Upload
others
View
0
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
�
STUDIM I SJELLJEVE ME RISK TEK TE RINJTE E SHKOLLAVE TE
MESME NE VENDIN TONE�
�
2009
PERMBAJTJA E LENDES
Faqe Hyrje 5 Metodologjia 6 Rezultatet 9
Depresioni dhe perpjekje per te kryer vetvrasje 9
Perdorimi i duhanit 11
Perdorimi i alkoolit 14
Perdorimi I droges 16
Sjelljet seksuale 18
Pesha trupore 20
Veprimtaria fizike 22
Rekomandime 24 Literatura 25
2
SHKURTIME
CDC Center for Disease Control and Prevention INSTAT Instituti i Statistikes ISHP Instituti i Shendetit Publik HIV Human Imunodeficiency Virus OBSH Organizata Boterore e Shendetesise SIDA Sindroma e Imunodeficiences se Fituar YRBS Youth Risky Behavior Surveillance
3
Falenderime
Grupi i Punës së Studimit shpreh mirënjohjen për mbështetjen financiare të dhënë nga
UNFPA/Shqipëri, që bëri të mundur kryerjen e këtij studimi. Vlerësojmë në mënyrë të veçantë
mbështetjen e Znj. Elsona Agolli dhe të Znj. Elida Nuri.
Vlerësojmë Institutin e Shëndetit Publik (ISHP) për asistencën teknike, logjistike dhe ekspertizën
e dhënë përgjatë gjithë studimit. Falenderojmë të gjithë ekspertet e ISHP për komentet dhe
rekomandimet e tyre gjatë zbatimit dhe rishikimit të studimit.
4
HYRJE
Profilet shendetesore te popullates shqiptare jane duke ndryshuar dhe jemi duke u ekspozuar
gjithnje e me shume ndaj faktoreve te rinj risk. Ne menyre qe te bejme te mundur nje zhvillim
te qendrueshem te mjekesise dhe arritjen e nderhyrjeve me efikase eshte e nevojshme te
studiohen profilet prevalences se ekspozimit te personave te shendetshem ndaj faktoreve risk
te akuzuar dhe studimi i lidhjeve midis tyre dhe pasojave ne shendet.
Grumbullimi i nje informacioni te vlefshem dhe te besueshem lidhur me faktoret kryesore risk
per shendetin sherben si baze per strategjite specifike te parandalimit per nje sere semundjesh
me koeficient te larte parandalimi, te provuar nga nderhyrje ne popullata te tjera.
Kerkimi shkencor ne fushen e faktoreve te riskut orienton jo vetem zhvillimin e mjekesise
preventive ne fusha te reja si psh lidhur me semundjet kronike, por ben te mundur edhe
zhvillimin e mjeteve dhe kapaciteteve shkencore te cilat ndihmojne ne zgjerimin e hapesirave te
kerkimit ne te ardhmen.
Nepermjet monitorimit te faktoreve risk ne popullate behet i mundshem edhe vleresimi i
suksesit te strategjive dhe korrigjimet e nevojshme ne te ardhmen.
Nepermjet ndertimit te metodologjive te studimit ne popullate dhe sigurimit te
perseritshmerise se aplikimit behet i mundur ndertimi i prirjeve lidhur me menyren e jeteses,
sjelljet me risk dhe ekspozimeve te tjera, ne hapesiren e kohes.
Sjelljet riskante per shendetin jane kontribuesit kryesore te shkaqeve te vdekjeve, paaftesise se
perkohshme apo te perhershme dhe problemeve sociale tek te rinjte ne Shqiperi ashtu sikurse
ne vende te tjera te Europes, SHBA etj. Sjelljet riskante per shendetin tek te rinjte shqiptare
renditen paraprakisht si me poshte: perdorimi i duhanit, perdorimi i alkoolit dhe drogave te
tjera, sjellje seksuale qe kontribuojne ne shtatzani te padeshirueshme, semundje seksualisht te
transmetueshme dhe SIDA, sjellje qe kontribuojne ne aksidente dhe dhune, praktika ushqyerje
jo te shendetshme. Ne baze te te dhenave te publikuara nga INSTAT, traumat nga aksidentet
dhe demtimet nga dhuna zene vazhdimisht vendin e trete per nga incidenca ne vitet 1993‐
2001. Konsumi i duhanit, alkoolit dhe lendeve narkotike ka njohur rritje. Semundjet seksualisht
te transmetueshme dhe SIDA jane gjithashtu pergjegjese per morbiditetin dhe mortalitetin ne
5
rritje ne moshat e reja. Numri i aborteve jo spontane eshte ne nivele te larta. (sipas te dhenave
te vitit 2001, raporti lindje/abort eshte 3.4/1).
Survejimi i sjelljeve riskante tek te rinjte eshte nje element kyc ne programet parandaluese per
disa arsye:
• Ndryshime pozitive te sjelljeve riskuese te te rinjve jane te domosdoshme per
parandalimin e SST/HIV, parandalimin e hepatitit kronik, cirrozes, kancerit te melcise,
kancerit te mushkerive, kancerit te stomakut, parandalimin a aborteve, parandalimin e
diabetit dhe malnutricionit, parandalimin e traumave dhe te nje sere problemeve
sociale.
• Realizimi i ndryshimeve pozitive te sjelljeve riskante tek te rinjte kerkon nje njohje te
mire sjelljeve riskante.
• Te dhenat per sjelljet riskante jane paralajmeruese te risqeve te permendura me siper
dhe sherbejne per te identifikuar grup‐popullatat ne risk.
• Te dhena te besueshme dhe cilesore per sjelljet riskante jane te domosdoshme per
vleresimin e situates dhe per planifikim.
