HISTORIA CYWILIZACJI

Wczesny Homo faber

Uprawianie techniki wyróżnia człowieka spośród współmieszkańców Ziemi, jako jedyną istotę celowo i świadomie wytwarzającą narzędzia. Najdawniejsze ślady (eolity) pochodzą sprzed 2,5 mln lat.

EOLIT, archeol. prymitywne narzędzie człowieka (kamień ze śladami najprostszej obróbki).

PALEOLIT [gr.], termin zaproponowany na oznaczenie starszego odcinka epoki kamienia („wieku kamienia łupanego”), w celu odróżnienia go od odcinka młodszego, neolitu („wieku kamienia gładzonego”). Dziś termin ten obejmuje okres pradziejów od czasów, kiedy człowiek zaczął produkować narzędzia (ok. 4–4,5 mln lat temu) do schyłku epoki plejstocenu (ok. 8300 p.n.e. dla terenów środk. Europy).

Paleolit dolny: przedstawiciele form przedludzkich (proteroantropy i archantropy) produkowali prymitywne, rdzeniowe narzędzia kam. i krzemienne (narzędzia otoczakowe, pięściaki), wznosili pierwsze budowle mieszkalne, umieli wykorzystywać ogień. W paleolicie środkowym paleoantropy (homo sapiens neanderthalensis) produkowały gł. narzędzia odłupkowe (zgrzebła, noże tylcowe, ostrza), używając w tym celu skomplikowanych technik krzemieniarskich, stworzyli zalążki kultury duchowej (obrządek pogrzebowy, przechowywanie czaszek przodków, rytualny kanibalizm).

W paleolicie górnym pojawiły się neoantropy (Homo sapiens fossilis) odpowiadające człowiekowi współczesnemu. Nastąpił wówczas gwałtowny rozwój wiórowych technik krzemieniarskich i ogromne zróżnicowanie form narzędziowych.

Pięściak krzemienny techniki lewaluaskiej, środk. paleolit, płd. Atlas

Do istotnego przyspieszenia postępu techniki doszło w górnym paleolicie, najprawdopodobniej w związku z konfrontacją pomiędzy Homo sapiens a neandertalczykami. Zaowocowało to występowaniem od około 30 tys. lat dużo bogatszego asortymentu narzędzi i przyborów, w tym przedmiotów wykonanych z kilku materiałów (np. krzemiennego topora osadzonego na drzewcu), a nawet tak wymyślnych urządzeń jak miotacz oszczepów czy łuk.

LASCAUX, jaskinia w pd.-zach. Francji (Akwitania)

Niaux (Francja)

Najbardziej radykalną przemianą w dziejach ludzkości była rewolucja neolityczna, związana przede wszystkim ze zmianą głównego sposobu zdobywania pożywienia, którym stały się rolnictwo i hodowla zwierząt. Zapoczątkowano ją na Bliskim Wschodzie około 10 tys. lat temu. Głównym jej następstwem było przejście na osiadły tryb życia i powstanie dużych skupisk ludności w urodzajnych dolinach wielkich rzek (Nilu, Eufratu i Tygrysu, później Indusu i Huang he). Umożliwiło to wymianę doświadczeń i pomysłów na niespotykaną

Siekierka krzemienna kultury pucharów lejkowatych, neolit, zach. Ukraina

W IV tysiącleciu p.n.e. pojawiła się cała seria wynalazków kluczowych dla dalszego rozwoju ludzkości (pismo, koło, wytop metali z rud, żagiel, radło). Opracowano technologie przetwórcze, dzięki którym powstały nowe sztuczne materiały (cegła, tkaniny, brąz, później żelazo), zapoczątkowano budownictwo monumentalne, od pierwszej połowy III tysiąclecia p.n.e. oparte na eksploatacji i stosowaniu kamienia (piramidy, świątynie).

Dymarka, przekrój pieca

W ostatnim tysiącleciu p.n.e. doszło do wynalezienia i upowszechnienia się w tym rejonie takich zdobyczy technicznych jak wodociągi i kanalizacje miejskie, kierat, koło wodne, narzędzia i broń z hartowanego żelaza, naczynia szklane (od I w. p.n.e. wydmuchiwane), pompa tłokowa. Powstawały też sporadycznie urządzenia funkcjonujące samoczynnie (zegar wodny Ktesibiosa, automaty Herona z Aleksandrii), budowano pierwsze drogi o trwałej nawierzchni (Rzym — Via Appia 312 p.n.e.), mosty i akwedukty (gł. kamienne łukowe).

Sakkara, piramida schodkowa Dżesera k. Kairu; pierwsza wielka budowla kamienna w dziejach świata

Segovia, akwedukt rzymski, (Hiszpania), I–II w. n.e.

