągania dojrzałości.

3. Dojrzałość biologiczna oznacza zmianę formy i funkcji ciała dziecka, które przekształca się pod względem morfologicznym i fizjologicznym w ciało dorosłe. Ten aspekt dojrzałości osiąga swoją pełnię, gdy dochodzi do dojrzałości płciowej (faza pubertalna).

4. Dojrzałość psychiczna dotyczy dojrzałości osobowości. Jej najszybszy rozwój przypada na okres dojrzewania. Nigdy jednak się nie kończy i zatrzymuje ją dopiero śmierć.

5. Dojrzałość społeczna oznacza osiągnięcie określonego statusu o charakterze społeczno-kulturalnym. Obejmuje kompetencje zawodowe i społeczno-ekonomiczne, umożliwiające stawienie czoła wymogom środowiska. Uzależniona jest od uwarunkowań osobistych i społecznych.

Podsumowanie

6. Dojrzałość biologiczna, psychiczna i społeczna niekoniecznie są ze sobą zsynchronizowane, co powoduje, że granica pomiędzy młodością a wiekiem dorosłym jest określana czysto arbitralnie.

7. Okres pomiędzy osiągnięciem dojrzałości biologicznej a niezależnością społeczną to wiek dojrzewania.

8. Młodość obejmuje okres od 10,5 do 20 rż. w przypadku kobiet i od 12 do 21 lat w przypadku mężczyzn – Kobiety (K) dojrzewają wcześniej od mężczyzn (M). Obecnie mamy do czynienia z wydłużaniem się wieku młodzieńczego, który może nawet dochodzić do 25-26 lat.

9. Można wyróżnić 4 etapy (fazy) młodości wg Rempleina:

Prepubertalną (10,5–13 lat u K; 12–14 lat u M);

Pubertalną (13–15 u K; 14–16 u M);

Kryzys młodzieńczy (15–16 u K; 16–17 u M);

Adolescencję (16–20 u K; 17–21 u M). K – kobiety; M - mężczyźni

Podsumowanie -2

Spotkanie XVI (5.01.2012): Fazy w życiu człowieka – IV: Dojrzałość

Spotkanie XVII (luty 2012): Fazy w życiu człowieka –V: Wiek

podeszły – Starość.

Spotkanie XVIII (marzec 2012): Zespół wypalenia zawodowego

i inne problemy etyczne związane z pracą.

Spotkanie XIX (kwiecień 2012): Niektóre aspekty ludzkiej

płciowości.

Spotkanie XX (maj 2012): Radość życia i przeszkody w jej

odczuwaniu.

Następne spotkania

w 2012 r.