• Te dhenat per sjelljet riskante mund te shpjegojne variacionet dhe ndryshimet ne
prevalencen e semundshmerise se moshave te reja.
Survejimi sistematik dhe gjitheperfshires i sjelljeve riskante tek te rinjte ka per qellim:
percaktimin e prevalences se sjelljeve riskante, percaktimin e ecurise ne kohe te tyre,
percaktimin e bashkeveprimit midis tyre, grumbullimin e te dhenave ne nivel kombetar dhe
lokal, grumbullimin e te dhenave sipas kategorive te te rinjve. Ky survejim hedh drite ne sjelljet
riskante me problematike tek te rinjte, qe do te marrin prioritet ne strategjite dhe programet
intervenuese si ne shkalle kombetare ashtu edhe ne shkalle lokale, si ne nivel ministror ashtu
edhe ne nivel te qendrave shendetesore ne komunitet, si ne sektorin shteteror ashtu dhe ne
ate privat.
6
Survejimi i sjelljeve riskante tek te rinjte rekomandohet nga OBSH dhe eshte aplikuar e
vazhdon te aplikohet me sukses ne SHBA (CDC) e ne shume vende te tjera te zhvilluara apo ne
zhvillim.
“Monitorimi i sjelljeve me risk tek te rinjte e shkollave te mesme ne vendin tone” i referohet
objektivave te meposhtem te Programit:
1. Nepermjet ndertimit te metodologjive te studimit ne popullate dhe sigurimit te
perseritshmerise se aplikimit do te mund te behet e mundur ndertimi i prirjeve lidhur
me menyren e jeteses, sjelljet me risk dhe ekspozimeve te tjera, ne hapesiren e kohes.
Theksi do te vihet ne popullaten e re e cila eshte me e prirur per te ndryshuar sjelljen
dhe ku nderhyrjet ne te ardhmen kane gjasa te japin efektin maksimal ne terma
shendetsore.
2. Do te matet prevalenca, prirjet, dhe lidhjet me shendetin e risqeve te meposhteme:
• Duhani
• Kequshqyerja
• Seksi i pasigurte
• Alkooli
• Sedentarizmi
7
METODOLOGJIA
Nje studim i tipit survejim u skicua per studimin e sjelljeve riskante tek te rinjte shqiptare.
Objekti i studimit ishin nxenesit e shkollave te mesme publike: te mesme te pergjithshme dhe
profesionale (grupmosha 15‐19 vjec). Ne fazen 1 te survejimit u perzgjodhen 4000 nxenes. 3619
(90%) nxenes pranuan te marrin pjese ne studim. Ne studim u perfshine te 12 qarqet e vendit.
Ne fazen 1 te survejimit u synua te merrej informacion mbi ndeshjen fizike dhe armet,
perpjekjet per te kryer vetevrasje, perdorimin e alkoolit, perdorimin e drogave, marredheniet
seksuale, peshen trupore, veprimtarine fizike dhe sjelljet e bashkemoshatareve.
Ne fazen e dyte te survejimit, u perzgjodhen 1060 nxenes. 1011 (95%) nxenes pranuan te
marrin pjese ne studim. Ne fazen e dytete studimit u perfshine 3 rrethe te medha: Tirana, Vlora
dhe Shkodra. Ne fazen 2 te survejimit, u synua te merrej informacion i detajuar mbi ushqyerjen
dhe shendetin mendor.
Perzgjedhja e te rinjve
Sipas te dhenave te Ministrise se Arsimit she Shkences, ne vitin shkollor 2008‐2009, figuronin
118439 nxenes te regjistruar ne 374 shkolla te mesme publike ne Shqiperi. Nje numer te rinjsh
prej 3800 vetesh u perzgjodh ne fazen e pare te studimit. U aplikua nje perzgjedhje shtresezuar
me grupe. Ne baze te ligjeve te probabilitetit dhe analizes financiare dhe logjistike, ky numer u
konsiderua adekuat. Perzgjedhja e e rinjve u udhehoq nga parimi i perfaqesimit sa me te sakte
te mases totale te te rinjve ne arsimin e mesem. Per realizimin e ketij parimi u be nje
perzgjedhje e randomizuar dhe e ponderuar sipas numrit te nxenesve ne secilin nga 12 qarqet
plus Bashkine e Tiranes qe u trajtua si njesi me vete. Ne cdo qark, ne menyre te rastesishme u
perzgjodhen 3 shkolla dhe ne shkollat e perzgjedhura u perzgjodh nje klase ne menyre te
rastesesishme per cdo vit. Nxenesve te klases se perzgjedhur iu shpjegua qellimi i studimit, iu
mor pelqimi paraprak dhe iu kerkua te plotesojne pyetesorin. Procesi u perserit derisa u
plotesua numri i paracaktuar i nxenesve per cdo qark.
8
Instrumenti i studimit
Si instrument i studimit u perdor nje pyetesor i standardizuar. Pyetsori permbante pyetje
llogjike me qellim sigurimin e informacionit mbi nje sere ndryshoresh si demografike ashtu
edhe lidhur me sjelljet riskante per shendetin. Pyetjet u koduan per lehtesi operimi. U sigurua
anonimati. Cdo pyetsor kishte nje numer identifikimi. U pergatitet nje dokument per te marre
pelqimin e pjesemarrjes ku u shpjeguan qarte qellimet e pyetjeve dhe arsyet e studimit. Per
organizimin e pyetsorit u mbeshtetem ne ekspertizen dhe pervojen e Centers for Disease
Control and Prevention (CDC), SHBA.