Pont-du-Gard, akwedukt rzymski

Zachowany z I w. p.n.e. most akweduktu zaopatrywał w wodę miasto Nemausus, dzisiejsze Nîmes w Prowansji. Rzymianie musieli wznosić tak okazałe budowle przy przeprowadzaniu akweduktu ponad stosunkowo niewielka przeszkodą terenową (w tym przypadku rzeczką), gdyż prowadzili wodę grawitacyjnie, zazwyczaj otwartym korytem, nie stosując przewodów ciśnieniowych ani syfonów. Wyposażyli w akwedukty wiele miast w całym swym imperium – ślady ok. 200 przetrwały do naszych czasów (podobnie spektakularny fragment zachował się też w Segowii). Rzym w okresie świetności zaopatrywało w wodę 9 akweduktów, co zapewniało jego mieszkańcom dostęp do niej porównywalny z uzyskiwanym przez mieszkańców dzisiejszych miast — musieli jednak pobierać ją w publicznych punktach odbioru, tylko nielicznym przedstawicielom najwyższej elity doprowadzano ją w okresie cesarstwa do domów rurami ołowianymi (co powodowało kumulujące zatruwanie i stanowi jedną z hipotetycznych przyczyn upadku Rzymu).

Biblia 42-wierszowa Johannesa Gutenberga (właściwie Johannes Gensfleisch zum Gutenberg, ok. 1399–1468), największe dzieło Gutenberga, wydrukowane 1455 lub 1456 w Moguncji, w 165 (?) egzemplarzach na papierze (1 egzemplarz w Bibliotece Seminarium Duchownego w Pelplinie) i 35 (?) na pergaminie.

Dążenie do zwiększenia produkcji tkanin stymulowało wynalazczość zmierzającą do zmechanizowania procesu ich wytwarzania. Pierwszym ważnym osiągnięciem na tym polu było mechaniczne tzw. latające czółenko J. Kaya (1733), podwajające wydajność warsztatów tkackich i pozwalające produkować tkaniny o większej szerokości. Nowość ta upowszechniła się w ciągu paru dziesięcioleci. Przyspieszenie procesu tkania wzmogło zapotrzebowanie na przędzę, któremu nie mogli podołać wytwarzający ją rękodzielnicy. Ponieważ potrzeba jest matką wynalazków, w latach 60. XVIII w. pojawiły się pierwsze przędzarki mechaniczne J. Hargreavesa i R. Arkwrighta; ich zalety połączył S. Crompton (1779), konstruując bardzo wydajną maszynę przędzalniczą, która szybko się upowszechniła.

Pierwszym ważnym osiągnięciem na tym polu było mechaniczne tzw. latające czółenko J. Kaya (1733), podwajające wydajność warsztatów tkackich i pozwalające produkować tkaniny o większej szerokości.

Przędzarka wrzecionowa obrączkowa; włókno niedoprzędu przechodzi przez biegacz (wirujący na obrączce) i jest skręcane w przędzę nawijaną na cewkę

Drugim źródłem rewolucji przemysłowej były ważne przemiany, jakie dokonywały się w związku z potrzebami angielskiego hutnictwa żelaza i zaopatrującego je górnictwa, przede wszystkim górnictwa węgla kamiennego. Hutnictwo przetrzebiło krajowe lasy i coraz mocniej odczuwano brak drewna, a w konsekwencji coraz więcej przedmiotów codziennego użytku, tradycyjnie drewnianych, zastępowano żelaznymi. Coraz częściej też, jako opału, używano węgla kamiennego, którego zasobami natura hojnie obdarzyła Anglię. Od XVII w. w hutnictwie żelaza podejmowano próby zastąpienia węgla drzewnego koksem z węgla kamiennego, co w pełnej skali udało się zrealizować w 1735. W związku z rosnącym zapotrzebowaniem na węgiel kamienny, angielscy i walijscy górnicy już od XVII w. zmuszeni byli sięgać do coraz głębszych jego pokładów. Penetracja ta napotkała jednak przeszkodę, której nie dawało się przezwyciężyć ówczesnymi środkami technicznymi — pompy napędzane kieratem bądź kołem wodnym nie zapewniały odpowiedniej wydajności, by uchronić najniższe poziomy kopalń przed zalaniem wodą podziemną.

Maszyna parowa Newcomena 1733

Parowóz Trevithicka, 1804; 25 t, 8 km/h,

Parowóz Georga Stephensona, zw. Rakietą, zbudowany 1829.

metody masowej produkcji stali H. Bessemera (1856), jeszcze jednego outsidera, który zrewolucjonizował technikę. Metoda pozwalała na przetworzenie 5 t surówki w stal w ciągu zaledwie 20 minut, podczas gdy tradycyjnym sposobem trwało to 10 dni, a metodą pudlarską z końca XVIII w. półtorej doby. W 1850 wyprodukowano w Anglii 60 tys. ton stali, w 1898 (roku śmierci Bessemera) już 5 mln ton.

Konwertor Bessemera

Metoda pozwalała na przetworzenie 5 t surówki w stal w ciągu zaledwie 20 minut, podczas gdy tradycyjnym sposobem trwało to 10 dni, a metodą pudlarską z końca XVIII w. półtorej doby. W 1850 wyprodukowano w Anglii 60 tys. ton stali, w 1898 (roku śmierci Bessemera) już 5 mln ton.

Statek parowo-żaglowy Brunela, Great Eastern, 1858; 18000 ton ładunku, 4000 miejsc

Benz 1885, konstrukcja C. F. Benza, prędkość do ok. 20 km/h.

Fotograficzny aparat. Drewniana kamera kasetowa na statywie altanowym