FAKULTET ZA POSLOVNE I FINANSIJSKE STUDIJEISTONO SARAJEVO

MONETARNI SISTEM I INFLACIJASEMINARSKI RAD

Predmet: Globalni finansijski menadmentMentor: Doc. Dr. Dijana GrahovacStudent: Azra TuhiIndex br: II 3765/13

Sarajevo, Januar 2015.SADRAJ

Stranica

Uvod................................................................................................................................................3MONETARNI SISTEM...............................................................................................................41. Definisanje monetarnog sistema...............................................................................................42. Pojam novca...............................................................................................................................43. Istorija razvoja novca................................................................................................................54. Funkcije novca...........................................................................................................................74.1. Funkcija novca kao sredstva razmjene.........................................................................74.2. Funkcija novca kao obraunske jedinice......................................................................74.3. Funkcija novca kao uvara vrijednosti.........................................................................85. Centralna banka........................................................................................................................85.1. Uloga centralne banke..................................................................................................85.2. Operacije i bilans centralne banke..............................................................................10INFLACIJA.................................................................................................................................116. Pojam inflacije..........................................................................................................................117. Vrste inflacije............................................................................................................................128. Uloga i posljedice inflacije u ekonomiji..................................................................................16Zakljuak......................................................................................................................................19Literatura i koriteni izvori.........................................................................................................20

Uvod

Monetarni sistem je skup naela, metoda, mjera, instrumenata i institucija kojima se kreira (stvara) i povlai novac i reguliu monetarni tokovi u drutvenoj reprodukciji. Monetarni sistem je veoma kompleksan, a ujedno i veoma vaan za funkcionisanje cijelokupne ekonomije svake zemlje. Pretpostavka za funkcionisanje monetarnog sistema je postojanje novca i njegovo koritenje kao zakonom utvrenog sredstva plaanja. Novac ima i istoriju svog nastanka. Razvojem ekonomije i bankarstva novac preuzima sve vie funkcija a ujedno dolazi i do nastanka razliitih oblika novca. Bitno je i napomenuti njegove najvaznije funkcije kao i oblike novca koji se danas najvise koriste. Da bi monetarni sistem dobro funkcionisao neophodno je i postojanje monetarnih institucija koje se bave kreiranjem i povlaenjem novca sa trista. U najvanije monetarne institucije spadaju centralna banka i poslovne banke. Centralna banka i poslovne banke pojedinano, ali i svojim meusobnim odnosom u mnogome utiu na monetarnu i finansijsku stabilnost svake zemlje.Ekonomije stalno prolaze kroz cikluse recesije i ekspanzije, a glavna je briga kreatora ekonomske politike stabilna privreeda i potreba da se prilagodi potranja. Nacionalna privreda je nalik organizmu, dinamian i iv u kojem se svakodnevno odvijaju brojne promene i koji, kao i svaki drugi, moe oboleti. Jedna od estih i nepoeljnih posljedica odreenih bolesti koje uzrokuju neravnoteu nacionalne privrede jeste upravo inflacija. Definisati inflaciju je sloen zadatak, kao i odrediti uzroke, poeljan intenzitet, odnosno posljedice koje izaziva u nacionalnoj (i svetskoj) privredi. Inflacija je stari fenomen o kojem se puno pria i zna, ali jo uvijek nedovoljno da bi se mogla u potpunosti izleiti. Istorija pokazuje da je dugorono prisutna, u veoj ili manjoj mjeri u svim zemljama sveta, nezavisno od toga jesu li one razvijene ili nerazvijene, te svaka drava na svoj nain pokuava da zadri inflaciju u granicama kontrole. Uzroci inflacije su viestruki i podstaknuti su brojnim promenama, bilo na strani ponude ili tranje.

MONETARNI SISTEM

1. Definisanje monetarnog sistema[footnoteRef:2] Monetarni sistem moe se definisati kao skup institucionalnih i organizacionih pravila koja odreuju tokove, instrumente i institucije, pre svega: [2: http://sr.wikipedia.org/sr/Monetarno-kreditni_sistem]

ta od finansijskih instrumenata koji se mogu koristiti kao prometno i plateno sredstvo treba smatrati novcem. ulogu privrednih subjekata, njihovu nadlenost u odluivanju o pitanjima privreivanja u vezi sa novcem i motive njihovog ponaanja. mehanizam regulisanja emisije, cirkulacije i povlaenja novca. okvire koritenja monetarne politike kao naina usmjeravanja privrednih tokova i ulogu trinog mehanizma u monetarnoj oblasti.

