1

UNIVERZITET U SARAJEVUFAKULTET ZA SAOBRAAJ I KOMUNIKACIJE

SEMINARSKI RAD IZ PREDMETA:Osnove saobracajnih i komunikacijskih sistema Tema rada: Historijski razvoj cjevovodnog saobracaja u BiH

Predmetni nastavnik:Prof.dr. Abidin Deljanin

Asistent:Mirza Berkovi

Student:

Broj indeksa:

Usmjerenje:

Godina studija:

Rezultat rada:

Sarajevo, decembar 2014.Sadrzaj

Uvod21.Historijski razvoj cjevovodnog saobracaja u BiH32.Koristenje gasovoda u Bosni i Hercegovini92.1Gasni sistem grada Sarajeva123.Vodovod164. Zakljuak185. Literatura19

Uvod

Cjevovodje sistemcijevizaprijevozrobe najee utekuemiplinovitomstanju. Svaka hemijski stabilnatvaru plinovitom i tekuem stanju moe se transportirati putem cjevovoda. Postoji jako puno razliitih vrsta cjevovoda poput:naftovoda, plinovoda, cjevovoda za transport otpadnih voda,vodovodaili ak cvjevovoda za transportpiva.Najvaniji cjevovodi s ekonomske toke gledita su cjevovodi za prijevoz sirovenafteizemnog plina. To je i najbolji nain za prjevoz tih sirovina u usporedbi seljeznikim prijevozomima niu cijenu po jedinici i bri prijenos sirovinaNaftovodi se grade od nehrajuegelika. Cijevi su s unutarnjimpromjeromod 30 do 120cm. Gdje je god mogue, grade se na povrini zemlje. Sirova nafta obino se transportirabrzinomod oko 1 do 6m/s.Cjevovodni saobraaj u Bosni i Hercegovini se uglavnom svodi na transport prirodnog gasa gasovodnim sistemom kroz podruje drave.

1.Historijski razvoj cjevovodnog saobracaja u BiH

Bosna i Hercegovina zauzima polozaj izmedju jadranske obale Balkanskog poluotoka i njegove unutrasnjosti (Panonska nizija, Moravski bazen). Stoga su i glavni putni pravci BiH, upravo izrazeni kroz veze ove dvije oblasti jugoistnocne Evrope. Glavna poteskoca zemlje je njen veoma izrazen planinski reljef i teska neprohodnost, sto je doprinjelo znatno sporijem razvoju saobracaja u zemlji.Kroz historiju BiH je imala velikih poteskoca pri razvoju saobracaja. S jedne strane upravo zbog ovoga sto sam naveo prethodno, a sa druge strane, nasa zemlja je bila cesto popriste ratnih dejstava koja su u mnogome nazadovala i usporavala razvoj, ne samo saobracaja, vec i mnogih drugih djelatnosti.Zbog ovih, a i mnogo drugih razloga, cjevovod, kao najmladja grana saobracaja, ovdje je, tako reci, tek u svom zacetku. Ne tako duga historija ozbiljnijeg razvoja, od nekih pedesetak godina nije bila dovoljna da se ovaj vid saobracaja priblizi u vecoj mjeri savremenoj organizaciji saobracajnih sistema u indrustriji i tehnologiji.Pojam cjevovodni transport obuhvata transportovanje i cistih fluida i mjesavine cvrstog materijala i fluida kroz cjevovode. To kretanje kroz cijevi cini ga pogodnim, a troskovi transportovanja su manjii od upotrebe drugih transportnih sredstava. Zbog toga cjevovodni saobracaj ima najmanje troskove transportovanja u odnosu na ostale saobracajne grane, ali su troskovi izgradnje cjevovoda dosta veliki jer rastu duzinom cjevovoda sto opravdava njihovu upotrebu samo pri transportu velikih kolicina. Transport prirodnog gasa za potrebe potrosaca u BiH vrsi se sa transportnim sistemom ruske Federacije, koji je u mjestu Beregovo vezan za transportni sistem Madjarske do Kiskumdorozne na madjarsko-jugoslovenskoj granici. Dalje, kroz gasovodni sistem Srbije gas se transprtuje do Zvornika gdje je primopredajna mjerna stanica za potrebe Bosne i Hercegovine, a potom se gas transportuje gasovodom od Zvornika do Sarajeva. Zeljezara Zenica je 1983. Godine izgradila gasovod od Sarajeva do Zenice.