Analiza statistikore
Analiza univariate u pasua nga analiza bivariate sipas vendbanimit (urban / rural), gjinise, grup‐
moshes, gjendjes ekonomike, rezultateve ne mesime. Nje numer ndryshoresh jane analizuar
per Tiranen me vete, me qellim krahasimi me Shqiperine ne total. Indikatore te caktuar jane
kalkuluar per qytetet kryesore. Gabimet standarde u llogariten ne baze te efektit te skicimit te
kampionit. Intervale konfidence 95% jane paraqitur per pjesen me te madhe perqindjeve sipas
shtresave. Vlerat qe mungojne nuk jane perjashtuar nga analiza, por jane trajtuar si kategori
me vete (NA). Analiza u realizua me ndihmen e paketave statistikore SPSS 17.0.
9
REZULTATET
1. Depresioni dhe perpjekje per te kryer vetvrasje
Pyetjet qe u jane bere nxenesve te shkollave te mesme ne kete pjese masin trishtimin,
mendimin, perpjekjet si dhe seriozitetin e ketyre perpjekjeve per te kryer vetevrasje. Ne
studimin e vitit 2004 perqindja e nxenesve qe kane pasur mendime serioze per te kryer
vetevrasje ishte 7.1%
Gjetjet kryesore
• Gjate vitit te fundit shkollor perpara studimit, 26.3% e nxenesve te shkollave te mesme
ishin ndjere te pashprese pothuajse cdo dite per 2 jave rrjesht gje e cila kishte ndikuar
ne moskryerjen e veprimtarise se tyre te perditshme.
• Prevalenca e te ndjerit pa shprese pothuajse cdo dite per dy jave rrjesht ose me shume
eshte ne menyre sinjifikante me e larte tek femrat 32.7% krahasuar me meshkujt 17.2%.
•
• Ne vitin 2009, 7.4% e nxenesve te shkollave te mesme kishin menduar seriozisht per te
kryer vetevrasje gjate 12 muajve te fundit para studimit. Gjate ketyre viteve prevalencat
e te menduarit seriozisht per te kryer vetevrasje si dhe te qenit te pa shprese cdo dite
10
per dy jave rrjesht eshte rritur ne krahasim me studimin e 2005. (Tabela 2. ku eshte
paraqitja e 2 studimeve.per dy prevalencat)
• Prevalenca e planifikimit ndonjehere per te kryer vetevrasje gjate vitit te fundit eshte
6%. Nuk verehet ndonje ndryshim midis meshkujve dhe femrave perkatesisht 4.8% dhe
6.8%. Ne ndarjet sipas klasave vihet re nje nje prevalence dy here me e madhe ne klasat
e 10 perkatesisht 9.6% krahasuar me klasat e 11 dhe 12 (3.9% dhe 4.6%).
• Gjate vitit te fundit shkollor perpara studimit 4% e nxenesve te shkollave te mesme
kishin provuar te kryenin vetevrasje nje ose me shume here.
• Prevalence e te provuarit te kryerjes se vetevrasjes nuk ka ndonje ndryshim sinjifikant
midis meshkujve dhe femrave perkatesisht 2% dhe 5.4%.
• Gjate 12 muajve te fundit perpara studimit 1.4% e nxenesve te shkollave te mesme kane
provuar te kryejne vetevrasje e cila ka rezultuar si helmim ose overdoze.
• Bazuar ne ndarjen sipas klasave gjetjet per pyetjet e pjeses per vetevrasjet nuk kane
ndonje ndryshim sinjifikativ. Ajo qe vihet re eshte nje perqindje pak me e larte tek klasat
e 10 qe i perkasin moshes 15 – 16 vjec per pyetjen “a keni planifikuar ndonje here te
kryeni vetevrasje” qe eshte respektivisht 9.6% klasa 10, 3.9 klasa e 11 dhe 4.6% klasa e
12.
11
2. Perdorimi i duhanit
Pyetjet qe u jane bere nxenesve ne kete pjese masin duhan pirjen pergjate jetes si dhe
duhanpirjen aktuale, moshen kur kane filluar ta pijne per here te pare, aksesin per te blere
cigare, pirjen e duhanit ne ambjentet e shkolles si dhe perpjekjet per ta lene duahnin. Pirja e
duhanit eshte pergjegjese per semundjet e zemres, kancerin e mushkerive, te laringut, gojes,
ezofagut dhe te fshikezen urinare, si dhe per semundjet pulmonare kronike obstruktive.
Duhanpiresit kane me shume mundesi te pijne alkool dhe te perdorin marjuane dhe kokaine
krahasuar me jo duhanpiresit.
Ne 6 Nentor te 2006 u aprovua ligji “Per mbrojtjen e shendetit nga produktet e duhanit” ne
nenin 9 te te cilit thuhet se “ndalohet shitja ose furnizimi, per qellime tregtimi, i produkteve te
duhanit personave nen moshen 18 vjec. Ne kete studim te kryer ne nxenesit e shkollave te
mesme 14.8% e nxenesve qe pinin duhan me moshe < 18 vjec i kane blere cigaret vete ne nje
dyqan ose si cigare te hapura ne rruge.
Gjetjet kryesore
• Prevalenca e nxenesve te shkollave te mesme qe kane pire ndonje here duhan ka ardhur
duke u rritur nga viti 2005 kur eshte bere studimi i pare deri ne 2009, perkatesisht nga
54.6% ne 59.1%.
• Ne pergjithesi prevalenca e te provuarit te duhanit ndonjehere ne jete ishte me e larte
ne klasat e 10 dhe 11, perkatesisht 62.8% dhe 60.3% sesa ne klasat e 12 ku ishte 51.5%.
