GODIŠNJI MAKROEKONOMSKI IZVJEŠTAJ CENTRALNE BANKE … · 2015-05-29 · Inflacija u Crnoj Gori u 2013. godini bila je u padu i imala je dezinflacioni trend. Godišnja inflacija

GODIŠNJI MAKROEKONOMSKI IZVJEŠTAJCENTRALNE BANKE CRNE GORE

2013. GODINA

Podgorica, 2014. godine

IZDAVAČ: Centralna banka Crne Gore Bulevar Svetog Petra Cetinjskog broj 6 81000 Podgorica Telefon: +382 20 665 331 Fax: +382 20 665 336

WEB ADRESA: http://www.cbcg.me

SAVJET CENTRALNE BANKE: Mr Milojica Dakić, guverner Dr Velibor Milošević, viceguverner Dr Nikola Fabris, viceguverner Asim Telaćević Dr Milivoje Radović Dr Milorad Jovović Dr Srđa Božović

GRAFIČKA PRIPREMA: Andrijana Vujović Nikola Nikolić

LEKTURA: Bojana Šupeljak

ŠTAMPA: DPC d.o.o. Podgorica

TIRAŽ: 100 primjeraka

Molimo korisnike ove publikacije da prilikom korišćenja podataka iz izvještaja obavezno

navedu izvor

ARIMA Autoregressive Integrated Moving Average (autoregresioni integrisani model sa pokretnim prosjecima) BDP Bruto domaći proizvodBiH Bosna i HercegovinaCRBC China Road and Bridge CorporationCCCC China Communications Construction CompanyCHF Švajcarski franakCPI Consumer Price Index (indeks potrošačkih cijena)CBCG Centralna banka Crne GoreCEFTA Central European Free Trade Agreement (Sporazum o srednjoevropskoj zoni slobodne trgovine)DB Doing Business (Izvještaj lakoće poslovanja)ECB Evropska centralna bankaEMU Ekonomska i monetarna unijaEU Evropska unijaEUR EuroEIB European Investment Bank (Evropska investiciona banka)EBRD European Bank for Reconstruction and Development (Evropska banka za obnovu i razvoj)EURIBOR Euro Interbank Offered Rate (eurska međubankarska stopa)EZ Evropska ZajednicaEPCG Elektroprivreda Crne GoreEFTA European Free Trade Association (Evropska asocijacija za slobodnu rgovinu) FAB Functional Airspace Block (Funkcionalni blok vazdušnog prostora)FED Federalne rezerveFOB Free on BoardFZU Fond zajedničkog ulaganjaG 8 Grupa 8 industrijski najrazvijenijih zemalja svijetaG20 Grupa 20, čini 19 industrijski najrazvijenijih zemalja svijeta i EUGWh Gigavat satHOV Hartija od vrijednostiHE HidroelektraneHCI Harmonised Competitiveness Indicators (harmonizovani indikatori konkurentnosti)IBRD International bank for Recontruction and Development (Međunarodna banka za obnovu i razvoj)IDA International Development Association (Međunarodna asocijacija za razvoj) IFC International Finance Corporation (Međunarodna finansijska korporacija)IMF International Monetary Fund (Međunarodni monetarni fond)IRF Investiciono-razvojni fondIPA Instrument for Pre-Accession Assistance (instrument pretpristupne pomoći)KAP Kombinat aluminijuma Podgorica

KBM Kreditna banka MariborKFW Kreditanstalt für Wiederaufbau (Njemačka razvojna banka)KHOV Komisija za hartije od vrijednosti LIBOR London interbank offered rate (londonska međubankarska stopa)MICE Meetings, Incentives, Conferences, Events (kongresni turizam) MMF Međunarodni monetarni fond MONSTAT Zavod za statistiku Crne GoreMONEX20, MONEXPIF - Indeksi Montenegroberze MFI Mikrokreditna finansijska institucijaNikkei 225 Indeks tokijske berzeNVO Nevladina organizacijaNPR Nacionalni plan razvojaOPEC Organization of the Petroleum Exporting Countries (Organizacija zemalja izvoznica nafte)PDV Porez na dodatu vrijednost PEP Pretpristupni ekonomski programPIO Penzijsko i invalidsko osiguranjep.p. Procentni poenPTT Pošta, telegraf i telefonPPEKS Prosječno ponderisana efektivna kamatna stopaPPNKS Prosječno ponderisana nominalna kamatna stopaROA Return of Assets (povraćaj na aktivu)ROE Return of Equity (povraćaj na kapital)RTCG Radio Televizija Crne GoreRTSI indeks Russian Trading System Index (indeks moskovske berze)SAD Sjedinjene Američke DržaveSDI Strane direktne investicijeSES Single European Sky (Jedinstveno evropsko nebo)SMTK Standarna međunarodna trgovinska klasifikacijaSFRJ Socijalistička Federativna Republika JugoslavijaSSE kompozitni indeks - Indeks šangajske berzeSTO Svjetska trgovinska organizacijaSWOT Strenghts, Weaknesses, Opportunities, Threats (Prednosti, slabosti, šnse, opasnosti)TE TermoelektranaUSD Američki dolarUN Ujedinjene nacijeUN DESA United Nations Department of Economic and Social Affairs (Odjeljenje Ujedinjenih nacija za ekonomske i socijalne poslove)UNWTO UN World tourism organization (Svjetska turistička organizacina Ujedinjenih nacija)UNCTAD United Nations Conference on Trade and Development (Konferencija Ujedinjenih nacija za trgovinu i razvoj)WBIF Western Balkans Investment Framework (Investicioni okvir za Zapadni Balkan) WESP World Economics Situation and Prospects (Svjetska ekonomska situacija i prognoze)WTM World Travel Market (Svjetsko tržište putovanja)

SPISAK UPOTRIJEBLJENIH SKRAĆENICA

Površina: 13.812 km2

Populacija (broj stanovnika): 620.029Dužina granica: 614 kmGlavni grad: Podgorica (185.937 stanovnika) - administrativni i ekonomski centarPrijestonica: Cetinje - istorijski i kulturni centarDužina morske obale: 293 kmDužina plaža: 73 kmNajduža plaža: Velika plaža, Ulcinj - 13.000 mNajviši vrh: Bobotov kuk (planina Durmitor) - 2.522 mNajveće jezero: Skadarsko - 391 km2

Najdublji kanjon: rijeka Tara - 1.300 mNajveći zaliv: Boka kotorskaVremenska zona: GTM+1Elektrosistem: 220V/50HzKlima: mediteranskaProsječna temperatura vazduha: Ljeti 27.4 oCMaksimalna temperatura mora: 27.1 oCProsječan broj sunčanih dana u godini: 240Kupališna sezona: 180 danaMore: Jadransko Providnost mora: od 38 do 56 m

OSNOVNE INFORMACIJE O CRNOJ GORI

MAKROEKONOMSKO OKRUŽENJE U CRNOJ GORI U 2013. 9

1. REALNI SEKTOR 13

1.1. Bruto domaći proizvod 151.2. Djelatnosti 291.3. Cijene 381.4. Tržište rada 45

2. MONETARNA KRETANJA 49

2.1. Banke 522.2. Kamatne stope banaka 652.3. Mikrokreditne finansijske institucije 68

3. TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA 73

3.1. Tržište novca 753.2. Tržište kapitala 75

4. FISKALNI SEKTOR 83

4.1. Javne finansije Crne Gore 854.2. Budžet Crne Gore 884.3. Lokalna samouprava 914.4. Državni fondovi 94

5. DRŽAVNI DUG 99

5.1. Unutrašnji dug 1025.2. Spoljni dug 1035.3. Izdate garancije 1065.4. Otplata duga 1085.5. Projekcija i održivost državnog duga 108

6. EKSTERNI SEKTOR 111

6.1. Tekući račun platnog bilansa 1146.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija 124

7. ANALIZA TRŽIŠTA NEKRETNINA 129

8. MEĐUNARODNA EKONOMIJA 135

8.1. Razvijene ekonomije 1388.2. Zemlje u usponu 1428.3. Zemlje okruženja 1448.4. Kamatne stope centralnih banaka 1468.5. Kretanje deviznih kurseva 147

9. NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI 149

10. PRILOZI 157

SADRŽAJ

* Podatak za 2013. godinu je procjena Monstata.** Tekući prihodi i izdaci budžeta, državnih fondova i lokalne samouprave.

Pregled makroekonomskih pokazatelja

2012. 2013. %

REALNI SEKTORBDP (u tekućim cijenama, u milionima eura)* 3.148,9 3.335,9 Industrijska proizvodnja (u odnosu na isti period prethodne godine) -7.1 10.6Šumarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine) -13,6 9,7Građevinarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine-mjereno efektivnim časovima) -9,2 31,5ZaposlenostBroj zaposlenih (decembar) 167.484 167.173Broj nezaposlenih (decembar) 31.168 34.514Stopa inflacije (u odnosu na decembar prethodne godine) Potrošačke cijene u odnosu na kraj godine 5,1 0,3Prosječna zarada bez poreza i doprinosa (prosjek za period I - XII mjeseca) 487 479 -1,6MONETARNI SEKTOR (u milionima eura)M11Ukupni depoziti 1.980,7 2.097,7 5,9Depoziti privrede 526,5 554,6 5,3Depoziti države 87,0 86,2 -0,9Centralna vlada 53,1 50,1 -5,6Regulatorne agencije 5,0 4,3 -14,3Jedinice lokalne samouprave 11,7 17,6 49,9Državni fondovi 17,2 14,2 -17,1Depoziti finansijskih institucija 75,4 83,4 10,6Depoziti stanovništva 1.147 1.237 7,9Depoziti - ostalo 145,0 136,0 -6,2Ukupni krediti 2.342,0 2.414,0 3,1Krediti privredi 930,4 950,5 2,2Krediti državi 100,1 152,7 52,5Centralna vlada 53,7 105,5 96,4Regulatorne agencije 0,8 3,1Jedinice lokalne samouprave 42,4 39,8 -6,1Državni fondovi 3,2 4,2 31,4Krediti bankama i finansijskim institucijama 432,5 360,0 -16,8Krediti stanovništvu 809,1 881,3 8,9Krediti - ostalo 69,8 69,5 -0,5TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALAPromet na berzi (u milionima eura) 32,7 30,8 -5,8Montenegro berzaBerzanski indexi MONEX20 9.849,92 9.850,18 0,0MONEX PIF 3.441,84 3.412,24 -0,9Prosječna kamatna stopa na 28-dnevne državne zapise, poslednjaProsječna kamatna stopa na 56-dnevne državne zapise, poslednjaProsječna kamatne stope na 91-dnevne državne zapise, poslednja 5,47% 3,44%Prosječna kamatna stopa na 182-dnevne državne zapise, poslednja 3,48% 1,83%FISKALNI SEKTOR (u milionima eura)Tekući prihodi** 1.299,9 1.420,6 9,3Izdaci** 1.493,3 1.508,5 1,0Suficit/deficit -193,4 -87,9 -54,6Eksterni državni dug bez javnih preduzeća (u milionima eura) 1.295,0 1.433,0 10,7Unutrašnji državni dug bez javnih preduzeća (u milionima eura) 404,5 500,7 23,8EKSTERNI SEKTORSaldo tekućeg računa (u milionima EUR) -587,6 -487,0Trgovinski bilans -1.389,2 -1.330,1Bilans usluga 612,3 646,8% pokrića trgovinskog deficita sa ostalim saldima 57,7 63,4Saldo tekućeg računa u % od BDP -18,7 -14,6

9

Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori u 2013. Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2013

U 2013. godini došlo je do rasta ekonomske aktivnosti u većini sektora. Ukupna industrijska pro-izvodnja je u porastu, povećan je obim aktivnosti u građevinarstvu i šumarstvu, a sektor saobra-ćaja u većini segmenata bilježi rast aktivnosti. Sektor turizam kontinuirano bilježi rast dolazaka i noćenja turista. Inflacija je bila niska. U 2013. godini evidentan je pad stranih direktnih investicija u odnosu na prethodnu godinu, ali generalno gledano one su i dalje na visokom nivou. Bankarski sistem je stabilan i visoko likvidan, ali još uvijek opterećen visokim učešćem nekvalitetnih kredita.

Inflacija u Crnoj Gori u 2013. godini bila je u padu i imala je dezinflacioni trend. Godišnja inflacija je u decembru iznosila 0,3% i bila je niža za 4,8 procentna poena od inflacije iz 2012. godine.

U 2013. godini ostvaren je rast ukupne industrijske proizvodnje od 10,6%, najviše zbog rasta proi-zvodnje u sektoru snabdijevanja električnom energijom, gasom i parom od 38,7%. Pad proizvodnje je zabilježen u sektoru vađenja ruda i kamena od 1,4% i sektoru prerađivačke industrije od 5,0%.

Turizam, kao najkonkurentniji i najvitalniji sektor, i dalje će biti jedan od ključnih generatora rasta crnogorske ekonomije i u narednom periodu. Trend rasta dolazaka i noćenja turista je na-stavljen i u 2013. godini iako nešto umjerenijim rastom u odnosu na prethodnu godinu. Prema podacima Monstata, Crnu Goru je tokom 2013. godine posjetilo 1,5 miliona turista, što je za 3,6% više nego u 2012. godini, pri čemu se broj dolazaka stranih turista povećao za 4,8%, dok je broj dolazaka domaćih turista smanjen za 4,4%. Ostvareno je 9,4 miliona noćenja, što je za 2,8% više u poređenju sa prethodnom godinom. Povećan je broj noćenja stranih turista za 3,3%, dok su doma-ći turisti ostvarili pad noćenja od 1% u odnosu na isti period prethodne godine.

Rast je registrovan i u drumskom, željezničkom i vazdušnom saobraćaju, a evidentirano je poveća-nje prevoza i putnika i robe. Ostvaren je i rast ukupnog prometa u lukama. Šumarstvo je ostvarilo rast proizvodnje od 9,7% u odnosu na isti period prethodne godine, što je rezultat izuzetno niske osnovice u januaru 2012. godine, odnosno nepostojanja proizvodnje u februaru iste godine. Prema preliminarnim podacima Monstata, građevinarstvo je ostvarilo rast, mjereno i vrijednošću izvrše-nih građevinskih radova od 9,7% i efektivnim časovima rada od 31,5%, u odnosu na 2012. godinu.

Bankarski sektor je bio stabilan u 2013. godini, čemu su, prije svega, doprinijeli snažan rast likvid-nih sredstava, kontinuirani rast depozita, kao i dokapitalizacija jednog broja banaka. Koeficijenti likvidnosti i solventnosti banaka na nivou bankarskog sistema su bili značajno iznad propisanog nivoa, a banke su 2013. godinu završile sa ostvarenim pozitivnim finansijskim rezultatom. Iako je u drugoj polovini 2013. godine zabilježena pozitivna tendencija koja se ogleda u smanjenju iznosa

MAKROEKONOMSKO OKRUŽENJE U CRNOJ GORI U 2013.

10

Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2013 Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori u 2013.

nekvalitetnih kredita i ostalih potraživanja banaka, i dalje visok nivo nekvalitetnih kredita i osta-lih potraživanja predstavlja ključni problem bankarskog sistema u Crnoj Gori. Međutim, očekuje se da će se kroz postupak dobrovoljnog finansijskog restrukturiranja podstaknuti oporavak duž-nika.

Na kraju 2013. godine, prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa banaka na ukupno odo-brene kredite je iznosila 9,36%, što predstavlja godišnji pad od 0,11 p.p. Prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa na novoodobrene kredite iznosila je 9,42%, što predstavlja godišnji rast od 0,04 p.p. Prosječno ponderisana efektivna kamatna stopa na ukupne depozite iznosila je 2,55% na kraju 2013. godine i bila je za 0,68 p.p. niža u odnosu na kraj 2012. godine.

Deficit budžeta Crne Gore u 2013. godini je iznosio 128,3 miliona eura ili 3,8% BDP-a. Njegovo povećanje rezultat je, najvećim dijelom, metodoloških izmjena u obračunu deficita u smislu da isplaćene garancije ulaze u tekuću budžetsku potrošnju, a ne u otplatu duga.

Prema podacima Ministarstva finansija, državni dug Crne Gore na kraju 2013. godine iznosio je 1,9 milijardi eura ili 58% procijenjenog BDP-a za 2013. godinu. U odnosu na kraj 2012. godine veći je za 234,2 miliona eura ili 13,8%. U strukturi ukupnog duga dominira spoljni dug sa 74,1%, dok se na unutrašnji dug odnosi 25,9% ukupnog duga.

Garancije Crne Gore iznose 303,6 miliona eura. Uključivanjem garancija, državni dug Crne Gore bi iznosio 67,1% procijenjenog BDP-a, što jasno sugeriše da se tendencija daljeg rasta javnog duga mora zaustaviti. U tom pravcu ohrabrujuće djeluju preduzete mjere fiskalne konsolidacije, kao i najava novih mjera.

U 2013. godini deficit tekućeg računa je smanjen za 17% u poređenju sa prethodnom godinom. Poboljšanje salda tekućeg računa najvećim dijelom rezultat je smanjenja spoljnotrgovinskog defi-cita, kao i suficita na ostalim podračunima tekućeg računa. Deficit tekućeg računa je iznosio 14,6% BDP-a, i bio je ispod nivoa deficita ostvarenih u posljednjih nekoliko godina.

U robnoj razmjeni sa inostranstvom evidentan je i dalje visok nivo uvozne zavisnosti. Učešće uvo-za robe u BDP-u u 2013. godini je iznosilo 52%, što je rezultiralo i dalje visokim spoljnotrgovin-skim deficitom od 40% BDP-a. Pad spoljnotrgovinskog deficita za 4,3% rezultat je povećanja izvoza roba, uz istovremeno smanjenje uvoza. U 2013. godini vrijednost robnog izvoza je povećana za 2,8% i njegovo učešće u BDP-u iznosilo je 12%. Na takvo kretanje izvoza najviše je uticao rast izvo-za električne energije (95,6 miliona eura), koji je činio četvrtinu ukupnog crnogorskog izvoza. Po-krivenost spoljnotrgovinskog deficita suficitom ostvarenim na ostalim računima tekućeg računa iznosila je 63,4%, što je za 5,7 p.p. više nego u 2012. godini.

U 2013. godini zabilježeno je smanjenje priliva SDI. Prema preliminarnim podacima, neto priliv stranih direktnih investicija iznosio je 323,9 miliona eura, što je za 29,8% manje u poređenju sa prethodnom godinom. Ukupan priliv po osnovu stranih direktnih investicija iznosio je 479,2 mi-liona eura, od čega se najveći dio odnosio na ulaganja u nekretnine (42,2%) i interkompanijski dug (39,4%).

Broj zaposlenih u 2013 godini u prosjeku je iznosio 171.474, i bio je viši za 3,0% u odnosu na pro-sječan broj zaposlenih u prethodnoj godini, dok je broj zaposlenih u decembru 2013. godine izno-sio 167.173, i bio je manji za 0,2% u odnosu na broj zaposlenih u decembru 2012. godine. Većina sektora (petnaest od ukupno devetnaest) ostvaruje rast broja zaposlenih, pri čemu je najveći rast

11

Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori u 2013. Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2013

zabilježen u sektorima: administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti; poljoprivreda, ribarstvo i šumarstvo i usluge smještaja i ishrane. Pad broja zaposlenih zabilježen je u sektoru snabdijeva-njeelektričnom energijom, gasom, parom i klimatizacija, sektoru prerađivačka industija, sektoru vađenje ruda i kamena i sektoru trgovina na veliko i trgovina na malo.

Na evidenciji Zavoda za zapošljavanje, na kraju 2013. godine, bilo je 34.514 nezaposlenih lica, što je za 10,7% više nego u istom mjesecu prethodne godine. Broj registrovanih nezaposlenih lica u 2013. godini, u prosjeku je iznosio 32.190, ili 6,7% više nego u istom periodu prethodne godine. Stopa nezaposlenosti je, prema podacima Zavoda za zapošljavanje, u decembru 2013. godine iznosila 14,88% što je za 1,45 p. p. više od stope iz decembra 2012. godine.

Prema podacima Monstata, prosječna zarada u Crnoj Gori, u 2013. godini, iznosila je 726 eura i bila je niža za 0,1% od prosječne zarade iz prethodne godine. Prosječna zarada bez poreza i do-prinosa je iznosila 479 eura i u odnosu na prethodnu godinu bila je niža za 1,6%. U poređenju sa zemljama iz okruženja, Crna Gora po visini prosječne plate zauzima treće mjesto, i to iza Slovenije i Hrvatske, a ispred Srbije, BiH i Makedonije.

REALNI SEKTOR 01

15

Realni sektor

1.1. Bruto domaći proizvod

Prema preliminarnim podacima, rast BDP-a u 2013. godini je iznosio 3,5% što djeluje ohrabrujuće nakon pada od 2,5% u 2012. godini.

Tabela 1.1

Kretanje osnovnih indikatora u 2013. godini – izabrani sektori

Sektori/Indikatori Indeksi

Poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo

- Prodaja i otkup proizvoda poljoprivrede, šumarstva i ribarstva 106,0

- Šumarstvo 109,7

Vađenje ruda i kamena 98,6

Prerađivačka industrija 95,0

Snabdijevanje električnom energijom 138,7

Građevinarstvo

- Vrijednost izvršenih građevinskih radova 109,7

- Izvršeni efektivni časovi rada 131,5

Trgovina

- Promet u trgovini na malo u tekućim cijenama 111,3

- Promet u trgovini na malo u stalnim cijenama 109,5

Saobraćaj i skladištenje

- Drumski putnički 108,6

- Drumski robni 171,9

- Željeznički putnički 118,1

- Željeznički robni 153,6

- Vazdušni – prevoz putnika na aerodromima 114,1

- Vazdušni robni 100,3

Usluge pružanja smještaja i ishrane

- Dolasci turista 103,6

- Noćenja turista 102,8

Izvor: Monstat

Dakle, ekonomska slika u Crnoj Gori je u 2013. godini, prema raspoloživim pokazateljima, značajno bolja u odnosu na prethodnu godinu. Evidentirana su pozitivna kretanja u trgovini, energetici, turiz-mu, građevinarstvu, šumarstvu i većini segmenata saobraćaja. Ekonomska kretanja u Crnoj Gori u 2013. godini su bila i pod uticajem, iako skromnog, poboljšanja situacije u međunarodnom okruženju.

16

Centralna banka Crne Gore Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2013

Prema posljednjim projekcijama MMF-a, realni rast BDP-a za Crnu Goru u 2013. godini bi trebalo da iznosi 3,4%, a u 2014. godini 2,8%. Nešto viša stopa je objavljena u posljednjem izvještaju EBRD-a1, s tim što je ocijenjeno da bi u 2013. godini rast mogao biti 3,5%, a u 2014. godini 3,0%.

Uprkos različitim trendovima ekonomskih aktivnosti u većini ekonomija, turizam je sektor koji je pokazao posebnu fleksibilnost u promjenjivim tržišnim uslovima. Crnu Goru je tokom 2013. godine posjetilo 3,6% više turista, dok je broj stranih turista veći za 4,8%, što je nešto niže nego na globalnom nivou (5%), ali slično prosječnom godišnjem trendu od 3,8% do 2022. godine. Pozitivan trend u turiz-mu uticao je i na pozitivne stope nekih od komplementarnih djelatnosti. Tako je prevoz putnika na aerodromima veći za 14,1%, u drumskom saobraćaju za 8,6%, a povećan je i promet u maloprodaji za 11,3%, kao i promet u ugostiteljstvu, koji je u sva četiri kvartala veći u odnosu na uporedni period, pri čemu je rast u četvrtom kvartalu iznosio 3,3%.

Kretanja na tržištu rada nijesu u potpunosti korespondirala sa kretanjima ukupne ekonomske aktiv-nosti tokom godine. Broj nezaposlenih je znatno brže rastao od broja zaposlenih, pa je u decembru 2013. godine broj nezaposlenih bio veći za 10,7% u odnosu na decembar prethodne godine, dok je broj zaposlenih u istom periodu smanjen za svega 0,2%.

Neujednačena ekonomska kretanja u oporavku globalne ekonomije, dugotrajna recesija, posebno u nekim zemljama članicama EU, uticali su na davanje umjerenih prognoza osnovnih ekonomskih in-dikatora, kako na globalnom, tako i na regionalnom nivou.

Prema gruboj procjeni CBCG, a na osnovu raspoloživih podataka, ostvareni rast BDP-a Crne Gore u 2013. godini je iznosio oko 3%. Procjene navedenih međunarodnih institucija o rastu BDP-a Crne Gore u 2014. godini, a koje su već objavljene, kreću se u rasponu od 2,1% do 3%.

Tabela 1.2

Prognozirane stope rasta BDP-a Crne Gore u 2013. i 2014. godini (u %)

Institucija EBRD IMF UNDESA

Vienna Institute

European Commission

2013. 3,5 3,4 1,9 3,5 3,5

2014. 3,0 2,8 2,5 2,1 2,9

Izvor: internet stranice pojedinih institucija

Ekonomija Crne Gore bi u narednom periodu trebalo da bude generisana razvojem turizma, energeti-ke i poljoprivrede, gdje se vide i najveći potencijali za ulaganja, a samo neke od investicija u narednom periodu su: turistički kompleks u Kumboru, Luštici, II Blok TE „Pljevlja“, male hidroelektrane i sl.

Boks 1.1 – Makroekonomska situacija i kretanje BDP-a u svijetu

Globalni ekonomski rast bi trebalo da se ubrza u naredne dvije godine i to na nivo od oko 2,8% u 2014. godini i 3,2% u 2015. godini. To je prema izvještaju UN-a („Svjetska ekonomska situacija i prognoza za

1 Regional Economic Prospects in EBRD Countries of Operations: May 2014

17

Realni sektor

2014. godinu“- ažuriran u maju 2014) znatno bolje u odnosu na rast iz 2013. godine. Dugotrajna kriza i neujednačen oporavak je uticao i na oprezno davanje prognoza o nivou ekonomskih kretanja kako na globalnom nivou, tako i za pojedine regije.

Iako je globalna ekonomija u porastu, pokazatelji za 2013. godinu su prilično skromni. Ohrabrujući znaci jačanja ekonomskih aktivnosti su značajnije došli do izražaja u drugoj polovini 2013. godine. Procjene MMF-a o globalnom rastu su nešto optimističnije od procjena u UN izvještaju, pa bi globalni rast za 2013. godinu iznosio 3%, a stopa rasta za 2014. godinu je 3,6%.

U tabeli br.1 prikazane su prognoze rasta prema UN-u i to globalni rast (svijet ukupno) i rast u izabranim regijama, odnosno zemljama.

Tabela 1

Bruto domaći proizvod (godišnja promjena) – realna stopa

2013. 2014. 2015.

Svijet 2,2 2,8 3,2

Razvijene ekonomije 1,1 2,0 2,4

SAD 1,9 2,5 3,2

Japan 1,5 1,4 0,9

EU 0,1 1,6 1,9

Eurozona -0,4 1,2 1,6

Ekonomije u tranziciji 2,0 1,6 2,3

Jugoistočna Evropa 1,9 2,0 3,1

CIS i Gruzija 2,0 1,6 2,3

Rusija 1,3 1,0 1,5

Ekonomije u razvoju 4,6 4,7 5,1

Afrika 3,7 4,2 5,1

Istočna i južna Azija 5,6 5,7 5,8

Kina 7,7 7,3 7,1

Indija 4,8 5,0 5,5

Zapadna Azija 3,8 3,6 4,4

Latinska Amerika i Karibi 2,7 2,6 3,4

Izvor: UN/DESA, World Economic Situation and Prospects 2014- Update as of mid-2014

Umjeren globalni rast u 2013. godini uglavnom je opredijeljen slabostima razvijenih ekonomija, kao i dugotrajnom recesijom u zemljama Eurozone. Istovremeno, i u zemljama u razvoju koje su tokom proteklih godina bile pokretači globalnog rasta, došlo je do usporavanja ekonomskih aktivnosti, što je takođe uticalo na skromniji ukupan rast od 2,2% u 2013. godini. Procjenjuje se da će ekonomija Sjedinjenih Američkih Država u 2014. godini rasti po stopi od 2,5%, Japana 1,4%, zemalja EU 1,6%, a u Eurozoni rast bi trebalo da iznosi 1,2%.

Iako su prognoze o ekonomskim kretanjima za 2015. godinu nešto optimističnije (3,2% na globalnom nivou), ipak ostaje zabrinutost jer bi, između ostalog, niska inflacija, posebno u razvijenim zemljama, mogla „prigušiti“ ekonomske aktivnosti, a to bi dovelo do revidiranja postojećih prognoza o ukupnom ekonomskom rastu.

18


Na osnovu osnovnih indikatora i ekonomskih kretanju za 2013. godinu, kao i predviđanja za 2014. go-dinu, crnogorska ekonomija se oporavlja ali na srednji rok neće moći da računa na visoke stope rasta kakve su zabilježene prije krize 2009. godine, pogotovo ako ovome dodamo i realni pad ekonomije u 2012. godini.

Boks 1.2. –Poslovni ambijent u Crnoj Gori

Crna Gora ima značajnu ulogu u sprovođenju reformi unapređenja poslovnog ambijenta u regionu. Rezultati koje je postigla u toj oblasti omogućile su joj napredak na listi lakoće poslovanja (Doing busi-ness 2014). Sa dvije zabilježene reforme zemlja je popravila svoju poziciju za sedam mjesta (44. mjesto od 185 zemalja koje su uključene u izvještaj). Od zemalja regiona bolju poziciju ima Makedonija (25. na listi) i Slovenija (33. na listi), dok su Hrvatska (89), Albanija (90), Srbija (93), Kosovo (86) i Bosna i Herce-govina (131) pozicija gore rangirane od Crne Gore.

Tabela 1

Rangiranje Crne Gore prema osnovnim indikatorima poslovanja

DB 2014. godina DB 2013. godina Promjena u poziciji

Započinjanje biznisa 69 58 -11

Izdavanje građevinskih dozvola 106 176 +70

Dobijanje priključka za električnu energiju 69 69 Bez promjene

Registrovanje imovine 98 117 +19

Dobijanje kredita 3 4 +1

Zaštita investitora 34 32 -2

Plaćanje poreza 86 81 -5

Prekogranična trgovina 53 42 -11

Izvršenje ugovora 136 135 -1

Rješavanje nelikvidnosti 45 44 -1

Izvor: Doing Business in 2014 – The World Bank Group

U izvještaju je istaknuto uspješno sprovođenje reformi u dvije oblasti: izdavanje građevinskih doz-vola i registrovanje imovine. U oblasti izdavanja građevinskih dozvola ostvaren je i najveći pomak - za sedamdeset mjesta, što je rezultat niza reformi koje su omogućile olakšano dobijanje građevinskih dozvola. Najveća novina u ovoj oblasti je uvođenje principa jednog šaltera (one stop shop) gdje se po službenoj dužnosti mogu pribaviti sve potrebne saglasnosti za dozvolu. U oblasti registrovanja imovine, zabilježen je napredak za devetnaest mjesta zbog pojednostavnjenja registracije imovine uvođenjem notarskog sistema.

Nalazi Doing Business 2014 izvještaja ističu napredak u reformi poslovanja, ali i dalje ima prostora za unapređenje poslovnog ambijenta.

Prema procjenama EBRD-a iz maja 2014. godine, BDP Crne Gore u 2014. godini bi trebalo da ima rast od 3%, što je više u odnosu na procjene iz januara 2014. godine. Prema EBRD-u, u maju 2014. godine, u odnosu na procjene iz januara 2014. godine, smanjena je stopa BDP-a za Srbiju, a za Rumuniju, Crnu Goru i Bugarsku je prognoza povećana, dok je na istom nivou ostala prognoza za Albaniju, Bosnu i Hercegovinu i Makedoniju. Prema procjenama UN/DESA rast BDP-a u 2014. godini za Crnu Goru

19

Realni sektor

je nešto niži (grafik br.1.1), ali je prognoza data u World Economic Situation and Prospects 2014 snižena za 0,5 p.p. u odnosu na prognozu datu u World Economic Situation and Prospects 2013. Prema modelskoj projekciji u 2014. godini, realni rast BDP-a u Crnoj Gori će se kretati u rasponu 3,15%-3,77%, sa centralnom projekcijom od 3,46%. Makromodelski pregled kretanja realnog BDP-a, na kvartalnom nivou, sezonski prilago-đen, dat je na grafiku br. 1.2.

Modelska projekcija zasniva se na sezonski pri-lagođenom modelu autoregresivnih integrisa-nih procesa pokretnih prosjeka. Radi testiranja centralne projekcije BDP-a urađena je i procjena BDP-a po potrošnoj metodi. Polazne pretpostav-ke za obračun po potrošnoj metodi obuhvataju sljedeće:

• Stagnacija i neznatan rast od 0,3% potroš-nje domaćinstava. Stagnacija primanja po osnovu zarada i penzija uticaće na potroš-nju domaćinstava. Do blagog rasta potroš-nje domaćinstava može doći usljed odre-đenog novog zapošljavanja, uslovljenog jačanjem investicione aktivnosti, posebno u drugoj polovini godine;

• Učešće državne potrošnje u ovom periodu može rasti kao posljedica izdataka za fi-nansiranje prve dionice autoputa, koja će se realizovati kroz kapitalni budžet. Ipak, multiplikativni efekti investicija imaće uticaj na rast budžetskih prihoda, te se ne očekuju veća budžetska opterećenja;

• Rast investicija u osnovna sredstva usljed pojačanih nabavki investicione opreme i postrojenja potrebnih za izgradnju najav-ljenih značajnih projekata;

• Promjene u zalihama će biti na nivou prošlogodišnjih;

• Izvoz roba i usluga će postepeno rasti, jer će u 2014. godini biti pod uplivom visoke osnove izvo-za roba iz 2013. godine. Uvoz će imati slab rast i biće pod uticajem pojačanog uvoza investicione opreme i supstitucije uvoza hrane domaćom proizvodnjom.

Po potrošnoj metodi BDP će u 2014. godini ostvariti stopu rasta od 3,5%, što potvrđuje validnost cen-tralne projekcije rasta BDP-a.

Projekcije EBRD-a i UN/ DESA o kretanju BDP-a za zemlje jugoistočne Evrope u 2014. godini –

stope rasta u %

Kretanje kvartalnog realnog BDP-a u 2014. godini - modelska procjena, u 000.000 eura

Grafik 1.1

Grafik 1.2

Izvor: EBRD i UN/ DESA

Izvor: CBCG, 2014.

20


Boks 1.3 - Harmonizovani indikatori konkurentnosti Crne Gore

U cilju mjerenja eksterne konkurentnost Eurozone, ECB je konstruisala harmonizovane indikatore konkurentnosti (HCI). HCI stavljaju u odnos cjenovne i troškovne pokazatelje Eurozone sa datim pokaza-teljima zemalja-partnera, koje koriste druge valute. Uzimajući u obzir relativni efektivni kurs, HCI poka-zuju nivo inostranih „pritisaka“ na domaću privredu. Glavni HCI su: relativne potrošačke cijene, relativni BDP deflator i relativni jedinični trošak rada, koji su prema posljednjim podacima za 2013. godinu iznosili 98,9, 93,1 i 94,1 (Q1 1999=100) respektivno.

Ovi indikatori su od posebnog značaja i za eurizovane ekonomije, poput Crne Gore. CBCG je konstru-isala indikatore za period 2009-2013. godina, koji mogu odgovarati HCI. Za pondere, koji se pripisuju državama-konkurentima, odabrani su udjeli tih država u crnogorskom izvozu. Naša najvažnija izvozna tržišta su države EU i države regiona (Srbija, Bosna i Hercegovina i Albanija). Njihovim uključivanjem obuhvaćeno je od 84% - 89% ukupnog izvoza, zavisno od godine. Srbija, kao najveće izvozno tržište (36% crnogorskog izvoza u 2013. godini), vrši najveći pojedinačni inostrani uticaj na crnogorske indika-tore konkurentnosti. Države EU čine 41% crnogorskog izvoza u 2013. godini, i u odnosu na prethodnu godinu povećali su se za 12,3 p.p., značajnim dijelom zbog ulaska Hrvatske u EU koja je u prošloj godini činila 22,8% crnogorskog izvoza. Grafik br. 1. prikazuje godišnji HCI izražen relativnim potrošačkim cijenama za zemlje Eurozone i Crnu Goru. Ovaj indikator je najpouzdaniji, zbog njegove statističke preciznosti, ali i lakše uporedivosti sa državama-konkurentima.

Grafik 1. prikazuje da je harmonizovani indikator konkurentnosti Eurozone izražen relativnim potrošačkim cijenama u periodu 2009-2012. bio u padu, te da se konkurentnost Eurozone sa cjenovnog aspekta povećala u datom periodu. U 2013. godini ovaj indikator pokazuje tendenciju rasta. Za Crnu Goru har-monizovani indikator konkurentnosti izražen relativnim potrošačkim cijenama računat je od 2011. godine (zbog nedostupnosti podataka), pri čemu on ne pokazuje velike oscilacije svoje vrijednosti, te samim tim ni veće promjene u konkurentnosti sa cjenovnog aspekta.

U Tabeli 1. prikazani su svi napomenuti HCI Crne Gore za period 2012-2013.

HCI Eurozone (Q1 1999=100) i Crne Gore mjeren relativnim potrošačkim cijenama

Grafik kreiran korišćenjem podataka Evropske centralne banke (HCI Eurozone) i Eurostata, Monstata i statističkih zavoda država-konkurenata (HCI Crne Gore)

Grafik 1

21

Realni sektor

Tabela 1

Harmonizovani indikatori konkurentnosti Crne Gore

HCI mjeren u odnosu na sljedeće konkurentske ekonomije:

Relativne potrošačke cijene Relativni BDP deflator Relativni jedinični

trošak rada

HCI % god. promjena HCI % god.

promjena HCI % god. promjena

2012.

EU27, SRB ,HR, BIH, AL 99,9 1,2% 87,2 -6,5% 45,6 14,8%

EU27 101,4 1,2% 88,0 -2,2% 26,9 -7,4%

EZ 101,5 0,9% 89,8 -2,2% 24,1 -6,5%

2013.

EU28, SRB , BIH, AL 98,1 -1,8 na na na na

EU28 100,3 -1,1 na na na na

EZ 100,4 -1,1 na na na na

Izvor: Indikatori konstituisani korišćenjem podataka Eurostata, Monstata, centralnih banaka, statističkih zavoda država-konkurenata. Relativne potrošačke cijene računate korišćenjem HICP indeksa Crne Gore, EU i Eurozone (EZ), kao i CPI indeksa Srbije, Hrvatske i Bosne i Hercegovine; Relativni BDP deflator računat korišćenjem deflatora dodate vrijednosti. U 2012. godini korišćen BDP deflator BiH zbog nedostupnosti deflatora dodate vrijednosti za ovu državu; Relativni jedinični trošak rada računat korišćenjem BDP-a (tekuće cijene) po zaposlenom u datim državama u nedostaku podataka za konstrukciju vjerodostojnijeg pomenutog indikatora. Korišćen kurs na 31.12.2013. za konverziju vrijednosti BDP-a u EUR; na - označava nedostupnost podataka za datu godinu.

Pad (ili rast) indikatora konkurentnosti treba interpretirati kao rast (ili pad) konkurentnosti Crne Gore, sa datih cjenovnih i troškovnih aspekata. Harmonizovani indikator konkurentnosti izražen relativnim potrošačkim cijenama je opao u 2013. godini za 1,8% u odnosu na prethodnu godinu. Harmonizovani indikator konkurentnosti izražen relativnim BDP deflatorom je u 2012. godini opao za 6,5% u odnosu na 2011. godinu, dok je harmonizovani indikator konkurentnosti izražen relativnim jediničnim troškom rada u 2012. godini porastao za 14,8% u odnosu na 2011. godinu.

U nastavku teksta slijedi SWOT analiza koja treba da ukaže na prednosti i slabosti ekonomije Crne Gore, kao i na šanse i na opasnosti.

Tabela 1.3

SWOT matrica

Prednosti Slabosti

• Bogatstvo prirodnim resursima-potencijal za privlačenje SDI

• Euro kao sredstvo plaćanja

•Niske carine i liberalan sistem

•Niske poreske stope

• Potencijal za razvoj turizma, energetike i poljoprivrede

• Status kandidata EU - korišćenje fondova

• Visok državni dug

• Porast broja firmi u blokadi i sa gubitkom

•Nedovoljna kreditna aktivnost banaka

• Visoke kamatne stope

•Neravnomjerna regionalna razvijenost

•Nedovoljno razvijena infrastruktura

•Nefleksibilno tržište rada i nezaposlenost

• Zavisnost od SDI, nizak nivo greenfield investicija i investicija u oblasti proizvodnje

•Nizak nivo i nediverzifikovanost izvoza

• Zavisnost od uvoza i nepovoljna struktura uvoza

22


Šanse Opasnosti

• Stabilizacija bankarskog sektora reflektovana kroz rast depozitnog potencijala

• Promjena u strukturi finansiranja banaka u korist depozita

• Rješavanje problema nekvalitetnih kredita kroz tzv. „Podgorički pristup“

• Izvorišta pijaće vode i dobra očuvanost od zagađenja vode, vazduha i zemljišta

• Potencijal za proizvodnju zdrave hrane i ruralni raz-voj – prerada primarne poljoprivredne proizvodnje i organska poljoprivreda

•Drvoprerađivačka industrija i proizvodnja finalnih proizvoda od drveta

• Planirani razvojni projekti, posebno u sektoru turizma i energetike

• Korišćenje obnovljivih izvora energije

• Privlačenje SDI u proizvodne djelatnosti

• Tendencija rasta državnog duga

•Opasnost od aktiviranja izdatih državnih garancija

• Smanjeni priliv SDI, nizak nivo reinvestiranja i potencijalni odliv stranog kapitala

• Smanjivanje eksterne tražnje (izvoza i prihoda od turizma)

1. Prednosti predstavljaju faktore koji pozitivno utiču na ekonomski rast.

Prirodna bogatstva neosporno predstavljaju veliki potencijal za dugoročni ekonomski rast, koji se može realizovati kroz domaće, ali i strane investicije. To je jedan od strateških ciljeva Crne Gore, čija eksploatacija je u vremenskom smislu neizvjesna. U pitanju je veliki poljoprivredni, turistički, hidroenergetski potencijal. Osim hidropotencijala, tu je ugalj kao drugi najznačajniji izvor ener-gije, zatim drvna biomasa, vjetropotencijal i sl.2 Postojeći neiskorišćeni potencijali predstavljaju dobru podlogu za privlačenje SDI.

Euro kao sredstvo plaćanja predstavlja pogodnost i za domaće i za strane investitore jer štiti pri-vredu od rizika deviznog kursa i opasnosti pojave spirale devizni kurs – inflacija – devizni kurs. Ova činjenica predstavlja veliku komparativnu prednost Crne Gore u odnosu na zemlje regiona.

Niske carine i liberalan spoljnotrgovinski sistem stimulišu poslovni ambijent i pozitivno utiču na moguće investiranje. Ovome treba dodati i bescarinsku zonu u okviru CEFTA sporazuma.

Porez na dodatu vrijednost (PDV) sa stopama od 19% i 7% čini da je Crna Gora i dalje u grupi zemalja sa najnižim stopama, te stoga ostaje konkurentna u privlačenju investicija i u narednom periodu.

Prednost Crne Gore ogleda se u ogromnom prirodnom potencijalu za razvoj tri osnovna stuba ekonomije Crne Gore: turizma, energetike i poljoprivrede. Turizam bi trebalo da predstavlja eko-nomsko uporište koje svojim razvojem podstiče rast u ostalim sektorima, a diverzifikacijom pro-izvoda utiče na regionalni razvoj. Sektor energetike koji se temelji na obnovljivim izvorima kao što su voda, vjetar, biomasa predstavlja izuzetan potencijal za investicije. Konačno, poljoprivreda je sektor koji korišćenjem prirodnog potencijala stvara uslove za razvoj prerađivačke industrije i

2 O svim energetskim potencijalima detaljno navedeno u Strategiji razvoja energetike Crne Gore do 2030. godine (Zelena knjiga – nacrt)

23

Realni sektor

proizvodnje hrane što može podstaći razvoj ruralnih područja. Inače, turizam, energetika, poljo-privreda i ruralni razvoj, kao dio osnovnih principa, predstavljeni su kao prioritetni sektori razvoja ukupne ekonomije u Nacionalnom planu razvoja Crne Gore 2013 – 2016 (NPR).

Sticanjem statusa kandidata za članstvo u EU, Crnoj Gori su iz Instrumenata pretpristupne po-moći postala dostupna i sredstva koja obuhvataju nove sektore, kao što su regionalni razvoj, ra-zvoj ljudskih resursa, poljoprivreda i ruralni razvoj. Evropska unija je, posredstvom Instrumenta pretpristupne podrške, Crnoj Gori za period 2007-2013. opredijelila 245 miliona EUR bespovratne finansijske podrške za realizaciju nacionalnih programa IPA. U međuvremenu je započet proces strateškog planiranja finansijskih sredstava koja će biti dostupna Crnoj Gori kroz IPA instrument za period 2014-2020 (IPA II), a ključni dokument kojim se definišu prioriteti na nacionalnom ni-vou za podršku iz finansijskih sredstava je Strategijski dokument3 za Crnu Goru. Dokumentom se definišu konkretni oblici podrške potrebne za postizanje predviđenih ciljeva u odabranim sekto-rima, pri čemu planirana podrška mora imati uporište u prioritetima definisanim u nacionalnim strateškim dokumentima, a istovremeno se mora odnositi na oblasti u kojima su potrebna unapre-đenja u cilju što bolje pripreme zemlje za članstvo u EU.

2. Slabosti predstavljaju faktore koji negativno utiču na privredni rast i njihovi negativni efekti su se mogli osjetiti i u prethodnom periodu.

Privredni sektor Crne Gore suočava se više poteškoća izazvanih svjetskom ekonomskom krizom. Došlo je do smanjenja likvidnosti usljed povećanja državnog duga koji je na kraju 2013. godine iznosio 1.933,7 miliona eura ili 58% BDP-a, rasta broja firmi u blokadi, koji je na dan 31.12.2013. godine iznosio 12.981 pravnih lica i preduzetnika, što predstavlja 23,55% svih privrednih lica. Pri-sutan je i problem smanjene tražnje kao posljedice svjetske krize.

Uticaj krize i neadekvatna kreditna politika banaka iz pretkriznog perioda su se odrazili na kredit-nu aktivnost banaka i tokom 2013. godine. Banke i dalje obazrivo procjenjuju rizike i nijesu sklone intenzivnijem kreditiranju. Dodatno, tendencije u realnom sektoru, i pored blagog oporavka, još uvijek nijesu dovoljno podsticajne za intenzivniju kreditnu aktivnost banaka.