Put prirodnog gasa od velikih nalazita zemnog gasa u dalekom Sibiru na sjeveru Rusije do krajnjih korisnika ukupno je dugaak oko 5.000 kilometara, i ide preko Ukrajine, Maarske i Jugoslavije, a u Bosnu i Hercegovinu ulazi u mjestu epak kod Zvornika.[footnoteRef:2] Uvodjenjem prirodnog gasa u upotrebu dobivamo najbolje rezultate u pogledu ukupne zastite zivotne sredine. Time upotreba ovog energenta predstavlja dugorocno povoljno rjesenje. [2: http://www.bh-gas.ba/index.php/bh/zivimo-kvalitetniji-zivot-istorijat-prirodnog-gasa]

Slika 1 Put gasa od Sibira do BiH

Duzina magistralnog gasovoda kroz BiH iznosi 171 km. Ako se uzmu u obzir i svi odvojci, onda njegova duzina iznosi 191 km. Precnik gasovoda je 16 inca, a maksimalni radni pritisak 50 bara.

Najkarakteristicnija svojstva cjevovodnog transporta koja predodredjuju ekonomsku cjeloshodnost njeovog koristenja pri transportu nafte, naftnih proizvoda i gasa su: Neprekidnost toka koji obezbjedjuje redovitost dostave nafte, naftnih proizvoda i gasa primaocu, Visok stepen mehanizacije radova koja obezbjedjuje znatno vecu proizvodnju rada nego kod drugih vidova saobracaja, Visoki stepen hermeticnosti koja do minimuma smanjuje gubitke pri transprtu, Jednorodnost gradjenja sto boezbjedjuje znatno manje ucesce investicionih ulaganja nego u zeljeznickom i drumskom saobracaju Manja, nego kod svih drugih grupa saobracaja, potrosnja goriva, Znatno manja cijena kostanja prevoza nego u zeljeznickom i drumskom saobracaju.Nakon izbora optimalne trase gasovoda Zvornik-Sarajevo pri cemu se vodilo racuna o duzini trase, tezini terena sa stanovista gradnje, blizine komunikacija i o podrucjima kroz koja se prolazi kao i mogucnosti napajanja gasom usputnih mjesta, uradjen je hidraulicni proracun sa sljedecim parametrima: Maksimalni protok bez usputnije kompresije Q=125.000 Nm/h Pocetni pritisak u Zvorniku P1= 50 bara Duzina gasovoda L=1170 km Visinska razlika duz trase H= 300m Prosjecnim hemijskim sastavom prirodnog gasa U nedostatku domacih standarda i propisa za gasovode, izbor materijala i opreme napravljen je shodno americkim nacionalnim standardima ANSI, ASTM kao i API standardima.

Proracunom definisani gasovod od 16 cm debljine stjenke u ovisnosti od klase terena, odnosno gustoce naseljenosti podrucja kroz koja gasovod prolazi, igradjen je od celicnih politilonomizolovanih cijevi koja su katodno sticena. Isprorucilac ovih cijevi je francuska firma VALLOUREC, a zapornih i sigurnosnih ventila ROCKWELL- USA.

Dakle, transportni sistem prirodnog gasa u BiH ima sljedece glavne karakteristike: Duzina gasovoda 191 km Precnik gasovoda 406,4 mm Projektovani pritisak 19,5 bara Projektovani kapacitet 170 miliona m3/ godisnje Odvojak za Kresevo, Kiseljak, Fojnicu i Visoko : Duzina 17,5 km Precnik 2219,1 mm Projektovani pritisak 19,6 bara Projektovani kapacitet 170 miliona m3 godisnje Sadasnji zaokupljeni transportni kapacitet do Bosne i Hercegovine je 750 miliona m3/godisnje, a pritisak preuzimanja gasa u primopredajnoj stanici u Zvorniku je 26 bara.

Slika 2. Transportni sistem Bosne i HercegovineGasovod je projektovan i izgraen kao osnova i dio budueg gasnog sistema Bosne i Hercegovine. Takoe se vodilo rauna o tome da ovaj gasovod moe raditi i reverzibilno jer se razmiljalo o mogunosti snabdijevanja tenim prirodnim gasom (LNG) iz Alira koji bi se transportovao sa obale Jadranskog mora novoizgraenim gasovodom do Sarajeva, a dalje postojeim gasovodom u sjeverne dijelove BiH. Gasovod Sarajevo-Zvornik je izgradila renomirana holandska firma A. HAK, koja je ovaj posao dobila nakon meunarodne licitacije.[footnoteRef:3]Na izgradnji gasovoda bile su angaovane i firme: [3: http://www.sarajevogas.ba/prirodni_gas.html]