Gjithashtu prevalencat ndryshojne edhe midis meshkujve dhe femrave me 67.9% dhe
52.8%, dhe duke e krahasuar me vitin 2005 ku 64.4% e meshkujve dhe 46.9% e femrave
kishin provuar te pinin ndonjehere duhan..
12
• Prevalenca e pirjes se duhanit me shume se 100 cigare pergjate jetes ka nje ndryshim
sinjifikativ midis meshkujve dhe femrave, perkatesisht 30% per meshkujt dhe 7.5% per
femrat, ndersa ne ndarjet midis klasave nuk ka ndonje ndyshim te dukshem.
• Midis nxenesve te shkollave te mesme 11.5% e tyre kane pire nje cigare te plote per
here te pare ne moshen 13 – 14 vjec dhe 22.3% ne moshen 15 – 16 vjec. 12.8% e
nxenesve kane pire nje cigare te plote ne moshen ≤ 12 vjec perqindje me e larte kjo
krahasuar me ate te studimit te vitit 2005 ku ka qene 10.9%.
• Gjate 30 diteve te fundit para studimit 30.3% e nxenesve kishin pire duhan ne nje ose
me shume dite. Ne ndarjen sipas klasave perqindjet variojne nga 32.6% ne klasen e 10,
28% ne klasen e 11 dhe 31.5% ne klasen e 12 . Prevalencat ndryshojne ne menyre
sinjifikative midis meshkujve dhe femrave, perkatesiht 45% dhe 19.9%.
13
• 16.4% e nxenesve te shkollave te mesme qe pinin duhan ishin perpjekur gjate vitit te
fundit para studimit ta linin ate.
• Midis nxenesve duhan pires me moshe <18 vjec 14.2% e tyre i kane blere cigaret vete ne
nje dyqan ose si cigare te hapura ne rruge, 7.4% e tyre ja u ka dhene nje shok gjate 30
diteve te fundit.
• Prevalenca e nxenesve te shkollave te mesme qe kane pire 2 ose me shume cigare per
dite jane 11.7%. Me teper duhan pijne meshkujt sesa femrat, perkatesisht 18.1% dhe
7.3%. Nuk ka ndonje diference ne ndarjet sipas klasave.
• 4.1% e nxenesve pijne me shume se 10 cigare ne dite ne ditet qe pijne duhan gjate 30
diteve te fundit para studimit.prevalenca e pirjes se cigareve me shume se 10 cigare ne
dite eshte perqendruar me shume tek meshkujt.
• Gjate 30 diteve te fundit para studimit 9.6% e nxenesve te shkollave te mesme kane pire
duhan ne mjediset e shkolles, dhe prej ketyre me shume meshkujt 19.7% sesa femrat
2.3%.
• 9.5% e nxenesve kane pire duhan perdite per me shume se 30 dite gjate jetes se tyre.
Kjo prevalence ka ardhur duke u rritur krahasuar me studimin ne vitin 2005 ku ka qene
8%. Prevalencat kane ardhur duke u rritur si per meshkujt edhe per femrat gjate ketyre
14
viteve, po ashtu perqindja e meshkujve te cilet kane pire perdite duhan me shume se 30
dite eshte 4 here me e madhe sesa perqindja e femrave (17.1% dhe 4.2%).
3. Perdorimi i Alkoolit
Pyetjet qe u jane bere nxenesve ne kete pjese masin perdorimin e alkoolit gjate jetes si dhe ne
kohen aktuale, moshen kur e kane pire per here te pare, pirjet e alkoolit ne raste te vecanta si
dhe pirjen e tij ne ambientet e shkolles.
Me teper se 63.000 vdekje te te rinjve ne Evrope shkaktohet nga alkooli dhe 1 nder 4 vdekje te
meshkujve ne Evrope shkaktohet prej alkoolit.
Gjetjet kryesore
• Ne nxenesit e shkollave te mesme 71.1% e tyre kane pire nje pije alkoolike ne nje ose
me shume dite. Prevalenca e perdorimit te alkoolit gjate jetes eshte me e larte tek
meshkujt sesa te femrat perkatesisht 79.3% dhe 65.1%. Ndryshime te lehta vihen re
edhe ne ndarjet sipas klasave ku klasat e 10 dhe 11 kane perqindje me te larte te
perdorimit te alkoolit (72.7% dhe 72.2%)sesa ato te klasave te 12 me 66.9%.
• 9.1% e nxenesve kane pire alkool per here te pare ne moshen ≤ 8 vjec, kjo perqindje ka
ardhur duke u rritur gjate ketyre viteve krahasuar me studimin e vitit 2005 ku ka qene
8.6%. Gjithashtu kemi nje rritje te prevalences ne 29.4% edhe ne moshen 9 – 12 vjec
krahasuar me studimin e meparshem 19.6%. Nuk verehen ndryshime te prevalences ne
moshen ≥ 12 vjec ne te dy studimet.
• Gjate 30 diteve te fundit para studimit 53.4% e nxenesve kishin pire nje pije alkoolike ne
nje ose me shume dite. Vihet re nje rritje e kesaj prevalence gjate viteve krahasuar me
studimin e 2005 ku prevalence ka qene 51%.
• Ne pergjithesi ka nje ndryshim sinjifikativ midis meshkujve dhe femrave ne perdorimin e
alkoolit perkatesisht 68% dhe 43%. Gjithashtu ka nje rritje te dukshme te meshkujve te
cilet kane pire nje pije alkoolike ne nje ose me shume dite krahasuar me 2005 ne te cilin
ka qene 58.2%. Nuk verehet ndryshim te prevalencave ne perdorimin e alkoolit ne
ndarjet sipas klasave.