Kamatne stope u Crnoj Gori su visoke, prije svega, zbog velike tražnje za kreditima u zemlji, ogra-ničenih i skupih izvora finansiranja na međunarodnom tržištu, kao i visoke premije za rizik, naj-više uzrokovane rastom nelikvidnosti realnog sektora. Krediti odobreni po veoma visokim ka-matnim stopama u prethodnim godinama se nijesu otplaćivali, što je dovelo do rasta loše aktive bankarskog sistema, kroz povećanje nekvalitetnih kredita, sa jedne, i daljeg produbljivanja neli-kvidnosti realnog sektora, sa druge strane.

Nejednakost je prisutna i sa regionalnog aspekta, pri čemu se posebno ističe nerazvijeni sjever Crne Gore. Nerazvijeno tržište rada, prestanak rada pojedinih preduzeća koja su pripadala radno – intenzivnim granama u sjevernom regionu uslovili su migraciju stanovništva od sjevera ka jugu, čime se povećao pritisak na infrastrukturu djelova zemlje sa povećanim prilivom stanovništva, a ujedno je dovelo do depopulacije opština sjevernog regiona. Strategija regionalnog razvoja Crne Gore za period 2014 – 2020. godine treba da definiše ciljeve usmjerene ka povećanju regionalne i lokalne konkurentnosti Crne Gore, pri čemu se akcenat stavlja na manje razvijen sjeverni region. Strategija će biti usklađena sa Pravcima razvoja Crne Gore 2013-2016. i sedmogodišnjom finan-sijskom perspektivom EU koja se odnosi na isti period 2014-2020. godine. Dokument predstavlja

3 Eng. Country Strategy Paper

24


okvir za korišćenje podrške iz evropskih finansijskih fondova u cilju prevazilaženja regionalnih razlika.

Nedovoljno izgrađena i nerazvijena infrastruktura može biti ograničavajući faktor budućeg pri-vrednog razvoja zemlje. Saobraćaj je komplementarna grana sa drugim djelatnostima (turizam, trgovina, industrija, tranzit roba) što povećava značaj njegovog unapređenja. Značajan napredak u ovom segmentu vezan je za definisanje ugovora o gradnji autoputa, projektovanju i nabavci opreme i materijala, kao i najavljen početak realizacije projekta u 2014. godini.

Što se tiče tržišta rada u Crnoj Gori izražena je neusklađenost ponude radne snage i potreba tržišta rada, a istovremeno postoji visok stepen dugoročne nezaposlenosti, kao i visoka stopa nezaposleno-sti među mladima. Programom stručnog osposobljavanja lica sa stečenim visokim obrazovanjem čija je implementacija počela u januaru 2013. godine, a nastavljna je i u 2014. godini, nastoji se da se smanji nezaposlenost visokobrazovanih mladih lica u Crnoj Gori. Istovremeno je Zavod za zapo-šljavanje u 2013. godini, treći put zaredom, realizovao Projekat zaposlimo naše mlade na sezonskim poslovima, čime se, takođe, utiče na ublažavanje stope nezaposlenosti. Iako se nizom programa i projekata nastoji smanjiti nezaposlenost, posebno mlađe populacije, stopa nezaposlenosti mladih (od 15 do 24 godine) je i više nego dupla u odnosu na ukupnu stopu nezaposlenosti po Anketi o rad-noj snazi koju sprovodi Monstat. Prema posljednjim raspoloživim podacima stopa nezaposlenosti mladih u četvrtom kvartalu 2013. godine iznosila je 48,4%, a ukupna stopa nezaposlenosti 19,5%. Nacionalnom strategijom zapošljavanja i razvoja ljudskih resursa za period 2012 – 2015, usvoje-nom u decembru 2011. godine, a kroz postavljene prioritete, nastoje se prevazići problemi tržišta rada. Jedan od prioriteta je da se unapređenjem znanja i vještina putem formalnog i neformalnog obrazovanja i obuke smanji neusklađenost ponude i tražnje, a ujedno smanji nezaposlenost.

Pored značajnog priliva stranih direktnih investicija, ne možemo biti zadovoljni njihovom struk-turom jer se u većini slučajeva radi o investiranju u postojeće objekte i izgradnji nekretnina za ličnu upotrebu, dok se veoma mali dio odnosi na investicije u oblasti proizvodnje. Sve to dovodi do kratkoročnih efekata investicija na domaću ekonomiju i slabog uticaja na otvaranje novih radnih mjesta, usvajanje novih znanja i tehnologija, povećanje produktivnosti i izvoza, odnosno dugoroč-nog razvoja Crne Gore.

Crnogorski izvoz karakteriše nizak nivo diverzifikovanosti, to jest, u robnom izvozu dominiraju sirovine i proizvodi niskog stepena obrade, koji su često pod uticajem berzanskih kolebanja i pod-ložni konjunkturnom ciklusu. Osim veće diverzifikacije potreban je i izvoz većeg obima, u cilju poboljšanja spoljnotrgovinskog deficita i strukturnog prilagođavanja naše ekonomije. U razmjeni usluga dominira turizam, koji je takođe, u velikoj mjeri podložan konjunkturnim kretanjima.

Visoka zavisnost od uvoza predstavlja permanentnu slabost crnogorske ekonomije. Problem bi se djelimično mogao riješiti povećanom supstitucijom uvoza za koju postoje realni kapaciteti u do-maćoj ekonomiji. Struktura uvoza je, takođe, prilično nepovoljna. U uvozu dominiraju proizvodi široke potrošnje, dok je učešće opreme i mašina mnogo manje. Uz pomjeranje strukture uvoza u pravcu opreme i mašina, moglo bi se pozitivno uticati na privrednu aktivnost i pokrenuti investi-cioni ciklusi u zemlji.

3. Šanse predstavljaju mogućnosti za dalji privredni razvoj, a one će, naravno, zavisiti od niza fakto-ra.

25

Realni sektor

U toku 2013. godine bankarski sistem je bio stabilan, likvidan i solventan. Likvidnost bankarskog sistema je bila zadovoljavajuća i koeficijenti likvidnosti bili su iznad zakonski propisanih minimu-ma. Izvršenim dokapitalizacijama tokom prethodnih godina je obezbijeđena solventnost bankar-skog sektora. Koeficijent adekvatnosti kapitala na agregatnom nivou bio je znatno iznad zakonski propisanog minimuma i na kraju 2013. godine je iznosio 14,44%. Kontinuiran rast depozitnog potencijala banaka i tokom 2013. godine predstavlja odraz stabilnog povjerenja u bankarski sistem Crne Gore, kako građana, tako i privrede.

Smanjenje podrške matičnih banaka bankama u Crnoj Gori, koje se ogleda u smanjenju ino pozaj-mica banaka od sredine 2009. godine, uticalo je na to da se crnogorske banke u proteklom periodu preorjentišu na drugi izvor finansiranja, odnosno na privlačenje i povećano korišćenje depozita. I pored negativnih aspekata smanjenja ino-pozajmica, ovakvom promjenom u strukturi finansira-nja stvoreni preduslovi za održiviji model poslovanja banaka u budućnosti.

U cilju smanjenja iznosa nekvalitetnih kredita u bankarskom sektoru i povećanja likvidnosti pre-duzeća i privrede, Centralna banka i Ministarstvo finansija, u saradnji sa Svjetskom bankom su kreirali tzv. „Podgorički pristup“, odnosno model vansudskog restrukturiranja kredita privred-nih subjekata, koji imaju dug kod jedne ili više banaka u sistemu, a koji se ne servisiraju redovno. Model ima za cilj da riješi upravljanje nekvalitetnim kreditima kroz finansijsko restrukturiranje preduzeća. Koristi od implementacije ovog modela imale bi kako banke, tako i privredni subjekti, jer predstavlja sistemsko rješenje od izuzetnog značaja za tekući oporavak realnog i bankarskog sektora. Takođe, država bi u budućnosti dobila preduzeća sposobna da izmiruju svoje obaveze, a CBCG bi ojačala finansijsku stabilnost.

Veliki broj studija pokazuje da će u dolazećim decenijama jedan od najvećih globalnih problema biti nestašica pijaće vode. Crna Gora je relativno bogata izvorima pijaće vode, koje bi trebalo mno-go više ekonomski valorizovati u narednim godinama. Crna Gora je u ekološkom pogledu „dobro očuvana“ (sa izuzetkom nekoliko lokacija, kao na primjer u okolini KAP-a), što predstavlja dobru osnovu za razvoj turizma, poljoprivrede i prehrambene industrije.

Ulaganje u oblast proizvodnje prehrambenih proizvoda, posebno proizvodnje organskog voća i povrća, zdrave hrane kao apsolutnog hita u svijetu, može biti potencijalna šansa za privlačenje investicija. Prednosti koje se odnose na razvoj ruralnog područja su prije svega istovremeno ulaga-nje u turizam i poljoprivredu. Razvijanje poljoprivredne proizvodnje, te proizvodnje zdrave hrane na sjeveru Crne Gore, uticalo bi na smanjenje regionalnih razlika i istovremeno stvorilo uslove za razvoj seoskih područja. Dobro uspostavljena poljoprivredna proizvodnja podrazumijeva i pove-ćanje obradivih poljoprivrednih površina, ulaganje u proizvodnju organske hrane, kao i preradu primarnih poljoprivrednih proizvoda. Crna Gora raspolaže znatnim potencijalom za proizvodnju poljoprivrednih proizvoda, čijim bi se iskorišćavanjem uticalo kako na supstituciju uvoza, tako i na povećanje izvoza.

Poznato je da je drvna industrija predstavlja jednu od najstarijih industrijskih grana sa tradicijom dugom preko 130 godina. Ako tome dodamo da je Crna Gora sa 60% šumovitosti, uz skandinavske zemlje, jedna od najšumovitijih zemalja Evrope, jasno je sa koliko potencijala raspolaže. Zbog ras-položivog drvnog potencijala, ulaganje u drvoprerađivačku industriju bi uticalo na povećanje pro-izvodnje, posebno na povećanje proizvodnje finalnih proizvoda od drveta. Ovo bi imalo pozitivan efekat na smanjenje nezaposlenosti u sjevernim opštinama. Upravo zbog toga je važano donošenje Strategije razvoja prerađivačke industrije u Crnoj Gori 2014 - 2018. godine, koja daje kvalitetnu

26


analizu stanja u prerađivačkoj industriji za prethodni period, kao i osnovne strateške ciljeve za naredni period.

Kako je navedeno u Nacionalnom planu razvoja 2013-2016, ekonomski rast i razvoj Crne Gore se zasniva na tri stuba: turizam, energetika i poljoprovreda. Implementacija projekata u sektoru tu-rizma i energetike direktno ili indirektno će pokrenuti aktivnosti u komplementarnim sektorima (saobraćaj, trgovina, određene oblasti prerađivačke industrije i sl.). U toku je valorizacija turistič-kog rizorta u Kumboru, ostalih faza marine Porto Montenegro, projekta Luštica, Kraljičine plaže, a očekuje se početak izgradnje projekta II BLOKA TE „Pljevlja“, malih hidroelektrana i niza drugih projekata. Realizacija predviđenih projekata će podstaći pozitivne trendove ne samo u ovim djelat-nostima, već i na nivou ukupne ekonomije.

Crna Gora, prema raspoloživim podacima, ima priličan potencijal za proizvodnju energije iz ob-novljivih izvora (voda, sunce, vjetar, biomasa), što može predstavljati jednu od centralnih oblasti za investiranje u budućnosti. U skladu sa opredjeljenjem za pristupanje Evropskoj uniji, cilj Crne Gore u oblasti energetike je da pored povećanja sigurnosti snabdijevanja energijom i unapređenja energetske efikasnosti, radi na povećanju korišćenja energije iz obnovljivih izvora.

Visok priliv SDI već duži niz godina nameće pitanje koliko su one kvalitetno, u ekonomskom smi-slu, iskorišćene. Dosadašnja struktura stranih direktnih investicija ima značajan prostor za pobolj-šanje, u smislu povećanja ulaganja u greenfield projekte, proizvodne kapacitete i proizvodnju za izvoz. To je nešto što Crnoj Gori nedostaje i promjenom postojeće strukture ostvarili bi se mnogo veći multiplikativni efekti SDI na ekonomiju, ojačao bi se izvozni sektor i dao zamajac čitavoj eko-nomiji.

4. Opasnosti predstavljaju faktore koji u narednom periodu mogu negativno uticati na ukupnu pri-vredu.

Višegodišnja prisutnost budžetskog deficita utiče na povećanje državnog duga, s obzirom na to da se deficit finansira iz zaduživanja. Analiza održivosti duga ukazuje da je državni dug održiv, ali i da bi se teškoće mogle javiti u slučaju negativnog kretanja BDP-a, budžetskog deficita u dugom roku, aktviranja izdatih garancija, kao i u slučaju nastavka tendencije brzog rasta javnog duga.

Izuzetno visok nivo državnih garancija predstavlja veliku opasnost za održivost državnog duga, jer ukoliko se iznos garancija uključi u državni dug, on prelazi granice propisane Mastrihtskim kriterijumima. Za pojedine garancije postoji visok rizik da će biti aktivirane, stoga treba sagledati cjelokupni iznos izdatih garancija. Dodatnu zabrinutost predstavlja i brzina rasta državnog duga u proteklih nekoliko godina.

Posljednjih nekoliko godina evidentan je visoki priliv kapitala u obliku stranih direktnih investi-cija, što je pozitivno uticalo na ekonomski rast. Smanjivanje priliva, uz nizak nivo reinvestiranja, sa jedne strane, i potencijalni odliv stranog kapitala, sa druge strane, negativno bi se odrazilo na dugoročni privredni razvoj Crne Gore.

Produbljivanje krize i smanjenje tražnje na izvoznim tržištima mogu negativno da utiču na os-tvarenje prihoda od izvoza roba i usluga. Pritom se misli na sektor turizma i njegovo dominantno učešće u ukupnim prihodima od usluga, odnosno na veliku zavisnost cjelokupne ekonomije od turizma, i činjenicu da je samo oslanjanje na turizam potencijalna opasnost u slučaju slabije turi-stičke sezone.

27

Realni sektor

Boks 1.4 – Tranzicioni proces zemalja istočne i jugoistočne Evrope – tranzicioni indikatori

Od 1994. godine kada je izvještaj Transition report prvi put objavljen, EBRD prati napredak reformi na nivou države i na nivou sektora u tranzicionim državama, kroz set tzv. tranzicionih indikatora. Kada su u pitanju reforme na nivou sektora, tranzicioni indikatori odražavaju negativne pomake u energetskom sektoru i to u Albaniji, Bugarskoj i Mađarskoj. Albanija je duži vremenski period suočena sa problemom snabdijevanja električne energije, gubicima u distribuciji i lošom naplatom. Bugarska ima problem ne-dostataka liberalizacije i razjedinjenja energetskog sistema, što sprečava prilično neophodne privatne investicije u ovom sektoru. U Crnoj Gori se smanjio tranzicioni jaz u sektoru prirodnih resursa, što je rezultat napretka u kreiranju pravnog okvira za razvoj tržišta plina. Ovaj pomak se smatra značajnim jer Crna Gora ima izuzetan potencijal i mogućnost da u doglednom periodu postane regionalni energet-ski centar. Napravljeni su pomaci u finansijskom sektoru u Hrvatskoj kao rezultat povećanja konkurent-nosti u sektoru osiguranja, i Sloveniji kao rezultat privatizacije državne banke Nova KBM, i u Bosni i Hercegovini, u oblasti prvatnog kapital i tržišta kapitala.

Tabela 1

Tranzicioni indikatori za izabrane zemlje, 2013.

Privredni subjekti Tržišta i rgovina

Naziv zemlje Velike privatizacije

Male privatizacije

Upravljanje i restrukturiranje

preduzeća

Liberalizacija cijena

Trgovina i devizni sistem

Politika konkurencije

Albanija 4- 4 2+ 4+ 4+ 2+

BiH 3 3 2 4 4 2+

Bugarska 4 4 3- 4+ 4+ 3

Crna Gora 3+ 4- 2+ 4 4+ 2

Kosovo 2- 3+ 2 4 4 2+

Makedonija 3+ 4 3- 4+ 4+ 3-

Rumunija 4- 4- 3- 4+ 4+ 3+

Srbija 3- 4- 2+ 4 4 2+

Slovenija 3 4+ 3 4 4+ 3-

Hrvatska 4-↑ 4+ 3+ 4 4+ 3

Raspon rezultata je od 1 do 4+, pri čemu ocjena 1 predstavlja malu ili nepostojeću promjenu u odnosu na centralno-plansku ekonomiju, dok 4+ odgovora standardu tržišnih ekonomija. Strelice ↑ i ↓ označaju jedan stepen naviše ili naniže u odnosu na prethodnu godinu. Dvije strelice naviše ↑↑ označavaju dve stepena poboljšanja.

Izvor: EBRD Transition Report 2013 (Country-Level Transition indicator scores)

Reforme na nivou države bilježe po prvi put od 1994. godine više pozitivnih nego negativnih pomaka. Kreatori ekonomskih politika u zemljama tranzicije su i dalje posvećeni tržišnim principima, konkuren-ciji i otvorenoj trgovini. Hrvatska je u julu 2013. godine postala članice EU. Ipak, ne postoji naznaka pokretanja nekih većih reformi, koje bi ubrzale stope rasta kako bi se u potpunosti iskoristio dugoročni potencijal zemalja u tranziciji. U odnosu na prošlu godinu zemlje zapadnog Balkana nijesu imale veće pomake, osim Hrvatske koja bilježi poboljšanje u oblasti velikih privatizacija. Tabela br. 1 prikazuje tran-zicione indikatore u šest oblasti za izabrane zemlje: velika privatizacija, mala privatizacija, upravljanje i rastruktuiranje preduzeća, liberalizacija cijena, razmjena i devizni sistem, politike konkurencije. Raspon rezultata je od 1 do 4+, pri čemu ocjena 1 predstavlja malu ili nepostojeću promjenu u odnosu na cen-

28


tralno-plansku ekonomiju dok 4+ odgovora standardu tržišnih ekonomija. Kada su u pitanju tržišni sub-jekti (prve tri kolone), odabrani uzorak zemalja ne bilježi značajne tranzicione pomake u odnosu na prethodnu godinu. Kosovo je postalo šezdeset i šesti član EBRD u decembru 2012. godine. Ova zemlja ima najniže indikatore konkurentnosti u većini navedenih oblasti i tranziocioni jaz je rezultat slabije institucionalne strukture i godine slabih investicija.

S druge strane, Crna Gora je pokrenula proces pristupnih pregovora sa Evropskom unijom što će dove-sti do još veće integracije sa evropskim i svjetskim trgovinskim strukturama.

Ekonomije u tranziciji su u prethodnoj godini ostvarile različite rezultate u domenu strukturnih re-formi. Na nivou sektora, došlo je do povećanja u 18 zemalja (jedan stepen) u oblastima: opšta indus-trija (Litvanija), vode i otpadne vode (Kirgistan i Rumunija), putevi (Kazakhstan i Republika Slovačka), osiguranje i druge finansijskei usluge (Hrvatska i Slovenija), mikrofinansije mala i srednja preduzeća (Bugarska, Estonija, Makedonija, Mongolija, Rumunija, Tadžikistan i Ukrajina), privatni kapital (Hrvat-ska i Estonija) i tržište kapitala (Bosna i Hercegovina i Turska). Do pogoršanja je došlo u sedam sektora: eletrična energija (Albanija, Bugarska i Mađarska), gradski transport (Estonija), osiguranje i druge finan-sijske usluge (Poljska), mikrofinansije, mala i srednja preduzeća (Slovenija) i tržište kapitala (Mađarska).

Prema anketi CBCG smanjen je optimizam privrednika po pitanju povećanja obima njihovih aktivno-sti u odnosu na prethodnu godinu. Neznatno se povećao broj privrednika (20%) koji će umanjiti svoje aktivnosti u 2014. godini, dok je u prethodnoj godini smanjenje očekivalo 18% privrednika. Prema istoj anketi (sprovedenoj krajem januara i početkom februara 2014. godine), 33% privrednika očekuje povećanje nivoa obima aktivnosti (proizvodnje i pružanja usluga).

Privrednici kao glavne poslovne barijere u narednom periodu vide u slaboj tražnji, opštim rizicima poslovanja i visokim kamatnim stopama na kredite.

Očekivani obim aktivnosti u 2014. godini, % Očekivane poslovne barijere u 2014. godini, %

Grafik 1.3 Grafik 1.4

29

Realni sektor

Povećanje investicija u narednom periodu bi trebalo da ima dominantan uticaj na nivo i kretanje uku-pnih ekonomskih aktivnosti. U PEP-u (Pretpristupni ekonomski program) za Crnu Goru 2013-2016, osnovnim makroekonomskim scenarijom se predviđa kontinuirani rast crnogorske ekonomije, prema kome bi realni rast BDP-a u 2014. godini iznosio 3,6%, odnosno 3,5% u 2015. godini. Scenario nižeg rasta polazi od pretpostavke da bi značajnija investiciona ulaganja uslijedila tek u 2016. godini, pa bi po tom scenariju realni rast u 2014. godini iznosio 1,6%, a u 2015. godini 2%.

1.2. Djelatnosti

1.2.1. Industrijska proizvodnja

U 2013. godini ostvaren je rast ukupne industrijske proizvodnje od 10,6%, najviše zbog rasta proi-zvodnje u sektoru snabdijevanja električnom energijom, gasom i parom od 38,7%. Pad proizvodnje je zabilježen u sektoru vađenja ruda i kamena od 1,4% i sektoru prerađivačke industrije od 5,0%.

U sektoru vađenja ruda i kamena pad proizvodnje od 6,4% zabilježen je u oblasti vađenja uglja, pad od 14,5% zabilježen je u oblasti ostalo rudarstvo, dok u oblasti vađenje ruda metala nije zabilježena proizvodnja tokom 2013. godine.

U sektoru prerađivačke industrije koja čini 59,6% ukupne industrijske proizvodnje zabilje-žen je pad od 5,0% u odnosu na posmatrani peri-od prethodne godine.

Rast proizvodnje je evidentiran u devet od uku-pno šesnaest oblasti industrijske proizvodnje, čiji udio iznosi 25,7% ukupne industrijske pro-izvodnje. Rast proizvodnje bilježe oblasti: pro-izvodnja prehrambenih proizvoda (10%), du-vanskih proizvoda (121,7%), proizvodnja papira i proizvoda od papira (32%), proizvodnja hemi-kalija i hemijskih proizvoda (21,6%), proizvodnja osnovnih farmaceutskih proizvoda i preparata (9,7%), proizvodnja proizvoda od gume i plastike (13,3%), proizvodnja proizvoda od ostalih neme-talnih minerala (41,1%), proizvodnja namještaja (588,1%) i popravka i montaža mašina i opreme (39,3%).

Pad proizvodnje u 2013. godini evidentiran je u sedam oblasti. Najveći pad od 37,3% bilježi proizvod-nja osnovnih metala, oblast sa najvećim učešćem u sektoru prerađivačke industrije (21,2%) u ukupnoj industriji. Dugotrajni problemi u poslovanju Kombinata aluminijuma doveli su kompaniju do pokre-tanja stečajnog postupka u 2013. godini. Pad proizvodnje je zabilježen u oblastima: proizvodnja pića pad od 2,5%, proizvodnja odjevnih predmeta 30,2%, proizvodnja od drveta, plute i sl. 16,7%, štampa-nje i umnožavanje audio i video zapisa 3,7%, proizvodnja metalnih proizvoda, osim mašina i uređaja 26,9% i proizvodnja mašina i opreme na drugom mjestu nepomenute 3,9%.

Industrijska proizvodnja

Grafik 1.5

Izvor: Monstat

30


U 2013. godini urađen je Nacrt strategije razvoja prerađivačke industrije u Crnoj Gori 2014 - 2018. go-dine. Strategija je dala kvalitetnu analizu stanja u prerađivačkoj industriji, posebno metalskoj i drvnoj, za prethodni period, kao i osnovne strateške ciljeve za ove oblasti u narednom periodu. Kako indu-strijski sektor Crne Gore danas karakterišu niska produktivnost i slaba konkurentnost, Strategija na-vodi izuzetnu važnost razvoja prerađivačke industrije, posebno što se crnogorska ekonomija ne smije oslanjati samo na razvoj uslužnih djelatnosti.

Grafik 1.6

U sektoru proizvodnje električne energije, gasa i vode, koji učestvuje sa 35,2% u ukupnoj proizvod-nji, zabilježen je rast od 38,7% u odnosu na 2012. godinu. Na osnovu procjena ostvarenja proizvod-nje za 2013. godinu, prikazanih u energetskom bilansu Crne Gore za 2014. godinu, HE „Perućica“ i HE „Piva“ su ostvarile veću proizvodnju od planirane za 2013. godinu, dok je proizvodnja u TE „Pljev-lja“ bila nešto niža od planirane proizvodnje. Ukupna proizvodnja električne energije u Crnoj Gori u 2014. godini, planirana je, energetskim bilansom, na 3108 GWh, što je manje od procjene ostvarenja u 2013. godini za 18%.

Industrijska proizvodnja po sektorima, Ø 2010 = 100

Izvor: Monstat

31

Realni sektor

Planom razvoja u oblasti energetike predviđa se izgradnja Bloka II TE „Pljevlja“. Izgradnjom ovog Blo-ka ostvario bi se strateški cilj u energetici, odnosno, obezbijedila bi se elektroenergetska nezavisnost države, eliminisao aktuelni deficit električne energije, poboljšala sigurnost snabdijevanja potrošača, a poboljšala bi se stabilnost i održivost elektroenergetskog sistema Crne Gore. Nakon završetka tendera prispjele ponude, za projekat izgradnje drugog bloka TE „Pljevlja“, detaljno su analizirane i očekuje se u 2014. godini, od strane radne grupe zadužene za analizu podataka, izrada analize održivosti kojom će se precizirati ekonomska opravdanost svakog projekta pojedinačno.

Ministarstvo ekonomije je u novembru 2013. godine raspisalo tender za davanje koncesija za korišćenje vodotoka Kutske i Mojanske rijeke za izgradnju malih hidroeletrana. Strateški planovi u oblasti pro-zvodnje električne energije, gasa i vode, ukazuju da će se trend rasta u dugoročnom periodu nastaviti.

Elektroprivreda Crne Gore je u decembru 2011. godine počela realizaciju projekta - Unapređenje mje-renja u distributivnom sistemu Crne Gore. Nakon dvije godine, planirana dinamika je ostvarena, tako da su kod više od 150.000 potrošača ugrađena nova multifunkcionalna brojila. Ovaj projekat vrijedan je oko 43 miliona eura.

U novembru 2013. godine je pripremljen drugi akcioni plan energetske efikasnosti koji se odnosi na period 2013. do 2015. godine. Drugi akcioni plan energetske efikasnosti izrađen je u skladu sa zahtjevima Direktive 2006/23/EU o energetskom efikasnosti, Strategijom energetske efikasnosti, Strategijom razvoja energetike Crne Gore i Za-konom o energetskoj efikasnosti („Sl. list Crne Gore“ br. 29/10). Akcioni plan je urađen prema obrascu koji je pripremila Energetska zajednica i koji u potpunosti odgovara zahtjevima Direktive. Obaveza koju Crna Gora ima prema sporazumu o Energetskoj zajednici je postizanje indikativ-nog cilja energetske efikasnosti, a koja predstav-lja uštedu od 9% od prosječne finalne potrošnje energije u zemlji za period od pet godina i to u devetoj godini primjene Direktive. Utvrđeni pe-riod za postizanje indikativnog cilja (prema Di-rektivi) je od 2010. godine do 2018. godine.

Prateći kretanje industrijske proizvodnje tokom prikazanog perioda primjetan je opadajući trend sve do početka 2013. godine. Tada dolazi do stagnacije odnosno zaustavljanja opadajućeg trenda, posebno u martu, aprilu i tokom posljednja dva mjeseca kada se evidentira značajniji godišnji rast industrijske proizvodnje.

1.2.2. Turizam

Trend rasta dolazaka i noćenja turista je nastavljen i u 2013. godini iako nešto umjerenijim rastom u odnosu na prethodnu godinu. Prema podacima Monstata, Crnu Goru je tokom 2013. godine posjetio 1,5 milion turista, što je za 3,6% više nego u 2012. godini, pri čemu se broj dolazaka stranih turista povećao za 4,8%, dok je broj dolazaka domaćih turista smanjen za 4,4%.

Industrijska proizvodnja – trend kretanja (2010=100)

Grafik 1.7

Izvor: Monstat

32


U strukturi dolazaka stranih turista (van regiona), najzastupljeniji su bili turisti iz Rusije (20,1%), Ukrajine (4,4%), Poljske (3%), Francuske (2,5%), Njemačke (2,3%), Italije (2,1%), Češke (1,8%), Velike Britanije (1,6%) i drugih. Od turista iz susjednih država najzastupljeniji su bili turisti iz Srbije (20,3%), Bosne i Hercegovine (6,1%), Kosova (2,4%), Albanije (1,7%), Hrvatske (1,6%) i Makedonije (1,5%).

Primorska mjesta su bila najposjećenija i ove godine. Broj turista na primorju je bio za 3,6% viši u od-nosu na prethodnu godinu i oni su činili 90,4% ukupno ostvarenih dolazaka. Povećan je i broj posjeta glavnom gradu za 23,2%, dok planinska mjesta, ostala turistička mjesta i ostala mjesta bilježe smanje-nje broja dolazaka za 2,3%, 16,6% i 20,3% respektivno.

Tokom 2013. godine, ostvareno je 9,4 miliona no-ćenja što je za 2,8% više u poređenju sa prethod-nom godinom. Od ukupnog broja noćenja, do-maći turisti su ostvarili 997.728 noćenja, što je za 1% manje nego u 2012. godini, dok su strani tu-risti ostvarili 8,4 miliona noćenja, što predstavlja rast od 3,3%. Veći broj noćenja u 2013. godini, u odnosu na prethodnu godinu, ostvarili su turisti iz Ukrajine (32,2%), Rusije (19%), Velike Britanije (19,7%), Poljske (15,5%), Mađarske (15,1%), Fran-cuske (11,6%), kao i turisti zemalja regiona: Ma-kedonije (13,3%) i Kosova (10,8%), dok su manje noćenja ostvarili turisti iz Srbije za 10,1%, Bosne i Hercegovine za 7% i Hrvatske za 5,3%.

U ukupno ostvarenim noćenjima, 97% se odnosi-lo na primorska mjesta, dok su planinska mjesta zastupljena sa 1,2%, glavni grad sa 1,2%, a ostala turistička mjesta sa 0,6%.

Dolasci turista u 2013. godini

Struktura dolazaka turista po mjestima u 2013. godini, u % Noćenje turista u 2013. godini

Grafik 1.8


Izvor: Monstat

Izvor: Monstat Izvor: Monstat

33

Realni sektor

Ukupan broj noćenja koje su ostvarili turisti iz zemalja EU u 2013. godini iznosio je 1,8 milio-na, što čini 18,9% ukupnih ostvarenih noćenja. U strukturi noćenja turista EU najveći proce-nat čine turisti iz Poljske 12,8%, zatim Njemač-ke 10,7%, Francuske 10,5%, Češke 10,0%, Italije 7,0% i Velike Britanije 6,9%.

Tokom 2013. godine nastavljena je promocija tu-rizma na regionalnim i svjetskim tržištima (ta-bela br. 1.4). Nastavljena je promocija i putem štampanih i elektronskih medija u inostranstvu, kroz reklamne spotove i specijalne reportaže vo-dećih globalnih TV mreža.

Tabela 1.4

Prezentacija Crne Gore na međunarodnim sajmovima u 2013. godini

Sajamske prezentacije Termin održavanja

Conventa 2013 – Ljubljana, Slovenija 16 - 17. januar

Holiday World 2013 – Prag, Češka Republika 7-10. februar

IFT 2013 – Beograd, Srbija 22-24. februar

ITB 2013 – Berlin, Njemačka 6-10. mart

MITT 2013 – Moskva, Rusija 19 – 20. mart

TUR 2013 – Geterborg, Švedska 21 – 24. mart

UITT 2012 - Kijev, Ukrajina 27 – 30. mart

AITRF 2013 – Baku, Azerbejdžan 6. april

COTTM – Peking, Kina 9 – 11. april

LATTO 2013 – Varšava, Poljska 19 – 21. april

Skopje Travel Market 2013 – Skoplje, Makedonija 25 – 27. april

IMEX 2013 - Frankfurt, Njemačka 21 -23. maj

FORUM Kosovsko-Crnogorsko prijateljstvo, Priština, Kosovo 3 – 4. jun

GRI 2013 – Pariz, Francuska 10 – 11. jun

IFTM Top Resa 2013 – Pariz, Francuska 24 – 27. septembar

Sajam Turizma, Novi Sad, Srbija 3 – 6. oktobar

ATWS 2013 - Namibija 26 – 31. oktobar

WTM 2013 – London, Ujedinjeno Kraljevstvo 4 – 7. novembar

EIBTM, Barselona, Španija 21. novembar

Izvor: Nacionalna turistička organizacija i Ministarstvo turizma i održivog razvoja

Vlada Crne Gore je, u oktobru 2013. godine, donijela odluku o formiranju Savjeta za praćenje turistič-kog razvoja i pripremu i praćenje turističkih sezona. Savjet bi, između ostalog, trebalo da koordinira aktivnosti organa državne uprave i drugih nadležnih institucija u realizaciji infrastrukturnih projeka-

Struktura noćenja turista iz zemalja EU u 2013. godini

Grafik 1.11

Izvor: Monstat

34


ta u Crnoj Gori, da prati realizaciju Strategije razvoja turizma u Crnoj Gori do 2020. godine, Strategiju razvoja ljudskih resursa u turističkom sektoru i sl.

Turistička organizacija Budve je u novembru 2013. godine, uz podršku Crnogorskog kongresnog bi-roa, predstavila MICE ponudu Budve i Crne Gore na Međunarodnom sajmu turizma u Barseloni. Ovaj sajam predstavlja jedan od dva najznačajnija sajma iz oblasti kongresnog turizma u Evropi, pa je od posebne važnosti predstavljanje Crne Gore zbog daljeg razvoja i unapređenja poslovnog turizma, koji u Crnoj Gori treba da dobije na značaju u budućem razvoju turističke ponude.

Nacionalna turistička organizacija Crne Gore i Ministartsvo održivog razvoja i turizma, u saradnji sa lokalnim turističkim organizacijama, strateškim partnerima i privrednicima predstavili su turističku ponudu Crne Gore na berzi „WTM“ (World Travel Market) u Londonu. WTM je jedna od najznačajni-jih međunarodnih turističkih berzi koja okuplja izlagače iz 180 zemalja. Inače, broj dolazaka turista iz Velike Britanije povećan je za 23,3% u 2013. godini.

U novembru je održana završna konferencija projekta Calypso – Holiday4All (Odmor za sve) koji su implementirale Nacionalna turistička organizacija Crne Gore, Turistička organizacija Srbije i Dunav-ski centar za kompetenciju, a koji je sufinansiran od strane Evropske unije. Implementacija projekta ima za cilj da kroz regionalno uvezivanje i promociju destinacija, intezivira saradnju između institu-cija i turističke industrije, ali i da podstakne kreiranje adekvatnih ponuda za ciljne grupe koje, usljed neprilagođenosti kapaciteta i programa, nijesu u mogućnosti da putuju za vrijeme glavne turističke sezone.

Boks 1.5 – Turizam u 2013. godini – globalno i regionalno, prognoze za 2014. godinu

Međunarodni dolasci turista u svijetu su u 2013. godini, prema podacima UNWTO-a, porasli za oko 5% u odnosu na prethodnu godinu, što je 2013. godinu svrstalo u rekordnu po broju dolazaka. Uprkos privrednim izazovima na globalnom nivou i sporom rastu, ostvareni pokazatelji u turizmu su iznad očekivanja. Tokom 2013. godine najveći broj dolazaka zabilježen je u regiji Azije i Pacifika (6%), zatim Africi (5,6%), Evropi (5,4%), Americi (3,6%), dok je najmanji rast dolazaka zabilježen na Bliskom istoku (0,3%).

Evropa, kao najveća turistička destinacija, ostvarila je mnogo bolje rezultate za 2013. godinu od ranijih predviđanja koja su se kretala u rasponu od 2% do 3%. U zemljama centralne i istočne Evrope evidenti-ran je rast od 6,9%, južnog Mediterana 6,1%, dok su Sjeverna i Zapadna Evropa bilježile rast od 4,1% odnosno 4,2%. Države Azije i Pacifika su ostvarile rast dolazaka turista od 6%, pri čemu je najveći rast zabilježen u zemljama jugoistočne Azije (10%), zatim slijede zemlje južne Azije (5,3%), Okeanije (4,4%) i sjeveroistočne Azije (3,6%). Na području Amerike najveći rast je zabilježen u sjevernoj Americi (4,3%), centralnoj Americi (4,2%), zatim Južnoj Americi (2,4%) i Karibima (1%). Na području afričkog kontinenta najveći broj dolazaka bilježe zemlje sjeverne Afrike (6,2%), a u Sub-sahari broj dolazaka je veći za 5,2%. U odnosu na prethodnu godinu, kad se bilježio pad dolazaka turista, na Bliskom istoku je u 2013. godini zabilježen skroman rast od 0,3%.

Za 2014. godinu UNWTO prognozira rast u rasponu od 4% do 4,5% što je više od dugoročnih projekcija od 3,8% prosječno godišnje u periodu od 2010. do 2020. godine.

35

Realni sektor

Tabela 1

Međunarodni turizam, podaci za 2013. i projekcije za 2014. god. po regijama

2013. godina Projekcija za 2014. godinu

Svijet +5,0% +4% do +4,5%

Evropa +5,4% +3% do +4%

Azija i Pacifik +6,0% +5% do +6%

Amerika +3,6% +3% do +4%

Afrika +5,6% +4% do +6%

Srednji istok +0,3% +0% do +5%

Izvor: UNWTO, januar 2014.

Turizam u Crnoj Gori u 2013. godini, iako bilježi rast, nije ostvario bolje rezultate od evropskog prosjeka, kao što je to bio slučaj prethodne godine. Broj ukupnih dolazaka je porastao za 3,6%, a broj dolazaka stranih turista je veći za 4,8%, dok je ukupan broj ostvarenih noćenja veći za 2,8%, odnosno strani tu-risti su ostvarili 3,3% više noćenja nego u prethodnoj godini. Ipak je sektor koji, u desetogodišnjem pe-riodu, bilježi pozitivan trend ukupnog broja dolazaka turista, kao i broj dolazaka stranih turista. Ujedno bruto dodana vrijednost, prema objavljenim podacima, ovog sektora je povećana više nego dvostruko u periodu od deset godina. U 2002. godini učešće BDV ovog sektora u ukupnom BDP-u iznosilo je 2,3%, a u 2012. godini 6,7% i tokom ovog perioda je sektor koji je više od svih drugih sektora ojačao BDV u ukupnoj strukturi BDP-a.

Turizam predstavlja jednu od najperspektivnijih i najdinamičnijih djelatnosti u ukupnoj privredi Crne Gore. Pored napretka ostvarenog u prethodnom periodu, neophodno je kontinuirano raditi na boljem pozicioniranju Crne Gore kao prepoznatljive turističke destinacije, prije svega povećanjem smještaj-nih kapaciteta visoke kategorije, diverzifikacijom turističke ponude, poboljšanjem saobraćajne dostu-

Međunarodni dolasci turista mjesečna i godišnja promjena u % – Svijet

Međunarodni dolasci turista po godinama i prognoza za 2014. god. (u %)

Grafik 1 Grafik 2

Izvor: World Tourism Organization (UNWTO) Izvor: World Tourism Organization (UNWTO)

36


pnosti i sl. Dakle, osnovni uslovi za razvoj održivog cjelogodišnjeg turizma su diverzifikacija tržišta, diverzifikacija proizvoda i dostupnost destinacije.

1.2.3. Šumarstvo

Tokom 2013. godine proizvedeno je 255.559 m3 šumskih sortimenata, što je za 9,7%4 više nego u 2012. godini, što je rezultat izuzetno niske osno-vice u januaru 2012. godine, odnosno nepostoja-nja proizvodnje u februaru iste godine.

U oktobru 2013. godine održana je završna jav-na rasprava o Izvještaju strateške procjene utica-ja na životnu sredinu za dokument pod nazivom Strategija sa planom razvoja šuma i šumarstva - Nacionalna šumarska strategija. Strategija inače ima dva opšta cilja - jedan se odnosi na šume kao ekosistem i prirodni resurs, a drugi na ekonom-ski sektor šumarstva i drvnu industriju. Usvaja-nje Strategije je planirano za 2014. godinu.

1.2.4. Građevinarstvo

Ukupna vrijednost izvršenih građevinskih radova tokom 2013. godine, prema preliminarnim poda-cima Monstata, iznosila je 269,7 miliona eura i bila je viša za 9,7% u odnosu na isti period prethodne

4 Iskazano preko ponderisanog indeksa, dok je neponderisanim proizvodnja veća za 6,1% za isti period.

Proizvodnja šumskih sortimenata, m³

Građevinska aktivnost

Grafik 1.12

Grafik 1.13

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

37

Realni sektor

godine, a mjerena efektivnim časovima rada povećana je za 31,5%. Vrijednost novih ugovora na zgra-dama iznosila je 70,4 miliona eura, što je za 116,7% više nego u istom periodu prethodne godine, a vrijednost novih ugovora na ostalim građevinama bila je 65,3 miliona, odnosno 97,3% više u odnosu na isti period prethodne godine.

1.2.5. Saobraćaj

Prema podacima Monstata, u 2013. godini, u drumskom saobraćaju je prevezeno 8,6% više putnika nego u istom periodu prethodne godine, dok je prevoz robe u drumskom saobraćaju po-većan za 71,9%5 (u hiljadama tona) u odnosu na 2012. godinu.

U realizaciji projekta autoputa u 2013. godini naj-intezivnija komunikacija je ostvarena sa pred-stavnicima kineske kompanije China Communi-cations Construction Company (CCCC), odnosno sa njenim ogrankom, specijalizovanim za iz-gradnju puteva i mostova. China Road and Brid-ge Corporation (CRBC). U 2014. godini se očekuje definisanje ugovora o gradnji, projektovanju i na-bavci opreme i materijala za projekat, kao i poče-tak realizacije projekta.

Prevoz putnika željeznicom povećan je za 18,1%, dok je prevoz robe veći za 53,6%6 (u hiljadama tona).

U decembru 2013. godine Crnoj Gori su, preko Investicionog okvira za Zapadni Balkan, (WBIF) odobrena bespovratna sredstva za izradu dvije projektne dokumentacije iz oblasti saobraćaja i to za unapređenje pouzdanosti i sigurnosti pruge Bar – Vrbnica (bespovratna pomoć u iznosu od 1.000.000 eura) i 500.000 eura tehničke podrške za izradu studije izvodljivosti i glavnog projekta prioritetnih zaobilaznica na crnogorskom pri-morju.

Tokom 2013. godine, u vazdušnom saobraćaju, prevezen je ukupno 1,5 milionputnika, što je za 14,1% više nego u 2012. godini. Najveći broj pre-vezenih putnika je bio u periodu maj – septem-bar (ukupno 1,1 milion putnika) zbog sezonskog

5 Prevoz robe mjeren tonskim kilometrima manji je za 12%.6 Prevoz robe mjeren tonskim kilometrima povećan je za 42,8%

Prevoz putnika u drumskom saobraćaju - u 000

Grafik 1.14

Izvor: Monstat

Prevoz putnika u vazdušnom saobraćaju

Grafik 1.15

Izvor: Monstat

38


karaktera ovog segmenta saobraćaja, gdje je izražen dinamičniji rast prevoza putnika u periodu ljetnje turističke sezone. U 2013. godini, u vazdušnom saobraćaju, prevezeno je 0,3% više roba u odnosu na prethodnu godinu.

U novembru 2013. godine sa Srbijom je potpisan Memorandum o razumijevanju o Inicijativi za for-miranje budućeg funkcionalnog bloka vazdušnog prostora – FAB. Ovo predstavlja bitan preduslov za pune integracije u evropske vazduhoplovne strukture, a posebno za sprovođenje evropske regulative o „otvorenom nebu“ (SES).

Ukupni promet u lukama iznosio je 1,3 miliona tona, što je za 5,5% više od ukupno ostvarenog pro-meta iz prethodne godine. U strukturi ukupnog prometa na izvoz se odnosilo 46,1% i on je povećan za 43,3% u odnosu na 2012. godinu, dok se na uvoz odnosilo 51,7% i on je smanjen za 16,3%.

1.3. Cijene

Inflacija u Crnoj Gori u 2013. godini bila je u padu i imala je dezinflacioni trend. Godišnja inflacija u decembru iznosila je 0,3% i bila je niža čak za 4,8 procentna poena od inflacije iz 2012. godine. Godiš-nja stopa u Crnoj Gori je niža od nivoa inflacije u EU i EMU, bilo da je mjerena preko potrošačkih cije-na ili preko harmonizovanog indeksa potrošačkih cijena. Ovo je ujedno i najniža zabilježena godišnja inflacija. Najviša godišnja inflacija zabilježena je u januaru (4,2%), dok je najniža stopa zabilježena u novembru kada je iznosila 0,0%. Prosječan rast potrošačkih cijena u 2013. godini iznosio je 2,2%. Po-smatrano po mjesecima, najveći rast potrošačkih cijena je zabilježen u martu (0,4%) i julu (0,7%), dok je najveći pad cijena zabilježen u junu (-0,6%) i novembru (-0,6%).

Najveći godišnji rast u 2013. godini zabilježile su cijene iz kategorije alkoholna pića i duvan (7,4%), gdje su zbog promjena akciznih obaveza najviše porasle cijene duvana – za 9,6%, dok su cijene alkoholnih pića porasle za 3,1%. Rast cijene električne energije od 4,6% najviše je uticao na rast cijena u kategoriji stanovanje, voda, struja, gas i druga goriva (1,7%). Cijene u kategoriji zdravlje su zabilježile rast od 1,4%, zbog rasta cijena farmaceutskih proizvoda od 2,3%, dok su cijene u kategoriji ostali proizvodi i usluge porasle za 3%. Rasle su cijene u kategoriji odjeća i obuća za 0,3%, obrazovanje za 0,2% i cijene u kategoriji hoteli i restorani za 0,1%. U okviru kategorije hrana i bezalkoholna pića, koja na godišnjem nivou bilježi pad od 0,6%, snižene su cijene većine grupa prehrambenih proizvoda. Bilježi se pad ci-jena hljeba i žitarica za 4,3%, mlijeka, sira i jaja za 3,6%, ulja i masti za 16,9%, šećera, džema, meda, čokolade i konditorskih proizvoda za 2,9%, ostalih prehrambenih proizvoda za 0,1%, dok su cijene bezalkoholnih pića niže za 1,2%. U odnosu na decembar prethodne godine povećane su cijene povrća za 11,3%, voća za 3,6%, mesa za 0,4% i cijene ribe za 6,1%. Cijene u kategoriji prevoz niže su za 1,1%, najviše zbog pada cijena goriva i maziva za 1,6%. Pad cijena zabilježen je u kategoriji rekreacija i kultu-ra za 2,7%, komunikacije za 0,7% i pokućstvo i rutinsko održavanje stana za 0,1%.