Geoinenjering - Sarajevo na geodetskom i geolokom snimanju trase; Feroelektro za uvoz opreme; IPSA za struni nadzor nad izvoenjem radova; ITEN Energoinvest za superkontrolu zavarenih izolovanih spojeva;Sarajevskoj firmi UNIONINVEST koja je koristila konsultantske usluge holandske gasne Unije iz Groningena, povjereno je projektovanje gradske gasne mreze koja iz transportnog gasovoda preuzima gas i distribuira ga do potrosaca.Ovog se puta odlucilo za usvajanje NEN ( holandske norme) koje su nam najvise odgovarale za nasu koncepciju distribucije gasa. U periodu nakon II svjetskog rata, razvijajuci se pod dejstvom dva suprotna procesa: snaznom industralizacijom i dinamickom urbanizacijom, Sarajevo nije moglo izbjeci poteskoce koje su neminovni pratioci spomenutih procesa Prva mjerenja aerozagaenosti u Sarajevu zapoeta su 1961.godine i pokazala su da je zagaenost u gradu izuzetno velika, naroito u zimskom periodu kada je koncentracija: ai, SO2 i sedimenta daleko iznad dozvoljenih granica.Najvei uzrok zagaenosti vazduha je bila upotreba neadekvatnog goriva pri ijem sagorijevanju se stvara visok procenat ai i SO2. Posljedica ovakve situacije je bila pojava hroninih oboljenja disajnih organa stanovnitva kao i poveana smrtnost.Shvativi svu teinu i mogunost jo teih posljedica od aerozagaenosti Skuptina grada je u okviru Programa izgradnje i prostornog razvoja Sarajeva pristupila rjeavanju ovog problema.U periodu od 1972. godine do 1974. godine razmatrano je vie varijanti zarjeavanje problema aerozagaenosti uz pomo domaih i stranih strunih institucija. Kao optimalno rjeenje, zasnovano na ekonomskim i ekolokim pokazateljima, izabrana je varijanta za koritenje prirodnog gasa umjesto uglja i tenih goriva u kotlovnicama i individualnim loitima.Kako Bosna i Hercegovina nema vlastitih nalazita prirodnog gasa, te je oslonjena na uvoz ovog energenta, u trenutku donoenja odluke, optimalno rjeenje je bilo da se potpuno snabdijevanje vri uvozom iz Rusije.Ova varijanta zasnovana je na mogunosti prikljuenja gasnog sistema grada Sarajeva na gasni sistema Srbije (SR Jugoslavije) to je podrazumijevalo ukljuenje u projekat izgradnje gasnog sistema grada i finansijska uea za gradnju magistralnog gasovoda Batajnica-Zvornik.Ova rjesenja je prihvatila i Medjunarodna banka za obnovu i razvoj iz Vasingtona donoseci odluku, prvu takve vrste od kada postoji, da ucestvuje znacajnim sredstvima u finansiranju izgradnje gasnog sistema grada Sarajeva, Snadbijevanje gasom, Gasnog sistema Srajevo predvidjeno je da se vrsi uvozom gasa iz Rusije. Realizacija ove varijante gasnog sistema grada zapravo je i zacetak izgradnje gasnog sistema BiH gdje je kao prvi potrosac bila TG Birac, a kasnije grad Sarajevo, te izgradnjom kraka Semizovac-Zenica, RMK Zenica i ostali potrosaci na tom kraku. Godine 1979. Zavrsena je izgradnja gasovoda Zvornik-Sarajevo, te je i grad Sarajevo prikljucen na gasovnodnu mrezu. Proektovanje gasovoda povjeren je firmi Petrolinvest uz strucno konsultovanje Francuske konzalting orgranizacije Sofregaz iz Pariza. Nakon toga 1983. Godine izgradjen je gasovod Semizovac-Zenica, te je otpocela potrosnja prirodnog gasa i u Zeljezari Zenica. Gasovod je izgradjen i projektovanj kao osnova i dio buduceg gasnog sistema BiH. Nakon donosenja ovakve odluke nije se moglo izbjeci prisjecanje da Sarajevo nije grad bez gasne tradicije. Godine 1913.je projektovana i otpocela izgradnja gasnog sistema na bazi gradskog gasa niske kaloricne vrijednosti sa vise od 60 km razvedene mreze na koju je bilo prikljuceno oko 15.000 domacinstava. Ovaj gasni sistem je funkcionirao sve do 1958. Godine kada je ukinut i napusten zbog dotrajalosti mreze koja je propustala oko 30% transportovane kolicine gasa. Zajednickim odlukama SO Novo Sarajevo i SO Centar 1968. Godine dormiran je Pogon centralnog grijanja u okviru Stambenog preduzeca Sarajevo. Pogon centralnog grijanja je preuzela jedan dio kotlovnica kojima su do tada upravljali kucni savjeti. Na taj nacij je 1968. Godine otpocelo organizovano pruzanje usluga u oblasti proizvodnje i distribucije toplote u gradu Sarajevu cime se, uz intenzivnu stambenu izgradnju, postizu znacajni rezultati na polju pruzanja ove usluge kroz izgradnju novih i objedinjavanje postojecih kotlovnica, zatim kroz izradu i reviziju projekata kotlovnica, vrsenja nadzora u izgradnji, odrzavanju rekonstrukciji i modernizaciji toplifikacionih sistema.Godine 1973. U okviru Stambenog preduzeca Sarajevo dolazi do formiranja dviju osnovnih organizacija udruzenog rada i to: OOUR za centralno grijanje i OOUR za gazdovanje stambenim zgradamaOd 1. Januara 1978. Godine OOUR za centralno grijanje se izdvaja u posebnu radnu organizaciju Toplane Sarajevo bez osnovnih organizacija udruzenog rada, a od drugog OOUR-a u okviru Srambenog predjuzeca formirana je druga samostalna radna organizacija Sarajevostan.