2. Pojam novca[footnoteRef:3] Novac je specifina roba koju je razvitak robne proizvodnje i razmjene izdvojio iz ostalog robnog sveta da monopolski vri ulogu opteg ekvivalenta. Na taj nain novac predstavlja prometnu vrijednost koja je apstraktan izraz cijelokupnog bogatstva drutvene zajednice, a ujedno slui i kao univerzalno sredstvo za meusobno uporeivanje i razmjenu svih proizvoda ljudskog rada. Novac je ekonomsko dobro koje slui u razmjeni materijalnih dobara i usluga izmeu uesnika u robnom prometu. On je nastao kao objektivna potreba efikasnijeg funkcionisanja robne proizvodnje. Novac u svakodnevnoj komunikaciji moe podrazumijevati mnoge stvari, ali za ekonomiste on ima specifino znaenje. Veina ljudi kada govori o novcu misli na gotovinu (papirni ili kovani novac). Definicija novca kao gotovine je previe uska za ekonomiste. Pojam novac se esto koristi kao sinonim za bogatstvo. Ova definicija novca je previe iroka za razliku od prethodne. Takoe, ljudi koriste pojam novac da bi opisali ono to ekonomisti nazivaju dohotkom, i naravno u tome grijee jer je dohodak priliv novca od zarada u odreenom vrijemenskom periodu dok je novac tok (stanje). Novac je drutvena pojava, nastala na odreenom stupnju drustvenog razvitka. On je takoe i kulturna pojava, nastala iz odreenih ovjekovih potreba, kao to nastaju i umetnika djela kojima sam ovjek daje odreeno znaenje. Novac se javlja zbog toga to sa podjelom rada u drutvu ovjek ne moe da proizvede sve to mu je potrebno. Pojavu novca su uslovili privatno vlasnitvo, kao i viak proizvoda iznad sopstvenih potreba. U ekonomskom smislu, novcem se vri razmjena ekonomskih dobara. Novac je vrijemenom poprimio karakteristike koje u realnoj stvarnosti nema, tako da je prilino zamaglio sutinu stvari. Novac je gotovina u posedu javnosti (domainstva, firmi i vlade) plus depoziti po vienju (bankarski rauni koji se isplauju na trenutni zahtev), koje esto nazivamo tekuim raunima. Jo ira definicija ukljuivala bi instrumente kao to su veliki depoziti, depoziti u stranoj valuti i depoziti u nebankarskim institucijama. Ovi instrumenti su manje likvidni, to znai da e konverzija u gotovinu ili depozite po vienju biti skuplja i komplikovanija. [3: http://sh.wikipedia.org/wiki/Novac]

3. Istorija razvoja novca[footnoteRef:4] Pre nastanka samog novca u danas nama poznatom obliku i svrsi, njegovu osnovnu funkciju u ona davna vrijemena imala je na primjer stoka, koljke, krzno, ito, kakao i tome slino. O tome nam svedoi i sam stari latinski naziv za novac PECUNIA (pecus-govedo). U svetu numizmatike odavno su ve poznate legende o mnogim ostrvskim narodima Pacifika i Atlanskog okeana koji su u tu svrhu koristili morske koljke. to su bile egzotinije i ree, imale su i veu vrijednost. Sa sve veim razvojem trgovine, prekomorskih istraivanja, irenja svetskog trita, snano jaa i potreba za pronalaenjem nekakvog praktinijeg i univerzalnijeg oblika odreivanja vrijednosti. Tako nastaje prvi novac, koji je u svom prapoetku imao oblik grumena, ipke ili predmeta od plemenitih metala, zlata i srebra. No takav prvobitni oblik novca nije bio ba praktian, jer bi se morao uvijek iznova mjeriti, da bi se dobila realna vrijednost. Vrijemenom su utvrena osnovna pravila o teini i kvalitetu novca, ukljuujui ono najvanije, da njegova nominalna vrijednost mora biti ista sa vrednou stvarnog sadraja takvog novca. Ali kasnije se od tih pravila odustalo, jer se nije pokazala dobrom u praksi. Prvi novac, slian dananjem, nastaje u 7. veku pre Hrista, dakle pre 2700 godina. To se desilo u maloj dravi koja se zvala Lidija u Maloj Aziji. Taj pranovac se izraivao od elektruma, pripodne legure zlata i srebra. Kroz budue vekove osim elektruma se u izradi novca koristilo zlato, srebro, bakar, bronza, a poslednjih stotinak godina i nikal. Prvi novac je izraivan potpuno runo i ta se osnovna tehnika proizvodnje ustvari vrlo malo kroz vrijeme menjala sve do 16. veka kada su nastale prve maine za njegovo kovanje. U 1. veku nae ere postojao je zanimljiv poslovni obiaj dodatnog obeleavanja novca simbolima, monogramima ili imenima. U antika vrijemena stare Grke i venog grada Rima, u vrijeme Britanskog carstva, novac su uglavnom izdavale drave i njihovi vladari. Na primjer, Aleksandar Veliki Basilicus (356-323 pne) veliki makedonski kralj sledi primjer svoga oca Filipa II te na svom novcu prikazuje mnogobrojna starogrka boanstva i njihove junake. Meu njima se posebno isticala srebrna tetradrahma s likom Herakla. Nakon Aleksandrove smrti, nastavilo se sa izradom takvog novca iz jednog sasvim jednostavnog razloga, bio je vrlo ugledno i cenjeno plateno sredstvo u itavom tadanjem svetu. U staroj Grkoj svaka drava je imala svoju vladu koja je imala puno pravo da izrauje svoj novac. Na takvom novcu uglavnom su se nalazili likovi boanstava i junaka, koji su dravnici smatrali zatitnicima i kao takvim ih kulturno potovali. Stari Grci su svoj novac uglavnom zvali tetradrahme i didrahme, otuda potie i ovaj dananji naziv njihove slubene nacionalne valute, drahma. [4: http://sh.wikipedia.org/wiki/Novac]