Tokom 2013. godine mjesečna7 stopa bazne inflacije uglavnom je bila ispod nivoa ukupne mjesečne inflacije osim u martu, oktobru i novembru. Najveći raspon između ukupne mjesečne i bazne infla-cije evidentiran je u maju i novembru (razlog su promjene cijena određenih proizvoda koji se inače isključuju iz obračuna bazne inflacije, kao npr. cijene električne energije, poljoprivredni proizvodi i sl). Kretanje stope ukupne i bazne inflacije se može vidjeti na grafiku br. 1.16.

7 U 2013. godini, kao ni u 2012,nijesu bili raspoloživi podaci o godišnjoj promjeni cijena za sve proizvode koji čine korpu bazne inflacije, odnosno za proizvode koji su isključeni iz korpe za obračun bazne inflacije.

39

Realni sektor

Najveći pozitivan doprinos8 ukupnoj godišnjoj stopi inflacije dale su cijene iz kategorije alkoholna pića i duvan sa 0,3 p.p i ostvarenim učešćem u ukupnoj inflaciji od 96,8% i cijene iz kategorije stanovanje, voda, struja, gas i druga goriva sa istim doprinosom od 0,3 p.p. i učešćem od 91,1% u ukupnoj inflaciji. Najveći negativan doprinos od -0,2 p.p. i negativno učešće od 81,0% ostvarile su cijene iz kategorije hrana i bezalkoholna pića, dok su negativan doprinos od po -0,1 p.p. ostvarile kategorije prevoz i re-kreacija i kultura.

Tabela 1.5

Učešće kretanja cijena pojedinih kategorija proizvoda u ukupnoj inflaciji

Ponderi XII 13/XII 12. Stopa rasta Doprinos Učešće u ukupnoj inflaciji

UKUPNO 1000,0 100,3 0,3 0,3 100,0

Hrana i bezalkoholna pića 386,4 99,4 -0,6 -0,2 -81,0

Alkoholna pića i duvan 37,9 107,4 7,4 0,3 96,8

Odjeća i obuća 70,7 100,3 0,3 0,0 7,4

Stanovanje, voda, struja, gas i druga goriva 153,1 101,7 1,7 0,3 91,1

Pokućstvo i rutinsko održavanje stana 46,9 99,9 -0,1 0,0 -2,4

Zdravlje 38,2 101,4 1,4 0,1 18,1

Prevoz 101,0 98,9 -1,1 -0,1 -38,2

Komunikacije 57,1 99,3 -0,7 0,0 -12,8

Rekreacija i kultura 27,2 97,3 -2,7 -0,1 -25,3

Obrazovanje 15,7 100,2 0,2 0,0 1,0

Hoteli i restorani 23,0 100,1 0,1 0,0 0,5

Ostali proizvodi i usluge 42,8 103,0 3,0 0,1 44,8

Izvor: Monstat i kalkulacije CBCG

8 Napominjemo da se kod pojedinih kategorija u tabeli br. 1.5 evidentira učešće u ukupnoj inflaciji, ali ne i doprinos, a ra-zlog su neznatna procentna promjena (ili niži ponder) pa se u koloni doprinos podatak pojavljuje tek na drugoj, odnosno trećoj decimali.

Potrošačke cijeneStopa potrošačkih cijena i bazne inflacije

Grafik 1.17Grafik 1.16

Izvor: MonstatIzvor: Monstat i kalkulacija CBCG

40


Boks 1.6 – Kretanje cijena, inflacija, dezinflacija i deflacija

Inflacija je u 2013. godini, u većini zemalja, niža u poređenju s prethodnom godinom. Niža inflacija je uglavnom bila vezana za pad cijena hrane i cijena energenata. Godišnja stopa je u Eurozoni, većini ze-malja sa razvijenim ekonomijama, SAD, Velikoj Britaniji, Njemačkoj, Francuskoj, osim npr. u Norveškoj, u padu u odnosu na stopu iz prethodne godine. Usporavanje globalnog rasta je, takođe, uticalo na niže stope inflacije u 2013. godini.

Kontinuirani pad godišnje stope inflacije, tokom posljednjih mjeseci 2013. godine, u Eurozoni izazvalo je strah od pojave deflacije. Međutim, godišnja stopa se u decembru 2013. godine zaustavila na 0,8%. Višegodišnja kriza, sa kratkim oporavkom tokom 2010. i 2011. godine, rast nezaposlenosti, kontinuiran rast javnog duga i usporavanje cijena tokom proteklog perioda su podstakli priče o mogućoj deflaciji. Za sada se radije upotrebljava pojam dezinflacija, odnosno pad inflacije izražen u procentnim poen-ima, pa je tako inflacija u Eurozoni u decembru 2013. godine niža za 1,4 p. p. od inflacije iz decembra 2012. godine, a inflacija u EU je za 1,3 p. p. niža od inflacije iz decembra 2012. godine. Nekoliko mjeseci negativne inflacije, odnosno pada nivoa cijena, nijesu dovoljni da bi se „proizvela“ deflacija9 ali stoji činjenica da rizik postoji.

Inflacija u Crnoj Gori je takođe u padu u 2013. godini, kao i kod većine zemalja. U poređenju sa godišnjim stopama iz prethodnih godina, posebno u odnosu na 2012. godinu, je na značajno nižem nivou. Međutim treba imati u vidu da je pad cijena na godišnjem nivou zabilježen u pet od ukupno dvanaest kategorija potrošačke korpe. Kako tih pet kategorija čini skoro 62% ukupne korpe to je pad cijena u tim kategorijama doprinio niskoj godišnjoj inflaciji (najnižoj do sada) od 0,3%. Najveći nega-tivni doprinos su dale cijene iz kategorije hrana i bezalkoholna pića, jer ta kategorija pojedinačno ima i najveće učešće u korpi proizvoda na osnovu koje se obračunava CPI. Kretanje cijena u Crnoj Gori u narednom periodu tj. tokom 2014. godine, najvećim dijelom će zavisiti i od kretanja cijena u okruženju, najviše zbog svoje uvozne zavisnosti.

Tabela 1

Kretanje inflacije u EMU, EU i zemljama bivše Jigoslavije – godišnja promjena od 2009 – 2013. godine

HICP/CPI XII 09/XII 08. XII 10/XII 09. XII 11/XII 10. XII 12/XII 11. XII 13/XII 12.

EMU 0,9 2,2 2,7 2,2 0,8

EU 1,4 2,6 3,0 2,3 1,0

Slovenija 2,1 2,2 2,1 3,1 0,9

Hrvatska 1,9 1,8 2,1 4,7 0,5

Bosna i Hercegovina 0,0 3,1 3,1 1,8 -1,2

Crna Gora 1,5 0,7 2,8 5,1 0,3

Srbija 6,6 10,3 7,0 12,2 2,2

Makedonija -1,6 3,0 2,8 4,7 1,4

Izvor: Eurostat i Zavodi za statistiku

9 Definicija i pojam kometarisan i tokom krize 2008/09. godine. Pogledati Fokus – Banque de France (No. 3-22 january 2009) - Deflation or disinflation?

41

Realni sektor

Tabela 2

Kretanje inflacije u EMU i zemljama regiona - godišnja promjena po mjesecima u 2013. godini

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

EMU 2,0 1,8 1,7 1,2 1,4 1,6 1,6 1,3 1,1 0,7 0,9 0,8

EU 2,1 2,0 1,9 1,4 1,6 1,7 1,7 1,5 1,3 0,9 1,0 1,0

Bugarska 2,6 2,2 1,6 0,9 1,0 1,2 0,0 -0,7 -1,3 -1,1 -1,0 -0,9

Slovenija 2,8 2,9 2,0 1,6 1,6 2,2 2,8 2,2 1,5 1,1 1,2 0,9

Hrvatska 4,6 4,4 3,4 3,1 1,8 2,2 2,7 2,4 1,7 0,8 0,7 0,5

Bosna i Hercegovina 1,3 1,0 0,6 0,4 0,4 1,0 0,8 -0,2 -0,5 -0,9 -0,9 -1,2

Crna Gora 4,2 3,3 3,3 3,2 3,0 2,2 2,7 2,2 1,8 0,5 0,0 0,3

Rumunija 5,1 4,8 4,4 4,4 4,4 4,5 3,4 2,6 1,1 1,2 1,3 1,3

Srbija 12,8 12,4 11,2 11,4 9,9 9,8 8,6 7,3 4,9 2,2 1,6 2,2

Makedonija 3,8 3,5 3,1 3,3 3,4 4,2 4,0 2,8 1,6 1,3 1,1 1,4

Izvor: Eurostat i zavodi za statistiku

Posmatrajući kretanje inflacije od početka 2013. godine u EMU i prikazanim zemljama (tabela br.2), stopa inflacije je niska i uglavnom opadajuća tokom cijele godine, a u decembru su u Bugarskoj i Bosni i Hercegovini zabilježene negativne stope, odnosno pad cijena na godišnjem nivou od 0,9% i 1,2%.

Niska inflacija se prilično razlikuje od pojma deflacije koji je jedan dugotrajan proces smanjivanja cijena i kada se jednom „ukorijeni“ teško je naći načina da se zaustavi (primjer Japana10). Za sada u Eurozoni nema deflacije, ali niska inflacija u dužem roku može biti vrlo zabrinjavajuća. Kako je naglašeno u pub-likaciji UN „World Economic Situation and Prospect 2014“, tokom 2014. i 2015. se očekuje umjereno kretanje inflacije u većini zemalja. Prema ovom Izvještaju, inflacija u Eurozoni u 2014. godini će iznositi 1,6%, zemljama EU takođe 1,6%, SAD-u 1,7%, Japanu 2%, zemljama jugoistočne Evrope 4% i sl. Slične stope, za navedene zemlje i regije, se predviđaju i za 2015. godinu.

Cijene goriva i maziva u Crnoj Gori, koje su uglavnom diktirane promjenama cijena nafte na svjetskom tržištu, zabilježile su pad na go-dišnjem nivou od 1,6%. Cijena referentne kor-pe OPEC-a je u 2013. godini, u prosjeku iznosi-la 105,9 USD/barel, što je 3,3% niže u odnosu na prosječnu cijenu iz 2012. godine. Prosječna cijena brenta u ovoj godini je bila 108,6 USD/barel, što je za 2,7% niže u odnosu na prosječnu cijenu iz prethodne godine. Posmatrano tokom godine, najviši nivo prosječne cijene brenta zabilježen je u februaru (116,29 USD/barel), a najniži u apri-lu (102,17 USD/barel), da bi u decembru prosječ-na cijena brenta dostigla nivo 110,81 USD/barel, što je za 1,4% više od prosječne cijene brenta iz

10 Bank of Japan - Chronic Deflation in Japan (workin pa-per) No.12-E-6 July 2012.

Cijene nafte, mjesečna stopa rasta

Grafik 1.18

Izvor: Monstat i ‘’Montly Oil Market Reports’’, OPEC

42


decembra 2012. godine. Kao i prethodnih godi-na, na nivo cijena najviše su uticale geopolitička situacija na Bliskom istoku, visina zaliha, kao i prognoze o globalnim makroekonomskim kreta-njima. Kako je MMF, prema posljednjem izvje-štaju (World Economic Outlook)11, podigao pro-gnozu globalnog privrednog rasta sa 3% u 2013. godini na 3,7% za 2014. godinu, očekuje se da će ovaj rast podstaći potražnju za naftom što će, uz ostale faktore, uticati i na cijenu ovog proizvoda tokom 2014. godine.

Cijene proizvođača industrijskih proizvoda su u decembru 2013. godine u odnosu na decembar 2012. godine zabilježile pad od 0,6%. Pad cijena je zabilježen u sektoru prerađivačke industrije za 1,1% i sektoru snabdijevanja električnom energi-jom, gasom i parom pad od 0,7%. Cijene vađenja ruda i kamena na godišnjem nivou više su za 4%, dok je ukupan prosječan rast cijena proizvođača in-dustrijskih proizvoda u 2013. godini iznosio 1,6%.

Procjena inflacije za 2014. godinu

Modelska procjena

Grafikon „Fan“ inflacije Crne Gore predstavlja grafički prikaz distribucije vjerovatnoća prognoze kre-tanja stope inflacije, izražene preko indeksa potrošačkih cijena. U tom pravcu, umjesto određivanja konkretnih tačaka, grafikom „Fan“ se preko distribucije vjerovatnoća, u obzir uzimaju i potencijalni rizici i neizvjesnosti, koji bi u narednom periodu mogli uticati na kretanje inflacije. Sama svrha „Fan“ grafikona je upravo da ukaže i uzme u obzir neizvjesnost koja postoji u realnim tokovima ekonomije, a koja se posljedično reflektuje u kretanju stope inflacije (rast cijena hrane i energenata, povećanje/smanjenje spoljno-trgovinskog deficita i dr.).

„Fan“ grafikon Crne Gore za 2014. godinu baziran je na tri procijenjena sastavna dijela:

• Vrijednosti centralne projekcije - vrijednosti centralne projekcije „Fan“ grafikona izvedene su iz ARIMA modela;

• Nivo neizvjesnosti – nivo neizvjesnosti određuje širinu „Fan“ grafikona. Koeficijenti nivoa ne-izvjesnosti dobijeni su analitičkom procjenom i kalkulacijom relativnog uticaja potencijalnih internih i eksternih šokova, koji su mogući u crnogorskoj ekonomiji tokom 2014. godine, a koji se očitavaju kroz „debljinu“ raspona oko centralne projekcije.

• Zakrivljenost „Fan“ grafika - na osnovu nivoa zakrivljenosti distribucije projekcije inflacije, „Fan“ grafikon se prilagođava prognozi, u smislu da li su vrijednosti centralne projekcije „pre-cijenile“ ili „potcijenile“ kretanje stope inflacije. U tom pravcu će zavisiti i pozicija srednje vri-jednosti distribucije inflacije.

11 Objavljen u januaru 2014. godine

Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

Grafik 1.19

Izvor: Monstat

43

Realni sektor

Centralna projekcija „Fan“ grafikona - ARIMA model za 2014. godinu

U cilju izrade „Fan“ grafikona, razvijen je ARIMA (autoregresivni integrisani model sa pokretnim prosjecima) model vremenske serije inflacije Crne Gore izražene preko indeksa potrošačkih cijena12.

ARIMA model je iskorišćen za potrebe kratkoročne prognoze (12 mjeseci), pri čemu je napravljena iteracija od nekoliko ARIMA modela, koji su rangirani sa stanovišta njihove efikasnosti i kvalititeta dijagnostike. Odabrani ARIMA model, ARIMA (8,1,16)13 ima dovoljan nivo pouzdanosti za potrebe prognoze.

Vrijednost projekcija na mjesečnom nivou iskorišćena je za vrijednosti centralne projekcije „Fan“ gra-fikona indeksa potrošačkih cijena za 2014. godinu. Dobijene vrijednosti predstavljaju modu distribu-cije, odnosno vrijednosti sa najvećom frekvencijom u distribuciji ove vremenske serije.

Srednja vrijednost dobijenog modela je 0,6. Vrijednost koeficijenta asimetričnosti varira u rasponu od 0,5 do 1,2, a vrijednost standardne devijacije iznosi 0,3. Centralni raspon smješten je, uglavnom, u donjem dijelu distribucije, odnosno odgovarajući raspon neizvjesnosti koncentrisan je prema višim nivoima inflacije, koji se na grafikonu reflektuju iznad centralnog „najplavljeg“ raspona. „Fan“ grafi-konom je objašnjeno (predstavljeno) 90% vjerovatnoće distribucije inflacije. Centralna projekcija se

12 Detaljno objašnjenje ARIMA modela Crne Gore predstavljeno je u radnoj studiji Centralne banke br. 11 „Prognoziranje inflacije: Empirijsko istraživanje kretanja indeksa cijena na malo Crne Gore za 2007. godinu - primjena ARIMA modela“.

13 ARIMA Model se obično označava ARIMA (p,d,q), gdje p predstavlja broj autoregresivnih varijabli, d se odnosi na nivo stacionarnosti zavisne varijable, dok q predstavlja broj varijabli, pokretnih prosjeka, koji se nalaze u odgovarajućem mo-delu.

Projekcija indeksa potrošačkih cijena Crne Gore za 2014. godinu

Grafik 1.20

Izvor: CBCG, 2014.

44


obično nalazi u najtamnijem dijelu „Fan“ grafikona, odnosno centralnih 10% vjerovatnoće.14 „Fan“ grafikonu ima po osam slojeva sa svake strane, različitih boja, iznad i ispod centralnog sloja, pri čemu svaki sloj iste boje, u zbiru, iznad i ispod centralnog benda, kumulativno objašnjava narednih 10% vjerovatnoće kretanja inflacije. Kako neizvjesnost tokom vremena raste, to „Fan“ grafikon postaje sve širi.

„Fan“ grafikon inflacije Crne Gore, baziran na procjeni ARIMA modela za 2014. godinu, pokazuje da će se, sa vjerovatnoćom od 90%, inflacija, mjerena preko indeksa potrošačkih cijena, u zavisnosti od mjeseca, kretati u intervalu od -0,5% do 2,2%. Pritom se za kraj 2014. godine projektuje inflacija u rasponu -0,19% do 2,2%. Centralna projekcija „Fan“ grafika (koja se odnosi na najtamniji dio grafika), predstavlja raspon vjerovatnoće od 10% (grafik br. 1.20).

Polazne osnove prognoze inflacije za 2014. godinu (nominalni godišnji rast) su:

• Pored pretpostavki međunarodnih institucija da neće doći do značajnijeg rasta cijena hrane, u modelskoj projekciji inflacije pretpostavili smo sezonske oscilacije poljoprivrednih proizvoda;

• Iako se pretpostavlja da cijene nafte i naftnih derivata neće rasti u 2014. godini, ipak, zbog geo-političkih tenzija pretpostavili smo rast cijena nafte i naftnih derivata od 5%;

• Imajući u vidu neizvjesnost vremenskih prilika, pretpostavljen je rast cijena električne energije do 5%;

• Realne zarade u 2014. godini će biti na nivou iz 2013. godine;• Nastavak stagnacije i blagi pad cijena nekretnina,• Nije pretpostavljen rast PDV-a, kao ni drugih poreskih opterećenja.

Razumljivo, promjene neke od navedenih pretpostavki zahtijevale bi korekciju prognoze.

Ekspertska procjena

Imajući u vidu nedovoljan nivo pouzdanosti statističkih podataka, nedovoljno dugačke vremenske serije, kao i često prisustvo jednokratnih šokova, CBCG modelsku procjenu dopunjava i ekspertskom procjenom kretanja inflacije.

Evidentno je da je u 2013. godini bio prisutan dezinflacioni trend, kao rezultat visokog nivoa inflacije u 2012. godini, opadanja kupovne moći stanovništva, ali i odsustva eksternih cjenovnih šokova (sta-bilan nivo cijena hrane i energenata).

Nivo agregatne tražnje u četvrtom kvartalu je u porastu u odnosu na prethodni kvartal, ali je niži u odnosu na prvi kvartal 2013. godine. Imajući u vidu i dalje nisku kupovnu moć sektora stanovništva ( i pritom, naročito, očekivanu stagnaciju realnih zarada) smatramo da ne treba očekivati pristiske sa strane agregatne tražnje na rast cijena.

Takođe, i na globalnom nivou će i dalje biti prisutan usporen ekonomski rast, tako da ni sa ovog ni-voa ne treba očekivati pritiske na rast cijena. Konjunkutrni indikator ukazuje na opadajuća inflaciona

14 Obično se vrijednosti mode (centralne projekcije) nalaze u najtamnijem bendu, međutim, ukoliko postoji značajan nivo rizika, tada se može desiti da centralna projekcija ne obuhvata ni jednu od ovih vrijednosti. (Britton, E, Fisher, P.G. and Whitley, J.D. (1998), ‘The Inflation Report projections: Understanding the Fan Chart’, Bank of England, Quarterly Bulle-tin, 38, pp. 30–37.)

45

Realni sektor

očekivanja, a najveći broj anketiranih banaka očekuje stopu inflacije u rasponu od 2% do 3%. Potpuno isto očekivanje, kada je u pitanju inflacija, imaju i anketirani privrednici.

Procijenjena stopa rasta BDP-a u 2013. godini je iznosila 3,5% i sličan rast možemo očekivati i u 2014. godini, što će takođe uticati anti-inflatorno. Stoga smatramo da u 2014. godini neće biti prisutni infla-cioni pritisci.

I modelska procijena inflacije ukazuje na opadanje stope inflacije. Njoj je vrlo slična i naša ekspertska procijena prema kojoj će inflacija u 2014. godini biti u rasponu od 0% do 3%. Međutim, kao što je i gra-fikon „Fan“ zakrivljen ka nižim nivoima inflacije, tako i naša ekspertska procjena nije simetrična, već se centralna (realna) projekcija nalazi bliže donjem pragu očekivane stope inflacije.

Tabela 1.6

Očekivana stopa inflacije na kraju 2014. godine

Optimistička procjena Realna procjena Pesimistička procjena

0% 1% 3%

Ova procjena se bazira na istim pretpostavkama kao i modelska procjena. Odstupanje nekog od para-metara koji su korišćeni prilikom ove prognoze zahtijevalo bi i reviziju procjene.

1.4. Tržište rada

Broj zaposlenih u 2013. godini u prosjeku je iznosio 171.474 i bio je viši za 3,0% u odnosu na prosječan broj zaposlenih u prethodnoj godi-ni. Ukupan broj zaposlenih u decembru 2013. godine iznosio je 167.173, i bio je manji za 0,2% u odnosu na broj zaposlenih u decembru 2012. godine. Rast broja zaposlenih u 2013. godini za-bilježen je u petnaest od ukupno devetnaest sek-tora, pri čemu je najveći rast zabilježen u sekto-rima: administrativne i pomoćne uslužne djelat-nosti 33,1%, poljoprivreda, ribarstvo i šumarstvo 10,6%, usluge smještaja i ishrane 8,5%, umjetnost, zabava i rekreacija 7,5%. Pad broja zaposlenih od 2,0% zabilježen je u sektoru snabdijevanje elek-tričnom energijom, gasom, parom i klimatizaci-ja, 1,2% u sektoru prerađivačka industija, 1,0% u sektoru vađenje ruda i kamena i pad od 0,6% u trgovini na veliko i trgovini na malo.

Na evidenciji Zavoda za zapošljavanje, na kraju 2013. godine, bilo je 34.514 nezaposlenih lica, što je za 10,7% više nego u istom mjesecu prethodne godine. Broj registrovanih nezaposlenih lica u 2013. godi-ni, u prosjeku je iznosio 32.190, ili 6,7% više nego u istom periodu prethodne godine.

Broj zaposlenih

Grafik 1.21

Izvor: Monstat

46


Najveći broj nezaposlenih lica u 2013. godini je evidentiran u novembru (34.680 nezaposlenih). Opadajući trend registrovanih nezaposlenih lica posebno je izražen od maja do jula što je posljedi-ca sezonskog zapošljavanja.

Stopa nezaposlenih koju objavljuje Zavod za za-pošljavanje Crne Gore, u decembru 2013. godine je iznosila 14,88% što je za 1,45 p. p. više od stope iz decembra 2012. godine15. Prema Anketi o rad-noj snazi, koju objavljuje Monstat na kvartalnom nivou, najveća stopa u 2013. godini, zabilježena je u prvom kvartalu kada je iznosila 21,5%. To je ujedno i najviša stopa nezaposlenosti na kvartal-nom nivou od kada se primjenjuje nova Anketa o radnoj snazi16. Raspoloživi podaci ukazaju na pad stope u drugom (19,2%) i trećem kvartalu (17,8%), dok je u četvrtom kvartalu stopa nezapo-slenosti iznosila 19,5%.

Zavod za zapošljavanje je u 2013. godini, treći put zaredom, realizovao projekat „Zaposlimo naše mlade na sezonskim poslovima“, preko kojega se zaposlilo 1.865 mladih iz Crne Gore, što je za 365 lica više u odnosu na prethodnu godinu. Projekat se, inače, odnosio na subvencioniranje posloda-vaca u iznosu od 100 ili 80 eura, koji na sezon-skim poslovima zaposle lica do 25 godina staro-sti, a koji su državljani Crne Gore.

U 2013. godini povećano je zapošljavanje domaće radne snage na sezonskim poslovima, pa je oko 10.500 nezaposlenih tokom turističke sezone bilo zaposleno, što je za oko 10% više u odnosu na pret-hodnu godinu. U periodu od 01.01. do 31.12.2013. godine izdato je 22.498 dozvola za rad strancima, što je za 8,6% više u odnosu na 2012. godinu.

U decembru 2013. godine formiran je Nacionalni savjet za zapošljavanje i razvoj ljudskih resursa.

Osnovni zadaci Savjeta su praćenje sprovođenja Nacionalne strategije za zapošljavanje i razvoj ljudskih resursa, sprovođenje Akcionog plana zapošljavanja kao osnovnog instrumenta aktivne politike zapo-šljavanja, sprovođenje analize tržišta rada u cilju identifikovanja potreba za radnom snagom i stručnom obukom po sektorima i sl.

15 Stopa je od marta 2012. godine dijelom veća ne samo zbog povećanja broja nezaposlenih, već i zbog korišćenja novog podatka o broju aktivnog stanovništva pri obračunu stope nezaposlenosti (Aktivno stanovništvo prema popisu 2011. godine je 232 010).

16 Detaljnije o novoj Anketi o radnoj snazi u Godišnjem izvještaju glavnog ekonomiste za 2007. godinu (boks br.1.5).

Kretanje nezaposlenosti

Broj nezaposlenih

Grafik 1.22

Grafik 1.23

Izvor: Monstat i Zavod za zapošljavanje

Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG

47

Realni sektor

U novembru 2013. godine je izrađen Akcioni plan za unapređivanje zapošljavanja mladih za 2014. go-dinu. Ključni značaj ovog Plana će biti postavljanje zapošljavanja mladih na mjesto visokog prioriteta. Usklađen je sa ciljevima definisanim u okviru Nacionalne strategije zapošljavanja i razvoja ljudskih resursa 2012–2015, kao i drugim relevantnim dokumentima i zaključcima Vlade Crne Gore, uključu-jući i Plan aktivnosti sa ciljem većeg sezonskog zapošljavanja domaće radne snage.

Vlada je u decembru 2013. godine usvojila Akcioni plan zapošljavanja i razvoja ljudskih resursa za 2014. godinu, kojim se naglašava neophodnost vođenja sveobuhvatne, multisektorski zasnovane po-litike zapošljavanja, kao i potreba intenziviranja primjene mjera kojima bi djelovalo na rast zaposle-nosti, odnosno na smanjivanje nezaposlenosti. Programom stručnog osposobljavanja lica sa stečenim visokim obrazovanjem u 2013. godini uposleno je oko 4200 visokoškolaca. Mladi će, kao najperspek-tivniji dio društva, biti u centru pažnje politike zapošljavanja, prije svega kroz nastavak ovog Progra-ma i u 2014. godini.

Zarade

Prema podacima Monstata, prosječna zarada u Crnoj Gori, u 2013. godini, iznosila je 726 eura i bila je niža za 0,1% od prosječne zarade iz prethodne godine. Prosječna zarada bez poreza i doprinosa je iznosila 479 eura i u odnosu na prethodnu godinu bila je niža za 1,6%. Realne zarade bez poreza i do-prinosa su u 2013. godini bile niže za 3,8%.

Tabela 1.7

Prosječna zarada bez poreza i doprinosa, po sektorima

Zarade bez poreza i doprinosa

Indeks nominalnih zarada bez poreza i doprinosa

Indeks realnih zarada bez poreza i doprinosa

Ø 2012. Ø 2013. Ø 2013/Ø 2012. Ø 2013/Ø 2012.

UKUPNO 487 479 98,4 96,2

Poljoprivreda,šumarstvo i ribarstvo 599 499 83,3 81,5

Vađenje ruda i kamena 707 673 95,2 93,1

Prerađivačka industrija 519 459 88,4 86,5

Snabdijevanje električnom energijom 878 807 91,9 89,9

Snabdijevanje vodom,upravljanje otpadom 464 460 99,1 97,0

Građevinarstvo 398 464 116,6 114,1

Trgovina na veliko i trgovina na malo 331 329 99,4 97,3

Saobraćaj i skladištenje 560 503 89,8 87,9

Usluge smještaja i ishrane 383 381 99,5 97,3

Informisanje i komunikacije 755 709 93,9 91,9

Finansijske djelatnosti i djelatnosti osiguranja 868 869 100,1 98,0

Poslovanje sa nekretninama 790 664 84,1 82,2

Stručne,naučne i tehničke djelatnosti 430 440 102,3 100,1

Administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti 351 337 96,0 93,9

Državna uprava i dbrana,obaveznosocijalno osiguranje 492 491 99,8 97,6

Obrazovanje 451 454 100,7 98,5

Zdravstvena i socijalna zaštita 485 483 99,6 97,4

Umjetnost, zabava i rekreacija 380 382 100,5 98,4

Ostale uslužne djelatnosti 455 465 102,2 100,0

Izvor: Monstat

48


Prosječne bruto plate u 2013. godini zabilježile su rast u deset od ukupno devetnaest sektora, pri čemu je najmanji rast zabilježen u sektoru trgovina na veliko i trgovina na malo (0,2%), a najveći rast bruto plata je zabilježen u sektoru građevinarstvo (18,4%). Pad bruto zarada je zabilježen u osam sektora i to najmanji pad od 1,8% u sektoru vađenje ruda i kamena, dok je najveći pad od 13,8% evidentiran u sektoru poslovanje sa nekretninama. U sektoru snabdijevanje vodom i upravljanje otpadom bruto za-rade su ostale na istom nivou kao prethodne godine. Iako su zarade bez poreza i doprinosa realno niže u 2013. godini u odnosu na prethodnu godinu, dva sektora bilježe realni rast neto zarada, pri čemu je najveći realni rast zabilježen u sektoru građevinarstvo (14,1%). Najveći realni pad neto zarada je evi-dentiran u sektoru poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo (-18,5%). U sektoru ostale uslužne djelatnosti realne neto zarade su ostale na istom nivou kao i prethodne godine.

Boks 1.7 – Prosječne plate po zemljama bivše Jugoslavije, decembar 2013. godine

Podaci o prosječnim platama u decembru 2013. godine ukazuju razliku u visini primanja po pojedinim zemljama bivše Jugoslavije. Nominalni rast neto plata u odnosu na decembar 2012. godine iznosio je 8,3% u Srbiji, 1,3% u Hrvatskoj, 0,8% u Bosni i Hercegovini, u Sloveniji 0,7 % i u Makedoniji 0,1 % dok je nominalni pad neto plata ostvaren u Crnoj Gori (-2,2%). Slovenija je po neto iznosu prosječne plate i dalje na prvom mjestu, zatim ide Hrvatska, dok je Crna Gora po prosjeku neto plate iznad Srbije, Bosne i Hercegovine i Makedonije.

Tabela 1

Plate u zemljama bivše Jugoslavije, u eurima (rangiranje prema neto iznosu)

Zemlja Neto plate Bruto plate

Slovenija 1.008 1.545

Hrvatska 728 1.049

Crna Gora 486 738

Srbija 443 611

BiH 428 669

Makedonija 349 512

Izvor: Zavodi za statistiku i centralne banke navedenih zemalja

MONETARNA KRETANJA 02

51

Monetarna kretanja

Tokom 2013. godine bankarski sektor je bio stabilan, što se najprije ogleda kroz parametre likvidno-sti i solventnosti banaka, koji su tokom ovog perioda bili iznad propisanog nivoa. Nakon pet godina poslovanja sa gubitkom, banke su 2013. godinu završile sa pozitivnim finansijskim rezultatom, u uku-pnom iznosu od dva miliona eura.

Ukupni krediti i ostala potraživanja banaka su tokom 2013. godine zabilježili rast, i na kraju 2013. godine su dostigli su iznos koji je za 3,1% viši u odnosu na kraj prethodne godine. Viši nivo kredita i ostalih potraživanja banaka značajnim je dijelom rezultat izmjene regulative koja je stupila na snagu 1. januara 2013. godine. Naime, usljed implementacije Međunarodnih računovodstvenih standarda, banke su u januaru 2013. godine vratile dio otpisanih kredita i ostalih potraživanja (kategorija E) iz vanbilansne evidencije u bilanse. Međutim, u posmatranom periodu stvarna kreditna aktivnost bana-ka se reflektovala kroz 807,6 miliona eura novih plasmana, pri čemu je ostvaren rast kreditne aktiv-nosti banaka u odnosu na isti period prethodne godine u iznosu od 105 miliona eura novoodobrenih kredita.

Umjeren kreditni rizik je i tokom 2013. godine bio prisutan u crnogorskom bankarskom sistemu. U ci-lju poboljšanja kvaliteta kreditnog portfolija, u proteklom periodu banke su izmjestile dio nekvalitet-nih kredita u bilanse matičnih banaka, vršile prodaju i restrukturiranje kredita. Tokom 2013. godine, tri banke su izvršile prodaju dijela portfolija, što je dovelo do značajnog smanjenja iznosa nekvalitet-nih kredita. I pored značajnih rezultata koje su banke postigle u poboljšanju kvaliteta kreditnog port-folija, ova ranjivost bankarskog sektora će predstavljati ključni izazov i u narednoj godini. Centralna banka Crne Gore je, u saradnji sa Svjetskom bankom i Ministarstvom finansija, tokom 2013. godine intenzivno radila na rješavanju problema nekvalitetnih kredita kroz realizaciju projekta, „Podgorički pristup“, odnosno vansudskog restrukturiranja duga privrednika prema bankarskom sektoru.

Pod uticajem krize, struktura finansiranja banaka u Crnoj Gori znatno se promijenila. Inostrane po-zajmice banaka su se od sredine 2009. godine značajno smanjile, i sada se banke skoro u potpunosti oslanjaju na druge izvore finansiranja, odnosno na sredstva deponovana u bankama. Tokom 2013. godine, nastavljena je pozitivna tendencija kretanja ukupnih depozita, koji na godišnjem nivou bilježe rast od 5,9%. Rastu ukupnih depozita u bankama tokom posmatranog jednogodišnjeg perioda, najve-ćim dijelom doprinose sektor stanovništva i sektor privrede, čija deponovana sredstva bilježe rast na godišnjem nivou od 7,9% i 5,3% respektivno.

Tokom 2013. godine, evidentirane su dokapitalizacije tri banke, u ukupnom iznosu od 22,9 miliona eura.

Trend blagog smanjenja kamatnih stopa na kredite i depozite je nastavljen i nakon prestanka važenja Odluke o privremenim mjerama za ograničenje kamatnih stopa banaka u maju 2013. godine.

52


2.1. Banke

2.1.1. Likvidnost banaka

Tokom 2013. godine, sve banke su bile likvidne i imale su dnevne i dekadne pokazatelje likvid-nosti iznad propisanog minimuma17 (grafici br. 2.1 i 2.2).

Likvidna sredstva banaka su na kraju 2013. godi-ne iznosila 579,6 miliona eura, i bila su za 31,9% veća u odnosu na kraj 2012. godine. U strukturi likvidnih sredstava banaka na kraju 2013. godine dominantno učešće zabilježila su likvidna sred-stva u zemlji (58,9%), dok se 41,1% odnosilo na sredstva banaka u inostranstvu.

Likvidna aktiva banaka iznosila je 591,4 milio-na eura na kraju 2013. godine. U odnosu na kraj prethodne godine veća je za 31,8%.

17 Na snazi je Odluka o minimalnim standardima za upravljanje rizikom likvidnosti u bankama („Sl. list Crne Gore“, br. 60/08), kojom je propisana obaveza banaka za održavanjem minimalnih koeficijenata likvidnosti na dnevnoj (0,9) i de-kadnoj osnovi (1,0).

Agregatni dnevni pokazatelj likvidnosti

Agregatni dekadni pokazatelji likvidnosti, % Likvidna aktiva banaka (lijeva skala) i učešće likvidne aktive u ukupnoj aktivi (desna skala)

Grafik 2.1


Izvor: Dnevni izvještaji banaka

Izvor: Dekadni izvještaji banaka Izvor: CBCG

53

Monetarna kretanja

Učešće likvidne u ukupnoj aktivi na kraju 2013. godine iznosilo je 20%. Koeficijent krediti/ depoziti iznosio je 1,15 i poboljšan je u odnosu na kraj 2012. godine (1,18).

Tabela 2.1

Odabrani pokazatelji likvidnosti banaka

31.12.2012. 31.12.2013.

Likvidna aktiva / Ukupna aktiva 15,98% 19,99%

Likvidna aktiva / Kratkoročne obaveze 26,66% 32,19%

Likvidna aktiva / Ukupne obaveze 17,81% 23,09%

Tokom 2013. godine nije bilo korišćenja obavezne rezerve za likvidnost.

2.1.2. Agregatni bilans stanja banaka

Ukupna aktiva banaka je iznosila 2.959,2 miliona eura na kraju 2013. godine (tabela br. 2.2), i bila je za 151 milion eura ili 5,4% viša nego na kraju prethodne godine.

Tabela 2.2

Bilansna suma banaka

Stanje Struktura Promjena

XII 2013. XII 2012. XII 2013. XII 2012. XII 2013- XII 2012.

XII 2013.XII 2012.

AKTIVA 000 eura % 000 eura %

1. Novčana sredstva i računi depozita kod centralnih banaka 392.066 308.894 13,2 11,0 83.172 26,9

2. Krediti i ostala potraživanja 2.413.979 2.341.978 81,6 83,4 72.001 3,1

2.1. Ispravka vrijednosti kredita i ostalih potraživanja 188.965 134.990 6,4 4,8 53.975 40,0

2.2. Neto krediti i ostala potraživanja 2.225.014 2.206.988 75,2 78,6 18.026 0,8

3. Hartije od vrijednosti 161.502 122.820 5,5 4,4 38.682 31,5

4. Derivatna finansijska sredstva 0 0 0,0 0,0 0

5. Ostala aktiva 213.478 192.692 7,2 6,9 20.787 10,8

6. Ispravka vrijednosti ostale aktive 32.820 23.110 1,1 0,8 9.710 42,0

UKUPNO AKTIVA 2.959.240 2.808.283 100,0 100,0 150.957 5,4

PASIVA

1. Depoziti 2.097.704 1.980.718 70,9 70,5 116.986 5,9

1.1. Depoziti po viđenju 881.819 759.562 42,0 38,3 122.257 16,1

1.2. Oročeni depoziti 1.215.017 1.221.156 57,9 61,7 -6.139 -0,5

1.3. Sredstva na escrow računu* 1.740 - 0,1 - 1.740

2. Pozajmice 323.009 376.436 10,9 13,4 -53.427 -14,2

3. Emitovane hartije od vrijednosti 14.980 18.967 0,5 0,7 -3.987 -21,0

4. Finansijski derivati 0 200 0,0 0,0 -200 -

5. Ostale obaveze 125.730 143.277 4,2 5,1 -17.547 -12,2

6. Ukupan kapital 397.817 288.685 13,4 10,3 109.132 37,8

UKUPNO PASIVA 2.959.240 2.808.283 100,0 100,0 150.957 5,4

* Do 2013. godine sredstva na escrow računu nisu bila posebno izdvojena.

54


U strukturi aktive u posmatranom periodu dominantno učešće od 81,6% imaju ukupni krediti i ostala potraživanja banaka, dok na strani pasive najveće učešće od 70,9% imaju depoziti. Obje bilansne stav-ke zabilježile su rast na godišnjem nivou, pri čemu su krediti i ostala potraživanja povećana za 3,1%, dok su depoziti zabilježili rast od 5,9%. Kapital banaka je činio 13,4% ukupne pasive banaka, pri čemu je na godišnjem nivou zabilježio rast od 37,8%. Na kraju 2013. godine pozajmice su činile 10,9% uku-pne pasive banaka, i zabilježile su pad od 14,2% u odnosu na kraj prethodne godine.

Tokom 2013. godine, banke su ostvarile pozitivan finansijski rezultat u ukupnom iznosu od dva mi-liona eura, prije svega zbog dobitka ostvarenog kod sistemski značajnih banaka.

2.1.3. Kreditna aktivnost banaka

Ukupno odobreni krediti i ostala potraživanja banaka su iznosili 2.414 miliona eura na kraju decembra 2013. godine, što je za 72 miliona eura ili 3,1% više nego na kraju prethodne godine. Rast kredita i ostalih potraživanja banaka je najvećim dijelom rezultat implementacije Međunarodnih računovodstvenih standarda, u skladu sa kojima su banke u januaru 2013. godine vratile dio otpi-sanih kredita i ostalih potraživanja (kategorija E) iz vanbilansne evidencije u bilanse.

Prosječno mjesečno, krediti i ostala potraživanja banaka su tokom 2013. godine bilježili rast od 0,3%, dok je tokom 2012. godine zabilježen pro-sječni mjesečni pad od 0,1%.

Na sektor privrede i stanovništva odnosio se naj-veći dio kredita i ostalih potraživanja banaka na kraju 2013. godine (75,9%).

Struktura kredita i ostalih potraživanja po dje-latnostima pokazuje da se najveći dio kredita i ostalih potraživanja banaka od rezidentnih prav-nih lica odnosio na djelatnost trgovine na veliko i malo i popravku motornih vozila i motocikala (34,3%), zatim slijedi djelatnost državne upra-ve i odbrane i obavezno socijalno osiguranje sa 12,7%, prerađivačka industrija sa 11,1%, građe-vinarstvo sa 9,3%, usluge pružanja smještaja i ishrane sa 5,1%, stručne, naučne i tehničke dje-latnosti sa 4,2%, dok se na sve ostale djelatnosti odnosilo 23,3%.

Krediti i ostala potraživanja banaka, u 000 000 eura

Krediti i ostala potraživanja od pravnih lica rezidenata, po djelatnostima, u %

Grafik 2.4

Grafik 2.5

55

Monetarna kretanja

Posmatrano po namjeni, najviše kredita i ostalih potraživanja banaka odnosilo se na likvidnost (19%), stambene kredite (13,2%), gotovinske kredite (11,6%), kredite za nabavku osnovnih sredstava (8,1%) i kredite i ostala potraživanja za izgradnju i adaptaciju građevinskih objekata (7,2%). Tokom posmatra-nog perioda, značajno manje sredstava banaka iskorišćeno je putem potrošačkih kredita, „overdrafta“, kreditnih kartica, refinansiranja obaveza prema drugim bankama, za pripremu turističke sezone, ku-povinu automobila i kupovinu hartija od vrijednosti i ostale namjene.

Krediti i ostala potraživanja banaka su najvećim dijelom odobreni u eurima i na rok duži od jedne godine. Tako je na kraju 2013. godine, od uku-pnih kredita i ostalih potraživanja, 2.326,1 mi-lion eura ili 96,4% odobreno u eurima. Posma-trano po ročnosti, ukupno 1.657,7 miliona eura ili 68,7% kredita i ostalih potraživanja banaka odnosilo se na dugoročne kredite i ostala potra-živanja banaka.

Nakon izraženog trenda rasta nekvalitetnih kredi-ta i ostalih potraživanja tokom prvih pet mjeseci 2013. godine, od juna je primjetna pozitivna ten-dencija u njihovom kretanju, pri čemu je evidentno smanjenje iznosa nekvalitetnih kredita i ostalih po-traživanja kao i njihovo učešće u ukupnim kredi-tima i ostalim potraživanjima banaka (grafik 2.6).

Značajan pad iznosa nekvalitetnih kredita i osta-lih potraživanja i njihovog učešća u ukupnim kre-ditima i ostalim potraživanjima banaka u junu tekuće godine, rezultat je prodaje dijela portfolija jedne banke faktoring kompaniji. Tokom 2013. godine, banke su prodale ukupno 73,2 miliona eura aktive. Na kraju 2013. godine, nekvalitetni krediti (C, D, E)18 su iznosili 423,2 miliona eura, i činili su 17,5% ukupnih kredita i ostalih potraživanja.

Boks 2.1 – Dobrovoljno finansijsko restrukturiranje

Od pojave finansijske krize u crnogorskom bankarskom sistemu je izražen trend pogoršanja kvaliteta kreditnog portfolija, odnosno rasta nekvalitetnih kredita. U proteklom periodu banke su primjen-jivale razne mjere za poboljšanje kvaliteta kreditnog portfolija, koje su podrazumijevale izmještanje nekvalitetnih kredita u bilanse matičnih banaka, prodaju i restrukturiranje kredita.

I pored značajnih rezultata koje su banke postigle u poboljšanju kvaliteta kreditnog portfolija, ova ranjivost bankarskog sektora i dalje predstavlja ključni izazov i najveći rizik po stabilnost bankarskog sistema Crne Gore. Centralna banka Crne Gore je, u saradnji sa Svjetskom bankom i Ministarstvom finansija, tokom 2012. i 2013. godine intenzivno radila na rješavanju problema nekvalitetnih kredita kroz realizaciju projekta„Podgorički pristup“, odnosno vansudskog restrukturiranja duga privrednika

18 Bez kamata i vremenskih razgraničenja.

Ukupni krediti i ostala potraživanja banaka i nekvalitetetni krediti i ostala potraživanja, u 000 eura (lijeva skala), učešće nekavlitetnih

kredita i ostalih potraživanja banaka u ukupnim, % (desna skala)

Grafik 2.6

56


prema bankarskom sektoru. U okviru ovog projekta, pripremljena je prva verzija Predloga zakona o dobrovoljnom finansijskom restrukturiranju, koji će se primjenjivati dvije godine od njegovog stupanja na snagu.

Zakonom o dobrovoljnom finansijskom restrukturiranju je kreiran stimulativni normativni okvir koji podržava i podstiče restrukturiranje ekonomski održivih privrednih subjekata u vansudskom postup-ku, čime će se eliminisati razlozi za njihov stečaj. Implementacijom usvojenih rješenja doprinijeće se podsticanju oporavka dužnika, odnosno korisnika hipotekarnih kredita koji se nalaze u finansijskim teškoćama, očuvanju stabilnosti finansijskog sistema i omogućavanju pristupa novim sredstvima fi-nansiranja radi stimulisanja ekonomskog oporavka i rasta.