15
• 24.9% e nxenesve te shkollave te mesme kane pire 5 ose me shume pije alkoolike
radhazi brenda pak oreve ne nje ose me shume dite brenda 30 diteve te fundit para
studimit. Prevalencat jane te ndryshme per meshkuj 38.7% dhe femra 15%.
4. Perdorimi i droges
Ne kete kapitull pershihen pyetje rreth perdorimit te drogave te ndaluara dhe masin perdorimin
e marihuanes, kokaines, heroines, ekstazise dhe drogave me injektim. Pervec semundshmerise
dhe mortalitetit per shkak te demtimeve, perdorimi i droges eshte i lidhur me vetevrasjen,
shtatezanine e herdhme te padeshiruar, mossuksesin ne shkolle, trasmetimin e semundjeve
seksualisht te trasmetueshme, duke perfshire edhe infektimin nga virusi i imunodeficences
njerezore (HIV).
Gjetjet kryesore
• Perqindja e te rinjte te shkollave te mesme qe kane perdorur nje here ose me shume
marihuane gjate gjithe jetes se tyre eshte 7,4 % dhe po ta krahasojme me studimin e
bere ne vitin 2005 ku kjo perqindje ka qene 5,4%, shikojme nje rritje te lehte. Nje fakt
shume pozitiv qe tregon ky studim eshte qe 92,6 % e te rinjte nuk e kane provuar
asnjehere marihuanen. Nga studimi shikojme qe 50% te rinjve qe kane perdorur
marihuana te pakten nje here ne jeten e tyre e kane perdorur ne moshen 15‐16 vjec, ne
kete moshe ata i shtyn kurioziteti per te provuar te pakten nje here efektin e
marihuanes, nder keta pjesa me e madhe jane meshkuj dhe jane shume pak femra.
16
• Ndersa vetem 3 % e nxenesve kane daklaruar se kene perdorur te pakten nje here
marihuane ne 30 ditet e fundit nder te cilet pjesa me e madhe jane meshkuj dhe vetem
nje perqinje e paperfillshme jane femra. Vetem gjysma e tyre e kane perdorur ne
mjediset e shkolles.
• 92,6 % e te rinjve nuk kane perdorur asnjehere marihuane te jeten e tyre ndersa
fatmiresisht perqindja e te rinjve qe nuk kane perdorur asnjehere heroine eshte 98,1 %.
Nga ata qe e kane perdorur shumica e tyre e kane provuar vetem nje ose 2 here dhe
shumica e tyre jane meshkuj dhe nje perqindje shume e vogel pothuajse e paperfillshme
jane femra. Gjate 30 diteve te fundit 99 % e te rinjve nuk kane perdorur asnjehere
heroine. Ne studimin e bere ne vitin 2005 1,4 % e te rinjve kane perdorur te pakten nje
here heroine ndersa ne studimin tone kjo perqindje eshte 1,9 %, pra eshte nje rritje
shume e vogel e paperfillshme.
• Ne studimin e bere ne 2005 shikojme nga te dhenat se 1,6 % e te rinjve kane perdorur
nje ose me shume here kokaine dhe ne studimin tone shikojme nje rritje, deri 3,2 % e te
rinjve kane perdorur kokaine dhe kryesisht jane te moshes mbi 17 vjec dhe e kane
provuar vetem 1 ose dy here. Veme re qe shumica e kane provuar ne mjediset e
shkolles.
17
• Rreth 4 perqind e te rinjve kane perdorur ekstazi qe eshte e njejte me perqindjen e te
rinjve qe kane perdorur ekstazi ne studimin e bere ne vitin 2005. Shumica e tyre jane
meshkuj dhe e kane perdorur vetem nje ose dy here, jane te moshes 13‐14 vjec dhe
vete 1 ne katert e ka perdorur gjate 30 diteve te fundit.
• Ne studimin e bere ne 2005 vetem 1,9 % perqindje e te rinjve kane perdorur droge me
injektim dhe kjo perqindje eshte ulur tashme ne 1,2 % dhe shumica thone qe e kane
provuar 2 here ose me shume.
• Nga te dhenat e marra nga pyetesori del se 8 perqind te te intervistuarve ju eshte ofruar
ose dhene droge ne mjediset e shkolles.
• Te rinjte qe jane ne klasen e dhjete 93,9 % e tyre nuk e kane perdorur asnjehere
marihuanen, te tjeret qe e kane perdorur shumica e tyre 2,7 % e kane perdorur 1 ose 2
here. Ata te klases se 11, 6,4 % e tyre e kane perdorur 1 ose 2 here.
5. Sjelljet seksuale
Pyetjet e bera ne kete kapitull kane per qellim te masin prevalencen e aktivitetit seksual,
numrin e partnereve seksuale, moshen ne kontaktin e pare, lidhjen mes perdorimit te alkoolit
dhe drogave te tjera me aktivitetin seksual, perdorimi i prezervativeve dhe kohen kur kane
marre per here te pare edukimin mbi parandalimin e HIV‐it. Pyetjet mbi moshen ne kontaktin e
pare dhe numrin i partnereve seksuale jane lidhur me rritjen e riskut per shtatezanite e
padeshiruara dhe semundjet e tjera seksualisht te trasmetueshme, duke perfshire infektimin
nga HIV.
Gjetjet kryesore
• 74,1 % e te rinjve te shkollave te mesme nuk kane kryer asnjehere marredhenie
seksuale dhe po ta krahasojme me studimin e bere ne 2005 kjo perqindje eshte ulur. Ne
vitin 2005 mbi 80 % e te rinjve te shkollave thone qe nuk kane kryer asnjehere
marredhenie.