[footnoteRef:5] Papirni novac nastaje nakon nastanka kovanog novca, i to zbog najmanje dva bitna razloga: 1. da se olaka i povea sigurnost u plaanjima, [5: http://antikviteti.net/cms/modules/articles/print.php?id=21]

2. da zadovolji potrebe poveane trgovine.Prvi oblik papirnog novca predstavljaju banknote.[footnoteRef:6]Bankari poinju da primaju banknote na osnovu kojih odobravaju iznose u knjigama [6: http://www.ekonomija.ac.me/files/1266169795.pdf]

banke. Kasnije odobravaju kredite bez prethodnog polaganja banknota. Ova potraivanja u knjigama banke, koja se stvaraju odobravanjem kredita komintentima, nazivaju se iralni (depozitni) novac. Poslednja decenija XX veka je dovela do stvaranje tzv. elektronskog novca. Elektronski novac se definie kao specifina monetarna informacija koja se putem elektronskih impulsa u realnom vremenu prenosi izmeu transaktora koji obavljaju plaanja.4. Funkcije novca

[footnoteRef:7]Novac u ekonomiji ima tri funkcije: on je sredstvo razmjene, obraunska jedinica i uvar vrijednosti. Ove tri funkcije razlikuju novac od ostalih vrsta imovine u ekonomiji, kao to su akcije, obveznice, nekretnine, umetnika djela, pa ak i sliice bejzbol igraa. [7: N. Gregori Mankju, ,,Principi ekonomije, Forkup, Novi Sad, 2015, str. 632, 633]

4.1. Funkcija novca kao sredstva razmjene

Sredstvo razmjene jeste predmet koji kupci daju prodavcima kada kupuju dobra i usluge. Kada u prodavnici odee kupujete koulju, prodavnica vama daje koulju, a vi prodavnici dajete svoj novac. Taj prenos novca od kupca do prodavca omoguava odvijanje transakcije. Kada uete u prodavnicu, vi znate da e prodavnica prihvatiti va novac za artikle koje prodaje, jer novac predstavlja iroko prihvaeno sredstvo razmjene. Ekonomisti koriste izraz likvidnost da bi opisali lakou sa kojom se neka vrsta imovine moe pretvoriti u sredstvo razmjene u ekonomiji. Poto novac predstavlja sredstvo razmjene u ekonomiji, on je najlikvidnija raspoloiva imovina. Ostale vrste imovine znatno se razlikuju po svojoj likvidnosti. Veina akcija i obveznica moe se lako prodati uz niske trokove, pa predstavljaju relativno likvidnu imovinu. Nasuprot tome, prodaja kue, Rembrantove slike ili sliice bejzbol igraa Doa Dimaa iz 1948. zahtevaju vie vrijemena i truda, pa su ovakvi oblici imovine manje likvidni.

4.2. Funkcija novca kao obraunske jedinice

Obraunska jednica jeste mjerilo na osnovu kojeg ljudi odreuju cijene i belee dugove. Kada idete u kupovinu, moda ete primetiti da koulja kota 20, a hamburger 2 dolara. Mada bi bilo tano rei da cijena koulje iznosi 10 hamburgera, a da je cijena hamburgera 1/10 koulje, cijene se nikada ne navode na ovakav nain. Isto tako, ako uzmete kredit od banke, iznos vaih buduih otplata kredita bie izraen u dolarima, a ne u koliini dobara i usluga. Kada elimo da izrazimo i zabeleimo ekonomsku vrijednost, kao obraunsku jedinicu koristimo novac.

4.3. Funkcija novca kao uvara vrijednosti

uvar vrijednosti je predmet pomou kojeg ljudi mogu da prenesu kupovnu mo iz sadanjosti u budunost. Kada prodavac danas prihvati novac u zamjenu za dobro ili uslugu, taj prodavac moe da zadri novac i postane kupac nekog drugog dobra ili usluge u neko drugo vrijeme. Naravno, novac nije jedini uvar vrijednosti u ekonomiji, poto se kupovna mo iz sadanjosti u budunost moe preneti i posedovanjem drugih vrsta imovine. Izraz bogatstvo koristi se za sve uvare vrijednosti, ukljuujui i novac i nemonetarne oblike imovine. Kada odluuju u kom e obliku uvati svoje bogatstvo, ljudi moraju da odmjere likvidnost svake mogue imovine u odnosu na korisnost te imovine kao uvara vrijednosti. Kada cijene rastu, vrijednost novca opada. Drugim rijeima, kada dobra i usluge poskupe, za svaki dolar u novaniku moete kupiti manje. Ispostavie se da je ova veza izmeu nivoa cijena i vrijednosti novca vana za razumjevanje uticaja novca na ekonomiju.5. Centralna banka[footnoteRef:8] Centralna banka je definisana kao samostalna i jedinstvena emisiona ustanova monetarnog sistema, odgovorna za monetarnu politiku, za stabilnost valute i finansijsku disciplinu i za obavljanje drugih poslova odreenih zakonom. Centralna banka moe da obezbjedi ostvarivanje svojih funkcija uz pomo instrumenata monetarno-kreditnog regulisanja, u koje spadaju: eskontna stopa, obavezna rezerva, utvrivanje minimalne rezerve likvidnosti, kupovina i prodaja hartija od vrijednosti, uee u deviznim transakcijama, ogranienje plasmana, i slino. [8: http://sh.wikipedia.org/wiki/Centralna_banka]