Sprovođenjem postupka dobrovoljnog finansijskog restrukturiranja očekuje se da će se ublažiti prob-lem nekvalitetnih kredita u crnogorskom bankarskom sistemu. Koristi u postupku dobrovoljnog finan-sijskog restrukturiranja će imati prije svega banke, s obzirom na to da se kao rezultat sprovođenja ovog postupka očekuje smanjenje njihovih potraživanja po osnovu nekvalitetnih kredita. Dobrovoljnim fi-nasijskim restrukturiranjem bankama će biti omogućeno da naplate svoja potraživanja, što bi se reflek-tovalo na smanjenje rizika u sistemu. Restrukturiranje je dobrovoljno, tako da svaka banka samostalno odlučuje hoće li ili neće učestvovati u njemu, a očekuje se da će većina banaka uzeti učešće u ovom postupku.

Na kraju posmatranog perioda, na kredite i ostala potraživanja koja kasne sa otplatom se odnosilo 478,4 miliona eura ili 19,8% ukupno odobrenih kredita i ostalih potraživanja banaka.

Novoodobreni krediti

Banke su tokom 2013. godine odobrile ukupno 807,6 miliona eura novih plasmana u vidu kre-dita. Kreditna aktivnost banaka je tokom 2013. godine bila intenzivnija u odnosu na prethodnu godinu, na šta ukazuje podatak da je odobreno za 105 miliona eura ili 14,9% više kredita nego u prethodnoj godini.

Tokom posmatranog perioda, ukupno 540,7 mi-liona eura ili 66,9% novih kredita odobreno je na rok duži od jedne godine. Učešće dugoročnih kredita u strukturi novoodobrenih kredita je po-većano u odnosu na isti period prethodne godine kada je iznosilo 61,6%.

Struktura novoodobrenih kredita po sektorima pokazuje da banke dominantan dio novih kredita odo-bravaju privredi i stanovništvu, a značajan iznos odobren je i sektoru Opšte vlade. Tako se na kredite odobrene privredi u posmatranom periodu odnosilo 44%, stanovništvu 34,6%, dok se na Opštu vladu odnosilo 13,9% ukupno novoodobrenih kredita. Posmatrano po namjeni, dominantan dio od 58,8 miliona eura ili 51,1% ukupno novoodobrenih kredita odobravao se za likvidnost za obrtna sredstva.

Novoodobreni krediti, struktura po ročnosti, u 000 eura

Grafik 2.7

57

Monetarna kretanja

2.1.4. Depoziti

Depoziti kod banaka su na kraju 2013. godine iznosili 2.097,7 miliona eura, što je za 5,9% više u odnosu na kraj 2012. godine. Tokom 2013. go-dine, depoziti u bankama su prosječno mjesečno rasli po stopi od 0,5%, što je na približno istom nivou kao i tokom prethodne godine kada su de-ponovana sredstva u bankama rasla po stopi od 0,7%.

U strukturi depozita banaka najveće učešće bi-lježe depoziti sektora stanovništva i privrede (85,4%), pri čemu su oba sektora povećala sred-stva deponovana u bankama za 7,9% i 5,3% res-pektivno na godišnjem nivou. Opšta vlada je tre-ći po značaju deponent u crnogorskom bankar-skom sistemu sa 4,1% depozita, i pritom bilježi pad deponovanih sredstava od 0,9% na godiš-njem nivou, dok depoziti finansijskih institucija čine 4% ukupno deponovanih sredstava u ban-kama i bilježe rast od 10,6% na godišnjem nivou.

Na kraju 2013. godine, dominantan dio uku-pnih depozita (42%) se odnosio na depozite po viđenju, 34,4% se odnosilo na depozite ročnosti do jedne godine, dok se na depozite oročene na period preko jedne godine odnosilo 23,5% uku-pnih depozita. Preostali dio (0,1%) se odnosio na sredstva na „escrow“ računu19. U ročnoj struktu-ri sredstava deponovanih u bankama primjetna je pozitivna tendencija koja se ogleda u porastu učešća depozita oročenih na period preko jedne godine, na račun smanjenja učešća kratkoročnih depozita. Učešće dugoročnih u ukupnim depozi-tima je tako na kraju 2013. godine bilo za 6,9 p.p. više nego godinu dana ranije (grafik 2.9). 20

2.1.5. Sektor stanovništva i privrede

2.1.5.1. Sektor stanovništva

Na kraju 2013. godine sektor stanovništva je imao 1.237,5 miliona eura ili 59% ukupno deponovanih sredstava u bankama. S druge strane, krediti i ostala potraživanja banaka od ovog sektora su na kraju

19 Escrow račun je račun na kome se drže sredstva do momenta ispunjenja ugovora za koji su vezana.20 Sredstva na escrow računu imala su zanemarljivo učešće.

Depoziti banaka po sektorima, u 000 eura

Ročna struktura depozita20, u % eura

Grafik 2.8

Grafik 2.9

58


posmatranog perioda iznosili 881,3 miliona eura, i činili su 36,5% ukupno odobrenih kredita i ostalih potraživanja - što ga čini drugim po značaju korisnikom kredita i ostalih potraživanja banaka.

Sektor stanovništva je i tokom 2013. godine bio najznačajni neto štediša u crnogorskom bankarskom sistemu. Tako je na kraju posmatranog perioda ovaj sektor ostvario neto štednju21 u ukupnom iznosu od 356,2 miliona eura, što je za 18,5 miliona eura ili 5,5% više nego na kraju 2012. godine. Koeficijent krediti i ostala potraživanja/depoziti za ovaj sektor je iznosio 0,71 na kraju posmatranog perioda, i na istom je nivou kao na kraju 2012. godine.

Ukupni krediti i ostala potraživanja banaka od sektora stanovništva iznosili su 881,3 miliona eura na kraju 2013. godine. Tokom 2013. godi-ne, kreditna aktivnost banaka prema sektoru stanovništva je bila intenzivnija u poređenju sa prethodnom godinom. Banke su ovom sektoru odobrile ukupno 279,5 miliona eura novih kre-dita, što je za 53,6 miliona eura ili 23,7% više od iznosa novoodobrenih kredita tokom prethodne godine. Tokom posmatranog perioda, zabilje-žena je prosječna mjesečna stopa rasta kredita i ostalih potraživanja od sektora stanovništva od 0,7%, dok je u istom periodu prethodne godine zabilježen prosječan mjesečni pad od 0,2%.

U strukturi kredita i ostalih potraživanja od sek-tora stanovništva, dominiraju dugoročni krediti i ostala potraživanja, koji su na kraju posmatra-nog perioda činili 91% ukupno odobrenih kredi-ta i ostalih potraživanja od ovog sektora. Sektoru stanovništva se najviše odobravalo namjenskih kredita (52,1% ukupno odobrenih kredita ovom sektoru), pri čemu se 66,6% namjenskih kredita odnosilo na stambene kredite, 13,5% za adap-taciju stambenog ili poslovnog prostora. Pored namjenskih kredita, značajno učešće u ukupno odobrenim kreditima i ostalim potraživanjima od ovog sektora bilježe i gotovinski krediti (37%), dok hipotekarni krediti čine 6,5%. Zaduženost stanovništva po osnovu kreditnih kartica čini 4% ukupne zaduženosti ovog sektora u bankama na kraju 2013. godine, dok se neznatan dio odnosio na poslove lizinga (0,4%).

Depoziti sektora stanovništva su tokom 2013. go-dine imali pretežno rastući trend. Tokom ovog perioda, rasli su prosječno mjesečno po stopi od 0,6%, pri čemu je trend rasta malo usporen

21 Razlika između depozita stanovništva u bankama i kredita i ostalih potraživanja banaka od sektora stanovništva.

Krediti i ostala potraživanja, depoziti i neto štednja stanovništva

Mjesečna stopa rasta/pada depozita stanovništva, %

Grafik 2.10

Grafik 2.11

59

Monetarna kretanja

u odnosu na prethodnu godinu kada su depozi-ti ovog sektora rasli prosječno mjesečno po stopi od 0,9%. Na mjesečnom nivou, neznatan pad za-bilježen je samo u maju (0,2%) i oktobru (0,4%). Tako su na kraju 2013. godine ukupna sredstva deponovana u bankama od sektora stanovništva bila za 90,7 miliona eura ili 7,9% viša u odnosu na kraj 2012. godine.

U ročnoj strukturi depozita stanovništva tokom 2013. godine primjetna je pozitivna tendencija i promjena u korist dugoročnih depozita. Tako na kraju 2013. godine depoziti po viđenju čine 32,2% ukupnih depozita stanovništva, kratkoročni de-poziti čine 36,9%, dok 30,9% čine dugoročni de-poziti. Neznatan dio depozita stanovništva se od-nosio na sredstva na „escrow“ računu. Dugoročni depoziti stanovništva zabilježili su značajan rast od 159,6 miliona eura ili 71,8% u odnosu na kraj 2012. godine, depoziti po viđenju su bili za 55,7 miliona eura ili 16,2% viši, dok su istovremeno kratkoročni depoziti ovog sektora zabilježili pad od 124,7 miliona eura ili 21,5%.

2.1.5.2. Sektor privrede

Kao najznačajniji korisnik kredita, sektor pri-vrede je na kraju 2013. godine ostvario dug po osnovu kredita i ostalih potraživanja u ukupnom iznosu od 950,5 miliona eura, što predstavlja 39,4% ukupno odobrenih kredita i ostalih potra-živanja banaka. Krediti i ostala potraživanja od privrede su na kraju posmatranog perioda bili za 2,2% viši nego na kraju prethodne godine.

Prosječno mjesečno, krediti i ostala potraživanja od ovog sektora su tokom 2013. godine bilježili rast od 0,2%, pri čemu je prosječni mjesečni rast zabilježen u prvom kvartalu (3,4%) i posljednjem kvartalu (0,1%), dok je u drugom i trećem kvar-talu zabilježen pad od 1,2% i 1,4% respektivno. Značajan rast kredita i ostalih potraživanja u pr-vom kvartalu je najvećim dijelom rezultat vra-ćanja otpisanih kredita i ostalih potraživanja (kategorija E) iz vanbilansa u bilanse banaka u januaru 2013. godine, a dijelom je rezultat novo-odobrenih kredita ovom sektoru.

Depoziti stanovništva, ročna struktura, u %

Grafik 2.12

Krediti i ostala potraživanja od privrede, u 000 eura (lijeva skala), mjesečna promjena kredita i ostalih potraživanja privrede, u % (desna skala)

Grafik 2.13

60


Imajući u vidu rast nelikvidnosti realnog sektora i znatno pogoršanje boniteta klijenata, oprezna politika kreditiranja od strane banaka poseb-no je izražena kod odobravanja kredita sektoru privredi. Tokom 2013. godine, banke su sektoru privrede odobrile ukupno 355 miliona eura no-vih kredita, što je za 21,6 miliona eura ili 5,7% niže nego u prethodnoj godini. U strukturi uku-pno novoodobrenih kredita ovom sektoru tokom posmatranog perioda dominirali su krediti odo-breni na rok duži od jedne godine (51,5%).

U Centralnom registru računa na kraju 2013. go-dine evidentirano je 55.132 računa pravnih lica i preduzetnika. Od ukupnog broja evidentiranih računa, 23,6% ili 12.981 računa je bilo u blokadi. Na kraju 2013. godine, ukupan dug po osnovu blo-kade iznosio je 437 miliona eura, i prisutna je po-zitivna tendencija koja se ogleda u smanjenju duga na blokiranim računima u iznosu od 8,1 milion eura ili 1,8% u odnosu na kraj prethodne godine.

Sektor privrede je drugi po značaju deponent u crnogorskom bankarskom sistemu. Na kraju 2013. godine, u crnogorskim bankama je depo-novano 26,4% ukupnih depozita od strane ovog sektora. Ukupni depoziti privrede su iznosili 554,6 miliona eura na kraju 2013. godine, što je za 5,3% više nego na kraju 2012. godine. 22

Ročna struktura depozita sektora privrede po-kazuje dominantno učešće depozita po viđenju (62,3%). S druge strane, ročna struktura duga ovog sektora pokazuje dominantno učešće dugo-ročnih kredita i ostalih potraživanja (72,1%) i to pretežno kredita i ostalih potraživanja ročnosti preko tri godine (52,5%).

22 Broj pravnih lica i preduzetnika je na dan 30.6.2012. godine umanjen nakon izvršenog usklađivanja evidencije Central-nog registra računa, koji vodi Centralna banka Crne Gore, sa evidencijama Centralnog registra privrednih subjekata i Privrednog suda iz kojih su navedena pravna lica i preduzetnici obrisani.

Novoodobreni krediti sektoru privredi, ročnost, u 000 eura

Broj pravnih lica i preduzetnika u blokadi, iznos duga po osnovu blokade (u 000 eura)22

Grafik 2.14

Grafik 2.15

61

Monetarna kretanja

Smanjenje kredita i ostalih potraživanja bana-ka od ovog sektora i rast depozita ovog sektora uticali su na smanjenje neto duga ovog sektora u posmatranom periodu. Tako je neto dug privrede iznosio 395,9 miliona eura na kraju 2013. godine, i zabilježio je pad od 2% u odnosu na kraj 2012. godine.

Koeficijent krediti i ostala potraživanja/depozi-ti za ovaj sektor je na kraju 2013. godine iznosio 1,71 i poboljšan je u odnosu na kraj 2012. godine kada je iznosio 1,77.

2.1.6. Strana aktiva i pasiva banaka

Strana aktiva banaka23 je iznosila 560,6 miliona eura na kraju 2013. godine i u odnosu na kraj 2012. go-dine zabilježila je rast od 3,2%. U njenoj strukturi, dominantno učešće od 62,5% ostvarili su depoziti banaka u inostranstvu, zatim slijedi gotovina sa 13%, krediti odobreni nerezidentima sa 12,7%, dok se na hartije od vrijednosti odnosilo 10,2%, a ostale stavke su činile 1,7% strane aktive banaka.

Kretanje strane aktive određeno je kretanjem depozita banaka u inostranstvu, koji su na kraju 2013. godine iznosili 350,4 miliona eura. U strukturi depozita banaka u inostranstvu dominantno učešće od 71,8% ostvarili su depoziti po viđenju. Oročeni ino-depoziti banaka su iznosili 98,9 miliona eura, od čega se najveći dio (50,4 miliona eura) odnosio na depozite tri banke oročene kod matičnih banaka i/ili drugih članova bankarske grupe.

Strana pasiva24 banaka iznosila je 722,7 miliona eura na kraju posmatranog perioda, i na godišnjem nivou bilježi rast od 3,3%. U njenoj strukturi većinsko učešće od 51,6% ostvarili su depoziti nerezide-nata, dok se na pozajmice banaka odnosilo 46%, hartije od vrijednosti 2,1%, a neznatan dio na ostale stavke strane pasive.

Ono što je karakteristično za 2013. godinu jeste činjenica da su, po prvi put nakon šest godina, najveće učešće u stranoj pasivi ostvarili depoziti nerezidenata. Depoziti nerezidenata su na kraju 2013. godine iznosili 372,7 miliona eura, sa dominantnim učešćem oročenih depozita (60,6%). Oročeni depoziti nerezidenata su iznosili 225,9 miliona eura, od čega se najveći dio (90,4%) odnosio na depozite fizičkih lica, nerezidenata.

U prethodnom periodu, u obavezama banaka prema nerezidentima dominirale su obaveze po osnovu pozajmica u kojima su dominirale pozajmice matičnih banaka (preko 80%). Međutim, kako je kriza pogodila i veliki broj matičnih banaka, smanjena je njihova podrška bankama u Crnoj Gori, tako da

23 Potraživanje od nerezidenata.24 Obaveze prema nerezidentima

Neto dug privrede, u 000 eura

Grafik 2.16

62


su ino-pozajmice banaka pretežno imale opadajući trend. Ovakva tendencija u kretanju ino-pozajmi-ca banaka uticala je na to da se crnogorske banke preorjentišu na druge izvore finansiranja, odnosno dominantno na privlačenje depozita.

Neto strana aktiva banaka je iznosila -162,1 milion eura na kraju 2013. godine. Odnos strane pasive i ukupne bilansne sume banaka na kraju 2013. godine pokazuje da nerezidenti finansiraju 24,4% aktive banaka, dok je učešće strane aktive u ukupnoj aktivi banaka iznosilo 18,9%. Jaz između strane aktive i strane pasive banaka je bio izuzetno nizak tokom 2013. godine, i zabilježio je najnižu vrijednost u sep-tembru 2013. godine, kada je iznosio -1,2%, da bi se kraju godine donekle povećao, iznosivši -5,5%. Radi se o najnižim zabilježenim nivoima neto strane aktive još od 2007. godine.

2.1.7. Kapital banaka

Ukupni kapital banaka je na kraju 2013. godine iznosio 397,8 miliona eura, što je za 109,1 mili-on eura ili 37,8% više nego na kraju 2012. godine. Razlog za značajno povećanje kapitala je, prije svega, uvođenje računa za rezerve za procije-njene gubitke po regulatornom zahtjevu (račun 3025), na kojem se evidentiraju rezerve za otpi-sane kredite iz vanbilansa i ukinute rezervacije za bilansne stavke. Pored toga, na rast kapitala tokom 2013. godine uticalo je i to što je u januaru evidentirana dokapitalizacija jedne banke spro-vedena krajem decembra 2012. godine u iznosu od 10,5 miliona eura, a tokom 2013. godine dvi-je banke su izvršile dokapitalizaciju u iznosu od 12,4 miliona eura.

Depoziti i pozajmice od nerezidenata, 000 eura Učešće strane aktive, strane pasive i neto strane aktive banaka u bilansnoj sumi banaka, %

Ukupan kapital banaka, u 000 eura


Grafik 2.19

63

Monetarna kretanja

Devet banaka je 2013. godinu završilo sa dobit-kom, a dvije sa gubitkom. Ukupan finansijski rezultat na kraju 2013. godine je bio pozitivan i iznosio je dva miliona eura.

Koeficijent solventnosti bankarskog sistema je bio iznad zakonom propisanog minimuma od 10% i iznosio je 14,44% na kraju 2013. godine. I pored toga, koeficijent solventnosti najniži je u poređenju sa zemljama regiona (tabela br. 2.3).

U toku 2013. godine evidentirane su dokapitali-zacije tri banke u ukupnom iznosu od 22,9 milio-na eura25 i to emisijom akcija.

Tabela 2.3

Koeficijent solventnosti, kraj 2013. god.

Zemlja Koeficijent solventnosti

Crna Gora 14,44%

Srbija (Q3 2013) 19,90%

Hrvatska (Q3 2013) 21,26%

Makedonija 16,85%

25 Jedna banka je izvršila dokapitalizaciju u iznosu od 10,5 miliona eura krajem decembra 2012. godine, koja je proknjižena u januaru 2013. godine.

Finansijski rezultat na agregatnom nivou, 000 eura

Odnos ukupnog kapitala i aktive banaka, u %Dokapitalizacija banaka i koeficijent solventnosti

Grafik 2.20


64


U vlasničkoj strukturi kapitala banaka na kraju 2013. godine država je imala učešće od svega 2,1%, do-maći privatni kapital 14,3%, dok je dominirao kapital koji potiče iz inostranih izvora sa 83,6% učešća u kapitalu bankarskog sistema.

Nakon što je tokom prethodnih pet godina imao negativnu vrijednost, povraćaj na prosječni kapital bankarskog sistema (ROE) je tokom 2013. godine bio pozitivan, i na kraju godine je iznosio 0,49%. Ovaj pokazatelj je bio pozitivan kod devet banaka, dok je kod dvije banke ROE imao negativnu vrijednost.

2.1.8. Obavezna rezerva banaka

Izdvojena obavezna rezerva je iznosila 196,9 miliona eura na kraju 2013. godine, i povećana je za 9,8 miliona eura ili 5,2% u odnosu na kraj 2012. godine.

Odnos ukupnog kapitala i kredita, u %

Izdvojena obavezna rezerva i ukupni depoziti, u 000 000 eura

Kretanje ROE na agregatnom nivou, %

Odnos obavezne rezerve i ukupnih depozita,%

Grafik 2.23

Grafik 2.25

Grafik 2.24

Grafik 2.26

65

Monetarna kretanja

Efektivna stopa obavezne rezerve, mjerena odnosom izdvojene obavezne rezerve i ukupnih depozita, iznosila je 9,39% na kraju 2013. godine.

Odnos izdvojene obavezne rezerve i ukupnih depozita, odnosno aktive banaka u Crnoj Gori među nižim je u regionu (tabela br. 2.4).

Tabela 2.4

Odnos obavezne rezerve i ukupnih depozita i aktive banaka, kraj 2013. godine

Obavezna rezerva/Depoziti Obavezna rezerva/Aktiva

Bosna i Hercegovina 23,1% 14,0%

Crna Gora 9,4% 6,7%

Hrvatska 9,1% 6,5%

Makedonija 11,1% 6,4%

Srbija 26,9% 13,8%

Struktura izdvojene obavezne rezerve izmijenje-na je u odnosu na 2012. godinu. Na kraju 2013. godine, 39,5% je izdvojeno na račun obavezne re-zerve u zemlji, 36,6% na račun CBCG u inostran-stvu, dok je svega 23,9% bilo izdvojeno u vidu dr-žavnih zapisa.

Tokom 2013. godine, nijedna banka nije koristila obaveznu rezervu za likvidnost, a dvije banke su tokom dva mjeseca izdvojile manje obavezne re-zerve od propisanog iznosa, u ukupnom iznosu od milion eura.

2.2. Kamatne stope banaka

2.2.1. Aktivne kamatne stope

Na ukupno odobrene kredite

Aktivne kamatne stope su u godinama nakon izbijanja krize imale pretežno rastući trend. Na ovakvo kretanje kamatnih stopa uticalo je više faktora, među kojima su visoka premija rizika zemlje, po-goršanje kvaliteta kreditnog portfolija domaćih banaka, pogoršanje opšte poslovne klime, povećanje rizičnosti klijenata i nelikvidnosti realnog sektora, ali i smanjenje finansiranja od strane matičnih banaka i pogoršanje stanja u pojedinim državama Evropske unije koje su imale problema u izmiriva-nju svojih obaveza. Visok nivo kamatnih stopa po kojima su banke u posmatranom periodu odobra-

Struktura izdvojene obavezne rezerve, %

Grafik 2.27

66


vale kredite klijentima, otežavali su otplaćivanje ovih kredita, što je dovodilo do rasta loše aktive bankarskog sistema i produbljivalo nelikvidnost realnog sektora.

Centralna banka je u novembru 2012. godine do-nijela Odluku o privremenim mjerama za ogra-ničenje aktivnih i pasivnih kamatnih stopa ba-naka26, koja je važila do maja 2013. godine. Pro-sječne ponderisane aktivne i pasivne kamatne stope su tokom perioda važenja ove odluke imale pretežno opadajući trend, ali je trend blagog sma-njenja kamatnih stopa na kredite i depozite na-stavljen i nakon prestanka njenog važenja.

U decembru 2013. godine, prosječna ponderisa-na nominalna kamatna stopa (PPNKS) na uku-pno odobrene kredite iznosila je 8,68%, dok je prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa (PPEKS) banaka na ukupno odobrene kredite iznosila 9,36%. Obje kamatne stope zabilježile su pad na godišnjem nivou, i to za 0,15 procentnih poena i 0,11 p.p. respektivno.

Posmatrano po ročnosti (grafik br. 2.29), PPEKS na kratkoročne kredite je iznosila 9,70%, i bila je za 0,45 p.p. ispod nivoa zabilježenog na kraju 2012. godine. Kamatne stope na dugoročne kre-dite su tokom 2013. godine bile visoke i skoro dostizale nivo kratkoročnih kamatnih stopa. U decembru 2013. godine, kamatna stopa na dugo-ročne kredite je iznosila 9,34% i zabilježila je go-dišnji pad od 0,08 p.p.

Na novoodobrene kredite

Prosječna ponderisana nominalna kamatna stopa na novoodobrene kredite banaka je iznosila 8,20% u decembru 2013. godine, i zabilježila je pad od 0,27 p.p. na godišnjem nivou. Istovremeno, prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa je iznosila 9,42% i zabilježila je rast od 0,04 p.p. u odnosu na decembar 2012. godine.

Posmatrano po ročnosti, prosječno ponderisana efektivna kamatna stopa na kratkoročne kredite je na kraju 2013. godine bila za 0,15 p.p. niža od nivoa zabilježenog na kraju 2012. godine i iznosila je 9,67%. Istovremeno, kamatna stopa na dugoročne kredite je iznosila 9,29%, i na godišnjem nivou zabilježila je rast od 0,17 p.p.

26 „Sl. list Crne Gore“, br. 56/12

Aktivne kamatne stope na ukupne kredite na nivou sistema, godišnji nivo, %

PPEKS na kredite po ročnosti, godišnji nivo, %

Grafik 2.28

Grafik 2.29

67

Monetarna kretanja

Prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa na kredite odobrene fizičkim licima u decembru 2013. godine je iznosila 11,76% i u odnosu na de-cembar prethodne godine zabilježila je rast od 0,25 p.p. S druge strane, PPEKS na kredite odo-brene privredi je iznosila 9,27%, i na godišnjem nivou bilježi pad od 0,87 p.p.

2.2.2. Pasivne kamatne stope

U decembru 2013. godine, prosječno ponderisana efektivna kamatna stopa (PPEKS) na ukupne de-pozite iznosila je 2,55%. Posmatrano po ročnosti, PPEKS na depozite po viđenju iznosila je 0,23%, depozite ročnosti do tri mjeseca 3,40%, depozite ročnosti od tri mjeseca do jedne godine 3,79%, depo-zite ročnosti od jedne do tri godine 5,12%, depozite ročnosti od tri do pet godina 4,53%, a na depozite ročnosti preko pet godina 3,86%.

U posmatranom periodu, prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa na ukupne depozite je bila u konstantnom padu i bila je za 0,68 p.p. niža u odnosu na kraj 2012. godine. Niži nivo u odnosu na

Kamatne stope na novoodobrene kredite na nivou sistema, godišnji nivo, %

Kamatne stope na novoodobrene kredite, po sektorima, %

Kamatne stope na novoodobrene kredite po ročnosti, godišnji nivo, %

Grafik 2.30

Grafik 2.32

Grafik 2.31

68


kraj prethodne godine zabilježile su i kamatne stope na depozite po viđenju (0,09 p.p.), depozite ročnosti do tri mjeseca (0,78 p.p.), depozite roč-nosti od tri mjeseca do jedne godine (1,36 p.p.), i depozite ročnosti od jedne do tri godine (0,53 p.p.). Istovremeno, viši nivo je karakterisao ka-matne stope na depozite ročnosti do tri do pet go-dina (za 0,21 p.p.) i ročnosti duže od pet godina (za 0,12 p.p.).

Najviši nivo tokom cijelog posmatranog perio-da bilježe kamatne stope na depozite ročnosti od jedne do tri godine, krećući se u intervalu od 5,12% do 5,76%, zatim kamatne stope na depo-zite ročnosti od tri mjeseca do jedne godine (od 5,07% do 3,76%).

PPEKS na depozite fizičkih lica iznosila je 3,04%, a na depozite pravnih lica 1,83%. PPEKS na de-pozite fizičkih lica bilježi pad od 0,70 p.p., dok su PPEKS na depozite pravnih lica smanjene za 0,69 p.p. u odnosu na kraj 2012. godine. Tokom 2013. godine, najviše kamatne stope zabilježene su na depozite fizičkih lica ročnosti od jedne do tri go-dine. PPEKS na depozite pravnih lica iznosila je 1,80% i takođe bilježi pad u odnosu na kraj 2012. godine (0,71 p.p.)

U decembru 2013. godine, razlika između aktiv-nih i pasivnih kamatnih stopa (kamatni spred) na ukupne kredite iznosila je 6,81 p.p., i povećana je za 0,57 p.p. u odnosu na kraj 2012. godine.

2.3. Mikrokreditne finansijske institucije

Bilansna suma mikrokreditnih finansijskih institucija (MFI) je na kraju 2013. godine iznosila 34,6 miliona eura i smanjena je za 1,6 miliona eura ili 4,4% u odnosu na kraj 2012. godine (tabela br. 2.5).

PPEKS na depozite po ročnosti, godišnji nivo, %

Grafik 2.33

PPEKS na kredite, depozite i kamatni spred, %

Grafik 2.34

69

Monetarna kretanja

Tabela 2.5

Bilansna suma MFI, 000 eura

2009. 2010. 2011. 2012. 2013.

Bilansna suma 75.430 58.733 44.371 36.192 34.613

Ukupni krediti i ostala potraživanja MFI su na kraju 2013. godine iznosili 36,7 miliona eura, što je za 2,6 miliona eura ili 7,8% više nego na kraju 2012. godine (tabela br. 2.6). Ispravka vrijednosti kredita i ostalih potraživanja činila je 15,7% bruto kredita i ostalih potraživanja MFI na kraju posmatranog perioda.

Tabela 2.6

Ukupni krediti i ostala potraživanja MFI, 000 eura

2009. 2010. 2011. 2012. 2013.

Krediti i ostala otraživanja 70.550 50.425 40.608 34.060 36.713

Posmatrano po sektorima, u strukturi kredita i ostalih potraživanja MFI dominantno učešće od 92,8% zabilježili su krediti odobreni stanovništvu. Ukupno odobreni krediti MFI sektoru stanovniš-tva su iznosili 34,1 milion eura na kraju posmatranog perioda, i bilježe rast od 20,7% u odnosu na kraj prethodne godine.

U strukturi kredita i ostalih potraživanja MFI od rezidentnih pravnih lica, na kraju 2013. godine dominirali su krediti odobreni za ostale uslužne djelatnosti sa 39,8%, zatim slijede finansijske dje-latnosti i djelatnosti osiguranja sa 30,6% i trgovi-na na veliko i malo i popravka motornih vozila i motocikala sa 16,1%.

U ročnoj strukturi kredita i ostalih potraživanja MFI, dominantno učešće od 62,2% zabilježili su dugoročni krediti i ostala potraživanja. Krediti i ostala potraživanja koja kasne s naplatom27 su iznosili 6,5 miliona eura, i činili su 17,8% uku-pnih kredita i ostalih potraživanja MFI na kraju 2013. godine, što je niže nego na nivou bankar-skog sistema.

Na ukupne obaveze28 odnosilo se 41,4% pasive MFI. Najveći izvor finansiranja MFI su bile pozajmice, pri čemu je 71,4% sredstava uzeto od nerezidenata. Ukupne pozajmice na kraju 2013. godine su izno-sile 12,4 miliona eura, što predstavlja smanjenje od 0,3 miliona eura ili 2,1% u odnosu na kraj 2012. godine.

27 Bez kamata i vremenskih razgraničenja28 Obaveze po uzetim kreditima i pozajmicama, kondicioni grantovi, subordinisani dugovi i ostale obaveze.

Krediti i ostala potraživanja MFI po sektorima, u 000 eura

Grafik 2.35

70


Kapital MFI je na kraju 2013. godine iznosio 20,3 miliona eura, odnosno 58,6% ukupne pasive. Od iznosa ukupnog kapitala, 69,5% se odnosilo na kapital iz donacija, a 13% na neraspoređenu dobit, a 9,1% na akcijski kapital i preostalih 8,4% na dobit iz tekuće godine. Na agregatnom nivou, MFI su 2013. godinu završile sa dobitkom od 1,7 miliona eura.

2.3.1. Kamatne stope MFI

Na ukupno odobrene kredite

U decembru 2013. godine, prosječna ponderisana nominalna kamatna stopa (PPNKS) na ukupne kredite MFI je iznosila 20,70% i viša je u odno-su na kraj 2012. godine za 1,35 p.p. Istovremeno, prosječna ponderisana efektivna kamatna sto-pa (PPEKS) na ukupne kredite MFI je iznosila 26,38% i niža je u odnosu na kraj 2012. godine za 2,10 p.p.

PPEKS na ukupne kratkoročne kredite je iznosila 27,76% u decembru 2013. godine, dok je na dugo-ročne kredite iznosila 26,19%. Obje stope zabilje-žile su pad u odnosu na kraj 2012. godine, i to pad od 2,94 p.p. i 2,02 p.p. respektivno.

PPNKS na kredite MFI odobrene privredi29 je iznosila 18,30%, dok je istovremeno PPEKS izno-sila 26,45%. PPNKS bilježi rast od 0,07 p.p. u od-nosu na kraj prethodne godine, dok efektivna ka-matna stopa bilježi pad od 0,46 p.p. PPNKS je na kredite odobrene fizičkim licima iznosila 20,78%, a PPEKS 26,37%, pri čemu je nominalna stopa bila za 1,39 p.p. viša, a efektivna kamatna stopa za 2,16 p.p. niža nego na kraju prethodne godine.

Na novoodobrene kredite

U decembru 2013. godine, PPNKS na novoodo-brene kredite MFI je iznosila 21,80% i bila je za 3,02 p.p. viša nego na kraju prethodne godine. PPEKS na novoodobrene kredite MFI je iznosila 26,03%, što je bilo za 2,87 p.p. niže nego na kraju 2012. godine.

29 Shodno članu 153 Zakona o bankama („Sl.list Crne Gore“, br. 17/08, 44/10, 40/11), MFI može da iz sopstvenih sredstava i sredstava pribavljenih na tržištu novca odobrava namjenske kredite za realizaciju projekata razvoja privrednih društava, kredite za unapređenje djelatnosti preduzetnika i namjenske kredite fizičkim licima.

PPNKS i PPEKS ukupne kredite MFI na nivou sistema, godišnji nivo, %

Kamatne stope na novoodobrene kredite na nivou sistema, godišnji nivo, %

Grafik 2.36

Grafik 2.37

71

Monetarna kretanja

Posmatrano po ročnosti, PPEKS na novoodobrene kratkoročne kredite iznosila je 27,10%, a na kredite odobrene sa ročnošću preko jedne godine 25,73%.

Boks 2.2 – Poređenje kamatnih stopa po kojima su kredite odobravale banke i MFI

Kamatne stope po kojima su banke i MFI odobravale kredite se značajno razlikuju. Naime, PPNKS na ukupne kredite kod banaka je iznosila 8,68%, a efektivna 9,36%, dok su iste stope kod MFI iznosile 20,70%, odnosno 26,38%.

Banke su odobravale kratkoročne kredite po PPEKS od 9,70%, a MFI po 27,76%, dok je PPEKS na dugoročne kredite kod banaka iznosila 9,34%, a kod MFI 26,19% (tabela br. 1 i grafik br. 1).

Tabela 1

Kamatne stope banaka i MFI na ukupne kredite, septembar 2013. godine, %

Kratkoročni Dugoročni Ukupni

Banke MFI Banke MFI Banke MFI

Fizička licaPPNKS 9,55 22,42 9,39 20,60 9,40 20,78

PPEKS 11,32 27,70 10,09 26,23 10,11 26,37

Pravna licaPPNKS 8,31 18,30 8,05 18,33 8,08 18,30

PPEKS 9,57 27,99 8,63 22,15 8,74 26,45

Ukupni kreditiPPNKS 8,40 21,57 8,70 20,58 8,68 20,70

PPEKS 9,70 27,76 9,34 26,19 9,36 26,38

Velika odstupanja između banaka i MFI postoje i kod kamatnih stopa na novoodobrene kredite. Naime, PPNKS na novoodobrene kredite kod banaka je iznosila 8,20%, a efektivna 9,42%, dok su iste stope kod MFI iznosile 21,80%, odnosno 26,03%.

Banke su odobravale kratkoročne kredite po PPEKS 9,67%, a MFI 27,10%. PPEKS na dugoročne kredite je kod banaka iznosila 9,29%, a kod MFI 25,73% (tabela br. 2 i grafik br. 2).

Kamatne stope banaka i MFI na ukupne kredite, %

Grafik 1

72


Tabela 2

Kamatne stope banaka i MFI na novoodobrene kredite, decembar 2013, %

Kratkoročni Dugoročni Ukupni

Banke MFI Banke MFI Banke MFI

Fizička licaPPNKS 9,19 21,94 10,90 21,90 10,77 21,91

PPEKS 11,32 26,71 11,80 25,73 11,76 25,92

Pravna licaPPNKS 7,51 18,82 7,50 20,64 7,50 19,07

PPEKS 9,59 29,31 8,23 25,24 8,79 28,75

Ukupni kreditiPPNKS 7,59 21,46 8,51 21,89 8,20 21,80

PPEKS 9,67 27,10 9,29 25,73 9,42 26,03

Kamatne stope banaka i MFI na novoodobrene kredite, %

Grafik 2

TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA 03

75

Tržište novca i kapitala

3.1. Tržište novca

U toku 2013. godine održano je četrnaest aukcija državnih zapisa sa rokom dospijeća od 182 dana i četiri sa rokom dospijeća od 91 dan. Ukupna vri-jednost emitovanih državnih zapisa iznosi 194,8 miliona eura. U odnosu na prethodnu godinu, iznos emitovanih zapisa je veći za 17%, što govo-ri o većoj potrebi za kratkoročnim finansijskim sredstvima sa domaćeg tržišta u 2013. godini.

Od ukupno emitovanih državnih zapisa u 2013. godini, prodato je 189,7 miliona eura ili 97,4%. Ukupna tražnja iznosila je 262,2 miliona eura i bila je veća od vrijednosti emitovanih zapisa za 34,6%. Kupci na svim aukcijama državnih zapisa bile su crnogorske banke, dok je na osam aukcija kupac bio i Fond za zaštitu depozita. Ostvarena prosječna ponderisana kamatna stopa na sve dr-žavne zapise iznosila je 3,45% (grafik br. 3.1)30.

Državni dug po osnovu državnih zapisa, na dan 31.12.2013. godine, iznosio je 73,4 miliona eura.

3.2. Tržište kapitala

Kriza na crnogorskom tržištu kapitala nastavila se i u 2013. godini. Odsustvo primarne prodaje vla-sničkih hartija, uz slabo interesovanje investitora da trguju na berzi, i uz tešku ekonomsku situaciju u državi, rezultirali su da u 2013. godini ostvareni promet bude najmanji od 2003. godine.

U toku 2013. godine na Montenegroberzi je ostvareno svega 30,8 miliona eura prometa, kroz 6,4 hi-ljade transakcija. U poređenju sa 2012. godinom promet je manji za 5,8%, a broj transakcija za 10,5%. Prosječan mjesečni promet iznosio je svega 2,6 miliona eura i niži je u odnosu na prosječni mjesečni promet ostvaren u 2012. godini (2,7 miliona eura). Cjelokupan promet ostvaren je kroz sekundarnu trgovinu.

30 Prosječna ponderisana stopa na sve državne zapise sa rokom dospijeća od 182 dana iznosila je 3,46%, dok je ista stopa na zapise sa rokom dospijeća od 91 dan iznosila 3,34%.

Prodati državni zapisi i odgovarajuća kamatna stopa, 2013. godina

Grafik 3.1

Izvor : CBCG

76


Tabela 3.1

Promet i broj transakcijama na Montenegroberzi, 2001-2013.

Godina Promet u milionima € Broj transakcija

2001. 10,8 909

2002. 14,3 4.293

2003. 43,5 21.323

2004. 42,8 57.920

2005. 198,4 111.053

2006. 377,0 114.073

2007. 727,0 224.637

2008. 160,3 83.348

2009. 405,8 58.778

2010. 54,8 19.827

2011. 59,0 13.466

2012. 32,7 7.203

2013. 30,8 6.447

Izvor: Montenegroberza

Ostvareni promet, broj transkacija i vrijednosti berzanskih indeksa značajno su ispod vrijednosti ostvarenih u periodu 2003-2012. godina, što svje-doči o dubini krize u kojoj se nalazi ovaj segment finansijskog tržišta.

Struktura prometa

Struktura prometa u 2013. godini se značajno promijenila u odnosu na 2012. godinu. U struk-turi prometa ostvarenog u 2013. godini najveće je učešće prometa akcijama kompanija – 76,8%, što je za 9,8 procentnih poena više nego u prethod-noj godini, dok je učešće prometa akcijama fon-dova zajedničkog ulaganja iznosilo 17%, što je za 7,4 procentna poena više nego prethodne godine. Preostalih 6,2% posto ukupnog prometa odnosi-lo se na promet raznim vrstama obveznica, čije učešće je opalo za 17,2 procentna poena (tabela br. 3.2).

Ukupan promet (u 000 eura) i broj transakcija na Montenegroberzi, 2012. i 2013. godina

Grafik 3.2


77


Tabela 3.2

Ukupan promet i struktura prometa, 2010 – 2013. godina

Struktura prometa

I-XII 2010. I-XII 2011. I-XII 2012. I-XII 2013.

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Akcije 33.627.138 61,4% 52.206.113 88,5% 21.911.691 67,1% 23.646.230 76,8%

Akcije FZU 7.378.285 13,5% 4.399.756 7,5% 3.135.652 9,6% 5.231.407 17,0%

Obveznice 13.790.991 25,2% 2.367.768 4,0% 7.622.027 23,3% 1.893.966 6,2%

Ukupno 54.796.414 100,0% 58.973.636 100,0% 32.669.370 100,0% 30.771.603 100,0%


Ukupan promet akcijama crnogorskih kompani-ja (23,6 miliona eura) ostvaren je kroz 3,9 hiljada transakcija (60% ukupno realizovanih transakci-ja). Ostvareni promet bio je za 7,9% veći nego u prethodnoj godini, dok je broj realizovanih tran-sakcija manji za 17,9% (grafik br. 3.4).

Promet akcijama fondova zajedničkog ulaganja (5,2 miliona eura) bio je za 66,8% veći nego u 2012. godini (grafik br. 3.5). Cjelokupan promet ostvaren je kroz 1.572 transakcije. Značajan rast prometa akcijama fondova rezultat je trgovine akcijama, kako otvorenih, tako i zatvorenih inve-sticionih fondova.

Struktura prometa na Montenegroberzi, 2013. godina

Promet (u 000 eura) i broj transakcija akcijama FZU, 2013. godina

Promet (u 000 eura) i broj transakcija akcijama kompanija, 2012. i 2013. godina

Grafik 3.3



Izvor: MontenegroberzaIzvor: Montenegroberza

78


Promet obveznicama je u 2013. godini iznosio 1,9 miliona eura, i u odnosu na prethodnu godinu, kad je iznosio 7,6 miliona eura, manji je četiri puta. Veliki pad prometa u odnosu na 2012. godi-nu rezultat je trgovine obveznicama Fonda rada u ukupnom iznosu od 6,1 miliona eura u 2012. godini.

Od ukupnog prometa obveznicama, 92,3% se odnosilo na promet obveznicama stare devizne štednje, dok se preostalih 7,7% prometa odnosi-lo na promet obveznicama Fonda za obeštećenje.

Berzanski indeksi

Uz značajane oscilacije tokom 2013. godine, ber-zanski indeks Monex 20 je na kraju 2013. godine ostvario skoro identičnu vrijednost kao i na kraju 2012. godine. S druge strane, indeks investicio-nih fondova Monex PIF od 2010. godine bilježi kontinuiran pad na godišnjem nivou.

Berzanski indeks Monex 20, nakon optimistič-nog rasta u prvom mjesecu 2013. godine, bilje-žio je pad iz mjeseca u mjesec, da bi u poslednja dva mjeseca, blago porastao i na kraju godine ostvario skoro identičnu vrijednost kao i na kraju 2012. godine. S druge strane, indeks Monex PIF je, nakon negativnog trenda u prvih pet mjeseci, bilježio mjesečni rast (uz blage oscilacije), usljed povećane trgovine akcijama investiocionih fon-dova. Vrijednost indeksa MonexPIF je značajno rasla tokom decembra usljed intenzivnije trgovi-ne akcijama fondova, pa je u decembru dostigao maksimalnu vrijednost u 2013. godini. Međutim, na kraju godine indeks Monex PIF je zabilježio godišnji pad od 0,9%.

U odnosu na njihove istorijski maksimalne vri-jednosti (dostignute u 2007. godini), indeksi su na kraju 2013. godine bili niži, Monex PIF petna-est puta i Monex 20 pet puta.

Promet (u 000 eura) i broj transakcija obveznicama, 2013. godina

Indeksi Montenegroberze

Grafik 3.6

Grafik 3.7



79


Tabela 3.3

Opšti podaci o indeksima

MONEX 20 MONEX PIF

Vrijednost 31.decembra 2013. 9.850,18 3.412,24

Apsolutna promjena indeksa u 2013. godini 0,26 -29,60

Početna vrijednost indeksa 1000,00 Mart 2003. 1000,00 Mart 2003.

Maksimalna vrijednost tokom 2013. godine 10.247,75 16.01.2013. 3.650,29 19.12.2013.

Maksimalna istorijska vrijednost 48.617,88 07.05.2007. 50.780,54 17.08.2007

Minimalna istorijska vrijednost 918,57 14.04.2003 959,53 02.04.2003

Rast (pad) u 2013. godinI 0,0 -0,9


Blok trgovine

U 2013. godini na Montenegroberzi realizovano je svega deset blok trgovina ukupne vrijednosti 5,5 miliona eura, što predstavlja 17,8% ukupnog prometa.

Kapitalizacija

Ostvarena tržišna kapitalizacija na Montenegro-berzi na kraju decembra 2013. godine iznosila je 2,84 milijarde eura.

Likvidnost mjerena koeficijentom obrta sredsta-va na Montenegroberzi je u decembru 2013. go-dine iznosila 0,001579, i bila je značajno veća u odnosu na decembar 2012. godine (0,000888).

Zaključna razmatranja

Razvijeno tržište kapitala predstavlja alternativni izvor finansiranja privrede, prije svega preko izda-vanja dužničkih hartija od vrijednosti, ali i preko primarnih prodaja vlasničkih hartija. Međutim, u Crnoj Gori postoji tržište hartija na kojem je uglavnom prisutna sekundarna trgovina i gdje investitori iz godine u godinu gube interesovanje da ulažu. Situacija na crnogorskom tržištu kapitala ni u 2013. godini nije bila na zavidnom nivou - ostvaren je najmanji promet u posljednjih deset godina, dok je značajno opao i broj transakcija. Postojeća situacija jasno govori da je tržište kapitala u značajnoj krizi.

Teška ekonomska situacija u zemlji značajno doprinosi lošoj situaciji na tržištu kapitala.

U toku 2013. godine zabilježen je značajan rast prometa akcijama investicionih fondova, usljed trgovi-ne akcijama fondova Trend u iznosu od 2,5 miliona eura, i investicionim jedinicama fondova Moneta i Atlas Mont u ukupnom iznosu od 1,6 miliona eura. Samo promet akcijama ova tri fonda čini ukupno 78,3% ukupnom prometa akcijama investicionih fondova. Povećan promet ovim akcijama, uticao je da indeks investicionih fondova tokom decembra zabilježi svoju maksimalnu vrijednost u 2013. godini.

Kapitalizacija, u 000.000 eura

Grafik 3.8


80


U decembru, 24% akcija Montenegroberze kupila je Istanbulska berza. Saradnja ove dvije berze pred-stavlja važan korak u formiranju mreže regionalnih berzi. Partnerstvo Istanbulske i Montenegroberze imaće veliki značaj za razvoj crnogorskog tržišta kapitala, kroz spremnost Istanbulske berze da svoje dugogodišnje iskustvo prenese i na Crnu Goru.

