Güneşten gelen güç dış kuvvetler 1

[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com

GÜNEŞ’TEN GELEN GÜÇMehmet Ali ERCAN

Balıkesir Merkez G.M.Bolluk Anadolu Lisesi Coğrafya ÖğretmeniBu Sunu En İyi Ofis 2007 Yüklü Bilgisayarlarda Görüntülenir


2

Dış Kuvvetler

Enerjisini Güneş’ten alan, yeryüzünü aşındırma, taşıma, biriktirme yoluyla şekillendiren kuvvetlere DIŞ KUVVETLER denir


3

Dış Kuvvetler

Dış kuvvetler faaliyetlerini; aşındırma, taşıma ve biriktirme olmak üzere üç aşamada gerçekleştirir.

AŞINDIRMA TAŞIMA BİRİKTİRME


4

• AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ• AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ

• BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ• BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ

• AŞINDIRMA • İLE

• BİRİKTİRME• İLE


5

Dış Kuvvetler iklim koşullarına göre etkisini gösterir. Örneğin;

Çöllerde RÜZGAR

Orta Kuşakta YAĞMUR

BUZULLARSoğuk İklimlerde


RÜZGÂRLARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER


7

Rüzgarın etkisi

Rüzgarın hızına

Arazinin kullanım şekline

Arazinin yapısına

Nem miktarına

Taşıdığı materyallerin büyüklüğüne

1

4

2

5

3

Bitki örtüsüne6

Göre farklılık gösterir

Rüzgarın doğrudan etkisi kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde görülür. Çöller bu alanların başında gelir


8

Kum Fırtınası


9

RÜZGAR AŞINIM ŞEKİLLERİ


10

Rüzgar Aşındırması


11

1. Mantarkaya

Kayaların alt kısımlarının rüzgar tarafından

aşındırılması ile oluşur


12

1. Mantarkaya (Timna National Park, İsrail)


13

2. Tafoni (Menlo Park, California)

Kayaçların çözünen kısımlarının rüzgâr tarafından aşındırılmasıyla kayaç içinde oluşan kovuklardır.


14

2. Tafoni (Menlo Park, California)


15

2. Tafoni (Yazılıkaya-Eskişehir)


16

3. Şahitkaya (Goblin Vadisi State Park, Utah)

Üst üste tortulanan farklı dirençteki tabakaların rüzgarlar tarafından aşındırılması ile oluşur


17

3. Şahitkaya (Goblin Vadisi State Park, Utah)


18

4. Yardang

Farklı dirençteki kayaçların yumuşak

kısımlarının rüzgarlar tarafından

aşındırılması ile oluşan oluk veya

yarıklardır.


19

4. Yardang (Xinjiang Province, Çin’in Batı Bölgesi)


20

RÜZGAR BİRİKİM ŞEKİLLERİ


21

1. Kumul

Rüzgarın taşıdığı kumları biriktirmesi ile oluşmuş kum tepeleridir.


22

1. Kumul


23

1. Kumul


24

2. Barkan

Hilal şekilli kumullardır


25

2. Barkan


26

2. Barkan


27

3. Lös

Rüzgarın taşıyıp biriktirdiği, ince

malzemelerden oluşan topraklardır.


AKARSULAR VE OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER


29

Yüzey sularının eğimli bir yatak içinde toplanıp

akmasıyla akarsu oluşur.


30

Yeryüzünün şekillenmesinde en büyük paya sahip dış güç akarsulardır. Karaların %71’inde etkili olurlar


31

Akarsuların küçüklerine dere, çay, öz, su; büyüklerine ise ırmak veya nehir denir.


32

AKARSULARLA İLGİLİ TERİMLER


33

•Akarsu kaynağı: Akarsuyun doğduğu yerdir. •Akarsu ağzı: Akarsuyun herhangi bir denize veya göle döküldüğü yerdir. •Akarsu yatağı: Kaynakla ağız arasında uzanan, akarsuyun içinden aktığı çukurluktur.


34

•Sürekli akarsu: Yatağında her zaman su bulunduran akarsudur. •Geçici akarsu: Yatağında her zaman su bulundurmayan, bazen kuruyan akarsudur.