5.1. Uloga centralne bankeEmisija novanica, novca i kreditaCentralna banka vri emisionu funkciju. Ona preko svojih specijalizovanih institucija emituje gotov novac. Centralna banka emituje i primarni novac tako to odobrava kredite poslovnim bankama ili od njih kupuje nedospela potraivanja. Na ovaj nain Centralna banka odrava potrebnu koliinu novca u opticaju i regulie visinu kamatnih stopa na finansijskim tritima.Sprovoenje mjera kreditno-monetarne politikeMonetarnom politikom obezbjeuje se optimalan odnos koliine novca u opticaju i kvantitativnog karaktera drutvenog proizvoda u okviru jedne nacionalne privrede. Ona se svodi na aktivnosti centralne banke koje se odnose na emisiju i povlaenje novca iz opticaja u cilju obezbjeenja adekvatne koliine novca u nekoj nacionalnoj privredi. U okviru ostvarivanja mjera kreditno-monetarne politike, centralna banka ima nekoliko instrumenata: eskontna politika, koja se sastoji u odreivanju visine eskontnih stopa i uslova za odobravanje kredita (visina kredita, rok trajanja i slino); operacije na otvorenom tritu, koje se sastoje u kupovini ili prodaji razliitih hartija od vrijednosti, ime se ostvaruju odreeni ciljevi kreditno-monetarne politike. Centralna banka vri kupovinu hartiju od vrijednosti, kada eli da povea likvidnost banaka i njihov kreditni potencijal. Ovo se deava u sluaju realizacije kreditno-monetarne politike, kada je cilj da se povea nivo novane mase. U sluaju restriktivne kreditno-monetarne politike, centralna banka vri prodaju hartija od vrijednosti, ime smanjuje koliinu novca u opticaju i kreditni potencijal poslovnih banaka; politika obaveznih rezervi, kojom centralna banka ostvaruje ciljeve kreditno-monetarne politike preko kontrole visine kreditnog potencijala. Ova mjera znaajna je i za kontrolu bankarskog sistema i odravanje likvidnosti banaka. Sutina ove mjere sastoji se u utvrivanju osnovice i stope izdvajanja banaka iz svog depozitnog potencijala u korist obaveznih rezervi kod centralne banke. U sluaju restriktivne kreditno-monetarne politike poveava se stopa obaveznih rezervi, ime se povlai dio novca i smanjuje kreditni potencijal banaka, i politika aktiviranja i deaktiviranja depozita, ime se takoe, regulie nivo novane mase. Aktiviranje depozita znai ukidanje ogranienja za njihovo slobodno koritenje. Obrnuto, dezaktiviranje depozita znai njihovo povlaenje u smislu uvoenja razliitih ogranienja u koritenju slobodnih sredstava.

Odravanje spoljne likvidnostiU okviru ove funkcije centralna banka se angauje na ostvarenju ciljeva devizne politike, kao to su: obezbjeenje meunarodne likvidnosti zemlje, odravanje stabilnosti deviznog kursa, nesmetano obavljanje platnog prometa, odravanje ravnotee platnog bilansa, otplata dugova, praenje i kontrola obavljanja poslova sa inostranstvom, i slino.Obavljanje odreenih poslova na raun draveCentralna banka za raun drave obavlja razliitne kreditne i fiskalne poslove, u kom smislu se zakonom propisuju njena ovlatenja.Druge funkcije kontrola rada banaka i drugih finansijskih institucija; pruanje pomoi pri odravanju likvidnosti ostalih uesnika na finansijskim tritima; voenje politike selektivnog kreditiranja odreenih segmenata privredne aktivnosti; voenje tzv. zlatne politike, odnosno voenje poslova odravanja i kontrole rezervi plemenitih metala, itd.

5.2. Operacije i bilans centralne banke

Centralna banka ostvaruje svoje funkcije kroz bankarske operacije, koje mogu biti aktivne i pasivne.U osnovne pasivne operacije centralne banke spadaju: Emisija gotovog novca; Prijem depozita poslovnih banaka; Prijem depozita neposrednih komitenata centralne banke (drava).

U osnovne aktivne operacije centralne banke spadaju: Kreditni poslovi sa poslovnim bankama i neposrednim komitentima centralne banke (drava); Operacije na otvorenom tritu hartija od vrijednosti; Devizne operacije centralne banke.

Osnovne operacije centralne banke se odraavaju u njenom bilansu. Pojednostavljeno, bilans centralne banke ima sledece pozicije:

Aktiva: Krediti centralne banke poslovnim bankama; Krediti centralne banke neposrednim komitentima (drava); Devizni rauni centralne banke. Pasiva: Depoziti poslovnih banaka kod centralne banke; Depoziti neposrednih komitenata kod centralne banke (drava); Gotov novac u opticaju.

Pored ovih, u bilansu centralne banke se nalaze i druge pozicije: fondovi, neposredni profit, nepokriveni gubici, interne rezerve i drugo.