18
• Nga te dhenat e nxjerra nga pyetesoret shikojme nje prevalence te larte te meshkujve
qe kane kryer marredhenie seksuale, rreth 50 % e meshkujve. Nga femrat vetem 9,4 % e
tyre kane kryer marredhenie seksuale.
• Ndersa shumica e femrave, me shume se 50 % e tyre, e kane kryer marredhenien e pare
me nje partner me te rritur se vetja nga ata tjeter pjesa me e madhe e meshkujve e
kane kryer marredhenien e pare me nje bashkemoshatare te tyre.
• Nga te dhenat del se pothuajse 22.3 % e meshkujve kane kryer marredhenie seksuale
vetem me nje person ndersa 25 % kane kryer marredhenie me 2 ose me shume partnere
te ndryshem.Vetem 8,45% e femrave kane deklaruar qe kane patur nje partnere dhe 0,7
% qe kane patur 2 ose me shume.
• Marredhenie seksuale nen efektin e droges rezultojne te keni kryer 3,4 % e te
intervistuarve, nje perqindje ne rritje po te krahasohet me perqindjen e te rinjve qe
kane raportuar ne vitin 2005 (2,6 %).
• Ndersa persa i perket perdorimit te masave mbrojtese gjate aktit seksual ne vitin 2005,
12,7 % e te rinjve tregojne qe kane perdorin masa mbrojtese ndersa ne studimin tone
16,3 % e te intervistuesve kane treguar qe kane perdorur masa mbrojtese. Pra shikohet
nje rritje e lehte ne perdorimin e masave mbrojtese.
19
• Nder 49,5 % e meshkujve qe kane kryer marredhenie seksuale perqindja e meshkujve qe
kane perdorur alkool ose droge para se te kryenin marredhenie seksuale eshte shume
vogel, 7.7 % e meshkujve dhe 34,8 % e tyre kane perdorur kondom gjate marredhenies.
Perdorimi i kondomeve te meshkujt ze nje vend shume te rendesishem nder te gjitha
metodat e tjera qe perdoren per te parandaluar nje shtatezani.
• Nder 9,3 % e femrave qe kryejne marredhenie vetem 0.5 % e femrave kane perdorur
alkool ose ndonje lloj droge para marredhenies dhe rreth 6 % e tyre tregojne qe partneri
i tyre nuk ka perdorur kondom gjate marredhenies. Megjathate nder te gjitha metodat
qe perdoren per te para ndaluar nje shtatezani perdorimi i kondomeve eshte metoda
me e perdorshme.
• Pyetjes nese e kane lene ndonjehere partneret e tyre shtatezene 95 % e meshkujve kane
thene jo dhe vetem 5 % thone e kane lene nje here, 2 here ose nuk jane te sigurt nese e
kane lene ose jo. Nje perqindje e madhe e femrave, 99,5 % e tyre tregojne qe nuk kane
ngelur asnjehere shtatezene.
6. Pesha trupore
Pyetjet e kesaj pjese te studimit masin peshen dhe gjatesine e raportuar nga vete nxenesit,
percepsionin qe kane ata per peshen aktuale te tyre si dhe sjelljet specifike qe kane nxenesit
per te ruajtur peshen. Te dhenat e perftuara nga vete raportimi i nxenesve per peshen dhe
gjatesine e tyre mund te perdoren per te kalkuluar BMI dhe per te dhene nje mase te perafert
nese nxenesit e shkollave te mesme jane mbipeshe. Megjithese prevalence e mbipeshes e
vleresuar nga veteraporti I nxenesve mund te dale e ulet, kjo mund te jete e dobishme ne
ndjekjen e tendeces se kesaj prevalence ne kohe. Nga nje studim kombetar i bere ne 2009 ne te
cilin u bene matjet e peshes dhe te gjatesise e te intervistuave u vu re se 39,3% e femrave te
moshes 15 – 49 vjec ishin mbi peshe ose obese dhe 7.9% e adoleshenteve femra te moshes 15 –
19 vjec ishin obese ose mbipeshe. Gjithashtu edhe te meshkujt 53.3% e tyre te moshes 15 – 49
vjec ishin mbi peshe ose obese dhe 20.5% e meshkujve adolehsente te moshes 15 – 19 vjec
ishin mbi peshe ose obese. Mbipesha ose obeziteti te fituara pergjate femijerise ose
20
adoleshences mund te vazhdoje edhe gjate rritjes dhe te rrise rrezikun me vone gjate jetes per
semundjet koronare te zemres, semundjet e fshikezes se temthit, disa lloje kancerash dhe
osteoarthritis te kyceve te ndryshme. Ne adoleshence obeziteti eshte i lidhur me hiperlipidemi,
hypertension, crregullime te nivelit te glukozes, si dhe kosenkuenca psikologjike dhe sociale jo
te favorshme. Studime te ndryshme kane treguar perqindje te larta te femrave adoleshente qe
nuk u pelqen trupi i tyre dhe qe mbajne diete duke u perfshire keshut ne sjellje jo te
shendeshme per te kontrolluar peshen e tyre, sic eshte psh; provokimi i te vjellave, qe
aggjerojne dhe nuk hane, duke i cuar ne zhvillime fizike dhe psikologjike jo normale.
Gjetjet kryesore
• Midis nxenesve te shkollave te mesme 23.7% e tyre e pershkruan veten e tyre si pak
mbi peshe ose shume mbi peshe.
• Prevalenca e nxenesve te cilet e pershkruan veten e tyre si pak mbi peshe ose shume
mbi peshe eshte shume here me e larte tek femrat (30.6%) sesa tek meshkujt (13.9%).