35

•Yukarı Çığır: Akarsu havzasının kaynağa yakın kısmı•Aşağı Çığır: Akarsu havzasının ağıza yakın kısmı•Orta Çığır: Akarsu havzasının yukarı ve aşağı çığır arasındaki kısmı


36

•Akarsu hızı: Akarsuyun birim zamanda aldığı yoldur (m/sn). Akarsu hızı MULİNE denilen bir araçla ölçülür. •Hız çizgisi: Akarsu hızının en fazla olduğu noktaları birleştiren


37

Akarsuyun akış hızını

AKIŞ HIZI

Eğim

Su miktarı

Yatak genişliği Yük miktarı

Bitki örtüsü

Kayaçların geçirgenliği


38

•Akarsu havzası: Bir akarsuyun bütün kollarıyla birlikte sularını topladığı ve faaliyet gösterdiği alanlardır.•Eğer akarsular, topladıkları suyu denize ulaştırabiliyorsa, böyle akarsuların havzası AÇIK HAVZAdır.


39

Akarsular topladıkları suyu denize ulaştıramıyorsa, kara içinde bir göle dökülüyorsa veya yer altına sızıyorsa, bu tür akarsuların havzası KAPALI HAVZAdır.


40

Su bölümü çizgisi

İki akarsu havzasını birbirinden ayıran sınırdır. Genellikle dağların doruk noktalarından geçerler.


41

Akarsu ağı (Akarsu drenajı)

•Akarsu havzası, içindeki kollarıyla birlikte bir ağ oluşturur. Buna akarsu ağı (drenajı) denir. •Havzanın eğimi, yapıyı oluşturan taşların cinsi ve tabakaların özelliklerine göre, değişik tipte akarsu drenajları oluşur.


42

Akarsu debisi (akımı)

Bir akarsuyun belli bir kesitinde bir saniyede geçen su miktarına akım (debi) adı verilir ve m3/sn olarak ölçülür.


43

Akımı etkileyen faktörler

Yağış miktarı

Buharlaşma miktarı

Havzanın genişliği

Kaynağın büyüklüğü

Zemin özelliği

Bitki örtüsü


44

Akarsu rejimi

Akarsuyun yıl içerisindeki debi değişiklikleridir. Akım düzeni olarak da adlandırılır.


45

Düzenli rejim

Su seviyesinde fazla değişiklik olmayan akarsuların rejimleri düzenlidir.


46

Düzensiz rejim

Aylara ve mevsimlere göre, seviye değişikliği fazla olan akarsuların rejimleri düzensizdir.


47

Akarsu rejimini etkileyen faktörler

Akarsu Rejimi

Yer şekilleri

iklimBitki

örtüsü

Jeolojik yapı

İnsan


48AKARSU AŞINDIRMASI


49

Akarsu Aşındırması

Kimyasal Aşındırma

Fiziksel Aşındırma

AKARSU AŞINDIRMASI


50

Akarsu Aşındırması


51

Kimyasal Aşındırma

Suda eriyebilen kayaçların akarsu yatağında eritilmesiyle oluşan aşındırmadır


52

Fiziksel(Mekanik) Aşındırma

•Akarsuların, eğime bağlı olarak kazandıkları güçle, içlerindeki materyallerle birlikte yatağındaki kayaları parçalayarak aşındırmasıdır. •Akarsular genelde fiziksel yolla aşındırma yaparlar.


53

Taban(Kaide) seviyesi

•Akarsular aşındırmalarını •derine, •yana ve •geriye doğru yaparlar. •Hiçbir akarsu yatağını deniz seviyesinin daha altına kadar ışındıramaz. •Bu seviyeye TABAN SEVİYESİ denir.


54

1. Derine aşındırma

Akarsuların yatağını düşey doğrultuda ışındırarak, deniz seviyesine indirmeye çalışmasıdır.


55

2. Geriye aşındırma

•Akarsuyun yatağını ağız kısmından kaynağa doğru aşındırmasıdır.•Geriye doğru aşındırma ile akarsular, çevredeki küçük akarsuları kollarıyla birlikte kendisine bağlar. Buna AKARSU KAPMASI veya kapma denir.


56

3. Yana aşındırma

Akarsuların içlerindeki materyallerle birlikte, eğimin azaldığı yerde salınımlar yaparak, yanlara çarpması sonucu meydana gelen aşındırmadır.