I N F L A C I J A

6. Pojam inflacije

[footnoteRef:9]Rije inflacija potie iz latinskog jezika, i u bukvalnom prevodu znai naduvati se natei. [9: http://sh.wikipedia.org/wiki/Inflacija]

Nema opte prihvaene definicije inflacije, niti se strunjaci mogu usaglasiti oko objanjenja njenih uzroka i posljedica. Inflacija predstavlja porast opteg nivoa cijena. Inflacija je prisutna u cijeloj privredi i prevashodno se odnosi na vrijednost koju ima sredstvo razmjene u ekonomiji.Stopa inflacije je stopa promene opteg nivoa cijena i mjeri se na sledei nain:

Inflaciona stopa = nivo cijena ( godina t ) nivo cijena ( godina t-1 )nivo cijena (godina t-1 )

Nivo cijena se mjeri kao ponderisani prosek za robe i usluge u nekoj privredi. U praksi, ukupni nivo cijena mjeri se izradom indeksa cijena, koji predstavljaju proseke potroakih i proizvoakih cijena.Deflacija predstavlja suprotnu pojavu od inflacije. Odraava se kao opti pad nivoa cijena. Deflacije su retke pojave povezane s krizama, kao to je to bio sluaj 1930-tih i 1989. godine. Drava deluje aktivnom stabilizacionom politikom i uklanja duboke krize u veini industrijskih razvijenih zemalja.Dezinflacija je smanjivanje stope inflacije. Smanjuje uz pomo restriktivne monetarne politike i ostalih instrumenata ekonomske politike.

7. Vrste inflacije

Inflacija je stara koliko i trina privreda. Posmatrano na dui rok, cijene rastu. Meutim, ne znai da inflacija nuno prati pad realnog dohotka. Istorija pokazuje da cijene rastu u vrijeme ratova i ekonomskih kriza, ali se vie ne vraaju posle ratova i kriza na prvobitni nivo. Poput bolesti koja razara tkivo ljudskog organizma, tako i inflacija razara privredu. Da bi se inflacija sanirala, potrebno je prethodno izvriti klasifikaciju u tri kategorije:1. umjerena inflacija;2. galopirajua inflacija;3. hiperinflacija.Umjerena inflacija podrazumijeva lagan rast cijena. To su jednocifrene godinje stope inflacije. Kad su cijene relativno stabilne, ljudi imaju povjerenje u novac. Ljudi rezonuju: novac je jednako vredan danas i gotovo isto vredan za godinu dana, pa se isplati drati ga. Poslovni ljudi i obian (potroa) svet sklapaju dugorone ugovore u domicilnoj valuti, zato to vjeruju da cijene nee znaajnije otii izvan postojeih okvira za robu koju kupuju ili prodaju. Ljudi jednostavno vjeruju da e njihova novana sredstva zadrati svoju relativnu vrijednost.Galopirajua inflacija (engl. galloping inflation, nem. galoppierende Inflation) je naglo ubrzanje rasta cijena, obino uvod u hiperinflaciju. Na osnovu iskustva, ocenjuje se da kad inflacija jednom pree prag od oko 50% godinje, vie nije mogue odrati taj nivo inflacije stabilnom. Naime, kod tako visoke inflacije potranja za novcem se drastino smanjuje, te drava gubi mogunost da kreiranjem novca pokrije svoje rashode. Zbog toga nakon relativno kraeg vrijemena dolazi do sloma monetarnog sistema, koji po pravilu zavrava monetarnom reformom, tj. uvoenjem nove valute. Novac gubi na vrijednosti pa ljudi kod sebe zadravaju minimalne koliine novca potrebne za transakcije. Cijene se izraavaju u stabilnijim valutama, dok ugovori dobijaju deviznu klauzulu. Ovo je dvocifrena ili trocifrena inflacija, u rasponu od 20, 100 ili 200% na godinu dana. Ovakvu vrstu inflacije mogu imati i razvijene industrijske zemlje. Tako su, na primjer, Argentina, Brazil i druge latinoamjerike zemlje, imale stope inflacije od 50-700% na godinu dana 1970-ih i 1980-ih godina. Kada se galopirajua inflacija jednom ukorijeni u privredno tkivo, nastaju ozbiljni ekonomski poremeaji.Mnoge privrede preive galopirajuu inflaciju, ali veoma teko hiperinflaciju. To je vrijeme smrti, kao kad kancer unitava ljudsko telo. Teko je i povjerovati da se hiperinflacija od milion ili ak milijardu posto na godinu dana moe izdrati. U ekonomiji, hiperinflacija je inflacija koja je "potpuno van kontrole", stanje kada cijene veoma brzo rastu dok valuta gubi svoju vrijednost. Nijedna od definicija hiperinflacije nije opte prihvaena. Prema jednoj definiciji, hiperinflacija je sluaj kada je inflacija vie 20% ili 30% na mesenom nivou. Knjiga Filipa Kagana (Phillip Cagan) Monetarna dinamika hiperinflacije (The Monetary Dynamics of Hyperinflation) iz 1956. godine, smatra se prvom ozbiljnijom studijom hiperinflacije i njenih efekata. U njoj, Kagan je hiperinflaciju definisao kao mesenu stopu inflacije od najmanje 50%.

Primjer 1:Poetkom 1920-ih godina, mlada Vajmarska Republika se borila u pokuaju da otplati teke reparacije i zadovolji svoje kreditore. Nije mogla dovoljno pozajmiti niti toliko podii poreze da bi podmirivala vladine izdatke, pa se stoga tampao novac. Novana masa astronomski je porasla od poetka 1922. do decembra 1923, a cijene se vrtoglavo rasle, jer su ljudi izbezumljeno nastojali da se rijee svoga novca pre nego to potpuno izgubi vrijednost.