Boks 3.1 - Regionalne berze, odabrani pokazatelji poslovanja

Pored Crne Gore, loša situacija na tržištu kapitala karekteriše i pojedine zemlje u regionu. Naime, prom-et je na svim berzama u regionu, osim Beogradske i Ljubljanske berze, opao u 2013. u odnosu na 2012. godinu (tabela br.1). Najveći pad prometa zabilježile su Makedonska berza (42,2%) i Sarajevska berza (34,4%). Na svim berzama u regionu zabilježen je pad broja transakcija u odnosu na 2012. godinu.

Tabela 1

Promjene prometa i ostvarenih transakcija na regionalnim berzama

Naziv berze PrometI-XII 2013/I-XII 2012.

Broj transakcijaI-XII 2013/I-XII 2012.

Beogradska berza 20,7 -61,5

Zagrebačka berza -1,2 -9,2

Sarajevska berza -34,4 -21,0

Makedonska berza -42,2 -9,5

Ljubljanska berza 8,7 -7,2

Montenegroberza -5,8 -10,5

Izvor: Izvještaji regionalnih berzi

S druge strane, berzanski indeksi svih regionalnih berzi zabilježili su rast, osim Sarajevske berze (tabela br. 2). Najveći rast zabilježio je indeks Beogradske berze (6,5%).

Tabela 2

Promjene odabranih indeksa regionalnih berzi

Naziv berze Naziv indeksaVrijednost indeksa % promjena

31.XII 2013. 31. XII 2012. XII 2013/ XII 2012.

Beogradska berza BELEX15 557,97 523,89 6,5

Zagrebačka berza CROBEX 1.794,28 1.740,39 3,1

Sarajevska berza SASX-10 745,01 760,70 -2,1

Makedonska berza MBI10 1.738,86 1.731,18 0,4

Ljubljanska berza SBItop 655,66 635,51 3,2

MontenegroberzaMonex 20 9.850,18 9.849,92 0,0

Monex PIF 3.412,24 3.441,84 -0,9


U 2013. godini, najveći rast tržišne kapitalizacije zabilježen je na Ljubljanskoj berzi (8,4%), dok je najveći pad zabilježen na Makedonskoj berzi (9,1%).

81


Tabela 3

Poređenja tržišnih kapitalizacija regionalnih berzi

Naziv berze Tržišna kapitalizacija (% promjena) 31. XII 2013/31. XII 2012.

Beogradska berza -0,4

Zagrebačka berza -4,1

Sarajevska berza 5,1

Makedonska berza -9,1

Ljubljanska berza 8,4

Montenegroberza -2,2


FISKALNI SEKTOR 04

85

Fiskalni sektor

Sa ciljem zaustavljanja negativnih trendova iz 2012. godine, u Crnoj Gori je početkom 2013. godine uveden set kriznih mjera fiskalnog prilagođavanja, sa ciljem zaustavljanja trenda pogoršavanja fiskal-nih parametara, prvenstveno pada naplate prihoda, rasta deficita i rasta javnog duga.

Implementacija seta mjera fiskalne konsolidacije, uz primjenu mjera protiv sive ekonomije, rezultirala je, prije svega, boljom naplatom bužetskih prihoda i unapređenjem poreske discipline.

Smanjenje deficita sa 6,8% BDP-a, koliko je iznosio na kraju 2012. godine, na 3,8% BDP-a, koliko je procjenjeno na kraju 2013. godine, predstavlja uspjeh, s obzirom na činjenicu da je u 2013. godini po-stojao visok nivo vanrednih rashoda.

Tabela 4.1

Kretanje budžetskog suficita/deficita

Opis/Period 2008. 2009. 2010. 2011. 2012. Procjena 2013.

Deficit/suficit javnog sektora (u mil. eura) -12,1 -171,1 -151,2 -176,2 -193,4 -87,9

% učešća u BDP -0,4 -5,7 -4,9 -5,5 -6,1 -2,6

Deficit/suficit budžeta CG sa državnim fondovima (u mil. eura) 15,1 -132,1 -112,2 -189,7 -212,9 -128,3

% učešća u BDP 0,5 -4,4 -3,6 -5,9 -6,8 -3,8

Izvor: Ministarstvo finansija

4.1. Javne finansije Crne Gore31

Mjere fiskalnog prilagođavanja, implementirane početkom 2013. godine, prvenstveno su bile usmje-rene na povećanje prihoda budžeta. To je podrazumijevalo uvođenje stope poreza na zarade iznad nacionalnog prosjeka od 15% i povećanje osnovne stope poreza na dodatu vrijednost (sa 17% na 19%). Od potpisivanja Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju sa Evropskom unijom, postepeno se usagla-šava akcizna politika. Tako je u 2013. godini došlo do povećanja akciznih stopa. Na prihodnoj strani, sprovodila se i naplata taksi uvedenih sredinom 2012. godine, koje su se odnosile na SIM kartice, električna brojila, pušačke zone i kablovsku televiziju. Tokom 2013. godine kontinuirano se radilo na sprovođenju mjera za suzbijanje sive ekonomije i zahvaljujući njihovoj uspješnoj primjeni došlo je do rasta naplate prihoda u odnosu na planirane, kao i u odnosu na 2012. godinu, što je imalo pozitivne efekte na fiskalnu konsolidaciju i stabilizaciju javnih finansija.

31 Strukturu javnih finansija Crne Gore čini budžet Crne Gore sa državnim fondovima (Fond penzijskog i invalidskog osiguranja, Fond zdravstvenog osiguranja, Fond za obeštećenje, Zavod za zapošljavanje i Fond rada) i budžeti lokalne samouprave (Prijestonica Cetinje, Glavni grad Podgorica i 19 opština).

86


Na rashodnoj strani budžeta, set mjera fiskalnog prilagođavanja ogledao se u zamrzavanju rasta pen-zija, uravnoteženju zarada u javnom sektoru, ukidanju dodatnih naknada za rad komisija i radnih grupa Vlade Crne Gore, smanjenju svih troškova u preduzećima u kojima Vlada ima većinski udio i smanjenju troškova u lokalnim samoupravama.

Dobre rezultate sprovedenih mjera umanjilo je aktiviranje garancija za Kombinat aluminijuma Pod-gorica (KAP) u iznosu od 107,2 miliona eura ili 3,2% BDP-a.

Prema procjeni Ministarstva finansija, javni prihodi u 2013. godini iznosili su 1,42 milijarde eura, od-nosno 42,6% procijenjenog BDP-a32. U poređenju sa 2012. godinom, javni prihodi bili su veći za 9,3%. Ovom rastu najviše je doprinijelo povećanje prihoda od poreza na dodatu vrijednost od 74,5 miliona eura (21%), doprinosa od 36,2 miliona eura (10%), poreza na dohodak fizičkih lica od 14,5 miliona eura (13,2%), lokalnih poreza od 11,5 miliona eura (22,5%), taksi od 9,7 miliona eura (41,2%) i akciza od 9,7 miliona eura ili 6,4%.

Pad prihoda, u odnosu na prethodnu godinu, evidentiran je kod prihoda od poreza na dobit pravnih lica od 23,4 miliona eura (36,5%), ostalih republičkih poreza 6,4 miliona eura (55,6%), poreza na me-đunarodnu trgovinu i transakcije 23,1%, i kod naknada 7,6%.

U strukturi javnih prihoda i dalje su dominantni prihodi od poreza (60,8%) i prihodi od doprinosa (28%), dok su svi ostali prihodi iznosili 11,2% ukupnih prihoda.

Procijenjena javna potrošnja u 2013. godini iznosila je 1,51 milijardu eura, odnosno 45,2% BDP-a. U poređenju sa prethodnom godinom, javna potrošnja bila je veća za 1%.

Tekuća javna potrošnja33 iznosila je 1,4 milijarde eura ili 41,9% BDP-a i veća je u odnosu na 2012. godinu za 2,2%, dok je kapitalni budžet iznosio 108,9 miliona eura ili 3,3% BDP-a. Shodno primjeni izmijenjene metodologije obračuna deficita, isplaćene garancije u iznosu od 107,2 miliona eura, koje su ranije bile obuhvaćene stavkom otplata duga, ušle su u tekuću budžetsku potrošnju, čime su znatno uticale na povećanje deficita.

Posmatrano u odnosu na rashode u 2012. godini, najveće uštede, odnosno smanjenje, ostvareno je kod rashoda za materijal i usluge u iznosu od 61,8 miliona eura ili 36,9%, u domenu subvencija 31,6%, bru-to zarada i doprinosa na teret poslodavca 1,4%, kao i kod kapitalnog budžeta 12,4%.

Transferi za socijalnu zaštitu nastavili su trend rasta i povećani su za 1,3 miliona eura, dok su transferi institucijama, pojedincima, nevladinom i javnom sektoru skoro udvostručeni u odnosu na 2012. go-dinu. Takođe, u odnosu na prethodnu godinu, porasli su izdaci za kamate i otplatu glavnice duga, i to pretežno zbog povećanja otplate glavnice rezidentima.

Posmatrano po ekonomskoj klasifikaciji, najveće stavke izdataka bile su bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca (402,2 miliona eura) i izdaci za penzije (383,2 miliona eura), koji su zajedno činili preko polovine ukupnih izdataka.

32 Procijenjeni BDP za 2013. godinu iznosi 3,34 milijarde eura. 33 Javna potrošnja umanjena za ukupne kapitalne izdatke.

87

Fiskalni sektor

U 2013. godini ostvaren je niži nivo javnih prihoda od ostvarene konsolidovane javne potrošnje, tako da je deficit javnog sektora iznosio 87,9 miliona eura ili 2,6% BDP-a. Otplata duga iznosila je 308,5 mi-liona eura, što čini 9,2% BDP-a. (prilog D, tabela 12).

Tabela 4.2

Konsolidovana javna potrošnja

Opis2009. BDP 2010. BDP 2011. BDP 2012. BDP

2013.procjena

BDP

mil.eura % mil.eura % mil.eura % mil.eura % mil.eura %

Javni prihodi 1.353,0 45,4 1.280,2 41,2 1.285,1 39,7 1.299,9 41,3 1.420,6 42,6

Konsolidovani izdaci 1.524,0 51,1 1.431,5 46,1 1.461,3 45,2 1.493,3 47,4 1.508,5 45,2

Kapitalni izdaci 224,7 7,5 146,4 4,7 135,6 4,2 124,4 3,9 108,9 3,3

Tekuća javna potrošnja 1.299,3 43,6 1.285,1 41,4 1.325,6 41,0 1.369 43,5 1.399,5 41,9

Suficit/Deficit -171,1 -5,7 -151,2 -4,9 -176,2 -5,5 -193,4 -6,1 -87,9 -2,6


Boks 4.1 - Konsolidacija javnih finansija – mjere sprovedene u cilju dostizanja fiskalne održivosti

U cilju dostizanja fiskalne održivosti, Crna Gora vodi fiskalnu politiku usmjerenu prvenstveno na konsolidaciju javnih finansija, koja doprinosi smanjenju fiskalnih ranjivosti (deficita i javnog duga) i proširenju prostora za dalje snaženje konkurentnosti. Vlada Crne Gore je implementirala ili je u fazi implementacije mjera, koje se mogu podijeliti u dvije grupe, i to:

Mjere konsolidacije:

1. Nastavak sprovođenja mjera na suzbijanju sive ekonomije i povećanju poreske discipline;

2. Nastavak sprovođenja mjera na smanjenju poreskog duga;

3. Unapređenje poreskog sistema Crne Gore;

4. Usklađivanje zakonske regulative sa propisima EU;

5. Nastavak primjene fiskalnih mjera uvedenih u 2012. i 2013. godini;

6. Nastavak sprovođenja mjera štednje.

Mjere podsticaja:

1. Stimulacija zapošljavanja i ravnomjeran regionalni razvoj – sa ciljem podsticanja rasta u manje raz-vijenim opštinama Crne Gore, biće predloženo davanje poreskih podsticaja za nova preduzeća i nova zapošljavanja u sjevernim opštinama Crne Gore (uključujući i Nikšić i Cetinje), u smislu oslobađanja od plaćanja poreza na dohodak i dobit na period od 5 godina;

2. Odobravanje diskonta obveznicima koji jednokratno uplate obaveze po osnovu poreza na dobit u iznosu od 6% ukoliko uplate dobit do 31. marta;

3. Priznavanje standardnih troškova u većem iznosu (sa 30% na 70%) izdavaocima privatnog smještaja u sektoru turizma, čime se smanjuje rizik poslovanja u sivoj zoni;

4. Subvencije za proizvodnju i otvaranje novih radnih mjesta;

88


5. Izdate garancije u funkciji razvoja - budžetom za 2014. godinu izdate su garancije za razvojne projekte u vrijednosti od 25 miliona eura, od čega se 20 miliona odnosi na projekat Podmorski kabal, koji predstavlja jedan od prioritetnih projekatai ima za cilj poboljšanje i jačanje snabdije-vanja električnom energijom kako u samoj Crnoj Gori, tako i u regionu;

6. Povećana izdvajanja u kapitalnom budžetu;

7. Jačanje instrumenata platnog prometa, s ciljem veće zaštite povjerioca, a time i smanjenja ne-likvidnosti u realnom sektoru;

8. Podgorički pristup – s ciljem povećanja stabilnosti u bankarskom sektoru, predviđa se dobro-voljno restrukturiranje portfolija banaka (loših kredita), pri čemu se očekuje implementacija specifične strategije i donošenje lex specialisa, što će doprinijeti oživljavanju kreditne aktivnosti i konsolidaciji realne ekonomije.

4.2. Budžet Crne Gore

Tokom 2013. godine došlo je do povećane naplate budžetskih prihoda što je rezultat primjene mjera na suzbijanju sive ekonomije, oporavka ekonomske aktivnosti od početka godine, kao i uvođenja viših poreskih stopa.

Prema preliminarnim podacima Ministarstva finansija, ukupni primici budžeta sa državnim fon-dovima34 u 2013. godini iznosili su 1,59 milijardi eura ili 47,6% BDP-a.

Izvorni prihodi u 2013. godini iznosili su 1,23 milijarde eura ili 37% BDP-a. U odnosu na plan, veći su za 6,3%, a u odnosu na 2012. godinu izvorni prihodi bili su veći za 10,2%.

U strukturi izvornih prihoda najveće učešće ostvarili su prihodi od poreza (61,2%), zatim doprinosa (32,2%), ostali prihodi (2,7%), takse (2,2%), naknade (1,1%) i primici od otplate odobrenih kredita (0,6%).

Prihodi od poreza iznosili su 755,7 miliona eura i bili su veći u odnosu na plan za 7,9%, a 9,9% veći u odnosu na 2012. godinu. Posmatrano pojedinačno, samo su porez na dohodak fizičkih lica, porez na dodatu vrijednost, akcize i ostali republički porezi ostvareni iznad plana, dok je kod svih ostalih po-reskih prihoda ostvarenje niže u odnosu na plan za 2013. godinu. Porez na dodatu vrijednost iznosio je 429,2 miliona eura i nominalno je porastao u odnosu na prethodnu godinu za 74,5 miliona eura ili 21%. Ovaj rast prihoda od PDV-a rezultat je primjene mjera za suzbijanje sive ekonomije, kao i primje-ne više stope PDV-a sa 17% na 19%. Rast je ostvaren i kod akciza, i to u iznosu od 9,7 miliona eura ili 6,4%, a objašnjava se postepenim povećanjem akciznih stopa u 2013. godini. Takođe, povećana je na-plata poreza na dohodak fizičkih lica za 13,4 miliona eura ili 16,2% u odnosu na 2012. godinu.

Najveće negativno odstupanje u odnosu na plan evidentirano je kod poreza na međunarodnu trgo-vinu, i to u iznosu od 28,6%, usljed liberalizacije na međunarodnom tržištu i kontinuiranog sniženja carinskih stopa. U 2013. godini prihod od poreza na dobit pravnih lica manji je za 36,5% u odnosu na prethodnu godinu.

34 Primici budžeta uključuju izvorne prihode (direktne i indirektne poreze i neporeske prihode), pozajmice i kredite, dona-cije i prihode od privatizacije i prodaje imovine.

89

Fiskalni sektor

Prihodi po osnovu doprinosa iznosili su 398,5 miliona eura i bili su veći za 3,7% u odnosu na plan za 2013. godinu, a u odnosu na isti period prethodne godine veći su za 10%.

Tabela 4.3

Ostvarenje prihoda budžeta Crne Gore i državnih fondova u 2013. godini

Vrsta primitkaPlan 2013.

Procjena 2013.

Učešće u prihodima

u 2013.

Učešće u BDP

Ostvareno u odnosu na plan

Ostvareno 2012.

Ostvareno u odnosu na 2012.

u mil.eura u mil.eura % % % u mil.eura %

POREZI 700,43 755,71 61,18 22,65 107,89 687,44 109,93

Porez na dohodak fizičkih lica 90,88 95,62 7,74 2,87 105,22 82,26 116,24

Porez na dobit pravnih lica 41,93 40,64 3,29 1,22 96,92 64,02 63,48

Porez na promet nepokretnosti 1,52 1,44 0,12 0,04 94,74 1,44 100,00

Porez na dodatu vrijednost 373,05 429,20 34,75 12,87 115,05 354,71 121,00

Akcize 157,45 161,45 13,07 4,84 102,54 151,77 106,38

Porez na međunarodnu trgovinu i transakcije 31,19 22,27 1,80 0,67 71,40 28,97 76,87

Ostali republički porezi 4,41 5,09 0,41 0,15 115,42 4,27 119,20

DOPRINOSI 384,21 398,49 32,26 11,95 103,72 362,25 110,00

Doprinosi za penzijsko i invalidsko osiguranje 226,85 241,95 19,59 7,25 106,66 216,50 111,76

Doprinosi za zdravstveno osiguranje 133,92 134,7 10,91 4,04 100,58 125,74 107,13

Doprinosi za osiguranje od nezaposlenosti 11,22 10,77 0,87 0,32 95,99 9,99 107,81

Ostali doprinosi 12,22 11,07 0,90 0,33 90,59 10,02 110,48

TAKSE 29,07 27,07 2,19 0,81 93,12 18,00 150,39

NAKNADE 13,86 13,23 1,07 0,40 95,45 12,71 104,09

OSTALI PRIHODI 29,42 33,09 2,68 0,99 112,47 35,12 94,22

Primici od otplate kredita 4,81 7,56 0,61 0,23 157,17 5,50 137,45

IZVORNI PRIHODI 1.161,80 1.235,15 77,82 37,03 106,31 1.121,02 110,18

Prihodi od privatizacije 8,00 11,95 0,75 0,36 149,38 3,48 343,39

Donacije 0,00 6,62 0,42 0,20 5,04 131,35

Pozajmice i krediti iz inostranih izvora 250,00 230,54 14,53 6,91 92,22 258,13 89,31

Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 0,00 102,83 6,48 3,08 63,45 162,06

Povećanje/smanjenje depozita -44,01 18,16 0,54 -41,26 0,89 2040,45

UKUPNI PRIMICI BUDŽETA CG I FONDOVA 1.419,80 1.587,09 100,00 47,58 111,78 1.451,12 109,37


Ukupni izdaci budžeta35 u 2013. godini iznosili su 1,6 milijardi eura ili 48,1% BDP-a, i bili su za 10,6% veći u odnosu na isti period prethodne godine, a u odnosu na planirane zabilježili su porast od 16,7%.

Konsolidovani izdaci budžeta u 2013. godini iznosili su 1,36 milijardi eura, što čini 40,9% BDP-a. Ostvareni izdaci u odnosu na 2012. godinu zabilježili su rast od 2,2%, a u odnosu na planirane bili su veći za 8,5%.

35 Ukupne izdatke budžeta čine konsolidovani izdaci, otplata dugova rezidentima i nerezidentima i otplata dugova iz pret-hodnog perioda.

90


Na tekuću budžetsku potrošnju odnosilo se 1,3 milijarde eura ili 39% BDP-a. Najveće odstupanje od plana, i to zbog rasta, zabilježeno je kod stavki rashodi za materijal i usluge (10,3% ili 8,5 miliona eura), subvencija (22,5% ili 3,2 miliona eura) i kod ostalih ličnih primanja (14,7% ili 1,5 miliona eura).

U odnosu na prethodnu godinu povećani su rashodi za ostala lična primanja (16,2%) i kamate (18,6%). Transferi institucijama, pojedincima NVO i javnom sektoru su utrostručeni, a transferi za socijalnu zaštitu su neznatno uvećani u odnosu na 2012. godinu (0,3%).

Kapitalni budžet Crne Gore iznosio je 61,8 miliona eura ili 1,9% BDP-a. U odnosu na plan, niži je za 5,9%, a u odnosu na 2012. godinu kapitalni budžet bio je niži za 18,7%, ili 14,2 miliona eura.

Otplata državnog duga iznosila je 241,8 miliona eura i ima trend rasta, to jest povećana je u od-nosu na prethodnu godinu za 123,6 miliona eura, pretežno zbog povećanja otplate dugova iz pret-hodnog perioda i otplate duga rezidentima.

Struktura budžetske potrošnje u 2013. godini, prikazana na grafiku br. 4.1 je i dalje nepovoljna. Oko 27% budžetskih izdataka odnosi se na bru-to zarade, a čak 35,4% na socijalnu zaštitu, dok garancije čine 7,9% budžetske potrošnje, a kama-te 5%. Razvojni dio budžeta, odnosno kapitalni budžet, čini 4,5% budžetske potrošnje.

Deficit36 budžeta Crne Gore u 2013. godini izno-sio je 128,3 miliona eura ili 3,8% BDP-a.

Nedostajuća sredstva budžeta iznosila su 370,1 milion eura ili 11,1% BDP-a. Finansiranje je obez-bijeđeno kroz pozajmice i kredite iz inostranih izvora u iznosu od 230,5 miliona eura, pozajmice i kredite iz domaćih izvora u iznosu od 102,8 mi-liona eura i, manjim dijelom, iz donacija i priho-da od privatizacije, kao i korišćenjem depozita.

36 Metodologija obračuna suficita/deficita „Sl.list RCG“, 53//09.

Budžetska potrošnja u 2013. godini - procentualno učešće u izdacima

Grafik 4.1


91

Fiskalni sektor

Tabela 4.4

Izdaci budžeta CG i državnih fondova u 2013. godini

OPISPlan 2013.

Procjena 2013.

Učešće u izdacima

Učešće u BDP


Ostvareno 2012.


u mil.eura u mil.eura % % % u mil.eura %

Tekući izdaci 592,65 600,29 44,03 17,99 101,29 667,00 90,00

Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 372,13 366,13 26,85 10,98 98,39 374,65 97,73

Ostala lična primanja 10,48 12,02 0,88 0,36 114,69 10,34 116,25

Rashodi za materijal i usluge 81,98 90,44 6,63 2,71 110,32 150,39 60,14

Tekuće održavanje 20,47 20,42 1,50 0,61 99,76 22,37 91,28

Kamate 70,4 67,43 4,95 2,02 95,78 56,86 118,59

Renta 7,88 7,93 0,58 0,24 100,63 7,11 111,53

Subvencije 14,23 17,43 1,28 0,52 122,49 25,85 67,43

Ostali izdaci 5,76 6,27 0,46 0,19 108,85 6,04 103,81

Kapitalni izdaci u tekućem budžetu 9,32 12,22 0,90 0,37 131,12 13,39 91,26

Transferi za socijalnu zaštitu 497,87 482,97 35,42 14,48 97,01 481,63 100,28

Transferi institucijama, pojedincima NVO i javnom sektoru

91,88 94,31 6,92 2,83 102,64 31,51 299,30

Kapitalni budžet 65,64 61,79 4,53 1,85 94,13 76,04 81,26

Pozajmice i krediti 1,72 2,75 0,20 0,08 159,88 1,78 154,49

Rezerve 7,36 14,13 1,04 0,42 191,98 18,08 78,15

Otplata garancija 0,00 107,24 7,87 3,21 24,72 433,82

Neto povećanje obaveza 0,00 0,00 0,00 0,00 33,11 0,00

KONSOLIDOVANI IZDACI 1.257,12 1.363,48 84,94 40,87 108,46 1.333,87 102,22

Otplata dugova rezidentima 23,80 112,70 7,02 3,38 473,53 60,64 185,85

Otplata dugova iz prethodnog perioda 32,18 60,28 3,76 1,81 187,32 2,62 2300,76

Otplata dugova nerezidentima 62,70 68,80 4,29 2,06 109,73 54,87 125,39

UKUPNI IZDACI 1.375,80 1.605,26 100,00 48,12 116,68 1.452,00 110,56


4.3. Lokalna samouprava

Prema procjeni Ministarstva finansija, a na osnovu podataka koje su dostavile jedinice lokalne samo-uprave, u 2013. godini izvorni prihodi lokalne samouprave iznosili su 185,5 miliona eura ili 5,6% BDP-a i u poređenju sa 2012. godinom bili su veći za 3,7%.

Struktura ostvarenih prihoda pokazuje da su najveće učešće ostvarili prihodi od poreza (58,1%) i na-knada (29,6%), dok se na takse i ostale prihode odnosilo 12,3%. Najznačajnje povećanje prihoda u od-nosu na plan zabilježeno je kod poreza.

Izdaci lokalne samouprave procijenjeni su u iznosu od 146,5 miliona eura ili 4,4% BDP-a. U odnosu na 2012. godinu, zabilježili su smanjenje za 8,6%, a u odnosu na plan bili su veći za 23,2%. Najveći pad u odnosu na prethodnu godinu zabilježen je kod rashoda za materijal i usluge i kod kapitalnih izdataka. Najznačajniju rashodnu stavku u okviru potrošnje lokalne samouprave čine tekući izdaci sa

92


učešćem od 43,2% i kapitalni izdaci koji su učestovali sa 32,2%, dok se preostalih 24,6% odnosilo na ostale izdatke na lokalnom nivou.

U 2013. godini lokalna samouprava zabilježila je suficit od 40,5 miliona eura. Otplata duga iznosila je 66,8 miliona eura ili 2% BDP-a, prvenstveno zbog visokog nivoa otplate obaveza iz prethodnog perio-da (52,6 miliona eura). Nedostajuća sredstva u iznosu od 26,3 miliona eura finansirana su iz pozajmica i kredita u iznosu od 8,9 miliona eura, prihoda od prodaje imovine u iznosu od 14,8 miliona eura, do-nacija 3,1 milion eura, kao i korišćenjem depozita lokalne samouprave (tabela br. 4.5).

Tabela 4.5

Izvorni prihodi i konsolidovani izdaci lokalne samouprave u 2013. godini

Vrsta primitkaPlan 2013.

Ostvareno 2013.

Učešće u BDP


Ostvareno 2012.


u mil.eura u mil.eura % % u mil.eura %

IZVORNI PRIHODI 132,30 185,45 5,56 140,17 178,89 103,67

Porezi 72,79 107,79 3,23 148,08 98,55 109,38

Takse 6,56 6,10 0,18 92,99 5,50 110,91

Naknade 40,30 54,93 1,65 136,30 61,04 89,99

Ostali prihodi 12,65 16,63 0,50 131,46 13,80 120,51

KONSOLIDOVANI IZDACI 118,90 146,49 4,39 123,20 160,31 91,38

TEKUĆA POTROŠNJA 88,9 99,33 2,98 111,73 111,99 88,70

Tekući izdaci 53,62 63,25 1,90 117,96 62,67 100,93

Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 25,44 36,04 1,08 141,67 33,10 108,88

Ostala lična primanja 2,80 2,48 0,07 88,57 2,94 84,35

Rashodi za materijal i usluge 14,67 15,00 0,45 102,25 16,84 89,07

Tekuće održavanje 4,70 3,98 0,12 84,68 5,03 79,13

Kamate 3,92 3,35 0,10 85,46 2,86 117,13

Renta 0,36 0,44 0,01 122,22 0,32 137,50

Subvencije 0,70 0,76 0,02 108,57 0,75 101,33

Ostali izdaci 1,03 1,20 0,04 116,50 0,84 142,86

Transferi za socijalnu zaštitu 0,39 0,44 0,01 112,82 0,45 97,78

Transferi institucijama, pojedincima, NVO i javnom sektoru 29,38 32,44 0,97 110,42 32,94 98,48

Kapitalni izdaci 30,00 47,16 1,41 157,20 48,32 97,60

Pozajmice i krediti 2,01 1,38 0,04 68,66 1,19 115,97

Rezerve 3,50 1,82 0,05 52,00 3,46 52,60

Neto povećanje obaveza 0,00 0,00 11,28 0,00

DEFICIT/SUFICIT 13,65 40,45 1,21 296,34 19,43 208,18

Transferi iz budžeta CG 0,25 1,49 0,04 596,00 0,85 175,29

Prihodi od privatizacije i prodaje imovine 11,00 14,83 0,44 134,82 10,53 140,84

Donacije 2,00 3,10 0,09 155,00 2,88 107,64

Korišćenje depozita lokalne samouprave 7,35 -0,47 -0,01 -6,39 14,29 -3,29

Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 8,00 8,86 0,27 110,75 7,82 113,30

Otplata dugova 42,00 66,76 2,00 158,95 54,95 121,49


93

Fiskalni sektor

Boks 4.2 - Predlog sistemskih mjera za 2014. godinu i naredni period

Ministarstvo finansija predložilo je implementaciju sistemskih mjera, koje će značajnije doprinijeti pro-cesu fiskalne konsolidacije i dugoročnoj održivosti javnih finansija. Predložene mjere odnose se na:

1. Zakon o zaradama u javnom sektoru – U toku su aktivnosti na pripremi Nacrta ovog zakona, koji će se primjenjivati na cijeli javni sektor, a kojim se, između ostalog, uvodi korelacija između izdataka za bruto zarade i finansijskog rezultata. Cilj donošenja ovog zakona je dostizanje većeg nivoa transparentnosti u dijelu zarada, kao i postizanje principa jednakosti u zaradama, shodno odgovornostima u javnom sektoru.

2. Na osnovu rezultata Analize modela oporezivanja građana utvrđeno je da se u 2014. godini primjenjuje krizni porez, a u narednom srednjoročnom periodu planira se vraćanje na propor-cionalni model oporezivanja.

3. Harmonizacija akciznih stopa – U cilju povećanja transparentnosti i predvidivosti ovog di-jela poreskog sistema, planira se uvođenje akciznog kalendara, kako bi se omogućilo pravnim licima da svoje poslovanje prilagode dinamici povećanja akciznih stopa.

4. Sistem kaznenih mjera – Planira se definisanje znatno oštrije kaznene politike za povratnike u prekršajima u dijelu prekršaja tržišnog poslovanja, a u sklopu sveobuhvatne borbe protiv sive ekonomije.

5. Veći nivo održivosti penzijskog sistema – U cilju smanjenja deficita Fonda za penzijsko i in-validsko osiguranje neophodno je naći model za obezbjeđivanje većeg nivoa održivosti penzi-jskog sistema.

6. Jednokratna otplata glavnice duga – Mjera koja podrazumijeva otplatu glavnice duga poreskim dužnicima da za obaveze iz prethodnog perioda jednokratno izmire glavnicu duga, uz otpis kamate.

7. Naplata poreskog duga imovinom dužnika – U prethodnom periodu objavljen je poziv preko Poreske uprave, da svi poreski dužnici, čiji dug iznosi preko 100.000 eura, imaju pravo svoj dug umanjiti u iznosu procijenjene vrijednosti imovine dužnika.

8. Decembar kao mjesec dodatne štednje u javnom sektoru

9. Racionalizacija javnih nabavki

10. Takse „euro po euro“ – Za 2014. godinu planirano je ukidanje taksi za električna brojila, a takse za SIM kartice, pušačke zone i kablovsku televiziju ostaju na snazi.

11. Povećanje efikasnosti kroz izmjene poreskog sistema – Dodatna poreska opterećenja će biti uvedena na:

a. imovinu koja nije stavljena u funkciju, b. nelegalno podignute objekte, c. neprodate stanove,d. objekte koji nijesu u funkciji stvaranja dohotka po osnovu imovine i imovinskih prava (izna-

jmljivanje).

12. Stimulacija zapošljavanja i ravnomjeran regionalni razvoj

Izvor: Ministarstvo finansija Crne Gore

94


4.4. Državni fondovi

Republički fond penzijskog i invalidskog osiguranja

Prema preliminarnim podacima Fonda penzijskog i invalidskog osiguranja Crne Gore, u 2013. go-dini Fond je ostvario ukupne primitke u iznosu od 387,6 miliona eura, što je za 1,1% više nego u 2012. godini. Izvorni prihodi Fonda iznosili su 62,8% ukupnih primitaka i bili su za 11,1% veći u odnosu na prethodnu godinu. Učešće doprinosa (osnovnog izvora finansiranja Fonda PIO) u ukupnim prihodi-ma iznosi 62,4%. Ova kategorija prihoda bila je za 11,7% veća u odnosu na prethodnu godinu. Isto-vremeno, transferi iz budžeta, koji čine 37,2% ukupnih primitaka, smanjeni su za 12,2% u odnosu na 2012. godinu i iznosili su 144 miliona eura.

Ukupni izdaci Fonda PIO u 2013. godini iznosili su 387,6 miliona eura, što je za 1,1% više nego u 2012. godini, a neznatno niže u odnosu na planirani nivo. Najznačajniju rashodnu stavku predstavljaju iz-daci za penzije, koji su iznosili 98,9% ukupnih izdataka, dok se 1,1% izdataka odnosilo na administra-tivne troškove. Izdaci po osnovu penzija povećani su za 1,1% u odnosu na 2012. godinu.

Poredeći ostvarene prihode i izdatke, Fond je imao uravnotežen budžet.

Boks 4.3 – Radno sposobno stanovništvo i penzioneri

U izvršenju izdataka za bruto penzije, za 2013. godinu (383,2 miliona eura), najveće učešće odnosi se na starosnu penziju i to 55,9%, zatim na porodičnu penziju 20%, invalidsku penziju 18,4 %, naknade 2,6% (koje se odnose na pogrebne troškove, tjelesno oštećenje, privremene naknade nezaposlenim invali-dima rada II i III kategorije), ostala prava (prava u stranim zemljama) 2,4% i na dodatke koji se odnose na dodatak za spomenicu i dodatak za tuđu njegu i pomoć 0,7%, što je prezentirano u sljedećem grafiku.

Upoređujući period 2012. i 2013. godine, uočava se porast broja penzionera. U decembru 2012. godine bilo je 106.477 penzionera, a u decembru 2013. godine 108.689, što predstavlja povećanje od 2,1%, a prikazano je u grafiku br. 2.

Struktura izdataka za bruto penzije, 2013. godina, u %

Izvor: Fond PIO

Grafik 1

95

Fiskalni sektor

Za razliku od broja penzionera koji je zabilježio rast u decembru 2013. godine u odnosu na decembar 2012. godine, broj zaposlenih u istom periodu je smanjen za 0,2%.

Odnos broja zaposlenih i broja penzionera na kraju 2012. godine iznosio je 1,6, a na kraju 2013. godine (u novembru i decembru) 1,5.

Republički fond za zdravstveno osiguranje u 2013. godini ostvario je ukupne primitke u iznosu od 167,5 miliona eura što je neznatno više u odnosu na 2012. godinu.

Ukupni izdaci Fonda zdravstva u 2013. godini iznosili su 167,5 miliona eura. Najveće učešće u uku-pnim izdacima odnosilo se na izdatke po osnovu redovne djelatnosti (transferi institucijama, pojedin-

Broj penzionera

Odnos broja zaposlenih i penzionera

Izvor: Fond PIO

Izvor: Fond PIO i Monstat

Grafik 2

Grafik 3

96


cima, nevladinom i javnom sektoru u iznosu od 141,2 miliona eura i transferi za socijalnu zaštitu 22,6 miliona eura), dok je ostatak sredstava utrošen za rad Fonda.

Poredeći ostvarene primitke i izdatke u 2013. godini, Fond je imao uravnotežen budžet.

Prema preliminarnim podacima Zavoda za zapošljavanje Crne Gore, ova institucija je u 2013. godini ostvarila ukupne primitke u iznosu od 33,9 miliona eura, što je u odnosu na 2012. godinu manje za 2,1%.

Izdaci Zavoda u 2013. godini iznosili su 19 miliona eura i bili su manji za 13,4% u odnosu na 2012. godinu, a 4,3% manji od plana. U ukupnim izdacima 20,2% odnosilo se na tekuće izdatke, dok je po osnovu transfera za socijalnu zaštitu izdvojeno 55,8%, za transfere pojedincima, institucijama i jav-nom sektoru 20,9%, a za kapitalne izdatke, pozajmice i odobrene kredite 3,1%.

Poredeći ostvarene primitke i izdatke u 2013. godini, Zavod je poslovao sa suficitom u iznosu od 14,9 miliona eura.

Prema preliminarnim podacima Investiciono-razvojnog fonda Crne Gore, ova institucija je u 2013. godini ostvarila ukupne primitke u iznosu od 5,4 miliona eura, što je u odnosu na isti period 2012. godine više za 36,9%, a u odnosu na plan za 2013. godinu više za 56,6%. Ukupni izdaci Fonda iznosili su 4,4 miliona eura i bili su veći za 60,3% u odnosu na isti period prethodne godine, a 51,2% u odnosu na plan, zbog značajnog iznosa rezervacija po direktnim kreditima koje su iznosile tri miliona eura.

Neizmirene obaveze Fonda na dan 31.12.2013. godine iznosile su 16,6 miliona eura.

Poredeći ostvarene primitke i izdatke u 2013. godini, Fond je poslovao sa suficitom u iznosu od milion eura.

Fond rada, kao klasični budžetski korisnik koji se finansira iz opštih i namjenskih prihoda, u 2013. godini ostvario je prihode u iznosu od 1,6 miliona eura, koliko su iznosili i ukupni izdaci, što je za 0,2% manje u odnosu na plan, a 34,6% manje u odnosu na uporedni period 2012. godine. Najznačajni-ju rashodnu stavku predstavljaju izdaci koji se odnose na transfere za socijalnu zaštitu, to jest sredstva za tehnološke viškove (1,4 miliona eura).

Neizmirene obaveze Fonda na dan 31.12.2013. godine iznosile su 8,7 miliona eura.

Fond za obeštećenje u 2013. godini ostvario je ukupne primitke u iznosu od 91.267 eura, koliko su iznosili i ukupni izdaci, što je bilo za 10,5% manje u odnosu na prethodnu godinu, a 27,1% manje u odnosu na plan.

Boks 4.4 - Budžet EU za period 2014-2020. godina

Evropski parlament je u novembru 2013. godine dao konačno odobrenje za dugoročni budžet Evrop-ske unije u periodu od 2014. do 2020. godine (EU’s Multiannual Financial Framework-MFF). Politički sporazum o budžetu postigle su vlade država članica Evropske unije u junu 2013. godine, a njegovo glavno obilježje je da je, iako fleksibilniji, manji od prethodnog za 3,5%.

97

Fiskalni sektor

Budžet Evropske unije za sljedećih sedam godina, poznat i kao Višegodišnji finansijski okvir, postavlja gornju „granicu zaduživanja“ na 960 milijardi eura (snižavajući je sa 993,6 milijardi iz budžeta za 2007-2013). To je maksimalna suma novca koja će biti dodijeljena tokom ovog perioda, a količina novca koju EU u stvari namjerava da potroši, „gornja granica ukupnog plaćanja“, značajno je smanjena i iznosi 908,4 milijarde eura.

Zahvaljujući donijetom budžetu Evropske unije, novac za evropske fondove osiguran je na vrijeme i počeo je da se koristi od 1. januara 2014. godine. To znači da se sredstva mogu ulagati u razne programe, počevši od onoga za borbu protiv nezaposlenosti mladih, za podršku manje razvijenim regijama kroz strukturne fondove, do posebno potrebnog finansiranja istraživanja i razvoja, kao i podršku poljoprivredi.

Smanjenje budžeta, vrijednog 960 milijardi eura, prvi put predstavlja ograničenje potrošnje Evropske unije, i ima za cilj da obezbijedi potrošnju koja će biti usmjerena ka izvlačenju Evrope iz krize.

Najveći dio potrošnje Evropske unije, 38,9%, namijenjen je za upravljanje i očuvanje prirodnih izvora, odnosno zajedničku poljoprivrednu politiku i ruralni razvoj (373,2 milijarde eura). Kohezija za rast, odnosno poslovi, teritorijalno povezivanje i saradnja, imaju učešće u budžetu 33,9% (325,1 milijarda eura). Za konkurentnost, rast i radna mjesta biće izdvojeno 13,1% (125,6 milijardi eura), za administraci-ju 6,4% (61,6 milijardi eura), za EU u svijetu 6,1% (58,7 milijardi eura), a za slobodu, sigurnost i pravosuđe 1,6% (15,8 milijardi eura), što je predstavljeno na sljedećem grafiku.

Višegodišnji finansijski okvir 2014-2020, 959.988 miliona eura, u milionima

Struktura potrošnje Evropske unije u periodu 2014-2020. godina

Grafik 1

Grafik 2

Izvor: Evropska komisija

DRŽAVNI DUG 05

101

Državni dug

Prema podacima ministarstva finansija, na kraju 2013. godine, državni dug Crne Gore iznosio je 1,93 milijarde eura ili 58 % procijenjenog BDP-a za 2013. godinu.37 U odnosu na kraj 2012. godine veći je za 234,2 miliona eura ili 13,8%.

Garancije Crne Gore iznose 303,6 miliona eura ili 9,1% BDP-a, odnosno 15,7% državnog duga. Uključivanjem garancija, državni dug Crne Gore bi iznosio 67,1% BDP-a, što daje jasan signal da se rast državnog duga mora zaustaviti, kao i izdava-nje novih državnih garancija.38

Depoziti Ministarstva finansija na kraju 2013. go-dine godine iznosili su 39,3 miliona eura, uklju-čujući i 38.477 unci zlata, tako da je neto dug na kraju godine iznosio 56,8% procijenjenog BDP-a.

37 Prema preliminarnoj procjeni Monstat-a, BDP za 2013. godinu iznosi 3,34 milijarde eura.38 Do aktiviranja garancija, izdatih za KAP, je došlo u julu i avgustu 2013. godine, u ukupnom iznosu od 102,4 miliona eura.

Državni dug, % BDP-a Bruto i neto dug Crne Gore, u % BDP-a


Izvor: Ministarstvo finansija Izvor: Ministarstvo finansija

Tabela 5.1

Struktura javnog duga, u 000 000 eura

Ukupan državni dug1.933,7

58,0% BDP

Unutrašnji dug500,7

15,0% BDP

Spoljni dug1.433,0

43,0% BDP


102


5.1. Unutrašnji dug

Konstantan rast unutrašnjeg duga u poslednja dva kvartala 2012. godine nastavljen je i u cijeloj 2013. godini. Na kraju 2013. godine iznosio je 500,7 miliona eura ili 15% procijenjenog BDP-a, što je za 96,2 miliona eura ili 23,8% više u odnosu na kraj 2012. godine.

Rast unutrašnjeg duga uzrokovan je, prije svega, povećanjem duga lokalnih samouprava od 56,5 miliona eura, zatim usljed povećanja obaveza po osnovu kredita kod poslovnih banaka od 54,6 miliona eura39, po osnovu obaveza obeštećenja 6,9 miliona eura i po osnovu državnih zapisa od 5,4 miliona eura. S druge strane, unutrašnji dug je smanjen usljed smanjenja duga po osnovu kredita nefinansijskih institucija za 14,4 miliona eura, po osnovu stare devizne štednje od 11,4 mi-liona eura i po osnovu obveznica Fonda rada od 1,4 miliona eura.

U strukturi unutrašnjeg duga najveće učešće bi-lježi dug jedinica lokalne samouprave – 27,1%, obaveze po osnovu kredita kod poslovnih bana-ka – 20,6% i obaveze po osnovu restitucije – 18%, zatim dug po osnovu državnih zapisa – 15,7% i obaveze po osnovu stare devizne štednje – 13,8% (tabela br. 5.2, grafik br. 5.3).

Tabela 5.2

Struktura unutrašnjeg duga, 30. decembar 2013. godine

Struktura unutrašnjeg duga, 30. decembar 2013. godine

Stanje duga

Učešće uprocijenjenom

BDP-u

Učešće u unutrašnjem

dugu

Učešće u javnom dugu

Milioni eura %

Stare devizna štednja 68,9 2,1 13,8 3,6

Dug lokalnih samouprava 135,9 4,1 27,1 7,0

Obaveze po osnovu obeštećenja 90,2 2,7 18,0 4,7

Krediti kod poslovnih banaka 102,9 3,1 20,6 5,3

Krediti nefinansijskih institucija 18,0 0,5 3,6 0,9

Zaostale penzije 1,8 0,1 0,4 0,1

Državni zapisi 78,4 2,4 15,7 4,1

Obveznice Fonda rada 4,6 0,1 0,9 0,2

UKUPNO 500,7 15,0 100,0 25,9


39 Povećanje obaveza po osnovu kredita kod poslovnih banaka rezultat je aktiviranja Vladinih garancija izdatih za kredit KAP-a kod OTP banke. Vlada je zaključila kreditni aranžman sa CKB bankom kako bi isplatila iznos od 42,8 miliona eura.

Struktura unutrašnjeg duga, u 000 000 eura

Grafik 5.3

103

Državni dug

Ukupna obaveza po osnovu restitucije iznosi 90,2 miliona eura, što je za 6,9 miliona eura više u odno-su na kraj 2013. godine.

Dug po osnovu državnih zapisa iznosi 78,4 miliona eura i rezultat je emisije državnih zapisa u toku 2013. godine.

5.2. Spoljni dug

Spoljni dug je, na kraju 2013. godine, iznosio 1,43 milijarde eura ili 43% BDP-a i u odnosu na kraj 2012. godine veći je za 138 miliona eura ili 10,7%.