Ne ndarjet sipas klasave te 10, 11, dhe 12 vihet re nje ndryshim i lehte midis tyre i kesaj
prevalence perkatesisht (23%, 26.1% dhe 20.7%)
• 31.4% e nxenesve treguan se jane duke u perpjekur per te humbur ne peshe.
Prevalence e perpjekjeve per te humbur ne peshe eshte me e larte tek femrat 38% sesa
te meshkujt me 21.8%. Ne ndarjet sipas klasve vihet re nje prevalence me e larte tek
nxenesit e klasave te 10 dhe te 11 ne krahasim me klasen e 12 perkatesisht (32%, 33.9%
dhe 25.9%).
• Prevalenca e perpjekjeve per te humbur ne peshe ka ardhur duke u rritur krahasuar me
studimin e bere ne 2005 perkatesisht nga 24.5% ne 31.4%.
• 45.4% e nxenesve te shkollave te mesme treguan se kishin bere ushtrime per te rene
ose mos shtuar ne peshe gjate 30 diteve te fundit para studimit. Kjo prevalence ka
ardhur duke u rritur ne menyre te dukshme krahasuar me studimin e meparshem ku ka
qene 33.6%
21
• Prevalenca e nxenesve qe kane bere ushtrime per te humbur ose mos marre ne peshe
gjate 30 diteve et fundit ne ndarjet sipas klasave eshte me e larte ne klasat e 11 dhe te
10 perkatesht (33.9% dhe 32%) krahasuar me klasat e 12 ku eshte 25%. Nuk ka
ndryshim te prevalencave midis meshkujve dhe femrave perkatesiht (45% dhe 45.7%).
• Me qellim per te humbur ose mos shtuar ne peshe 48.9% e nexenesve kishin ngrene me
pak, me pak kalori ose ushqime me pak yndyrna, 18.3% kane ndenjur pa ngrene, 2.7%
kishin marre pilula dietetike, pluhur ose lengje te ndryshme te pa keshilluar nga mjeku,
3.7% kishin vjelle ose marre laksative gjate 30 diteve te fundit.
• Prevalenca e nxenesve qe kane ngrene me pak ushqim, me pak kalori ose ushqime me
pak yndyre me qellim qe te humbin ose mos shtuar ne peshe gjate 30 diteve te fundit
eshte ne menyre sinjifikante me e larte sesa prevalence ne studimin e meparshem 2005
respektivisht 48.9% kundrejt 30.3%.
• Perqindja e nxenesve qe kane marre pilula dietetike ose lengje per te rene ose mos
shtuar ne peshe pa u keshilluar me mjekun ishte me e ulet se ne studimin e vitit 2005
respektivisht 2.7% kundrejt 3.4%. Nuk ka diferenca te dukshme te prevalencave ne
ndarjet sipas klasave. Vihet re nje perqindje me e larte e femrave ne perdorimin e
menyrave te ndryshme per te rene ne peshe krahasuar me meshkujt.
• Prevalence e nxenesve qe kane ndenjur pa ngrene per 24 ore ose me shume gjate 30
diteve te fundit me qellim qe humbin ne peshe ose per te mos shtuar ne peshe eshte
me e larte te femrat 22.1% sesa tek mehskujt 12.8%.
7. Veprimtaria fizike
Pyetjet e ketij seksioni masin pjesmarrjen e te rinjve ne aktivitete fizike, edukim fizik ne shkolle,
skuadra sportive te ndryshme si dhe kohen qe kalojne te rinjte duke pare televizor. Pjesmarrja e
te rinjve rregullisht ne aktivitete fizike i ndihmon ata ne ndertimin dhe mbajtjen e shendetshme
te kockave dhe te muskujve, ne kontrollin e peshes, ne reduktimin e dhjamit dhe ne ndertimin e
muskujve te holle, ne reduktimin e ndjenjes se depresionit dhe te ankthit dhe ndihmon edhe ne
mireqenien psikologjike. Pergjate kohes aktiviteti i rregullt fizik ul rrezikun e vdekjes parakohe,
22
vdekjen nga semundje te zemres, dhe zhvillimin e diabetit, kancerin e zorres si dhe tension e
larte te gjakut. Oret e edukimit fizik ne shkolle mund te rrisin pjesmarrjen e adoleshenteve ne
aktivitetin fizik energjik dhe ti ndihmoje nxenesit e shkollave te mesme te zhvillojne njohuri,
zakone si dhe aftesi qe do ju nevojiten per tu marre me aktivitet fizik pergjate gjithe jetes.
Gjetjet kryesore
• Midis nxenesve te shkollave te mesme 14.4% e tyre kane kryer per te pakten 30 minuta
nje veprimtari fizike qe nuk i ka bere te djersisin ose te marrin fryme me shpejtesi ne 5
ose me shume dite te javes. Nuk verehet ndonje ndryshim i madh midis meshkujve dhe
femrave perkatesisht (18% dhe 11.9%), ndersa vihet re nje nje perqindje gati dy here
me e madhe e pjesmarrjes ne kete veprimtari fizike e nxenesve te klasave te 10 dhe 11
krahasuar me klasen e 12 perkatesisht (15.9%, 16.6% dhe 7.8%).
• 22.4% e nxenesve te shkollave te mesme kane kryer per te pakten 20 min nje
veprimtari fizike sportive qe i ka bere te djersisin ose te marrin fryme me veshtiresi ne
tre ose me shume dite te javes. Pjesmarrja e nxenesve ne keto veprimtati fizike ka
ardhur duke u ulur krahasuar me studimin qe eshte bere ne vitin 2005 perkatesisht nga
33.6% ne 22.4%.