57

Denge profili

•Akarsu, çeşitli şekillerde aşındırarak yatağının eğimini giderek azaltır. En sonunda akarsu yatağı deniz seviyesine yakın ve çok az eğimli bir profil kazanır ki buna DENGE PROFİLİ denir.


58

Denge profiline ulaşmış bir akarsuda

•Yatak eğimi azalmıştır. •Akış hızı azalmıştır. •Aşındırma gücü azalmıştır. •Enerji üretimi için elverişsizdirler. •Üzerinde ulaşım ve taşımacılık yapılabilir.


59

Aşındırmayı etkileyen faktörler

ARTTIKÇAARTTIKÇASu miktarı

Yük miktarı

Yatak eğimi

Akış hızı

AŞINDIRMA

ARTAR

SERTLEŞTİKÇEZemin yapısı AŞINDIRMA

AZALIRAŞINDIRMA

AZALIR


60

AKARSULARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER


61

AKARSU AŞINIM ŞEKİLLERİ


62

AKARSU AŞINDIRMA ŞEKİLLERİVADİÇENTİK

BOĞAZ

ASİMETRİK

KANYON

TABANLI

ÇAĞLAYANDEV KAZANIPERİBACASIKIRGIBAYIR

PLATOPENEPLEN


63

1. Vadi

Akarsuyun akışa geçtiği, eğime bağlı olarak iniş gösteren oluklara vadi denir


64

a. Çentik vadi

Akarsular, dik yamaçlarda hızlı akarak derine doğru

aşındırmalar sonucu çentik vadileri (V şekilli

vadileri) meydana getirir.


65

a. Çentik vadi


66

b. Boğaz vadi

Akarsular, sıradağları enine keserek boğaz

vadileri meydana getirir.


67

b. Boğaz vadi


68

c. Asimetrik vadi

Akarsular vadinin dirençli kesimlerini az, dirençsiz kesimlerini çok aşındırarak asimetrik vadiler oluşturur.


69

d. Kanyon vadiYatay tortul tabakaların bulunduğu

yerlerde akarsular, yataklarını derine doğru aşındırarak kanyon vadi adı verilen şekiller

meydana getirir.


70

d. Kanyon vadi


71

e. Geniş tabanlı vadi

Akarsular, eğimin azaldığı yerde yatağını yana doğru aşındırarak geniş tabanlı vadileri meydana getirir.


72

2. Çağlayan ve ÇavlanAkarsular yataklarındaki gevşek malzemeleri çabuk, sert ve dirençli kısımları daha geç aşındırırlar. Böylece çağlayan ya da çavlan(şelale) oluşur. Muradiye-Van


73

2. Çağlayan ve ÇavlanÜlkemizdeki en tanınmışları,

Manavgat Çağlayanı ile Düden, Muradiye ve Gürlevik şelaleleridir.

Muradiye-Van

Düden-Antalya


74

3. Dev kazanı

Çağlayanlarda yüksekten düşen suların çarptığı yeri aşındırmasıyla oluşmuş çukurluklara dev kazanı denir.


75

3. Dev kazanıMuradiye-Van Kurşunlu-Antalya


76

4. Peribacası

Volkanik bölgelerde bulunan tüflerin sel suları tarafından aşındırılmasıyla peri bacaları meydana gelir. Bazı peri bacalarının üzerinde sert kayaçlardan oluşan şapka görünümlü kısımlar bulunur.


77

4. Peribacası

Türkiye’de Nevşehir, Ürgüp, Göreme, Avanos çevresinde yaygındır


78

4. Peribacası


79

5. Kırgıbayır (Badlands)

Yarı kurak iklim bölgelerinde, sel sularının bitki örtüsünden yoksun eğimli yamaçları dilik dilik aşındırmasıyla oluşurlar. Türkiye’de, İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yaygındır.


80



81



82

6. Plato

Akarsular tarafından derin vadilerle parçalanan geniş düzlükler PLATO olarak adlandırılır.


83

6. Plato


84

7. Peneplen (Yontukdüz)

Akarsuların aşındırmasının son safhasında ortaya çıkan, deniz seviyesinde hafif dalgalı düzlüklerdir.


85

AKARSU BİRİKİM ŞEKİLLERİ


86

Akarsuların biriktirme yapabilmesi için;

Yatak eğimin azalması

Akarsu akış hızının azalması,

Suyun miktarının azalması,

Akarsu yükünün artması,

gereklidir.