2.Koristenje gasovoda u Bosni i Hercegovini

Nakon prikljucivanja svih potrosaca na gasovodni sistem u BiH, 1984. Godine, potrosnja ovog energenta iznosila je oko 400 miliona, da bi najvecu ekspanziju dozivjela 1990. Godine kada je njegova potrosnja iznosila 610 miliona. U ovom periodu, izmedju ostalih, pojavio se i problem sa ogranicenim transportnim kapacitetima do BiH. Zbog toga je izmedju 1988. I 1990. Godine BiH radila na obezbjedjenju novih kolicina prirodnog gasa i sklopila dugorocne ugovore o transportu gasa kroz Madjarsku i Srbiju. U predratnom periodu odns kontinuiranih i diskontinuiranih potrosaca je iznosio 60% i 40 %. Od 1992. Godine zbog ratnih dejstava, odnosno zbog pocetka rata u BiH, zabiljezen je pad potrosnje prirodnog gasa i izrazita promjena strukture potrosnje: zima (80%), ljeto (20%).

Poznata je cinjenica da u gasnoj privredi ugovori o kupovini i transportu gasa sadrze vaznu klauzulu puno za prazno. To u sustini znaci kontinuirano, odnosno jednomjerno koristenje ugovorenih kolicina prirodnog gasa tokom cijele godine. Posljedica ove klauzule je da je znacajna kolicina nepreuzetog gasa (u ljetnom periodu) ukljucena u kalkulaciju puno za prazno sto utjece na konacnu cijenu gasa.Sadasnja potrosnja gasa u BiH iznosi cca 200 miliona m3 godisnje, sto cini 33% poslijeratne potrosnje. Proizvodnja ukupne energije je dozivjela pad za oko 50% u odnosu na prijeratni period. U ukupnom energetskom bilansu FbiH gas ima ucesca od cca 8%

Glavni potrosaci gasa u BiH, prikljuceni na magistralni gasovod su: KJKP Sarajevogas, Zeljezara Zenica, BH Steel, Tvornica cementa Kakanj, Ciglana IGM Visoko, Zeljezara Ilijas, Visoko gas Visoko, Tvornica glinice Birac Zvornik.Od svog osnivanja BH-Gas d.o.o., Sarajevo je obnovilo i uspostavilo poslovnu saradnju sa privrednim i drugim partnerima u BiH, Evropi i sire. Sklopljeni su poslovni ugovori od kojih su najvazniji: Ugovor za isporuku prorodnog gasa za Gazexport-om iz Moskve, zatim Dugorocni ugovor o transportu prirodnog gasa kroz Madjarsku sa MOL-om iz Budimpeste i Dugorocni ugovor o transportu prirodnog gasa kroz SR Jugoslavija sa NIS-Gas-om iz Novog Sada. Sklopljeni su ugovori i sa velikim privrednim kolektivima u BiH koji su i znacajni potrosaci prirodnog gasa: Zeljezarom Zenica, Visoko gasom, BH Steelom iz Zenice, Cglanom- IGM iz Visokog, Zeljezarom Ilijas, Tvornicom glinice Birac Zvornik i sa KJKP Sarajevogasom. U toku je procedura davanja saglasnosti prijenosa vlasnistva na magistralnom gasovodu sa sadasnjih vlasnika na BH-Gas, sto ce doprinijeti razvoju cjelokupne gasne privrede u BiH.