Tabela 5.3

Struktura spoljnog duga, 31.12.2013. godine

Kreditor Stanje duga Spoljni dug/ BDP

Učešće u spoljnjem

dugu

Učešće u državnom

dugu

Milioni eura %

Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) 235,6 7,1 16,4 12,2

Međunarodna finansijska organizacija (IFC) 0,6 0,0 0,0 0,0

Zemlje članice Pariskog kluba kreditora 98,8 3,0 6,9 5,1

Međunarodna organizacija za razvoj (IDA) 61,4 1,8 4,3 3,2

Evropska investiciona banka (EIB)1 96,3 2,9 6,7 5,0

EBRD 18,6 0,6 1,3 1,0

Razvojna banka Savjeta Evrope 9,1 0,3 0,6 0,5

Evropska zajednica 5,5 0,2 0,4 0,3

Kreditna banka za obnovu - Njemačka (KFW)2 18,3 0,5 1,3 0,9

Mađarski kredit 10,4 0,3 0,7 0,5

Poljski kredit 9,0 0,3 0,6 0,5

Francuski kredit - Natixis3 8,1 0,2 0,6 0,4

EUROFIMA 20,8 0,6 1,5 1,1

Češki EXIM 19,7 0,6 1,4 1,0

Steiermarkische Bank und Sparkassen AG4 16,5 0,5 1,2 0,9

Erste Bank 27,8 0,8 1,9 1,4

Credit Suisse Bank 242,0 7,3 16,9 12,5

Exim Bank Mađarska 1,0 0,0 0,1 0,1

Španski kredit za izgradnju deponije 5,0 0,1 0,3 0,3

Austrijski kredit 8,6 0,3 0,6 0,4

EUROBOND 460,0 13,8 32,1 23,8

Deutsche Bank 60,0 1,8 4,2 3,1

UKUPNO 1433,0 43,0 100,0 74,1

1 Krediti EIB u ukupnom iznosu od 47 miliona eura koje servisiraju javna preduzeća (,,Monteput’’, ,,Aerodromi Crne Gore’’ i Elektroprivreda Crne Gore) ne ulaze u iznos spoljnog duga, već se tretiraju kao garancije.

2 Kredite od njemačke KfW banke za potrebe vodosnabdijevanja koriste opštine, ali čine dio ino-duga. 3 Robni kredit - EPCG 4 Kredit za finansiranje nabavke vatrogasnih vozila za Ministarstvo unutrašnjih poslova.


104


Rast spoljnog duga u toku 2013. godine, u odnosu na kraj prethodne godine rezultat je:

• emisije euroobveznica u iznosu od 80 miliona eura40,

• povlačenja kreditnih sredstava Dojče banke od 60 miliona eura (za vraćanje duga po osnovu aktiviranih garancija),

• povlačenja kreditnih sredstava Erste banke od 30 miliona eura,• povlačenja sredstava od EIB u iznosu od 24 miliona eura (za saniranje posljedica poplava, za

projekat „Otpadne vode C“ i za projekat „Čvrsti otpad u Crnoj Gori“),• povlačenja sredstava KfW-a u iznosu od 10,8 miliona eura (III i IV faza, i za potrebe energetske

efikasnosti),• povlačenja sredstava od IBRD u iznosu od 7,3 miliona eura (za projekte „Lamp“, „Midas“, po-

većanje energetske efikasnosti, za zdravstvo i projekat „Hot spot“ i za unapređenje visokog ob-razovanja),

• i ostalih kredita uzetih od EBRD i IDA u ukupnom iznosu od 0,8 miliona eura.

S druge strane, spoljni dug je umanjen otplatom dospjelih obaveza prema nerezidentima (glavnica) u iznosu od 66,4 milona eura.

U iznos spoljnog duga nijesu uključene obaveze po osnovu neriješenih dužničkih pitanja prema Libiji, Kuvajtu, Češkoj i Slovačkoj. Dug prema vladama ove četiri zemlje Crnoj Gori je pripao po osnovu raspodjele nealociranog duga (5,88% od 38% za Srbiju i Crnu Goru), i shodno Sporazu-mu o pitanjima sukcesije iz Beča 29. juna 2001. godine rješava se usaglašenim stavovima u okvi-ru Komiteta za podjelu finansijske aktive i pasive bivše SFRJ.

Dosadašnja analiza spoljnog duga se odnosila na iznose povučenih sredstava po pojedinim kre-ditnim linijama. Treba imati u vidu da po poje-dinim kreditnim linijama postoje sredstva koja su odobrena, a nijesu povučena. Ukupan iznos raspoloživih, a nepovučenih sredstava iznosi 160 miliona eura (tabela br. 5.4).

40 Trogodišnje euroobveznice sa grejs periodom od godinu dana. Kamatna stopa ostvarena prilikom emisije iznosila je 3M Euribor + 5,95%.

Spoljni dug, 2008–2013, milioni eura

Grafik 5.4

105

Državni dug

Tabela 5.4

Spoljni dug i iznos nepovučenih sredstava kredita, milioni eura

Kreditor Stanje duga Nepovučena sredstva

Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) 235,6 23,3

Međunarodna finansijska organizacija (IFC) 0,6 0,0

Zemlje članice Pariskog kluba kreditora 98,8 0,0

Međunarodna organizacija za razvoj (IDA) 61,4 0,2

Evropska investiciona banka (EIB) 96,3 39,5

Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD) 18,6 18,5

Razvojna banka Savjeta Evrope 9,1 0,0

Evropska zajednica 5,5 0,0

Kreditna banka za obnovu - Njemačka (KFW) 18,3 78,6

Mađarski kredit 10,4 0,0

Poljski kredit 9,0 0,0

Francuski kredit – Natixis 8,1 0,0

EUROFIMA 20,8 0,0

Češki EXIM 19,7 0,0

Steiermarkische Bank und Sparkassen AG 16,5 0,0

Erste Bank 27,8 0,0

Credit Suisse Bank 242,0 0,0

Exim Bank Mađarska 1,0 0,0

Španski kredit za izgradnju deponije 5,0 0,0

Austrijski kredit 8,6 0,0

EUROBOND 460,0 0,0

Deutsche Bank 60,0 0,0

UKUPNO 1433,0 160,0


Boks 5.1 – Plan zaduživanja i izdavanja garancija države u 2014. godini

Odlukom o zaduživanju i davanju garancija Crne Gore41 za 2014. godinu predviđeno je zaduživanje države kod inostranih institucija sa ciljem realizacije razvojnih projekata u ukupnom iznosu od 458 miliona eura.

Vlada Crne Gore u 2014. godini je planirala i novu emisiju euroobveznica iznosu od 240 miliona eura radi finansiranja budžetskog deficita (Tabela br. 1).

Vlada, takođe, planira preuzimanja određenih dugova, u ukupnom iznosu od 6,1 miliona eura i to: za Montenegro Airlines u iznosu od 3,7 miliona eura i RTCG u iznosu od 2,4 miliona eura.

Kada je riječ o garancijama države, planirano je izdavanje garancija u ukupnom iznosu od 25 miliona eura, od čega se 20 miliona eura odnosi na kreditni aranžman između Crnogorskog elektroprenosnog

41 „Sl. List Crne Gore“ br. 17/14

106


sistema i EBRD za projekat „Kabal Tivat-Pljevlja“, dok je pet miliona novih garancija namijenjeno za projekat izgradnje stanova.

Tabela 1

Plan zaduživanja države u 2014. godini

Kreditor Projekat Iznos

Banka za razvoj Savjeta Evrope Unapređenje obrazovaja 10.000.000

EIBRekonstrukcija puteva i mostova 10.000.000

Vodosnabdijevanje i otpadne vode 10.000.000

Svjetska banka

Upravljanje i finansiranje zdravstvenog sistema i poboljšanja dostupnosti zdravstvenih usluga i finansijske održivosti sistema i izgradnje Infektivno-dermatološke klinike KCCG

12.000.000

Unapređenje poreske administracije 6.000.000

Upravljanje industrijskim otpadom i čišćenje (HOT SPOTS) 50.000.000

EBRD Unapređenje lokalnih puteva 20.000.000

Euroobveznice Potrebe finansiranja budžetskog deficita 240.000.000

Kineska EXIM banka* Autoput 100.000.000

Ukupno: 458.000.000

* Shodno Odluci, Vlada se može zadužiti za finansiranje izgradnje autoputa Bar-Boljari (prioritetne dionice Smokovac-Mateševo), kod Kineske Exim banke, ili druge finansijske institucije, do visine od 800 miliona eura. Od navedenog iznosa 100 miliona eura biće efektivno u 2014. godini. Preostala sredstva postaće efektivna prema dinamici izgradnje autoputa, što će biti definisano godišnjim zakonima o budžetu.


5.3. Izdate garancije

Garancije Crne Gore na kraju 2013. godine izno-sile su 303,6 miliona eura ili 9,1% procijenjenog BDP-a, odnosno 15,7% državnog duga. Državni dug zajedno sa garancijama iznosi 67,1% BDP-a.

Strane garancije Crne Gore iznosile su 279,6 mi-liona eura ili 8,4% BDP-a, odnosno 14,5% držav-nog duga na kraju 2013. godine. Ako uključimo strane garancije u iznos spoljnog duga, onda bi spoljni dug Crne Gore iznosio 51,3 BDP-a. Važno je istaći da se pomenuti iznos stranih garancija odnosi na povučena kreditna sredstva. Kada se uzme u obzir cijeli potpisani iznos, strane garan-cije dostižu iznos od 452,4 miliona eura.

Državni dug Crne Gore sa i bez garancija, u % BDP-a

Grafik 5.5

Izvor: Kalkulacije CBCG

107

Državni dug

U toku 2013. godine došlo je do aktiviranja ga-rancije za ugovor zaključen između KAP-a i VTB banke i između KAP-a i OTP banke. U toku tre-ćeg kvartala 2013. godine, Vlada je isplatila 102,8 miliona eura i to prema VTB banci u iznosu oko 60 miliona eura i prema OTP banci u iznosu od 42,8 miliona eura. Sredstva za otplatu garancija prema VTB banci obezbijeđena su kroz kredit-ni aranžman sa Deutsche i Erste bankom, dok će obaveze prema OTP banci biti isplaćene kroz kreditni aranžman sa CKB bankom.

Ukupan iznos domaćih garancija na kraju 2013. godine je iznosio 23,9 miliona eura. Domaći dug sa garancijama iznosi 15,7% BDP-a.

U toku 2013. godine, po osnovu aktiviranih ga-rancija za ugovore zaključene između privrednih subjekata u većinskom državnom vlasništvu i domaćih banaka, isplaćeno je ukupno 1,3 milio-na eura. Takođe, aktivirane su i garancije za kre-ditni aranžman između „MI-rai Group“ Nikšić i Hipotekarne banke u ukupnom iznosu od tri mi-liona eura, za kreditni aranžman između Fabrike elektroda Plužine i Erste banke, u visini od 1,5 milion eura, kao i za kreditni aranžman između „Lenke“ AD Bijelo Polje i Hipo Alpe Adria Banke, u visini od 0,52 miliona eura.

Garancije predstavljaju potencijalni javni dug, stoga treba biti veoma oprezan i restriktivan u narednom periodu u pogledu izdavanja novih garancija.

Izdate strane garancije, u 000 eura

Izdate domaće garancije, u 000 eura

Grafik 5.6

Grafik 5.7



108


5.4. Otplata duga

Ukupna otplata duga42 u toku 2013. godine izno-sila je 414,1 milion eura ili 12,4% procijenjenog BDP-a za 2013. godinu. Otplata duga (glavnica) finansirana je iz inostranih i domaćih pozajmica, donacija, prihoda od privatizacije i korišćenjem državnih depozita, dok je otplata garancija fi-nansirana zaduživanjem kod domaćih i stranih banaka.

5.5. Projekcija i održivost državnog duga

Prema posljednjim projekcijama Ministarstva finansija, u narednom periodu očekuje se blagi rast državnog duga, izazvan rastom spoljnog duga, usljed potrebe da se dodatnim zaduživanjem pokrije budžetski deficit.

U periodu od 2013. do 2016. godine očekuje se porast javnog duga. Porast javnog duga u ovom periodu biće prvenstveno uzrokovan rastom spoljnog duga (zbog potrebe finansiranja budžeta, kao i finansira-nja duga po osnovu aktiviranja izdatih garancija), dok će se domaći dug smanjiti.

Tabela 5.5

Projekcija visine i strukture državnog duga Crne Gore, 2014-2016. god.

DRŽAVNI DUG 2014. 2015. 2016.

BDP u mil. € 3.516 3.730 3.968

Spoljni dug 1612,7 1731,9 1809

u % BDP-a 45,87 46,43 45,59

Domaći dug 388,6 332,1 282,6

u % BDP-a 11,05 8,90 7,12

Državni dug 2.001,3 2.064 2.091,6

U BDP-a 56,92 55,34 52,71


42 Ukupna otplata duga obuhvata glavnice, kamate i garancije.

Otplata duga u 2013. godini, u milionima eura

Grafik 5.8


109

Državni dug

Takođe, izvjesno je da će u godinama kada dospijevaju emisije euroobveznice (2015. i 2016) biti potreb-no novo zaduživanje, jer njihov ukupan iznos neće biti moguće otplatiti iz redovnih prihoda. U okviru navedenih projekcija nijesu uključena sredstva za planiranu izgradnju autoputa.

EKSTERNI SEKTOR 06

113

Eksterni sektor

U 2013. godini deficit tekućeg računa je smanjen za 17,1% u poređenju sa prethodnom godinom. Po-boljšanje salda tekućeg računa najvećim dijelom rezultat je smanjenja spoljnotrgovinskog deficita, kao i suficita na ostalim podračunima tekućeg računa. Deficit tekućeg računa je iznosio 487 miliona eura ili 14,6% BDP-a i bio je ispod nivoa deficita ostvarenih u posljednjih nekoliko godina.

U robnoj razmjeni sa inostranstvom zabilježeno je smanjenje međunarodne robne razmjene, usljed pada vrijednosti uvoza za 2,7%, međutim i dalje je visok nivo uvozne zavisnosti imajuću u vidu da je učešće uvoza u BDP-u 2013. godine iznosilo 51,9%. Istovremeno, zabilježen je rast izvoza roba za 2,8%, što je rezultiralo smanjenjem spoljnotrgovinskog deficita za 4,3% u poređenju sa 2012. godinom. Po-zitivan uticaj na kretanje izvoza imao je energetski sektor odnosno izvoz električne energije koji je za skoro dva i po puta veći nego u 2012. godini. Smanjenju uvoza najviše je doprinio uvoz električne ener-gije, koji je prepolovljen u poređenju sa prethodnom godinom (pad od 48,9%), kao i smanjenje uvoza nafte i naftnih derivata za 10,8%. Stepen pokrivenosti uvoza izvozom roba iznosio je 23,2%, što je za 1,2 procentnih poena više nego u 2012. godini.

Poboljšanju salda na tekućem računu doprinio je i suficit u međunarodnoj razmjeni usluga koji je iznosio 646,8 miliona eura, što je za 5,6% više nego u prethodnoj godini. Suficit na ovom računu u najvećoj mjeri je rezultat pozitivnih kretanja u oblasti turizma.

U 2013. godini zabilježen je porast neto faktorskih dohodaka iz inostranstva. Na računima faktorskih dohodaka i tekućih transfera zabilježen je suficit u iznosu od 196,3 miliona eura, što je za 3,7% više nego u 2012. godini. Ostvarenje suficita na ova dva podračuna značajno doprinosi ublažavanju spolj-notrgovinskog deficita. Pokrivenost spoljnotrgovinskog deficita suficitom ostvarenim na ostalim ra-čunima tekućeg računa iznosila je 63,4% i u odnosu na 2012. godinu veća je za 5,7 procentnih poena.

Na kapitalnom i finansijskom računu zabilježen je neto priliv na računu stranih direktnih investicija i portfolio investicija, dok je na računu ostalih investicija ostvaren neto odliv.

114


Tabela 6.1

Platni bilans Crne Gore, u 000 eura

2012. 2013. Promjena u % % BDP*

A. TEKUĆI RAČUN -587.644 -487.019 -17,1 -14,6

ROBE -1.389.204 -1.330.115 -4,3 -39,9

1. Izvoz f.o.b. 391.861 402.875 2,8 12,1

2. Uvoz f.o.b. 1.781.065 1.732.989 -2,7 51,9

USLUGE 612.253 646.837 5,6 19,4

1. Prihodi 997.569 1.057.723 6,0 31,7

2. Rashodi 385.316 410.886 6,6 12,3

DOHOCI 53.827 65.544 21,8 2,0

1. Prihodi 206.220 212.668 3,1 6,4

2. Rashodi 152.393 147.124 -3,5 4,4

TEKUĆI TRANSFERI 135.480 130.714 -3,5 3,9

1. Transferi u Crnu Goru 179.700 184.012 2,4 5,5

2. Transferi iz Crne Gore 44.220 53.298 20,5 1,6

B. KAPITALNI I FINANSIJSKI RAČUN 344.620 236.842 -31,3 7,1

1. RAČUN KAPITALA 7.405 2.566 -65,3 0,1

2. FINANSIJSKI RAČUN 337.216 234.276 -30,5 7,0

1. Direktne investicije-neto 461.591 323.879 -29,8 9,7

1.1. U inostranstvo -20.760 -13.047 -37,2 -0,4

1.2. U Crnu Goru 482.350 336.926 -30,1 10,1

2. Portfolio investicije – neto -24.697 41.992 1,3

2.1. Sredstva -20.108 -37.851 88,2 -1,1

2.2. Obaveze -4.589 79.842 2,4

3. Ostale investicije – neto -55.057 -54.206 -1,5 -1,6

3.1. Sredstva -236.519 -87.726 -62,9 -2,6

3.2. Obaveze 181.461 33.520 -81,5 1,0

4. Promjena rezervi CBCG -44.621 -77.389 73,4 -2,3

C. NETO GREŠKE I OMAŠKE (-A-B) 243.024 250.177 2,9 7,5

* Procjena Monstata za BDP za 2013. godinu u iznosu od 3.335,9 miliona eura.

Izvor: CBCG

6.1. Tekući račun platnog bilansa

Na tekućem računu platnog bilansa u 2013. godini zabilježen je pad deficita. Kretanja na ovom računu većim dijelom su pod uticajem kretanja na podračunu roba. Povećanje eksterne i smanjenje domaće tražnje rezultiralo je padom spoljnotrgovinskog deficita za 4,3%. Trend rasta pozitivnog salda na ra-čunu usluga zabilježen je u 2013. godini, kada je ostvaren najveći suficit u poslednjih nekoliko godina.

115

Eksterni sektor

Tabela 6.2

Tekući račun platnog bilansa, u 000 EUR

2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011. 2012. 2013.Promjena

u % (2013/2012)

A. TEKUĆI RAČUN (1+2+3+4) -673.534 -1.058.699 -1.535.245 -830.265 -710.213 -573.381 -587.644 -487.019 -17,1

1. ROBE -966.166 -1.544.359 -2.025.272 -1.321.578 -1.267.165 -1.306.246 -1.389.204 -1.330.115 -4,3

1.1. Izvoz f.o.b. 461.999 483.435 450.391 296.313 356.626 476.547 391.861 402.875 2,8

1.2. Uvoz f.o.b. 1.428.165 2.027.794 2.475.663 1.617.891 1.623.791 1.782.793 1.781.065 1.732.989 -2,7

2. USLUGE 166.188 395.022 371.172 400.561 464.282 589.262 612.253 646.837 5,6

2.1. Prihodi 418.036 672.971 776.038 731.514 801.045 906.050 997.569 1.057.723 6,0

2.2. Rashodi 251.848 277.949 404.866 330.954 336.763 316.788 385.316 410.886 6,6

3. DOHOCI 36.236 31.258 45.795 5.375 -21.738 26.269 53.827 65.544 21,8

3.1. Prihodi 70.771 105.335 168.824 162.770 165.802 192.822 206.220 212.668 3,1

3.2. Rashodi 34.534 74.076 123.029 157.395 187.540 166.553 152.393 147.124 -3,5

4. TEKUĆI TRANSFERI 90.207 59.379 73.060 85.377 114.408 117.334 135.480 130.714 -3,5

4.1. Transferi u Crnu Goru 108.555 100.761 109.308 117.681 146.316 155.840 179.700 184.012 2,4

4.2. Transferi iz Crne Gore 18.349 41.381 36.248 32.304 31.908 38.506 44.220 53.298 20,5

Izvor: CBCG

Pozitivna kretanja na računima usluga, doho-daka i tekućih transfera, dodatno su uticala na ublažavanje deficita tekućeg računa. Na računu usluga ostvaren je suficit u iznosu od 646,8 mili-ona eura (rast od 5,6%), koji je najvećim dijelom pod uticajem povoljnih kretanja u oblasti turiz-ma i transporta. U posmatranom periodu na po-dračunima faktorskih dohodaka i tekućih tran-sfera ostvaren je suficit u iznosu od 196,3 miliona eura ili 3,7% više nego prethodne godine.

6.1.1. Robna razmjena43

U 2013. godini, prema konačnim podacima Mon-stata, ukupna robna razmjena Crne Gore sa ino-stranstvom iznosila je 2,1 milijardu eura, što je na približno istom nivou u poređenju sa 2012. godi-nom. Deficit u razmjeni roba, generisan značajno većim vrijednostima uvoza od izvoza, smanjen je za 3,9%. Na smanjenje deficita uticalo je bla-go povećanje izvoza, praćeno smanjenjem uvoz. Najveći uticaj na takvo kretanje imao je rast izvo-za električne energije, uz istovremeni pad uvoza.

43 Metodološke napomene: Podaci o spoljnoj trgovini u platnom bilansu Crne Gore prikazani su po specijalnom sistemu trgovine. CBCG vrši prilagođavanje podataka dobijenih od Monstata za potrebe platnog bilansa u skladu sa metodologi-jom MMF-a (Balance of Payments Manual, Fifth edition, IMF, 1993). Podaci o uvozu i izvozu roba prikazani su po fob-u.

Struktura tekućeg računa, u 000.000 eura

Grafik 6.1

Izvor: CBCG

116


Pokrivenost uvoza izvozom povećana je za jedan procentni poen i iznosila je 21,2%. Izvoz je kon-centrisan na nekoliko vodećih proizvoda kao što su električna energija i proizvodi metalske indu-strije, dok je uvoz diverzifikovaniji i dominiraju proizvodi široke namjene.

Izvoz roba je povećan u 2013. godini, nakon zna-čajnog pada u prethodnoj godini. Ukupan izvoz roba u 2013. godini, prema konačnim podacima Monstata, iznosio je 375,6 miliona eura, zabilje-živši rast od 8,7 miliona eura uprkos značajnom padu izvoza donedavno glavnih izvoznih kate-gorija (aluminijuma i gvožđa i čelika). Na rast izvoza najviše je uticala električna energija, čiji je izvoz više nego udvostručen. Izvoz električne energije činio je četvrtinu ukupnog crnogorskog izvoza i iznosio je 95,6 miliona eura. U posma-tranom periodu došlo je do pada izvoznih cijena industrijskih proizvoda za 2,7%44.

U strukturi izvoza prema SMTK45 najviše je izvezeno mineralnih goriva i maziva koji čine 28,8% ukupnog izvoza, zatim proizvoda svrstanih prema materijalu (27,1%) i sirovih materija osim goriva (15,9%). Ostvaren je značajan porast izvoza kategorije mineralna goriva i maziva, koji je više nego du-pliran. U okviru ove kategorije najviše je izvezeno električne energije u iznosu od 95,6 miliona eura, te nafte i naftnih derivata u iznosu od 11,2 miliona eura.

Tabela 6.3

Struktura izvoza roba u 2013. godini, u 000 eura

Naziv sektora 2012. 2013. Promjena u % Učešće u %

0 Hrana i žive životinje 27.725,9 29.093,4 4,9 7,7

1 Piće i duvan 25.469,2 24.345,8 -4,4 6,5

2 Sirove materije, osim goriva 56.142,0 59.654,0 6,3 15,9

3 Mineralna goriva i maziva 50.463,4 108.081,3 114,2 28,8

4 Životinjska i biljna ulja i masti 3.257,3 2.270,4 -30,3 0,6

5 Hemijski proizvodi 11.971,8 9.238,8 -22,8 2,5

6 Proizvodi svrstani po materijalu 154.046,1 101.852,1 -33,9 27,1

7 Mašine i transportni uređaji 25.895,7 25.887,9 -0,0 6,9

8 Razni gotovi proizvodi 8.110,8 9.086,9 12,0 2,4

9 Proizvodi i transakcije, nigdje nepomenuti 3.813,7 6.074,5 59,3 1,6

UKUPNO: 366.896,0 375.585,2 2,4 100,0

Izvor: Monstat

44 Izvor: Indeksi cijena proizvođača industrijskih proizvoda za izvoz u Crnoj Gori, decembar 2013, Monstat45 Standardna međunarodna trgovinska klasifikacija

Kretanja na računu roba u periodu 2007 – 2013. godina, u 000.000 eura

Grafik 6.2

Izvor: CBCG i Monstat

117

Eksterni sektor

U okviru kategorije proizvodi svrstani prema materijalu najzastupljeniji su obojeni metali u iznosu od 80,2 miliona eura, i gvožđe i čelik u iznosu 12,2 miliona eura. U posmatranom periodu zabilježen je pad izvoza aluminijuma i gvožđa i čelika od 37,7%, odnosno 25,4% respektivno, i ujedno su predstav-ljali grupe proizvoda koje su najviše uticale na smanjenje izvoza.

Podaci o izvozu roba ukazuju na to da domaća ekonomija polako smanjuje svoju zavisnost od proizvo-da metalske industrije (aluminijum i gvožđe i čelik) koji su duži niz godina dominirali crnogorskim izvozom. Postoji značajan kapacitet i potreba crnogorske ekonomije za jačanjem izvoza drugih kate-gorija. U 2013. godini povećan je izvoz električne energije i hrane i živih životinja. Ove dvije kategorije posljednjih godina bilježe konstantan rast, što nesumnjivo govori o njihovom značaju za domaću eko-nomiju naročito iz ugla razvoja poljoprivrednog i energetskog sektora, koji su uz turizam prepoznati kao nosioci crnogorskog rasta i razvoja u narednom periodu.

Boks 6.1 – Kretanje izvoza aluminijuma i električne energije

Aluminijum i električna energija danas predstavljaju dva glavna izvozna proizvoda crnogorske ekonomije. Prema podacima Monstata, u 2012. godini aluminijum i električna energija činili su 46% ukupnog izvoza, dok je u 2013. godini ovaj udio iznosio 48%. U periodu 2008-2012. godina izvoz alu-minijuma i proizvoda od aluminijuma činio je u prosjeku oko 40% ukupnog izvoza, što ga je činilo glavnim izvoznim proizvodom u posmatranom periodu. Međutim, izvoz električne energije je ostvario značajan rast u 2013. godini, kada je više nego dupliran u poređenju sa 2012. godinom, čime je preuzeo vodeće mjesto u strukturi izvoza. Tome je doprinijelo i značajno smanjenje proizvodnje (izvoza) alu-minijuma kao rezultat globalne krize i lošeg stanja u aluminijumskoj industriji.

Na kretanje izvoza ovih proizvoda značajno utiču njihove cijene. Podaci o kretanju cijena aluminijuma i električne energije na svjetskom tržištu pokazuju različite trendove. Nakon rekordnih cijena za oba proizvoda koje su postojale tokom 2008. godine dolazi do naglog pada istih krajem 2008. i početkom 2009. godine pod „udarom“ svjetske krize. Nakon toga, uz blagi oporavak svjetske ekonomije, cijene oba proizvoda otpočinju trend rasta, uz značajne fluktuacije iz mjeseca u mjesec. Međutim, počev

Izvoz aluminijuma i električne energije, u milionima eura

Grafik 1

Izvor: Monstat

118


od 2011. godine, cijena aluminijuma opet ima silaznu putanju, što se naročito negativno odražava na domaću aluminijumsku industriju.

Prosječna cijena aluminijuma u 2012. godini iznosila je 2.060 USD po toni, dok je prosjek u 2013. godini iznosio 1.873 USD po toni, što je za 15%, odnosno 23% manje u odnosu na 2011. godinu respektivno. Prosječna cijena električne energije na svjetskom tržištu u 2013. godini iznosila je 61,2 eura po megavat času, što je za 7,2% više u odnosu na 2012. godinu, i za 41,6% više u odnosu na 2009. godinu kada je cijena bila rekordno niska.

Generalni trend porasta cijene električne energije na svjetskom tržištu, uz veću iskorišćenost domaćih energetskih potencijala stvaraju odlične predispozicije za kontinuirani rast ovog izvoznog sektora.

Ukupan uvoz roba u posmatranom periodu iznosio je 1,8 milijardi eura, što predstavlja smanjenje od 2,6% u poređenju sa 2012. godinom. U uvozu su dominirali proizvodi sektora hrana i žive životinje (20,8%), mašine i transportni uređaji (19,5%) i proizvodi svrstani prema materijalu (14,9%). U uvozu i dalje dominira uvoz hrane i živih životinja u iznosu od 368,2 miliona eura, što predstavlja porast od 3,2%. U okviru ove kategorije najzastupljeniji su: meso i prerade od mesa u iznosu od 91,8 miliona eura i žitarice i preparati žitarica u iznosu od 55,3 miliona eura. U okviru kategorije mašine i transportni uređaji najviše je uvezeno drumskih vozila u iznosu od 92,2 miliona eura (pad od 5,4%), kao i električ-nih mašina i aparata u iznosu od 70,5 miliona eura.

Smanjenju uvoza najviše je doprinijela električna energija, čiji je uvoz prepolovljen u 2013. godini (pad od 48,9%), kao i nafta i naftni derivati čiji je uvoz smanjen za 10,8%. Istovremeno je došlo do porasta uvoza mašina i transportnih uređaja, kao i hrane i živih životinja. U 2013. godini zabilježen je i pad cijena uvoznih industrijskih proizvoda za 1,4%46.

46 Izvor: Indeksi cijena industrijskih proizvoda iz uvoza u Crnoj Gori, decembar 2013, Monstat

Cijene aluminijuma i električne energije na svjetskom tržištu

Grafik 2

Izvor: Bloomberg

119

Eksterni sektor

Tabela 6.4

Struktura uvoza roba u 2013. godini, u 000 eura

Naziv sektora 2012. 2013. Promjena u % Učešće u %

0 Hrana i žive životinje 356.577,6 368.148,6 3,2 20,8

1 Piće i duvan 65.091,5 64.802,1 -0,4 3,7

2 Sirove materije, osim goriva 60.358,0 48.592,7 -19,5 2,7

3 Mineralna goriva i maziva 334.356,5 257.993,0 -22,8 14,5

4 Životinjska i biljna ulja i masti 16.073,5 14.399,6 -10,4 0,8

5 Hemijski proizvodi 169.569,9 179.280,0 5,7 10,1

6 Proizvodi svrstani po materijalu 263.391,0 263.914,1 0,2 14,9

7 Mašine i transportni uređaji 332.870,2 345.351,9 3,7 19,5

8 Razni gotovi proizvodi 222.136,8 226.679,3 2,0 12,8

9 Proizvodi i transakcije, nigdje nepomenuti 425,3 4.190,4 885,2 0,2

UKUPNO: 1.820.850,4 1.773.351,7 -2,6 100,0

Izvor: Monstat

Dugogodišnji deficiti u spoljnotrgovinskoj razmjeni, uz veoma nisko učešće izvoza u uvozu i BDP-u, ukazuju na što hitniju potrebu za jačanjem izvoznog sektora. Neophodno je ubrzati proces restruk-turiranja privrede, podsticati priliv SDI u proizvodne djelatnosti, a naročito proizvodnju za izvoz i nastaviti sa finansijskom i nefinansijskom podrškom izvoznicima. Potreban je izvoz većeg obima koji bi bio zasnovan na tehnološki intenzivnijim proizvodima i inovacijama. Uvoz bi trebao više da ide u pravcu uvoza opreme i mašina koje bi se upotrijebile u investicione svrhe, a manje u pravcu uvoza robe namijenjene širokoj potrošnji.

Kada govorimo o izvozu, glavni spoljnotrgovinski partner Crne Gore su zemlje CEFTA grupacije, gdje je izvezena polovina ukupnih roba (49,5%). Slijede zemlje EU (28) sa 41,5%, EFTA sa 0,7% i ostale ze-mlje sa 8,3%. Najviše roba uvozi se iz EU (44,2%), a zatim slijede CEFTA (38,7%), EFTA (0,8%) i ostale zemlje (16,2%). Pojedinačno najveći partneri u izvozu su: Srbija (133,5 miliona eura), Hrvatska (59,5

Struktura izvoza i uvoza roba u 2013. godini, po zemljama

Grafik 6.3

Izvor: Monstat

120


miliona eura) i Slovenija (36 miliona eura). U uvozu na prvom mjestu je Srbija (505,9 miliona eura), zatim slijede Grčka (149,8 miliona eura) i Kina (142,9 miliona eura).

6.1.2. Usluge

Ukupan obim razmjene usluga u 2013. godini iznosio je 1,5 milijardi eura, što je za 6,2% više nego u prethodnoj godini. U međunarodnoj razmjeni usluga Crna Gora je u posmatranom periodu ostvarila suficit u iznosu od 646,8 miliona eura, što predstavlja povećanje od 5,6% u odnosu na 2012. godinu. Povećanje prihoda od turizma, transporta i ostalih poslovnih usluga doprinijelo je ostvarenju pozitiv-nog salda na ovom računu. Ukupni prihodi od usluga iznosili su 1,1 milijardu eura što je za 6% više u odnosu na 2012. godinu. Najveći prihodi ostvareni su u oblasti putovanja-turizma - 665,6 miliona eura, zatim transporta 172,4 miliona eura, ostalih poslovnih usluga 117,7 miliona eura i građevinskih usluga 41,4 miliona eura.

U 2013. godini rashodi od usluga su iznosili 410,9 miliona eura, što predstavlja povećanje za 6,6% u odnosu na 2012. godinu. U strukturi rashoda najveće učešće imaju rashodi ostvareni po osno-vu ostalih poslovnih usluga 157 miliona eura, i njihovo učešće u ukupnim rashodima iznosi 38,2%. U okviru ostalih poslovnih usluga najveći rashodi su bili po osnovu raznovrsnih poslovnih, profesionalnih i tehničkih usluga (82,8 miliona eura). Rashodi ostvareni po osnovu transporta iznosili su 130 miliona eura sa učešćem od 31,6% u ukupnim rashodima.

Na računu transportnih usluga u 2013. godini ostvaren je suficit u iznosu od 42,5 miliona eura, ili 2,3% više u poređenju sa 2012. godinom. Zna-čajan prihod ostvaren je u pomorskom saobraća-ju u iznosu od 58,7 miliona eura, što je na približ-no istom nivou kao i prethodne godine kada je ostvaren 58,1 milion eura. Ohrabruje podatak da se bilježi porast uplovljavljanja stranih brodova, jahti kao i dolazaka putnika, a za Luku Kotor je ova sezona bila „rekordna kruzna sezona“.

Prihodi u vazdušnom saobraćaju iznosili su 55 miliona eura ili 10,6% više nego u prethodnoj go-dini, prije svega usljed većeg prometa putnika i povećanja prihoda po osnovu pružanja usluga na aerodromima (utovar, istovar, skladištenje i dr.). U oblasti drumskog saobraćaja ostvareni su prihodi u iznosu od 22,5 miliona eura i veći su za 26,4% u odnosu na 2012. godinu usljed povećanja obima prevoza robe. Prihodi u oblasti željezničkog sao-braćaja iznosili su 16,6 miliona eura, što je za 4,4% manje u poređenju sa prethodnom godinom.

Struktura prihoda od usluga u 2013. godini

Struktura rashoda po osnovu usluga u 2013. godini

Grafik 6.4

Grafik 6.5

Izvor: CBCG

Izvor: CBCG

121

Eksterni sektor

Ukupni transportni rashodi iznosili su 130 mi-liona eura i veći su za 4,1% u odnosu na 2012. godinu. Najveći rashodi ostvareni su u obla-sti drumskog i vazdušnog saobraćaja. U oblasti drumskog saobraćaja rashodi su iznosili 59,8 mi-liona eura i bili su na približno istom nivou kao i prethodne godine. Rashodi u oblasti vazdušnog saobraćaja u posmatranom periodu iznosili su 36 miliona eura i bili su veći za 14,6% u poređenju sa prethodnom godinom.

Najperspektivnija djelatnost sa najvećim uče-šćem u oblasti usluga je turizam. I ove godine se nastavlja trend rasta prihoda u oblasti turizma. U 2013. godini procijenjeni prihodi od putovanja-turizma iznosili su 665,6 miliona eura ili 3,5% više u odnosu na 2012. godinu, što je rezultat po-većanja broja dolazaka i noćenja stranih turista. Suficit ostvaren u oblasti putovanja iznosio je 629,7 miliona eura, što je za 2,8% više u odno-su na prethodnu godinu. Sa ciljem obezbjeđenja kontinuiteta rasta prihoda neophodno je radi-ti na jačanju konkurentnosti turističke ponude, unapređenju kvaliteta hotelskih sadržaja i kon-kurentnosti van sezone.

Prihodi po osnovu ostalih poslovnih usluga iznosili su 117,7 miliona eura, od čega je najveći dio pri-hoda ostvaren po osnovu usluga posredovanja (trgovinskih i ostalih usluga) 75,9 miliona eura, zatim pružanja raznih poslovnih, profesionalnih i tehničkih usluga (pravne i računovodstvene usluge, kon-salting, inženjerske usluge i sl.) u iznosu od 39,8 miliona eura. Rashodi po osnovu ostalih poslovnih

Transportni prihodi u 2013. godini, u 000 eura

Struktura noćenja stranih turista po zemljama u 2013. godini

Transportni rashodi u 2013. godini, u 000 eura

Grafik 6.6

Grafik 6.8

Grafik 6.7

Izvor: CBCG

Izvor: Monstat

Izvor: CBCG

122


usluga iznosili su 157 miliona eura, što je rezultiralo ostvarenjem deficita na ovom računu u iznosu od 39,3 miliona eura.

Ukupni prihodi po osnovu građevinskih usluga iznosili su 41,4 miliona eura ili 20,5% više u odnosu na 2012. godinu, što ukazuje na povećanu angažovanost domaće građevinske operative u 2013. godini. Istovremeno rashodi su iznosili 8,3 miliona eura, i bilježe pad u odnosu na prethodnu godinu kada su iznosili 35,8 miliona eura, što se objašnjava manjim angažovanjem nerezidenata za izvođenje građe-vinskih radova u Crnoj Gori. U posmatranom periodu na ovom podračunu usluga ostvaren je suficit u iznosu od 33 miliona eura.

U oblasti usluga osiguranja, prihodi po osnovu međunarodnih usluga osiguranja su za oko dva puta manji u odnosu na prethodnu godinu i iznosili su 3,8 miliona eura, što je rezultiralo rastom deficita na ovom računu u iznosu od 7,5 miliona eura.

6.1.3. Dohodak

U 2013. godini zabilježen je rast neto faktorskih dohodaka. Suficit na računu dohotka iznosio je 65,5 miliona eura, što je 21,8% više nego u 2012. godini. U ovoj godini ostvaren je rast ukupnih prihoda za 3,1%, što je rezultat povećanja priliva po osnovu kompenzacija zaposlenih. Zabilježeno je smanjenje rashoda od 3,5%, usljed manjeg odliva po osnovu otplate kamata i isplaćenih dividendi u poređenju sa 2012. godinom.

Prihodi ostvareni po osnovu faktorskih dohodaka iznosili su 212,7 miliona eura. Najveći dio prihoda čine kompenzacije zaposlenih u iznosu od 197,9 miliona eura, što je za 5,9% više nego u 2012. godi-ni. Prihodi po osnovu dohotka od međunarodnih ulaganja iznosili su 14,7 miliona eura, od čega se najveći dio odnosio na naplaćene kamate u iznosu od 14,1 milion eura. Rashodi po osnovu faktorskih dohodaka u 2013. godini iznosili su 147 miliona eura, što je za 3,5% manje nego u prethodnoj godini. Od ukupnih rashoda, najveći dio se odnosi na rashode po osnovu međunarodnih ulaganja (ulaganja u obliku kredita, stranih direktnih i portfolio investicija) 134,5 miliona eura. Od ukupnih rashoda po osnovu međunarodnih ulaganja najviše se odnosilo na otplatu kamata 113 miliona eura, što je na približno istom nivou kao i prethodne godine. Odliv po osnovu isplaćenih dividendi iznosio je 21,5 miliona eura i za 15,3% je manji u poređenju sa 2012. godinom.

6.1.4. Tekući transferi

Račun tekućih transfera u 2013. godini bilježi suficit u iznosu od 130,7 miliona eura, što je za 3,5% ma-nje nego u 2012. godini. Ukupan priliv transfera u Crnu Goru iznosio je 184 miliona eura i bilježi rast od 2,4%. Najveći priliv je ostvaren po osnovu doznaka, poklona i pomoći iz inostranstva, a primjetan je trend rasta priliva transfera javnom sektoru.

U strukturi priliva 155 miliona eura odnosilo se na ostale sektore, a na sektor država 28,9 miliona eura. Od ukupnog priliva transfera ostalih sektora, 76,5 miliona eura ostvareno je po osnovu doznaka iz inostranstva, što je rast od 6,2% u odnosu na 2012. godinu, dok je priliv po osnovu nasljedstva, po-klona i pomoći iznosio 78,7 miliona eura ili 6,3% manje nego u 2012. godini.

123

Eksterni sektor

Odliv po osnovu tekućih transfera iznosio je 53,3 miliona eura, što je za 20,5% više u odnosu na prethodnu godinu. U strukturi odliva na sektor država odnosilo se 6,8 miliona eura, dok se 46,5 miliona eura odnosilo na ostale sektore. Odliv novčanih sredstava po osnovu doznaka iznosio je 26,7 miliona eura u 2013. godini, dok je odliv po osnovu nasljedstva, poklona i pomoći bio 19,7 miliona eura, i veći je za 8,1% nego 2012. godine.

Boks 6.2 - Troškovi slanja doznaka u svijetu u 2013. godini

U četvrtom kvartalu 2013. godine, globalni prosjek ukupnih troškova poslatih doznaka iznosi 8,6% i bilježi pad u poređenju sa prethodnim kvartalom kada je prosjek troškova iznosio 8,9%.47 Zemlje iz kojih se najviše šalju doznake pripradaju G8 grupi, i to: Kanada, Francuska, Njemačka, Italija, Japan, Rusija, Velika Britanija, SAD.

Prosječan trošak slanja doznaka iz G8 grupe zemalja bilježi pad sa 8,4% u trećem kvartalu na 8,2% u četvrtom kvartalu 2013. godine. Iz pomenute grupe, zemlja sa najnižim prosječnim troškom je Rusija (2,4%). Važno je istaći da Rusija ima jedinstveni ambijent gdje su prekogranične doznake uglavnom u istoj valuti, pri čemu mogući dodatni troškovi vezani za razmjenu valuta nijesu poznati. Rusko tržište, u poređenju sa ostalim zemljama G8 grupe, ima korist od relativno niskih naknada koje se naplaćuju od strane provajdera. Sa druge strane, Japan ostaje i dalje najskuplja zemlja iz G8 grupe zemalja, sa prosječnim ukupnim troškom od 15,7%.

Zemlje koje bilježe pad prosječne cijene slanja doznaka u četvrtom kvartalu 2013. godine su Kanada, Francuska, Italija i SAD. Najveći pad cijena slanja doznaka bilježi SAD sa 6,4% u trećem kvartalu na 6,2% u četvrtom kvartalu 2013. godine. Analiza prosječnih troškova slanja doznaka iz G20 grupe zemalja ukazuje da je u četvrtom kvartalu 2013. godine zabilježen pad sa 8,7% na 8,2%. Posmatrano po re-gionima, južna Azija, Latinska Amerika i Karibi imaju najpovoljnije uslove za transfer novca.

47 Podaci se odnose na troškove doznaka u iznosu od 200 dolara ili lokalnoj valuti.

Kretanja na računu tekućih transfera, u 000 eura

Grafik 6.9

Izvor: CBCG

124


Prema podacima Svjetske banke, u 2013. godini se očekuje da će doznake migranata u svijetu dostići vrijednost od 550 milijardi dolara, a do 2016. godine oko 700 miljardi dolara. Zemlje za koje se očekuje da će biti najveći primaoci doznaka u 2013. godini su: Indija (procjena 71 milijarda dolara), Kina (60 milijardi dolara), Filipini (26 milijardi dolara), Meksiko (22 milijarde dolara), Nigerija (21 milijarda dola-ra) i Egipat (20 milijardi dolara). Među ostalim velikim primaocima doznaka migranata su: Pakistan, Bangladeš, Vijetnam i Ukrajina.

6.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija

Na kapitalno-finansijskom računu u 2013. godini ostvaren je neto priliv, što je rezultat neto priliva na podračunima direktnih i portfolio investicija, dok je na podračunu ostalih investicija zabilježen neto odliv.

Neto priliv stranih direktnih investicija u 2013. godini iznosio je 323,9 miliona eura, što je za 29,8% manje nego u prethodnoj godini. Uku-pan priliv stranih direktnih investicija iznosio je 479,2 miliona eura. U strukturi stranih direktnih investicija značajan priliv je ostvaren po osnovu interkompanijskog duga u iznosu od 188,8 mili-ona eura, što je za 16,2% više nego u 2012. go-dini sa učešćem u ukupnom prilivu od 39,4%.

Ukupan prosjek troškova slanja doznaka u G8 zemljama, u %

Grafik 1

Izvor: Svjetska banka

Struktura finansijskog računa po kategorijama investicija, u 000 eura

Grafik 6.10

Izvor: CBCG

125

Eksterni sektor

U formi vlasničkih ulaganja zabilježen je priliv u iznosu od 278,2 miliona eura ili 58,1% uku-pno ostvarenog priliva u 2013. godini. U struk-turi vlasničkih ulaganja najveći dio se odnosi na priliv po osnovu ulaganja u nekretnine u iznosu od 202 miliona eura, dok su ulaganja u kompa-nije i banke iznosila 76,3 miliona eura. Priliv po osnovu povlačenja novčanih sredstava koja su re-zidenti investirali u inostranstvu iznosio je 12,1 milion eura.

Ukupan odliv po osnovu stranih direktnih in-vesticija u 2013. godini iznosio je 155,3 miliona eura i manji je za 9,8% u odnosu na prethodnu godinu. Najveći dio odliva odnosio se na kredi-te između povezanih pravnih lica (interkompa-nijski dug) 99,8 miliona eura. Odliv po osnovu vlasničkih ulaganja rezidenata u inostranstvo iznosio je 12,1 milion eura, dok je istovremeno po osnovu povlačenja investicija nerezidenata odliv iznosio 30,3 miliona eura.

Boks 6.3 - Kretanje stranih direktnih investicija u svijetu u 2013. godini

U 2013. godini prilivi stranih direktnih investicija u svijetu iznosili su 1,5 biliona dolara, što predstavlja rast od 11% u odnosu na 2012. godinu. Ostvareni priliv u 2013. godini je na nivou prosjeka priliva SDI iz pretkriznog perioda 2005-2007. godine.

Globalni tokovi SDI, u milijardama dolara

Grafik 1

Izvor: UNCTAD - Global Investments Trends Monitor

Neto priliv stranih direktnih investicija

Grafik 6.11

Izvor: CBCG

126


Strane direktne investicije bilježe rast u sve tri ekonomske grupacije: razvijene zemlje, zemlje u razvoju i tranzicione zemlje. Prilivi SDI u razvijene zemlje i dalje bilježe nisko učešće u ukupnim SDI tokovima (39%). U 2013. godini zabilježen je rast priliva SDI u razvijene zemlje od 12% (ili 576 milijardi dolara), što čini 44% od njihove vrijednosti u 2007. godini. Strane direktne investicije u EU bilježe rast, dok su smanjeni tokovi SDI prema SAD.