87

Akarsu Birikim ŞekilleriAKARSU

BİRİKTİRME ŞEKİLLERİBİRİKİNTİ KONİSİ

BİRİKİNTİ YELPAZESİ

DAĞ ETEĞİ OVASI

DAĞ İÇİ OVASI

DELTA

IRMAK ADASI


88

1. Birikinti Konisi ve Yelpazesi

•Dağ yamaçlarından düzlüğe inen akarsular, taşıdıkları materyalleri eğimin azaldığı yerlerde yarım koni şeklinde biriktirirler. Bunlara BİRİKİNTİ KONİSİ denir. •Birikinti konisinin genişlemesi ile birikinti yelpazesi oluşur.


89

1. Birikinti Konisi ve Yelpazesi


90

2. Dağ Eteği Ovası

Dağ eteğinde, eğimin azaldığı yerlerde meydana gelen birikinti konileri ve yelpazelerinin zamanla yanlara doğru büyüyerek birleşmeleri sonucu oluşan ovalardır.


91

2. Dağ Eteği Ovası


92

3. Dağ İçi Ovası


93

4. Taban Seviyesi Ovası

Akarsuların denize yaklaştıkları yerlerde taşıma gücü azdır. Böyle yerlerde akarsular, taşıdıkları malzemeleri biriktirirler ve ova yüzeyini alüvyal dolgu alanı haline getirirler. Böyle oluşan düzlüklere TABAN SEVİYESİ OVASI veya alüvyal taşkın ovası denir.


94

5. Delta Ovaları

Akarsuların taşıdıkları malzemeleri, denize döküldüğü yerde biriktirmesi sonucu, üçgene benzeyen düzlükler meydana gelir. Bunlara delta ovası adı verilir.


95

5. Delta Ovaları


96

5. Delta Ovaları


97

Akarsu yükünün fazla olması,

Kıyının sığ olması,

Kıyıda güçlü akıntıların olmaması,

Gel - git genliğinin az olması gereklidir.

Delta ovalarının oluşabilmesi için,


98

6. Irmak Adası

Akarsu eğiminin azaldığı ve yatağın genişlediği yerlerde, taşınan alüvyonlar ve kumlar küçük adacıklar şeklinde biriktirilir. Bunlara IRMAK ADASI(kum adacıkları) denir.


99

6. Irmak Adası


100

AŞINIM VE BİRİKİMİN BİRLİKTE ETKİLİ OLDUĞU ŞEKİLLER


101

1. Menderes (Büklüm)

Akarsuların, eğimlerinin azaldığı yerlerde kıvrılarak akarlar. Hem aşındırma, hem de biriktirme sonucunda, bu kıvrımlar daha da genişleyerek menderesleri oluştururlar.


102

1. Menderes (Büklüm)


103

Menderesler oluşturan bir akarsuyun;

•Yatak eğimi azalmıştır. •Akarsu hızı azalmıştır. •Uzunluğu artmıştır. •Aşındırma gücü azalmıştır. •Biriktirme faaliyetleri yaygındır.


104

2. Taraça (Seki)

Alüvyal tabanlı vadi üzerindeki akarsuların, yeniden canlanarak, yatağını kazması sonucunda oluşan yüksekte kalmış eski vadi tabanlarıdır.


105

Taraça Oluşumu


Kaynaklar

Komisyon, Coğrafya 9 MEB Ders Kitabı, İstanbul 2007M. Köroğlu- S. Köroğlu, 9. Sınıf Coğrafya, Esen Yayınları, Ankara, 2007 Komisyon, ÖSS Coğrafya, Güvender Yayınları, Ankara, 2008Doğu Ateş, 9. Sınıf Coğrafya, Ekip Yayınları, Ankara, 2008Cumhur ABAY, ÖSS Coğrafya, Esen yayınları, Ankara 2006Prof. Dr. İ. ATALAY, İ. TOLUNAY, B. SEYMAN, Coğrafya 9, Farklı Yayıncılık, İstanbul 2006 Prof. Dr. Reşat İZBIRAK, Coğrafya Terimleri Sözlüğü, MEB Basımevi, İstanbul 1992Akademedia 99 Bilgisayar Destekli Eğitim Paketi, Sebit, 1998Muhtelif İnternet Kaynakları

Documents

Güneşten gelen güç dış kuvvetler 1