2.1.Gasni sistem grada Sarajeva

Projektovanje gradske gasne mree povjereno je sarajevskoj firmi UNIONINVEST, koja je koristila konsultantske usluge holandske Gasne unije iz Groningena, i koja iz transportnog gasovoda preuzima gas i distribuira ga do potroaa. Kod definisanja gradske gasne mree, u nedostatku domaih propisa i normi koriteni su svjetski poznati propisi. Ovog puta se odluilo za usvajanje NEN (Niderlandse norme) holandske norme koje su nam najvie odgovarale za nau koncepciju distribucije gasa. Osnovna koncepcija gradske gasne mree postavljena je tako da obezbijedi sigurno, ekonomino i kontinuirano snabdijevanje potroaa gasom. Prilikom projektovanja posebna panja je posveena gradskim uvjetima kao to su razliiti urbani tipovi gradnje, gustina naseljenosti pojedinih dijelova grada, nedostatak navike kod stanovnitva u koritenju prirodnog gasa, sastav tla sarajevske kotline i ostalih bitnih uvjeta. Usvojen je viestepeni distributivni sistem. Osnovna gradska mrea izvedena je kao elini prsten radnog pritiska 8 (14,5) bara. S njega se preko redukcione stanice odvaja manji polietilenski prsten pritiska 3(4) bara, koji prolazi kroz gusto naseljena podruja starog dijela grada. Putem rejonskih redukcionih stanica sa oba prstena napaja se sekundarna distributivna gasna mrea 0,1(0,2) bara sa koje se servisnim prikljucima napajaju domainstva preko mjerno-regulacionih setova. Osnovni prsten je dimenzioniran za protok gasa od 125.000 Nm3 i koncipiran je da njegov promjer od 12" sa poveanjem radnog pritiska sa 8 bara na 14,5 bara moe poveati kapacitet za priblino 2 puta. Preko dvije gradske mjerno regulacione stanice sa dvije redukcone linije od kojih je jedna rezervna i svaka kapaciteta protoka od 62.500 Nm3/h, povezana je gradska distributivna gasna mrea sa transportnim gasovodom Zvornik-Sarajevo.[footnoteRef:4] Za sekundarnu distributivnu gasnu mreu izabran je reetkasti tip mree zbog velike sigurnosti snabdijevanja sa dvije strane i mogunosti opravke svake dionice da se ne remeti kontinuitet u snabdijevanju. Prilikom opredjeljenja da se 3-barski prsten i distributivna mrea izgradi od polietilenskih cijevi voeno je rauna o tome, da su osim niih investicionih ulaganja u odnosu na elik i lijevano eljezo, tehnologije polaganja cijevi u uskim i krivudavim ulicama koje preovlauju u naseljima predvienim za gasifikaciju jednostavnije. Poslovi izgradnje gasne mree i isporuka glavne opreme i materijala je nakon kvalifikacija i licitacije povjerena najpoznatijim domaim i stranim firmama meu kojima su : Unionivnest, Energoinvest, Unis, eljezara Sisak, SALEN (Pipelife) Austrija, GEORGE FISHER vicarska, SINGER Holandija, BITTER Njemaka, INSTROMET Belgija, IGA Holandija i drugi. Dobra organizacija posla sa kvalitetnim izborom projektnih rjeenja, izvoaa radova, isporuilaca opreme i materijala, rezultirali su izgradnju modernog i nadasve pouzdanog gasnog sistema, koji je omoguio da se ve 1980. godine pone sa snabdijevanjem svih vrsta potroaa pririodnim gasom.[footnoteRef:5]Tako je 1980. godine bilo prikljueno 8.759 potroaa koji su potroili 5 miliona Sm prirodnog gasa.Iz godine u godinu broj potroaa i potronja prirodnog gasa je rasla, tako daje 1991. godine dostigao cifru od 21.976 potroaa sa ukupnom potronjom od 130miliona Sm, a gasni sistem grada pokrivao je povrinu od 20,45 km2. Za dugogodinje sigurno funkcionisanje sistema bez registrovane inajmanje havarije, distributer Sarajevogas nagraen je medunarodnim priznanjem GOLD STAR, koje mu je dodijeljeno 1989. godine u Madridu, panija. [4: http://www.sarajevogas.ba/prirodni_gas.html] [5: http://www.sarajevogas.ba]