• Prevalenca e pjesmarrjes ne aktivitet te fuqishem fizik eshte ne menyre sinjifikante me
e larte te meshkujt 76% sesa tek femrat 51.8%. Nuk ka ndonje ndryshim te dukshem ne
ndarjet sipas klasave.
• Midis nxenesve te shkollave te mesme 20% e tyre jane stervitur per te forcuar muskujt
ne tre ose me shume dite gjate 7 diteve te fundit para studimit.
• Prevalenca e nxenesve qe jane stervitur per te forcuar muskujt eshte me e larte ne
meshkujt 68.8% ne krahasim me femrat 23%. Nuk vihet re ndryshime ne perqindje ne
ndarjet sipas klasave.
• Mesatarisht gjate nje jave shkolle 79.5% e nxenesve kane frekuentuar lenden e
edukimit fizik ne nje ose me shume dite.
• Vihet re nje ndryshim i lehte i prevalences se nxenesve qe frekuentojne lenden e
edukimit fizik mesatarisht gjate nje jave shkolle midis meshkujve dhe femrave
23
perkatesisht (75.2% dhe 82.3%). Nuk verehet ndonje ndryshim i dukshem te kesaj
prevalence ne ndarjet sipas klasave.
• Midis nxenesve te shkollave te mesme gjate ores se edukimi fizik 60.1% e tyre sterviten
ose luajne sport me shume se 20 minuta.
• Gjate 12 muajve te fundit para studimit 25.8% e nxenesve kane luajtur ne nje ose me
shume skuadra. Prevalenca eshte me e madhe tek meshkujt me 43.2% ne krahasim me
femrat 14.6%.
• Mesatarisht gjate nje dite te zakonshme shkolle 47.1% e nxenesve te shkollave te
mesme kane pare tre ose me shume ore televizor ne dite. Vihet re nje rritje e lehte e
kesaj prevalence krahasuar me studimin e meparshem ne 2005 ku ka qene 45.8%.
Ndersa nuk ka ndryshime te dukshme midis meshkujve dhe femrave ne te dy studimet
e kryera si dhe ne ndarjet midis klasave.
• Lidhur me njohurite e marra ne shkolle per HIV dhe AIDS 89% e nxenesve raportojne qe
kane mesuar ne shkolle per to.
8. REKOMANDIME
Si përfundim, bazuar në të dhënat e përftuara nga ky studim pionier, rekomandohet sa më
poshtë vijon:
• Marrja e masave per ndalimin e tregtimit dhe konsumit te alkoolit ne shkolla.
• Masa ligjore per ndalimin e konsumit te duhanit ne shkolla si dhe kontrollin e konsumit
te tij ne ambiente publike.
• Promocion aktiv mbi efektet e alkoolit dhe duhanit ne shendet.
• Edukim shendetesor efecient.
• Edukim seksual te plote.
• Hapesire me e gjere ne kurrikulat mesimore per edukimin shendetesor.
• Punonjësit e shëndetësisë dhe edukatorët duhet të ushtrojnë fushata sensibilizuese
lidhur me ushqyerjen e shëndetshme të rinisë shkollore ne vendin tonë.
24
25
9. Literatura
Studimi i Sjelljeve te Rrezikshme te te Rinjte e Shkollave te Mesme, Instituti i Shendetit Publik 2005 MP, Everett Jones S, Wilson TW, Kann L. The Youth Risk Behavior Surveillance System: Policy and program applications – an update. Journal of School Health 2002;71(1):13‐17 Kann L. The Youth Risk Behavior Surveillance System: Measuring health‐risk behaviors. American Journal of Health Behavior. 2001;25(3):272‐277. Brener ND, Kann L, McManus TL, Kinchen S, Sundberg EC, Ross JG. Reliability of the 1999 Youth Risk Behavior Survey Questionnaire. Journal of Adolescent Health 2002;31:336‐342. Brener N, Lowry R, Kann L, Kolbe L, Lehnherr J, Janssen R, Jaffe H. Trends in Sexual Risk Behaviors Among High School Students — United States, 1991 2001. MMWR 2002;51(38):856‐859. Brener ND, Gowda VR. US college students’ reports of receiving health information on college campuses. Journal of American College Health 2001;49:223‐228. Brener ND, Wilson TW. Substance use on school property among students attending alternative high schools in the United States. Journal of Drug Education 2001;31(4):329‐342. Brener ND, McMahon PM, Warren CW, Douglas KA. Forced sexual intercourse and associated health‐risk behaviors among female college students in the United States. Journal of Consulting and Clinical Psychology 1999;67(2):252‐ 259. Brener ND, Simon TR, Krug EG, Lowry R. Recent trends in violence‐related behaviors among high school students in the United States. JAMA 1999;282(5):440‐446. Grunbaum JA, Kann L, Kinchen S, Williams B, Ross JG, Lowry R, Kolbe L. Youth Risk Behavior Surveillance — United States, 2001 (PDF ‐ 16.1 MB). MMWR ;51 (SS‐4):1‐64. Grunbaum JA, Kann L, Kinchen SA, Ross JG, Gowda VR, Collins JL, Kolbe LJ. Youth Risk Behavior Surveillance—National Alternative High School Youth Risk Behavior Survey — United States, 1998. MMWR. CDC Surveillance Summaries 1999;48(SS‐7):1‐44. Methodologic Studies of the BRFSS Quick summaries of various methodologic studies of the Behavioral Risk Factor Surveillance System (BRFSS) including specific reliability and validity references and bibliographies. http://www.cdc.gov/brfss/pdf/mvr.pdf