Visok nivo stranih direktnih investicija zabilježen je u zemljama u razvoju, u iznosu od 759 milijardi dolara ili 52% ukupnih SDI u svijetu. Gledano po regionima, tokovi SDI prema Africi i Latinskoj Americi i Karibima bilježe rast, dok razvijena Azija, sa približno ostvarenim investicijama kao prethodne godine, ostaje na vrhu kao najveća investiciona regija u svijetu.

Tokovi stranih direktnih investicija u tranzicionim zemljama takođe bilježe rast od 45% ( ili 126 milijardi dolara), sa učešćem od 9% u ukupnim svjetskim SDI. Povećanje priliva SDI bilježi se u Rusiji u iznosu od 94 milijarde dolara ili 83% više u donosu na prethodnu godinu, postajući tako, po prvi put, treći po veličini svjetski primalac SDI.

Tabela 1

Priliv SDI prema glavnim regionima, 2011-2013, u milijardama dolara

Region/Zemlja 2011. 2012.* 2013.** stopa rasta 2012-2013. (%)

Svijet 1.691 1.317 1.461 10,9

Razvijene zemlje 866 516 576 11,6

Evropa 521 236 296 25,2

Evropska Unija 473 207 286 37,7

Sjeverna Amerika 267 211 223 5,8

Zemlje u razvoju 729 715 759 6,2

Afrika 46 53 56 6,8

Sjeverna Afrika 9 14 14 -1,8

Ostala Afrika 37 39 42 10,0

Latinska Amerika i Karibi 242 250 294 17,5

Južna Amerika 131 144 134 -6,8

Centralna Amerika 33 25 48 92,7

Karibi 79 82 113 37,8

Razvijena Azija 439 409 406 -0,8

Zapadna Azija 49 48 38 -19,6

Istočna Azija 236 216 219 1,1

Južna Azija 44 32 33 3,2

Jugoistočna Azija 110 113 116 2,4

Tranzicione ekonomije 96 87 126 45,1

* Revidirani podaci* Preliminarne procjene UNCTAD-a

Izvor: UNCTAD - Global Investments Trends Monitor

Očekivanja UNCTAD-a po pitanju globalnih tokova SDI u naredne dvije godine su pozitivna. Strane direktne investicije mogle bi postepeno da bilježe rast u 2014. godini, kako se globalna ekonomija bude oporavljala, dostižući vrijednost od 1,6 biliona dolara, odnosno 1,8 biliona dolara u 2015. godini.

127

Eksterni sektor

Međutim, trend priliva SDI zavisiće od oporavka razvijenih ekonomija, kao i ostvarenja očekivanja po pitanju rasta BDP-a i trgovine na globalnom nivou u narednim godinama. Takođe, neravnormjeran nivo rasta, slabost i nepredvidivost kod velikog broja zemalja mogu odložiti oporavak SDI.

U 2013. godini ukupan priliv po osnovu portfolio investicija iznosio je 145,2 miliona eura, što je zna-čajno više nego u prethodnoj godini kada je ostvaren priliv od 25,8 miliona eura. Investicije u domaće hartije od vrijednosti iznosile su 102 miliona eura, što je većim dijelom rezultat zaduživanja države na međunarodnom tržištu emisijom euroobveznica. Priliv po osnovu povlačenja sredstava uloženih u strane hartije od vrijednosti iznosio je 43 miliona eura. Istovremeno, ukupan odliv sredstava po osnovu portfolio investicija iznosio je 103,2 miliona eura, od čega se najveći dio odnosi na investira-nje rezidenata, uglavnom sektora banke, u strane hartije od vrijednosti 80,9 miliona eura. Odliv po osnovu povlačenja sredstava nerezidenata investiranih u domaće hartije od vrijednosti iznosio je 22,3 miliona eura. Kao rezultat ovakvih kretanja na računu portfolio investicija u 2013. godini ostvaren je neto priliv u iznosu od 42 miliona eura.

Na računu ostalih investicija zabilježen je neto odliv u iznosu od 54,2 miliona eura, što je na približ-no istom nivou kao i u 2012. godini. U 2013. godini banke su smanjile depozite u inostranstvu za 72,7 miliona eura, kao i obaveze po osnovu uzetih kredita za 13,4 miliona eura. Priliv po osnovu povlačenja sredstava kredita od strane privrede iznosio je 206,4 miliona eura, što je za 4,8% manje nego u 2012. godini. Evidentan je veći odliv po osnovu otplate glavnice koji je iznosio 147,9 miliona eura ili 16,6% više nego u 2012. godini.

Na kraju 2013. godine novčana sredstva Centralne banke na inoračunima i u trezoru bila su veća za 77,4 miliona eura u odnosu na 31. decembar 2012. godine.

ANALIZA TRŽIŠTA NEKRETNINA 07

131

Analiza tržišta nekretnina

Na tržištu nekretnina u 2013. godini, dolazi do pada cijena nekretnina, nakon stagnacije koja je trajala gotovo tri godine. Naime, lančani indeks kretanja cijena nekretnina pokazuje da u drugom kvartalu 2013. godine prestaje stagnacija cijena, sa fluktuacijom u rasponu od ±5%, koja je trajala od septembra 2010. godine do marta 2013. godine. U junu 2013. godine, prosječna cijena nekretnina48 po kvadrat-nom metru u Podgorici je iznosila 1.069,8 eura, što predstavlja pad od 8,51% u odnosu na mart 2013. godine. Pad cijena nekretnina u Podgorici uzrokovan je prvenstveno padom cijena stanova na atrak-tivnim lokacijama u zoni 1 i zoni 2.

Tabela 7.1

Sumarna statistika prosječne vrijednosti stambenih objekata po kvadratnom metru u Podgorici

Period Cijena po kvadratnom metru, € Lančani indeks Bazni indeks

Septembar 2007. 1.697,6 100,0 100,0

Mart 2008. 1.738,3 102,4 102,4

Septembar 2008. 1.525,5 87,8 89,9

Mart 2009. 1.402,1 91,9 82,6

Septembar 2009. 1.223,1 87,2 72,1

Mart 2010. 1.128,3 92,2 66,5

Jun 2010. 1.191,5 105,6 70,2

Septembar 2010. 1.177,1 98,8 69,3

Decembar 2010. 1.185,2 100,7 69,8

Mart 2011. 1.171,2 98,8 69,0

Jun 2011. 1.163,0 99,3 68,5

Septembar 2011. 1.174,0 100,9 69,2

Decembar 2011. 1.151,2 98,1 67,8

Januar 2012. 1.168,3 101,5 69,0

Jun 2012. 1.179,6 102,5 69,5

Septembar 2012. 1.172,3 99,4 69,1

Decembar 2012. 1.171,6 99,9 69,0

Mart 2013. 1.169,4 99,9 68,88

Jun 2013. 1.069,8 91,48 63,10

Izvor: CBCG

48 Prema hedonističkom indeksu dobijenom iz ankete koju sprovodi CBCG, gdje se cijene ne odnose na stvarne, realizovane cijene, već u osnovi predstavljaju subjektivne cijene vlasnika nekretnina, tj. cijene ispod kojih oni ne bi bili spremni da prodaju nekretnine koje posjeduju i odnose se na stan prosječne starosti u Podgorici.

132


Prema podacima agencija za nekretnine, tokom 2013. godine dolazi do pada prometa na tržištu u odnosu na 2012. godinu. Naime, 54,6% anketiranih agencija imalo je u 2013. godini pad prometa u odnosu na 2012. godinu, dok su ostale anketirane agencija imale stagnaciju prometa u istom periodu.

Na tržištu nekretnina u 2013. godini i dalje postoji značajna ponuda stambenih objekata, dok je tražnja ograničena, usljed nestašice likvidnih sredstava za kupovinu nekretnina. Tražnja je i veoma diferen-cirana jer se više traže specifični objekti. Očito se velika ponuda počela prilagođavati ograničenoj i zahtjevnoj tražnji kroz smanjivanje cijena stambenih objekata.

Tabela 7.2 ukazuje da, mjereno nivoom signifikantnosti, na cijenu stambenog objekta, prevashodno, utiče zona kojoj stambeni objekat pripada. Takođe, poseban značaj na cijenu stambenog prostora ima broj soba, posjedovanje interneta, garaže, balkona, kao i sprat na kome se isti nalazi. Testovi robustno-sti pokazuju da je model, prikazan u tabeli, dobro specificiran, da nema problema sa multikolinearno-šću (niska vrijednost VIF-a), kao ni funkcionalnom formom (Ramsey Reset test).

Tabela 7.2

Opisna statistika i rezultati ekonometrijskog modela prosječne cijene stambenog prostora, jun 2013.

lnprice Koeficijent Stand.greška t P>|t|

lnmetar -.1971602 .0539673 -3.65 0.000***

soba2 .0800534 .046852 1.71 0.088*

soba2plus .1178877 .0614765 1.92 0.056**

internet .0754963 .0301911 2.50 0.013**

garaza .1134318 .0362818 3.13 0.002***

balkplus .1603246 .0675788 2.37 0.018**

balk2 .0927726 .0549155 1.69 0.092*

pg1 .1179445 .035153 3.36 0.001***

kuca -.1104659 .0439134 -2.52 0.012**

preko6spratova -.1093833 .0394946 -2.77 0.006***

konstanta 7.305478 .2339991 31.22 0.000***

Dijagnostika:Broj opservacija=498Multikolinearnost VIF=3.21Ramsey RESET test F(3, 474) = 1.07Prob > F = 0.3618Objašnjenje: * značajnost na 10%, **značajnost na 5%, ***značajnost na 1%

U sljedećoj tabeli prikazano je kretanje cijena nekretnina u nizu zemalja prema Global Property Re-portu. Kao što se može vidjeti, u posljednjem kvartalu 2013. godini prisutna su divergentna kretanja cijena nekretnina: najveći rast u Ujedinjenim Arapskim Emiratima – Dubaiu (od 23,79%), odnosno najveći pad u Grčkoj (od 9,28%). Interesantno je da sve balkanske zemlje koje su uključene u Izvje-štaj bilježe pad cijena nekretnina. Na primjer, u Hrvatskoj se nakon pada cijena tokom 2012. godine (4,53%), u 2013. godini ostvaruje dalji pad za 6,01%.

133

Analiza tržišta nekretnina

Tabela 7.3

Kretanje cijena nekretnina u odabranim zemljama (rangirano prema godišnjem rastu u posljednjem kvartalu 2013. godine)

Država Godišnja promjena, Q4 2012, % Ocjena trenda Godišnja promjena,

Q4 2013, %Kvartalna promjena,

Q4 2013, %UAE –Dubai 21.80 ↑ 23.79 8.35

Estonija-Talin 5.41 ↑ 18.24 4.84

Tajvan 9.70 ↑ 15.10 2.02

Makati CBD 6.76 ↑ 14.64 4.63

Filipini 8.00 ↑ 14.38 2.17

Brazil – Sao Paolo 15.78 ↓ 13.91 3.64

Turska 17.36 ↓ 13.61 3.94

Kina - Šangaj 0.54 ↑ 12.85 2.73

US (Case Shiller) 7.30 ↑ 10.72 -0.35

Novi Zeland 9.58 → 9.77 6.75

Australija 2.61 ↑ 9.48 3.51

Austrija 14.87 ↓ 9.12 2.28

Island 4.57 ↑ 8.66 3.24

US (FHFA) 5.55 ↑ 7.69 1.20

Hong Kong 25.68 ↓ 7.69 -0.16

Ujedinjeno Kraljevsko -1.13 ↑ 7.07 2.06

Izreal 5.82 → 6.59 -1.09

Irska -4.50 ↑ 6.38 2.64

Tajland 1.23 ↑ 5.61 -1.40

Japan -1.19 ↑ 5.58 -1.15

Njemačka 2.19 ↑ 5.17 -3.92

Letonija -Riga 2.06 ↑ 4.15 3.00

Švedska 2.28 ↑ 4.08 1.08

Kanada 3.08 → 3.81 0.11

Švajcarska 2.06 ↑ 3.13 0.75

Litvanija 2.28 ↑ 2.78 1.16

Južna Afrika 9.17 ↓ 2.76 1.43

Ukrajina 3.57 ↓ 1.63 -1.31

Singapur 2.81 ↓ 1.08 -0.92

Norveška 6.66 ↓ 0.99 -2.62

Indija-Delhi 16.77 ↓ 0.51 3.16

Rusija 16.85 ↓ 0.19 0.41

Portugalija -5.03 ↑ -0.49 0.00

Bugarska -1.40 → -1.21 0.00

Francuska -1.08 ← -1.45 -1.57

Finska 2.91 ↓ -1.46 -0.79

Slovačka 0.89 ↓ -2.57 -0.41

Holandija -587 ↑ -2.71 -0.46

Poljska -2.49 ← -2.84 -0.05

Španija -10.02 ↑ -4.20 -1.90

Hrvatska – Zagreb -4.53 ↓ -6.01 -1.76

Rumunija -1.31 ↓ -8.18 -1.43

Grčka -12.78 ↑ -9.28 -3.02

↑ = više od 1 procentnog poena povećanje cijene kuća← = više od 1 procentnog poena pad cijene kuća ↓ = manje od 1 procentnog poena pad cijene kuća u poređenju sa promjenama cijena u istom periodu prošle godine→ = manje od 1 procentnog poena povećanje cijene kuća

Izvor: Global property guide, 2014.

134


Stambeni krediti su značajna determinanta tražnje na tržištu nekretnina. Učešće stambenih kredita na kraju 2013. godine iznosi oko 9,2% procijenjenog BDP-a, i opada u odnosu na 2012. i 2011. godinu. Primjetno je značajno razduživanje i opadanje kreditne aktivnosti, kako u apsolutnim tako i u relativ-nim pokazateljima, što je uticalo na ograničavanje tražnje.

Tabela 7.4

Trend kretanja stambenih kredita, 2005-2013. godina

Godina BDP, u mil. €Stambeni krediti,

stanje na kraju godine, u 000 €

Broj stanovnika*

Stambeni krediti, stanje na kraju godine

% BDP-a Po glavi stanovnika (u €)

2005. 1.815,0 11.259 623.277 0,6 18

2006. 2.149,0 63.790 624.241 3,0 102

2007. 2.680,5 222.592 615.875 8,3 361

2008. 3.085,6 264.073 616.969 8,6 428

2009. 2.981,0 349.042 618.294 11,7 565

2010. 3.104,0 350.880 619.428 11,3 566

2011. 3.234,0 325.793 620.029 10,1 525

2012. 3.148,9 309.729 620.029 9,8 500

2013. 3.311,0 305.509 620.029 9,2 493

* Procjena broja stanovnika od 2007. do 2010. godine revidirana je na osnovu rezultata popisa iz 2011. godine (stanovništvo sredinom godine). Izvor: Monstat, Statistički godišnjak 2012.

Izvor: CBCG, Ministarstvo finansija i Monstat

Tokom 2013. godine smanjena je izloženost bankarskog sektora prema sektoru građevinarstva, iako je i dalje relativno visoka (najveća poslije sektora trgovine i prerađivačke industrije). Nije primjetna viso-ka koncentracija duga u građevinskom sektoru, čime se smanjuje rizik finansijske nestabilnosti ovog tržišta, a najavljena su i restrukturiranja kredita u građevinskom sektoru u 2014. godini.

Imajući u vidu visoku ponudu nekretnina, diferenciranost tražnje, ograničenost domicilne tražnje za nekretninama, usljed redukcije lične potrošnje, visoke kamatnih stopa na stambene kredite i smanji-vanje istih, smanjivanje priliva stranih direktnih investicija u nekretnine, te najave restrukturiranja kredita u građevinskom sektoru, realno je očekivati dalje prilagođavanje ponude tražnji, kroz blagi pad cijena nekretnina. Ovakva očekivanja potvrđuju rezultati ankete koju je CBCG sprovela počet-kom 2014. godine. Hedonistički indeks (subjektivne cijene vlasnika nekretnina) ove ankete bilježi pad prosječne cijene stana po kvadratnom metru u Podgorici za 9%, u odnosu na rezultate ankete iz juna 2013. godine. Takođe, većina agencija za nektrenine procjenjuje stagnaciju prometa i cijena na tržištu nektretnina tokom 2014. godine, pri čemu značajan broj anketiranih agencija (36,4%) očekuje i sma-njivanje cijena nekretnina.

Takav trend cijena na tržištu nekretnina nosi sa sobom nizak do umjereni rizik povećavanja neli-kvidnosti građevinskih firmi, tretmana kolaterala, odnosno aktiviranje hipoteka i posljedičnog daljeg umanjenja kreditne aktivnosti bankarskog sektora. Međutim, treba istaći da će tok realizacije zna-čajnih turističkih i infrastrukturnih projekata u Crnoj Gori u drugoj polovini 2014. godine reducirati predmenti rizik, generisati priliv stanih direktnih investicija i uopšte generisati oživljavanje prometa na tržištu nekretnina.

MEĐUNARODNA EKONOMIJA 08

137

Međunarodna ekonom

ija

Globalna ekonomija je nastavila sa rastom i u 2013. godini, zabilježivši stopu rasta od 3% (naspram 3,1% u 2012)49. Rast je bio relativno neujednačen i tokom 2013. godine, pa tako MMF procjenjuje da su napredne ekonomije rasle po stopi od 1,3%, a ekonomije u usponu/razvoju po stopi od 4,7%. Procjena je i da je obim trgovine roba i usluga u svijetu ostvario rast tokom 2013. godine, i to od 2,7% (takođe 2,7% u 2012).

Tabela 8.1

Pregled glavnih globalnih indikatora, godina na godinu, %

Indikator 2012. 2013.Prognoza Razlike u odnosu na prognoze

iz oktobra 2013, p.p.

2014. 2015. 2014. 2015.

Rast BDP-a

Svijet 3,1 3,0 3,7 3,9 0,1 0,0

Napredne ekonomije 1,4 1,3 2,2 2,3 0,2 -0,2

Ekonomije u usponu/razvoju 4,9 4,7 5,1 5,4 0,0 0,1

SAD 2,8 1,9 2,8 3,0 0,2 -0,4

Eurozona –0,7 –0,4 1,0 1,4 0,1 0,1

Njemačka 0,9 0,5 1,6 1,4 0,2 0,1

Francuska 0,0 0,2 0,9 1,5 0,0 0,0

Italija –2,5 –1,8 0,6 1,1 -0,1 0,1

Španija –1,6 –1,2 0,6 0,8 0,4 0,3

Japan 1,4 1,7 1,7 1,0 0,4 -0,2

UK 0,3 1,7 2,4 2,2 0,6 0,2

Kanada 1,7 1,7 2,2 2,4 0,1 -0,1

Napredne ekonomije van G7 i Eurozone 1,9 2,2 3,0 3,2 -0,1 -0,1

Centralna i istočna Evropa 1,4 2,5 2,8 3,1 0,1 -0,2

Rusija 3,4 1,5 2,0 2,5 -1,0 -1,0

Kina 7,7 7,7 7,5 7,3 0,3 0,2

Indija 3,2 4,4 5,4 6,4 0,2 0,1

Latinska Amerika i Karibi 3,0 2,6 3,0 3,3 -0,1 -0,2

Bliski istok i Sjeverna Afrika 4,1 2,4 3,3 4,8 -0,3 0,7

Subsaharska Afrika 4,8 5,1 6,1 5,8 0.1 0,1

Obim globalne trgovine (robe i usluge) 2,7 2,7 4,5 5,2 -0,5 -0,3

Potrošačke cijene

Napredne ekonomije 2,0 1,4 1,7 1,8 -0,1 0,0

Ekonomije u usponu/razvoju 6,0 6,1 5,6 5,3 0,0 0,1

Izvor: MMF, WEO, januar 2014. godine

49 Prema MMF-ovom izvještaju „Izgledi globalne ekonomije“ (World Economic Outlook), ažuriranom januara 2014.

138


Međutim, imajući u vidu dosta različite rezultate po zemljama/regionima, državnu dužničku krizu i spori oporavak ekonomija EU, probleme sa državnim finansijama u SAD, te i dalje relativno visoke stope nezaposlenosti, može se reći da svjetska ekonomija još nije na putu stabilnog rasta, te da period oporavka još uvijek traje.

Nastavak ekspanzivne monetarne politike se očekuje i u narednoj godini dok bi fiskalna konsolidacije trebalo da budu i dalje na snazi. Ekonomski oporavak Sjedinjenih Američkih Država se očekuje da u narednom periodu bude zajedno sa drugim razvijenim zemljama pokretač globalne ekonomske ak-tivnosti. Situacija u Evropskoj uniji je nešto drugačija s obzirom na različitosti ekonomija, dok su opšte ekonomske prilike na uzlaznoj putanji.

Berzanski indeksi razvijenih privreda su na višem nivou u odnosu na kraj 2012. godine, uz rast tokom cijele 2013. MSCI indeks razvijenih tržišta na kraju 2013. bio je za 24,1% viši u odnosu na kraj 2012. godine, pri čemu su određeni indeksi na istorijskom maksimumu. U istom periodu MSCI indeks koji obuhvata sva tržišta ostvario je nešto niži, ali ipak veoma snažan rast, od 20,3%.

Pokazatelji volatilnosti finansijskih tržišta (npr. VIX), kao i pokazatelji kreditnog i rizika likvidnosti na tržištima novca (kakvi su TED spred i LIBOR-OIS spred) bilježe pad u 2013. u odnosu na 2012. go-dinu50.

8.1. Razvijene ekonomije

8.1.1. SAD

Ekonomija Sjedinjenih Američkih Država je to-kom 2013. godine bila jedna od najbrže rastućih razvijenih ekonomija. U četvrtom kvartalu 2013. godine, ekonomija SAD je ostvarila rast od 2,6%, dok je godišnja stopa iznosila 1,9%. Na rast je naj-više uticala lična potrošnja, koja je tokom cijele go-dine bila bitan faktor rasta, što je posebno bilo evi-dentno u četvrtom kvartalu. Takođe, snažan rast izvoza i rast fiksnih nerezidencijalnih investicija su u posljednjem kvartalu ove godine imali veliki uticaj na rast BDP-a, što ukazuje na fundamental-no poboljšanje ekonomije SAD. Prognoze MMF-a oko rasta BDP-a za naredne dvije godine govore da će ekonomija SAD i dalje imati stabilan rast.

S druge strane, četvrti kvartal je obilježio i pad po-trošnje federalne vlade koji je bio najizraženiji kod smanjenja troškova u okviru nacionalne odbrane.

50 VIX je mjera implicitne volatilnosti opcija na berzanski indeks S&P 500, i time mjera očekivane volatilnosti cijena akcija (za narednih 30 dana). TED spred je razlika između tromjesečnog USD LIBOR-a i američkih državnih zapisa iste ročno-sti, dok je LIBOR-OIS spred razlika između LIBOR-a i prekonoćne svop (fiksne) stope, koja je praktično tržišna očekivana vrijednost neke referentne prekonoćne kamatne stope (u Americi obično efektivne „stope na federalne fondove“) tokom određenog budućeg perioda.

Kvartalna, anualizovana stopa rasta BDP-a

Grafik 8.1

Izvor: US Bureau of Economic Analysis

139

Međunarodna ekonom

ija

Potrošnja je takođe bila u padu i na lokalnom i državnom nivou. Četvrti kvartal je takođe obilježilo neusvajanje budžeta za ovu fiskalnu godinu usljed nepostizanja dogovora oko nivoa zaduživanja ame-ričke Vlade, što je rezultiralo „djelimičnim zatvaranjem Vlade“ i određenih agencija i odrazilo se na prihode mnogih korporacija, tržište kapitala, vrijednost dolara i na zarade zaposlenih u državnom sektoru koji su bili pod direktnim uticajem ovih odluka.

U posljednjem kvartalu ove godine industrijska proizvodnja je ostvarila značajan rast i prešla predkrizni nivo. U skladu s tim i prerađivačka in-dustrija je ostvarila značajan rast u 2013. godini. Industrijska proizvodnja je rasla, a iskorišćenost kapaciteta je na kraju godine iznosila 78,4%, što je 2,1 p.p. ispod dugoročnih procenata iskorišće-nosti. Prema posljednjim podacima, ovaj proce-nat je nastavio da raste u prvom kvartalu 2014. godine.

Situacija na tržištu rada je nastavila da se pobolj-šava i tokom 2013. godine, pa je nezaposlenost na kraju godine iznosila 6,7%51. Prosječni mjesečni rast zaposlenosti u privatnom sektoru je tokom 2013. godine iznosio 194.000 i bio je veći nego prethodne godine. Prihodi od zarada u privat-nom sektoru su takođe uvećani.

51 Na kraju 2012. godine, nezaposlenost je iznosila 7,9%.

Industrijska proizvodnja i prerađivačka industrija, 2007=100

Bilans tekućeg računaNezaposlenost i promjena zaposlenosti u privatnom sektoru

Grafik 8.2


Izvor: Federalne rezerve

Izvor: US Bureau of Economic AnalysisIzvor: US Bureau of Labor Statistics

140


Deficit tekućeg računa se tokom 2013. godine smanjio na 2,3% BDP-a sa 2,7% u 2012. godini, zahva-ljujući manjem robnom deficitu, većem suficitu u domenu usluga, boljih prihoda i tekućih transfera.

Sudeći prema broju prodatih stambenih jedinica širom zemlje i broju novih građevinskih dozvola, tržište nekretnina je i u 2013. godini nastavilo da se oporavlja, premda je oporavak i dalje spor i daleko od pretkriznog perioda. Vrijednost građevinskih radova stambenih jedinica je ostvarila rast od 18,0%, dok su komercijalne nekretnine imale blagi pad od 0,4% u odnosu na 2012. godinu.

Godišnja inflacija je u 2013. godini iznosila 1,4%, što je u okvirima FED-ove politike. FED je u decem-bru 2013. godine objavio da će početi sa najavljenim smanjenjem kvantitativnog opuštanja, ali da će zadržati niske kamatne stope. Ovakav stav je rezultat indikatora koji ukazuju na stabilniji ekonomski oporavak, među kojima je i stopa nezaposlenosti koja je blizu ciljne od 6,5%. U januaru 2014. godine je najavljeno dalje smanjenje kvantitativnog opuštanja.

Berzanski indeksi su nastavili da rastu i bili su na istorijski najvišim nivoima. Vrijednost dolara je, s druge strane, padala tokom godine u odnosu na najveće svjetske valute izuzev japanskog jena.

8.1.2. Eurozona

Razlike u ekonomijama Eurozone su tokom 2013. godine bile i dalje prilično prisutne, premda je pri-mjetno smanjenje takve fragmentacije.

Ekonomska aktivnost Eurozone je u posljednjem kvartalu 2013. godine rasla po stopi od 0,3% (u odno-su na prethodni kvartal). Iako je stopa rast niža od većine razvijenih ekonomija, ovo je treći pozitivni kvartal u 2013. godini. Posmatrano po stopama koje se odnose na isti period prethodne godine, rast od 0,5% je prvi kvartalni rast ekonomske aktivnosti Eurozone u 2013. godini. Najveći doprinos rastu BDP-a je predstavljao izvoz koji je u četvrtom kvartalu rastao 1,2%, praćen rastom bruto fiksnog ka-pitala od 1,1%. Potrošnja domaćinstava je ostvarila minimalan rast od 0,1%. S obzirom da govorimo o izlasku iz recesije, domaća potražnja je pokazivala postepeni oporavak koju je potpomagala adekvatna monetarna politika.

Inflacija je u 2013. godini imala opadajući trend pa je godišnja stopa na kraju decembra od 0,8% bila daleko ispod ciljane inflacije ECB-a, što bi, ukoliko se nastavi ovaj trend, moglo da bude okidač za nove probleme.

Što se tiče zemalja tzv. periferije, stope nezaposlenosti su opale u Irskoj, Portugalu i Španiji, iako iznose i dalje visokih 12,1% i 15,4% u Irskoj i Portugalu, i ekstremno visokih 25,8% u Španiji. Sa druge strane, stope su dodatno porasle u Grčkoj, Italiji, kao i na Kipru (3,6 p.p.), pa su na kraju 2013. iznosile 28%, 12,7% i 17,5%, respektivno. Slovenija je takođe zabilježila pogoršanje (0,4 p.p.), a stopa nezaposlenosti na kraju 2013. iznosila je 10,1%. Nakon Grčke i Italije, najgoru poziciju u EU zauzima Hrvatska, čija je stopa nezaposlenosti na kraju 2013. iznosila 18,6%, nakon pogoršanja od 0,9 p.p. tokom godine.

S druge strane, Njemačka je jedina zemlja Eurozone/EU u kojoj je stopa nezaposlenosti u periodu nakon izbijanja krize opala. Tokom 2013. taj pad je nastavljen (0,3 p.p.), pa je stopa nezaposlenosti na kraju 2013. iznosila 5,1%, što je više jedino od stope nezaposlenosti u Austriji (4,9%). Francuska, suprotno, bilježi porast stope u odnosu na pretkrizni period za oko 3,4 p.p., a nakon stagnacije stope nezaposlenosti tokom 2013, stopa nezaposlenosti u toj zemlji je na kraju godine bila 10,8% (što je ispod prosjeka Eurozone).

141

Međunarodna ekonom

ija

Deficiti tekućeg računa zemalja periferije Euro-zone, koji su bili dostigli najviše nivoe u periodu 2007-2008, počeli su da opadaju. Procjenjuje se da su sve zemlje periferije, osim Grčke, ostvarile suficit tekućeg računa u 2013 – Španija, Italija i Portugal po prvi put, a Irska čak četvrtu godinu za redom. Suficiti tekućeg računa dolaze kao po-sljedica povećanja eksterne konkurentnosti kroz pad troškova rada (tj. zarada) i određenih struk-turnih reformi, kao i pada uvoza, usljed pada ži-votnog standarda i pada tražnje za uvoznim pro-izvodima i uslugama.

Evidentno je da je proces fiskalnog prilagođava-nja i dalje prisutan, i da su deficiti budžeta, nakon što su po izbijanju krize naglo porasli i dostigli vrlo visoke nivoe – primarno zbog problema u fi-nansijskom sektoru i rješavanja problema proble-matičnih banaka – sada značajno niži.

8.1.3. Japan

Vlada Japana i Banka Japana su u 2013. godini zajednički krenule u napore koji imaju za cilj savladavanje deflacije i uspostavljanje održivog ekonomskog rasta. U tom procesu uloga Banke Japana je uspostavljanje cjenovne stabilnosti i go-dišnje inflacije od 2%, što bi imalo pozitivan uti-caj na nacionalnu ekonomiju. S druge strane, cilj Vlade Japana je revitalizacija ekonomije, što bi se ogledalo u jačanju konkurentnosti i razvoju no-vih potencijala kroz regulatorne, institucionalne i poreske promjene. Takođe, Vlada Japana je na-javila da bi u cilju stimulisanja konkurentnosti japanske privrede i privlačenja stranih direktnih investicija mogla u 2014. godini da izvrši reforme korporativnih poreza. Imajući u vidu visok nivo javnog duga, jačanje koordinacije Vlade i Banke Japana će povećati kredibilitet kad je u pitanju upravljanje fiskalnom politikom.

Mjere, međutim, za sada nijesu u potpunosti dale željene efekte s obzirom da ekonomska aktivnost nije uspjela da održi momentum u drugom dijelu 2013. godine, pa je godišnji rast iznosio 0,7%.

Deficit tekućeg računa odabranih zemalja Eurozone, % BDP-a (2007-2013; 2013. godina

prikazana plavom bojom)

Deficit budžeta odabranih zemalja Eurozone, % BDP-a (2007-2013; 2013. godina prikazana

plavom bojom)

Grafik 8.5

Grafik 8.6

Izvor: Evropska komisija – Zimska prognoza 2014 (februar 2014)

Izvor: Evropska komisija – Zimska prognoza 2014 (februar 2014)

142


Jedan od efekata navedenih mjera je bilo značaj-no slabljenje jena, koje nije imalo velikog efek-ta na izvoz (posebno na obim izvoza) iako je na godišnjem nivou ostvaren rast. Slabija valuta je imala veći uticaj na rast uvoza u 2013. godini. Cijene uvezenih energenata, zbog situacije sa nu-klearnim reaktorima nakon zemljotresa, poveća-le su trgovinski deficit koji je u 2013. godini do-stigao rekordnu vrijednost. U posljednjem kvar-talu, ekonomija Japana je ostvarila deficit teku-ćeg računa. Iako je na godišnjem nivou ostvaren suficit, trend kretanja tekućeg računa, kao i prvi rezultati 2014. godine, ukazuje da je deficit realna mogućnost u narednom periodu.

Domaća potrošnja je u posljednjem kvartalu bila glavni oslonac rasta. Potrošnja domaćinstava je bila pozitivna uz labljenje prema kraju godine, pri čemu je ulaganje u nekretnine u zadnjem kvar-talu ostvarilo rast od 4,0% na godišnjem nivou.

Povjerenje potrošača je slabilo tokom godine, a prema indeksu povjerenja takav bi se trend mogao produžiti i na 2014. godinu. Potrošnja će zapravo u 2014. godini biti izložena testu zbog planiranih poreskih povišica u aprilu, što će biti još jedan putokaz Vladi i Banci Japana u kojoj mjeri i kom pravcu bi trebalo stimulisati privredu.

Godišnja stopa inflacije je na kraju 2013. godine iznosila 1,6% i u drugoj polovini godine je bilježila kontinuirani rast. Uticaj zajedničkih mjera Vlade i Banke Japana su dale efekta u ovoj sferi. Ipak, treba imati u vidu da je rast cijena energenata (5,6%) imao veliki uticaj na rast ukupne inflacije. Mnoge grupe cijena su tek u posljednjem kvartalu zabilježile rast i sudeći po trendu, inflacija od 2% je ostvariva tek u srednjem roku.

Započete mjere, kao i slabiji jen, adekvatno su se reflektovale na tržište kapitala, pa je Nikkei 225 ostvario godišnji rast od 52,4%. S druge strane, usporavanje privrede u drugoj polovini 2013. godine je uticalo da Nikkei 225 izgubi momentum da bi u prvom kvartalu 2014. godine došlo do njegovog pada.

Nezaposlenost je na kraju decembra iznosila 3,7%, što je najniža stopa u 2013. godini. Stope nezapo-slenosti su veoma niske u svim starosnim kategorijama pa je sudeći po ovom parametru japanska pri-vreda visoko konkurentna u poređenju sa ostalim razvijenim zemljama, posebno zemljama Evropske Unije.

Nivo duga opšte vlade je dostigao 155% BDP-a. Uprkos rastu duga, prinosi na japanske obveznice su niski i stabilni. Takođe treba imati u vidu da su zarade privrede i domaćinstava stabilne, te da je veliki procenat duga u domaćem vlasništvu.

8.2. Zemlje u usponu

Bolja ekonomska situacija u razvijenim zemljama će imati dalje pozitivne efekte na zemlje u razvoju u domenu izvoza, s obzirom na to da je domaća potrošnja u mnogih zemljama u razvoju niska. Procjena

Godišnje stope rasta BDP-a, kvartalna promjena

Grafik 8.7

Izvor: Cabinet Office

143

Međunarodna ekonom

ija

MMF-a ukazuje da je obim trgovine roba i usluga u svijetu ostvario rast tokom 2013. godine i to od 2,7%.

Najavljene promjene u monetarnoj politici FED-a u 2014. godini bi mogle da predstavljaju rizik po mnoge zemlje u razvoju u smislu manjih kapitalnih tokova, odnosno kratkoročnih finansiranja. To će umnogome zavisiti od rasta kamatnih stopa u SAD. Ipak, ostaje da se vidi koliko će fundamentalne karakteristike zemalja u usponu/razvoju biti otporne na ovakva pomjeranja, jer je prilikom samih na-govještaja tokom 2013. došlo do pada vrijednosti određenih valuta.

Za mnoge azijske zemlje u usponu/razvoju, rast je ostao stabilan ali ispod dugoročnih prosjeka rasta. Iako je oporavak razvijenih tržišta pozitivno uticao na izvoz, evidentan je bio rast uvoza pa je neto po-zicija imala nešto slabiji doprinos razvoju. Inflatorna kretanja su bila kontrolisana izuzev zemalja gdje su valute značajno oslabile (npr. Indija i Indonezija). Kao odgovor na situaciju one su bile jedine zemlje u regionu koje su se odlučile za podizanje kamatnih stopa.

8.2.1. Kina

Ekonomska aktivnosti je u Kini rasla po stopi od 7,7% u 2013. godini, što je na istom nivou kao i pret-hodne godine. U prvoj polovini 2013. godine, ekonomska aktivnost je bila nešto slabija u odnosu na drugi dio godine. Na ovogodišnji rast BDP-a su uglavnom uticale investicije i rast potrošnje. Usljed spoljnih okolnosti, kineski izvoz je rastao po stopi od 7,8%, a uvoz po stopi od 7,3%, što je daleko ispod pretkriznih stopa rasta, pa je neto pozicija imala slabiji uticaj na rast BDP-a. Pored navedenih faktora treba pomenuti i paket fiskalnih mjera koji je stimulativno uticao na ekonomiju. Prema MMF-ovim prognozama stopa rasta će u sljedeće dvije godine biti nešto niža, ali su prognoze pozitivno revidirane.

Inflacija je u 2013. iznosila 2,6%, što znači da je ostala na istom nivou kao i u prethodnoj godini. S druge strane, cijene proizvođačkih industrijskih proizvoda su bile negativne (-1,9%), što je niže nego u prethodnoj godini (-1,7%). Na tržištu nekretnina je ostvaren rast prodaje rezidencijalnih nekretni-na, a izgradnja novih objekata nije pratila rast prodaje pa se ubuduće može očekivati dalji rast cijena nekretnina.

Ostvaren je suficit tekućeg računa od 2,5% BDP-a koji bilježi rast u odnosu na 2012. godinu (2,3%).

Stopa nezaposlenosti je u 2013. godini iznosila 4,1%, koliko je iznosila i u prethodne dvije godine. Zabi-lježen je deficit budžeta u visini od 1,2% BDP-a, u odnosu na 2012. godinu (0,9%) bilježi rast. Javni dug Kine procijenjen je na 22,9% BDP-a, a za 2014. godinu MMF prognizira smanjenje na 20,9% BDP-a.

Vrijednost kineske valute je nastavila da raste i u prvoj polovini 2013, ali je taj rast usporen u drugoj polovini, s tim da je u odnosu na američki dolar rast bio konstantan. SSE kompozitni indeks je bio u padu tokom godine i značajno je ispod istorijskog maksimuma kada je bio iznad 6.000 poena.

8.2.2. Rusija

U 2013. godini ruska ekonomija je rasla po stopi od 1,3%, što je daleko niža stopa rasta od one u 2012. godini kada je iznosila 3,4% i najniža je stopa od 2009. godine. Usporavanje ekonomske aktivnosti je rezultat nedostatka strukturnih reformi, što se reflektovalo na pad poslovnog i potrošačkog povjere-nja. Potrošnja je bila glavni pokretač rasta, na šta su, velikim dijelom, uticali rast kredita i rast zara-

144


da. Međutim, ona je u 2013. godini bila više nego upola smanjena u odnosu na 2012. godinu. To je do određene mjere nadomješteno rastom eksterne tražnje u drugoj polovini 2013. godine, što se ogledalo u značajnom rastu izvoza. MMF-ova prognoza rasta za naredne dvije godine je bitno revidirana na-niže, a s obzirom na ekonomske probleme koji proističu iz geopolitičkih razloga, mogla bi se očekivati dalja revizija.

Uprkos slabijoj ekonomskoj aktivnosti, stopa nezaposlenosti je tokom 2013. godine imala opadajući trend i na kraju godine je iznosila 5,6%.

U četvrtom kvartalu 2013. godine ostvaren je suficit tekućeg računa od 4,7 milijarde dolara i niži je više nego dvostruko u odnosu na prethodnu godinu. Razlog je povećanje deficita kod sektora usluga i primarnih i sekundarnih računa prihoda. Robni suficit je smanjen, primarno zbog većeg rasta uvoza.

Godišnja inflacija je u decembru 2013. godine iznosila 6,5 %, a ciljana inflacija od 5% bi prema Central-noj banci Rusije mogla da se ostvari tek u drugom dijelu 2014. godine.

Budžetski deficit je iznosio 1,3% BDP-a, za razliku od 2012. godine kada je zabilježen suficit od 0,4% BDP-a. Prema procjenama MMF-a, javni dug je iznosio 14,1% BDP-a, prema istom se prognozira rast u narednom periodu, s tim da je udio duga federalne vlade u lokalnoj valuti u ovoj godini bio značajan.

MSCI indeks ruske berze je tradicionalno pratio cijenu nafte da bi u posljednje dvije godine bio ostva-ren jaz. RTSI indeks je ostvario pad koji je dalje produbljen u prvom kvartalu 2014. godine.

8.3. Zemlje okruženja

Većina ekonomija zemalja jugozapadnog Balkana su tokom 2013. godine pokazale da ekonomska kri-za nije ni blizu razrješenja. To se najbolje moglo vidjeti kroz prizmu javnih finansija, gdje pored dra-stičnih smanjena rashoda, „punjenja“ budžeta zapravo predstavljaju ključni problem fiskalne politike. Izvjesno je da se smanjenje javne potrošnje odražava na BDP, ali suštinski problem su strukturalni problemi ovih ekonomija, koje bilježe visoke stope nezaposlenosti, nelikvidnosti, visoke stope nekva-litetnih kredita, nekonkurentnosti, niske nivoe produktivnosti, nedovoljne ili spore realizacije stranih direktnih investicija, itd.

8.3.1. Hrvatska

Ekonomska aktivnost u Hrvatskoj je u posljednjem kvartalu 2013. godine zabilježila pad od 1,2%,52 odnosno 1,0% na godišnjem nivou. Najveći pozitivni doprinos BDP-u ostvaren je manjim uvozom u posljednjem kvartalu. Ostvaren je suficit tekućeg računa nakon dužeg niza godina u iznosu od 0,6 milijardi eura ili 1,3% BDP-a.

Industrijska proizvodnja je tokom 2013. godine nastavila negativan trend, a na strukturalne probleme ukazuje i prilično visoka stopa nezaposlenosti od 17,3% i jedna je od najviših u Evropskoj Uniji.

Prosječan rast cijena u 2013. iznosio je 2,2%, s tim da je godišnja inflacija imala opadajući trend i već početkom 2014. godine inflacija bilježi negativne stope.

52 U odnosu na isti period prethodne godine

145

Međunarodna ekonom

ija

Javne finansije u Hrvatskoj, kao refleksija stanja u ekonomiji, predstavljaju veliku opasnost. Postoji prilična neusklađenost prihoda i rashoda. Javni dug je tako u 2013. godini iznosio 66,8% BDP-a, što je značajan rast u odnosu na nivo iz 2012. godine kad je iznosio 55,8% BDP-a.

Tokom 2013. ostvaren je blagi rast nominalnih bruto zarada (0,7%). Kretanja nominalnih plata su odraz smanjenja plata u državnim i javnim službama za 3,0% od marta 2013. godine i plata u privat-nom sektoru koje su blago rasle. Prosječna neto plata u decembru 2013. godine iznosila je 5.556 kuna, dok je prosječna bruto plata iznosila 8.005 kuna. S obzirom na kretanje potrošačkih cijena u 2013. ku-povna moć prosječne plate nastavila se smanjivati četvrtu godinu za redom (–1,5%).

8.3.2. Srbija

Prema podacima Zavoda za statistiku Srbije, realni BDP je u četvrtom kvartalu 2013. godini zabilježio rast od 2,7%, dok je godišnja stopa iznosila 2,5%.

Potrošnja domaćinstava je tokom cijele godine bila niža u odnosu na prethodnu godinu, izuzev u po-sljednjem kvartalu. Takođe, na godišnjem nivou, potrošnja države je bila niža, kao i bruto investicije u osnovne fondove. Nasuprot tome, pozitivni doprinos je predstavljao izvoz robe i usluga.

Godišnja stopa inflacije u decembru 2013. iznosila je 2,2% (što predstavlja značajan pad u odnosu na 12,2% iz decembra 2012), dok je prosječna godišnja inflacija u 2013. iznosila 7.0%.

Zbog većih budžetskih prihoda, deficit je na kraju 2013. Godine iznosio 5,0% naspram 5,7% u 2012. godini. Zabilježen je dalji rast javnog duga koji je povećan sa 60,2% (kraj 2012) na 63,8% BDP-a.

Stopa nezaposlenosti je u 2013. godini iznosila 22,1% i bila je niža nego u 2012. godini (23,9%). Pro-sječna neto zarada u decembru 2013. godine iznosila je 50.820 dinara, a u odnosu na prosječnu neto zaradu isplaćenu u decembru 2012. godine veća je nominalno za 8,3%, a realno za 6,0%.

8.3.3. Makedonija

Ekonomska aktivnost je u Makedoniji tokom 2013. godine ostvarila značajan napredak i rast BDP-a, pa je tako u posljednjem kvartalu bila veća za 3,2% u odnosu na isti period prethodne godine, a na godišnjem nivou 3,1%.

Industrijska proizvodnja je u 2013. godini ostvarila rast od 3,2%, na šta je posebno uticao rast u po-sljednem kvartalu. Visoke stope rasta su zabilježene i u prvim mjesecima 2014. godine.

Stopa nezaposlenosti je nastavila opadajući trend, i u posljednjem kvartalu 2013. godine je iznosila 28,6%, što je 2,0 p.p. manje nego na kraju 2012. godine.

Prosječan rast cijena bio je 2,8%, u odnosu na 2012. godinu kada je iznosio 3,3%. Godišnji rast cijena u decembru 2013. godine iznosio je 1,4%, što predstavlja pad stope inflacije, u odnosu na 4,7% iz pret-hodne godine.

Prosječna mjesečna neto zarada je u decembru 2013. godine iznosila 21.500 denara. Neto zarade su tokom 2013. godine ostvarile realni pad od 1,6%.

146


Deficit tekućeg računa iznosio je 1,9% BDP-a, što predstavlja poboljšanje u odnosu na 3,0% BDP-a iz 2012. godine. Treći i četvrti kvartal su obilježili veći izvoz i manji uvoz roba kao i bolji bilans usluga i prihoda.

Javni dug je tokom 2013. uvećan sa 34,1% BDP-a na kraju 2012. godine, na 35,8% BDP-a.

8.4. Kamatne stope centralnih banaka

Centralne banke vodećih ekonomija su i u 2013. godini nastavile sa politikom rekordno niskih kamat-nih stopa, a ovakva se politika može očekivati i u 2014. godini s obzirom na to da ekonomski oporavak i dalje traje.