U periodu do 1990. godine gas se prvenstveno uvodi u kotlove (kako bi se bre poveavala potronja i bolje pokrivali fiksni trokovi ), a manje u domainstva (koja imaju nie dimnjake i tome vei specifini uticaj na zagaenost zraka).Oko 400 velikih i veih potroaa te priblino 15.000 domainstava bilo je sigurno i kontinuirano snabdijevano prirodnim gasom sve do polovice 1992. godine kada je i gasni sitem poeo trpjeti posljedice ratnih razaranja u Sarajevu.Ipak tokom ratnih godina sa minimalnim tehnikim sredstvima i znaajno reduciranim brojem osoblja, Sarajevogas je uspio odrati pogonsku ispravnost gasnog sistema i obezbijediti snadbijevanje potroaa u svim prilikama izuzev kakda bi dolazilo do prekida u dotoku gasa za grad.Najvei problem sa kojim se Sarajevogas susretao u ratu bio je visok stepenpogoranja sigurnosti i pouzdanosti distribucije gasa. Naime zalihe prirodnog gasa koje ulaze u Sarajevo bile su neredovne i ograniene uz esta i nenajavljena zatvaranja ventila na gasnom sistemu izvan kontrole Sarajevogasa.U nedostatku tehnikih i materijalnih uslova da se pobolja sigurnost i pouzdanost distribucije i koritenja gasa jedina realna mogunost je bila da se organizira iroka kampanja informisanja i instruiranja stanovnitva o osnovnim mjerama predostronosti i racionalnom koritenju gasa.

Tokom zime 1993./94. godine provedena je kampanja pod nazivom "Gas je neto drugo", a u sezoni grijanja 1994./95. godine, uz finansijsku pomo UN - Ureda specijalnog koordinatora za Sarajevo, ira i kompleksnija kampanja pod nazivom "Koristite gas paljivo".[footnoteRef:6] [6: http://www.idoc.ba/digitalarchive/public/serve/index.cfm?fuseaction=form&ElementId=505630]

Od prvog dana rata bile su blokirane sve cestovne i eljeznike komunikacije koje vode u grad. Ubrzo je dolo do razaranja gradskog sistema centralnog grijanja, a nestalo je i elektrine energije i svega onoga to je ovisilo o njoj kao to je opskrba vodom, zalihe smrznute hrane i sl. Zalihe krutih i tenih goriva bile su iscrpljenei prirodni gas je najednom, za stanovnike Sarajeva postao najvanije sredstvo za grijanje stanova i kuhanje hrane.U periodu do kraja 1992. godine Sarajevo gas je izveo, sa preostalim materijalom vie od 1000 novih prikljuaka na gasnu mreu. Ulaskom u zimu 1992./93. stanovnici Sarajeva su poeli traiti nain da se bilo kako prikljue na gasni sistem. Prikljuci su izvoeni vodovodnim ili inprovizovanim spojnicama izravno na distributivnu gasnu mreu pritiska 100 mbara i takav gas je zatim dopreman u stanove pomou gumenih, plastinih, vodovodnih cijevi od odvoda, rukohvata, saobraajnih znakova i drugih slinih cijevi.U neposrednoj saradnji sa Skuptinom grada i optinskim organima u opkoljenom Sarajevu zapoela je 1993. godine intenzivna aktivnost na projektovanju i izgradnji distributivne gasne mree za padinske dijelove grada ali i za savremena naselja s izgraenim toplinskim sistemima koji su u ratu prestali funkcionisati.Veliku pomo u realiziranju ovih projekata pruila je meunarodna organizacija IRC iz USA, a zatim holandska vlada i holandski crveni krst, Gastec Holandija , gradovi Italije: Modena, Bolcano, Brea i Livorno, panski grad Barselona, humanitarna organizacija Katara, visoki saudijski komitet i drugi.Na kraju rata potronja gasa predstavljala je 70% ukupne potronje energije, a mrea se proirila sa 15.000 na 80.000 prikljuenih domainstava.Nakon rata, tokom implementacije projekta hitne rekonstrukcije gradskog grijanja 34.000 domaninstava je vraeno na gradski sistem centralnog grijanja to je ukupan broj domaninstava koja neposredno koriste prirodni gas svelo na oko 55.000.Nakon zavretka agresije pristupilo se izgradnji projekta hitne rekonstrukcije gasnog sistema. Glavni cilj projekta bio je da se ponovo uspostavi sigurno i pouzdano snadbijevanje gasom Bosne i Hercegovine, naroito Sarajeva.Ovo je podrazumijevalo sanaciju magistralnog gasovoda, distributivne mree i prikljuaka za sve korisnike ukljuujui i kotlovnice preduzea TOPLANE koja upravlja gradskim sistemom grijanja. Drugi cilj je bio da se povea sigunost i energetska efikasnost i da se uklone svi nepropisni i inprovizovani gasni prikljuci izvedeni u toku rata i isti zamijene standardnim. Ostali ciljevi odnosili su se na poboljanje naplate utroka gasa kod potroaa, jaanja institucione sposobnosti Sarajevogasa i uspostavu alternativnih izvora snadbijevanjem gasa.