Novanica od 500 milijardi dinara sa likom Jovana Jovanovia Zmaja. Ovu novanicu izdala je Narodna Banka Jugoslavije (tada SRJ) krajem 1993, na vrhuncu hiperinflacije. Sledea izdata novanica NBJ bila je 1 dinar, takozvani super dinar novog guvernera prof. Dragoslava Avramovia.

Meunarodni raunovodstveni standard opisuje etiri znaka da je u ekonomiji moda dolo do hiperinflacije:1. Stanovnitvo uglavnom nastoji da svoju imovinu uva u ne-valutnom obliku ili u relativno stabilnoj stranoj valuti. Sav novac u lokalnoj valuti se odmah troi dok mu nije pala njegova kupovna mo.2. Stanovnitvo cijene uglavnom preraunava, iako izraene u domaoj valuti, u odnosu na stranu stabilniju valutu. Cijene se ponekad ak i izraavaju u stranoj stabilnijoj valuti, iako se roba naplauje u njenoj protivrijednosti, u domaoj valuti.3. Prodaje i kupovine na kredit postaju sve ee zato to inflacija umanjuje vrijednost rata.4. Kamate, plate i cijene se vezuju za cjenovni indeks, i kumulaciona stopa inflacije, u roku od tri godine, dostie ili prelazi 100%.Stope inflacije od nekoliko stotina procijenata meseno su se vie puta mogle videti. Neki od ekstremnih sluajeva su: Nemaka 1926. godine, kada je stopa inflacije bila 3.25 10(6) procenata meseno (cijene su se duplirale svakih 49 sati). Grka tokom nacistike okupacije (1941-1944) sa 8.55 10(9) procenata meseno (cijene su se duplirale svakih 28 sati). Najozbiljniji poznati incident inflacije se desio u Maarskoj nakon zavretka Drugog svetskog rata (1945) sa 4.19 10(16) procenata meseno (cijene su se duplirale svakih 15 sati). SR Jugoslavija je pretrpjela inflaciju od 5 10(15) procenata meseno (cijene su se duplirale svakih 16 sati) u periodu od 1. oktobra 1993. do 24. januara 1994. godine.Inflacija iskrivljuje relativne cijene i smanjuje ekonomsku efikasnost. Teina inflacije mjeri se i time da li je bila oekivana ili nije. U tom smislu razlikujemo:1. uravnoteenu inflaciju;2. neuravnoteenu inflaciju i3. neoekivanu (nepredvienu) inflaciju.