FED-ova referentna kamatna stopa, koja je na nivou 0-0,25% na snazi je još od 2008. godine, a na po-sljednjim sjednicama Federalnog komiteta za operacije na otvorenom tržištu u 2013. godini saopšteno je da stope mogu još dugo ostati na tom nivou, mada postoje najave i o mogućem rastu krajem 2014. godine.

FED je nakon sjednica Federalnog komiteta za operacije na otvorenom tržištu iz decembra 2013. i januara 2014. godine odlučio da smanji mjesečne kupovine agencijskih hipotekarnih hartija od vri-jednosti, tj. dugoročnijih dužničkih hartija Trezora, sa 40 na 30 milijardi, tj. sa 45 na 35 milijardi do-larara, respektivno.

Evropska centralna banka je usljed popuštanja inflatornih pritisaka, a intenziviranja rizika od pada ekonomske aktivnosti, u dva navrata snižavala referentnu kamatnu stopu – na sjednici od 02.05. sa 0,75% na 0,5% i na sjednici od 07.11. sa 0,5% na 0,25%, što je rekordno nizak nivo.

I banke Engleske i Japana nastavljaju da drže svoje referentne kamatne stope na izuzetno niskim ni-voima, od 0,5%, odnosno 0-0,1%, još od marta 2009, odnosno decembra 2008. godine, respektivno.

Tabela 8.2

Referentne kamatne stope vodećih centralnih banaka

Centralna banka Kamatna stopa Nivo, % Datum posljednje promjene

ECB Stopa na glavne operacije refinansiranja 0,25 07.11.2013.

FED Ciljana stopa na federalne fondove 0-0,25 16.12.2008.

Švajcarska nacionalna banka Ciljani tromjesečni LIBOR na CHF 0-0,25 03.08.2011.

Banka Engleske „Bank rate“ 0,5 05.03.2009.

Banka Japana Ciljana stopa na nekolateralizovane prekonoćne pozajmice 0-0,1 19.12.2008.

Izvor: Centralne banke

147

Međunarodna ekonom

ija

8.5. Kretanje deviznih kurseva

Euro je tokom 2013. godine nominalno apresi-rao u odnosu na glavne svjetske valute. U odnosu na dolar, funtu i franak, euro je blago aprecirao, za 4,2% (sa 1,3192 na 1,3741 USD za jedan euro), 2,2% i 1,6%, respektivno. Takođe, varijacije kur-sa eura prema tri pomenute valute bile su male, uz koeficijent varijacije od 2%, 1,4% i 0,7%, res-pektivno. Aprecijacija eura u odnosu na jen bila je najizraženija - 26,4%, pri čemu je jasno da je jen deprecirao i u odnosu na druge svjetske va-lute kao rezultat mjera koje su zajednički spro-vele Vlada Japana i Banka Japana. Dešavanja na američkoj političkoj sceni u drugoj polovini go-dine, tj. neslaganje oko budžeta i tzv. Obamakera su primorali Vladu da nakon 17 godina opet za-tvori neke od svojih agencija i jedinica. Međutim, sumnje tržišta oko nemogućnosti zaduživanja odnosno servisiranja obaveza SAD su bile glavni uzrok padu vrijednosti dolara.

Euro prema drugim valutama, 01.01.2012=100 (rast/pad označava jačanje/slabljenje eura)

Grafik 8.8

Izvor: Blumberg, kalkulacije CBCG

NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI 09

151

Najznačajniji događaji

Najznačajniji događaji u 2013. godini

Januar

Od prvog januara 2013. godine, povećane su akcize na pivo i iznose pet eura po zapreminskoj sadržini alkohola na hektolitar.

Skupština je usvojila dopune Zakona o porezu na dohodak fizičkih lica kojima se na zarade preko 720 eura bruto, odnosno 479 eura neto, primjenjuje veća poreska stopa od 15% na iznose iznad tog nivoa.

Skupština je izabrala Milojicu Dakića za guvernera Centralne banke Crne Gore.

Vlada je oformila radni tim u cilju definisanja i implementacije mjera koje će biti usmjerene na suzbi-janje sive ekonomije, između ostalog i borbu protiv rada na crno, kontrolu prometa akciznih proizvoda i izdavanja fiskalnih računa.

Vlada je sa Kombinatom aluminijuma, Elektroprivredom Crne Gore i Rudnikom uglja Pljevlja potpi-sala ugovor o poravnanju, u cilju ispunjenja zaključaka Skupštine.

Februar

Vlada je usvojila Informaciju o preduzetim mjerama za suzbijanje sive ekonomije i zadužila Mini-starstvo rada i socijalnog staranja da u daljem dijalogu sa nadležnim tijelima i socijalnim partnerima definiše procenat povećanja minimalne zarade.

Predstavnici crnogorske i hrvatske vlade potpisali su u Zagrebu sporazume o saradnji u oblasti turiz-ma i ekonomije.

Crnogorska Vlada utvrdila je Predlog zakona o izmjenama i dopunama Zakona o porezu na dodatu vrijednost (PDV), kojim su za neizdavanje fiskalnih računa, neiskazivanje prometa preko registar kasa i druge prekršaje po tom osnovu, predviđene novčane kazne od 800 do 20 hiljada eura.

Akcionari Novinsko-izdavačkog preduzeća „Pobjeda“ usvojili su Predlog sporazuma o izmirenju oba-veza prema državi, kojim će Vlada preuzeti dug kompanije od 2,8 miliona eura u zamjenu za atraktiv-nu lokaciju i zgradu preduzeća.

Akcionari Novog duvanskog kombinata Podgorica jednoglasno su usvojili Odluku o pretvaranju duga u akcijski kapital, koja se odnosi na potraživanje Vlade prema kompaniji u iznosu od 280 hiljada eura.

152


Mart

Komisija za suzbijanje sive ekonimije usvojila je Akcioni plan, kojim su definisane aktivnosti usmje-rene na tržište rada, promet akciznih proizvoda i plaćanje poreza na dodatu vrijednost kroz izdavanje fiskalnih računa.

Crna Gora je prema konkurentnosti u industriji turizma i putovanja nazadovala za četiri mjesta u odnosu na prethodni izvještaj Svjetskog ekonomskog foruma i nalazi se na 40. poziciji od ukupno 140 država.

Vlada je prihvatila predlog Socijalnog savjeta i utvrdila minimalnu zaradu, u iznosu od 193 eura.

April

Vlada je usvojila agrobudžet za 2013. godinu koji iznosi 20,3 miliona eura, što je oko jedan odsto ma-nje u odnosu na prošlogodišnji.

Zvaničnici Svjetske banke i Međunarodnog monetarnog fonda, na sastanku sa predstavnicima crno-gorske Vlade, podržali su najavljeno povećanje stope poreza na dodatu vrijednost.

Vlada je utvrdila Predlog zakona o porezu na promet nepokretnosti, čijim bi se donošenjem postiglo brže i efikasnije utvrđivanje i naplata poreza, a time ostvario i veći obim prihoda.

Privatna firma „Capital Invest“ prodala je na Montenegroberzi oko 2,5% akcija Prve banke Crne Gore za ukupno 1,067 miliona eura.

Predstavnici Vlade i reprezentativnih sindikalnih organizacija u Crnoj Gori potpisali su Sporazum o izmirivanju potraživanja po osnovu manje isplaćenog toplog obroka i regresa za 2010. godinu, čime su stvoreni uslovi za njihovu isplatu.

Predstavnici Vlade, Agencije Ujedinjenih nacija za poljoprivredu i proizvodnju hrane (UNFAO) i 17 farmerskih udruženja u Crnoj Gori, potpisali su ugovor o preuzimanju poljoprivredne mehanizacije, kako bi se vlasništvo nad njom prenijelo na farmere.

Crna Gora je u novom izvještaju Svjetskog ekonomskog foruma o konkurentnosti u oblasti informa-ciono-komunikacionih tehnologija pala dva mjesta i zauzela 48. poziciju među 144 rangirane zemlje.

U Skupštini su usvojeni novi zaključci za rješavanje problema u podgoričkom Kombinatu aluminiju-ma.

Maj

Vlada je donijela odluku da stopu poreza na dodatu vrijednost od 17% poveća na 19%, dok se niža od sedam odsto i nulta neće mijenjati.

Vlada je usvojila Akcioni plan za sprovođenje Strategije podsticanja konkurentnosti na mikro nivou od 2011. do 2015. godine.

153


U Tirani je potpisan Memorandum o razumijevanju za podršku i saradnju u realizaciji Trans-jadran-skog i Jonsko–jadranskog gasovoda.

Bonitetna agencija Mudis /Moody’s/ u svom posljednjem izvještaju nije mijenjala kreditni rejting Crne Gore koji je već dvije godine na nivou Ba3.

Skupština je usvojila predloge izmjena i dopuna finansijskih planova šest regulatornih agencija za 2013. godinu, u dijelu koji se tiče smanjenja troškova zarada, a godišnja ušteda po tom osnovu iznosi oko 660 hiljada eura.

Jun

Skupština je usvojila izmjene i dopune Zakona o porezu na dodatu vrijednost, koje podrazumijevaju povećanje stope sa 17% na 19%. Porez na dodatu vrijednost po stopi od 19% počeo je da se obračunava od prvog jula 2013. godine.

Vlada je usvojila smjernice za makroekonomsku i fiskalnu politiku do 2016. godine, prema kojima projektovana stopa rasta u prosjeku iznosi 3,6%.

Vlada je usvojila Predlog rebalansa budžeta za 2013. godinu, kojim se predviđa izmirivanje duga Kom-binata aluminijuma prema Elektroprivredi od 61 milion eura, kao i dodatno zaduživanje države od 102 miliona eura po osnovu pada garancija.

Jul

Od prvog jula počeo je da se obračunava porez na dodatu vrijednost (PDV) po stopi od 19%. Skupština Crne Gore je povećanje PDV-a sa 17% na 19% izglasala u junu, a plan Vlade je da se po tom osnovu u budžet države slije dodatnih 40 miliona eura godišnje.

Poreska uprava objavila je „crnu listu“ poreskih dužnika. Objavljivanjem liste preduzeća sa najvećim poreskim dugom donekle je doprinijeto većoj transparentnosti crnogorske ekonomije i jasnijoj slici u kojoj se određene kompanije nalaze.

Mađarska OTP i ruska VT banka obavijestile su Vladu o aktiviranju garancija izdatih za kredite koje su odobrile Kombinatu aluminijuma Podgorica u iznosu od 102 miliona eura.

Ministarstvo finansija zaključilo je kreditni aranžman od 60 miliona eura sa Dojče /Deutsche/ i Erste bankom, kako bi obezbijedili novac za izmirenje obaveza po osnovu aktiviranih državnih garancija izdatih za Kombinat aliminijuma Podgorica.

Ministarstvo finansija uputilo je Skupštini predlog rebalansa ovogodišnjeg budžeta. Međutim, Odbor za ekonomiju, finansije i budžet ga nije podržao.

Na tenderu za gradnju autoputa Bar–Boljari prvorangirana je kineska Kompanija za telekomunikacije i infrastrukturu, koju podržava Exim banka.

U parlamentu su usvojene izmjene i dopune Zakona o akcizama kojima je predviđeno povećanje spe-cifične akcize na cigarete sa 30 na 35 centi po paklici, odnosno sa 15 na 17,5 eura za hiljadu komada.

154


Privredni sud Podgorica proglasio je stečaj u Kombinatu aluminijuma zbog duga koji je dostigao 386 miliona eura.

Vlada je usvojila Predlog zakona o platnom prometu, kojim se cjelovito uređuju nacionalne, međuna-rodne i prekogranične platne transakcije.

Vlada je usvojila Predlog zakona o budžetu i fiskalnoj odgovornosti, kojim je utvrđena granica mak-simalnog deficita i zaduženosti na iznos od tri odsto, odnosno 60% bruto domaćeg proizvoda, kao i mjere odgovornosti u slučaju odstupanja od odredbi.

Predstavnici vlada Crne Gore i Hrvatske potpisali su Sporazum o socijalnom osiguranju koji će regu-lisati međusobne odnose u oblasti penzijskog, invalidskog i zdravstvenog osiguranja.

Avgust

Od prvog avgusta struja za domaćinstva sa dvotarifnim mjerenjem skuplja je za 2,38%, pa kilovat sat košta 8,32 centa bez poreza na dodatu vrijednost.

Za dodjelu ugovora o koncesiji za proizvodnju ugljovodonika, u okviru tendera za istraživanje nafte i gasa u crnogorskom podmorju koji je Vlada objavila, najveće interesovanje su pokazale kompanije iz Velike Britanije i Sjedinjenih Američkih Država.

Crna Gora je, predajom akreditacionog paketa, stvorila uslove da se novac iz evropskog fonda za poljo-privredu, IPARD, namijenjen za 2013. godinu plasira već naredne godine i tako omogući poljoprivred-nicima da obezbijede potrebna sredstva.

Azmont Investment je rušenjem prvog od 80 objekata u krugu bivše kasarne u Kumboru ušao u veli-ki posao raščišćavanja terena, koje će trajati godinu dana, nakon čega će početi gradnja „One&Only“ rizorta.

Crna Gora je, u izvještaju Ekonomista /The Economist/ o procjeni ispunjenosti uslova za sprovođenje javno-privatnih partnerstava za 2012. godinu, zauzela 19. mjesto među 25 država Balkana, centralne i istočne Evrope.

Mađarska firma „Vagon inpex“ uplatila je nikšićkim Rudnicima boksita avans od 100 hiljada eura po osnovu ugovora o isporuci 450 hiljada tona rude za tri godine, vrijednog deset miliona eura.

Septembar

Predstavnici Crne Gore, Hrvatske i Makedonije potpisali su na Bledu Sporazum o osnivanju Centra za razvoj finansija (CEF), kao međunarodne organizacije.

Crna Gora je na ovogodišnjoj listi konkurentnosti Svjetskog ekonomskog foruma napredovala pet mje-sta i zauzela 67. poziciju među 148 rangiranih zemalja.

Privredni sud uveo je, na zahtjev Atlas banke, stečaj u Zavod za izgradnju Bara zbog duga od 800 hi-ljada eura.

155


Skupština akcionara Luke Kotor prihvatila je odluku kompanije o zaduženju od 615 hiljada eura za izgradnju putničkog terminala.

Švajcarska finansijska institucija NLB Interfinanc /Interfinanz/ pokrenula je postupak namirenja duga u ukupnom iznosu od 105 miliona eura, koliko je na ime dva kredita uzela podgorička kompanija Vek-tra, ali ih nije otplaćivala u roku.

Vlada je usvojila Nacrt izmjena i dopuna zakona o porezu na dohodak fizičkih lica kojim će određene samostalne djelatnosti biti isključene iz sistema paušalnog oprezivanja.

Vlada i Elektroprivreda Crne Gore su produžile rok za dostavljanje ponuda za izgradnju drugog bloka Termoelektrane Pljevlja do 31. oktobra.

Stečajnoj upravi Kombinata aluminijuma prijavilo se 2.236 povjerilaca koji ukupno potražuju oko 460 miliona eura.

Oktobar

Vlada je usvojila odluku o novom kreditnom zaduženju od 100 miliona eura koje se odnosi na po-krivanje budžetskih obaveza za 2013. godinu, a banka Morgan Stenli /Stanley/ dostavila je najbolju ponudu.

Crna Gora je prema izvještaju Svjetske banke o lakoći poslovanja, Doing Business 2014, napredovala sedam mjesta i zauzela 44. poziciju od ukupno 189 država.

Vlada je usvojila Predlog zakona o otpisu kamate na poreske i carinske obaveze, koji se odnosi na na-platu samo glavnice ranije dospjelih dugova.

Abu Dabi fond /Abu Dhabi Fund for Development/ odobrio je Crnoj Gori kredit od 50 miliona dolara za poljoprivredu, namijenjen većim poljoprivrednim proizvođačima.

Privredni sud u Podgorici proglasio je bankrot Kombinata aluminijuma.

Novembar

Vlada je usvojila budžet za 2014. godinu, koji iznosi 1,5 milijardi eura.

Vlada je usvojila Predlog izmjena zakona o porezu na dohodak fizičkih lica kojim je propisano da se određene samostalne djelatnosti oporezuju po stvarnom dohotku.

Takođe, Vlada je usvojila nove sistemske mjere poreskog prilagođavanja, koje predviđaju donošenje zakona o zaradama u javnom sektoru, ukidanje takse na električna brojila, dalju primjenu kriznog poreza, strožije sankcionisanje povratnika u prekršaju i određene podsticaje za nova zapošljavanja.

Skupštinski Odbor za ekonomiju, finansije i budžet predložio je parlamentu da usvoji predloženi za-kon o otpisu kamate na poreske i carinske obaveze, kao i dopunu Zakona o porezu na dobit preduzeća.

156


Privredni sud uveo je stečaj u Rudnike boksita Nikšić, na zahtjev Crnogorske komercijalne banke, zbog duga od 1,59 miliona eura.

Decembar

Skupština Crne Gore usvojila je budžet za 2014. godinu, koji iznosi 1,5 milijardi eura.

Takođe, u Skupštini je usvojena dopuna Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju, kojom je predviđeno zamrzavanje penzija i u 2014. godini.

U decembru je stupila na snagu odredba Zakona o radu, koja određuje da poslodavci sa svim zapo-slenima, sa kojima su duže od dvije godine zaključivali ugovor o radu na određeno vrijeme, moraju zaključiti ugovor na neodređeno ili raskinuti radni odnos.

Ziraat banka iz Turske dostavila je pismo o namjerama za osnivanje banke u Crnoj Gori.

Crna Gora je na Forbsovoj listi 100 zemalja sa najpogodnijim uslovima za poslovanje zauzela 44. mje-sto.

Predstavnici Crne Gore, Hrvatske, Azerbejdžana i Albanije potpisali su Memorandum o saradnji u izgradnji gasnog koridora, koji doprinosi ostvarenju ciljeva Energetske zajednice o diverzifikaciji tran-sportnih pravaca i izvora i većoj sigurnosti snabdijevanja.

Stečajna uprava Kombinata aluminijuma objavila je u crnogorskim štampanim medijima tender za prodaju imovine podgoričke fabrike po početnoj cijeni od 52,47 miliona eura.

PRILOZI 10

159

Prilozi

Prilog A: Realna kretanja

Tabela 2: Industrijska proizvodnja

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

Tabela 1: Pregled makroekonomskih kretanja

OPIS2012.XII/XI

2013. (lančani indeks)


Industrijska proizvodnja (index) 115,3 83,0 102,0 124,6 110,6 79,3 87,3 114,0 100,8 89,8 99,0 127,6 108,7

Potrošačke cijene (indeks) 99,7 99,9 100,1 100,4 100,3 100,2 99,4 100,7 99,9 100,1 99,8 99,4 100,0

Cijena proizvođača industrijskih proizvoda (index) 99,6 99,9 100,2 99,9 99,9 99,9 100,0 99,9 99,6 100,2 99,9 100,0 100,1

NAZIV Učešće u 2012.

Dec-'13.Ø 2012.

Dec-'13.Nov-'13.

Dec-'13.Dec-'12.

Jan-Dec 2013.Jan-Dec 2012.

INDUSTRIJA UKUPNO 100,0 134,0 108,7 114,5 110,6

VAĐENJE RUDA I KAMENA 5,2 116,5 134,1 138,0 98,6

Vađenje uglja 4,0 117,2 119,2 117,0 93,6

Vađenje ruda metala 0,1 - - - -

Ostalno rudarstvo 1,1 51,4 109,1 177,2 85,5

PRERAĐIVAČKA INDUSTRIJA 59,6 128,9 115,2 148,8 95,0

Proizvodnja prehrambenih proizvoda 7,1 125,1 98,9 123,6 110,0

Proizvodnja pića 3,5 126,4 161,0 118,2 97,5

Proizvodnja duvanskih proizvoda 1,1 244,5 181,6 87,9 221,7

Proizvodnja odjevnih predmeta 0,1 99,2 150,1 90,0 69,8

Proizvodi od drveta, plute i sl. 1,5 87,4 80,5 99,7 83,3

Proizvodnja papira i proizvoda od papira 0,5 122,1 106,4 108,1 132,0

Štampanje i umnožavanje audio i video zapisa 0,4 88,5 98,3 108,1 96,3

Proizvodnja hemikalija i hemijskih proizvoda 0,2 137,5 155,0 122,2 121,6

Proizvodnja osnovnih farmaceutskih proizvoda i preparata 10,0 285,7 148,0 463,8 109,7

Proizvodnja proizvoda od gume i plastike 0,1 119,6 136,4 62,5 113,3

Proizvodnja proizvoda od ostalih nemetalnih minerala 6,1 167,0 111,0 235,9 141,1

Proizvodnja osnovnih metala 21,2 55,2 80,5 75,3 62,7

Proizvodnja metalnih proizvoda, osim mašina i uređaja 1,6 8,0 150,9 4,3 73,1

Proizvodnja mašina i opreme na drugom mjestu nepomenute 5,6 109,1 90,3 118,3 96,1

Proizvodnja namještaja 0,1 994,0 132,3 994,0 688,1

Popravka i montaža mašina i opreme 0,5 222,5 235,7 165,1 139,3

SNABDIJEVANJE ELEKTRIČNOM ENERGIJOM, GASOM I PAROM 35,2 145,4 98,4 83,9 138,7

160



Ukupno Vađenje ruda i kamena Prerađivačka industrijaSnabdijevanje električnom energijom, gasom i parom

Indeks period na

period2010=100

Mjesečna stopa

Indeks period na

period2010=100

Mjesečna stopa

Indeks period na

period2010=100

Mjesečna stopa

Indeks period na

period2010=100

Mjesečna stopa

2006. 101,0 102,9 100,1 103,1

2007. 100,1 101,5 109,3 72,6

2008. 98,0 117,7 88,7 131,9

2009. 67,8 34,5 61,4 97,6

2010. 117,5 158,7 97,0 151,1

2011. 89,7 106,3 106,8 67,3

2012. 92,9 79,0 89,9 101,4

2010.

Jan. 103,5 13,5 81,7 133,5 66,0 -29,7 151,0 59,5

Feb. 92,3 -10,9 65,0 -20,4 74,7 13,3 116,5 -22,9

Mar. 108,3 17,4 71,6 10,3 93,6 25,2 130,5 12,0

Apr. 103,7 -4,2 90,4 26,2 101,5 8,5 108,0 -17,2

Maj 93,2 -10,2 60,8 -32,8 94,8 -6,6 95,2 -11,9

Jun 101,4 8,9 94,1 54,8 113,4 19,6 88,0 -7,6

Jul 87,0 -14,3 94,4 0,3 103,6 -8,6 66,0 -24,9

Avg. 74,6 -14,2 121,3 28,5 93,9 -9,4 45,9 -30,6

Sep. 95,5 27,9 139,5 15,0 120,0 27,8 60,8 32,5

Okt. 100,7 5,4 219,2 57,1 113,6 -5,3 70,9 16,8

Nov. 107,3 6,6 82,4 62,4 111,8 -1,6 105,1 48,1

Dec. 132,8 23,7 79,7 -3,3 113,8 1,8 161,9 54,0

2011.

Jan. 105,5 -20,5 90,1 13,0 82,2 -27,7 135,3 -16,4

Feb. 99,9 -5,3 80,1 -11,1 95,7 16,4 107,3 -20,7

Mar. 97,2 -2,7 87,7 9,5 103,3 7,9 91,1 -15,1

Apr. 82,5 -15,1 89,2 1,7 94,6 -8,4 67,3 -26,1

Maj 70,5 -14,5 50,3 -43,6 103,5 9,4 33,4 -50,4

Jun 82,4 16,9 81,7 62,4 117,0 13,0 40,9 22,5

Jul 87,1 5,7 99,6 21,9 113,7 -2,8 53,8 31,5

Avg. 88,0 1,0 118,7 19,2 120,1 5,6 45,8 -14,9

Sep. 93,5 6,3 226,6 90,9 115,5 -3,8 51,1 11,6

Okt. 96,5 3,2 134,8 -40,5 114,5 -0,9 70,3 37,6

Nov. 90,2 -6,5 137,6 2,1 116,7 1,9 52,6 -25,2

Dec. 83,5 -7,4 79,5 -42,2 104,3 -10,6 59,0 12,2

2012.

Jan. 79,7 -4,6 89,5 12,6 86,3 -17,3 70,6 19,7

Feb. 85,2 6,9 86,9 -2,9 91,6 5,9 77,4 9,6

Mar. 93,3 9,5 83,6 -3,8 115,2 25,6 68,1 -11,9

Apr. 99,7 6,8 44,0 -47,4 125,9 9,3 75,0 10,1

Maj 73,9 -25,9 14,7 -66,6 108,2 -14,1 39,8 -46,9

Jun 66,3 -10,3 38,8 163,9 95,3 -12,0 34,9 -12,3

Jul 85,6 29,1 88,1 127,2 97,7 2,6 70,8 102,7

Avg. 83,2 -2,8 91,1 3,4 104,6 7,0 56,6 -20,2

Sep. 78,7 -5,4 189,0 107,5 92,4 -11,7 49,0 -13,3

Okt. 73,0 -7,8 117,1 -38,0 68,0 -26,9 73,6 50,1

Nov. 84,8 16,3 95,6 -18,4 83,9 23,2 125,6 14,9

Dec. 97,7 15,3 71,0 -25,7 83,2 -0,9 118,3 40,0

2013.

Jan. 81,0 -17,0 84,8 19,5 54,8 -34,1 112,0 -5,3

Feb. 82,6 2,0 75,9 -10,6 61,5 12,1 108,9 -2,8

Mar. 103,0 24,6 81,7 7,8 75,5 22,8 138,5 27,1

Apr. 113,9 10,6 48,6 -40,5 90,3 19,5 150,1 8,4

Maj 90,4 -20,7 13,8 -71,6 95,8 6,0 93,0 -38,0

Jun 79,0 -12,7 87,3 532,3 84,6 -11,6 71,1 -23,5

Jul 89,9 14,0 87,5 0,3 109,2 28,9 67,2 -5,7

Avg. 90,7 0,8 98,0 12,0 109,4 0,3 67,4 0,4

Sep. 81,5 -10,2 155,8 59,0 99,2 -9,3 51,2 -24,0

Okt. 80,6 -1,0 90,5 -42,0 83,5 -15,9 76,0 48,3

Nov. 102,9 27,6 73,1 -19,2 107,5 28,8 100,8 32,7

Dec. 111,9 8,7 98,0 34,1 123,8 15,2 99,2 -1,6

161

Prilozi

Izvor: Monstat


Tabela 6: Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

Tabela 5: Potrošačke cijene

2013. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Lančani index 83,0 102,0 124,6 110,6 79,3 87,3 114,0 100,8 89,8 99,0 127,6 108,7

ø 2012=100 97,1 99,0 123,4 136,5 108,3 94,6 107,8 108,7 97,6 96,6 123,3 134,0

U odnosu na isti mjesec prethodne god. 101,7 97,0 110,4 114,2 122,4 119,0 105,1 109,0 103,0 110,5 121,4 114,5

Period tekuće prema istom prethodne god. 99,2 103,3 106,3 109,1 110,4 109,6 109,5 108,8 109,0 110,2 110,6


Lančani index 99,9 100,1 100,4 100,3 100,2 99,4 100,7 99,9 100,1 99,8 99,4 100,0

ø 2012=100 101,5 101,6 102,0 102,4 102,6 102,0 102,7 102,6 102,7 102,5 102,0 101,9



Decembar 2012=100 99,9


Lančani index 99,9 100,2 99,9 99,9 99,9 100,0 99,9 99,6 100,2 99,9 100,0 100,1

ø 2012=100 101,9 102,1 102,0 101,9 101,8 101,7 101,6 101,2 101,4 101,3 101,3 101,3



Decembar 2012=100 99,9 100,1 100,0 99,9 99,8 99,7 99,7 99,3 99,4 99,3 99,3 99,4

162


Izvor: Monstat

Tabela 7: Cijene

Potrošačke cijene Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

Cijene proizvođača industrijskih proizvoda za

izvoz

Cijene industrijskih proizvoda iz uvoza

Ukupno Ukupno Ukupno Ukupno

Godišnja stopa

Mjesečna stopa

Godišnja stopa

Mjesečna stopa

Godišnja stopa

Mjesečna stopa

Godišnja stopa

Mjesečna stopa

2010.

Jan. 0,8 -0,3 -6,4 -2,4 12,7 3,8 3,1 1,5

Feb. 0,2 0,1 -6,2 -0,8 14,3 -2,4 3,9 0,4

Mar. 0,7 0,4 -4,6 -0,5 24,2 4,7 5,6 1,6

Apr. 0,4 0,1 -3,4 1,5 34,3 6,5 6,6 1,1

Maj 0,3 -0,1 1,1 3,8 30,1 -2,8 6,1 -0,1

Jun 0,2 -0,4 2,2 -0,7 35,6 -2,8 6,2 -0,3

Jul 1,0 0,2 2,9 -0,9 20,6 -1,3 9,0 2,0

Avg. -0,1 0,1 2,5 0,3 13,2 2,0 10,6 1,5

Sep. 0,3 0,1 1,6 0,2 22,1 3,2 8,0 -0,9

Okt. 0,6 0,2 0,7 -0,3 15,6 -2,7 8,6 0,4

Nov. 0,8 0,2 0,3 0,0 21,3 5,4 7,3 0,3

Dec. 0,7 0,1 0,4 0,3 17,2 3,1 9,4 1,6

2011.

Jan. 1,1 0,3 2,8 1,6 13,2 1,5 8,1 1,8

Feb. 2,0 1,0 4,5 0,8 16,3 0,4 8,7 0,8

Mar. 3,7 2,0 5,6 0,4 11,9 0,0 8,1 0,9

Apr. 3,7 0,0 4,7 0,0 5,5 -0,1 8,1 0,7

Maj 3,6 -0,1 1,9 -0,2 9,0 0,9 7,6 -0,6

Jun 3,5 -0,5 2,2 -0,3 11,7 -0,2 7,5 -0,3

Jul 3,0 -0,3 3,6 0,7 11,7 -1,0 5,6 -0,2

Avg. 3,6 0,7 3,2 0,0 9,4 -0,3 5,6 1,3

Sep. 3,4 -0,1 3,2 0,1 5,6 -0,7 5,7 -0,8

Okt. 3,3 0,2 2,8 -0,4 6,7 -1,5 5,4 0,0

Nov. 3,0 -0,2 2,8 -0,1 -0,5 -2,3 5,4 0,2

Dec. 2,8 -0,2 1,0 -1,6 -6,3 -3,0 4,3 0,4

2012.

Jan. 4,1 0,7 -0,6 1,0 -8,6 -1,1 3,1 0,8

Feb. 4,2 1,0 -0,8 0,4 -6,0 3,3 2,5 -0,1

Mar. 2,7 0,4 -1,5 -0,3 -5,8 0,2 1,8 -0,1

Apr. 3,1 0,5 -0,2 0,1 -5,6 0,1 1,4 0,3

Maj 3,5 0,4 -0,3 -0,2 -7,8 -1,5 1,0 -0,8

Jun 3,9 0,2 1,8 1,8 -7,4 0,3 0,5 -0,8

Jul 4,4 0,2 0,9 0,0 -7,2 -0,8 0,8 0,1

Avg. 4,0 0,4 5,1 4,2 -7,1 -0,2 2,3 2,6

Sep. 4,4 0,4 3,5 -1,5 -8,7 -2,4 3,3 0,4

Okt. 5,2 1,1 4,3 0,4 -2,3 5,4 2,5 -0,8

Nov. 5,2 -0,1 4,5 0,1 -1,4 -0,3 1,7 -0,5

Dec. 5,1 -0,3 5,7 -0,4 -0,5 -2,1 0,5 -0,7

2013.

Jan. 4,2 -0,1 4,6 -0,1 3,7 3,1 -0,3 0,3

Feb. 3,3 0,1 3,9 0,2 -0,5 -1,0 0,0 0,2

Mar. 3,3 0,4 4,2 -0,1 1,9 2,8 0,0 -0,3

Apr. 3,2 0,3 4,0 -0,1 -1,9 -3,6 -1,0 -0,7

Maj 3,0 0,2 4,1 -0,1 -2,0 -1,7 -0,6 -0,3

Jun 2,2 -0,6 2,3 0,0 -3,3 -1,0 -0,1 -0,2

Jul 2,7 0,7 2,2 -0,1 -3,5 -1,1 -0,5 -0,3

Avg. 2,2 -0,1 -2,0 -0,4 -4,6 -1,4 -2,9 -0,1

Sep. 1,8 0,1 -0,4 0,2 -1,9 0,3 -3,5 -0,2

Okt. 0,5 -0,2 -0,9 -0,1 -8,8 -1,8 -3,3 -0,5

Nov. 0,0 -0,6 -1,1 0,0 -5,7 2,0 -2,7 0,2

Dec. 0,3 0,0 -0,6 0,1 -5,8 -2,3 2,0 0,0

163

Prilozi

Tabela 8: Turizam

Izvor: Monstat

Tabela 9: Broj zaposlenih i nezaposlenih lica

* Izvor: Monstat** Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG*** Podaci su dobijeni iz Centralnog registra obveznika i osiguranika na osnovu podatka o osnovu osiguranja za PIO.**** Podaci su od aprila 2010. godine, dobijeni iz CRPO.

2012. 2013. IndexStruktura

XII I-XII XII I-XII I-XII 2013. I-XII 2012.

Dolasci

Ukupno 15.781 1.439.500 17.957 1.492.006 103,6 100,0

Domaći 4.227 175.337 3.996 167.603 95,6 11,2

Strani 11.554 1.264.163 13.961 1.324.403 104,8 88,8

Noćenja

Ukupno 48.216 9.151.236 58.889 9.411.943 102,8 100,0

Domaći 10.439 1.008.229 10.525 997.728 99,0 10,6

Strani 37.777 8.143.007 48.364 8.414.215 103,3 89,4


Br. zaposlenih*

2004. god.*** 142.081 142.834 142.361 143.224 143.845 146.696 145.160 142.634 143.447 143.113 143.992 142.438

2005. god.*** 142.145 142.072 141.298 140.959 142.248 145.852 148.528 146.744 145.739 145.923 145.528 145.261

2006. god.*** 144.978 145.753 146.554 147.517 149.321 151.678 154.723 154.289 154.236 154.652 155.156 150.746

2007. god.*** 151.535 152.114 153.140 154.074 156.817 158.190 160.045 158.392 158.164 157.458 157.739 159.223

2008. god. 160.450 161.105 162.737 162.307 165.955 170.146 168.916 168.488 167.722 168.583 169.079 169.160

2009. god. 169.305 169.670 170.607 172.549 174.218 178.839 178.622 179.016 176.936 175.468 174.736 169.859

2010. g.od 172.301 171.557 171.263 158.211 158.716 159.221 160.224 158.535 157.570 157.918 157.712 157.679

2011. god.**** 157.849 158.010 158.842 159.669 162.905 168.195 170.618 167.955 164.386 163.396 162.712 162.450

2012. god. 160.880 162.035 162.569 163.744 165.776 162.567 173.124 173.024 169.877 168.701 168.589 167.484

2013. god. 167.370 167.379 167.738 170.302 174.369 179.861 178.815 176.588 171.440 169.044 167.607 167.173

Br. nezaposlenih**

2004. god. 69.573 71.419 72.378 72.202 68.993 64.572 60.993 60.771 60.447 59.930 59.387 58.950

2005. god. 59.115 58.774 58.075 57.557 56.772 55.199 53.683 52.494 51.843 51.266 49.886 48.825

2006. god. 48.639 48.656 49.388 48.651 45.640 42.560 40.220 39.093 38.919 38.747 38.892 38.876

2007. god. 39.104 39.155 38.714 37.571 35.356 33.393 32.205 31.271 31.156 31.569 31.787 31.469

2008. god. 31.323 31.469 31.684 30.270 30.021 29.088 28.660 27.954 28.276 28.666 28.645 28.366

2009. god. 28.921 29.305 29.170 28.616 27.785 27.113 27.048 26.844 27.313 28.731 29.607 30.169

2010. god. 31.055 32.375 33.117 33.188 32.377 31.324 31.118 30.595 31.016 31.900 32.199 32.106

2011. god. 32.829 33.062 32.748 32.203 30.920 29.816 29.128 29.078 29.404 30.108 30.576 30.552

2012. god. 31.339 31.495 31.562 31.320 30.126 29.411 28.686 28.549 28.272 29.540 30.718 31.168

2013. god. 31.890 32.648 32.986 32.624 31.363 30.337 30.102 30.947 30.919 33.271 34.680 34.514

164


Tabe

la 1

0: B

ilans

sta

nja

licen

cira

nih

bana

ka, u

000

eur

a

Prilo

g B

2012

.20

13.

Stru

ktur

a u

%

na 3

1.12

.201

3.31

.03.

30.0

6.30

.09.

31.1

2.31

.03.

30.0

6.30

.09.

31.1

2.In

dex

12

34

56

78

8:4

AKT

IVA

1. N

ovča

na s

reds

tva

i rač

uni d

epoz

ita k

od c

entr

alni

h ba

naka

228.

349

260.

432

301.

800

308.

894

273.

315

275.

399

351.

735

392.

066

126,

9 13

,2

2. K

redi

ti i o

stal

a po

traž

ivan

ja2.

349.

588

2.34

5.22

6 2.

425.

304

2.34

1.97

8 2.

490.

219

2.45

7.47

0 2.

536.

234

2.41

3.97

9 10

3,1

81,6

2.1.

Ispr

avka

vrij

edno

sti k

redi

ta i

potr

aživ

anja

-104

.081

-1

12.9

92

-132

.544

13

4.99

0 19

5.11

4 17

8.19

9 17

3.07

8 18

8.96

5 14

0,0

6,4

2.2.

Net

o kr

editi

i os

tala

pot

raži

vanj

a2.

245.

507

2.23

2.23

4 2.

292.

760

2.20

6.98

8 2.

295.

105

2.27

9.27

2 2.

363.

156

2.22

5.01

4 10

0,8

75,2

3. H

artij

e od

vrij

edno

sti

8991

0 87

268

9936

1 12

2820

14

5841

15

2937

17

1748

16

1502

13

1,5

5,5

4. D

eriv

atna

fina

nsijs

ka s

reds

tva

6 6

0 0

0 0

0 0

-0,

0

5. O

stal

a ak

tiva

208.

297

219.

144

215.

528

192.

692

208.

108

240.

727

217.

561

213.

479

110,

8 7,

2

6. Is

prav

ka v

rijed

nost

i ost

ale

akt

ive

-15.

535

-16.

803

-18.

428

-23.

110

-33.

455

-33.

309

35.6

36

32.8

20

-142

,0

1,1

UKU

PNO

AKT

IVA

2.75

6.53

5 2.

782.

279

2.89

1.02

2 2.

808.

283

2.88

8.91

5 2.

915.

024

3.06

8.56

4 2.

959.

240

105,

4 10

0,0

PASI

VA

1. D

epoz

iti1.

792.

598

1.84

3.40

9 2.

001.

119

1.98

0.71

8 1.

999.

290

2.00

9.65

5 2.

172.

953

2.09

7.70

4 10

5,9

70,9

2. P

ozaj

mic

e51

4.80

1 49

3.47

3 44

0.08

2 37

6.43

6 37

2.96

6 36

4.20

0 34

4.35

1 32

3.00

9 85

,8

10,9

3. E

mito

vane

har

tije

od v

rijed

nost

i18

.957

18

.960

18

.963

18

.967

18

.971

18

.974

18

.978

14

.980

79

,0

0,5

4. F

inan

sijs

ki d

eriv

ati

414

362

297

200

100

00

00,

0 0,

0

5. O

stal

e ob

avez

e12

6.22

7 13

4.50

8 16

0.47

5 14

3.27

7 10

1.31

2 11

6.30

6 10

5.81

6 12

5.73

0 87

,8

4,2

6. U

kupa

n ka

pita

l30

3538

29

1567

27

0086

28

8685

39

6276

40

5889

42

6466

39

7817

13

7,8

13,4

UKU

PNO

PA

SIVA

2.75

6.53

5 2.

782.

279

2.89

1.02

2 2.

808.

283

2.88

8.91

5 2.

915.

024

3.06

8.56

4 2.

959.

240

105,

4 10

0,0

165

Prilozi

Tabela 11: Realizacija aukcija 182-dnevnih i 91-dnevnih državnih zapisa, u 000 eura

Prilog C

Broj aukcija Datum Emitovano Prodato Tražnja Ponderisana stopa

LIV Aukcija na 182 dana 26.02.2012. 43.500,0 43.500,0 53.778,5 3,81%

XXXII Aukcija na 91 dan 06.03.2013. 8.000,0 8.000,0 13.600,0 3,23%

LV Aukcija na 182 dana 27.03.2013. 6.000,0 6.000,0 8.550,0 3,29%

LVI Aukcija na 182 dana 03.04.2013. 5.000,0 5.000,0 5.800,0 3,40%

LVII Aukcija na 182 dana 18.04.2013. 7.000,0 5.820,0 5.820,0 3,32%

LVIII Aukcija na 182 dana 24.04.2013. 6.000,0 6.000,0 6.480,0 3,65%

XXXIII Aukcija na 91 dan 15.05.2013. 3.000,0 2.400,0 2.400,0 3,55%

XXXIV Aukcija na 91 dan 05.06.2013. 9.000,0 8.500,0 8.500,0 3,34%

LIX Aukcija na 182 dana 11.06.2013. 7.000,0 5.790,0 5.790,3 3,78%

LX Aukcija na 182 dana 26.06.2013. 17.000,0 16.300,0 16.600,0 3,58%

XXXV Aukcija na 91 dan 14.08.2013. 4.000,0 4.000,0 6.300,0 3,44%

LXI Aukcija na 182 dana 27.08.2013. 45.000,0 44.078,5 50.078,5 3,54%

LXII Aukcija na 182 dana 05.09.2013. 8.500,0 8.500,0 12.400,0 3,39%

LXIII Aukcija na 182 dana 25.09.2013. 6.000,0 6.000,0 10.150,0 3,27%

LXIV Aukcija na 182 dana 02.10.2013. 4.000,0 4.000,0 9.600,0 2,87%

LXV Aukcija na 182 dana 17.10.2013. 5.820,0 5.820,0 12.779,8 2,72%

LXVI Aukcija na 182 dana 24.10.2013. 5.000,0 5.000,0 13.000,0 2,56%

LXVII Aukcija na 182 dana 25.12.2013. 5.000,0 5.000,0 20.570,0 1,83%

UKUPNOJanuar -

decembar 2013. god.

194.820,00 189.708,50 262.197,10

166


Tabela 12: Konsolidovana javna potrošnja* u Crnoj Gori 01.01-31.12.2013. god.Prilog D

* Konsolidovana javna potrošnja uključuje budžet Crne Gore i državne fondove i lokalnu samoupravu. ** Suficit / deficit kao razlika između ukupnih primitaka umanjenih za pozajmice, donacije, transfere i primitke od prodaje imovine, a izdaci za otplatu glavnice po osnovu duga nastalog uzimanjem kredita i emitovanjem hartija od vrijednosti u zemlji i inostranstvu.Izvor: Ministarstvo finansija

OPIS2013. 2012.

Procjena mil.eura

% BDPOstvarenje

mil.eura2013. u odnosu

na 2012.

IZVORNI PRIHODI 1.420,59 42,58 1.299,91 109,28

Porezi 863,49 25,88 785,99 109,86

Porez na dohodak fizičkih lica 124,15 3,72 109,68 113,19

Porez na dobit pravnih lica 40,64 1,22 64,02 63,48

Porez na promet nepokretnosti 18,27 0,55 14,41 126,79

Porez na dodatu vrijednost 429,20 12,87 354,71 121,00

Akcize 161,45 4,84 151,77 106,38

Porez na međunarodnu trgovinu i transakcije 22,27 0,67 28,97 76,87

Lokalni porezi 62,43 1,87 50,96 122,51

Ostali republički porezi 5,08 0,15 11,47 44,29

Doprinosi 398,49 11,95 362,25 110,00

Doprinosi za penzijsko i invalidsko osiguranje 241,95 7,25 216,50 111,76

Doprinosi za zdravstveno osiguranje 134,70 4,04 125,74 107,13

Doprinosi za osiguranje od nezaposlenosti 10,77 0,32 9,99 107,81

Ostali doprinosi 11,07 0,33 10,02 110,48

Takse 33,17 0,99 23,50 141,15

Naknade 68,16 2,04 73,75 92,42

Ostali prihodi 49,72 1,49 48,92 101,64

Primici od otplate kredita 7,56 0,23 5,50 137,45

KONSOLIDOVANI IZDACI 1.508,47 45,22 1.493,34 101,01

TEKUĆA JAVNA POTROŠNJA 1399,53 41,95 1368,98 102,23

Tekući izdaci 663,56 19,89 729,67 90,94

Bruto zarade doprinosi na teret poslodavca 402,17 12,06 407,75 98,63

Ostala lična primanja 14,51 0,43 13,27 109,34

Rashodi za materijal i usluge 105,45 3,16 167,22 63,06

Tekuće održavanje 24,40 0,73 27,39 89,08

Kamate 70,78 2,12 59,72 118,52

Renta 8,36 0,25 7,43 112,52

Subvencije 18,19 0,55 26,61 68,36

Ostali izdaci 7,48 0,22 6,89 108,56

Kapitalni izdaci tekućeg budžeta i državnih fondova 12,22 0,37 13,39

Transferi za socijalnu zaštitu 483,40 14,49 482,09 100,27

Transferi institucijama, pojedincima,NVO i javnom sektoru 125,26 3,75 63,61 196,92

Ukupni kapitalni izdaci 108,94 3,27 124,36 87,60

Pozajmice i krediti 4,13 0,12 2,96 139,53

Rezerve 15,94 0,48 21,54 74,00

Otplata garancija 107,24 3,21 24,72 433,82

Neto povećanje obaveza 0,00 0,00 44,39

DEFICIT/SUFICIT** -87,88 -2,63 -193,43 45,43

Otplata dugova rezidentima 124,99 3,75 66,13 189,01

Otplata dugova nerezidentima 70,72 2,12 59,87 118,12

Otplata obaveza iz prethodnog perioda 112,83 3,38 47,09 239,61

Prihodi od privatizacije 26,77 0,80 14,02 190,94

Donacije 9,72 0,29 7,92 122,73

Pozajmice i krediti iz inostranih izvora i projektni krediti 230,54 6,91 258,13 89,31

Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 111,69 3,35 71,27 156,71

Povećanje/smanjenje depozita 17,69 0,53 15,18 116,53

CIP - Каталогизација у публикацијиНационална библиотека Црне Горе, Цетиње

ISSN 2336-999X = Makroekonomski izvještaj Centralne bankeCrne Gore

COBISS.CG-ID 25125904

Documents

GODIŠNJI MAKROEKONOMSKI IZVJEŠTAJ CENTRALNE BANKE … · 2015-05-29 · Inflacija u Crnoj Gori u 2013. godini bila je u padu i imala je dezinflacioni trend. Godišnja inflacija