Panorama Sarajeva prije i nakon uvodjenja plinskog sistema

3.Vodovod

Prvi vodovod u Sarajevu sagradio je Isa-beg Ishakovic, davne 1461. Godine. Brojne bogate Sarajlije, dobrotvori, gradili su vodovode, te je Sarajevo bilo poznato kao grad cesama, hamama, sebilja i sadrvana. Ti vodovodi bili su bili gravitacioni, gradjeni od glinenih i drvenih cijevi. Posljednih godina Turske vladavine, u Sarajevu je bilo 156 javnih cesama i 68 raznih vodovoda, duzine 55 kilometara. Bistricka cesma bila je jedno vrijeme najveca u Sarajevu. Izgradnjom vodovoda Moscanica, pocinje masovno uvodjenje vode u kuce, cime javne cesme bude na fuknciji. Austro-Ugarske vlasti su po dolasku u BiH 1889. Godine izgradile vodovod Moscanica, pa mozemo reci da je tada i udaren temelj modernom vodovodu u Sarajevu. U ovom periodu je dovedena voda i sa Vrela Prace i Bistrice, 30-tak kilometara udaljenih od grada. Na kraju Austro-Ugarske vladavine, vodovodna mreza grada je iznosila oko 97 kilometara.Prva gradnja vodovoda u Austro-Ugarskom periodu je pocela sredinom marta 1890.godine polaganjem cijevi od fabrike duhana prema gradu. Cijevi su postavljene po glavnim gradskim ulicama i to velikom brzinom, tako da je vec u oktrobru 1890.g. bio gotov glavni sarajevski vodovod koji je bio dovoljan za snadbijevanje veceg dijela grada. Voda je bila uzeta sa izvora potoka Moscanice koji je od grada udaljen oko 7 km i mogla se zbog visoke nadmorske visine prirodnom gravitaciom dovesti u grad. Sagradjen je i jedan rezervoar visoke zone sa 400 m3 zapremine i jedan rezervoar niske zone sa 1100 m3 zapremine. Kolicina vode na izvoru bila je 53,7 litara u sekundi, dok je od izvora polozena mreza cijevi duzine od 44.914 metara.Vec od 1894. Godine gradska opcina je pristupila radovima na pojacanju vodovodnog kapaciteta. Od tada je u postojecu vodovodnu mrezu uvedeno nekoliko izvora: 1895.g. izvor Crnil sa kolicinom vode od 10 litara u sekundi koje je zajedno s Moscanicom snadbijevao najveci dio grada, zatim iste godine izvor Begovac s 3 litre vode u sekundi koji je opsluzivao mahale s lijeve strane Miljacke. Od 1894. Do 1903. Godine uveden je izvor Kovacici sa 30 litara vode u sekundi koji je opsluzivao klaonicu, vojni logor, zeljeznicku stanicu, zeljeznicke radionice i gradske Pofalice, te izvor Berkusa koji je snadbijevao gornji kraj Bistrika i bistricku stanicu. Gradnja vodovoda Sarajevo-Praca je pocela kasno zbog nedostatka finanskijskih sredstava i tek je na sjednici od 10.1.1914. g. Saopsteno da je ministarstvo finansija dalo opcini koncesiju za gradjenje ovog vodovoda. Pracanski vodovod gradjen je u dvije etape, najprije u 1912./13. Godini od Sarajeva do izvora Bistrice, a zatim u toku rata od Bistrice do izvora rijeke Prace. Ovaj vodovod je ukupno davao i preko 200 litara vode u sekundi. Kako su gradjani sve vise uvodili prikljucke na gradsku vodovodnu mrezu, ukupna duzina te mreze na kraju austro-ugarskog perioda iznosila je 97.387 metara, dok se broj ugradjenih hidranata popeo na 245. Skoro potpuno devastirano u ratu, u poslijeratnim godinama, od 1996.g., Kantonalno javno komunalno preduzece Vodovod i kanalizacija Sarajevo, je uz pomoc stranih donatora, Vlade Kantona Sarajevo i mnogobrojnih domacih institucija, dozivjela potpunu preozbrazbu u obnovi i razvoju cjelokupnog sistema. Normalizacija u pogledu snadbijevanja grada vodom u postratnom periodu, bio je osnovni zadatak i cilj preduzeca, ali i drugih relevantnih subjekata u Kantonu Sarajevo. Od 1996. Do 1998.g. uslijedio je period obnove sistema, a od 1998. Do danas period progresivnog razvoja. Sacinjen je prijedlog Programa urgentnih radova za 1996.g., sta listom prioriteta sanacije. U 1998.g., Vlada Kantona Sarajevo ulozila je velika finansijska sredsta, ciji je veci dio usmjeren za opravku kvarova i rekonstrukciju vodovodne mreze. Danas vodovodni sistem opskrbljuje oko 400.000 stanovnika Sarajeva. Glavni resurs su podzemne akumulacije na lokalitetu Sarajevsko polje-Bacevo, Sokolovici, Stup, sa kojih se obezbjedjuje 90% ukupnih kolicina vode, te 10 vrela i 3 filterska postrojenja. Duzina primarne i sekundarne vodovodne mreze iznosi oko 1064 km, te oko 475 km prikljucne mreze. U okviru vodovodnog sistema postoji 47 zona snadbijevanja, 36 bunara, 55 rezervoara, 24 pumpne stanice, sa 70 pumpnih agregata, 11 hidrofleks postrojenja.