Uravnoteena, anticipirana inflacija podrazumijeva godinji rast od, na primjer 10%. Promena cijena nikog ne iznenauje. Sve se poveava ne 10% (hrana, odjea, obua, plate, kamate) itd. U ovoj situaciji gotovo niko ne bi bio zabrinut. Efikasnost upotrebe resursa veliine BDP-a ostale bi neporomenjene veliine. Jednostavno rijeeno, trokovi rastu 10%, ali i dohodak 10% bre. Nema ni zarade ni gubitka.Neuravnoteena inflacija pogaa relativne cijene, trokove i poreska optereanja. Npr. imamo neefikasnost kao posljedicu neuravnoteene inflacije kad se cijene ne prilagoavaju inflacionim trendovima, kao to je sluaj s novcem i porezom. Ako stopa inflacije poraste 10% na godinu dana, tada realna kamata na novac pada od 0 na -10% na godinu dana. Vlada ne moe ispraviti ovaj poremeaj.Nepredviena - neoekivana inflacija podrazumijeva velika iznenaenja. Ona znaajno deluje na raspodjelu dohotka i bogatstva. Neoekivani skok cijena neke e osiromaiti, a druge obogatiti, a malo uticati na efikasnost upravljanja u fabrikama. Efekti nepredviene inflacije izaziva socijalne probleme.Navode se razliiti osnovni uzroci koji generiu inflaciju a najpoznatije su dve: inflacija tranje i inflacija trokova.Prema konceptu inflacije tranje primarni uzrok generisanja inflacije jeste poveanje ponude novane mase iznad optimalnog nivoa to dovodi do nesklada izmeu robnih i novanih fondova. Tada nastupa mehanizam njihovog usklaivanja koji se odvija preko porasta opteg nivoa cijena. Usklaivanje preko obima proizvodnje moe da se odvija samo u privredama u kojima ne postoji puna zaposlenost faktora proizvodnje. Kada postoji, ili se dostigne, puna zaposlenost onda se usklaivanje robnih i novanih fondova vri iskljuivo preko cijena. U uslovima globalne ravnotee na parcijalnim robnim tritima moe da dolazi do neravnotea u smislu da postoji viak tranje nad robnom ponudom (deficitarni sektori), odnosno manjak tranje u odnosu na ponudu roba (suficitni sektor). Ukoliko bi postojala perfektna stabilnost cijena u privredi onda bi na deficitnim sektorima cijene rasle srazmerno snienju cijena na suficitarnim sektorima ali bi opti nivo cijena ostao nepromenjen. Postoji veoma fleksibilno usklaivanje cijena navie i rigidnost cijena nanie. Zbog toga, i u uslovima globalne ravnoee, neravnotea na parcijalnim tritima dovodi do rasta cijena, odnosno generira inflaciju jer je porast cijena na deficitarnim sektorima vei od snienja na suficitarnim sektorima.Prema konceptu inflacije trokova osnovni uzronik rasta cijena, odnosno inflacije, treba traiti u porastu trokova poslovanja i ona ne mora uvijek da bude posljedica vika novane tranje u odnosu na robne fondove. Kada dolazi do autonomnog porasta trokova poslovanja onda se taj porast pokuava da automatski ugradi u prodajnu cenu to za posljedicu ima opti porast cijena. Mnogi ekonomisti ukazuju da bez porasta novane tranje, odnosno bez monetarne ekspanzije, dolazi do problema u realizaciji drutvenog proizvoda. Zbog toga se pred monetarnu politiku pri pojavi inflacije trokova postavlja dilema: da li da ne ide na dodatnu monetarnu ekspanziju i na taj nain dovede do recesionih procesa u privredi ili da se prilagodi novonastaloj situaciji i dodatnom monetarnom ekspanzijom sankcionie porast cijena i tako podri inflacione procese. U takvoj situaciji centralna banka se, da bi izbegla recesione procese u privredi, najee odluuje da dodatnom monetarnom emisijom sankcionie postojee stanje. to dovodi do svojevrsne sinteze teorije efektivne novane tranje i teorije inflacije trokova. Inflacija tranje i inflacija trokova obino se javljaju istovrijemeno, pothranjujui se, tako da insistiranje na njihovom razgraniavanju i odvojenom razmatranju ne prelazi granice obinog akademizma, malo korisnog za praktinu politiku stabilizacije10. Uloga i posljedice inflacije u ekonomijiJedan od efekata inflacije jeste da generalno inflatorno okruenje obeshrabruje sputanje cijena roba i usluga, i posebno nadoknada za radnu snagu; tako da postaje lake prilagoavanje relativnih nivoa cijena. Cijene mnogih proizvoda imaju po svojoj prirodi tendenciju da rastu vrijemenom, tako da napori da se monetarnom ili drugom politikom odri stanje nulte inflacije (konstantnog nivoa indeksa cijena) imaju veoma negativan efekat, u smislu pada cijena, prodaje, prihoda i konano nivoa zaposlenosti, na druge privredne grane. Stoga mnogi ekonomisti i privrednici smatraju da umjeren nivo inflacije "podmazuje tokove privrede". Mjere kojima se odrava potpun nivo stabilnosti cijena mogu takoe voditi (i najee vode) do deflacije (konstantnog pada cijena), koja moe biti izuzetno destruktivna, i dovesti do bankrota i recesije, ak i depresije. Na primjer, Velika Depresija 1929. u SAD bila je velikim delom izazvana krutom federalnom monetarnom politikom. Mnogi u finansijskim krugovima smatraju da je "skriveni rizik" od inflacije esencijalan podsticaj da se raspoloivi kapital investira, kroz dunike, vlasnike papire, ili direktno, umesto jednostavne, i neproduktivne akumulacije. Sa ove take gledita, inflacija je trini izraz takozvane vrijemenske vrijednosti novca. Drugim rijeima, ako je jedan dinar danas nekome vredniji nego isti taj dinar godinu dana kasnije, onda bi i u ekonomiji kao celini trebao da postoji popust za "novac u budunosti". Na taj nain, iz ove perspektive, inflacija predstavlja/kvantifikuje neizvesnost u pogledu vrijednost novca u budunosti. Iznad ovih, generalno relativno niskih nivoa, inflacija se smatra sve tetnijom po ekonomiju, kroz efekat "diskontovanja" (smanjivanja tekue realne vrijednosti) prethodno obavljenih ekonomskih aktivnosti. Posebno, kako je inflacija esto rezultat akcija Vlade usmjerenih na poveanje koliine novca u opticaju, Vladin doprinos inflatornom okruenju postaje de fakto porez na dranje novca (tednju). Kako inflacija raste, ovaj "porez" na tednju raste i ohrabruje troenje i pozajmljivanje, to poveava brzinu kruenja novca i kamatne stope, to samo utvruje i dodatno podie inflatorni pritisak, i konano stvara zaarani krug. U ekstremnim sluajevima, a takve je mogue izbei jedino veoma odgovornom i nezavisnom politikom, ovo rezultira hiperinflacijom.