4. Zakljuak

Cjevovodni saobraaj u Bosni i Hercegovini se naglo razvija tek nekoliko desetina godina, tako da je ustvari najmlaa saobraajna grana u istoj. Ovaj vid saobraaja u naoj zemlji nije dosegao iste horizonte savremenosti kao i druge zemlje. S obzirom na injenicu da Bosna i Hercegovina ne rapolae vlastitim resursima prirodnog gasa, snadbijevanje je utemeljeno na uvozu. Pod pokroviteljstvom Svjetske banke, 1975.godine u sklopu sa Projektom zatite okoline u gradu Sarajevu, sistem prirodnog gasa se poinje razvijati. Potronja gasa u naoj dravi je okarakterisana sa 4 perioda i to : Poetni period period uvoenja gasa u potronju (1979.godina) u kojem je jednaka potronja i potranja Predatni period period irenja potroaa gasa Ratni period period u kojem je potronja svedena na minimum Poslijeratni period period rekonstrukcije i razvoja gasnog sistema. Podatak da e u sljedeih 15 godina svjetske potrebe za energijom nafte i plina porasti za 2 puta, a za 25 godina 3 puta, ustvari pokazuje, kako e se kretati dalji razvoj cjevovodnog transporta u Bosni i Hercegovini. Savremeni nain ivota kao i sam ivotni stil, napomenimo, poptuno izmijenjen pod posredstvom vremena tjera nas da sve vie panje posveujemo utedi vremena i novca, a razvijena ekoloka svijest sve vie o cijeni. U razvijenim zemljama na snazi su strogi propisi o zatiti ovjekove okoline koje se temelje na plaanju kazni potroaima koji uzrokuju zagaenje. Cilj ovih propisa je upravo zatita ljudskog zdravlja, jer ono poiva na zdravom i prirodnom okoliu. Iako to kod nas vjerovatno tek sleduje, ne bismo trebali zanemarivati tetan uticaj zagaenje okoline na zdravlje. Ne smijemo misliti samo na sebe, moramo misliti i na pokoljenja koja dolaze. Ekoloki najpogodnije gorivo je upravo prirodni gas iz vie razloga. Radi se o istom gorivu koje pri sagorijevanju ne ostavlja pepeo. Njegovim sagorijevanjem nema emisije produkata koji bi uzrokovali zagaenje Ekonomian je, s tim enegentom dostiemo daleko vei stepen iskoritenja. Svjetske reserve prirodnog gasa garantuju njegovu raspoloivost za dug vremenski period. 5. Literatura

1. Dr.Adamovi Milan, Uvod u saobraaj, Univerzitet u Beogradu, Saobraajni fakultet 1999. godina2. Reidovi, M., Prirodni gas (Termodinamike i eksplozivne karakteristike), Sarajevo 1999. Godina3. Prof. dr.sc.Deljanin Abidin, Razvoj saobracaja i komunikacija u svijetu i Bosni i Hercegovini, Univerzitet u Sarajevu, Fakultet za saobracaj i komunikacije 2013. godina4. http://www.sarajevogas.ba5. http://www.idoc.ba6. http://hr.wikipedia.org/wiki/Cjevovod7. http://www.bh-gas.ba

16

1