Posljedice su brojne!Poveana nesigurnost obeshrabruje investicije i tednju. Preraspodjela prihoda i bogatstva. Kao prvo, prihodi e biti prerasporeeni od uesnika u ekonomiji koji zavise od fiksnih prihoda (na primjer penzionera), ka onima koji zavise od operativnih prihoda ili plata, koji mogu drati korak sa inflacijom. Drugo, na slian nain, ako poverioci iz raznih razloga nisu u stanju da se prilagode inflaciji, bogatstvo e biti prerasporeeno od poverilaca fiksiranih obligacija ka dunicima. Tipian primjer, kada je Vlada neto dunik, kao to je obino sluaj, na ovaj nain se ovaj dug smanjuje preraspodjelom realnog novca ka Vladi. Ovo je poznato pod nazivom "inflatorni porez", i uzrok je mnogih ekonomija palih u hiperinflacijama zbog neodgovornih Vlada. Spoljnotrgovinski rizik - ako je domai nivo inflacije vii od spoljnjeg, ovo e oslabiti spoljnotrgovinski balans, a time zatim i valutni kurs. "Trokovi izlizanih onova": Kako inflacija obezvreuje gotov novac, uesnici u privredi e generalno teiti tome da u svakom trenutku dre to manje efektivnog, ili lako dostupnog likvidnog novca, to donosi dodatne realne transakcione trokove. (Ovaj naziv se odnosi, u suptilnoj ali, na trokove zamjene onova na cipelama koji se izliu zbog estih odlazaka do banke.) "Trokovi menija": Cijene koje se esto menjaju takoe imaju svoje realne trokove, kao na primjer restorani koji moraju esto ponovo da tampaju menije. Tokom hiperinflacije u SRJ 1993, ovakvim trokovima se, samo donekle, stalo na put uvoenjem ad hok "bodova" kao nezvanine valute, ija je vrijednost bila obino vezana za kurs nemake marke na crnom tritu ili drugo relativno realno mjerilo nivoa inflacije. I, konano, hiperinflacija, koja se deava kada se porast inflacije potpuno otrgne kontroli, na veoma brutalan nain ometa normalno funkcionisanje ekonomije i njene sposobnosti da proizvodi.U malim koliinama dakle, inflacija se moe smatrati izborom monetarne, fiskalne, ili recimo razvojne politike, obeshrabrujui uvanje i gomilanje likvidnog kapitala i podstiui investicije. Preko tog nivoa, meutim, efekat postaje preuvelian, i investitori se odjednom nalaze u situaciji u kojoj "investiraju u inflaciju", to samo dalje podstie inflaciju. ZAKLJUAK

Monetrani sistem predstavlja skup zakonskih propisa koji su vezani za novac i novani opticaj jedne zemlje. Monetarni sistem se sastoji od vie elemenata od kojih su najvaniji: novana jedinica, novani znaci, monetarne institucije, emisioni mehanizam i drugi. Novac u najirem predstavlja zakonom utvreno sredstvo koje se koristi za izraavanje vrijednosti svih drugih roba na tritu. Najoptija podjela novca je na gotov novac i depozitni novac. Za razliku od gotovog novca koji se pojavljuje u obliku papirnog ili kovanog novca, depozitni novac je novac koji se nalazi na raunima banaka.Najvanije funkcije novca su da se on koristi kao sredstvo obraunske jedinice i mjere vrijednosti, zatim kao sredstvo razmjene i kao uvar vrijednosti.Monetarne institucije predstavljaju dio novanog trita koje se bave kreiranjem i povlaenjem novca sa trita. Najvanije monetarne institucije svake zemlje su centralne banke i poslovne banke.Centralna banka svojim razliitim mjerama monetarne politike utvruje koliinu novca koja je neophodna na tritu za normalno funkcionisanje privrede jedne zemlje. Pored funkcije emitenta gotovog novca, centralna banka raznim operacijama na otvorenom tritu regulie koliinu novca u privredi. Tu pre svega mislim na kupovinu i prodaju dravnih obveznica, davanje kredita poslovnim bankama, kontrola deviznih rezervi i drugo. Ipak najvanija funkcija centralne banke je postizanje cjenovne stabilnosti, odnosno niska stopa inflacije.Sve zemlje sveta, razvijene ili nerazvijene, susreu se sa inflacijom, koja je na dui rok prisutna u skoro svim nacionalnim privredama. I danas ona predstavlja veliki problem za svetsku ekonomiju, postala je dravni neprijatelj broj jedan, jer njenim rastom usporava se napredak privrede i nazire se stanje stagflacije. Inflacija napada sistem (privredu) ali graani drave pogoene inflacijom takoe nose breme oporavka. Iz navedenog moe se zakljuiti da je glavni uzrok inflacije loe voenje politike, a rijeenje za izlazak iz krize je uvoenje antiinflatorne politike, koja obuhvata restriktivnu monetarnu politiku i restriktivnu fiskalnu politiku u odgovarajuoj kombinaciji.

LITERATURA

N. Gregori Mankju, 2010, ,,Principi ekonomije, Forkup http://sr.wikipedia.org/sr/Monetarno-kreditni_sistem, januar 2015. http://sh.wikipedia.org/wiki/Novac, januar 2015. http://antikviteti.net/cms/modules/articles/print.php?id=21, januar 2015. http://www.ekonomija.ac.me/files/1266169795.pdf, januar 2015. http://www.rifin.com/images/stories/starestranice/casopis_pdf/ek_ec_573.pdf, januar 2015 http://www.rifin.com/images/stories/starestranice/casopis_pdf/ek_ec_580.pdf, januar 2015 http://www.rifin.com/images/stories/starestranice/casopis_pdf/ek_ec_571.pdf, januar 2015 http://www.rifin.com/images/stories/starestranice/casopis_pdf/ek_ec_576.pdf, januar 2015 http://sh.wikipedia.org/wiki/Centralna_banka, januar 2015. http://www.nbs.rs, januar 2015. http://sh.wikipedia.org/wiki/Inflacija, januar 2015.

Azra Tuhi

- 6 -